WERKEN
UITGEGEVEN DOOR HET
HISTORISCH GENOOTSCHAP
(gevestigd te Utreoht)
DERDE SERIE N°. 43-
KERKERAADS-PROTOCOLLEN
DER
NEDERDUITSCHE VLUCHTELINGEN-KERK
TE
LONDEN 1560—1563
(Uitgegeven met subsidie van Teylers Stichting]
AMSTERDAM
JOHANNES MÜLLER 1921



KERKERAADS-PROTOCOLLEN
DER
NEDERDUITSCHE VLUCHTELINGEN-KERK
TB
LONDEN
1300-1300
UITGEGEVEN DOOR
Db. a. a. van schelven
AMSTERDAM
joh/ynnes muller 1921



ïUnwiUW. i.iWt'
BlöLIUIflttR



INLEIDING.
In de tweede helft der 16» eeuw heeft te Londen een niet groote, maar beteekenisvolle kerk van uit de Nederlanden gevluchte Gereformeerden bestaan.
Hare geschiedenis doorloopt twee, duidelijk van elkaar onderscheiden perioden.
De eerste daarvan omvat de jaren 1550 tot 1553. Deze begon toen de bekende poolsche hervormer Johannes a Lasco en diens twee trouwe paladijnen, de gentenaars Martinus Micronius en Jan Utenhove er in slaagden van koning Eduard VI een patent') te krijgen, waarbij hun volledige vrijheid van kerk-inrichting werd toegestaan en als vergaderplaats de in Jezus-tempel omgedoopte Augustijnerkerk werd aangewezen. En zij nam een einde toen de troonsbestijging van de roomsch-katholieke Maria de Bloeddorstige onze hervormings-gezinde landgenooten noopte de wijk te nemen, eerst naar Denemarken en de bekende handelssteden aan de Oostzeekust, en daarna — toen de in die streken wonende, Lutherschen weigerden hun gastvrijheid te betoonen — naar het, hen omgekeerd met open armen ontvangende Emden.
1) In 1553, toen de gemeente om het optreden van Maria Tudor uit moest wijken, door Jan Utenhove mee naar Emden genomen, keerde dit stuk 1559 met dezen terug (F. Pijper, Jan Utenhove, (Leiden 1883), blz. 193), doch bleef klaarblijkelijk voorloopig nog in diens privaat bezit. Eerst 5 Nov. 1570 werd het in het archief gedeponeerd (Werken der Marnix-vereeniging, S. I, D. I, blz. 235). Afgedrukt werd het door Ruytinck (Werken der Marnix-vereeniging, S. III, D. I, blz. 12—16).



VI
Niet lang daarna braken echter weer andere en betere tijden voor de emigranten aan. In 1558 immers maakte Maria reeds plaats voor „the maiden queen", de beroemde Elizabeth. En toen duurde het niet lang of de gemeente in de verstrooiing keerde naar Engelaods hoofdstad terug en begon hét tweede tijdperk harer geschiedenis, van 1559 tot ongeveer 1578. Van het oogenblik dat Queen Bess verklaarde dat zij de zijde der Reformatie koos 1), tot het andere waarop de gewijzigde toestanden dezerzijds van de Noordzee het mogelijk maakten dat men de haardsteden in patria weer opzocht en daarmee de londensche Kerk — schoon ze als buitenlandsche kerk tot op den huidigen dag bleef bestaan, ophield vluchtelingenkerk te wezen. * •
Deze londensche vluchtelingenkerk heeft er zich niet over te beklagen, dat haar van de zijde der geschiedvorsching geen genoegzame belangstelling zou zijn geschonken. Integendeel, een meer dan gewone aandacht is haar te beurt gevallen.
Haar geschiedenis, waaraan ook reeds vroeger studies waren gewijd2), maakte sinds het begin der loopende eeuw opnieuw, zelfs tot tweemaal toe, een voorwerp van vrij uitgebreide onderzoekingen uit, toen zoowel Dr. M. Woudstra als schrijver dezes over de kerkelijke zijde der 16de-eeuwsche emigratie hun proefschrift schreven s).
1) Dit gebeurde den 15en Januari 1559.
2) Daar het geen nut zou hebben en ook moeilijk uitvoerbaar zou zijn hier een volledig litteratuuroverzicht te geven, noem ik alleen deze drie der belangrijkste onder de vermelde studiën: Southerden Burn, History of the' foreign protestant refugees settled in England (London 1846); A. Kuyper, De Hollandsche gemeente te Londen in 1570)71 in de collectie „Voor driehonderd jaren" (Harderwijk 1870 vv.) en W. J. C. Moens, The marriage, baptismal, and burial registers, 1571 lo 1874 and Monumental Inscriptions, of the Dnlch Reformed Church, Austin Friars, London (Lymington 1884). Historica! Introduction.
3) De volledige titels luiden: M. Woudstra, De hollandsche vreemdelingen-gemeente te Londen gedurende de eerste jaren van haar bestaan (Gron. 1908) en A. A. van Schelven, De nederduilsche vluchtelingenkerken der 16e eeuw ('s-Grav. 1909) Hfdst. III en V.



VII
En het interesse, dat haar archief wekte, hield daarmee geheel gelijken tred. Ja, dat was zelfs zöó groot en zóó algemeen, dat er van dat archief niet slechts gedurig ernstig studie werd gemaakt, maar dat het bovendien ook mogelijk bleek er in zulke mate door den druk documenten uit te publiceeren, dat, we mogen wel veilig zeggen geen enkel ander onzer kerkelijke archieven op het oogenblik in dit opzicht met het londensche kan concurreerenl
Aan de in 1869, onder eere-voorzitterschap van Groen van Prinsterer opgerichte, twintig jaar daarna helaas! echter reeds weer te niet gegane Marnix-vereeniging komt de eer toe ten aanzien van die publicatie het initiatief te hebben genomen. Immers, in verband met de toenmalige wrijving op kerkelijk en theologisch gebied begeerig om meer kennis te verspreiden over „de geboorte-acten der Reformatie", zooals het in het prospectus van November 1868 heet, liet deze in 1870, in haar bundel: Kerkeraadsprotocollen der hollandsche Gemeente te Londen, 1569—1571, uitgegeven door Dr. A. K u y p e r (Utrecht 1870) een afdruk verschijnen van: Registeren ofte Consistoriebouck der Nederduytsche Ghemeynte te Londen. Begonnen bij Hercules Fremault, ouderlinck, 10en November 1569, loopend tot en met 17 Mei 1571. En in 1872 en 1873 liet ze daarop respectievelijk Acten van de Colloquia der Nederlandsche Gemeenten in Engeland, 1575—1624, uitgegeven door J. J. van Toorenenbergen (Otrecht 1872) ') en Gheschiedenissen ende Handelingen die voornemelick aengaen de Nederduytsche natie ende Gemeynten, wonende in Engelant ende int bijsonder tot Londen, vergadert door Symeon Ruytinck, Caesar Calandrinus ende Aemilius van Culenborgh, Dienaren des Godlicken Woords, uitgegeven door J. J. van Toorenenbergen (Utrecht, 1873), volgen.
Daarna, in 1884, verscheen W. J. C. Moens voor het
1) Volgens Hessels laat deze uitgave nog al wat te wenschen over. Immers hij schrijft (J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Balavae Archivum, III (Cantabr. 1897), Preface p. XIV, XV): „The Marnix Society also published portions of the Acta of the Colloques of the Anglo-Dutch Churches, but only portions of them, and those not so correctly as might be desired".



VIII
voetlicht met zijn uitgave der verschillende londensche Registers, waarin hij een overzicht bood van de doop- en trouwboeken van 1571 en vervolgens, van het begraaf boek sedert 1675 en van de nog in den Jezus-tempel aanwezige opschriften van grafzerken, een boek dat — wijl de namen er, uit genealogische motieven, in alfabetische in plaats
van in chronologische volgorde in zijn gegeven voor
historische studiën wel eens in den steek laat, maar niettemin als hulpmiddel voor de kennis der in de gemeente optredende personen niet minder belangrijke diensten kan bewijzen dan de uitgaven der Marnixvereeniging dat doen voor die van haar lotgevallen en haar innerlijk leven ').
Verwant materiaal, nl. een vijftal lidmatenboeken, publiceerde in 1900 de sedert 1885 bestaande en ijverig werkende Huguenot Society of London in Vol. X Part I van haar Publications2).
En ten laatste — hoewel hier last not least is, integendeel — kwam toen nog wat J. H. Hessels leverde. Vooreerst in zijn Register of the Attestations or certificates of membership, confessions of guilt, certificates of marriages, betrothals, publications of banns, &c, &c. preserved in the Dutch Reformed Church, Austin Friars, London, 1568—1872 (London-Amsterdam, 1892). Maar bovenal in zijn drie deelen Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn (Cantabr., resp. 1887, 1889 en 1897); met hun ruim vier en veertig honderd brieven, hun uitvoerige indices en hun overstelpende massa noten evenzeer een monument voor de vlijt en geleerdheid van hun bewerker, als met hun duizenden bijzonderheden over personen en zaken, vooral wat het tweede en het derde deel betreft"), een bron die, voor
1) De volledige titel op bldz. VI aan het slot van noot 2.
2) Aldaar op de bladzijden: 201 vv., 211 vv., 269 vv., 278 vv., 367 vv.
3) Van den inhoud van het eerste deel, dat 376, in hoofdzaak door en aan den beroemden 16e-eeuwschen aardrijkskundige Abraham Ortelius en diens neef Jacobus Golius Ortelianus geschreven brieven
omvat, schrijft Hessels zelf: „The lirst volume contains nothing
which bears upon, or is connected with, the Dutch Church, and the collection would probably never have come into its possession, if Cole, the nephew of Ortelius, had not been one of the Elders; zie J. H-



IX
onze geheele vaderlandsche kerkgeschiedenis van beteekenis, voor de studie der londensche Kerk zelf onovertroffen, ja onovertrefbaar is en de hiervoor genoemde archiefpublicaties kortweg haast in 't niet doet verdwijnen.
* * *
Intusschen: welk een aanzienlijke hoeveelheid materiaal met dat al nu ook reeds gemeengoed is gemaakt, het londensch archief is zóó overrijk van inhoud, dat desniettegenstaande zijn schatten nog volstrekt niet alle onder de menschen zijn gebracht. Lees ik bij elkaar wat door verschillende schrijvers als nog aanwezig wordt vermeld zonder dat het tot nog toe werd uitgegeven, dan krijg ik nog een vrij lange lijst. Immers een, die het volgende acht-tal nummers omvat:
1) de acta-boeken der colloquia, waarvan de Marnixvereeniging maar een gedeelte heeft uitgegeven;
2) de verzameling protocollen van den coetus, .d.w.z. van de vergadering, waarin de verschillende vluchtelingenkerken te Londen geregeld gemeenschappelijk hun gezamenlijke belangen plachten te bespreken;
3) negentien folio-deelen rekeningen en dergelijke; van de jaren 1566 en vervolgens;
4) een aantal afkondigings-boekjes, omvattend den tijd vanaf 1 Oct. 1615;
5) lidmatenboeken van 1584 en daarna; waarbij ook nog een alfabetische index op de doopnamen van een voorafgaand deel;
6) opgaven van huwelijken, doopen en sterfgevallen, over de jaren 1559, 1560, 1561, te vinden in het lidmatenboek van 1550 en vervolgens »);
7) dito uit de jaren 1563—1567, in een afzonderlijk register 2);
8) twee banden acta van den kerkeraad, waarvan de
Hessels, Ecclesiae Londino-Balavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), Preface p. IX.
1) Vgl. Publications of the Huguenol Society of London, Vol. X, Part I, p. 211.
2) J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Balavae Archivurn, III (Cantabr. 1897), Preface p. XV.



X
eerste den tijd van 1560 tot 1563, en de tweede de periode van 19 Aug. tot 5 Sept. 1563 omvat').
V
Van het laatste dier hierboven opgesomde nummers wordt in dit boek een afdruk gegeven.
Als bijlagen volgen daarop ook nog de nummers 6 en 7. Doch daarvan behoeft in deze inleiding verder geen notitie te worden genomen. Hun karakter spreekt voor zich zelf. En aangaande der te-boek-stellers er van is niets met be-
1) Vgl. J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Balavae Archivurn, III (Cantabr. 1897), Preface p. X, XIV en XV; W. J. C. Moens, Ï7(e marriage, bapiismal and burial registers (Lymington 1884), Preface p. VII.
Vroeger aanwezig geweest, maar in den loop der tijden verloren gegaan, zijn nog de volgende archiefstukken:
1. een bundel acta, waarin het een en ander over de afzetting van zekeren Michaëlis Angelo Florentinus, die tijdens het bewiud van Eduard VI te Londen predikant bij de italiaansche Kerk is geweest; vgl. J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), nos 89, 89a en 89&. Niet onmogelijk door Martinus Micronius' in 1553 meegenomen naar Emden;
2. een verzameling stukken aangaande „de proceduren ende gantsche handel" der zaak van Johannes Engelram, waarover zie A. A. van Schelven, Johannes Engelram in Stemmen des tijds, Maandschrift voor-Christendom en Cultuur, Jrg. V (1916), blz. 4—37. Vgl. Werken der Mamix-vereeniging, S. I, D. I, blz. 307, 308;
3. een notulenboek tusschen het onderhavige en het in de Werken der Mamix-vereeniging, S. I, D. I, door A. Kuyper uitgegevenë van 1569—1571; vgl. aldaar blz. 5, 19, 20, 28, 29, 32;
4. een band acta of een deel daarvan, die aan het hier gepubliceerde is voorafgegaan; vgl. het abrupte begin van dit hs., zonder eenigen titel — want f° 1 is vermoedelijk eerst later beschreven — en f 2 sub 3 Julii „pallii suprascripta causa", terwijl van een pallium in het sub 1 Juli genotuleerde in 't geheel geen sprake is geweest.
Zou misschien een enkel van dezè stukken nog onder de archivalia van de waalsche vluchtelingenkerk te Londen aan te treffen zijn? Hetgeen F. de Schickler, Les églises du refuge en Angleterre, I (Paris 1892), p. XXIII over den toestand daarvan mededeelt sluit dat althans niet uit.
Hoe de twisten, die tusschen 1560 en "1570 in de nederduitsche emigrantengemeente hebben gewoed, voor de volledigheid van haar archief zeer schadelijk zijn geweest, blijkt genoegzaam uit Werken der Mamix-vereeniging, S. I, D. I, Hz. 238—242.



XI
slistheid te zeggen, dan dat het begin der laatste lijst van de hand van Godfried van Wingen is ')•
Wel nadere toelichting vereischt echter dat hoofdbrok dezer uitgave.
Nauwkeurig bezien vormt het in zijn twee banden, die door Hessels' bemoeiingen omstreeks 1890 van perkamenten omslagen zijn voorzien, en respectievelijk deze opschriften dragen: Acta of the Consistory of the LondonDutch Church Vol. I en Acta of the ConsisToTy of the London-Dutch Church Vol. II 19 August 1563 to 5 Sept. 1563 een combinatie van vier verschillende stukken, die in deze uitgave door mij met A. B.C. en D. zijn gemerkt.
Het eerste daarvan, dat band I f0 1 tot en met f° 339 in beslag neemt, en het laatste, dat samenvalt met band II, geven een doorloopende reeks notulen omtrent allerlei zaken, die éénmaal — nl. op f° 286 — een vrij groot tijdsverloop (te weten van 31 Dec. 1562 tot 1 Apr. 1563) overspringen s), maar overigens meestal van week tot week voortschrijden.
B. en C. zijn echter documenten van heel anderen aard.
Beide aan het slot van den eersten band te vinden
1) Zie over dezen: Nieuw Nederlandsen Biografisch Woordenboek III, kol. 1433 vv. Vanaf [N. B.] op f° 13 der tweede bijlage maakt het schrift den indruk van een andere hand te zijn. Het bedoelde verschil zou ook toe te schrijven kunnen wezen aan 't gebruik van een andere pen of (lauweren inkt. Waar de orthographie echter ook een andere wordt (bijv. ghedoept), voel ik meer voor 't aannemen van een anderen auteur.
2) Vgl. J. H. Hess els, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, III (Cantabr. 1897), Preface p. XVII.
3) Eigenaardig dat het stuk C. deze lacune voor een deel aanvult. Zou hef soms kunnen zijn dat op het titelblad van band I — dat vermoedelijk eerst later beschreven is — ten onréchte van „peculiaria acta consistprialia in causa ... Justi Velsii wordt gesproken en dat C. slechts een bij de oorspronkelijke innaaiïng op een verkeerde plaats terechtgekomen katern der gewone notulen is, terwijl dan het restant van wat over den tijd tusschen 1 Jan. en 1 Apr. 1563 genotuleerd werd verloren is gegaan? Het lijkt mij daarom te minder onwaarschijnlijk, omdat f's 363 tot en met 378 juist een geheele katern . vormen en bovendien de inhoud daarvan toch eigenlijk ook volstrekt niet uitsluitend de zaak van Velsius betreft.



XII
maken die ook wat hun inhoud betreft een aanhangsel van de eigenlijke acta uit, die er aan voorafgaan. In zooverre als B., op de f°'s 340 tot en met 362, nog eens meedeelt wat tusschen 3 Juli 1560 en 27 Sept. d. a. v. speciaal in de moeilijkheden omtrent Adriaen van Haemstede's denkbeelden over en optreden jegens de Anabaptisten *) door den kerkeraad is gedaan; en C. — op de f°'s 363 tot en met 378 — aangeeft hoe men tusschen 4 en 30 Maart 1563. in zake den destijds te Londen vertoevenden, beruchten haagschen medicus Justus Velsius is opgetreden2). * *
Wie van deze verschillende bundels notities de auteurs zijn geweest is niet twijfelachtig.
Wat allereerst stuk A. betreft, het deel notulen van Juli 1560 tot en met 18 Augustus 1563: daarin ligt klaarblijkelijk werk voor ons van den man, die — onder de predikanten van zijn tijd een der meest geachte en begeerde — sedert het herstel der vluchtelingenkerk in 1559 tot haar groot nut de voornaamste leider van haar gemeentelijk leven is geweest: Petrus Delenus"). Immers nief alleen wordt in een verzoekschrift, dat 17 November 1570 door een aantal leden dier Kerk bij den toenmaligen bisschop van Londen, Edwin Sandes, werd ingediend, van notities in zake een geschil tusschen de kerkeraden van Londen en Antwerpen melding gemaakt als van „diversa Consistorialia acta per eundem dictum Dominum Petrum Delenum sub Anno 62. conscripta" 4); maar evenzeer is er f° 61, sub 6 Febr. 1561, in een stuk dat klaarblijkelijk over 't dan ophanden en kort daarop, nl. den 16en Febr.,
1) Over deze causa Hamstedii zie A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingen-kerken der 16e eeuw ('s-Grav. 1909), blz. 144—152.
2) 'Uitvoerige mededeelingen over dezen Velsius, zie C h r. S e p p, Kerkhistorische Studiën (Leiden 1885), blz. 91—179, en F. L. Rutgers, Calvijns invloed op de Reformatie in de Nederlanden, voor zooveel die door hemzelven is uitgeoefend (Leiden 1899), blz. 73 — 75.
3) Zie zijn biografie in Nieuw Nederlandsch biografisch Woordenboek I, kol. 704 vg.
4) J. H. Hess els, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn II (Cantabr. 1889), n° 104 § 10 f.



XIII
dan ook werkelijk gesloten huwelijk van Petrus Delenus met Anna Buson gaat, van een bezwaar der kerkeraadsleden sprake „ut meis1) faciam sumptibus", en — terwijl Delenus' vader Wouter heette — van Gualterus als van „pater".
Naar een andere hand wijzen ons de stukken, in D. vervat, de aanteekeningen dus van 19 Aug. tot 5 Sept. 1563. Namelijk naar die van den predikant, die sedert begin November 1562 Delenus' ambtgenoot is geweest: Nicolaus Carineus2). Doet het anders zeker moeilijk te verklaren opschrift boven den datum van de eerste dier notities: Nicolai Carinaei, dat reeds vermoeden: door het sub 29 Aug. genotuleerde: „Wort voorgestelt van Cornelis van Etten, hoedat hij door een quidam mij, Nicolao Carinaeo, heeft doen voorhouden van sijn versoeninghe metter gemeente etc." wordt het boven allen twijfel verheven.
Het feit van dezen overgang van den een op den ander der londensche dienaren des Woords laat zich gemakkelijk verklaren. Gelijk ons van elders bekend is: juist even na dien 19«n Augustus, waarop Carinaeus zijn taak ter hand nam, is Delenus gestorven, weggeraapt door een destijds in Engeland ongeëvenaard heftig woedende pestepidemie, waarvan kort daarop ook die Carineus zelf het slachtoffer is geworden. Welnu, daar zal de genoemde verandering wel mee in verband hebben gestaan. Delenus' ziekte eerst, zijn sterven daarna zal wel gemaakt hebben dat men naar een anderen opteekenaar van het verhandelde moest uitzien. En wat was toen meer aangewezen dan dat men den collega koos van den man, die tot dusver gefungeerd had.
Kon ik ten aanzien van het eerste en het laatste stuk, van A. en van D., met zekerheid een auteursnaam noemen, met betrekking tot de twee nu nog overgebleven midden- . moten gaat dat niet zoo gemakkelijk. Noch door welk
1) Spatieering van mij.
2) Zijn levensbeschrijving in Nieuw Nederlandsen biografisch Woordenboek I, kol. 584.



XIV
opschrift ook, noch door een of andere aanwijzing in de stukken zelf geven ons die ook maar eenig uitsluitsel daaromtrent. Niettemin: volkomen behoeven we van het uitspreken van een meening daaromtrent geen afstand te doen. Zelfs met vrij groote waarschijnlijkheid zijn ze, dunkt me, mede aan Delenus te danken, die — als we zagen — ook de rest van den band, waarin ze voorkomen, heeft te boek gesteld. Vooreerst toch maken zoowel B. als C. volstrekt niet den indruk met een andere hand te zijn geschreven dan A. En voorts: als vele jaren later, den 15eI» Maart 1571, in dén kerkeraad een „memorieaelboucxken" in zake de Causa Hamstedii ter sprake komt, dat — dunkt me — moeilijk anders dan identiek kan wezen met B., heet dat dan niet uitdrukkelijk „het memorieaelboucxken van Petro Deleno saligher" ? !).
* * *
Om eerlijk te zijn: als deze Delenus — hoe bekwaam en achtenswaardig hij overigens ook moge geweest zijn — in de samenstelling van het hier in druk gebodene niet zulk een overwegende rol had gespeeld, zou ik dat wel zoo aangenaam hebben gevonden. Want de man schreef meer dan slecht. „lts Latin and Dutch writing", oordeelde Hessels indertijd juist over den eersten band, dien we aan hem te danken hebben, „is so .cjamped that only an. experienced reader of Mss can hope to decipher it *). En werkelijk, daarin schuilde geen overdrijving. Ware ik dan ook niet zoo gelukkig geweest om in den heer Ph. van Hinsbergen Jr., toen klerk, thans adjunct-commies aan het rijksarchief te Utrecht, die zich belast heeft met het maken van het voorloopig afschrift, inderdaad zulk een „experienced reader" te vinden; had ik bovendien, bij het collationeeren dier copie en de correctie der drukproeven aan het rijksarchief te Middelburg en vooral later te Haarlem — zoo dikwijls ik daaraan behoefte had — niet de grootste welwillendheid gevonden om mij des-
1) Werken der Mamix-vereeniging, S. I, D. I, blz. 299, 303.
2) J. H. Hessels, Ecclesiae Londino- Uatavae Archivurn, III (Cantabr. 1897), Preface p. XIV.



XV
kundig bij te staan — voor welke vriendelijke hulp ik hier gaarne mijn erkentelijkheid betuig — ik zou zeker niet in staat zijn geweest deze publicatie met betrekkelijk zóó weinig dubieuze lezingen en lacunen, als er thans in te vinden zijn, de wereld in te zenden.
Intusschen: zij ik dan zoo al in staat een betrouwbaren tekst aan te bieden, -toch verwachte de gebruiker van dit handschrift geen vlotte, vloeiende zinnen, geen op het eerste lezen gemakkelijk verstaanbare discussies en besluiten. Integendeel. Vooral de stukken ervan, die Delenus leverde, wemelen van de anakolouthen, van allerlei abrupte zinnen — zoo wordt bijv. telkens, als het er om gaat aan te geven aan wie de uitvoering van eenig besluit is opgedragen, slechts een geheel ontoegelicht Per Utenhovium, of Per Engelrammum neergepend — en van dergelijk fraais. Klaarblijkelijk werden de notities niet na de vergadering eerst opgeschreven, maar gedurende het verloop zelf daarvan, staande de besprekingen en stemmingen te boek gesteld.
* » *
Zooals van zelf spreekt geschiedde deze publicatie in de Werken van het Historisch Genootschap geheel naar de regelen van dat Genootschap. En zoo behoort ze dan oök dienovereenkomstig te worden geïnterpreteerd.
Vervalt daarmee in 't algemeen de noodzaak om haar van een lijst van legenda te voorzien, in zake een viertal punten kan eenige rekenschap ten aanzien van de manier, waarop ik mij van mijn taak heb meenen te moeten kwijten, toch bezwaarlijk worden gemist. Vooreerst dien ik er opmerkzaam op te maken, dat — bij verwijzing naar andere plaatsen in deze uitgave — door mij de regel is gevolgd om een pagina van dit boek als „blz." aan te duiden, daarentegen door middel van f° de in margine aangegeven bladen van het oorspronkelijke handschrift weer te geven. Voorts mag niet onvermeld blijven, dat ik er — om licht te veronderstellen redenen van practischen aard — van heb afgezien telkenmale dat een persoon, aan wien ergens een noot is gewijd, opnieuw in den tekst ter sprake komt, zooals Hessels gedaan heeft, aan den voet der bladzijde naar die geannoteerde plaats te verwijzen.



XVI
Zoodat de lezer terstond, wanneer hij van den drager van een of anderen voorkomenden naam wat meer wenscht te weten, het register gelieve op te slaan. 'Al verder: in dat register gebruikte ik, om de betrokken bladzijden aan te geven, tweeërlei cijfers: zoowel gewoon als vet gedrukte. Wie, die dergelijke registers pleegt te gebruiken, heeft — vooral wanneer zijn nasporingen veel voorkomende personen betroffen — zich niet vaak geërgerd, wanneer hij — bij het opslaan van de daarin vermelde bladzijden — op de meeste daarvan aangaande den man of de vrouw die het gold den naam vond genoemd ja, maar zonder dat hem daarbij omtrent den drager ook maar eenige nadere bijzonderheid werd medegedeeld. Welnu, aan dat bezwaar tracht ik door die twee soorten van druk te ontkomen. Met die vette cijfers toch heb ik die plaatsen geteekend, waarop omtrent de betrokkenen, in een noot, minder of meer belangrijke notities zijn te vinden, met de gewone alle overige.
Eindelijk is, ter verklaring van de manier, die bij de uitgave van dit handschrift door mij werd gevolgd, nog op te merken, dat ik in de noten, waarvan ik het voorzag, niet verwerkt heb wat zijn tekst zelf biedt, maar er mij toe bepaalde mee te deelen wat over de er in voorkomende personen en dingen van elders reeds bekend was. *
Van veelbewogen lotgevallen schijnt bij de hier geboden documenten geen sprake te zijn geweest! Voor zoover na te gaan is, hebben ze zich integendeel sedert hun ontstaan onafgebroken in de zelfde collectie bevonden, nl. in het archief der Kerk, welker acta ze bevatten. Dadelijk daarin opgenomen zijn ze — is althans de eerste band, die met de notulen van Juli 1560—Aug. 1563 en de extracten over de Causae Hamstedii en Velsii, niet. Aangenomen tenminste dat mijn hiervoor geuite veronderstelling juist is, en dus die eerste band werkelijk voor identiek is te houden met het, in de notulen van Maart 1571 genoemde memorieaelboucxken van „de zaeke Hamsteden", heeft hij eerst een aantal jaren onder de particuliere papieren vaö Godfried van Wingen berust. En zelfs is deze dan aanvankelijk maar heel weinig bereid geweest om er



xvn
afstand van te doen, opdat hij zou kunnen worden gedeponeerd ter plaatse, waar hij toch eigenlijk behoorde1). Maar het is toch ook wel zoo goed als zeker, dat het jaar 1572, waarin Van Wingen naar de Nederlanden is teruggekeerd !), niet is voorbijgegaan, of hij was er ten slotte toch — naast den tweeden, van wiens geschiedenis we feitelijk niets afweten — terecht gekomen. Weliswaar schreef het bestuur der Marnix-vereeniging in 1870: „Wel is in den loop dezer acten nog van een ouder consistóriënboek sprake, maar dit schijnt meer een memorandum van acte-stukken, dan een notulenboek in den gewonen zin te zijn'geweest. Trouwens in het Londensch archief is van dit oudere actenboek geen spoor te vinden" '), nochtans was het er wel ter dege aanwezig. Want in 1884 kwam het er, naar Moens' getuigenis, uit voor den dag 4).
* * *
Behoef ik bevreesd te zijn dat er, bij het verschijnen dezer uitgave, twijfel zal rijzen omtrent haar recht v«n bestaan; dat men haar. overbodig zal achten ?
Me dunkt van niet!
Zoowel uit nationaal-als uit kerkelijk-historisch oogpunt zal ze m. i. wel als volkomen gerechtigd, ja als in niet geringe mate toe te juichen worden beschouwd.
De emigratie der 16» eeuw is èn voor de geschiedenis der kerk in ons vaderland èn voor die van dat vaderland zelf van te groote beteekenis geweest, dan dat niet elk middel om haar beter te leeren kennen zou moeten worden aangegrepen.
En nog te meer bestaat daartoe reden, wanneer het
1) Werken der Marnix-vereeniging, S. I, D. I, blz. 299, 303.
2) Nieuw Nederlandsen biografisch Woordenboek, III, kol. 1435.
3) Werken der Marnix-vereeniging, S. I, D. I, Voorrede, blz. VII.
4) W. J. C. Moens, The marriage, baptismal and burial registers (Lymington 1884), Preface, p. VI. Erg nauwkeurig is de daar gedane mededeeling van Moens overigens niet. Ten eerste spreekt hij van een acteboek van 1561—1563, wat 1560—1563 moet wezen. En eveneens, waar band II wel een 4°, maar'band I een 12° formaat heeft en er met zijn bijna 400 f°'s dus zoo ongeveer, uitziet als een korte turf, spreekt hij van een „small 4to MS.".



XVI1J
geldt daarvoor een middel in handen te krijgen van zoo bijzonder vroegen datum als 't hier gebodene. Veilig kunnen we toch zeggen, dat deze acta van 1560 tot 1563 ons een blik geven op de oudste besluiten van dien aard, die tot dusver bekend zijn geworden. Zeker bieden de protocollen van het niet minder belangrijke vluchtelingencentrum Emden ons notities uit nog voorafgaande jaren, waar de eerste band daarvan begint met de mededeeling van -wat op den 16en Juli 1557 gebeurd is. Maar de oost-friesche moederkerk van kerkelijk Nederland is in verband met de nauwe taalverwantschap tusschen gastheeren en gasten daar, die toestond dat de laatsté gemeentelijk bij de eerste inwoonden — nooit een zuivere vluchtelingenkerk geweest. En dus werkelijk: uit de emigratie, in strikten zin verstaan, hooren we uit deze notulen de oudste, en daarom zeker de omnium consensu ook wel de meest aandacht-verdienende stem.
* *
. - * Het zou van weinig waardeering getuigen deze inleiding te besluiten zonder dankbaar te hebben vermeld, dat het het Historisch Genootschap aanmerkelijk vergemakkelijkt is, de onderhavige publicatie ter hand te nemen, doordat zelfs van verschillende zijden voor haar subsidiën werden toegezegd.
Laat daarbij de naam van heeren Directeuren van Teylers stichting te Haarlem, wier royaliteit reeds zoo dikwijls de wetenschap heeft verplicht, mogen vooropgaan. Maar laat daarnaast ook de nog jonge, maar energieke Société d'histoire du Protestantisme beige niet worden vergeten. Is deze, door de sinds uitgebroken wereldoorlog van 1914 — want helaas, mijn uitgave is door allerlei omstandigheden eerst veel later klaargekomen dan ik oorspronkelijk had gehoopt — en door de verwarring, die deze in België heeft in 't leven geroepen, tot heden nog niet in staat geweest haar woord gestand te doen, en staat het zelfs te vreezen dat ze ook in de toekomst zich daar noodgedrongen niet aan zal kunnen houden: haar goede intentie is daardoor natuurlijk niets minder te waardeeren geworden. En daarom: ook haar naam worde hier met eere en erkentelijkheid genoemd.



xix
Hoe jammer dat ik voor zulk een finantieeleri steun voor mijn uitgave niet ook den kerkeraad der hollandsche Kerk te Londen kan danken. Niet slechts was deze uiteraard zelfs de eerst aangewezene geweest om mee te werken. Maar niet minder: hij had in dit opzicht — men denke aan de publicatie-Hessels — zulke waarlijk schitterende tradities. Evenwel: het heeft niet mogen zijn. Waar zijn solicitor meende dat de Charity-Commissioners, de regeeringscommissarissen, die naar de engel'sche wet op de fondsen van kerkelijke en weldadigheidsinstellingen in Groot-Brittanje toezicht hebben, een post als de gewenschte nooit zouden goedkeuren, durfde hij het niet aan. Hoeveel moeite zijn predikant, Dr. S. Baart de la Paille — wiens medewerking in deze ik mij niet anders dan met de aangenaamste gevoelens herinneren kan — zich ook heeft willen getroosten om zulke teleurstellende beschikking te voorkomen.
Haarlem, Mei 1920. A. A. VAN SCHELVEN.
Een panorama van 't Londen, waarin zich de in dit boek vertelde gebeurtenissen hebben afgespeeld, is te vinden in E. Ma re k s, Königin Elizabeth und ihre Zeil (Monographi en zut Weltiffschichte, n° II 1897), Abbr 81.






ACTA OF THE CONSISTORY OF THE LONDON-DUTCH CHURCH. Vol. t
A. ACTA VAN DEN KERKERAAD, VAN 1 JULI 1560—18 AUGUSTUS 1563.






[fol. 1.]
ANNO 1560.
In hoe volumine folia 378.
Acta mense Julio, Augusto, Septembri, Octobri, Novembri, Decembri.
Peculiaria acta consistorialia in eausa Adriani Hamstedii et Iusti Velsii duobus libellis a D. Petro Deleno seorsim conscripta ad finem huius libri addita sunt.
Pars 1.
Bibliothecae Londino Belgicae.



4
[fol. 2.] <*)
A. 1 Julii.
Conveniimt utriusque ') ecclesiae ministri s) in lunari
conventu ad aedes Lu&ovici Tyrii *), et proponuntur
a) f° 1 verso is onbeschreven; f° 2 recto laat zich door verbleeking van den inkt slechts zeer moeilijk ontcijferen.
1) Bedoeld zijn de nederduitsche en waalsche vluchtelingengemeenten. Gewoonlijk vergaderden de kerkeraden dezer beide gemeenten afzonderlijk. Behalve de, voor zoover ze nog aanwezig zijn, nu geheel uitgegeven nederduitsche, zijn er dan uit dien eersten tijd ook nog verscheiden bundels waalsche notulen over; vgl. F. de Schickler, Les églises du refuge en Angleterre I (Paris 1892) XXIII. Op bepaalde tijden werden echter ook gemeenschappelijke vergaderingen gehouden; ter bespreking van gezamenlijke belangen zoowel als voor het inwinnen van elkanders advies bij voorkomende moeilijkheden.
2) Ministri beteekent in dit handschrift niet slechts: dienaren des Woords, maar is in het algemeen aanduiding van alle ambtsdragers: predikanten zoowel als ouderlingen en diakenen.
3) Ludovicus Tyry, „pellio" of „skynner", d. L bontwerker, of misschien leerlooier van beroep, was afkomstig uit Brugge. Ook in het eerste tijdperk der geschiedenis van de londensche vluchtelingenkerk, tusschen 1550 en 1553, was hij reeds in Engeland; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 207. Te Antwerpen, waar hij, Augustus 1557 ouderling of diaken, achtereenvolgens eenigen tijd gastvrijheid verleende aan de predikanten der nederduitsche kruiskerk daar ter plaatse: Gaspar van der Heyden en Adriaen van Haemstede, werd hij 7 Jan. 1559 voor den magistraat gedaagd, terwijl hij toen vermoedelijk. — althans Mei 1558 was hij daar — te Aken verblijf hield. 1 Nov. 1559 was hij reeds ouderling dei- nederduitsche vluchtelingenkerk te Londen. Hij was ongetwijfeld een der meest vooraanstaande leden van den kerkeraad. In de, sedert 1564, in die gemeente gerezen moeilijkheden over het al of niet eischen van getuigen bij de bediening van den H. Doop, over de kerkregeering en over de beoordeeling van den beeldenstorm (zie A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingen-kerken der 16e eeuw ('s-Grav. 1909) 152 vv.) stond hij, tegenover de z.g.n. • diakenpartij, met beslistheid aan de zijde van Gotfried van Wingen, den predikant. Toen deze in het najaar, bij de verkiezing der ambtsdragers voor het jaar 1570, de nederlaag leed, werd Tyry dan ook niet herkozen. Met het nieuwe



5
a domino Nicolao Gelasio'), gallicae ecclesiae ministro:
1. Quo ordine debeat fieri seniorum primo et deinde diakonorum electio.
2. Ut quidam nostratium (vocentur ?) gallicae linguae periti qui suffragium etiam accipiant, ut omni eïecti careant suspicione.
3. Dé supplicatione pro impetrando municipio reginae offerenda etiam pro gallis, consensu episcopi londihensis a) et' suasu non minus quam germanis ').
cönsistorium heeft hij voortdurend in conflict geleefd. Vooreerst over de teruggave van een som, die hij aan den kerkeraad had voorgeschoten ter uitbetaling van de predikan tstracte men ten, die voordien tot zijn taak had behoord. En sedert het voorjaar van 1571 ook nog over de betaling van wat hij ten koste had. gelegd aan de uitgave van de psalmberijming van Jan Utenhove, die sedert April van dat jaar onverkoopbaar was geworden, omdat tot invoering van den bundel van Dathenus was overgegaan. Daar het nogal belangrijke sommen betrof en het Tyry niet gelukte het geld in handen te krijgen, verviel hij door deze zaak tot „extremer armoede". Zijne vrouw heette Margaretha. Zie J. H. Hessels, Ecclesiae 'Londino-Balavae Archivurn, II en III (Cantabr. 1889,1897), registers in voce; Werken der Marnix-vereeniging, S. I, D.-I, register in voce; S. III, D. II, 59, 64; Antwerpsch Archievenblad, II, 308 vv. n°. 41; Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, 273—278, Nomina eorum, qui se adjecerunt ecclesiae germanicae, quae est Londini; A. A. van Schelven, a. w., 422.
1) Nicolaus Gallasius, of Nicolas des Gallars, sieur de Saules, omstreeks 1520 te Parijs geboren, werd Mei 1560 door de Kerk van Genève als predikant aan de waalsche vluchtelingengemeente afgestaan. Juni 1563 vertrok hij weer van daar, omdat zijn gezondheidstoestand in Engeland zeer veel te wenschen overliet. Zie F. de S chick Ier, Les églises du refuge en Angleterre, register in voce; J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-llatavae Archivurn, registers in. voce; F. L. Rutgers, Calvijns invloed op de reformatie in de Nederlanden (Leiden 1899), register in vöce, en Gallasius' daar genoemde briefwisseling met Calvijn.
2) Bisschop van Londen was destijds Edmund Grindall, die laterbisschop van York (1570—1576) en aartsbisschop van Canterbury (1576—1583) is geweest. Aan zijn goedkeuring was men gebonden, omdat hij door koningin Elizabeth tot superintendent der vluchtelingenkerken was benoemd. Over 't algemeen hebben zich deze daar zeer wel bij bevonden, want Grindall had een vriendelijk karakter en was den immigranten ook niet ongenegen. Een bezwaar was echter dat



6
Proponiter item. 4. An utile et commodum ecclesiae annuatim eligantur ministri ecclesiae, seniores nempe et diakoni, an perpetuim (!). Videtur interim fratribus non inutile si in annum eligantur propter presentem gallicae ecclesiae necessitatem.
3 Julii.
De Claudio Ludimagistro ') per suum ministerium iuvando per singulos menses, ut constat senioribus et diakonis.
Ut cras adsint -Henrick Lievens2) ende Dionysius in cönsistorium, pallii *) suprascripti causa ....
B. 3 Julii.
Conveniunt in aedes Jacobi Nicolai4) ob aliquam diffi-
hij niet altijd even doelbewust en standvastig optrad. Geen forsche natuur, had hij soms opeens oogenblikken van buitengewone en ongemotiveerde strengheid. Zie Dictionary of National Biography in voce.
3) Vgl. over deze zaak het smeekschrift d.d. 29 Juni 1560, dat afgedrukt, is in Werken der Marnix-vereeniging, S. III, D. I, 40—42.
1) Het is niet duidelijk of de aanduiding Ludimagister op Cluudius' functie ziet, of zijn naam vormt. Een zekere Claude le Maistre immers komt in verband met Londen ook voor; vgl. J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn II (Cantabr. 1889), n° 106 § 12, 107. Waarschijnlijker lijkt het mij echter dat we te denken hebben aan den onderwijzer Claude Dottigny; vgl. Publications of the Huguenot Society, Vol. X, Part I, p. 273.
2) Henrhicus Lievins, voddenkoopman, komt met zijn vrouw Margriet voor op een lijst van leden der nederduitsche vluchtelingenkerk te Londen, die December 1559 door Delenus is begonnen aangelegd te worden. Zie Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 211, 274. Mei 1558 bevond hij zich te Aken, zie A. A. van Schelven, De nederduitsche Vluchtelingenkerken ('-s-Grav. 1909), 422.
3) Vgl. voor de beteekenis dezer uitdrukking het f° 5 sub 11 Juli vermelde.
4) Jacobus Nicolaus was een der ouderlingen van de nederduitsche vluchtelingenkerk te Londen, vgl. F. de Schickler, Les églises du refuge en Angleterre III (Paris .1892), 46. Hij wordt ook Jacobus Claesson genoemd: zie Publications of the Huguenot Society, Vol. X, Part I, p. 275. Zijn vrouw heette Achtken Claesz: a. w., 284.



7
cilem causam, propter conventum Adriani Kamstedii *) cum quibusdam Anabaptistis, ut dicitur, quibus data dextra promisisse fertur suum apud magistratum et episcopum auxilium, illosque agnovisse fratres etc.
Gloriatio anabaptistica.
1. Primum quod data AnabaptiBtis dextra Adrianus suam cum illis fraternitatem postulasset, sed illos negasse aut recusasse.
2. Quod agnovèrit suam ignorantiam apud illos et non illos et non optare ut rejiciatur, quemadmodum illos propter ignorantiam non rejicit.
3 Quod suum illis auxilium promiserit in suis aedibus apud magistratum et episcopum in causis monasteriensibus *) et communione bonorum et uxorum,
1) Adrianus Hamstedius is + 1525 te Zierikzee geboren en eind 1562 in Friesland gestorven. Chr. Se pp, bibliographische Mededeelingen (Leiden 1883), 143, n. 2, zegt wel dat hij nog in 1565 Juan de Valdez' 110 Consideraciones in 't Hollandsen heeft overgezet (vgl. Catal. der Bibl. v. Ie Long, bldz. 62, n° 734). Maar hier is verwarring met Adrianus Gorinus, predikant van de fransche vluchtelingenkerk tc Emden, in het spel, vgl. E. Meiners, Oostvrieschlandts Kerkelijke Geschiedenisse I (Gron. 1738), 409, 410; Bibliotheca Bremensis, Cl. VI, Fase. UI, 553—560. Hamstedius, „een lanckachtigh man, mager met eenen dunnen bruynachtigen baerde, ende hebbende veel sproeten in sijn aensicht", beroemd als schrijver van De geschiedenisse ende den doodt der vromer Martelaren (le dr. 1559), kwam na veel rondzwerven in Mei 1559 naar Londen. Over de moeilijkheden, die hij daar gehad heeft, zie — behalve dit hs. — A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingenkerken der 16e eeuw ('s-Grav. 1909), 144—152; en Stemmen des tijds. Maandschrift voor Christendom en Cultuur, Jrg. V (1916) Aug.-nr.: A. A. van Schelven, Johannes Engelram. Voor een volledige biografie zie Nieuw Nederlandse!) biografisch Woordenboek, I, in voce en de daar genoemde litteratuur; bovendien: Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis, N. S. VIII (1911), 352 vv.; O. Redlich, Jülich-Bergische Kirchenpolitik II (Bonn 1911), 375, 379, 381; P. Bockmiihl, Adr. Corn. v. Haemslede in der Stadt Jülich in Monatshefte für rheinische Kirchengeschichte, Jhrg. VIII (1914)," 1—16.
2) Causae monasterienses wil zeggen: zaken van dien aard als er indertijd, onder het bewind van lan van Leiden, te Munster hebben plaats gehad.



8
sed et apud nostros in publicis acturum concionibus ut non tam acerbe de ipsis sentiant. 4. Quod Anabaptistae recusarint disputationem Johanni Lamoth dicentes ipsum non bene didicisse lectionem Adriani ïïamstedii, qui nolit ob tales articulos contendere.
Ut cras Johannes Camphe *) et Johannes Lamoth proponant in consistorio audita de Adriano Hamstedio ex Anabaptistis.
1) Johannes Lamot, Lamoot, Lamootius of de la Motte, uit Vlaanderen afkomstig en knoopenmaker van zijn beroep, is vermoedelijk in 1554 of 1555 naar Londen gekomen. Hij was een broer van Cathelijne Lamot, die met den predikant Gotfridus Wingius gehuwd was. Voor een volledige biografie zie Nieuw Nederlandsen biografisch Woordenboek, UI, in voce en de daar genoemde litteratuur.
2) De in dit hs. dikwijls voorkomende wever Joannes Camphe of Jan Camphen — van wiens avontuurlijken overtocht van Vlaanderen naar Engeland in 't eind van November 1560 een uitvoerige beschrijving te vinden is in Geschiedenis der .martelaren (ed. Doesb. 1883), 638 — wordt later vermeld als woonachtig te Sandwich (zomer 1572) te Maidstone (zomer 1577) en weer te Sandwich (voorjaar 1578). Moeilijkheden, in laatstgenoemde plaats tusschen hem en de nederduitsche vluchtelingenkerk aldaar gerezen, hielden eerst herhaaldelijk de z.g.n. colloquia der hollandsche emigrantengemeenten in Engeland en later zelfs de nationale Synode van .Middelburg (1581) bezig. Toen ze op deze laatste vergadering tot een goed einde werden gebracht, was Camphen intusschen reeds eenigen tijd uit Engeland weergekeerd, om in zijn vaderland het predikambt te vervullen. Ook 'vroeger had hij dat reeds gedaan: in een brief uit 1596, waarin sprake is van een aantal jaren terug, staat ook zijn naam vermeld onder die van een reeks „Dienaren des Woorts, in geenen actuelen dienst zijnde", die er geen bezwaar tegen hebben gemaakt tot ouderling te worden verkozen. Nu diende hij eerst eenigen tijd (zomer 1581—zomer 1582) te Belle of Bailleul, daarna (tenzij de hypothese onjuist is althans, dat het hier inderdaad identieke personen geldt) te Mijnsheerenland (1581— 1584) en Oud-Beijerland (1584 tot zijn dood in 1603). Als afgevaardigde van de westvlaamsche classis woonde hij in 1581 de Synode van Middelburg bij. 22 Oct. 1582 ontving hij een bedrag „in recompense van sekere sijne boecken ende cleederen, bij hem verloren int reysen naar Meenen duer de foule van den vijandt". Analectes pour servir



9
[fol. 3.]
C. 4 Julii.
De futura fidei professione publica.
Ut proximo dominico ante et post meridiem publicetur e suggestu ut si qui sunt qui volunt fidei aedere confessioneel, ii prius conveniant concionatores vel seniores etc. Idque futura net dominicis post meridiem (!).
De publicam habituris penitentiam.
Ut item proximo dominico publicetur, si qui tales: prius conveniant concionatores aut seniores, qui accepto ipsorum nomine deferant in cönsistorium.
De orta difficultate ex colloquio Adriani Hamstedii cum Anabaptistis habito.
Adrianus agnoscit se omme Anabaptistis promisisse auxilium apud episcopum londinensem etc.
Agnoscit se manum dedisse, non consensus causa in doctrina sed spe meliorum manum dedisse, et ne altera pars alteram calumnietur sed mutuam inter se concordiam alant, quia sunt infirmiora corporis Christi membra.
Decernitur ut cras sub horam primam adsit cönsistorium in templum, et testes auriti adsint qui ecclesiae fratres conscii sunt quorundam verborum cum Anabaptistis habitorum.
5 Julii.
Rogantur Mahiu Platevoet Gelijs Cuyper et Dirick, tamquam testes colloquii cum Anabaptistis amici habiti et apud ipsos relati. Testantur hi predicti tres fratres se
d Vhistoire ecclésiastique de la Belgique, S. III, T. IX (1913), 149—245 passim; J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn III (Cantabr. 1897), register in voce; Werken der Marnix-vereeniging, S. II, D. I en III, registers in voce; Y-a.n Alp hen, Nieuw Kerkelijk Handboek, Jrg. 1907, Bijl. Q, sub Mijnsheerenland en Oud-Beijerland.
1) Een zekere Mattheus Platevoet stond 16 Juli 1583, toen Parma die stad innam, te Duinkerken — volgens Janssen was hij in datzelfde jaar ook predikant te Hondschoote — en van 1583 tot 1602, toen hij emeritaat kreeg, te Leiden; waarop hij in 1607 stierf. Maar de gegevens



10
ex Anabaptistis audisse: agnoscunt A'drianum illis manum porrexisse, sed se negasse illi fraternitatem; sed dubitare se an nunc vellent illi manum negare fraternitatis. Item Anabaptistas dixisse: „amici amici, sieumhaberetisaffectum, quem vester concionator, non instarétis tantopere urgentés disputationem, sed illos parum memores vestri concionatoris".
Concluditur tandem in consistorio ut proximo post meridiem dominico agatur cum Adriano Hamstedio etc.
D. 5 Julii.
Concluditur a ministris in hoe peccasse quod:
1. Catabaptistas suos fratres in religionis negocio et infirmiara Christi corporis membra agnovit Adrianus. In hoe peccat et errat.
2. Dat men met hem niet behoren te twisten om haerdef lere willen. Adeo extenuat ipsorum errores. Hoe privatim et publice peccat et errat, tot bedroevinge der rechtgeloovigen, tot versterkinge der wederparten, tot suspicie ende perikel onser ghemeente bij de Engelsen ende anderen, ende tot swackinge der swackgelovigen
Ut se excuset si possit, vel culpam agnoscat et publice et privatim emendet, quia nos agnoscimus veram Christi humanitatem secundum promissione3, ex semine hominis, een hooftstucke onzer zaligheit.
In his horumque similibus suam agnoscat culpam et emendet; alioqui latius procedendum, etiam cum Gallis.
om vasttestellen of die predikant dezelfde is geweest als het hier genoemde lid der nederduitsche vluchtelingenkerk te Londen ontbreken. Vgl. H. 0- Janssen, De Kerkhervorming in Vlaanderen (Arnhem 1868), register in voce; P. J. Wyminga, Festus Hommius (Leiden 1899), register in voce; H. Q. Janssen, Catalogus van het OudSynodaal Archief ('s-Grav. 1878), 'register in voce; L. Knap.pert, De opkomst van het Protestantisme in eene Noord-Nederlandsche Stad (Leiden 1908), register in voce; Werken der Marnix-vereeniging S. III, D. III, register in voce. Deze Platevoet komt op de ledenlijst der Kerk d.d. 22 Juni 1561 voor als kleermaker; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 276.



11
Super his cum Adriano agendum proximo dominico post meridiem et Adriano TIamstedio indicandum.
Julii. 7 Julii.
Haec ita proposita sunt Adriano Hamstedio sed ille indignabundus exiit e consist,orio.
[fol. 4.]
E. 7 Julii.
Praedictorum duorum adversus Adrianum Hamstedium capitum schedula illi traditur in proximum conventum. In hunc modum exarata:
1. Adrianus Hamstedius bekent de Wederdopers voer zijn broeders in religie zake, ende swacke ledematen des lichaems Jesu Christi. Hierin sondight hij ende dwaelt.
2. Dat men niet behoert met hem te twisten om haerder leere willen; alzo vercleynt hij haer dwalingen, tot bedroevinge der rechtghelovigen, tot versterckinge der wederparten ende tot suspicie ende pericule onzer ghemeente bij den Engelzen ende der anderen, ende tot swackinge der swackgelovigen.
Nadien wij bekennen de rechte bekentenisse van des Heren Christi menschwerdinge na der beloftenissen uut des menschen zade, te zijn een hooftstucke onzer zaligheit.
[fol. 5.] «) .
F. 8 Julii.
Adsunt senioribus diaconi et assentiuntur illis, et agnoscunt Adrianum Kamsledium peccasse. Et etiam graviter peccasse, quod indignabundus discessisset ex consistorio, dicens se propterea deserturum cönsistorium.
Reposcendum Adriani responsum ad scripta illi tradita, obiurgandusque quod ita capitosus ex consistorio aufugerit.
a) f° 4 verso is onbeschreven.



12
Scripto responde(a)t Adrianus ex quo rogatur: 1) wien hij verstae bij wroegers >); 2) an agnoscat veram Christi Domini humanitatis agnitionem faenum aut stipulam2); 3) item de iudicando et condemnando.
11 Julii.
Werdt bestempt de tijt dér consistorie der ouderlingen des Donderdaegs, om die naerstelick waer te nemen een boete, tenzij* datter zij een billike orzake des uutblijvens oft laet comens, anders zo zal men tot profijt der arme aldus boeten: te weten, zo iemandt daer niet zij voer twe uren des tempels clocke want daer comende zal boeten een penningk; die na tertiam compt twee penningen, na viere uren viere penningen etc, ende die ganselik uutblijft sonder wettelike orzake, ses penningen, voer den armen.
Henrick Lievens werdt ghevordert in de consistorie van wegen Dionysius' mantell, waerover hij die dienaers beschuldight van ongetrouwigheit ende slappigheit; ende hem werdt aengeseght dat men Dionysio zal voldoen, maer wien se zoude betaelt werden ende duer wat middel, daervan sullen wij met malcanderen spreken, ende de broeders bewijsen dat sij getrouwelick ende naerstelick gearbeydt hebben.
G- 11 Julii.
Rogandus suo tempore Adrianus Hamstedius:
Gravitur ip- 1. Adeo nos non agnoscimus illos Catabaptistas fratres haci s?eccare et innrnaa corporis Christi membra, ut etiam cogitemus suasioneinca- secundqm Scripturas nobis licere excommunicare illos, pitali fldei no-qui a nobis deficiunt ad Anabaptistas, observatis admostrae articulo. nitionum gradibus ut docet Christus.
1) Wroeger = benijder, aanklager.
2) Dit is een zinspeling op Paulus' eersten Brief aan de Corinthiërs, hfdst. 3, vs. 11—13.



13
I Item se pro- 2. Nobis placere ipsius promissa quod sibi velit suam l misisse factu- servare opinionem et publice pro concionibus acturum q"™ faciat"adi n^n^ eorum quae ita putat, sed nobiscum quodcunque ecclesiaeaedi- aedificant. * Sed hic monendus Adrianus Hamstedius ut ficationem. nemini dicat quod sentiant Anabaptistas esse fratres etc.
Talis ipsius opinio non est Scripturis consentanea. Si mutarit, nos habere eandem adversus ipsum actionem.
Tantisperfra- 3. Dat bij tgene dat hij ons hijr belooft niet alleen bij tresipsumfer- ons houdt, maar oeck bij allen anderen in der eewigheif; re dum stet tot stichtinge der gemeente Christi. promissis. üti- ° °
am si ipse in ..
aeternum sit 4. Dese dingen zijn voer Adriano in speciem te verservaturus. In halen: van menschwerdinge, wedergeboerte ende dope etc. concionibus,
prophetiis^et 5. Ende hijr toe zijn oeck die diakenen te vorderen, consistoms. men hyrvan handelen ende besluiten sall etc.
Op toekompstigen Sondagh vor den middagh tzamen spreken ende besluiten; ende een iegelik zal voerder brengen wat hij noch vordere van Adriano Hamstedio.
1) Deze profetie (in onderscheiding van een verwant gebruik in de waalsche vluchtelingenkerk te Londen, dat meer aan de geneefsche „congrégations" was ontleend) naar ziirichsch model gevormd, was een „publica scripturarum lingua vulgari collatio". Ze verliep als volgt: na de preek, eër de psalm werd gezongen, vermaande de predikant de ouderlingen en „deghenen, die, om de vragen voor te stellen gheordineert sijn" om in te brengen wat „in de predicatiën der vóergaender weken geschenen heeft niet rechtelick, oft donkerlick, oft niet genoechsaemlick, van den Dienaer des Wordts uutgeleit te wesen. Oft ooc dat eenichsins eenighe twijfelachticheit in de herten der broederen soude moghen ghegeven hebben". Daarna volgde dan beantwoording van de zijde van den predikant. Zie F. de Schickler, Les e'glises du refuge en Angleterre (Paris 1892), register in voce; M. Woudstra, De hollandsche vreemdelingen-gemeente te Londen (Gron. 1908), 48, 49; H. H. Kuyper, De opleiding tot den dienst des Woords by de Gereformeerden ('s-Grav. 1891), 104 vv., 294 vv.; A. A. van»Schelven, De Nederduitsche vluchtelingenkerken der 16e eeuw ('s-Grav. 1909),
85 vv., 87 vv.; H. R. E." Bnd 16, in voce Prophezei; J. D. du Toit, De zestiende-eeuwse profetie (Potchefstroom 1911).



14
[fol. 6.]
H. 14 Julii»).
Leguntur literae Hondscotariaea) ex Plandria missae, pro tribus ecclesiae nostrae membris ibidem captis, nempe: Christiano de Querer(!) ende Nanken Coningks ende Mr. Jacop surgijn8), quorum constantia describitur; et precatio ecclesiae et consolatoria a nobis scripta petuntur; voluntque ministri ecclesiae hondscotariae ut nostros moneamus ne temere et levi de causa in patriam cum tanto vitae discrimine conferant.
Leguntur item in consistorio literae diaconi cuiusdam antverpiani, nomine Petri Boelensis, qui responsum primo quoque tempore postulat pro difficili admodum matrimonii questione, nempe: an liceat Christiano aut sibi, in hac necessitate constituto, adesse in(?) matrimonii commissione a ministro papista, semotis omnibus papisticis ceremoniis *).
1) Vgl. hierbij 't geen f° 365 te vinden is.
2) Hondscote of Hondschoote was in de tweede helft der 16e eeuw een der voornaamste industrieele centra van Vlaanderen en tegelijk een bolwerk van de Reformatie; vgl. H. Pirenne, Histoire de Belgique III (Brux. 1907), register in voce.
3) Vgl. over deze drie gevangenen, dié 23 Aug. 1560, niettegenstaande intercessie voor hen van Engeland uit, den marteldood stierven: Geschiedenis der Martelaren ed. A. Kuyper (Doesburg 1883), 609—618; en een lied van Jan Utenhove in Velerhande geestelijke liederen (ed. 1563, ex. in de Provinciale bibliotheek van Friesland te Leeuwarden; ed. 1595, ex. o. a. in de Koninklijke bibliotheek te 's-Gravenhage); cf. F. C. Wieder, De Schriftuurlijke liedekens ('s-Grav. 1900) 17. De hier De Querer genoemde heet elders De Quekere; terwijl Mr. Jacop surgijn of chirurgus den familienaam Dieussart droeg.
4) Over deze, destijds (omdat kerkelijk en burgerlijk huwelijk toen nog niet gescheiden waren) uiteraard zeer op de aandacht beslag leggende, moeilijkheid ook elders. Zie A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingenkerken der 16e eeuw ('s-Grav. 1909), 313 n. 1 en de daar genoemde litteratuur; vooral bijlage 33, waar dan echter (overeenkomstig het in den tekst hierboven gezegde) de naam van den laatsten onderteekenaar, Peeter Baelen, wel in Peeter Boelen veranderd zal moeten worden. Vgl. ook J. Bohatec u. A., Calvinstudien, hrsg. von der reformierten Gemeinde Elberfeld (Leipzig



15
Nihil concluditur, sed in Gallorum conventum primo quoque tempore futurum differtur.
Cum quibus etiam fratribus Gallis tum agendum de supplicatione ex utriusquje ecclesiae nomine scribenda et Reginali Majestatiofferenda pro impetranda peregrinis libertate, et quiete habitandi et laborandi intra privatos parietes, donec municipalem libertatem peregrinis concedat Reginalis Majestas.
Rogandus Adrianus Hamstedius:
1. An cogitet fratres hac in re aliud quesisse quam gloriam Dei et ecclesiae aedificationem; rogareque ut non aliam de ipsis habeat opinionem, cumque ipsis ecclesiarn aedificet, quod tiet si idem cum ipsis publice doceat et in prophetiis modestus cum fratribus agat.
Ne praeripiat ecclesiae iudicium adversus sectarios aut hereses et malam doctrinam.
Quod stomachobundus ex consistorio discesserit, monendus.
R. Hactenus de futuro, at quid de data ab ipso offensione ? Ut interdum mentionem faciat adversus Catabaptistas pro concionibus se non idem cum ipsis sentire neque cessisse ad versos falsos ipsorum rumores (?).
Ut apud Catabaptistas agat adversus ipsorum sinistros de ipso rumores.
I. 14 Julii.
Ut salva ipsius conscientia scisma aut heresin ipsis publice pro concionibus imputet, non nostrae ecclesiae.
Ut ipse Adrianus Hamsttdius nobis viam indicet quo pacto cum Anabaptistis agendum adversus sinistros ipsorum de ipso rumores sparsos apud nostros, Gallos, Anglos etc.
1909), 169 ff.; Nederlandsen Archief voor Kerkgeschiedenis N. S. V (1908), 9, 10; Calvini Opera, T. XVII, Epist. n° 2987; Th. Ruys Jr., Petrus Dathenus (Utr. 1919), 28, 29; en van dit hs. f° 25.
1) Destijds was koningin Elizabeth (1558—1603) aan de regeering. In onderscheiding van Eduard VI (1547—1553), den vorst onder wiens bewind de vluchtelingenkerken te Londen het eerste tijdperk van hunne geschiedenis doorleefden, bevorderde zij de belangen der emigranten meer uit politieke dan uit religieuze beweegredenen.



16
De semine feminam (!) non habere, tunica dobbelen '), hoye ende stoppelen *) fraternitas communionis. De suspensione conditionis.
Cras cum Gallis agendum. De supplicatione.
De utraque questione baptismatis et matrimonii. 15 Julii.
Proponuntur Gallis.
De supplicatione haec acta.
Nempe ut utriusque ecclesiae peregrinorum nomine supplicatio Majestati Reginali exhibeatur rescripta. Traditurque describenda Petro Delaeno3). Deliguntur item viri ex utriusque ecclesiae nomine ad Majestatem Reginalem profecturi quatuor, nempe Petrus Alexander *) et
1) Deze woorden zien op de meening van Van Haemstede en zijn aanhangers dat twisten over de wijze der menschwording van Christus eigenlijk was: een dobbelen om des Zaligmakers rok, met onverschilligheid voor den drager ervan, als waaraan zich tijdens zijn kruislijden op Golgotha de romeinsche soldaten schuldig maakten, die met de executie waren belast; vgl. Evangelie v. Johannes 19: 23, 24.
2) Deze woorden hebben betrekking op den, door Van Haemstede en zijn aanhangers voortdurend aangehaalden Bijbeltekst 1 Cor. 3 :11—13.
3) Over dezen telkens in het hs. voorkomenden predikant en leider der hollandsche vluchtelingenkerk te Londen zie de inleiding.
4) Na vroeger ook reeds eens in Engeland te zijn geweest werd Petrus Alexander, een Nederlander van afkomst (waarschijnlijk is. hij uit Arras of Atrecht geboortig geweest), in 1560 predikant bij de waalsche vluchtelingenkerk te Londen. Van patricisch geslacht, vóór 1543 hofkapelaan geweest aan het hof der landvoogdes Maria van Hongarije te Brussel, was hij voor een taak als hem hier werd opgedragen wel heel geschikt. Overigens heeft zijn gemeente en in 't bijzonder zijn collega Nicolaus Gallasius echter niet veel genoegen aan hem beleefd. Heftig en eerzuchtig — noemde Zanchius hem niet geestig „Alexander de Groote"? — bracht hij voortdurend moeilijkheden te weeg. Zóózeer zelfs dat hij in 1563 onmogelijk zijn werk te Londen kon büjven voortzetten. Een paar maanden later stierf hij, vermoedelijk wel tengevolge van het jichtlijden, dat hem reeds jaren lang geplaagd had. F. de Schickler, Les églises du refuge en Angleterre (Paris 1892), register in voce; F. L. Rutgers, Calvijns invloed op de reformatie in de Nederlanden (Leiden 1899), register



17
Joannes Dumasiusi) ex Gallis, et Joannes Utenhovius*) et Antonius Asschaeuss) ex Germanis, qui scriptam
in voce en de daar genoemde litteratuur; J. H. Heisels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn II (Cantabr. 1889), register in voce; Ch. Rahlenbeck, Les protestants de Bruxelles (Gent 1877), 24; Fr. Enzina's Denkwürdigkeiten vom Zustand der Niederldnden'und von der Religion in Spanien, hrsg. von Boehmer (Bonn 1893), 252 ff.; H. Zanchius, Opera Omnia (Genève 1619), Epistol. 1. II, 128; . Original Letters, edit. Parker Society (Cambr. 1846), 67, 329; Hans Rott, Kaiser Karl V und die Aufführung der Heidelberger Komödie „Eusebia" von 1550 in Neues Archiv für die Geschichte der Stadt Heidelberg und der rheinischen Pfalz IX (1910), 155"ff.; G. Bossert, Beitrage zur badüch-pfalzischen Beformationsgeschichte in Zeitschrift für die Geschichte des Oberrheins, N. F. XX, S. 60; O. Michotte, Un réformateur. Piérre Alexandre (1913; recensie door Jean Meyhoffer in Bulletin de la société de Vhistoire du protestantisme francais LXII (1913), 543-^545, waarin ook eenige correcties), 106—133.
1) 13 Maart werd Johannes Dumasius, medisch doctor (vgl. hierna fol. 35 sub 12 Nov.) met Antonius Asche door den kerkeraad van Emden afgevaardigd om in Engeland eens te gaan zien of de politieke veranderingen, die daar ongeveer drie maanden te voren hadden plaats gehad (Maria de Bloeddorstige was toen immers door koningin Elizabeth vervangen) het voor de, in 1553 uit Londen verdreven nederduitsche en waalsche emigranten, ook mogelijk maakten naar hun vroegere woonplaats terug te keeren. Later is hij ouderling van de waalsche vluchtelingenkerk aldaar geweest. F. de S chic kier, Les églises du refuge en Angleterre (Paris 1892), register in voce; A. A. vanSchelven, De nederduitsche vluchtelingenkerken der 16e eeuw ('s-Grav. 1909), register in voce.
2) De plaats die Johannes Utenhovius, de aanzienlijke Gentenaar, zoowel in de eerste (1544—1553) als in de tweede periode der geschiedenis van de nederduitsche vluchtelingenkerk van Londen (1558 en later) in haar midden heeft ingenomen, is veel te groot en te beteekenisvol geweest, dan dat het mogelijk zou zijn in een noot er eenigen indruk van te geven. Men zie daarom de volledige biografie door F. Pijper: Jan Utenhove. Zijn leven en zijne werken (Leiden 1883), passim; en vergelijke daarbij: F. L. Rutgers, Calvijns invloed op de reformatie in- de Nederlanden (Leiden 1899), register in voce; J. H. Hess els, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn Ji en IJl (Cantabr. 1889 en 1897), registers in voce; H. Dalton, Lasciana (Berl. 1898); A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingenkerken der 16e eeuw ('s-Grav. 1909), register in voce.
3) Antonius Asche, Aschaeus of Asse, van beroep zijdewever, maakte Kerkeraadsprotocollen. j



18
utriusque ecclesiae nomine supplicationem predictam, curent Reginali Majestati offerendam primo quoque tempore: quod futurum statuitur tertio post die mane etc. ')
[fol. 7.]
K. 15 Julii.
De loco.
Ubi sint coniungendi, de loco questio: in templo an in privatis aedibus.
De persona.
Sacrificus papista.
ook reeds tijdens de eerste periode van de geschiedenis der nederduitsche vluchtelingenkerk te Londen,- van- haar deel uit niet alleen, maar behoorde ook tot haar ouderlingen. 1555 vinden we hem echter te Emden. Klaarblijkelijk is hij in 1553, met de troonsbestijging van Bloody Mary, evenals het grootste gedeelte der gemeente, uitgeweken. Van Maart tot Juli 1559 maakte hij met Dr. Dumasius, in opdracht van den kerkeraad. van Emden, een reis naar Engeland om daar eens op te nemen welke kansen het aan de regeering komen van koningin Elizabeth voor de emigranten bood om terug te keeren. Drie brieven van zijn hand toonen wat hij in deze heeft gedaan. Kort nadien moest er kerkelijke tucht op hem worden toegepast wegens dronkenschap (Emder Kirchenrathsprotocollen sub 11 Aug. en 6 Nov. 1559). Is dat misschien de aanleiding geweest tot zijn spoedig daarop volgend vertrek naar Engeland? In den strijd tusschen de ouderlingen- en de diakenpartij, die -zoolang de londensche Kerk heeft verscheurd, stond Asche beslist aan de zijde der eerste; wat hem — evenals zijn collega's ouderlingen — bij de verkiezing voor 1570 zijn,ambt kostte. Sedert dien lag hij gedurig met het cönsistorium overhoop, tot December van dat jaar een verzoening bracht. December 1573 was hij nog in leven. Zijn vrouw heette Ebbe, zijn zuster Elizabeth; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 2—7, 273-278, 285; E. Meiners, Oostvrieschlandts Kerkelijke Geschiedenisse I (Gron. 1738), 370; A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingenkerken der 16e eeuw ('s-Grav. 1909), register in voce; Werken der Marnixvereeniging, S. I, D. I, register in voce; J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn II (Cantabr. 1889), 475. _
1) Op deze zelfde zaak hebben ook de berichten bij Ruytinck (Werken der Marnix-vereeniging, S. III, D. I, 40-43) en Pijper (Jan Utenhove. Zijn leven en zijne werken (Leiden 1883), 238 en 239) en de in J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn II



19
Quo titulo.
Notariine; an nomine papisticae romanae sedis; an ut laicus quispiam.
Circumstantie omnes expendendae diligentissime, ne vel laqueus injiciatur vel simulatio admittatur personarum, locorum et temporum a).
Respon8io ex parte. Dubia.
Nos non posse certi aliquid scribere non cognitis omnibus circumstantiis. An utraque(!) membrum ecclesiae. In templo an in aedibus. Titulo notarii et laici an papistae sacerdotis. In caetu piorum an impiorum. Ritu prophano an reformatarum ecclesiarum. An citra offendiculum ecclesiae. An simulatione, et crucis fuga, et amore bonorum. Responsum: non licere si simulatio ulla,
L. 15 Julii.
An liceat 'fideli homini, ecclesiae restitutae membro, deferre suum infantem baptizandum papistae sacerdoti semotis papisticis reliquiis 1).
a) Deze drie genitieven staan in het handschrift geheel op zich zelf, terwijl Personarum met een hoofdletter begint. Het is dus moeilijk uit te maken of zij bij het voorafgaande simulatio of bij het volgende Responsio behooren. Mij leek het eerste het meest waarschijnlijk.
(Cantabr. 1889) gepubliceerde stukken (n°. 40 en 43) betrekking. Een hypothese om de verschillende data, waarvan die berichten en stukken spreken, met elkaar in harmonie te brengen, kan ik niet geven.
1) Vgl. over deze vraag, die destijds daarom de harten zoozeer in beslag nam, omdat men bij weigering om naar den priester te gaan den schijn wekte van Anabaptist te zijn, Calvini Opera Omnia T. XVII Ep., n°. 2963, 3150 (blz. 712) en de voorrede van Datheens psalmberijming, zie Nederlandsen Archief voor Kerkgeschiedenis, N. S. Dl. V (1908), blz. 10, cf. 43 n. 1.



20
Respondetur:
1. Non esse tantam baptismatis necessitatem ut oporteat papiste sacrifico offerre . .. baptiz
2. Ministerium Verbi non seiungendum a baptismate, utrumque pertinet ad verum ministrum et legitimum.
3. Querendus alicunde minister verus et Deus interim rogandus.
Responsum a fratribus Gallis non licere tali homini; etsi a papista ad ... . ut fiat utrumque: liberrima protestatio verae religionis et falsae reprehensio, in publico in aede piorum caetu.
[fol. 8.]
M. 16 Julii.
Adriaen Boencop in die consistorie werd gevraeght wat hij tegen de broeders in die consistorie heeft. Hij seit:
1. Tegen die ganse consistorie, dat zij hem die winckel niet toelate.
2. Tegen Mr. Jan '), dat hij seide dat hij onweerde zij te nachtmael te gaen, ende dat hij met hem niet wilden te gaen.
Hijr werdt betuyght dat die consistorie onschuldigh zij, ende hem niet afgunstigh; maer hebbe dicmael van hem gehandelt om aen den winkel te helpen, ende hebben .oeck daervan met hem willen handelen, deen (!) zij begeerden dat hij soude bij hen comen, ende hij dat weygerden.
Hij bekent zijn schuit van lasteringe ut haestigheit ende torne, omdat men hem dit niet eer heeft aengesegt.
Men belooft breder daerin van den andere winckel te handelen ende hem daertoe behulpelick te zijn, zoverre hij hem stichtelick houden etc.
N. 17 Julü.
Descripta a Pelro Delaeno supplicatio ad Reginalem Majestatem curatur deferenda per predictos viros.
1) Bedoeld zal wel zijn: Jan Utenhove.



21
18 Julii.
Leguntur literae antwerpianae pro tribus ipsorum sororibus, Aghtken, Bathken ende Anneken.
Ut proximo Lunae die, si festus estx), bis concionetur, et dies Martis excusetur.
Ut proximo Jovis die habeatur ieiunii dies2) et precationis et prophetiae ante prandium.
Ut exaratum scriptum describatur et cras sub horam octavam a conventuris senioribus et diaconis subscribatur, et ipse Adrianus Hamstedius adsit sub nonam.
Ut proximo dominico die post meridianam concionem adsit Adrianus bibliopola ut deinceps cum ipso agatur circa culpae agnitionem et mendationem ad tollenda offendicula, postremo de officina etc.
19 Julii.
Daer werdt gehandelt in de consistorie van der gemeente gevangen in Vlaen deren, te weten van Christiaen de Queker, Mr. Jacob Dieusardt ende Nanken Konings, hoe men die scude mogen verlossen. Ende hiertoe is aengesproken geweest die bisschop van Londen J), die hem daertoe presenteert zijn hulpe, die daer belooft te scrijven als commissaris der coninginne met die bisschop van Cantelburgh *), ende begeert op een bewerp der circumstantiën der zake etc.
1) De eerste Maandag na 18 Juli 1560 is 22 Juli 1560 geweest, en 22 Juli was aan Maria Magdalena gewijd.
2) Over de viering van vastendagen in de nederduitsche vluchtelingenkerk te Londen, zie E. Sim ons, Fasttage in den alten calvinischen Kirchen (Marburg 1912), 6; A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingenkerken der 16e eeuw ('s-Grav. 1909), 102; en vooral Marten Microen, De Christelicke Ordinancien der Nederlantscher Gemeynten Christi, die van den Christelicken Prince, Co. Edewaerdt den VI in 'tjaer 1550 te Londen inghestelt was (buyten Londen 1554), cap. 29 en A. Kuyper, Joa. a Lasco Opera II (Amst. 1866), 242 sqq.
3) Edmund Grindall, later aartsbisschop van Canterbury (1576—1583), na van 1570 tot 1576 den bisschopszetel van York te hebben bezet.
4) Destijds werd deze functie bekleed door Matthew Parker, over wien zie Herzogs Realencyklopadie a XIV, 691 ff.



22
\
[fol. 9.]
O. 19 Julii.
Scriptum, a senioribus et diaconis subscriptum, ad Adrianurn ilamstedium prelegitur, cuius exemplar petit, quod illi permittitur.
Soluta seniorum et diakonorum synodo redit ex Flandria Egidius Langius; (fert) literas Godefridi Wingii1) nomine ecclesiae scriptas in causa fratrum illic captivorum, quarum summa ut agamus primo quoque pro ipsis liberandis vel per reginam vel episcopum aut magistratum londinensem pro literis ad magistratum flandricum' impetrandis, quibus agant rjro captivis2).
20 Julii agit cum episcopo londinensi D. Utenhovius pro captivis.
21 Julii.
Subscriptae redduntur, et descriptae leguntur in seniorum caetu, que episcoporum nomine scriptae mittendae procurandum ad magistratum in Flandriam, pro redimendis captivis.
1) Godefridus Wingius, die later geruimen- tijd predikant bij de nederduitsche vluchtelingenkerk te Londen is geweest, zwierf destijds als Evangelieprediker in Vlaanderen rond; hoewel niet te zeggen is aan welke Kerk hij daarbij in 't bijzonder verbonden is geweest. Wellicht dat zijn in den tekst vermelde intercessie voor de meermalen in dit verband genoemde drie geloofsgevangenen, die te Veurne werden vastgehouden, er op wijst dat hij, althans op dat oogenblik, zijn arbeidsveld daar vond. Zie voor een volledige biografie Nieuw Nederlandsen Biografisch Woordenboek III, in voce.
2) Dat men van zulk een schrijven aan den magistraat succes verwachtte zal wel daaruit voortgevloeid zijn, dat de plaatselijke overheidscolleges dikwijls maar zeer traag aan de kettervervolging der centrale regeering meewerkten; cf. F. L. Rutgers, Calvijns invloed op de reformatie in de Nederlanden, voor zooveel die door hemzelven is uitgeoefend (Leiden 1899), 141 en de daar genoemde studie van J. J. Mulder, De uitvoering der geloofsplakkaten en het stedelijk verzet tegen de inquisitie te Antwerpen (1550—1566), opgenomen in: P. Fredericq, Werken van den practischen leergang van Vaderlandsche Geschiedenis, aan de Hoogeschool te Gent VI.



23
Quis nuncius deferet literas ad magistratum in Flandria furnensem ').
Exemplar earundem literarum descriptum traditur Egidio Langio.
De Adriano bibliopola.
Monetur ne amplius blasphemet, et de officina (quae nisi una est) illi non esse spem propter suas blasphemias.
P- 23 Julii.
Rogatur Adriani4) assensus ad scripta, qui fratrum petitis per omnia ferme acquiescit. Sed differtur absoluta responsio in proximum seniorum et diaconorum conventum.
25 Julii.
Redduntur ab Adriano Kamstedio scripta seniorum, additis ab ipso quibusdam explicationibus. Sed fratribus omnino displicent, concluditurque ut Adrianus deletis suis annotationibus, subseribat se ita veile ut literae continent, et respondeat ante proximum lunarem cum Gallis conventum. Alioqui et Gallis eius proponenda causa.
Statuuntur quidam fratres — qui hoe illi nomine fratrum renuncient, relatis illi scriptis predictis — nempe Jan Camphen et Jan Lamot.
Causa Ludowici Brugman; a fratribus admittitur ut domi apud patrem habitet, et pro illius hactenus compensis diaconi Jacobo Nicolai persolvant.
27 Julii.
Scriptae leguntur ad nos literae Petri Bijloes ») commendaticiae Caroli et Abrahami et comitum etc.
Jan Camphen et Jan Lamoth referunt Adriani Hamstedii responsum, quod Adrianus Hamstedius mirari se ait quod non contenti simus ipsius declarationibus, quum ante illi vide-
1) furnensis: van Veurne, een stadje in het meest zuid-westelijke gedeelte van het tegenwoordige België.
2) Bedoeld is Adrianus Hamstedius.
3) Dit aanbevelingsschrijven zal uit Antwerpen zijn gekomen, zie f 6, sub 14 Julii.



24
amus consensisse. Si non placeat, referre inquit licet ad Gallos aut episcopum londinensem ut statuimus. Agitur de filio Elizabetae Nautariae.
[fol. 10.]
P.P. 28 Julii.
Adrianus bibliopola adducit secum quendam Balduinum propter missas Embda literas, quibus se gravari dolet.
Satisfit Balduino responso fratrum seniorum; promittit consistorio scriptum ad fratrem illum qui ambos accusasse videtur, ut excusemus de crimine ebrietatis scripto utrumque, testibus creditis.
Filius Elizabetae. Cohabitabit ad semiannum Claudio -Ludimagistro, cuius causa pro illo tempore persolvendae tres librae, nisi diaconi habeant melius pro puero me
Agitur causa Francisci Marquino 1), ut se consistorio reconciliet propter habitam circa Petrum Delmum et Mariam Mores °) controversiam.
30 Julii.
Agnoscit suam culpam Franciscuss) senior, quod non intellecta causa acerbius et vehementius adversus Petrum Delenum et totum cönsistorium egisset, seque fratribus conciliat, quam illi acceptam reliquis significarent qui turn non aderant.
De supplicatione. De supplicatione responsum refert dominus Utenhovius,
o) Moet soms Mones worden gelezen? Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 286 komt wel een Mayken Marischel oft Moenes, geen Maria Mores voor.
1) Over dezen Franciscus Marquino, die ook wel Marquinas en Marguinas heet, zie: Kronyk van het Historisch Genootschap, Jrg XIII, 137 vv.; Werken der Marnix-vereeniging, S. I, D. I en J. H. Hess els, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn II en III (Cantabr. 1889 en 1897), registers in voce. Van beroep was hij schoenmaker, blijkens een ledenlijst in Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I.
2) Bedoeld is Franciscus Marquino.



25
legisse reginam, sed propter postulata nondum
respondere, sed in proximum nobilium conventum differre responsum.
[fol. 11.]»)
A. 1 Augusti
De Egidio et Agatha.
Non videri fratribus consultum ut pronuncietur ipsorum coniugium e suggesto, priusquam literas utrimque ab amicis impetrarent, aut ut secundo Augusti dominico publicentur nomina etc.
Scribet Petrus 2) utriusque nomine ad puellae matrem, fratrem, avunculum et amicos.
De fratribus flandris Norwicum petituris'). Peter Clarebut4), Carel Herman ende Rastop; fratres neque suadent neque dissuadent predictis Norwicum profecturis.
Capita acousationis consistorii londino-germanici adversus Adrianum Hamstedium. Wij bekennen het recht verstant der heilige menswerdinge een hooftstuck onzer zaligheyt. Adrianus Hamstedius niet, want hij bekent sulcke misverstant „hoy ende stoppelen" ende „dobbelen om den rock", ende sulcke
o) f° 10 verso is onbeschreven.
1) Vgl. hierbij wat f° 365 te vinden is.
2) Bedoeld is Petrus Oelaenus.
3) Als vrucht der toen begonnen betrekkingen met Norwich zijn in die stad in November 1565 zoowel een nederduitsche als een waalsche vluchtelingenkerk ontstaan. Over eerstgenoemde zie A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingenkerken der 16e eeuw ('s-Grav. 19Ö9), 190 vv.; over de laatste W. J. C. Moens, The Walloons and their church at Norwich (Publications of the Huguenot Society of London) (Lymington 1887/88) en F. de Schickler, Les églises durefuge en Angleterre I (Parijs 1892), 308 vv.
4) Op een lijst van leden der Kerk d.d. 22 Juni 1561 komt voor: Petrus Claerbout, hortulanus, qui inservit D. Will. Picqueri, cum uxore et liberis; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, "Part I, p. 275.



26
Dopers met haer onverstandt voer broeders ende swacke ledematen des lijfs Christi, soverre zij niet schelden etc.
Quisque scribat et colligat capita quedam et huc conveniant cras sub horam secundam.
2 Augusti.
Conveniunt postridie fratres et scripta conferuntur, tradunturque Johanni Vtenhovio, ut ordine cuncta collecta disponat, in proximum dominicum.
b. 4 Augusti.
Rursum agitur de fratribus Norwicum profecturis. Rogant velimus ipsis auxiliari vel apud episcopum, vel Reginalem Majestatem, ut possint apud Norwicenses habitare et operari.
Respondetur illis Reginam procul hinc esse, et si adesset non acturam antequam senatus consultum adsit. Sed si velint ipsi eodem proficisci, nos libenter acturos vel apud episcopum londinensem aut honestos cives.
De Adriano Hamstedio. »
Leguntur scripta consensu fratrum per Utenhovium collecta de causa Adriani Hamstedii praelegenda postridie gallis in lunari utriusque ecclesiae consistorio a).
Et traduntur consignata nostra scripta Claudio gallice transferenda.
Adsit Adrianus Hamstedius coetui lunari concluditur; nisi Utenhovius aut alii absentes melius quid dissuadeant.
5 Augusti.
Responsoriae Petri Delaeni literae ad ministros, precipue Hermannum Strijcherum '), mittentur Antverpiam, quibus
a) De cursief gedrukte woorden zijn in het handschrift onderstreept.
1) Hermannus Strycherus of Strijker, dezelfde als Moded — modeed is het tegenwoordig deelwoord van hel hebreeuwsche werkwoord madad, dat uitstrekken beteekent — was begin April 1560 nog te Embden. In die zelfde maand echter vertrok hij naar Antwerpen, om daar als



27
ad Hermanni Hteras respondet — ipsorum vel ecclesiae potius antwerpianae nomine scriptas — qui se et reliquos fratres expurgat ab intentatis quorundam calumniatorum delationibus falsis, propter quendam virum in Angliae regno hic olim combusto(l) cui in disputatione placide roganti Petrum Delaenum falso respondisse asserunt: „igni et gladio tecum disputabitur".
Mittuntur autem Antwerpiam per Elizabetam Nautariam sororem nostram.
[fol. 12.]
C. 5 Augusti.
1°. Praelegitur nostrum scriptum gallice versum ministris gallis in lunari utriusque ecclesiae a) caetu, scriptum posterius videlicet per Joannem Utenhovium omnium seniorum consensu collectum.
Deinde prelegitur eisdem ibidem prius illud scriptum moderatorium Adriani Hamstedii cum adnotationibus marginalibus adscriptis, versum gallico.
Eogatur adhaec gallorum sententia et consilium quid hac in re cum Adriano agendum.
Respondetur ab ipsis, nempe magistro Nicolao Gelasio,
D. Joanne Dumasio, Capella'), Ette2) et PonceUe8) fratribus
a) De cursief gedrukte woorden zijn in het handschrift onderstreept.
predikant der nederduitsche Kerk op te treden. Voor zijn uitvoerige biografie zie Nieuw Nederlandsen biografisch Woordenboek III, in voce Moded.
1) Antonius Capella, die herhaaldelijk ouderling der waalsche vluchtelingenkerk te Londen is geweest, was van beroep wever; en wel franjewever: fimbriarius wordt hij genoemd.
2) Deze ouderling Jean Ette heet elders Hette, zie F. de Schickler, Les églises du refuge en Angleterre I (Parijs 1892), 91. Ook Hotte komt voor, t. a. p., 99.
3) Deze ouderling, die gewoonlijk Anthoine du Ponchel wordt genoemd, was de scriba van den waalschen kerkeraad te Londen; cf. F. de Schickler, Les églises du refuge en Angleterre I (Parijs 1892), 124; Publications of the Huguenot Society-rf London, Vol. X, Part I, ledenlijst van 1561.



28
gallis, tantisper suspendendum a ministerie- dum non resipiscat, cum propter obstinatam pervicaciam et prefractum caput, tum propter doctrinae scandala circa tantum fidei nostrae articulum.
Idem sentiunt nostri fratres rogati unanimiter; omnes seniores, et diakoni ibidem presentes: Merten Janz. et Cornelis Vlessingensis.
Hanc a ministerio suspensionem indicent ad Hamstedium, nomine utriusque ecclesie, tres nempe: Antonius Capella et Jacop Claesz. *) et Marten Janz.2) Hac vespera. Qui indicent ipsi tantisper a ministerio cessandum et annunciatur predicta suspensio donec resipiscat et se fratribus reconciliet.
Quid respondendum fratribus ecclesiae nostrae et aliis omnibus sciscitantibus cur Adrianus Hamstedius non concionetur, ut possint uno(!) omnis(!) respondere rogati. Nempe ut dicant ita placuisse utriusque ecclesiae ministris propter graves causas.
D. 6 Augusti.
Missi tres predicti fratres referunt Adriani Hamstedii responsum, nempe tale: „bene est, gratias vobis ago, hoe est quod quaero. Oportet Christum semper yati a senioribus et pharizeis, eiusque ministros idem pati, sed oportet me predicare Evangelium, Me mihi providebit locum etc." °)
Nomine Antonius quidam textor conqueritur nobis in consistorio de Antonio Madan ') textore,
o) De cursief gedrukte woorden zijn in het handschrift onderstreept.
1) Op een lijst van leden der Kerk d.d. 22 Juni 1561 komt voor: Jacobus Claesson, chyrurgus, cum Ludovico famulo; proles habet 3, quarum una hic nata; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 275.
2) Op een lijst van leden der Kerk d.d. 22 Juni 1561 komt voor: Martinus Janson, horologiarius, sine liberis; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 276.
3) Op een lijst van leden der Kerk d.d. 22 Juni 1561 komt voor: Antonius Maddau(l), municeps, textor; proles habet 5, quarum duae hic natae; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 273. In het register wordt hij echter Maddan genoemd.



29
1. Quod non sinat eam (!) iuxta promissum dominicis venire in concibnem et omiserit iam per octo hebdomadas.
2. Deinde quod illicite verberet eam (!) per quatuor dies et impudice verberarit bacillo aut vimine.
3. Antonius recusat venire ad cönsistorium et conclusit illam truncam(?) alligatam.
4. Item quod Antonius accusarit ipsum proditionis, appellans proditorem, quod et alii noverint.
Statuuntur duo qui ipsum conveniant, nempe Ludowicus Tyrius et Joannes Ingelram '). Occupato Joanne Ingelram Sebastinus s) postridie hoe agit, et agnoscit culpam Madam, promittitque meliora.
8 Augusti. Van Jan Latron 3). Dat men die waerheyt der zake ondersoecke, van die beschuldinge daer Jan Latroon 3) mede beschuldight werdt propter pugnam in gallorum templo habitam a).
Ut Sebastianus et J. Beaugrant *) perquirant huius rei veritatem.
Literae ministri antverpiani ad nos missae, an videatur
a) De cursief gedrukte woorden zijn in het handschrift onderstreept.
1) Over Johannes Ingelram of Engelram zie mijn artikel in Stemmen des Tijds. Maandschrift voor Christendom en Cultuur, Jrg. V (1916), Augustusnummer.
2) Vermoedelijk is hier Sebastianus Matte bedoeld, over wien meer blz. 35 n. 1.
.3) Moet soms Hatro(o)n worden gelezen?
Op een lijst van 1561 komt voor: Joannes Hatron, faber lignarius; op een van 1571: John Hatron, joyner, borne in Flaunders, haith byne in England XII yeres; Cristian his wif, borne in Flaunders, haith byne in England XI yeres, en: John Hatron, maker of trunks, borne in Flaunders, haith byne in England XII yeres; Joyse, his wif, borne in Flaunders, haith byne in England one yere; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 275, 466. Aldaar p. 286 is echter sprake van een Maycken Latrons.
4) Deze Jan of Johannes Beaugrand(t), Begrandt, Beaugran — tinctor, blauwverver, heet hij op een lijst van de leden der Kerk — was afkomstig uit Poperinghe naar het schijnt. Te Antwerpen werd 20 Dec. 1558 een prijs op zijn hoofd gesteld, om zijn reformatorische



30
consultum vocare in publicam disputationem Papistas, impetrato salvo conducto vel illic, vel hic Londini.
Respondent fratres placere nobis, sed prudenter hic concedendum, ne nos aut ecclesia periclitetur. [fol. 13.]
E. 8 Augusti.
Causa agitur inter Jacobum Nicolaunr cum Sebastiano erga Joannem Ingelram, propter litem uxoris Baptistae *) cum uxore Ingelram ex contumeliosis verbis ortam.
Ingelram agnoscit culpam, se ex iracundia locutum.
Et satisfit illi a consistorio in eo quod iusserit(I) se exire. Indicandum reliquis fratribus et diakonis transactam Ingelram causam.
Rogatur cönsistorium an peccarit uxor Ingelram in contumeliosis verbis adversus uxorem Baptistae, ut suam hae feminae inter se culpam agnoscant.
Proximo dominico publicandum e suggestu de publica fidei professione proximo tum dominico futura, item publica poenitentia in proximam dominicam caenam processuris(!).
Publica poenitentia fiet ante meridiem dominico abhinc octavo die; publica fidei professio post meridiem.
Item ut post meridianam dominici concionem in consistorio rogentur nomina et examinentur qui vel publice sunt professuri vel poenitentiam acturi.
gevoelens. Later heeft hij beurtelings te Londen en te Sandwich gewoond, in welke beide plaatsen hij ook het ambt van ouderling heeft bekleed. Voor het einde van 1585 moet hij gestorven zijn, want in December van dat jaar heet zijn vrouw, Helena of Hylleken, weduwe. Zie F. de Schickler, Les églises du refuge en Angleterre; Werken der Marnix-vereeniging, S. I, D. I en vooral J. H. H e s s e 1 s, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn II en III (Cantabr. 1889 en 1897) — waarin ook het een en ander omtrent moeilijkheden in zake een huwelijk zijner dochter Lea; een zoon heette Merten — alle registers in voce, en Antwerpsch Archievenblad II, 308 vv., n°. 3o; Publications of the Huguenot society of London, Vol. X, Part I, p. 275; A. A. van Schelven, Het begin van het gewapend verzet tegen Spanje in de 16e eeuwsche Nederlanden in Handelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde 1914/15 (Leiden 1915), 128.
1) Zie Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X Part I, p. 430.



31
De precibus et ieiunio proximo Jovis die, prophetia constituto ante meridiem tempore servanda, et concione post meridiem. Causae ecclesiarum et nostrae. Regni et Reginae cum(!) matrimonio.
Et ante consti sed impediti sumus capit....
Pacis ut possimus melius accendere mensam pacis (!)°). Galliae et Hispaniae in causa Evangelii. Causa Prisiae et Comitum.
De pluribus suo tempore diaconis tandem eligendis, cum hi non sufficiant propter varias causas.
11 Augusti.
Mr. Halesius *) libenter haberet vel ad 12 messores.
Neminem admittendum vel ad fidei professionem vel publicam poenitentiam, nisi qui prius nos in consistorio convenierit.
12 Augusti.
Ut seorsim sedeant qui nostrae hic olim ecclesiae fuerint fratres constanter.
F- 15 Augusti.
Quid deinceps cum Adriano Hamstedio agendum.
Testimonia quorundam quod Adrianus Hamstedius dixisset: „twisten om die menswerdinge, dattet zij om den rock dobbelen ende het lichaem laten varen" 6).
a) In margine staat hier nog: aut fratres, terwijl de voorafgaande zin: „Et ante" enz. midden op den regel begint. Het summiere der notities maakt den tekst hier al uiterst moeilijk leesbaar.
6) Doorgestreept volgen hier in het handschrift de volgende woorden: Ut duo adeant Adrianum Hamstedium, nempe: Antonius Assche ende Jacob Claesz.
1) Bedoeld zal wel zijn John Hales of Hayles, de meermalen met John Hales, clerk of the hanaper onder verschillende engelsche vorsten, verwarde autodidact, die in 1548 parlementslid werd, 1552 en vervolgens te Straatsburg en Frankfort woonde, 1558 naar Engeland terugkeerde, 1564 bij 't hof in ongenade viel omdat hij den hertog van



32
Ut Galli conveniant circa hanc causam cras sub horam secundam ut nostri.
16 Augusti.
Conveniunt utriusque ecclesiae ministri circa causam Adriani Hamstedii, quid deinceps cum ipso agendum cum non desinat utrosque gravare calumniis et suspectos reddere nostrae presertim ecclesiae ministros.
Galli qui ante non adfuerunt, consentiunt cum reliquis in süspensione ministerii ipsius.
Concludunt utriusque ecclesiae ministri, priusquam adeatur episcopus londinensis, prius quidam utriusque consistorii fratres ad ipsum mittantur, qui vocent ipsum in proximum utriusque ecclesiae cönsistorium, et collecta ipsius a ministerio suspensi capita illi ibidem presenti proponant ad illa responsuro, prolatis testibus, scriptie, concionibus et prophetiis his facientibus(I).
Duo designantur: Jacobus Nicolaus et Antonius Capella, qui Adriano indicent comparendum ipsi in utriusque ecclesiae cönsistorium.
Item statuitur ut de testibus certiora omnia parentur(l). Item indicetur dominico die proximo Lunae die post meridiem 2a hora omnibus ministris conveniendum ad colligenda suspensi ministerii capita, quae post Gelasio et [fol. 14.] aliis gallis fratribus dentur et proximo Jovis die in coetu G. prelegantur presente Adriano Hamstedio. Prelegantur a domino Nicolao Gelasio etc.
18 Augusti.
Publica ante meridiem habetur penitentia trium horum fratrum: Andreae Corbinarii et Theodorici Lignarii iuxta Claudiam Portam ende Adriani Satijntrecker op S. Martene
Suffolk troonopvolger wenschte te zien voor 't geval de koningin kinderloos overleed en 1571 stierf. Zie Dictionary of National Biography, in voce; R. Jung, Die englische Flüchllingsgenieinde in Frankfurt am Main (Frankf. am Main 1910), 51. 1) St. Martin, een buurt van Londen.



33
Libelli Catabaptistarum supplices germanice scripti ad episcopum londinensem, veniunt ad nostras literas latine vertendi.
Servatur prima in restituto nobis templo l) publica ndei professio post puerorum catechesim.
Responsum Adriani Hamstedü refertur a nunciis aut missis ad caetum, qui se venturum dicit cum testibus
Adrianus beschuldight die consistorie van partij gheit(!) omdat sij die clacbte gehoert hebben van sekeren tugen uut den mondt (van) Jan Camphen ende Jan Lamot.
Hij seit, dat sij hem in de consistorie overvallen ende niet laten spreken.
19 Augusti.
Dat niemandt van den onsen spreke dan uut bewilünginge(!) beyder consistorien op toekompstigen Donderdage.
Convemunt seniores agentes circa ea quae in utraque synodo agenda sunt cum Adriano proximo Jovis die post meridiem.
H- 22 Augusti.
Preleguntur viginti articuli a domino Halesio ex nbstris scriptie excerpti. Adest in templo Jesu Adrianus Hamstedius multique cum eo extra intrave ecclesiam nostram fratres quos dicitur accersisse ipse. Vocatur intra cönsistorium utriusque ecclesiae Adrianus»); rogatur eius responsio, recusat respondere, offert absentationis(!) suae aliquos denarios, vult adesse aliquot suae causae testes, nam hos in consistorio fratres non censuit fide dignos, sed potius partiarios.
o) De cursief gedrukte woorden zijn in het handschrift onderstreept.
1) Bedoeld is hier de Jezus-tempel of Austin-Friars-kerk, waarin men tijdens de regeering van Eduard VI had mogen bijeenkomen, en die 24 Febr. 1560 — dank zij den invloed van Adriaen van Haemstede en Jan Utenhove — den vluchtelingen weer opnieuw ter beschikking was gesteld, nadat er in de dagen van Maria de Bloeddorstige marinemateriaal in opgeborgen was geweest. Zie A. A. van Schelven, De, nederduitsche vluchtelingenkerken der 16e eeuw ('s-Grav. 1909) 136.'
Kerkeraadsprotocollen. 3



34
Traditum illi scriptum, manibus et nominibus subscriptum, recusat reddere, sed vi retinere(I).
Ad articulos parum admodum aegre respondet in initio, pos.t omnino recusat responsum, promittit responsum chartaceum, expectatur in proximum Martis diem.
Egressus e consistorio dicitur gratias egisse iis, qui ipsius causa advenerint tanquam testes etc.
23 Augusti.
Hoe die combusti sunt Jacob Dieussaerts, Christiaens Quekers et Jannekins Salomees, alias 's Koninghs, binnen Veurne. [fol. 15.]
L 24 Augusti.
De Egidio et Agatha. An liceat coniungere aliquo operario die. Responsum: licere.
An diutius expectandum. Responsum: expectandum donec aliqua responsi materni responsio appareat. Pergendum si intra predictum mensem non accipiatur responsio.
De Joanne et Anna.
De matrimoniali ipsorum causa concluditur ut, presentibus aliquot testibus ad aedes Utenhovii causae consciis, coniungantur.
De Henrico olim sacrifico, in aedibus Joannis Ingelram.
Hic postridie abit suum sequens desiderium potius quam fratrum acquiescens consilio.
Leguntur commendaticiae ex Flandria literae pro duabus virginibus e csenobio ereptis-
26 Augusti.
Scribitur commendaticum scriptum nomine seniorum a Fetro Deleno pro quodam fratre Gaspare Bibliopego (!) Embdam profecturo.



35
27 Augusti.
Sebastianus Matte') proponit suam hinc profectionem linguaruru causa et eruditionis. Consentiunt fratres.
1) Sebastianus Matte, of Storrea, ook wel Matthaeus genoemd, Ieperaar van geboorte, werd in ongeveer 1569: „oudt omtrent XXX jaeren, met een clein swart baerdeken, cort ende dick van persoone" genoemd en zal dus omstreeks 1535 a 1540 geboren zijn. Eerst was hij hoeden- en mutsenmaker; later predikant. De voor dit ambt noodige kennis zal hij dan tijdens zijn uit dit notulenboek blijkend verblijf te Londen hebben opgedaan. 1566, toen de toestanden in het vaderland tengevolge van de aanbieding van het smeekschrift der edelen wat beter werden vertrok hij naar Vlaanderen om daar het Evangelie te verkondigen en tegelijkertijd krachtig deel te nemen aan den beeldenstorm en aan de in die streek daarmee gepaard gaande woelingen tegen het spaansche gezag. Zeer vermoedelijk zal de komst van Alva hem wel weer genoopt hebben elders heen te trekken. Waarschijnlijk ging hij terstond naar de Palts. 22 Sept. 1569 toch liet hij zich aan de heidelbergsche universiteit inschrijven als student. (Toepke, Die Matrikel der Universiteit Hetdelberg (Heid. 1884-1907) II sub den genoemden datum.) 1570 bevond hij zich te Frankfurt am Main, waar hij 17 Nov. van dat jaar, toen de nederduitsche vluchtelingenkerk êr gereorganiseerd werd, predikant werd. Tot zijn dood in Jan. 1575 is hij dat toen gebleven. Volgens getuigenis van Petrus Bertius behoorde hij tot een categorie van mannen „die van den Heere met slercke voys ende andere ghaven, eenen predicant van node, beghavet zijn". Op de Synode te Emden, waar hij intusschen zelf niet tegenwoordig is geweest, werd hem opgedragen in zijn omgeving de historische stof te verzamelen, die Marnix van St. Aldegonde van dienst zou kunnen wezen bij het schrijven eener kerkgeschiedenis van den tijd der Hervorming in de Nederlanden. Blijkens archivalia in het stedelijk archief en in de archieven der deutsch-reformierte Kirche te Frankfort heette zijn vrouw Magdalena en werd vóór 24 Dec 1572 een dochter van hem gedoopt, die Abigaïl werd genoemd. Een zekere Jacobus Matte, die in denzelfden tijd aan den Beneden-Rijn wordt aangetroffen, was een broer van hem. Werken der Marnix-vereeniging S I, D III, 63; B. van Meer, De Synode te Emden ('s-Grav. 1892) 245; H. Q. Janssen, De Kerkhervorming in Vlaanderen (Arnh. 1868) register in voce; Dez., De hervormde vlugtelingen van Yperen in Engeland enz. in: Bijdragen tot de oudheidkunde en geschiedenis inzonderheid van Zeeuwsch-Vlaanderen, II, 286—288; Nederlandse/', Archief voor Kerkgeschiedenis; N. S. VII ('s-Grav. 1910) 367; A. A. •van Schelven, De nederduitsche vluchtelingenkerken der 16e eeuw ('s-Grav. 1909) register in voce; de Coussemaker, Troubles reli-



36
Scriptum Adriani Hamstedii et responsum traditur hoe die nobis latine scriptum ad articulos illi oblatos, quod dominus Utenhovius germanicum faciat.
Indicandum fratribus gallis in proximum Jovis diem post meridiem.
K. 27 Augusti.
Iuncti confirmantur matrimonio in aedibus Joannis
Utenhovii, Joannes °) arte textor et Anneken van
Donneren, a Petro Delaeno, presentibus his testibus: Utenhovio ipso cum suis, Joanne Ingelram cum uxore, et Sebastiano Matte et Cornelio Goudo.
29 Augusti.
In utriusque ecclesiae caetu sive consistorio, presente etiam Gualtero Delaeno b) '), legiturque (!) Adriani Hamstedii
a) De achternaam is niet ingevuld.
o) De cursief gedrukte woorden zijn in het handschrift onderstreept.
gieux du i<$e siècle, dans la Flandre Marilime (Brux. '1876—1884) I, 346 sv.; III, 56; IV, 73, 190. Een bericht bij laatstgenoemden auteur, dat Matte een kerkgeschiedenis zou hebben willen schrijven, en het voornemen zou hebben gehad die dan aan Marnix op te dragen, vloeit uiteraard voort uit verminking van hetgeen hiervoor omtrent een besluit der Synode te Emden is meegedeeld en behelst alzoo wel geen waarheid.
1) Gualterus Delenus of Walther van Delen, Deleen, was de vader van den in deze acta zoo gedurig voorkomenden predikant Petrus Dela'enus. Reeds 1539 was hij in Londen „biblioscopus regis". Van 1550—1553 was hij er, met Marten Micron, predikant van de nederduitsche vluchtelingenkerk, terwijl hij toen tevens in haar midden, in de meer wetenschappelijke „profetie", lessen in de exegese van het Oude Testament gaf, waarvoor hij wel geschikt zal zijn geweest, want hij was een geleerd man. Na het weer opleven der londensche Kerk, met de troonsbestijging van koningin Elizabeth, heeft hij zijn vorig ambt niet meer opgenomen; niet onmogelijk stond zijn zwakke gezondheid dat niet toe. Blijkens het hierboven beschrevene deed dat echter niet te kort aan het feit, dat men in moeilijke omstandigheden nog gaarne van zijn beleid en adviezen gebruik bleef maken. Voor zijn volledige levensbeschrijving zie: Nieuw Nederlandsch biografisch Woordenboek I in voce. •



87
responsum ad prescriptos 20 articulos latinum a gallicae ecclesiae ministris, et germanice versum nostris a domino Utenhovio •)■ An videatur fratribus consultum de omnibus agere, aut de quibusdam solum, presertim undecimo, 12m°, et lS^o, 14 etc.
Videtur gallicae ecclesiae ministris consulendum episcopum in causa Adriani Hamstedii.
Nostris idem videretur si non aliud timeretur °)2).
[fol. 17.]»)
Anno 1560. Mense Septembri.
[fol. 18.]*)
1 Septembris.
Suspenditur publica fidei professio propter paucitatem eorum qui professuri nos convenerint.
Agitur de colloquio cum Adriano Hamstedia postridie habendo in caetu utriusque ecclesiae lunari, probandoque quod fundamentalis sit fidei nostrae articulus de veritate carnis Christi, quod semen mulieris sit, fundamentum ecclesiae et non circumstantia.
a) Doorgestreept volgen hier in het handschrift de volgende woorden: Interim duo adibunt episcopum londinensem: Joannes Utenhovius et Joannes Dumasiüs, si privatum alioqui cum Adriano colloquium in utroque consistorio non possit impetrari.
b) f 16 is geheel onbeschreven.
c) f° 17 verso is onbeschreven.
1) Voor enkele gedachten en zinsneden uit dat antwoord zie J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), n° 54 § 9 en n° 73.
2) Is men misschien bang geweest om, door zulke raadpleging van den bisschoppelijken superintendent, zijn vrijheid te veel kwijt te raken, die in deze tweede periode, in vergelijking met de eerste onder koning Eduard VI, toch reeds zeer ingeknot was? (M. Woudstra, Be hollandsche vreemdelingen-gemeente te Londen (Gron. 1908) 25, 26; O. Michotte, Un Réformateur. Pierre Alexandre (1913) 124; vgl. echter A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingenkerken der 16e eeuw (*s-Grav. 1909), 137 n. 8).



38
2 Septembris.
Instituitur colloquium inter Petrum Delenum et Adrianum Hamstediu/m; probareque caepit Petrus Delenus de salvifico mulieris semine illud esse fidei ecclesiaeque fundameutum quia est Christus. Ille asserebat esse circumstantiam, sed ille neque ad nostra voluit respondere, neque suam probare, sed voluit scripto agi. Exire iubetur Adrianus Hamstedius. Exit cum adductis testibus ex lunari utriusque ecclesiae consistorio, magistro Gulielmo '), Acontio') et Joanne Baptista.
Consultant fratres quid agendum, an scripta argumen-
torum nostrorum illi tradenda aut pfocedendum
et episcopo poscenti causa deferenda.
Concluditur tandem ut haec cum Adriano Hamstedio causa ad episcopum referatur, iudicanda ab ipso et decernenda tanquam aequissimo iudice utriusque partiSj quum nos utriusque ecclesiae ministrog suspectos habet, et inter nos transigi nequit. Agnovit tarnen in hoe nobiscum colloquio, quod ante et scriptis et dictis negarat, nempe semen mulieris Gen: 3 esse fundamentum ecclesiae. Hoe omni erat primum Petri Deleni argumentum quo probabat illud ipsum esse fundamentum, quod Adrianus inficiabatur primum et in 13mo responso ad propositos sibi articulos negat, asserens esse duntaxat circumstantiam quandam, et non ipsum fundamentum. Hinc duo collegit Petrus Delenus:
1. Ad duo annorum millia Adamum et totam illam cum posteris ecclésiam caruisse et reliquas deinceps ecclesias — quibus semen Christus promittebatur — doctrinae fidei salutisque suae fundamento.
2. Deinde si non nisi circumstantia quedam sit, habuisse illos tantum patri et (?) his, videlicet et prophetis, circumstantiam sine fundamento quandam etc.
Hic utrinque captus renuit respondere. Vult scriptis agere. Iubetur parumper secedere e consistorio. Reversüs agnoscit esse fundamentum et hanc fidei doctrinam funda-
1) Bedoeld is Willem Moelens.
2) Zie blz. 68 n. 1.



39
mentalem esseque credendam. Sed ait Anabaptistas quösdam idem nobiscum sentire. Confert Calvinum cum Mennone et dicit illum non minus graviter errare quam Mennonem etc.
3 Septembris.
Fit mentio cuiusdam capti antverpiani sargiantis l) nomine Lanceloti, qui proditionis suspiciatur. Qui fuit Marckg ravii satelles, qui cum alios turn pios solebat captivare etc. Huc dicitur venisse (ut) pios antverpianos exules et alios magistratibus ultramarinis papistis profecturos hinc in ultramarinas partes transcriptos deferret. Consultant quidhic agendum proponentibus hanc causam Antoniö Elspet2) et Gulielmo Satler s). Concluditur inquirendum an talis sit proditor, qui talia voluit adversus pios exules et reliquos, ut Ludovicus Tyrius cum Antonio Elspet adeant magistrum Nidams.
[fol. 19.]
C. 4 Septembris.
Conveniunt fratres; refert Ludovicus Tyrius, quomodo res successerit in causa Lanceloti, qui literis episcopi ad urbis prefectum effecit, ut Lancelotus in urbanum carcerem deduceretur.
Proponitur in caetu seniorum quid episcopo dicendum in causa Adriani Hamstedii.
Concluditur ut omnia ordine episcopo indicentur et ut humaniter cum Adriano Hamstedio agatur, et postremum Adriani Hamstedii responsum, non sine adnotationibus, episcopo notetur, denique quae post sint facta referenda.
Indicatur persolvendum Jacobo chirurgo *) seniori pro
1) Sergiant — bediende, militair (in verschillende rangen).
2) Op een lijst van leden der Kerk d.d. 22 Juni 1561 komt voor: Antonius Elspet, mumceps, aurifaber, proles habet 4, hic natas; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 273.
3) Op een lijst van leden der Kerk d.d. 21! Juni 1561 komt voor: Wilhelmus Sadeler, aurifaber, uxorem habet extra ecclesiam; vgl. Publications of the Huguenol Society of London, Vol. X, Part I, p. 277. Zijn broer heette Anthonis, a. w., p. 278.
4) Deze Jacobus chirurgus was dezelfde als de op blz. 6 n. 4 genoemde Jacobus Nicolaus, vgl. f° 2 sub 3 Julii.



40
convictu Ludowici Brugmanni, qui ad predictum Jacobum seniorem venit 7 Maii et inde discessit Julii 26.
Legitur supplicatio anglica, Antonii Francisci cuiusdam brugensis, qui in summa constitutus miseria et inopia implorat nostram opem. Statuitur Ludovicus Tyrius cum quodam diakono qui ipsum invisant.
8 Septembris.
Legitur van Marten Jans scriptum, quo proponitur aliqua difficultas quam Moses *) noster frater nobis poterit melius declarare. Agitur item in illo scripto de tractatione Hermanni concionatoris antverpiani 2) cum Anabaptistis, ubi non magnam dicitur laudem reportasse, als Willem Janz. meent.
Proponitur quid consulendum episcopo londinensi in causa Anabaptistarum. Sed nihil concluditur s).
Leguntur literae ad Petrum Delenum missae ut dolia duo vinaria accipiant. Committitur Henrico Marischallo ut pro quodam monacho augustinensi in suum reditum serventur.
D. 8 Septembris.
De domo pauperum peregrinorum londinogermanicae ecclesiae 4)
Ludovicus Tyrius cum Henrico Marischallo 6) agent causam huius domus primo quoque tempore.
1) Bedoeld zal zijn het kerkeraadslid Mozes Fockingk, van wien op de lijst der leden van de Kerk 'd.d. 22 Juni 1561 gezegd wordt: aurifaber, iuvenis; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 276.
2) Bedoeld is Hermannus Strycherus of Moded.
3) Het hier vermelde zal wel in verband staan met den door J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, -II (Cantabr. 1889) n° 45 afgedrukten brief.
4) Over de stichting van dit armhuis zie Werken der Marnixvereeniging, S IH, D. I, blz. 42.
5) Op een lijst van leden der Kerk d.d. 22 Juni 1561 komt voor: Henrhicus Marischal, nodifex, sine liberis; vgl. Publications of the Huguenot Society of Londen, Vol. X, Part I, p. 274.



41
De capto hic Londini brugensi.
Huius causam agent Ludovieus Tyrius et Henricus Marischall.
De Catabaptistis.
Resumitur causa de Anabaptistis proposita, quid episcopo consulendum londinensi. Concluditur
1. ut fidei ab ipsis professipnem episcopus (roget), si ab ip30 defensionem postulent.
2. Ut secum accipiat Petrus Delenus literas Anabaptistarum, ut cum Gallis etiam agatur et episcopo consulatur.
3. Ut exemplum Comitis Frisiae proponatur et libera illis ecclesia vel admittatur, aut certe petatur professio fidei ipsorum, nam gravissimae causae cur non debeant ejici negata illis fidei suae defensione ').
De capto Lanceloto, quid episcopo dicendum,
Nos volumus ipsum episcopum consulere, qui magis huius patriae leges novit quam nos.
Gratiarum actio pro combustis.
Habetur publica pro duobus fratribus et sorore, nempe Christiano de Queker ende Mr. Jacop surgijn ende Nanken Konings, constantissime pro nomine Jesu combustis.
De quodam medico Aegidio seductore Vlessingensi.
Ut Sebastianus J) et Joannes Lamot proficiscantur Vlessingam et cum illo agant, vel loco Lamot Joannis Camphe primo quoque tempore.
1) Vermoedelijk zijn deze „gravissimae causae" wel: de wensch om de moeilijkheden met van Haemstede niet te doen. toenemen, en de vrees dat een verdrijven der Anabaptisten zonder eenige voorafgaande bèspreking, koren op diens molen zou zijn.
2) Vermoedelijk Sebastianus Matte. Weliswaar wordt sub 27 Aug. 1560 gemeld, dat hij toen van plan was Londen te verlaten, maar 10 Sept. d. a. v. (zie f° 20) heeft zijn vertrek nog niet plaats gehad en aan wien kon dus beter de in den tekst vermelde opdracht worden gegeven, dan aan hem.



42
Ut Petrus Delenus et Joannes Utenhovius adeant episcopum londinensem in causa Adriani Hamstedii.
Circa scripta Catabaptistarum quid episcopo consulendum. Circa captum Lancelotum.
[fol. 20.]
E. 9 Septembris.
Proficiscuntur infra scripti 4, nempe Peter van Delen et 3 alii').
10 Septembris.
Refertur in cönsistorium quid cum episcopo sit actum pridie per quos prescriptae causae sint ad illum relatae, nempe per Petrum Delenum, Joannem Utenhovium, Nicolaum Galasium et dominum Joannem Dumasium.
De capto brugensi, nomine Antonio.
Repetitur eius negocium, sponsqres videntur illi inveniendi.
De Jacobi chirurgi combusti bonis.
Ut Sebastianus Matte ad illius amicos combusti fratris (scribat) quid velint Jacobi filii sui bonis fieri, quae hic Londini sunt.
De literis antverpianis ad baptismum et matrimonium pertinentibus.
Leguntur literae Joannis Hooghstratanii, quibus responsum petitur; differturque illius tractatio et colloquium ea de re in proximum Jovis die conventum.
De Sebastiano Viessin gam mittendo, ut cüm illo seductore medico agat.
Ut cum Sebastiano Matte proficiscatur Joannes Lamoth; scribatque illorum causam ad suum fratrem Martinus Janz.
12 Septembris.
De Andrea veterum vestium venditore et Maria antver-
1) Bedoeld zullen zijn de sub 10 Sept. op f° 20 genoemde: Joannes Utenhovius, Nicolaus Gallasius en Joannes Dumasius.



43
piana, illius uxore, quorum in fan tul a ad baptismum admittenda sit hic, rogatur eo quo se nondum ecclesiae submiserunt.
Item quod quandam feminam tamquam testem velint asciscere, quae etiam est extra ecclesiam hanc nostram sua professione.
Respondetur talem feminam tamquam testem non admittendam propter plurimas causas; et circa hanc causam et suae infantis baptismum agendum cum parentibus. Hoe curabunt Petrus Delenus et Joannes Engelram.
F. 12 Septembris.
Ut Cornelius Vitrearius solvat pro Ludowico Brugman viginti quinque solidos Jacobo chirurgo seniori.
13 Septembris.
Nuncius venit ab episcopo, quo .significatur Adriano Hamstedio ut in proximum Lunae diem adsit in aedibus episcopi, ubi ipsius causa tractabitur, qui ante biduum apud episcopum fuerat Fulhamie ') cum magistro Gulielmo medico!) et Joanne Baptista. At haec illius causa agenda Londini, quo episcopus statuit redire.
14 Septembris.
Suspensio fit profectionis Sebastiani Matti, Joannis Lamot, Adriani Hamstedii causa apud episcopum sistendi, Martini Janz., qui etiam pars aliqua fuerunt actarum cum Adriano rerum.
15 Septembris.
Jorijs Valcke scrijft aen die ghemeente uut Norwijce ') van Nortforke *).
1) Fulham was de residentie van bisschop Grindall.
2) Bedoeld is Gulielmus of Wilhelmus Moelens, die als chyrurgus, als medicus en als Mr. William medicijn op verschillende ledenlijsten van dezen tijd voorkomt. Vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 211, 277, 284.
3) Norwich.
4) Norfolk.



44
Cornelius Vitrearius diaconus sol vit hoe die Jacobo seniori chirurgo pro Ludovico Brugman.
16 Septembris.
Vocatus adest Adrianus Hamstedius apud episcopum londinensem. Adsunt et gallicae ecclesiae ministri Galasius, Petrus Alexander et Dumasius, et Petrus Delenus cum tribus senioribus Sebastiano »), Jacobo chirurgo et Ingelramo. Venerunt cum Adriano Hamstedio, Francoys Francz.2) et Gulielmus medicus 3). Sistunt apud episcopum, utriusque ecclesiae superintendenten!, legitur confessio nostra 7 articulis comprehensa circa incarnationem Christi Domini eique a se quoque perlectae subscribit Adrianus Hamstedius post plurima ultroque citroque habita verba. Rogatur Adrianus Hamstedius an etiam paratus publice revocare,, si quae ex ipsius scriptis aut concionibus per vera testimonia adduci possint, quae huic subscriptae ab ipso confessioni resurgent. Dicit se paratum. Jubetur cum reliquis — et etiam pluribus, sed ecclesiae fratribus illi licitum [fol. 21.] esse — redire proximo Lunae die, quum nunc serius (G.) esset. Tune ostendenda quae huic confessioni sint contraria.
17 Septembris.
In consistorio constituti Petrus Beloens et Cornelius obstretricis maritus sibi mutuo conciliantur, monenturque nostri diaconi ut circumspectissime agant circa pauperes, et opus illis citius quam pecuniam parent.
Refertur item a Petro Deleno quid actum sit pridie in aedibus episcopi in causa Hamstedii, statuiturque ut post
1) Sebastianus Matte.
2) 20 Dec. 1558 en 7 Jan. 1559 werd te Antwerpen een Francoys Vrancx ingedaagd om voor de overheid te verschijnen; Antwerpsen Archievenblad II, blz. 308 vv. sub n° 30 en 41. Geldt het hier mogelijk denzelfden persoon? En is deze dan misschien bovendien ook nog identiek met den Fransiscus Francken, die in 1562 predikant te Bremen werd, en in 1564 naar Londen werd beroepen; over wien zie Nieuw Nederlandsch biografisch Woordenboek III in voce?
3) Gulielmus Moelens.



45
meridiem ad aedes Utenhovii conveniant omnes seniores et diakoni.
Conveniunt itaque omnes seniores et diaconi in aedes Utenhovii, conferunturque scripta quedam in quibus pugnantia fuerant collecta ex Adriani Hamstedii scriptis, dictis, concionibus et prophetiis, sub legitibus») testibus probanda.
19 Septembris.
Coram In templo nostro testantur Adrianum Hamstedium dixisse senioribus et Gely die Jonge ende Hansken viduae Catarinae filius:
ms. aiea jU(jere p u}8ge re]jcto corp0re cum in humanitatis
Christi mentionem inciderit.
Rascop fatetur illum dixisse de paedobaptismo ad septennium libero.
Gregorius Prince, Cornelys Henricks, Anneken Scippers man, Gely de Jonge ende Allaert Kyken l) seggen dat Adrianus die Doopers voer broeders wilde bekennen om haer onverstandt, ende heeft daerop hen de handt geboden, maer zij hebbent geweigert. Testis Gely Na der handtbiedinge ist gesciet zo zijn die Doopers de Jonge, tot zijn huys gecomen om van (hem) te vercrijgen dat hij haer onschult bij den bisschop wilden doen. [H] Allaeri Kykent (verklaert) dat hij hem belooft heeft tot den biscliop te gaen ende te ontschuldige dat niet.... etc. Idem testantur Direck ende Mahieu.
19 Septembris.
Utriusque ecclesiae cönsistorium convenit in aedes domini Joannis Utenhovii.
Conferuntur scripta cum confessione 16 Septembris subscripta ab ipso Adriano Hamstedio, ut illius pugnantia
a) Er staat duidelijk legitibus. Vermoedelijk hebben wij hier te doen met een, onder invloed van het den schrijver reeds voor den geest zwevende testibus, dat volgt, veroorzaakte verschrijving voor legitimis.
•)) Gregorius Prince was goudsmid; Cornelys Henricks schoolmeester; Gely de Yonge kuiper, en Allaert Kijken wever. Zie Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 273, 274.



46
p. 14. appareant vel ex ipsis scriptis vel concionibus. Addendum Accusationis non ieVe esse quod pro fratribus agnoscat et debilioribus cap'ta. corporig Christi membris illos simplices; etiamsi ipsi non proscindant, tarnen in corpore sunt eorum qui proscindunt, et blasphemant Christum et ecclesiam.
Collegerunt nostri, item et Galli, ex ipsius scriptis pugnantia, de quibus concluditur in consistorio, ut in mundiore charta satis ampla, relicto latissimo spacio, ab uno latere scribatur confessio nostra, relicto utrimque . mundo spacio, ab altero pugnantia scribantur relictis marginibus in quibus probantur vel ex scriptis notatis versibus aut litèris, aut testibus in aula episcopi presentibus qui statim vocari possint.
Praelegitur gallicis senioribus confessio nostra latinae linguae ignaris a domino Dumasio.
21 Septembris, ante meridiem.
Werdt besloten dat men niemandt tot tuyge toelate dan (wie den) dienaren bekent ende der ghemeente toegedaen, bij onse Duytschen of Francoysen of Engelsen; ende [fol. 22.] op de namiddage hyr van wat spreken, ten eerste dat die I. ganse ghemeente des tuyge zij.
Een brief van den gebranden broederen te Veurne in Vlaenderen.
Den 5 Septembris gescreven ende den 21 de voirsamelingh voergelesen; gescreven uut den name der broederen van Hondschote. Summa dat zij vrijmoedelick gestorven zijnde, te voren van ons begerende zo iemant iet tegen hen hadde, dan sij dat wilde (!) vergeven; zij bedancken die bisschop ende die engelsen dienaren. Jacob Duitsaerts geeft zijn goet dat hij hyr heeft, dat geeft hij die armen, etc.
21 Septembris, post meridiem.
Ut Egidius Lancelotus ') cras ad nos veniat in consis-
1) Op de lijst der leden van de Kerk d.d. 22 Juni 1561 komt voor Gelius Lanslot, lndimagister; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 274.



47
torium atque illi tum dicatur de habenda illi apud nos admonitione.
Van het goet Mr. Jacop Dieutsaers, surgijn.
Bescreven doer Jan Camphen: gegeven de armen onzer ghemeente, zo daer iet overblijft nadien alle schulden betaelt sullen zijn, ende so daer enige boecken zijn vader nut zijn, dat hem dien oversenden.
E suggesto indicandum de debitis ipsius et creditis crastino die.
K. 21 Septembris.
Van het goet van Christiaen de Quekers, wiens vrienden hyr nu zijn. Jan Beaugrand sal daerom (!) vragen van het- recht van Engeland Loijs Tyrij et Antonijs Assch, eer het vercoft werdt.
Van Hans Driemonds ende Maykens Hongers huwelick om dien te vorderen.
Geen besceyt op die brief Jans Beaugrandt van harent wegen ^gescreven in Vlaenderen.
Jan Beaugrand verhaelt, dat zijn brief ontfangen is, dat die vrienden zoude scrijven ende dat men hyrtoe om breder bescheeyt(!) morgen bij ons sullen vorderen Gelij de Lang.
Van Urbanus, boecdrucker.
Die armen konnen haer geit niet onberen, derhalven soude hij het bij een ander verzoucken, aengesien hij hyr bij veel bekent is °).
22 Septembris, ante meridiem.
Dat Gelijs Lancelote op toekompstige Donderdach omtrent 1 ure een vermaninge doe voer die consistorie.
De Adriano Hamstedio.
Legitur scriptum latinum germanica interpretatione a
o) Doorgestreept volgen hier in het handschrift de woorden: ende men zal mijn heer van Utenhove vragen oft oeck hem nut zij het register te drucken.



48
domino Utenhovio, in quo pugnantia sunt collecta adversus confessionem ab ipso cum anathemate contrariorum subscriptam.
[fol. 23.]
L. 22 Septembris, post meridiem.
De Adriani Hamstedii causa.
Legitur denuo scriptum, deliberatur in crastinum, traditurque Pelro Deleno ut illius quoque exemplar describat.
23 Septembris. Causa Adriani Hamstedii.
Cohveniunt utriusque ecclesiae ministri et Adrianus cum suis in aedes episcopi sub horam primam pomeridianam.
Prefatur episcopus londinensis quantae dignitatis sit articulus incarnationis ut et in minimo ab ea (!) errare grave sit; spem Adrianum fecisse in superiore illa confessionis subscriptione, fidemque dedisse si quae ille contraria ex ipsius dictis seu scriptis probari queant, se ex animo revocaturum.
lussus legit Petrus Delenus loca, pugnantia ex ipsius dictis Adriani scriptisve et aliunde collecta. Et ad primum articulum subsistens, circa fundamentum et circumstantiam, Adrianus nihil respondet, sed dilationem temporis requirit, scriptis se responsurum ait. Sed priusquam quicquam respondeat rogat qui sint ipsius futuri iudices, nam se omnes utriusque ecclesiae ministros habere suspectos. Episcopus dicit se fore. Hic agitatur controversia relicta causa.
Iubet episcopus nos cum Adriano omnes in crastinum redire.
Nostri fratres conveniunt inde in templum nostrum super hac re consulturi. Statuiturque ut postridie mane Utenhovius et Joannes Ingelram adeant episcopum, causamque illi omnem indicent.
M. 24 Septembris.
Van Hans Drimond ende Mayken Hongers.
Zijn vrienden zijn tevreden. Maer, als Gelij de Lange verhaelt: van zijn vrienden weet hij niet nadien dat



49
Maykens vader hem heeft willen doen vangen doer den baliue; ende sommigen hebben hem belooft herwaerts over te scrijven.
Van Hans Broctuer *). Hans Broctuer geeft die broederen voer, in tegenwordigheit tweer sijner tuygen, hoe dat Godefridus Wingius ende ander broeders in Vlaenderen (wenschen) om hem aldaer te hebben tot hulpe in den dienst des Woorts, om die broeders te vermanen uut Gods Woort ende te troosten, gelijck Willem die Schilder2), onze broeder, doet. Dit behaeght onze broeders zeer wel; zij prijsen God die zijn harte daertoe bereyt.
24 Septembris, op den namiddagh ten huise des bisschops; causa Adriani Hamstedii.
Conveniunt utriusque ecclesiae ministri, seniores et diaconi cum quibusdam aliis ecclesiae fratribus, propter causam Adriani Hamstedii.
Adrianus Hamstedius obtulerat episcopo scriptum post meridiem, et nostri pridie Galli egerant cum episcopo circa eam causam, et ante meridiem hodierni diei adfuerant episcopo Joannes Utenhovius et Joannes Ingelram, contulerantque cum episcopo londinensi quae ad hanc causam pertinent, [fol. 24.]
N. 24 Septembris, post meridiem in aedibus episcopi acta.
In Adriani Hamêtedii scripto haec precipue duo continebantur:
1. An, quia episcopus de amicabili colloquio et collatione mentionem fecerat, illa ad priorum iudicum instantiam habiturus, sint illa vim habitura iudicii. Turn se veile iudicio episcopi consistere.
2. Si an posterioris tanquam superioris iudicis instantiam sit acturus se paratum esse suam apud episcopum causam
1) Later komt deze Hans Brocteur voor als te Sandwich voorgaand in de prediking; vgl. f° 151 sub 28 Aug. 1561.
2) Op de lijst der leden van de Kerk d.d. 22 Juni 1561 komt voor Willem de Schilder, schoenmaker, vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 277.
Kerkeraadsprotoeollen. 4



50
agere. Episcopus confert cum cancellario; item cum Petro Deleno et Joanne Utenhovio. Referunt postremi duo illam suam ecclesiam, mirum offensam, non posse placari privato colloquio, quo omnia cousopita maherent; deinde illum saepius tentatum nobis non acquiescere; et utriusque ecclesiae ministris plus alioqui satis negocii facessere; huiusque ergo nos etiam utriusque ecclesiae ministri causam ad episcopum detulisse. Consulere ut episcopus in se recipiat. Placet consilium. Episcopus in se recipit.
Declarat coram omnibus idipsum Adriano Hamstedio cum suis ibidem presenti, rogat an acquiescat. Respondet se acceptare. Conscribit haec ita peracta cancellarius. Episcopus promittit se quoque moderatione usurum cum Adriano in iudicio ferendaque sententia. Disceditur, iubeturque Adrianus proxima hebdomada reverti, die Lunae proximo, accepturus accusationis articulos.
O. 26 Septembris.
Agitur de causa Adriani Hamstedii.
Conveniunt ministri, seniores et diaconi et agunt de iis, quae sunt cum episcopi londinensis cancellario tractanda.
De domo pauperum.
Placet in consistorio fratribus ut Antonius Forpiceps *) inhabitat KTw%oloxütv a) nostram. Qui possit pauperibus adiumento esse.
27 Septembris. Accedunt episcopi londinensis cancellarium dominus Utenhovius et Petrus Delenus, et colliguntur a cancellario (articuli) interrogatorii iudicii Adriano proponendi, illosque descriptos promittit se postridie domino Utenhovio missurum.
29 Septembris. Ante meridiem dominico die post concionem. Agitur de causa Adriani Hamstedii; leguntur articuli
a) Er staat eigenlijk TrroiSo^eiav. Maar dit zal wel een verschrijving zijn.
1) Dezelfde als Antonius Scherslijper.



61
positionis accusatorii per episcopi cancellarium collecti, germanice ab Utenhovio versi, quos germanice describet Sebastianus, et illos latinos Petrus Delenus describet. Antonius Forpiceps statuitur zenodochii nostri praeses,
rtotius consistorii consensu. Inhabitaturus domum et optimum in ea locUm habiturus; nempe eum in quo nunc futura puerpera agit Stephani Pictoris uxor donec puerperii sui fuerint exacti.
Post meridiem 29 Septembris. Van Hans ende Mayken Hongers. Eenen brief entfanghen (!) in die zake van Hans Drimond ende Mayken Hongers, waermede betuyght werdt, dat [fol. 25.] haer vader dat huwelick wil laten nemermeer geschien, P. daerom dat hij in Vlaenderen nemmermeer heeft willen arbeyden.
29 Septembris, post meridiem. Van Francoys Francz.
Dat men hem een Dingsdage aensegge na die predikinge, dat men met den eerste zijn zake in onse consistorie sal handelen. Ut hoe illi indicet Joannes Ingelram.
Accipinntur et binae ab antverpianis literae, in quibus duo nobis etiam commendantur, nempe Jan de Mon et Henricus Morelus >)• Deinde ut tandem finiatur promissa tractatio de matrimonio, per Papistas sine ipsorum tarnen caeremoniis an licitum; et putant — ut illi competentes scribunt — licitum esse, quia nihil hactenus rescribere
mierim am onenauntur.
Kursum quia volunt liberum habere, alii offenduntur, illieitum putant.
Postremo non deesse qui ad paenitentiam volunt vocari qui ita fecerunt.
Septembris Hec in literis scriptis 21 Augusti et 16 Septembris.
1) 20 Dec. 1558 en 7 Jan. 1559 werd een Henrick Moreels te Antwerpen ingedaagd; Antwerpsen Archievenblad II, blz. 308 vv. sub n° 30 en 41. Op de lijst der leden van de Kerk d.d. 22 Juni 1561 wordt genoemd: Henrhicus Moreels, tapetarius in opere Reginae; vgl. Publications. o( the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 264.



52
tn aliis, id est tertiis, rogatur de ratione exercendae disciplinae, in quibus locum habeat et quomodo.
Jan Lamot ende Karei Herman ') (roepen) op tokompstigen Donderdage; ut Jan Camphen hoe illis indicet.
Ut cras Petrus Delenus et Dominus Utenhovius adeant episcopi cancellarium.
Q. 29 Septembris.
Ad literas Ut Petrus Delenus sequenti hebdomada scribat scriptum antwerpianas nostris legendum, nomine fratrum mittendum antverpianis rescrlbendum-fratribus, si fieri possit, de baptismo, matrimonio et disciplinae exercitione.
30 Septembris.
Tempore antemeridiano redeunt ad episcopi cancellarium Petrus Delaenus et Joannes Utenhovius, qui articulos interrogatorios relegit, et Joannes Camphin et Joannis de la Moth nomina quasi delatorum expungi (!), et ad eum se promit — officii tanquam apud episcopum iudicem de at.
[fol. 26.]
A. Octobris primo anno Domini 1560.
Martis die, 1 Octobris.
Causa Francoys Francz.
Conveniunt ad nos Francus Francides et frater Statii, Nicolaus Remei2). Cupit Nicolaus ut controversia differatur in adventum fratris Statii. Duplicem difficultatem profert Franciscus, primum comburendorum in hyemem, deinde libertatis. Concluditur ut proximo Martis die veniant cum suis testibus in explicationem causae, de qua turn nobis proposita deliberabimus et responsi diem scabi....
1) Carolus Hermans, textor, sine liberis, heet het op de lijst der leden van de Kerk, die 22 Juni 1561 werd opgesteld; vgl. Publications of the Huguenot Society Of London, Vol. X, Part I, p. 273.
2) Op de lijst van de leden der Kerk d.d. 22 Juni 1561 komen voor Nicolaus Rime, sericarius (zijdewever) en Statius Rime, eveneens sericarius; vgl. Publications of the Huguenot Societg of London, Vol. X, Part. L p. 276, 277.



53
Jan Willems cabasmakers >). Jan die cabasmaker met zijnder huysvrouwe werden ons gecommendeert uut Aken van Baltijs Loo scrijnwercker. Ende zijn twe tonnen te bergen bij Jan Lamot.
Van Andries Janz.
Jan Engelram brengt een clachte van Andries Janz., corfmaker; zijn meester claeght over dese zijn knecht van dieverie, onstelende zijn meester banden der corfteenen. Werdt beschuldight van te voren oft na gestolen. Men zal besien, wanneer hij zijn belijdenisse ende schuit opentlick in der ghemeente bekent heeft.
Literae Petri Deleni ad antverpianos ad literas 29 Septembris ternas aeceptas. Scribit privato suo nomine Petrus Delaenus ad ternas illas antverpianorum literas de baptismate et matrimonii celebratione sub Papista sine papisticis ceremoniis, et de disciplina an discriminatim in omnes exercenda, sive mensae Domini communicarint sive non etc. Excusat fratres secum omnes ob miras negociorum .. das potissimum Adriani Hamstedii causa. Quod etiam in predictis duobus aliter sentit et contrarius nobis est, promittitur de illis responsum non suo solius nomme sed fratrum seniorum etc. Sua tarnen autoritate scribit, sibi illa circa baptismum et matrimonium sub Papista videri illicita etc. De tertio omnino nihil diffinit(?).
2 Octobris. Causa Adriani Hamstedii.
Conveniunt fratres in cönsistorium deliberaturi circa ea quae postridie agenda sunt apud episcopi cancellarium circa articulos accusatorios adversus Adrianum Hamstedium, quos ad ipsum deferant Joannes Camphen aut Jan de Lamot.
Quaesitique sunt testes, et de iis deinceps querendum agitur.
1) Cabashmaker — mandenmaker.



54
Ante meridiem 3 Octobris.
Causa Adriani Hamstedii.
Conveniunt fratres. Audiuntur asciti testes in causa Adriani Hamstedii, quibus positorii(!) interrogatorii preleguntur,.et ordine asscribuntur nomina testium.
Post meridiem eiusdem diei.
Conveniunt seniores et diaconi londino-germanicae ecclesiae in aedes cancellarii episcopi londinensis, cum aliis multis ecclesiae nostrae fratribus, ubi testes producuntur et iuramento astringuntur ad veritatem pronunciandam. Iubenturque redire in proximum dominici postmeridiem, ad eundem locum ad cancellarium.
Inde conveniunt rursum in templum fratres seniores et diaconi cum aliis iuratis fratribus; conferuntur testimonia lectis rursum articulis positoriis (I).
Praeter 7 alios ecclesiae nostrae fratres iuramentum pro asserenda veritate prestant hi ecclesiae germanicae ministri: Petrus Delenus, Joannes Utenhovius et Jacobus Nicolaides.
[fol. 26*.]
O 3 Octobris.
Proponit Petrus Delaenus collectis in Jesu templo ') fratribus, de quibusdam Anabaptistis, quorum pridie mentionem fecerat Joannes Ingelram, et Franciscus Martenz.; quorum turn duo cum uxore monitis(?) convenerunt pridie Petrum Delenum rogandim ratumque(l) consilium in hac magna ipsorum necessitate.
Promittit Petrus suum illis auxilium, si velint germanicas adire conciones et se prestare corrigibiles secundum Verbum Dei, si possint melius doceri. Accedunt igitur hoe ipso die ad concionem et prophetiam, quibus peractis rogant Petrum Delaenum et Joannem Ingelram, ut ad
suum in loco parochum possint impetrare testimo-
niale de se. Testimonium quod interfuerint nostrae ecclesiae sufficere. Se paratos expectare que hic possunt evenire
1) Zoo was de naam van het, aan de gemeente ten gebruike afgestane kerkgebouw, dat vroeger den Austin Friars toebehoorde.



55
pericula. AdmisBuros etiam esse si ipsos intervisamuscum ipsis conferamus. Promittit Petrus se per Joannem . Ingelram responsurum. Interim post meridiem hanc fratribus causam proponit, videlicet senioribus et diaconis. Qui decernunt ipsis per Petrum, Joannem et Jacobum chirurgum respondendam: si se velint dooiles prestare nostrasque ordinarias (conciones) cum fuerit integrum ipsis frequentare, in se recipere, atque hoe modo promittere auxilium; alias, non posse, et etiam frustra veile.
Interim videtur consultum fratribus ut episcopum londinensem consulant super hac re quatenus hoe videatur considerandum, ut hac in re citra ipsius suasum et cognitionem nihil agatur.
4 Octobris.
Nobis adfuit quidam eorum qui non potuit postulatis nostris acquiescere, videbaturque discessurus potius quam nobis acquieturus.
Hoe factum est in presentia, Petri Deleni Joannis Ingelram et Jacobi Nicolai.
5 Octobris. Causa Adriani Hamstedii.
i
Conveniunt fratres ut testium invisantur scripta in consistorio seniorum et diaconorum. iifurati testes Testes ecclesiae nostrae fratres, qui sunt' extra nostrum ï 7 extra cönsistorium: Antonius Faber, Erasmus Top Oliverius ■onsistorium.
1) Erasmus Top was wever; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part. I, p. 274. Is soms mogelijk dat hij voor identiek moet worden gehouden met den Erasmus de Wever, die als predikant te Maartensdijk en te Scherpenisse heeft gestaan en den bijnaam droeg van: Dr. Spoel? vgl. J. W. te Water, Kort verhaal der Reformatie van Zeeland (Middelb. 1766) 96; Chr. Sepp, Uit het predikantenleven van vroegere tijden (Leiden 1890) 42. Onmogelijk lijkt het me niet, vgl. f° 30 sub 22 Octobr.; f° 37 sub 19; F 39 sub 28 Nov.; f° 113 sub 8 Mei, en f° 118 sub 26 Mei.



56
Moons *), Hans van Utrecht, Joost van der Molen *), Petrus Carpentariuss), Carolus Hermannus, hi omnes ecclesiae nostrae fratres.
D. 5 Octobris.
Causa Adriani Hamstedii.
Horum 7 predictorum testium scripta, iussu cancellarii, statuuntur latinae vertenda, et postridie cancellario tradenda.
Atque ita fratres discedunt.
6 Octobris, ante meridiem. Causa Adriani Hamstedii. Conveniunt rursum fratres cum consistorio et proferuntur testimonialia scripta latinae versa, que post meridiem episcopi cancellario tradantur examinanda.
Decernitur a consistorio ut Cprnelius obstetricis maritus habeat concionem in consistorio proximo Jovis die post primam pomeridianam.
1) Deze wordt op de ledenlijst van 22 Juni 1561 pannitonsor, lakenscheerder, genoemd; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part. I, p. 276. In denzelfden tijd is — in verband met de bevrijding van Willem Damman uit de gevangenis te Ieperen, sprake van een londenaar Olivier Moens, van Drenoutere afkomstig; vgl. A. A. van Schelven, Het begin van het gewapend verzet tegen Spanje in de 16e eeuwsche Nederlanden in Handelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde 1914/15 (Leiden 1915) 128.
2) Hans van Utrecht was kleermaker en Joost van der Molen eveneens; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part. I, p. 275, 276.
3) Tal van personen uit den emigrantenkring droegen dezen naam, zoodat het onmogelijk is den in den tekst genoemden P. C. nader te de ter m i n eere n.
Eenigszins op den voorgrond tredende onder hen zijn geweest: 1) een, die uit Antwerpen naar Engeland is gevlucht, en achtereenvolgens lector aan de latijnsche scholen te Norwich en te Rotterdam was; 2) een, die van 1572 tot 1592 predikant te Schiedam is geweest, en daar van Londen uit heen ging. In hoeverre een dezer twee identiek is met den Carpentier, die 1565 met Cooltuyn gemengd werd in de londensche twisten over de doopgetuigen, of met den in 1566 te Gent werkenden predikant, of met den door van Heuzeeck beschrevene, die toen — in 1563 — + 24 jaar oud was, bleek mij niet.



57
Post meridiem actum.
Predicti fratres 7 tanquam iurati testes sub horam tertiam pomeridianam cum Antonio Assaeo ipsorum interprete adeunt aedes caucellarii, scripta testimonialia exhibentur, testes examinantur, postremo Petrus Delaenus, Joannes Utenhovius et Jacobus Nicolaides eodem quoque veniunt cum suis testimoniis examinandi. Denique omnibus examinatis cancellarius iubet Antonium Asseum reverti, adductis secum Joanne Camphin et Joanne Lamot cum testimonialibus scriptis Adriani, propria ipsius manu exaratis, ex quibus probetur quae deinceps probanda restant articulis propositis repugnantia.
7 Octobris.
Causa Adriani Hamstedii.
Adeunt cancellarium Joannes Camphin et Joannes Lamoth cum Antonio Asseo, sed nihil efficiunt, verum iubentur proximo die reverti sed ad episcopum londinensem, inter primam et secundam horas pomeridianas
[fol. 27.]
E. 8 Octobris.
Causa Francoys Francz.
Postulat titulum Statii in domo ad annum locata.
Venit in hanc domum 8 Januarii Francus").
Agnoscit Statium pro se conduxisse et quamcunque vellet. Et postea sibi hoe- concessisse. Atque ita pariter cohabitaverunt Statius et Francus. Sed propter commoditatem ille concessit illi inferiorem domus partem, non tarnen domus ius, abjicit Nicolaus Rimei. Statius
conducit domum a domino Admittit secum Francum "
Francidem cohabitaré, deinde profecturus Antverpiam concedit suum privilegium Franco, sed dubitavit Francus an acceptetur. Statius hactemus solvit ut conductor, successit illi frater post illud tempus.
a) Doorgestreept volgen hier in het handschrift de volgende woorden: Francides, qui ait Statium pro ipso Franco domum conduxisse.



58
Dicitur deinde nomen Statii expunctum ex catalogo templi ut amplius non habeatur dominus familias.
Iubentur ambo secedere parumper et fratres consultantur hac de re.
Statuunt Francum rogandum an acceptarit concessum a Statio ius, item an pro toto domo an parte.
Respondet se acceptasse totam, sed nisi in finem anni. Quo exacto fatetur sibi nihil restare iuris. F. Deinde accusat Francus Nicolaum' quod conduxerit sub
8 Octobris. se domum post annum exactum; quod hic non Christiane egerit.
Francus nititur probare testibus quod suum Statius ius concesserit.
Vocantur testes. .
Gabriel Scrinifex testatur Statium concessisse suum Francisco ius; quod ait eum acceptasse, ita tarnen ut duo * ipsi cubicula servaret. Hec sunt in ipsius domo acta. Et promittit Statius pro dimidio conductionis/
Petrus Bo(!)ckereel testatur Statium concessisse Franco suum ius his: „Quid opus tam charam(!) conducere alibi domum! Ego habeo domum, quam tibi concedam". Deinde ingressus cum Petro domum concessit illi. domum hac conditione ut sibi haberet duo cubicula, pro quibus solveret triginta solidos.
Cornelius Ettènsis concessisse illi retulit domum fassus(!) cum diceret se Poloniam petere veile.
Hi tres sunt testes Franci.
Rogatur Nicolaus an habeat a sua parte testes, dicit in proximo et presentia non adesse. Differtur huius causae tractatio in proximum Martis diem.
Statuitur inter Ludovicus Tyrius, qui cum Antonio Asseo adeat landlordium, domus elocatorem.
Causa Hans Drimond et Marie Hongers. Statuitur ut quis sciscetur de ipsius opere quod habuit(!) ipsius coctorem. Item ut veniant ad cönsistorium proximo die dominico post concionem pomeridianam. Accepit enim Joannes Beaugrandt literas ex Flandria, in quibus scribitur puellae patrem nolle ut illi filia nubet, quod ipse sit socors et piger et nolit operari.



59
[fol. 28.]
G. 9 Octobris.
Causa Adriani Hamstedii. Petrus Delenus et Joannes Utenhovius hoe die adeunt episcopum londinensem, etiam conveniunt item eiusdem cancellarium, apud eius scribas conferunt exemplaria testimonialia quorum copia Adriano Hamstedio facienda est.
10 Octobris ante meridiem.
Anabaptista quidam, nomine Franciscus van Dalen, cupit sub ecclesia germanica latitare, eo nomine quod paratus sit meliora ex Verbo Dei discere, si monstrari possit; sed difficulter trahitur ad conciones audiendas, vult prius privatim admoneti et instrui.
Respondent Petrus Delaenus, Joannes Utenhovius in presentia Francisci Martini, non posse ipsius in nos curam suscipi in suam ipsius utilem tutelam, nisi accedat nostras conciones. Discedit hac de re deliberaturus.
Post meridiem 10 Octobris. Cornelius obstetricis Annae maritus. Habet admonitionem in consistorio nostro de summa religionis verae; nempe: de Deo trino et uno; creatione, cum omnium, turn hominis; de eius lapsu et miseria, deque illius reparatione per promissum mulieris semen Jesum Christum. Auditus iubetur in aliquot Jovis dies certum aliquem Scripturae textum prosequi etc.
Gulielmus Satler. Venit Satlerus cum Henrico Papa ») et Antonio Elspet, qui exhibet scriptum quo se cupit purgari in eo quod Adrianum adierit, Ministri nostrae ecclesiae expurgant quod neminem prohibuerint adire Adrianum Hamstedium. In scripto his(!) modo cönsistorium (accusat): 1. Quod ipsum videamur accusare propterea quod Adrianum Hamstedium in charitate, ut ait, monere studuerit.
1) Zie Publications of the Huguenot Society of Londen, Vol. X, Part. I p. 285 en Werken der Marnix-vereeniging, S. I, D. ij register in voce Herry Pape.



60
2. Deinde quod nos ad illius exemplum non eandem charitatem erga Adrianum "Hamstedium declaremus.
Accusant ipsum Utenhovius et Ingelram Satlerum quod partiarie egerit.
Item Satlerus accusat Gxüielmum Moelensem ende(!) Gregorium Aurifabrum quod ex invidia et odio agant adversus Adrianum Hamstedium.
Agnoscit culpam Satlerus et promittit meliora coram nobis.
Causa Caroli Hermanni. Discesserat priusquam introvocaretur etc.
13 Octobris. --fm In consistorio refertur lata nostra cum Adriano Hamstedio tractatio Henrico Moreels, et Francisco Francidae.
Causa Hans Drimond et Mariaé.
Egidius Langus testatur in Flandria fuisse sèdulum hunc Joannem Drimondium. Idem testatur Ludovicus Tyrius.
Placet fratribus ut eorum nomina proximo dominico publicentur e suggestu. [fol. 29.]
I. 17 Octobris.
Causa Adriani Hamstedii. Adducit secum Adrianus Hamstedius testes, qui testentur ipsum contraria opinioni Anabaptistarum et docuisse et Testes pro fecisse; quorum haec sunt nomina Joannes Blauwerwer, Adriano Ham- Henricus Levinus, Dionysius Balensis *), Gulielmus Satlerus, tés 'Num»)1" G°rnelius Ettensis, Henricus Papa sine Maykens intreprete.
Ante eiusdem diei meridiem, peracta concione. Causa Adriani Hamstedii. Conveniunt ex consistorio quidam; refert Joannes Uten-
a) Het getal is niet ingevuld.
1) Op de ledenlijsten in Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I komt hij ook als Bateiisis en als Palensis voor.



61
hovius scriptum cancellarii, quo vocantur ad ipsum quinque contra Adrianum Hamstedium testes, propter quendam unum aut alterum articulum magis examinandos forsan: Antonius Smit, Carolus Hermannus, Johannes Traiectensis, Johannes Utenhovius et Petrus Delaenus, cum Antonio Assaeo interprete. Statuitur item ut indicet Egidio Lanceloto de habenda ipsi admonitione in consistorio postridie, inter horas primam et quartam.
Post meridiem acta.
Habuit Cornelius obstretricis maritus admonitionem in consistorio, Esaiam prophetam exorsus.
Accedunt prescripti quinque cum Antonio Assaeo cancellarium, qui prescriptos tres, Antonium Smit et Carolum et Joannem Traiectensem denuo incipit rogare de paedobaptismate potissimum, iubetque postridie ad tertiam pomeridianam reverti.
Petrus Delaenus et Joannes Utenhovius copiam scripti postulant, quo ipsos rogandos voluit; a cancellario promittitur postridie dari.
Conveniunt inde fratres hi duo postremi Petrus et Utenhovius ad cönsistorium in templum germanicum, referunt acta fratribus, et statuitur ut Adriani Hamstedii causa non scribatur ad fratres transmarinos, priusquam sit transacta.
Item postridie D. Lucae sacro non nisi ante prandium habeatur concio, turn ne propter precedentem diei Jovis concionem tum sequentem proxime dominicum ecclesia gravetur nimium.
Nihilominus post meridiem haberetur cönsistorium ad transigenda quaedam ecclesiae negocia.
Octobris 18 post meridiem.
Egidius Lancelotus habet in consistorio admonitionem in 14 Luc. capite de magna caena, cuius initium tractavit non attactis aliis.
Statuitur ut quovis Jovis die habeat post meridiem inter horas primam et tertiam, sumpta in manibus contione Christi montana, Matth. 5, 6, 7.



62
.De nominibus fratrum atque sororum ecclesiae nostrae tradendis episcopo.
Videtur fratribus ut rogetur episcopus, si institerit pro nominibus, ut non postulet ea donec causa Adriani Hamstedii sit transacta, eo quod nunc nostra ecclesia magnopere sit turbata et multis etiam partibus divisa.
Causa kdriani Hamstedii.
Ut dominus Utenhovius adeat cancellarium ut exemplaria quorundam scriptorum poscat postridie.
1. Exemplar scripti, quo Adrianus postulata proponit quae a rogandis per cancellarium testibus requirit.
2. Copia scripti quo Adrianus respondet, negat aut fatetur quae in articulis interrogatoriis illi proponuntur.
3. Exemplar depositionum ad quas suos testes suae causae fautores voluit rogari per cancellarium.
4. Scriptum postulandum quod Petro Delaeno et Joanni [fol. 30.] Utenhovio proposuit Adrianusr ad quod ipsos reBpondere
L. vult, descriptum postulandum a cancellario.
20 Octobris, ipso dominico, post meridiem.
De Erasmio Top. '
Audiendus est Erasmius in consistorio proximo Martis die post concionem.
Causa Pranci Francidis.
Ut proximo Jovis die post meridiem illius causa agatur.
22 Octobris.
Erasmus Top habet admonitionem ex 22-mo Lucae capite, interpretatus hos duos versus 31, 32. In haec verba: Simon, Simon, Satanas quaesivit te ut te cribraret etc.
Causa per Dionysium allata.
De quadam muliere Jacobi cuiusdam libertini') uxore. Placet fratribus ut inquirantur omnes circumstantie
1) Onder libertijnen verstond men in de 16e eeuw de aanhangers eener secte, die den Bijbel als Gods Woord verwierpen en alleen op



63
uxoris et mariti, et post si opus fieret adhibitis mediis omnibus vel episcopo indicetur ne femina ab auditu Verbi Dei abarceatur et etiam ipse de sua fide rogetur etc.
De quaestionibus Adriani 'Hamstedii, Petro Delaeno et Joanni Utenhovio propositis utrique binis.
Leguntur quaestiones Hadriani et utriusque ad illas responsa.
24 Octobris.
Leguntur scripta utriusque, rursum nonnihil emendata, quae postridie mane Henricus Marischal a Petro Deleno accepta ferret ad ipsum cancellarium.
M. 24 Octobris.
Causa Franci Francidis.
Conveniunt hi: prescriptus Francus, Nicolaus Rimeus et Statius, in cönsistorium nostrum.
Statius agnoscit se presentasse domum Franco Francidae.
Francus agnoscit se distulisse deliberationem circa acceptandae domus presentationem. Agnoscit Statius donec reverteretur deliberationem Franco concessisse.
Causa vel cardo potius rei consistit in hoe: utrius esset rogare an deliberasset; an suam ipsi deliberationem declarare.
Iubentur hi tres exire, consultant inter se fratres. Deprehendunt in utraque parte culpam. Prius revocant Francum et significant illum in hoe peccasse quod post Statii reditum — quum ventus contrarius propediem redire cogeret nondum traiecto mari — quod Statio suam deliberationem non significant, acceptaretne an recusaret.
Deinde Statium (!) cum fratre Nicolao accersitum (!) intro; accusatur Statius quod non rogarit velitne acceptare, item quod leviter hac in re egerit.
Denique concluditur ut utraque pars binos eligat viros arbitros, id est ab alterutra parte duos, qui controversam hanc ipsorum causam absolvant, cum plurimis alioqui nos negociis aliis involvamur.
het zgn. „inwendig licht" wilden afgaan; vgl. F. L. Rutgers, Calvyns invloed op de reformatie in de Nederlanden (Leiden 1899) 63.



64
[fol. 31.] »)
N. 27 Octobris.
Statuitur ut proximo Lunae die ante et post meridiem habeatur concio, et proximo Martis nulla, rürsum proximo Jovis nulla. Se(!) ea(!) dupla habeatur proximo Veneris die, quo ante meridiem habeatur cum prophetia concio, et post' pomeridianam concionem coetus; ut ita non conveniant (!) necesse sit Jovis die ante aut post meridiem convenire in templum. Et eo pomeridiano tempore suam habebit concionem Erasmus Top ex 16 Matthei de confessione Petri apostoli.
De causa Adriani Hamstedii.
Concluditur ut Antonius Assaeus conveniat scribam, promittat honestam suo tempore solutionem.
Item ut rogentur galli concionatores ut dignentur adire episcopum et rogare ut tandem finis rei imponatur.
Cornelius prosequitur suum in Esaia textum in consistorio seniorum et diaconorum et quorundam aliorum fratrum.
28 Octobris. Egidius venit suam habiturus admonitionem. Causa Francidis.
Displicere (!) fratribus quibusdam quod causam Francidis, in cönsistorium relatam, ad fratres quosdam extra cönsistorium deferamus (!).
Placet fratribus ut Antonius Asch conveniat aliquem legisperitum, an promittentis domum sit rogare, an deli¬
ct) f ° 31 verso heeft uitsluitend de volgende doorgestreepte woorden; 1 Novembris.
Conveniunt nos fratres quidam, nominibus
qui ante agunt, ut aliqua vel disputatio vel moderatio, ne
extr exerceatur.in Adrianum Hamstedium
causam ad nos retrahi.
Exit Joannes Beaugrand ut indicet fratribus .... tres aut 4, in cönsistorium conveniant, exposituri conventus ipsorum causam.
Jacobus Marsels ingressus exit adducturus duos aut tres, qui de causa agant.



65
berantis. Adibunt illum Joannes Ingelram et Joannes Beaugrand; hunc invisant ipsum Francidem. [fol. 32.] «)
Mense Octobri. Acta.
[fol. 33.]
A. Acta mense Novembri.
1 Novembri» post meridiem. Erasmi Top monitio turn instituenda protenditur in proximum. Martis diem, post finitam audienda concionem.
Causa Adriani Hamstedii.
Conveniunt aliquot ecclesiae germanicae fratres in causa Adriani Hamstedii cum consistorio acturi, quorum hi 4: Jacobus Marselus, Petrus Morus, Joannes Corte, et Petrus Fentus ') ante de eadem re convenerant Petrum Delenum in suo musaeo circiter quatuor cum ipso horas agentes.
Quidam postulant cur sit interdictum Adriano Hamstedio ministerium. Alii conqueruntur quod Adrianus nunc desertus videatur, etiam necessariis pecuniis destitutus. Nonnulli rogantur quid in ipsius agendum causa circa ferendam in ipsum iudicis episcopi sententiam. Volunt Adriani sententiam non vel ferri, vel etiam tolli e manibus episcopi; timere s'e aiunt ne Adrianus Hamstedius in vitae periculum incurrat lata in ipsum tanquam hereticum senténtia.
Respondent ecclesiae ministri non fore huius periculum, si non ipse omnino procuret.
Volunt fratres deferri ab episcopo sententiam in aliquam cum Adriano disputationem vel publice in templo vel in aedibus coram ijratribus habendam.
o) f° 32 verso is onbeschreven.
1) Jacobus Marcelis was houtzager en Petrus Fentus smid: vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 275, 276. Over Petrus Morus vgl. Werken der Marnix-vereeniging, S. I, D. I, register in voce De Moor en Turck.
Kerkeraadsprotocollen. 5



66
Respondunt ministri se esse in nee
que ecclesiae atque ita
B. 3 Novembris, ante meridiem.
De nominibus ad quosdam pastores referendis membrorum ecclesiae nostrae, concluditur ut aliquamdiu expectetur.
Post meridiem.
Henrick Moreels, Jan Latron ende Peter de More et Jacobus Marselus veniunt ad nos, afferentes schedulam qua ipse Adrianus Hamstedius petit disputationem cum fratribus; et si convincatur paratus sit suam agnoscere culpam, et aliis adversus ipsum peccantibus ignoscere
Rogantur bi a consistorio fratres quidnam circa Adriani causam velint.
Petrus de More expónit adventus ipsam causam, nempe quod cum Adriano egerint, ipseque hanc nobis oblatam schedulam scripserit de habenda cum fratribus disputatione atque ita deferenda ex episcopi manibus sententia ad nos. Veile ita aiunt ut nos concessum ha(!) praestemus etc.
Iubentur exire hi predicti 4 fratres. Consultatur inter nos et tandem concluditur, hosce fratres rogandos an nos unquam tale quippiam ipsis concesserimus.
Petrus de More ait Joannem Beaugrand pröfecto Glauco concessisse et etiam in consistorio. Respondetur a fratribus ministris non esse unius hoe concedere; excusat se quoque Joannes Beaugrand non' ita simpliciter concessum esse, sed si Adrianus suam in episcopum culpam velit fateri et ecclesiam nostram, tum posse apparere forte spem retardandae sententiae, ne feratur, aut etiam disputationis
1) Het genoemde document is tusschen f° 33 verso en 34 mee ingebonden en luidt:
lek Adriaen Haemstede betughe voor allen broederen, dat ick bereet ben mijn zaecken te verahdwoorden voor de broederen der ghemeenten, ende beroepe tot disputacien, opdat zoo waer mij yemant onghelijck in bewijzen kan, mijn schulden te bekennen ende ter contrarie te vergheven die mij veronghelijckt hebben.
Hadrianus Hamstedius.



67
instituendae. Tlle responsat non ita esse; atque ita inter Petrum et Joannem Beaugrand controvertitur.
Deinde respondetur a consistorio, hoe in nostra esse potestate, qui tam pauci adsunt et non omnes cum [fol. 34.] diaconis seniores. Postremo si etiam ministri ecclfesiae
C. nostrae omnes adessentr nondum ab ipsis hoe concedi — quemadmodum concessum non est — posse, sine assentientibus gallice ecclesiae ministris et senioribus. Denique refertur quod finalis nostra- ante biduum sententia a(!) fratribus sit relata a Petro Deleno, qui omnium nomine digerat non esse tale quippiam concedendum neque utile esse neque ecclesiae commodum, imo etiam nobis impossibile, expectandam esse episcopi iudicis sententiam, ut ita suam tandem culpam Adrianus publice possit agnoscere.
Respondent fratres se timere ne Adrianus inde ad alium appellare velit, atque ita res in cruentum sit evasura iudicium cum maximo ecclesiae dedecore et damno.
Turn nos dicimus Adrianum hoe suo(!) facturum periculum quod nolimus, deinde ab episcopo londinensi nihil tale timendum si feratur sententia, imo nos omnes potius supplicaturos — quemadmodum et ante apud episcopum
[egimus ut humaniter tractetur — ne ita periclitetur. Atque ita dimittuntur fratres, exposita illis Adriani causa, qui plura postulant. Illis digressie concluditur a consistorio ut Antonius Assch cum Henrico Marischallo adeat episcopum londinensem siguificaturi illi:
1) primum nobis a quibusdam dictum, quod quidam episcopo adfuisset, qui ipsi dixisset, quod nos sententiae in Adrianum ferendae dilationem concesserimus, quod falsum est, disputationem cum ipso admiserimus, atque ita episcopum quibusdam dixisse, bene referatur ad illos causa: „convenite inter vos, sententia non feretur" etc.
Deinde agerent cum episcopo londinensi, nomine consistorii germanici pro asservandis testimonialibus ipsius et
D. aliorum chartis scriptisque omnibus, ut ita satisfacere ipsorum quoque testimonio possimus ecclesiae nostrae.
Accedunt eadem vespera hi predicti symmystae fratres episcopum, talia rogant. Respondet episcopus „sententia feretur et scripta asservabuntur vobisque post tradentur".



68
4 Novembris.
Octiduo hinc statutus erat sententiae dies, sed differebatur in hunc ipsum Lunae diem. Hic rursum dies in proximum Jovis diem prorogatur, quandoquidem ingens episcopo scriptum obtulerat Jacobus Acontius Italus I).
1) Jacobus Acontius of Giacomo Contio, een uit Trente afkomstig Italiaan, wiens geboortejaar onbekend is en die omstreeks 1567 te Londen gestorven moet zijn, is eerst pastoor in zijn vaderstad geweest, daarna — volgens Trigland om zijn los leven — naar Zwitserland uitgeweken (1557), waar hij achtereenvolgens te Bazel en te Zurich verblijf heeft gehouden, en eindelijk via Straatsburg te Londen aangeland (+ 1559), waar hij na Emanuel van Meterens trouwen in 1562 bij dezen thuis heeft gelegen. Hoewel hij een hoogmoedig mensch schijnt te zijn geweest, deed zijn groote scherpzinnigheid en veelzijdigheid hem toch gemakkelijk zijn weg vinden. Volgens het getuigenis van Huytinck is hij „seer familiaer" met keizer Maximiliaan geweest. En een bijzondere protectie van koningin Elizabeth van Engeland is hem niet minder ten deel gevallen. Zelfs zegde deze hem 27 Febr. 1560 een jaarlijksch stipendium van 60 pond toe. Echter niet als theoloog maar als ingenieur heeft hij dit ontvangen. Want, behalve nog jurist en wijsgeer op den koop toe, is hij beide geweest. Als ingenieur maakte hij zich verdienstelijk voor drooglegging van uitgestrekte, door de Theems overstroomde gronden, en schreef hij, eerst in 't Italiaansch, daarna in 't Latijn, een boek over steden versterking, dat echter nooit gedrukt is. In zijn theologen-qualiteit deed hij niet minder dan een zes-tal werken het licht zien, n.1. 1) Epistola ad Wolfium de ratione edendorum librorum, d.d. 20 Nov. 1562 (verschenen in de latijnsche editie van zijn Stratagemata Satanae van 1565); 2) Methodus sive recta invesligandarum tradendarumque A rtium et Scientiarum ratio (Bazel 1558; opgedragen aan Francesco Betti); 3) een Liber de Dialectica (dat echter door zijn dood niet is klaar gekomen); 4) een in 't Italiaansch geschreven uiteenzetting der Christelijke religie, die verloren schijnt, tenzij ze identiek is geweest met de Dictionary of National Biography in voce genoemde Una essortazione al Timor di Dio; 5) een in hs. gebleven Italiaansche verhandeling over nut en studie der geschiedenis, opgedragen aan Robert Dudley, later Graaf Leicester, d.d. Aug. 1564 (vgl. Calendar of State Papers, Domestic Series, 1547/80, pag. 243); 6) Stratagemata Satanae (zie hieronder) terwijl in J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, II (Cantabr. 1889) n°. 73 en in Crenius, Animadversiones



69
7 Novembris.
Erasmus Top habuit admonitionem ex 16 Mattbei cap., a versu 13 usque ad 20 versum, potissimum circa Petri apostoli confessionem, quod Jesus hominis filius sit Christus Dei viventis filius etc. ; '
Causa Francisci Francidis. |?\>ö
Quandoquidem sub libertate redeundi ad cönsistorium acceptavit conditionem agendi cum Statio et Nicolao arbitris
Philologicaé et Historicae (Lugd. Bat. 1696) P. II, p. 131 sq. een paar brieven van hem te vinden zijn.
Stratagemata Satanae is verreweg het belangrijkste al dezer boeken. Beurtelings hoog gewaardeerd en ernstig afgekeurd — naar de beoordeelaars al of niet sympathiek stonden tegenover het confessioneele indifferentisme, dat erin wordt voorgestaan — heeft het ontegenzeggelijk veel invloed geoefend. 1565 is het te Bazel, gelijktijdig in 't Fransch en Latijn, met 'n opdracht aan koningin Elizabeth, voor het eerst verschenen, maar sinds talrijke malen herdrukt. Ook in vertaling. Hollandsche edities zagen het licht in 1611, 1624, 1652, 1661 en 1674, terwijl in 1662 ook nog een uitgave naar de onder een nieuwen titel, Darkness discovered, or the devils secret Slratagems laid open, in 1651 te Londen verschenen engelsche editie aan de markt kwam. En dat de „tolerantie"-idèeën der Remonstranten, vooral van Uytenbogaert, niet in de laatste* plaats aan Acontius' boek te danken geweest zijn, is zeker.
Gezien den inhoud ervan — waarvan Trigland, Kerckelijcke Geschiedenissen (Leiden 1650) 222—239, cf. de Voorrede, een uitgebreid overzicht geeft — kan het niet verwonderen, dat wij Acontius onder de vurigste aanhangers van Van Haemstede vinden, als deze in de jaren 1560 en vervolgens om zijn verdediging van anabaptistische gevoelens moeite krijgt met den kerkeraad. Voor den Italiaan was het slot daarvan dat geen der londensche vluchtelingenkerken hem onder haar leden wilde opnemen. Zie: Bayle, Dictionaire Historique et critique, I (1740) in voce; J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, II (Cantabr. 1889) register in voce; Dictionary of National Biography in voce; A. A. van Schelven, De Nederduitsche vluchtelingenkerken ('s-Grav. 1909) register in voce; K. Muller, Kirchengeschichte HB (Tubingen 1917) 419 Anm. 2; S. Ruytinck, Het leven van.. Em. van Meteren, achter in E. van Meteren, Historie der Nederlantsche Oorloghen ('s-Grav. 1623) 2.



70
binis utrinque fratribus, placet fratribus ut idem Franco et alteri parti significetur per Joannem Beaugrand et Joannem Ingelram.
10 Novembris.
Causa Adriani Hamstedii.
Adrianus Hamstedius dicitur proximo Jovis die adfuisse et diu cum ipso egisse, et fertur dilata sententia iudicis in proximum Lunae diem.
Necessitas pauperum.
Henricus Marischal proponit extremam pauperum necessitatem, presertim cuiusdam fratris lignarii cui opus esset
[fol. 35.] duabus libris Videtur fratribus ut non circumeatur
E. post transactam Adriani causam <*).
11 Novembris!
Litterae episcopi londinensis deferuntur a Cornelio Ettensi ad aedes Joannis Utenhovii sub horam undecimam, quibus scribit episcopus rogasse se quosdam — qui Adriano, sed non illius favent erroribus — ut disputatio cum ipso instituatur amica circa causas controversas, qua si erroris convincatur, ipsius complices ab ipsis possint pacari et ecclesia melius uniri.
Rogant igitur ut adhibitis quinis utrinque viris, colloquium coram episcopo instituatur. Episcopus, si nobis consultum videatur, hisce literis petit ut ipsi indicetur; Petrus Delenus et Joannes Utenhovius conveniant sub horas undecimam et primam ad episcopum, significaturi illi responsum.
Conferunt hi prescripti duo has episcopi literas, inter se colligunt quaedam precipua capita, quibus significant, privata tarnen autoritate, inconsultum videri colloquium cum Adriano instituendum ante latam sententiam propter
a) Doorgestreept volgen hier de woorden: De Egidio Lanceloto
Gelys ende Janneken hebben sick tot echtestaet begeven ende begeren haerder bevestinge op thokumpstigen Sondaghe, om op thokumpstigen Dingsdage te bevestigen.



71
plurimas causas. Paratos tarnen semper ad dispütationem lata prius in ipsum sententia.
Adeunt episcopum londinensem, capita illa collecta prelegunt, omnemque ferme difficultatem illi declarant quam perniciosum ipsi episcopo, utrique ecclesiae et ipsi hoe colloquium sit futurum.
Episcopus iubet cum utriusque fratribus ecclesiae conferri et ad se sub diem Mercurii referri, si displiceat; se sine dubio proximo Jovis die laturum in Adrianum Hamstedium sententiam.
f. 12 Novembris.
Accedit Joannes Utenhovius ministris gallis in prescriptorum causa, et peracta apud Germanos concione Petrus Delenus pridianam causam exponit consistorio, accedit post Utenhovius adferens scriptum cum capitibus quibusdam quibus declaratur cur non consultum utrique videatur ut disputatio cum Adriano instituatur ante latam ab episcopo iudice sententiam. Hoe scriptum adfert subsignatum manu Nicolai Galasii, nomine consistorii gallici, huic Petrus Delenus subscribit nomine consistorii germanici, post sua etiam manu Joannes Utenhovius, qui illius exemplar describi curat et archetypum ad Joannem Dumasium medicum et Petrum Alexandrum fert, ut et illi legant et subscribant.
14 Novembris.
De Erasnio Top.
Ut commendaticia aliqua ad fratres epistola pro illo scribatur, quae a quibusdam nostri ministerii fratribus subscribatur, quae a d. Joanne Utenhovio componatur, compositaque prelegatur fratribus et subscribatur.
Gausa Adriani Hamstedii.
Ut Henricus Mareschal cum Antonio Asch sciscitentur de sententia apud episcopum londinensem an sit lata.
Ipso Jovis die. Sententia in Adrianum a judice episcopo lata.



72
14 huius mensis die fertur finalis in Adrianum Hamstedii sententia >).
[fol. 36.]
15 Novembris.
Mittit ad Joannem Utenhovium epiöcopus londinensis ut significetur ipsi et Petro Deleno ad ipsum veniendum ad tertiam pomeridianam.
Huius ergo convocatur cönsistorium sub horam primam pomeridianam, qui de negociis cum episcopo agendis inter se agant.
Adeunt episcopum predicti et conferunt inter se, traduntur his scripta, sed iubetur postridie mane remitti sibi scriptim definitivae sententiae, iubetque nos reverti postridie ad tertiam pomeridianam.
16 Novembris.
Conveniunt mane circa octavam ministri, seniores et diaconi et communi ipsorum consensu statuitur ratio et modus declarationis postridie ipso dominico die post meridiem futurae.
Consultatur inter fratres an consultum videatur episcopo indicare, ut per ipsum Adriano Hamstedio de futura declaratione e suggesto proximo post meridiem dominico, an non.
Sed displicet fratibus ut indicetur, volunt ut declaratio fiat etc.
17 Novembris, ipso dominico ante meridiem.
Declaratur e suggesto post concionem de futura omnium declaratione in causa Adriani. Traditurque Petro Deleno excommunicationis sigillum cum sententia definitiva in Adrianum Hamstedium germanice versaJ).
1) Vgl. J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Balavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), nrs. 46 en 104 § 10g; A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingenkerken der 16e eeuw ('s-Grav. 1909) 147 en aldaar n. 1.
2) Een copie van het latijnsche origineel in J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, H (Cantabr. 1889) n° 46.



■
73
Eodem post meridiem. Post suam in 3 cap. 1 Timotb., de magno illo pietatis sine controversia mysterio quod Deus sit in carne manifestatus, iustifieatus in spiritu etc.»), declarata est publice tota propemodum actio cum Hadriano Hambstedio, a mense (1). usque ad definitam iudicis sententiam hoe die ipsam publice declaratam cum episcopi londinensis diplomate excommunicatorio.
H- 17 Novembris, ipso dominico post
meridiem acta.
Post horum declarationem et ipse episcopus londinensis conscendit suggestum in ecclesia nostra publicum, se iusti iudicis officio functum declarans; et ecclesiam veritatis, unitatis debitaeque erga suos ministros obedientiae admonens.
Soluto sub vesperam ecclesiastico plurimorum hominum caetu ex quavis natione, precipue Germanorum, Gallorum et Anglorum, itur ad aedes Joannis Ingelrami pharmacopolae.
Proponitur de duobus deliberandis:
1. de Adriano a nostra quoque et gallica ecclesia excommunicando.
2. de scripto archetypo ad omnes nostrae linguae ecclesias mittendo, ex quo sive latino sive germanico exemplaria dedücantur, presertim ad ecclesias, circa causam Adriani Hamstedii; ad cuius quoque sensum ad suos quisque ministrorum amicos scribat.
Interim concluditur ut proximo ministerii die et sequentibus iubeatur ecclesia monere H&Arianum Hamstedium resipiscentiae.
19 Novembris. Circa causam Adriara Hamstedii. Concluditur in consistorio:
1) ut qui sunt syncera ecclesiae membra nos conveniant.
2) ut alii quoque ab Adriano Hamstedio pendentes, si fieri potest, illis satisfiat. Et si qui ullius ratione satisfieri possit, hi ab ipso pendentes dignoscantur. Quandoquidem episcopus a nobis nostrae ecclesiae membra et nomina
1) Bedoeld is 1 Tim. 3:16.



74
postulat, ut a Gallis qui iamdudum id fecerunt, et a nobis postulat ecclesiae nostrae membra. E suggestu declarandum.
[fol. 37.]
J. 19 Novembris.
Scripta commendaticia epistola, pro Erasmo Top in Flandriam et alias forsan Inferioris Germaniae partes profecturo.
Ut illius exemplar describatur ab ipso descriptum apud nos.
20 Novembris.
Adrianus Hamstedius testatus est apud Dionysium et Antonium Forpicarium se audisse declarationem Petri Deleni publicam de se, ipsumque Petrum Delenum falsificasse sua scripta.
21 Novembris.
Reposcenda ab episcopo scripta et conferenda cum scriptis ab ipso per fratres qüosdam postulatis, an conveniant. Precipue sciscitandum de confessione ab Adriano subscripta per Petrum Delenum et Joannem Utenhovium.
Item ut Jacobus Nicolai et Antonius Assch cum Cornelio Vitreario et Martino Janz., adeant Adrianum Hamstedium.
Sed quae illi dicenda? Nempe: dolere nos quod tantopere contra Oeum, veritatem et ecclesiam pessime egerit, op'tare ut ex animo resipiscat.
De stipendio Adriani Hamstedii.
Primum ut solvatur illi quantum superest ex stipendio ministerii. Per predictos quatuor viros illi praebendum.
Item ut proximo dominico e suggestu significetur fratribus proprios(l) in quavis parochia ministros anglos conveniant circa baptizandos apud nos infantes aut matrimonium contracturos etc.
K. 21 Novembris.
Proximo dominico e suggesto dicendum de fundamento. Deinde de disputationibus et contractibus per ipsum impeditis, apud nos, Gallos et episcopum londinensem. Denique de antithesibus sive pugnantiis (!) et contrarietatibus; binc paucis de mendaciis et duplicitatibus.



75
F De iis qui numero circiter 12 arcem sunt
ingressuri reginalem.
Illi prius sunt diligentissime monendi ut se probe gerant.
Comendaticia epistola venit a Petro Hasard ') et Gulielmo Jaques DammantJ), scripta pro Jaques de Block *) quae declaratur de Block. fratribus senioribus et diaconis.
Exponit Joannes pro bilico(!) templi nostri codice 9 solidos 4).
Novembris 22.
Scriptum ex Accedunt ad dominum Petri Deleni in musaeum ipsius:
i capitulis Adri-Antonius Forpicarius et post illum Gregorius Aurifaber amHamstedn , „ . . ,. , ° _.
manu Acon- c m «uhelmo Sartore et aho quodam N. et Dionysio tiana exaratis. Balensi, presentibus Joanne Dtenbovio et Joanne Beaugrand, describitque (!) ex capitulis Adriani Hamstedii, manu Acontiana scriptis, — ad quod iurati ipsius testes rogari voluit(!) — primum integrum; item secundum integrum et finis septimi capituli, ubi nominat Anabaptistas hereticos. Collatumque est descriptum cum archetype [ Epistola et Veneratque Dionysius in causa viduae Maiken pro filio versa quedam Aquisgrani6) agente, ipsius ad nos epistolam et versa filü viduae uedam afferens. Maiken. ^
4) Petrus Hasard of Hazaerl — wiens volledige biografie in Nieuw Nederlandsen biografisch Woordenboek, I, in voce Hazaert — beVond zich destijds in West-Vlaanderen als predikant in de Kerken onder 't kruis.
2) Gulielmus Dammant of Willem Damman, oorspronkelijk priester in de diocese Ieperen, was destijds predikant in West-Vlaanderen; niet onmogelijk te Hondschoote; althans daar stond hij ongeveer een jaar later. Zie over hem Nieuw Nederlandsch biografisch Woordenboek, III, kol. 276 en A. A. van Schelven, Het begin van het gewapend verzet legen Spanje in de 16e eeuwsche Nederlanden, bldz. 128, 129 in Handelingen en Mededeelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde 1914/15 (Leiden 1915). Drie liederen van hem in de Gheestelycke Liedekens van Joris _Wybo, alias Sylvanus (ed. 1596; ex. in de bibl. der Gemeentelijke Universiteit te Amsterdam).
3) Jacobus de Block was wever; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 275.
14) Solidus = schelling, waarschijnlijk in engelsche munt. 5) Aquisgranum = Aken.



76
Eodem tempore Petrus Delenus et Joannes Utenhovius accedunt episcopum londinensem, postulantes -ab eo omnia scripta ad causam Adriani Hamstedii pertinentia, qui haec tradidit non sine partium descriptarum numero hoe his titulis exarato et apud episcopum londinensem relicto, hoe modo:
Anno Domini 1560 22 Novembris.
Accepimus a reverendissimo episcopo londinensi scripta etc. — quae suo sunt tempore restituenda — nempe haec:
1. Processus contra Hadrianum Haemstedium.
2. Diversa exhibita contra Hadrianum.
3. Scriptum testium ex parte Adriani Hamstedii.
Petrus Delaenus. Joannes Utenhovius. Accidit ut, predictis duobus apud episcopum londinensem presentibus omnino insciis, quidam adduceretur nomine
Michaël Thum Michael Thum, anabaptistice hereseos suspectus; is, cum de
ad episcopum statuendo sponsore ageretur, compellavit Petrum Delaenum: londinensem i . „ . ., , ,, , .„.
adductus pre-»mc ' in<lult> »aget sponsorem"; quod üh omnino Petrus sentibusPetro Delenus negavit, dicens: „ego pro fide tua non possum Deleno et spondere". Deinde privatim dixit illi se non posse bona Utenhovio. noc conscieritia facere, cum ex habita cum ipso disputatione sciret quod contrariae esset opinionis etc.
Post meridiem.
Ex ministris Accedunt Adrianum Hamstedium, Petrus Delenus, Jacobus ecclesiae chirurgus, Joannes Ingelram, Cornelius Vitrearius, cum quot conveni-Henrico Moreels ende Erasmus Top, monentes in genere untAdrianumut resipisceret seque Deo et ecclesiae reconciliaret. Ille Hamstedium. objiciebat suam sibi culpam nondum probatam, sibi ab
omnibus fieri iniuriam, se provocare ad disputationem;
summo ad vesperam usque multa ultro citroque habita
sunt verba sine fruge.
K. 24 Novembris, ante meridiem.
tattaa «^sug- Concluditur in consistorio ut post meridiem e suggesto gesto plebi publicetur de offerenda Adriano Hamstedio (disputatione) proposita. hisce conditionibus:
[fol. 38.] I.



77
1. Ut latine nemine trium ecclesiarum, germanicae, gallicae et anglicae, habeatur, quia ex tribus his nationibus sunt qui latine intelligunt.
2. Ut ex nobis aliquot, Gallis item et Anglis doctis quinque aut sex etc, a parte Adriani quotquot velit.
3. Ut autoritate episcopi aut alterius fiat qui doceat ordinem in disputatione servandum etc
4. Adhibeantur notarii scribae utrique bini, ab alterutra parte duo.
5. Quod adhuc satis illi sit temporis et sine ipsius periculo possit fieri.
6. Ita nosmet ipsos offerimus curaturos ut a Gallis et episcopi impetremus.
Post meridiem.
An conveniendi Galli et episcopus londinensis in petenda cum Adriano Hamstedio disputatione.
Concludunt fratres, ut Jacobus chirurgus et Martinus Joannidcs conveniant doctorem Gulielmum medicum, qui ex Adriano Hambstedio scisceret: velitne oblatam cum suis conditionibus prescriptam latinam acceptare disputationem; item si velit aut Adriani renunciet nomine — ut audiente Petro Deleno et Martino Janz. se renunciaturum dixit — an tum velit utrimque id ab episcopo londinensi impetrari, ne posset petitio haberi suspecta etc
Fit publica in templo nostro gratum actio pro Joanne Halewijno Garstecoren Hondescoti combusto ').
1) Na militair te zijn geweest en een losbandig leven te hebben geleid ging deze Jan Herwijn of Halewijn, Gheersteeoorne of Garstecoren naar Engeland, waar hij brouwersknecht werd en |ot de reformatie overging. Kort daarop naar het vaderland weer teruggekeerd trof hem het lot, dat uitvoerig beschreven wordt in de Geschiedenis der Martelaren (ed. Doesb. 1883) 619 vv. De daar genoemde geestelijken, die tevergeefs beproefden hem te bewegen om tot de Roomsch-katholieke Kerk terug te keeren, waren: de deken van Berg-Ambacht, als vicarius van den inquisiteur; de pastoor van Duinkerken en de twee pastoors van Hondschoote. Bij zijn executie — die 4 Nov. 1560 plaats had — werd niet alleen door de omstanders gezongen, maar ook riep een zekere Karei Acquaert, geboortig van Meereghem — die om deze



78
[fol. 39.]
L. Novembris 27.
Jacobus Nicolaides et Antonius Assaeus adeunt Gulielmum medicum sciscitatum ex illo quid Adrianus Hamstedius responderit ad oblatam ipsi disputationem latinam publicam coram doctissimis quibusque viris ex quacunque natione Londini habendam.
Ait illis, Adriano non placere ut coram illis fiat, sed potius germanice apud ecclesiam, ad illius tranquillationem(I). Episcopum londinensem tulisse in ipsum sententiam, Gallos esse consentientes et cum nostrae ecclesiae ministris non iudicaturos contra latam semel sententiam nedum disputaturos etc. Mr. Jacobus Venit ad nos Jacobus olim Augustinianus monacbus,
olim antea tantopere a Godofrido Wingio commendatus '). monachus.
28 Novembris.
Erasmus Top adest nobis, preces ecclesiae postulans, ad fratres Flandros profecturus in causa Evangelii; rogatque ut suae uxoris curam agaraus ipso absente.
Causa Adriani Hamstedii.
Refertur responsum Adriani per Gulielmum medicum ad caetum nostrum.
misdaad later veroordeeld werd om een uur, met een zwaard boven zijn hoofd, op een schavot te staan, te worden gegeeseld en voor vijf jaar buiten Vlaanderen te worden verbannen — „slaet doot", terwijl hij tevens een stok greep en poogde oproer te verwekken. In de Gheestelijcke Liedekens van Joris Wybo, alias Sylvanus (ed. 1596; es. in de bibl. der Gemeentelijke Universiteit te Amsterdam) komt een lied van dezen Halewijn voor. Zie M. Schoock, De bonis ecclesiasticis (Gron. 1651) 469; E. de Cousse maker, Troubles religieux du 16e siècle dans la Flandre Maritime IV (Brux. 1884) 136, 137, 281, 282; T. van der Haeghen e. a., Bibliographie des martyrologes protestants neerlandais II ('s-Grav. 1890) 702.
1) Bedoeld is de ook later nog meermalen in dit handschrift voorkomende Jacobus Bucerus, afkomstig uit Ieperen. Over de veelbewogen reis, die hij maken moest eer hij in Engeland aanlandde, zie Geschiedenis der martelaren (ed. Doesburg 1883) 638.



70
Causa Marikyns Diricks. An debeat comparëre Bellae ') cum tanto vitae periculo . ipsa Maria.
Placet fratribus ut hic maneat, sed scribat se non posse venire-propter gravissimas causas.
M. 28 Novembris.
! Responsum Iudicandura proximo post meridiem dominico de oblata ' Xdriani Adriani Hambstedii disputatione — iis rationibus que MobMam *um sun^ declaratae — quam ille recusat, sed velit eam fieri jitinam dis- germanice coram ecclesia nostra. Que commode fieri non 'putationem. possit propter has rationes:
1. Primum quia ecclesia divisa est et neutra pars alteram admittet iudicem.
2. Deinde latinas voculas causamque ipsam non intelligent.
3. Quia est trium ecclesiarum causa, quorum omnes gravantur ministrf, qui et ipsi deberent suorum factorum reddere rationem.
4. Rursum quia conqueritur de ministris trium harum ecclesiarum. Eo magis illi disputandum ut iniquitatem ipsorum declaret cum summo ipsorum dedecore et ipsius honore.
5. Postremo nos etiam ad omnes ubique reformatas Christi ecclesias provocamus et huius veritatis testes et aequissimae nostrae causae iudices, quorum aliquot hic sunt membra ex quacumque natione, Germani, Galli, Angli, Scoti, Itali et Hispani.
12). De semine mulieris promisso an sit fundamentum necne quid de si egetur.
2. Si idem semen non est fundamentum nee Christus est fundamentum.
1) Waarschijnlijk is hiermee het plaatsje Belle (Bailleul), thans in fransch Vlaanderen gelegen, bedoeld.
2) In margine: Etiam tanquam quaedam disputationis argumenta illi per suam totam vitam suisque meditanda reliquuntur, ad quae nondum respondet neque in aeternum poterit.
Post meridiem proximo dominico declaranda.



80
3. Si non fundamentum antequam omnia fuerint in Christo completa quomodo turn ante illius ascensionem sit ecclesiae fundamentum. 2 Timoth. 2, 4. Cur Christus post resurrectionem et ascensionem Gal. 3. Bemen Abrahae et Davidis. [fol. 40.]
N. 28 Novembris.
Lunae dies Mutatur in gratiam Gallorum lunaris utriusque ecclesiae mutatur in dkg in Martis dfem, nempe ut primo quoque Martis die diem Martis. . • , . . . , . . . ^ .
utriusque ecclesiae ministri conveniant, ut veniant huc in
templum nostrum Galli sub secundam pomeridianam. 30 Novembris.
De negata disputatione latine publica, sed nisi germanice in templo nostro, sed qui nostri nostram, Gallorum et(!) innocentiam testatam ferimus, committentes causam nostram Deo iudici et omnibus ecclesiis, quas scimus nobus esse consentientes.
Argumenta tarnen duo aut tria Adriano et complicibus meditanda relinquere in aliquot annos.
31 (!) Novembris »). Causa Franci Francidae. Rogandus ipse Francus an contentus futurüs sit nostra sententiae moderatione. Itidem rogandus et Nicolaus.
Respondent intromissi sibi placere seque sententiae et moderationi seniorum acquieturos.
Concluditur a • fratribus senioribus graviter peccatum a Sententia de Nicolao, qui inscio Franco conatus est domum conducere; domo Franci Francum item inconsiderante egisse quod oblatam domus na 1S- conditionem non declaravit acceptaveritne necne. Sententia itaque fratrum si velint cohabitare ex aequo faciant in domus conductione servanda.
Sin minus qui manserit discessuro solvet trimestrem domus conductionem.
1) Deze dateering is louter gevolg van verschrijving! Echter vond ik ze ook nog elders, vgl. Corpus Reformatorum, Opera Calvini, Epist. n° 3679, n. 15.



81
O. A. 31(!) Novembris.
Publicatur e suggesto de oblata Adriano Hamstedio eiusque complicibus disputatione latina publice habenda coram omnibus ex omnibus nationibus doctis et aequissimis arbitris.
Proferuntur item argumenta quedam prescripto Adriano Hamstedio et eius complicibus in plurimos annos in meditationem relicta.
[fol. 41.] .• '
A. i. Mensis Decembris.
1 Decembris. Adrianus Hamstedius. Hoe die in concione pomeridiana fit mentio oblatae disputationis latine, habenda coram omnibus in genere nationibus hic Londini.
Argumenta item quedam Adriano Hamstedio et complicibus meditanda relinquuntur in annos plurimos ante collecta 1 mensis Novembris 27 Vide et quaere in illa chartula.
A. 2. Mensis Decembris.
Die primo, ipso dominico.
Componitur causa inter Francum Francidem et Nicolaum Rimei.
Rogantur ambo an velint acquiescere seniorum moderatae sententiae institutioni. Respondent se veile. Componitur Concludent seniores non parum graviter Nicolaum peccontroversia casse quod inscio Franco conduxerit domum et irrepserit. nterFrancum Francum item inconsiderate egisse quod reverso Statio et Nicolaum ., ., , . , , •, . ,
pro domo nihil respondent acceptaret necne oblatam sibi domum.
habita. Lata Utrique opus moderatione.
, a senioribus jqjj si ipSjs placere (!) cohabitare ex aequo ömnia faciant. sententia a. . . ,n. , . , • j
utrimoue "in minus> Pi111 manet discessuro solvat tnmestrem domus
meditata(?). cpnducionem.
Intromissi ambo predicti acquiescunt seniorum sententiae.
' 3 Decembris.
Missae ab antverpianae ecclesiae ministris leguntur
1) Klaarblijkelijk een verschrijving voor 28, zie f° 39, blz. 79. Kerkeraadsprotocollen. 6



82
literae latine a magistro Georgio >) eorum scriptae nomine, in quibus fit commendatio quorundam fratrum, quorum
unus nomine Barnardus Gasius caligarius.
Deinde petunt nostram de Adriani Hamstedii excommunicatione dilationem et de expulsis hinc Anabaptistis apologiam.
3 Decembris, ipso Martis die post concionem. Adrianus Hamstedius.
Conveniunt aliquot seniores, decernunt de iis quae post meridiem cum Gallis sunt agenda. Nempe de oblata disputatione ut modeste de ea loquantur.
Refertur item quid pridie cum episcopo londinensi actum fuerit.
[fol. 42.] 1- Rogandi Galli quid consulant de disputatione. b 2. De ecclesia separanda sed quo modo.
3. De excommunicatione Adriani Hamstedii.
4. De literis ad ecclesias ultramarinas scribendis.
Adrianus Hamstedius. 3 Decembris, post meridiem.
Martis dies Observato nunc, et deinceps in Gallorum commoditatem primo pro observandó, utriusque senatusconsulti conventu ipso Martis lunari utrius- ,jie conveniunt utriusque ecclesiae ministri Verbi, seniores ^no'do'ser-6 et diaconi; et post Domini nominis invocationem, Germani vari caeptus proponunt prescripta 4 Gallis, ad quod illi respondent: deinceps ob- |; Ad disputationem, non videri consultum ut instituatur, servandus. ^& nui^0 mo(j0 facit ad ecclesiae aedificationem.
2. Ad separationem, respondent idem placere quod nobis Germanis, sed posse nos deliberare an consultius ut fluctuantium fratrum singuli in cönsistorium intromissi instituantur quam plures, quorum presentia confirmarentur magis.
3. Ad excommunicationem, dicunt Adrianum Ham-
1) Vermoedelijk hebben we bij dezen magister Georgius te denken aan Joris Wybo of Georgius Wybotius, Vibotius, alias Octavius Sylvanus, destijds predikant te Antwerpen. De volledige levensbeschrijving van dezen in Nieuw Nederlandsen biografisch Woordenboek III, in voce Wybo.



stedium nunc ab episcopo londinensi excommunicatum, non opus utriusque ecclesiae excommunicatione alia.
4. De literis scribendis ad universas ultramarinas ecclesias idem sentiunt nobiscum.
Post rogantur et nostri, quibus hec omnia placent, nisi quod excommunicationem Haemsstedi (!) attinet, nonnihil diffïcultatis habent. Aiunt omnino opus declaratione vel confirmatione potius institutae ab episcopo londinensi in Adrianum Hamstedium excommunicationis, quae fiat consensu utriusque ecclesiae. Sed hoe statuitur in posterum latius tractandum, si opus fuerit.
Proponunt Galli communem utriusque ecclesiae necessitatem; instandum esse apud Regnalem Maiestatem. supplici libello pro municipali libertate, aut saltem ut inter quiete pii hic peregrini habitare, suaque intra privatos agere parietes possint.
Placet ut utriusque ecclesiae nomine statuantur viri 4, qui pro ea impetranda sedulo instent, ex nostris bini et ex illis totidem. De quibus in hoe deligendis utrumque seorsim cönsistorium agat proximo Jovis die.
Atque ita demum post habitam utrinque gratiarum actionem disceditur.
5 Decembris,
. Supplicatio ad Regnalem Maiestatem.
Supplicatio a Petro Delaeno denuo describenda. Statuuntur ex nostris bini Joannes Utenhovius et Antonius Assch, sive illius loco, Joannes Ingelram.
[fol. 43.]
D. 5 Decembris.
De disputatione. Adrianus Hamstedius.
Quid respondendüm fratribus pro disputatione instantibus a Adriano Hamstedio habenda.
Causae cur fratres disputationem cum Adriano Hamstedio detrectent:
1. Quia ipse non acceptavit.
2. Deinceps quia ipsius nunc tempus expiravit.
3. Quia sine ipsius periculo fieri non possit, posteaque ipsius nunc tempus est elapsum.



84
Adrianus Hamstedius.
Convocatieeorum qui
ecclesiae dedermt.
4. Quia de ipsius (resipiscentia) desperatür, et fratres infirmiores per ipsum decepti possunt alia ratione revocari.
5. Si qui inquieti sunt, ad nos veniant ipsius scripta visuri et rationes audituri, quibus nos hac in re innocentes, et sententiam iuste latam.
De separanda ecclesia et pace ineunda antequam ea fiat separatio.
t. Colligenda omnia ex scriptis Adriani Hamstedii pugnantia, et accersendis in cönsistorium fratribus prelegenda, adhibitis duobus aut tribus latine doctis, qui scripta Adriani Hamstedii latine interpretata iudicent, exorso a'dominica proxima quovis deinceps concionis die,
qui vicatim veniant etc, sub ratione caenae post celebrandae.
2. Publicandum e suggesto de omnibus ecclesiae membris ordine vocandis et describendis eorum 'nominibus. Quod testes 3. Primum vocandi qui habitant extra Portam Novam ') attinet pauciset, (Jlaudiam et Ludgate. Hoe proximo dominico. monendi alias TT. . , . . r cum ipsis Vin et feminae. agere. ^ g Decembris.
Proxima dominica ante meridiem indicandum e suggesto, ut conveniant in cönsistorium post concionem pomeridianam omnes fratres atque sorores — qui ecclesiae nomen dederunt — qui habitant extra portam:
1. Ludgate rectaque usquequo(?) per Tempelbar2) versus Westmonasterium *).
2. Nieugate *).
3. Aldergate5). i V'
4. Crepelgaet6).
Post meridiem concluditur e suggesto indicandum, ut
1) Newgate. In deze en de volgende noten worden verschillende buurten en poorten genoemd.
2) Temple Bar.
3) Westminster.
4) Newgate.
5) Aldersgatê.
6) Cripplegate.



85
veniant omnes proximo Martis die quotquot habitant extra portam episcopalem '),
Bisschopgate,
Allgate2) ende
ISint Katrijns *). Ipso dominico 8 Decembris. Ante meridiem acta. Ut erat 5 Decembris inter nos decretum ita publicatum post concionem.
Dionysü Convenit item nos Dionysius in causa coniugii, sed Balensis■ ma- propter ipsius iuratum adversus nos testimonium in causa ItPpTo1 t'erS e^ ex Par^e Adriani Hamstedii differtur illius publicatio 'testimonium matrimonialis; statuiturque ut alio tempore agatur de difiiciiitas. Dionysio Balensi, quum ipsitis difficultas iurati testimonii adversus nostros testes sit pluribus Adriani- complicibus et iuratis ipsius testibus communis.
Post meridiem eiusdem dominici diei.
Conveniunt fratres atque sorores extra primas illas 4 prescriptas portas habitantes, quorum nomina in ministerium in seniorum et diaconorum consessu post concionem [foL 44.1 primum describantur; deinde singulatim unusquisque F. rogatur de causa inter nos et Adrianum Hamstedium conS Decembris, troversa, an
post concio- jj quid difficultatis habeat, ut possit tranquillari. | p^gj.™^01 2. an putet nullam illi a nobis, Gallis et episcopo nam acta in londinensi iniuriam fieri, ut possit innocentia ministrorum s consistorio. item ecclesiarum declarari, et causae nostrae aequitas adversus ipsum declarari.
3. an quid in nobis circa hanc desiderent causam, ut possit omnibus — quod in nobis quidem est — satisfieri.
J. Si qui pacato erga nos sint animo, confirmantur in veritate.
1) Bishopsgate.
2) Aldgate.
3) De vrijdom van St.-Catharina.



86
2. Si qui Adriani illecebrosis sunt moti verbis, tranquillantur.
3. Denique qui nullis sibi volunt satisfieri rationibus seorsim notantur, ut latius post cum ipsis agatur. Horum unus erat Simon Collarius ').
Deinde sunt antitheses monstrate ex scriptis Adriani Hamstedii, adhibitis latine etiam doctis, qui testes essent nostrae interpretationis, Francisco Francida et Dionysio Balensi.
Postremo pro tranquillatis multorum conscientiis Deique beneficio aguntur Deo gratie atque dimittuntui fratres atque sorores.
In templo 10 Decembris, post concionem ante prandium
^esü- ipso Martis die.
Idem fit cum iis qui habitant extra portas Bisschopgate et Allegaet et apud d. KatharinaeJ). Inter quos Catharina, Adriani Haembstedii soror *), et Petrus de Mol non acquiescunt.
G. 12 Decembris.
De scripto aliquo ad Embdanos mittendo in causa Adriani Hamstedii, quod sit premonitio / quaedam ad illos.
Quia Adrianus Hamstedius dicitur profecturus Embdam, placet fratribus ut aliquod ad Embdanos mittatur scriptum,
1) Collarius is beroepsnaam, want hij heette eigenlijk Simon Verwaest, zie Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 277.
2) De vrijdom van St.-Catharina.
3) Deze zuster van Adriaen van Haemstede, gehuwd geweest met Hieronymus van Sandyck, schijnt reeds vóór 1553 weduwe te zijn geworden en ontving toen als zoodanig steun van de diakonie der Kerk van Emden. In 1559, tusschen diens verblijf te Aken en zijn vertrek naar Londen, bood zij te Norden aan haar broeder gastvrijheid aan. Daarna heeft zij weer een tijdlang in Engeland vertoefd. In het voorjaar van 1562 keerde zij opnieuw naar Oostfriesland terug. Ook te Londen werd zij — blijkens f 72, blz. 130 — door de diakenen verzorgd. Zie over haar Nieuw Nederlandsch biografisch Woordenboek, I, kol. 1013;



87
in quo illi premoneantur ut sciant Adrianum Hamstedium inconciliatum a nobis discessisse, ne illius adversus nos mendaciis credant et alteram nostris tandem scriptis aurem reservent copiosius exarandis.
Soribetur a Joanne Utenhovio, a quibusdam ibidem notis subsignando (!)
Convocandi in cönsistorium fratres atque sorores in proximum dominicum diem.
Convocandi Ut conveniant quotquot habitant extra Pontem londidominica. nensem '), in utroque vel toto suburbio australi. Martis die. Hactenus extra portas habitantes fratres atque sorores.
Proximo Martis die convocandi in cönsistorium fratres atque sorores qui habitant in Civitate 2) londinensi, quae dividitur in tres partes. , 1 'ii
bivisa in tres Quotquot habitant in secunda civitatis ita divisae parte, «ivitas partes. excepto domini Martini veldt (?)a), una a Porta episcopali4)
usque ad Pontem londinensem 8). Quotquot habitant intra
portas posterum.
Allegaet ) „ \ .......
. ~. f > Secunda civitatis divisae pars. et Bisschopgaet. )
Quotquot habitant ab altera — rectae viae — pontali
et episcopali Portae parte intra portas Ludgaet6), Nieu-
gate 7), Aldergate 8), Crepelgaet9) et Moergaet 10), extra libertatem D. Martini u).
Werken der Marnixvereeniging, S. III, D. II, 88 ; Nederlandsen archief voor Kerkgeschiedenis N. S., D. V (s'-Grav. 1908) 3, 20; E. Me in er s, Oostvrieschlandts Kerkelijke Geschiedenisse, I (Gron. 1738), 375.
1) London Bridge.
2) De City.
3) St.-Martin in the Fields.
4) Bishopsgate. m»ftn
5) London Bridge.
6) Ludgate.
7) Newgate.
8) Aldersgate.
9) Cripplegate.
10) Moorgate.
11) St.-Martin in the Fields.



88
[fol. 45.] Tertia civitatis ita divisae pars spectat domini Martini •). H. Ut proximo Martis conveniant qui habitant in secunda
civitatis ita divisae parte, exceptis his qui habitant in hbertate D. Martini ')•
Sequenti deinde Sabbati die, qui est D. Thomae sacer, conveniant qui habitant in prima civitatis a nobis ita divisae parte.
Postridie sequenti post illud festum dominico quotquot habitant apud D. Martini >).
Postremo cum illis veniant quotquot nondum venerunt.
Item veniant si videatur quotquot se volunt ex animo tandem ecclesiae adjicere.
Item ut qui volunt se adjicere ecclesiae, rogentur an velint se subjicere, deinde eorum nomina seorsim in charta describenda.
De Francisco Francida.
Venit Francus Francida in cönsistorium, exponit quoniodo Nicolaus Rimei, pro impensis in domus incrustationem et similibus impensis »).
Placet senioribus ut Franco dicatur, duos in hanc rem fratres committendos, qui hanc agant causam inter Francum et Nicolaum.
Susoipiunt hanc causam in se Joannes Ingelram et Jan Beaugrand, qui agent cum Nicolao Rimei etc.
Causa Dionysii Balensis.
Dionysii Leguntur Adriani Hamstedii capitula ex parte sua a suis mfficultas. testibus postulanda, et Dionysii ad illa testimonium legitur J. pro defensione innocentie Adriani Hamstedii.
Rogantur fratres quid cum Dionysio agendum. Agnoscunt fratres illum graviter peccasse, volunt ut suam culpam publice agnoscat aliquo saltem Martis die.
a) De zin loopt niet af. Blijkbaar is er óver de betaling van dat witten van het huis en andere onderhoudsonkosten geschil gerezen.
1) St.-Martin in the Fields,



89
. Statuitur ut Dionysiüs proximo domiaico post concionem
matutinam ad nos in cönsistorium veniat, eiusque ipsi culpa proponatur ad eam publice agnoscendam.
14 Decembris.
Literae ad Venit ad aedes Joannis Ingelram in musaeum Petri
j "cdes^ae De^> Joannes Utenhovius cum Gulielmo Rough, adferens
II ernbdanae literas in causa Adriani Hamstedii scriptas, quibus signi-
adversus ficatur quomodo ille irreconciliatus discesserit et subsig-
é Adrianum nantur a Petro Deleno, Joanne Utenhovio, Joanne Ingelram aamstedwm . n t n ,'. .. , °
scriptae. et «u«elmo Kough, quia ministrorum ecclesiae non aha erat copia propter celerem navis solutionem.
Quod ipsum postridie reliquis ecclesiae nostrae ministris est significandum.
15 Decembris.
Refert Martinus Janz. se audisse ex Antonio Poncello, Adrianum Haemstedium recusasse — proximo Martis die — ») disputationem, presentibus quibusdam Anglis, quorum
nomina:
Concionatores Mr. Pylkyton, Mr. Nouwell*) et Willock.
vocantur qui
ab ipso dis- rj? , AO n
putationem [fol- 46-l
urgebant vel K. 15 Decembris, dominico ante meridiem.
petebant.
Legitur in consistorio scriptum literarum generale ad reliquas mittendum ecclesias ultramarinas, quod Embdam mittetur subsignatum. a pluribüs ecclesiae ministris, senioribus et diaconis ecclesiae germanicae.
1) Alexander Nowell, Nowel of Noel (geb. 1507 of 1508, gest. 1601 of 1602), kapelaan van bisschop Grindall, was een bekwaam, welsprekend en alom geacht theoloog van dien tijd, die door den door hem opgestelden Catechismus in de engelsche kerkgeschiedenis een vooraanstaande plaats heeft ingenomen. Zie R. Jung, Die englische Flüchtlings-Gertieinde in Frankfurt am Main (Frankfort 1910), 56; Dietionary of National Biogrdphy, in voce Nowell,



90
Huius diei sub vesperam dicitur solvisse Londinö Adrianus Haemstedius •).
Causa Dionysii. Comparet Dionysius Balensis, agunt cum ipso seniores et diaconi, declarant ipsum testificando pro Adriano Haembstedio (!) peccasse.
Post meridiem dominici diei.
Conveniunt fratres atque sorores qui ultra pontem londinensem habitant in utroque australi suburbio, quibus omnibus satisfaciebat turn presentibus — quorum apud nos sunt nomina — et nullus esse videbatur, qui Adriani Hamstedii causae faveret.
17 Decembris, ipso Martis die post concionem. Conveniunt in cönsistorium fratres atque sorores qui habitant intra directam viam a Porta episcopali2) usque Pontem londinensems) inclusi circiter sursum usque portas Ludgaet4), Nieugate 6), Aldergaet6), CrepelgaetT), Moergaet8), usque Portam episcopalem, excepto iis, qui habitant circa D. Martini9).
K. Mense Decembri, 17 die eiusdem.
Placet fratribus ut aliquot compositi ad ecclesias scripti exemplaria describantur.
Item placet ut secreto exposcentur ab Embdanis nomina
1) Een beschrijving van zijn lotgevallen op die reis geeft zijn brief aan Mayken Cool, d.d. 10 Febr. 1561, afgedrukt J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), n° 47.
2) Bishopgate.
3) London Bridge.
4) Ludgate.
5) Newgate.
6) Aldersgate.
7) Cripplegate.
8) Moorgate.
9) St.-Martin in the Fields.



91
eorum, qui suis Adriano Hamstedio manibus testimonium prebent innocentiae apud ipsos.
19 Decembris, ipso Jovis die post meridiem.
Die Sabbati tarnen illi qui habitant deorsum.
Pronunciandum proximo dominico post meridianam concionem die de iis, qui eo venerunt vocati ordine e suggesto, ipsos venturos cum secundo. lam vocentur in cönsistorium. Hi sunt postremi sin quae reliquae(!) suo tandem aliquo tempore vocabuntur.
De Martis die ante Nativitatem. Non est turn concionandum.
De feriis Natalibus.
Postridie ipso Jovis die ante prandium prophetia. Tres. servabuntur feriarum dies, inque singulis binae habendae conciones.
De literis in causa Adriani Hamstedii ad Antverpianos.
Scribendum illis ut curent scripti exemplar describendum ad bruxellenses fratres.
De Jacobo aquisgranensi
Ut nos conveniat proximo Sabbati die post concionem antemeridianam accepturus scripta ad fratres antverpianos et bruxellenses..
1) Vermoedelijk is dit dezelfde Jacob van Aeken, met wien de kerkeraad in 1570/71 nog al eenige moeite had; en evenzeer dezelfde die, als ouderling der Kerk van Antwerpen, in 1562 de te dier stede gehouden synode bijwoonde, waarop de vraag ter sprake kwam of men zich gewapend tegen de overheid mocht verzetten. Zie Werken der Mamiocvereeniging, S. I, D. I, register in voce; A. A. van Schelven, Het begin van het gewapend verzet tegen Spanje in de 16e eeuwsche Nederlanden in Handelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde 1914/15 (Leiden 1915), 136.



92
De Henrico Moreels.
Henricus Moreels immigraret in domum Jacobi van Aken, si domus dominus non timeret periculum.
[fol. 47.]
M. Mense Decembri, 19 die.
Statuitur ut in causa Henrici Moreels et Ludovicus Tyrius conducet pro illo, servabitque aedium dominum immunem.
Capitosi rogandi homines in circiter proximo Sabbati et dominico die.
De doctrina primum rogandi ordine omnes, et si qui sint circa eam impacati notentur et ea in quo discrepet etc.; et post omnes rogatos, turn de adnotatis controversiis agatur.
Indicandum item quomodo citius veniendum post meridiem Sabbati et dominico die.»
21 Decembris.
Ipso Sabbati die — post concionem pomeridianam —■ D. Thomae ex consuetudine sacro.
Conveniunt fratres atque sorores qui includuntur recta via a Porta episcopali1) ad londinensem usque Pontem 2) deorsum vergen te intra posterum (?) Allagaet et Èisschopgaet. Inter quos reperti cum suis difiicultatibus hi, alias revocandi, Gulielmus Medicus, Emanuel 8), Petrus Tryon, Henricus Levinus et Jan Blauverwer (?) tanquam praecipui, etc.
22 Decembris, ante meridiem dominici diei post concionem acta.
Quia octavo hinc die, ipso dominico profectus Embdam
1) Bishopsgate.
2) London Bridge.
3) Vermoedelijk Emanuel van Meteren, de bekende historicus. Vgl. Buytincks biografie van hem aan. het eind van zijn Historie der Nederlandscher .... oorlogen ('s-Grav. 1623); J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, I en III, registers in voce; Werken der llarnix- Vereeniging, S. I, D. I, register in voce. Zijn album amicorum berust in de Bodleian Library te Oxford.



03
versus, dicitur solvisse, scribentur illuc literae, similiaque et alias ecclesias, illis instituuntur exemplaria.
N. 22 Decembris.
Ipso dominico ante meridiem acta.
Conveniunt ad consignandas literas ministri in causa Adriani Hamstedii ad ecclesias mittendas; quam primum ad antverpianam ecclesiam consignantur.
Conveniunt item in Dionysii negocio, precipue quod accuset Joannem Ingelram et apud alios deferat fratres, quod is solus obstet quo minus in aliqua fidei professione declaret se non idem cum Adriano Hamstedio sentire, sed potius ad pubïicam culpae agnitionem instet; cum tarnen — ut ille ait — cum domino Utenhovio convenerit ut in professione fidei sufficiat si testetur se non idem cum Adriano Hamstedio sentire.
Veniant omnes qui nondum adfuerint tempore pomeridiano, qui vocati non adfuerunt et aliis fratribus licet adesse qui volunt fidei professionem edere.
Litere de causa Adriani Hamstedii scriptae mittuntur ad ecclesiam antverpianam a ministris, senioribus et diaconis subscriptae.
Item ad fratres bruxellenses similiter consolatoriae et admonitoriae a senioribus et diaconis subscribuntur, missae per Jacobum van Aken.
Scribit item privato nomine suo ad fratres, ecclesiae antverpianae ministros, et litterarum exemplaria procuret ad reliquos in Brabantia fratres..
[fol. 48.]
O. 22 Decembris, ipse dominico post meridiem.
Vocati adsunt ex D. Martini libertate et cum iis qui ante vocati non venerant multi, quorum complures dicebant sibi neque circa doctrinam neque actionem cum Adriano Hamstedio habitam sibi satisfactum etc.
1) De vrijdom van St.-Martin in the Fields.



94
25 Decembris, post meridiem.
Ipso Natalis Christi die post meridiem.
Concluditur ut postridie conveniamus post meridiem examinaturi nomina eorum qui non adfuerunt et qui adfuerunt.
Proponitur item senioribus et diaconis status Joannis Utenhovii, quod prorogandum tractandumque protenditur in aliud tempus.
26 Decembris, post meridiem.
Venit ad nos magister Gulielmus medicus, ut nobiscum agat quia profecturus est brevi in partes ultramarinas.
27 Decembris.
Proximo dominico die e suggesto indicandum non esse Martis concionandum, neque proximo Jovis die, quia Mercurii die ante et post meridiem concionandum, et ante meridiem etiam prophetia servanda.
„Van de dappers onder de predicatie van te swijgen.
Ut infirmiores quidam vocentur in nostrum cönsistorium proximo dominico die post meridiem, et qua in re inquieti sunt rogandi.
29 Decembris, ipso dominico ante meridiem. De Dionysio Balensi. Ut suam agnoscat apud nos in constorio culpam. Et se publice declaret non fecisse aut testimonium pro Adriano instituisse ut fratribus, ministris et senioribus, ullam ignominiam minime(?) inureret. Neque idem cum ipso Adriano Hamstedio sentire.
Post meridiem.
Convocati adsunt aliquot fratres cum sorore Maria Lobroeh, ut tranquilletur quae sola suas habuit difficultates.
Inter alias, se audisse quod quidam ex consistorio dixissent' esse in consisterio qui partiarie egerunt adversus Adrianum Hamstedium.
Audisse se ex Joanne Baptista et illius uxore.
Sed pacificata acquiescit ministrorum responsis et satisfactionibus.



95
Decembris 29.
Summariae descriptioni eorum quae cum Adriano sint agitata subscribitur a trium ecclesiarum ministris quibusdam, et senioribus: Gulielmo, Petro kXemndro, Joanne Ingelramo, Petro Deleno, episcopo londinensi, [Joanni] Utenhovio»).
[fol. 49.] Anno Domini 1561.
Mense Januario et Februario et Martio, Aprilis, Maius, Junius, Julius, Augustus, September, October, November, December.
In senatuB consulto ecclesiae germanicae Acta.
Et anno 1562. Mense Januario, Februario, Martio, Aprilis, Maii. Pars prima.
A. Anno Domini 1561 mense Januario.
Ante meridiem 1 Januarii. Exhibenda per prescriptos et designatos viros supplicatio peregrinorum fidelium hoe die Beginali Majestati ad impetrandam municipalem Angliae libertatem sin minus ut liberum sit quiete hic habitare suaque illis opificia intra privatos parietes exercere donec ea impetretur.
- Post meridiem in consistoria peracta. De Joanne Utenhovio, ex ecclesiae bonis sustentando et in presenti ipsius necessitate sublevando.
Placet fratribus, senioribus et diaconis, ut illi in annum suppeditetur in ipsius sublevationem summa 26 librarum et ultra potius quara citra, quatenus suppetat facultas.
Et haec sublevatio loco compensationis habetur pro fideli ipsius ecclesiarum cura, sedulitate et ministerio.
De Dionysii reconciliatione cum fratribus. Venit ad seniores et diaconos Dionysius Balensis, suamque
a) Deze notitie staat overdwars in de margo geschreven. Er tusschen in staat ook nog: litteris in Suetiara mittendis, zonder dat blijkt waar dat precies behoort.



9G
apud illos agnoscit imprudentiae culpam et quod suum Adriano Hamstedio testimonium prebuerit — cuius Adriani Hamstedii causa erat iniqua — et se veritatis atque adeo ecclesiae inimicum prebebat. Deinde ipsius Dionysii apud ecclesiam professio — quod non idem cum Adriano in causa controversa sentiat, neque ex malevolo adversus ecclesiam aut ministros animo, testimonium Adriano prebuerit — differtur in proximae caenae dominicae peractionem.
[fol. 50.]
B. 1 Januarii, post meridiem.
De Joanne Langio calceario publicam ab ecclesia suae offensae veniam petente. Presentibus Petro Delaeno et Joanne Ingelram duobus ante diebus postulavit Joannes Langus decumbens adeo sui delicti veniam et rogavit Petrum ut itidem ecclesiam pro se oraret et sibi condonaret commissae idololatriae offensionem.
Declaratur hoe pomeridiano tempore e suggesto id ipsum.
2 Januarii. Ipso Jovis die, post meridiem.
Ante meridiem nulla habetur concio aut prophetia propter pridianum primi in novo anno diei festum, quo concio est habita et prophetia.
Ipso Januarii die.
Tres pariter Post meridiem conveniunt seniores nisi quatuor aut utriusque ec- quinque, refert Joannes Utenhovius quid pridie in aula ^UoneTuno"cum reSma egerunt, nempe quod illi exhibuerint supplidïe exhibitae. cationem latinam, alteram domino Roberto Dudlaeo'); et
tertiam anglicam magistro Knolts 2) qui illam accepit con-
siliariis exhibendam.
1) Bedoeld is Robert Dudley, Baron Denbigh en Graaf van Leicester, de ook uit onze vaderlandsche geschiedenis bekende gunsteling van koningin Elizabeth.
2) Ofschoon destijds meerdere bekende personen den naam Knollys of Knollis hebben gedragen, moet hier toch wel uitsluitend gedacht



97
5 Januarii.
Conveniunt ministri, seniores et diaconi agiturque de futura seniorum et diaconorum ratione.
Placet fratribus ut quae colliguntur ad valvas templi et in pauperum trunco, ea proprie cedent eeleemosynis pauperum, rursum quae signatis proprie nominibus dantiir in usum ministerii, ad ministerialem necessitatem referentur. Alia deinde dona erunt libera et ex aequo dividentur.
C- 5 Januarii.
Quae senioribus et diaconis conveniant onera. Minis terialis Ad ministerialem susten tationem per tin ent ministri Verbi
sustentationis rVi ooninroo on-on+oo >»i ; ;i •
onera T > °"'"v,v° vgoureo, auv uuwum cgcui, iieui siuuiobi
evangelicae predicationis»). Item reliqui in usum divini ministerii laborantes ut ludimagister aut cantor. Denique si quis in negocio evaneelii transmittatur etc.
pempe duae Haec quoque spectat solutio pro templo gallico quae ...
aa seniores pertmet.
jlibrae cum
dimidiata. ^ . ,.
Keliqua onera de diaconos pertinent.
Questio.
Diaconiae Ad quos pertinebunt onera reparationum templi nostri. K onera.
worden aan Sir Francis Knollys (+ 1514—1596). Sedert 1542 parlementslid, tijdens 't bewind van Bloody Mary uitgeweken naar Frankfort, maar reeds vóór haar dood teruggekeerd en onmiddellijk na de troonsbestijging van Elizabeth tot lid van den Geheimen Raad benoemd, heeft deze 'n ongeëvenaard vooraanstaande positie onder de engelsche staatslieden van dien tijd ingenomen. Een volkomen onafhankelijk man, zoowel tegenover zijn nukkige vorstin als tegenover de heerschzucht van de clerici der Staatskerk. Zie Dictionary of National Biography in voce; R. Jung, Die englisché Flüchtlings-Gemeinde in Frankfurt am Main (Frankfort 1910), 45; A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingen-kerken der 16e eeuw ('s-Grav. 1909), 344.
1) Over deze categorie van personen, met name over de wijze, waarop zij voor de taak, die hun in de Kerken wachtte, werden voorbereid, zie A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingenkerken der 16e eeuw ('s-Grav. 1909), 90, 91, 142; Werken der Marnixvereeniging, S. III, D. I, 43.
Kerkeraadsprotocollen. 7



98
Neutralia Neutri, sed aliunde quaerenda eorum leyamina. reparationum pro platea solvent diaconi, cuius annua solutio est
°aUunded 4 SolidL
paranda. - Rursum duae in annum librae et dimidiata pro gallico templo seniores solvent.
Et hec ministerialis pecuniae onera initium sument ab hoe presenti 1561.
Precedentia solvent onera superioris anni diaconi pro cantore sive ludimagistro. Item quod huc usque restat solvendum pro templo gallico.
Ita tarnen ut si defuerint alterutri seniorum aut diaconorum- parti, sibi invicem succurrant.
Quumsubdu- Subducenda seniorum ratio cras post meridiem in
cenda ratio aedibus Petri Delaeni sive Joannis Ingelram. seniorum.
[fol. 51.] Ratio diaconorum subducenda proximo Jovis die post
D. meridiem.
An unus aliquis ex senioribus statuendus ad quem referant tertio quoque mense seniores pecuniam acceptam.
Placet consistorio, ut quatuor inserviant per annum per suos vicos, et ut unus eligatur in annum ad quos illi referant summam pecuniae tertio quoque mense.
Item ex illis quatuor colligentibus per vicos senioribus dumtaxat bini per annum liberabuntur et duo novi accedant.
Sed quis? Joannes Ingelram.
6 Januarii.
Conveniunt seniores et diaconi in aedes ministri Verbi Petri D'elaeni et Joannis Ingelram senioris, cohabitantum, et subducitur ratio Joannis Utenhovii ab 14 Januarii elapsi die anni 1560 usque ad sextum Januarii diem huius presentis anni 1561. Deinde reliqui seniores, qui collegerunt in ministerii usum, eorum que acceperunt exposuerunt et restant (!) Et sufficitur in Joannis Utenhovii locum Joannes Ingelram cui que restabant traduntur pecuniae totaque ministerialis thesauri ratio.
' Cui quoque — ut antea Joanni Utenhovio — tradent
Servata seniorum ratio.



9§
collectarn in eeclesiastici ministerii usum pecuniam tertio
quoque mense collectores seniores.
Postremo agitur de Petri Delaeni in ecclesia germanica ministri stipendio augendo, quod fit et tale de eo scriptum exaratur, de eo quod seniores et diaconi decreverunt.
E. * 6 Januarii.
De broeders, beyde ouderlingen ende diakenen, be-
Isluyten eendrachtelick, dat men Petro Deleno de dienaer des Wordes, sal geven jaerlicx tot zijn onderhoudinge 36 lib., ingaende int jaer van 1560, van S. Johannis dagh laest leden.
9 Januarii.
Diaconi Conveniunt in aedes ministri Verbi Petri Delaeni seniores subducunt et diaconi, subduciturque ratio pecunie pauperum — a rationem. j- • , . • a . • ,.
diaconis ecclesiae londino-germanicae — a mense Julio
superioris anni proxime elapsi.
Venit ad nos Petrus Catalina1) qui nomine consistorii gallici nobis indicavit placere ipsis ut instemus pro supplicatione cum ipsis apud Reginalem Majestatem, designato in hoe aliquo viro, qui sedulo instet. Ve impetran- Proponitur nostris fratribus id ipsum, ex quibus illi, wRe^n r6 Putantes unum designari Utenhovium, concludunt propter M^jesuti alioqui(?) causas non inutile si et ipse Nicolaus Gallasius llpplicationis adsit, utque ita ad minimum duo aut tres adsint, potisresponso. simum cum ille iam videatur in bona esse gratia apud
D. Cicelium. Haec respondentur Petro Catalinae referenda ad cönsistorium gallicum.
[fol. 52.]
E. 12 Januarii.
Ipso dominico ante meridiem. Leguntur scripta Joannis Utenhovii latina cuius exemplar descriptum servetur et archetypon mittetur ad fratres et
1) Petrus Catilina of Castelanus, ook Pierre Chatelain, wolwever uit Artois, is in 1559 naar Londen gekomen en al spoedig daarna eerst tot diaken en daarna tot ouderling van de Waalsche Kerk in die stad gekozen. Zie F. de Schickler, Les églises du refuge en Angleterre (Paris 1892), register in voce Chastelain en Chastelin.



100
ministros ecclesiae Colchestreensis una cum descriptione causae Adriani Hamstedii composita et subsignata ab episcopo londinensi et germanicae et gallice ecclesiae ministris. Subscripta a Verbi ministro, senioribus et diaconis.
Die eodem post concionem pomeridianam. Controversia inter Joannem Gravium et Carolum van der JSnde2) et Gabrielem Scrinificem. Orta est controversia, inde precipua.... quod ille Joannes Gravius liberalem duorum erga fratres favorem imminuere contendat in precio.
Joannes Gravius acquiescit et Carolus, et sibi invicem reconciliantur.
De menstruo utriusque ecclesiae caetu. Ut Ludovicus Tyrius indicet ministris ecclesiae ad aedes, Joannis Ingelram.
13 Januarii. Post meridiem in aedibus Petri Delaeni.
Legitur epistola ministri et seniorum antverpianae ecclesiae in causa Paschyrii.
Legitur fratribus in consistorio scriptum: generalis repetitio — eorum quae cum Adriano Hamstedio sunt peracta — e latino germanice versum.
Prelegitur item iisdem germanicum Joannis Utenhovii scriptum, ad Jacobum Michaelis *) missum per Arnoldum Walwicum *).
1) Vgl. Werken der Marnix-vereeniging, S. III, D. I, 43. De door A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingen-kerken der 16e eeuw ('s-Grav. 1909), 185 n. 7, gedane poging om het bericht van Ruytinck te corrigeeren was dus toch beter achterwege gebleven.
2) Op de lijst der leden van de Kerk d.d. 22 Juni 1561 komt voor: Carolus van den Ende, faber lignarius, proles habet 2; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 273.
3) Deze Jacobus Michaelis is vermoedelijk wel identiek met den drager van dien naam, die later predikant te Dordrecht, 's-Hertogenbosch en Kuilenburg is geweest; zie J. de Jong, De voorbereiding en constitueering van het kerkverband der Nederlandse/te Gerefor-



101
G. 13 Januarii, ipso Lunae die.
De supplicatione. Refert in caetu Utenhovius paratum Galasium qui cum ipso sollicitet pro impetrando supplicationis responso,
meerde Kerken in de 16e eeuw (Gron. 1911), 133, 134, met de daar genoemde litteratuur en F. Pijper, Jan Utenhove (Leiden 1883), register in voce; J. H. Gerretsen, Micronius (Nijm. 1895), 48, 56, en E. Meiners, Oostvrieschlandts Kerkelijke Geschiedenisse I (Gron. 1738), 370. Indien dat werkelijk zoo is, bevond hij zich destijds waarschijnlijk te Emden. Althans zoowel in 1555 als in 1558 en 1564 was hij daar; naar 't schijnt als boekverkooper, werkzaam, tegelijkertijd onder de nederduitsche vluchtelingen te dier stede als diaken fungeerend. In het eerste tijdperk der geschiedenis van de nederduitsche vluchtelingen-kerk te Londen, heeft hij — als koopman, blijkens de lijst harer leden, vgL Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 205 — van haar deel uitgemaakt, zooals hij ook na de troonsbestijging van Maria de Bloeddorstige met haar Engeland heeft moeten verlaten op den bekenden zwerftocht langs de deensche kust en de Oostzee-havens naar Emden, dien Utenhove in zijn Simplex et fidelis narratio de instituta ac demum dissipata Belgarum, aliorumque peregrinorum in Anglia ... ecclesia (1560) beschreef. . 4) Arnoldus Walwijck, Van Waelwijck, Walwicus, Valvich, die een verwant van Marnix van St. Aldegonde is geweest, speelde in het begin van den opstand een tamelijk gewichtige rol. Omstreeks het begin van 1549 woonde hij met zijn vrouw — Isabelle van Emrycourt, geboren te Beyens in Henegouwen en 13 Oct. 1580 te Middelburg gestorven — te Londen bij Jan Utenhove in. Sept. 1561 is hij eveneens in Engeland, niet onmogelijk was hij toen in engelschen staatsdienst. Maar, gezien zijn veelvuldig zwerven van na dien tijd, is het niet waarschijnlijk dat hij tusschen de genoemde jaren nog niet op tal van andere plaatsen is geweest. Mei 1562 was hij op reis van Oostfriesland naar Londen. Dec. van dat jaar treffen wij hem weer in Ooslfriesland aan. Blijkens 'n brief d.d. 17 Maart 1563 — dien Pijper en Hessels echter verzuimden in nieuwen jaarstijl over te brengen: feitelijk is hij van 1564 -— was Walwijck toen, met Unico Manninga en Willem Gnapheus te Londen aangekomen, om als afgevaardigde der oostfriesche regeering daar te onderhandelen over een verbond met koningin Elizabeth. 26 Maart 1565 maakte hij opnieuw een gezantschapsreis over de Noordzee, ditmaal in verband met handelsrelaties tusschen Engeland en Oostfriesland. Ook in 1571 dreef hem de staatkunde uit Norden, waar hij als landeigenaar en als leider der Ulrich-



102
cuius exemplar latinum describat rursum Petrus Delaenus in proximum Mercurii diem.
Quid proponendum postridie Gallis in menstruo utriusque caetu.
1. De scriptis gallice vertendis et ad ecclesias mittendis.
2. An liceat Anglos utriusque ecclesiae linguae peritos aut alterutrius dumtaxat linguae gnaros liceat(!) cum fidei professione acceptare in alterutram ecclesiam.
3. De quaestione ecclesiae antverpianae in quos exercenda sit disciplina.
14 Januarii.
Ipso Martis die post concionem.
In templo Jesu ') agitur causa inter Melzar et Annam Busen, quae videbatur esse controversa — cum non esset. — Presentes sunt Petrus Delaenus, Joannes Utenhovius et Joannes Ingelram, ipse Melzar, Antonius Forpicarius,
schule eigenlijk schijnt te hebben thuis behoord. In dat jaar toch maakte hij, via Munster, Keulen en Frankfort, een reis naar 't fransche hof, teneinde maatregelen te verkrijgen tegen de watergeuzen, die den oost-frieschen schepen veel last veroorzaakten. Lag 't oorspronkelijk in 't plan aan die fransche reis voor 't zelfde doel een bezoek aan de engelsche regeering vast te knoopen: van uitvoering daarvan schijnt niet gekomen te zijn. 1572 was Walwijck commissaris van graaf Lodewijk van Nassau en den Prins van Oranje in Engeland. In de volgende jaren hield hij zich weer te Norden op. Maar niet voor goed, want 2 Febr. 1577—16 Nov. 1579 was hij baljuw te Middelburg. Zie: F. Pijper, Jan Utenhove (Leiden 1883), Bijlagen bldz. VIII, LU, LUI; Jahrbuch der Gesellschaft für bildende Kunst u. Vaterl. Alterlümer zu Emden, VII, Heft II (1887), 1—17; A. Franz, Ostfriesland u. die Niederlande (Emden 1895), 213—218; J. H. Hessels, Ecclesiae Londino Batavae Archivurn, II en III, registers in voce; R. Fruin, Verspreide Geschriften, II, 181 vv.; B. Hagedorn, Ostfrieslands Handel und Schiffahrt im 16en Jahrh. (Berlin 1910), 147, 148 191—194, 297, 298; A. Elkan, Philipp Marnix von St. Aldegond'e (Leipz. 1910), 18, 19; J. H. de Stoppelaar, Inventaris van het OudArchief van Middelburg (Middelb. 1893), nrs. 2705, 2827.
1) Naam van het, den emigranten ten gebruike toegestane kerkgebouw.



103
Abraham de More') et Joannes Visch. Melzar voluit accusare Annam duplicitatis, cum diceret — ab ipso circa matrimonium rogata — se veile Deum precari et illi ab Antverpia reverso significare quomodo esset affecta erga ipsum; interim ipsius reditum non expectaritj sed in literis Antonii Forpicarii significaverit quod actis illi gratiis non [fol. 53.] cupiat ipsum, et sua causa suum ipse commodum non H. praetermitteret, uti nee ipsa suum vellet negligere ipsius causa.
Sed declaratur a presentibus ibidem fratribus et senioribus Anna innocens et christiane fecisse quod ante significant per Antonium Forpicarium, neque possit merito duplicitatis argui.
Atque ita satisfit etiam literis seniorum ecclesiae antverpianae, in hanc causam ad nostros seniores scriptis, quibus est respondendum.
14 Januarii, post meridiem.
Acta in menstruo utriusque ecclesiae consistorio.
1. De scriptis latinis in causa Adriani Hamstedii gallice vertendis et ad ecclesias gallicas ultramarinas mittendis rogandi Galli.
Respondent sibi placere, et latinum summariae repetionis scriptum curare gallice vertendum.
2. De Anglis in alterutram peregrinorum recipiendis ecclesiam vel utramque.
Rogantur a nostris Galli, an Angli recipiendi, et cum fidei publica professione an sine ea.
Respondent magnam inesse difficultatem si vel temere recipiantur vel omnino a caenae communione arceantur. '4 Placere itaque ipsis ut Angli, pare et moderate accepti, diligenter a ministris seorsim examinentur, et cum pace pastorum suorum et legitima ipsorum satisfactione sub bono item s .... cio recipiendi etc.
Idem videtur nostris, et de fidei professione publica
1) Abraham de Moor, nodifex, proles habet 3, quarum duae hic natae, zegt de ledenlijst van 22 Juni 1-561; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 273.



104
utrisque satis esse videtur si consentiant bini tarnen ante probati, ne videamur aliam habere doctririam quam ipsi habeant vel ne ecclesiae scindantur propter quosdam utrimque mirosos etc.
3. De quaestione ecclesiae antverpianae.
An aequa disciplinae ratio eorum qui se submiserint cum fidei professione et nondum communicaverint et eorum qui una cum ipsis communicaverint, suam professi fidem.
Rogati respondent Galli, delectum esse habendum tyronum in ecclesia Christi et veteranorum militum, et hic personarum, locorum et temporum ratio habenda eorum qui fidem sunt professi et qui iam etiam communicaverint.
Sed nostrorum Germanorum responsum differtur in aliud tempus, illud presertim quo latius de hoe negocio agendum et ad fratres antverpianos scribendum «).
[fol. 54.]
K. Proponit Gallorum minister Nicolaus Gallasius communem utriusque ecclesiae causam, nempe de impetrando oblatae Reginali Majestati supplicationis responso. Placet utrisque ut domini Gallasius et Joannis Utenhovius, primo quoque tempore coeptam prosequantur causam impetrandi responsi etc.
Eodem 14to Januarii post meridiem die.
Decernunt fratres ut vocentur in senatus consultum nostrum Moses et Henricus Aurifabri cum Gulielmo Rough, si videatur et aliis quibusdam, dubiis potissimum ut possint confirmari.
Hoe fieret in proximum pomeridiem Jovis die proximo.
a) Dit blad van het hs. heeft eerst voor een ander doel gediend; cf. blz. 100 sub 13 Jan. en blz. 103 sub 14 Jan. Onderstboven staat op f° 53 en 60 verso nog te lezen:
Summaria quaedam eorum descriptio, quae cum Hadriano Haemstedio Londini sunt acta, a trium ecclesiarum Christi ministris; germanicae videlicet, gallicae et anglicae londinensis.
Anno Domini 1560, mense Julio et deinceps agitari caepta est de Hadriano Haemstedio difficultas inter seniores ecclesiae germanicae deinde ad gallicae ecclesiae ministros, postremo.



105
16 Januarii, ipso Jovis die.
Veniunt ad nos Moses et Henricus Aurifabri; protrahiturque cum illis sermo ad vesperam usque.
19 Januarii.
Refert in consistorio dominus Utenhovius, quid in aula cum Gallasio egerint, quomodo tradiderint supplicationem utriusque peregrinorum ecclesiae anglice versam consiliariis, et bonam videri esse spem potundi voti.
19 Januarii.
Non videtur fratribus consultum ut certus nominum numerus tradatur, potissimum ne excludantur venturi alioqui fratres pii propter prosecutionem huc in Angliam confluxuri.
De ministro aliquo Verbi Dei. Agitur de Jacobo hypereo l) et Feytone J).
Ut Jacobus hyperius probetur et audiatur a consistorio propter imminentem Petro Delaeno corporis infirmitatem. etc. Ut illi dicatur de proximo Jovis an possit habere aliquam ad nos admonitionem.
De Feytone placet fratribus ut scribatur ad Petrum Belocum, ut agat cum Feytone de invisenda hac nostra ecclesia; per Antonium Asch, quid fratribus in consistorio de illo videatur
Item ut privato Petrus Delaenus nomine ad ipsum Feitonem scribat, ut huc in Angliam veniat, sine tarnen ipsius sumptu, qua de re cum ipso agat cum(!) P. Beloco
1) Deze Jacobus hypereus, eertijds monnik te Ieperen, heette eigenlijk Bucerus, Buusere of De Buzere. In November 1560 was hij naar Engeland overgekomen. Voor zijn volledige levensbeschrijving zie Nieuw nederlandsch biografisch Woordenboek, III, kol. 479.
2) Bedoeld zal zijn Feito Riords Syrum, over wien E. Meiners, Oostvrieschlandts Kerkelijke Geschiedenisse, I (Gron. 1738), 394 395* en die van 1595 tot zijn Sood in 1602 predikant te Groningen 'is geweest. Vgl. Reitsma en van Veen, Acta der provinciale en particuliere synoden, VII, register in voce Ruardi. Toen hem Londens brief bereikte, stond hij te Oldersum; zie f° 87 sub 30 Maart.



106
qui pro ipso impensas exponet etc. Item de causa Adriani Hamstedii: illi aliquid significet in praecipuis erroris articulis etc.
De Cornelio Crumenifice >).
Ut se primum reconciliet; deinde quod ipsius necessitatem attinet, non opus esse ut tam periculosum sibi locum ultramarinum petat, fratres vel opus provisuros illi et necessaria suppeditaturos. Ut proximo Martis die ille ad nos conveniat in templum post concionem.
Una cum Simone Collario.
Ut significetur illis per Johannem Ingelram et Ludovicum Tyrium.
[fol. 55.]
M. 19 Januarii.
De psalmis denuo imprimendis.
Proponitur de imprimendis ordine psalmis2); placet fratribus ut primo id tempore fiat etc.
De vocandis in proximum Jovis diem.
Post habitam admonitionem Jacobi Hyperii, sub horulam aliquam, aliquot vocandi, nempe: Petrus de Mol, Emanuel et Petrus Tryon J).
Ut illis significetur per Imdovicum Tyrium et Johannem Camphen.
21 Januarii.
Veniunt ad nos Simon Collarius et Cornelius Marsupiarius 4).
1) Hetzij verlatiniseerde eigennaam, hetzij beroepsnaam. Crumena = tasch of beurs.
2) Dit besluit kan wel moeilijk op een andere uitgave zien dan op die, welke onder den titel van: Hondert psalmen Davids enz. den 21,,en Juni 1561 bij den bekenden uitgever John Daye is verschenen. Zie F. Pijper, Jan Utenhove (Leiden 1883), 222—226.
3) Petrus de Mol was zijdewever, Petrus Tryon lakenwever; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 276.
4) Vermoedelijk een verlatiniseerde beroepsnaam. Marsupium — geldtasch, beun.



107
Cornelius agnoscit se nihil habere adversus nos in tota actione cum Hadriano.
Simon vult Deum precari ut possit intelligere bene negatam Adriano Hamstedio disputationem. Cornelius accusat publicas Petri Delaeni conciones.
23 Januarii, ipso Jovis die post meridiem. Concio Jacobi Habet suam in consistorio concionem Jacobus Bucerus consistorio fX DOn° Capite Matthei' ubi Christus populi misertus — instar ovium pastoribus destitutorum — dispersi, iubet discipulos orare Deum messis, ut extrudat in suam messem operarios.
Veniunt ad nos Petrus de Mol et Petrus Tryon et Emanuel, N. cum quibus agitur circa doctrinam et actionem cum Adriano Difflcultas Hamstedio. Emanuel defendit opinionem Adriani HaemEmanuelis. stedii de Anabaptistis, dicitque Adrianum idem nobiscum sentire.
Gravitas li Peter de Mol is beswaert van die eerste aenbrenginge, Petri de Mol. dat sij hem niet eerst vermaent hebben. Respo idetur ex | Gal. 2 exemplo Petri a Paulo reprehensi.
2. Non fraterne cum ipso actum, quod non inter nos transegerimus et ad Gallos retulerimus. ,
3. De publica disputatione illi coram ecclesia nostra negata.
LDifficültas 1. Petrus Tryon rogat de oblata Adriano Hamstedio Petri Tryon. disputatione e suggesto, quam Petrus dixisset Adrianum Hamstedium negasse. Referente Jacobo Nicolaide.
2. Quod Adriano Hamstedio preciderint seniores ministerii pecuniam.
Denique post multa ultro citroque habita verba agnoscunt ministros ecclesiae recte egisse in causa Adriani Hamstedii. Reconciliatus. / Et Petrus de Mol agnoscit culpam, data ministris dextera P. de Mol. et reconciliationis osculo.
Sed Petrus Tryon voluit se iustificare; irreconciliatus discessit.
25, ipso sabbati die, domini Pauli — ut dicitur — festo. Habetur ante meridiem concio; sed quia vix festus



108
Londini agnoscitur ex publicis operis (!), non fit post meridiem concio.
[fol. 56.]
O. 26 Januarii, post meridiem.
In aedibus Petri Delaeni.
Simon Simon Collarius babet has difficultates: Collarius. j_ Primum ut supra, Januarii 21, de negata disputatione.
2. De subducta menstrua Adriani Hamstedii solutione. Responditur solutum Adriano per illos qui solebant contribue're.
3. De nuptiis in aedibus Utenhovii.
4. An communicantes caenae dominicae sint ecclesia(!).
5. An liceat infantes vel ad mensem servare sine baptismo.
De coniugio Petri Delaeni.
Coniugium Petrus Delaenus proponit ministris, senioribus et diaconis, Petri De- (je suo coniugio; egreditur.
Anna Bma Placet fratribus ut scribatur ad Jacobum van Aken,
ineundum. Bruxellas, ut rescribat de literis ad patrem Anne Busam,
an receperit et quid respondent etc. Deinde mittatur et exemplar illius scripti ad illum per
nuncium.
Et ut proximo dominico fiat prima publicatio e suggesto.
2. Deinde placet ut copulatió fiat in germanica ecclesia, per ipsum Gualterum Delenum patrem, si fieri potest, si non: per Cornelium Henrici') aut alium
3. De nuptiis: ut nullae habeantur, propter offeneiones inde plurimas futuras.
Theodoricus De filio Calcographi senioris Nicolai, Theodorico a). Nicolaides,
calchographi Videtur fratribus senioribus ut cohabitet Petro Delaeno, filius. donec alia de eo consultent seniores.
1) Bedoeld zal wel zijn de Cornelius Héndricks, ludimagister, die op de ledenlijst van 22 Juni 1561 voorkomt; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 273.
2) Als weduwe van een calcographus, kopergraveur, komt op een ledenlijst van 1560 de weduwe van den bekenden 16e eeuwschen



109
P- 26 Januarii.
Placet ut proximo Jovis die post meridiem vocentur hic quatuor: Henricus Levinus, Gulielmus Satlerus, Cornelius Ettensis ende Franciscus, qui habitat sub signo Johannis Baptiste decollati.
Placet item ut aliquot tanquam instituendae cum ipsis actionis habeantur aliquot fratres testes; nempe Adrianus Burgemeesterus Henricus Moreels et Gulielmus Rough et Gulielmus Moelensis etc.
27 Januarii.
Causa inter Petrum Belaenum et knnam Susam.
Petri Delaeni Ex consilio ministrorum, seniorum et diaconorum, scribit litere ad Jaco-
bum aquis-
granensem,
tapezitam. boekdrukker Nicolaus van den Berghe voor. Daar deze Van den Berghe
m ue eersie penoae aer geschiedenis van de londensche vluchtelingenkerk (1550—1553) nu ook ouderling is geweest, vermoed ik dat we hier te doen hebben met een zoon van dien boekdrukker; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 202, 209.
1) Bij dezen Adrianus Burgemeesterus zullen wij wel te denken hebben aan den, ook overigens nog meermalen voorkomenden Adrianus van den Doorne of Dorene, althans op een lijst van leden der nederduitsche vluchtelingen-kerk te Londen d.d. 22 Juni 1561 wordt deze Van Doorne „olim consul in Breda" genoemd. Zie Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 273. Bestaat deze identiteit inderdaad, dan is deze burgemeester later ook ouderling gegeweest (zie van dit hs. f° 122 en 167). In allen gevalle heeft hij echter later een rol gespeeld in de twisten omtrent de wenschelijkheid van het gebruiken van getuigen bij de bediening van den H. Doop, waardoor de londensche Kerk in 1564 en vervolgens in verdeeldheid is gebracht. Blijkens een stuk in het Archiv der Evangelisch-reformierten Kirche in Emden (Bundel = Varia. Hierin losse archiefstukken n° 63) was hij het die in Mei 1564, in een samenkomst van den kerkeraad en de diakenpartij in 't bijzonder tot bewaring"van de eenheid aanmaande; hij ook die in Aug. 1565, door de reis van Londen naar Emdèn te maken, bewerkte dat de kerkeraad in laatstgenoemde stad besloot twee afgevaardigden naar Engeland, te zenden om èn bij den bisschop van Londen èn bij den kerkeraad het mogelijke te doen, om een verzoening tusschen de strijdenden te bewerkstelligen (Archiv der Evangelisch-reformierte Kirche te Emden. Protocollen van den kerkeraad sub 22 Aug. 1565).



llö
Petrus Delenus ad Jacobum tapesitam van Aken; cuius summum:
1. Ut rescribat an Peter Buson, Annae Buson pater, filiae suae scriptum acceperit, ipsi proferendas(!) datas(!) et quid respondent. Litere Annae 2. Si non acceperit tum has inclusas Annae Buson de Buson literas, secundo iam scriptas easdem, patri illius Petro de secundo scrip- Bugon jn manus procuret. Sed si acceperit has secundo — quamln- scriptas sibi servet, nobis tarnen de omnibus rescribat, tea-ad suum primo quoque certo nuncio.
patrem.Literis Atque has suis inclusas literis per publicum veredarium ^inclusae8"* nuncium procuraret Johannes Beaugrand. [fol. 57.]
Q. 28 Januarii.
Ipso Martis die ante meridiem.
Refert Utenhovius quid responsi pridie acceperit cum Galasio, nempe: Reginalem Majestatem, bene affectam erga pios peregrinos v«re religionis ergo huc profugos, ita ut spes sit impetrandae municipalis libertatis.
Statuitur ut solvatur veredario iam olim in causa nostrorum captivorum in Flandriam profecto. Per Lud. Tyrium ut solvatur ex pecunia diaconorum, quae fuit Jacobi Duysaerts.
Deinde ut cancellarii scribae solvatur primo quoque tempore.
Per Johannem Ingelram et Antonium Assch et Ludovicum Tyrium.
30 Januarii, ipso Jovis die.
Refert Johannes Ingelram; Cornelium Ettensem dixisse se non venturum in cetum seniorum; si quid cum ipso velint, ad ipsum veniant.
Item hi vocati non veneruntFranciscus, in capite Johannis.
Sed Henricus Levin non fuit vocatus.
Hi in postridianum sive crastinum pomeridianum.
Reliqui prescripti cumque illis hi: Johannes Blauverwer, Petrus de Vischer Gerardus Calcar.
1) Petrus de Vischer was schoenmaker; vgl. Publicatiomof the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 276.



111
R. 30 Januarii.
Ut proximo sabbati post meridiem vocentur feminae inquietae in causa Adriani Hamstedii, videlicet hae: Katrijn Haembstedius, Maria Baptistae, Janneken Satlerus, Catarina Luck, Daniël Willems Bnlielmus Venit Gulielmus Satler qui ait nos in causa Adriani [Satlerus. Hamstedii peccasse adversus charitatem.
Sed admonitus culpam agnoscit promittitque se aedificaturum reliquos.
Sed quoniam ille data reconciliationis manu secundo defecit, volunt fratres veros paenitentiae fructus in ipso cernere prius quam de vera reconciliatione cum ipso ullo quam(?) modo agant.
31 Januarii, post meridiem.
Vocati veniunt in cönsistorium Jobannes Blauverwer,. Henricus Levinus, Franciscus in capite Johannis2), Petrus Visscher et iam non vocatus Hermannus Goch 3), Gerard Calcar.
lermannus Hermannus van Goch *) putat nos contra charitatem cum ran Goch. Adriano egisse et non acquiescit nostris responsis. Jomelius Cornelius Ettensis accusat nos, quod 1) recusaverimus Êttensis. petitam cum Adriano Hamstedio disputationem, negatamque Adriano Hamstedio sui declarationem, nos non quaerere pacem. Item 2) nos Adriano cumque(l) culpam monstrasse. I 58.] S. Henricus Levinus putat nos in causa Adriani Hamstedii ■ lenricus non egisse iuxta Matth. 18; non acquiescit responsis. j Levinus. Franciscus in capite Baptistaq accusat nos quod non 1 tanciscus datum sit a nobis ministerii salarium. Respondetur illi. "oaiinis6 ^on P08Se iritelligere se ait quod non recte egerimüs cum Adriano Hamstedio.
1) Ten einde verwarring te voorkomen maak ik er op opmerkzaam dat Daniël hier dus als vrouwennaam voorkomt.
2) Werken der Marnixvereeniging, S. I, D. I, 278, wordt 'n herberg „bij Ludtget" (Ludgate) genoemd, die dien naam droeg.
3) Hermanus van Goch'was schoenmaker; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 275.



112
Johannes Johannes Blauverwer habet difficultatem quod Adrianus Blauverwer. sjne communi ecclesiae consensu sit ministerio positus.
Nos item ecclesiam suo peccasse iudicio ïn hac depositione. Non acquiescit fratrum responsis. Gerardus Gerardus Calcar ait nos carnem et sanguinem consuluisse Calcar. et non acquiescit responsis nostris.
Petrus Petrus de Visscher rogat an nos parati simus coram Visscher. Deo iudice rationem reddere nos cum Adriano recte egisse ad fratrum aedificationem.
His fratrum testimoniis ait se acquieturum. Vult se culpari si quid post contentionis citeret.
Ministri accusant Petrum Piscatorem ') quod dixisset in nupero consistorio: „dat wij verdrayen Adriani woorden". Hermannus Sed Hermannus van Goch post data fratribus manu reconciliatus. réconciliatur consistorio.
T. 31 Januarii.
De inquietis feminis.
De vocandis inquietis feminis agendum statuitur proximo dominico die, potissimum de tempore quando suntvocandae.
Baptistae vocati responsum.
■ Refert Johannes Camphen, Johannem Baptistam respondisse, se quietum esse, se npn venturum ut reddatur inquietus.
Venit hoe tempore pomeridiano Maria Baptiste uxor et völuit invocata in cönsistorium irrumpere ferme.
[fol. 59.]
A. 2 Mensis Februarii die, ante meridiem.
E publico suggesto futurum Petri Deleni cum Anna de Buschon coniugium publicari caepit.
Quid proponendum in utriusque ecclesie conventu proximo Martis die.
De menstruo Proponendum de datis 20 lib. in utriusque ecclesie utriusque necessitatem, si Galli nos Vocaverint. ecclesiae
conventu.
1) Petrus de Visscher.



113
2. De publica fidei professione rogandi Galli ut unamini pari modo fiat.
De inquietis feminis.
Vocandae Maria Baptistae uxor, Adriani Hamstedii soror: Katrina Haemstede, Daniël Gulielmi medici uxor ut cras huc veniant post meridiem sub secundam horam.
Maria et Daniël per Glaucum et Pranciscum vocandae.
Et Catarina Hamstedia per diaconos duos Martinum et Gulielmum.
Et proximo Martis die vocandae uxor Satler, Gatarijn Luck, habita admodum brevi concione.
Quae duae vocandae per Ingelram. jfë&$f!
B. De scriptis ad ecclesias mittendis.
Cum Parschirio mittendum scripto(!) in causa Adriani Hamstedii in Brabantiam et Flandriam et Prisiam orientalem. Et dicendum Parschirio ut dicat fratribus ut aliqua exemplaria curent emendatissime describi.
Item ut Petrus Delaenus scribat ecclesiae antverpianae in causa Paschirii (1).
Agendum proximo Jovis die. 1. De publica fidei professione, quae precedat caenam
Domini.
2. De subducenda diaconorum menstrua ratione. 3 Pebruarii.
In der lere Catarina idem sentit cum fratre Adriano Hamstedio et etiam in actione, aitque nos peccasse in causa fratris adversus Deum et ecclesiam. ■
Katarina kdriani tiumstedii soror.
1) In 't voorafgaande deel van dit hs. en ook nog in 't vervolg — zie bijv. f° 151 sub 26 Aug. — is telkens sprake van Anna, vrouw van Gulielmus medicus, met weikeu dan Gulielmus Moelens is bedoeld. Thans en ook voortaan nog verschijnt Daniël Gulielmi medici uxor op 't tooneel. Zijn er op dit oogenblik twee personen te Londen geweest, die Gulielmus medicus heetten? Of droeg Anna Moelens ook den naam Daniël ?
Kerkeraadsprotocollen. 8



114
Maria Bap- Maria Baptistae in eadem haeret arena, tistae uxor. Dicuntque nos in omnibus culpabiles. Daniël Gul. Daniël Gulielmi medici uxor non venit; dixerat enim medici uxor. Francisco et Claudio se nullam habere difficultatem; credere vero quod recte egerimus in causa Adriani Hamstedii. [fol. 60.]
C. 4 Februarii.
Veniunt duae ad nos sorores, uxor Gulielmi Satleri Joanna, et Lucca vidua. Janneken Janneken Satlers is verergert uut 't gene dat tot Adriani Satlers. Hamstedii huys is (gezegd) in tegenwordigheyt Petri Delaeni
ende der ouderlingen en diakenen. Agnoscit Janneken beschuldight die ghemeente van hypocrisie, culpam. datter sommigen zijn die om vreedes willen met ons tegen Adrianum gevoelen.
Agnoscit culpam a dicta causa et ait se paratum nos apud alios excusaturam. Lucca vidua. Lucca acquiescit responsis nostris quibus testamur nos bona conscientia egisse cum Adriano Hamstedio.
Utraque culpam agnoscit, acquiescit nostrae excusationi et responsis; promittuntque nostri excusationem.
In menstruo utriusque ecclesiae acta.
De 20 lib. committitur Antonio Poncel et Ludovico Tyrio.
Concluditur ab utraque nihil in gravioribus causis et communibus concludendum nisi mutuis "utriusque ecclesiae consiliis.
D. 4 Januarii (!)
De hispanis fratribus').
Oblata Gallis Refert dominus Galasius de Hispanis, quod fidei suae : Hispanorum
fidei confessio.
1) Zie over deze zaak, voorzoover ze kenbaar is uit' de acta der waalsche vluchtelingen-kerk te Londen: F. de Schickler, Les églises du refuge en Angleterre, I (Paris 1892), 122, 123. Gelijk daar blijkt vloeide de weigering der Walen om te teekenen voort uit het feit, dat ze bezwaar hadden tegen de door de Spanjaarden gedane verklaring omtrent den kinderdoop.



115
confessionem ipsis oblatam voluerint chiroghraphis Gal lorum obsignari, quod tarnen factum ab ipsis non est Instituturos(!) autem Hispanos et apud nos, ecclesiae
De uniformi ëe™amCM mimstros, ut idem a nobis impetrent
fideiinquisiti- £elat^m nostrls fratribus ut de hoe in posterum deliberent.
one utriusque . ^e fidei professione potissimum propter instantem muni-
ecclesie cora- Cipium.
"Si «1 i PkCet fratribus utriusque ecclesie ministris ut nemo admit|iol bl.] tatur nisi sub fidei professione, pro ratione tarnen personarum ü. Quidam verecundiores aut suspectae fidei personae
possunt etiam in consistorio de sua examinari fide, sub legitimis testimoniis probatorum hominum. Hactenus in utriusque ecclesie senatusconsulto acta.
6 Februarii.
Refert dominus Utenhovius obtulisse se cum Galasio domino Cecilio secretario literas episcopi londinensis Grindalh.
De domo pro Joanne Hasselensi conducenda. Ut Ludovicus Tvrius nro inso cnnilnmt «t niQ —
sellarium Reginae. Alias nostro titulo non poterit publice operari.
De TtTaixoloxêia, ecclesiae londino-germanice.
Lïuntum ^P0™* de altera quadam domo pauperum Ludovicus domo. 1ynus> quia prior est inconvenientior et carior.
* • 6 Februarii.
titereJacobi Legitur epistola Jacobi van Al^n r>nram D«v,;„„-u k
iiSTem df?onis' d.e literis et causa agens Annae Buson, responsoria
Lnraae Buson 'F0"1" -rxuuaui jauson.
kd patrem. ^ Deinde legitur ipsum Annae Buson scriptum ad patrem
ouuui ojvaiatuui. 'atris Gual- Leeuntur litera.fi nnt.ria li ^ euk„„*; ïi^ïï M
W literao Pt • . • ----- r. J ^ "cuaowaui aunu coram
ISebastiam COB81stono suadentium nuptias.
Matti. v7 -
1) Blijkens de notitiën in margine is Petrus Delenus's vader Wouter bedoeld. Vgl. n. 1 op de volgende bladzijde.



116
Rogatur fratrum consensus.
1. Non placere fratribus ut m^is ') faciam sumptibus.
2. Deinde ut sumptibus ecclesiae fiat non videri ipsis consultum propter plurimas causas.
3. Aliquod tarnen nuptiale convivium mediocre futurum si pater cum quibusdam veniat.
De causa Parschyrii2). Paschyrius Leguntur literae ministrorum ecclesiae antverpianae van der Moot. 9 Decembris in causa Paschyrii(I), qui ipsum accusant simulatae paenitentiae.
Placet fratribus ut Joannes Utenhovius agat cum Parschyrio ut eandem antverpianam paenitentiam suam agnoscat quam scripsimus apud Johannem de Moers et uxorem. Tfol 62] Aut si quid de ea affirmare velit ut turn senioribus G duobus indicet. Et prout affectum deprehenderit eum Utenhovius, scribet ad Antverpianos Petrus Delenus.
De fidei'publica professione. De publica An proximo die dominico e suggesto publicandum de fidei pro- futura publica fidei professione, ut dominico post meridiem fessione. prjus conveniant nos ministros, in nostro senatusconsulto servaturos nos. Dicendum e suggesto ipso Martis die
aDte pridie Cineris, post meridiem publicam fidei
inquisitionem coram ecclesia, in domuncula consistorii futuram, ubi prius fiet examinatio et testimonii inquisitio. Deinde sequenti illum Martis die post concionem antemeridianam et sequenti turn dominico.
1) Uit dit „meis" volgt, dat Petrus Delenus de auteur van dit hs. is want het huwelijk van Anna Buson, waarvan in den tekst de voorbereidingsmaatregelen worden meegedeeld, was een huwelijk met dien predikant; vg. van dit hs. f° 64, sub 16 Febr.
2) Parschyrius van der Moote — wiens vrouw Maycken heette — was, blijkens een ledenlijst der nederduitsche vluchtelingen-kerk te Londen dd 22 Juni 1561, boekbinder. Zie Publications of the Huguenot'Society of London, Vol. X, Part I, p. 277, 286. Het archief der französisch-reformierte Kirche in Frankfort bevat een_verklaring van .zijn hand over den spaanschen predikant CassiodoruW de Reyna, te Londen, d.d. Sept. 1563. Zie Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis, VIII ('s-Grav. 1911), 328.



117
De prima huius anni menstrua diaconorum ratione.
Rekeninge van de -voergaende maent Januarie. Martinus Joannides et Gulelmius(I) de Huser ') subducunt rationem menstruam secundum observatum iam olim ecclesiae londino-germanicae ordinem. Hoe est primo Jovis die in sin gul is mensibus.
9 Februarii.
Ut ante, superiori Jovis die, deeretum fuerat ipso dominico e suggesto publicatur: de examinatione, publicaque fidei professione.
H. 9 Februarii. In templo post concionem dominicam pomeridianam.
Examinatio Conveniunt seniores et diaconi aliquot ad examinandos in consistorio e0Sj qUj sunt publicam suae fidei aedituri professionem. suB^ubUcam Conveniunt viri et mulieres circiter viginti qui examiaediturifidem nantur in his, rogandi:
seque eccle- Jj An se velint ecclesiae germanicae adjicere et cur. S'a^a S6diec~ 2" An B^nt *n controversa hactenus cum Adriano
"^Turi.1 " Hamstedio causa, ne inquieti accedant nobiscum ad mensam Domini.
3. Summam rogantur doctrine Christianae prophetjee et apostolice.
4. Item an affecti sint pro data quisque a Domino gratia suam instituere sine offensione vita cum omni pace et in omni sanctitate et iusticia in Dei gloriam ecclesiaeque Christi aedificationem.
5. Postremo quum duplex sit ecclesiae crux, specialis et externa, quomodo erga eam ferendam in nomine Domini sine offensione sint affecti.
Ratio diaconorum menstrua.
1) De ledenlijst der kerk d.d. 22 Juni 1561 vermeldt: Wilhelmus de Huysser, nodifex, sine liberis; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 277. 1564 was er 'n diaken der kerk van Sandwich van dien naam, vgl. A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingen-kerken ('s-Grav. 1909), 365. Dezelfde?



118
De municipali Angliae libertate peregrinis fidelibus impetranda. Refert Utenhovius quid egerit cum Gallasio in aula regnah, et quanta appareat spes impetranda libertatis ecclesiis peregrinis, quomodo item iussi sunt redire proximo Martis die responsum accepturi etc. [fol. 63.]
9 Februarii.
Statuitur item ut pridie Cineris ») — ut aiunt — Jacobus Bucerus hyperius publicam aedat confessionem in aeditiore templi germanici loco, et reliqui examinandi publice rogentur.
Statuitur' ut Cornelius marsupiarius proximo Jovis die in cönsistorium vocetur, causaque cum ipso transigatur si fieri potest.
9 Februarii, ipso Martis die post concionem.
Conveniunt aliquot fratres atque sorores examinandi ante publicam fidei professionem Et communi seniorum et diaconorum consensu duo fratres iubentur adhuc discere ante hanc professionem et aliud profitendi tempus expectandum.
13 Februarii.
Cornelijs Vocatur in cönsistorium Cornelius marsupiarius Cornelis tassemaker. heeft geseit:
li Dat onsen tuygen met geit gehuert zijn. 2. Dat wij Adrianus Ilamstede'a bloet sochten. Agnoscit f 3- Ende dat Petrus Delaenus onrecht leerde, suam | 4. Ende dat Petrus Delaenus swarigheit makende, hem culpam. ( geüjcke sijnde antworde of hij hier oft' Antwerpen sterve.
Proponitur hoe primum Cornelio, sed ille suos cupit audire et videre accusatores.
De Jacobo hyperio.
Cornelijs tassemaker.
1) Cineris dies = Asch woensdag.
2) Niemand werd tot de kerkelijke gemeenschap toegelaten" tenzij hij eerst belijdenis des geloofs had afgelegd en met 't oog daarop had dan vooraf een onderzoek naar kennis en bedoeling plaats.



119
Hij bekent, dat hij geseit hebbe dat wij die tuygen gehuert hebben.
Ende dat wij schijnen na Adrianus bloet gesocht te hebben. Hij bekent zijn schuit.
Hij wil, dat de tugen gehoort werden, so wert bestemt om die selven te horen op thokumpstigen Zondagh voer den middagh na den predicatie.
Hij bekent, dat hij geseit hebbe dat wij schenen zijn bloet te zoucken; hyr in bekent hij zijn schuit voer God ende ons. Agnoscit Hij bekent oeck,/-dat Adrianus Hamstedius niet conde ■ suam et in tot zijn antwoordt comen. hoe culpam. „,. .
Mij seit, dat wij Adrianum Hamstedium tot het bissehops recht gebroeht hebben.
Ille agnoscit se dixisse.
De tuygen tegen Adrianum zijn huerlingen. Agnoscit . culpam.
[fol. 64.] Agnoscit suam apud nos in consistorio culpam.
L. Placet item fratribus ut quos offenderit placare studeat
coram, ut Antonium forpicarium, Gabrielem et reliquos.
Denique ut sub caenam paucis verbis de culpae ipsius agnitione rogetur. _Hec proponuntur Cornelio marsupiario, acquiescit et reconciliatur data manu et osculo ministrorum, turn presentum seniorum et quorundam diaconorum, agnoscit etiam cum lachrymis.
De causa Petri Delaeni quod ipsius nuptias attinet.
Fit mentio convivorum circiter 24 invitandorum a patre meo.
Cönvivium nuptiale instituendum tempore prandii Ante prandium concionabitur pater Gualterus Delaenus, post filius Petrus Delaenus.
Galteri Delaeni concio de 16 Februarii, ipso dominico.
coniugio. „ , _ . ►
,. Coniugium
(jalterus Delenus concionatur de matrimonio, ipso domiinter Petrum nico ante meridiem, et post coniungit filium.suum coniugem AnnamX6* Annae Burson> et hanc illi subiungit in nomine Dei, Patris ^Galtere et miii et Spi^s Sancti.
Delaeno con- Et post meridiem concionatur filius ipsius Petrus Delaenus firmatum, consueto more.



120
M. 16 Februarii, post meridiem dominici diei.
Conveniunt in cönsistorium fratres atque sorores examinandi ante publicam fidei ipsorum professionem.
18 Februarii, ipsis ut dicitur Saturnalibus acta.
Hoe die sub octavam horam antemeridianam habet Gualfenis Delaenus orationem latinam in laudem matrimonii, ita exorsus (?) quum Petrus Delaenus et Anna Buson iuncti sunt matrimonio etc.
Ante meridiem, quia Martis dies(!) concio inordinatus est, habetur concio. "t.
Deinde post meridiem Petrus Delaenus concionator habet admoniciunculam de publica fidei professione atque privata, ex 1 Petri epistola cap. 8 in hoe verbo: parati estote rationem reddere vestrae spei etc.
Deinde suam publicam fidem profitetur dominus Jacobus hyper ius.
Postremo fit publica fidei professio complurium fratrum atque sororum.
20 Februarii, ipso Jovis die post meridiem. Conveniunt in germanicum Jesu templum *) quidam seniores, qui inter alia horum quoque mentionem faciunt: Agendum nempe iuxta disciplinae morem cum his: Corbinario 2), Petro Walter '), Maria Baptistae et Catarina [fol. 65.] °) Haemstede et quibusdam aliis capitibus. Sed de Adriano N. Hamstedio, ab episcopo excommunicato differtur et aliis a cena suspendendis, postquam se non resipiscunt excommunicandis, tractatio in aliud tempus, quum plures adfuturi sunt seniores.
o) Boven aan dit nieuwe blad staat nog eens: Anno Domini 1561. 20 mensis Februarii.
•1) Dit was de naam van het, den nederduitschen emigranten ten gebruike gegeven kerkgebouw.
2) Waarschijnlijk een verlatiniseering van korfmaker, 't zij dit dan eigennaam of beroepsnaam is.
3) Op de ledenlijst.van 22 Juni 1561 komt voor: Petrus Wallet(!), prolem habet unicam hic natam; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 276.



121
liiterae Gas- Literae Gasparis Celossi in cetu proferuntur de statu
Kris Celossi Adriani Hamstedii eiusque profeetione. In quibus hec
I' Adriani" referuntur, ad Antonium Assch scriptis et per Utenhovium
\Ramstedii fin caetum relatis. Adrianum Hamstedium in Haga Comitis
fcibdametc. periclitatum fuisse indeque recta Emdam venisse, unde
biduo post a magistratu emdana regione exire iubetur, unde
discessisse dicitur versus Cliviam, relicta Embdae uxore *).
■ictum gal- Edictum gallici Regis gallicum de instituenda tranquilla
lici Regis in retinendaque inter cives concordia in negocio religionis megocio ren- , . ^ .. ° ° .
fcionis cum legitur, rogatque Utenhovius, an consultum ut germanice
jpace insti- versum imprimatur. Placet fratribus ut ab Utenhovio
§ tueidae. yertatur imprimendumque curetur2).
Fit quoque mentio Godefridi Cornificiss) et Daniels
— medici0) uxoris — et cum reliquis moneatur etc.
a) In bet hs. staat het tweede, hier door een streepje weergegeven haakje niet achter uxoris, maar achter medici. Op grond van de voorkomende aanduidingen op f ° 59 sub 2 Febr. en f ° 65 sub 23 Febr., waar steeds van Daniël, Gulielmi medici uxor sprake is, meende ik echter hier aan een vergissing te moeten denken. ~
1) Van deze reis van Van Haemstede naar Kleef is ons overigens niets bekend. Heeft ze inderdaad plaats gehad, dan is zij toch in allen gevalle maar van zeer korten duur geweest, want 10 Febr. 1561 is Van Haemstede nog „int heijmelicke" te Emden en 14 Juni 1561 schrijft hij aan Jacobus Acontius van uit Oldersum in O. Friesland, zie J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), n° 47 en 54. Wel staat een verblijf van den schrijver van het martelarenboek aan den Beneden-rijn vast voor het jaar 1559; zie O. R e d 1 i c h, Jülich-Bergische Kivchenpolitik, II (Bonn 1911), 375, 379, 381; en P. Bockmühl in Monatshefte für rheinische Kirchengeschichte, Jhrg. VHI (1914), 1—16. De oorzaak van het te Emden achterblijven van zijn vrouw zal wel gelegen hebben in haar bevalling, waarvan sprake is in J. H. Hessels, a. w., II (Cantabr.. 1889), n° 47. Op haar zal de mededeeling der kerkeraadsprotocollen Van Emden sub 27 Jan. 1561 wel betrekking hebben, die luidt: Daer ys besloten dat de fremdelyng gemene schal Adrijani husfrowe tho hulpe commen mijt almyssen.
2) W. G. Sol dan, Geschichte des Protestantismus in Frankreich, (Leipzig 1855) 406, Anm. 39 vermeldt, dat dit edict van 30 Jan. 1561 is en afgedrukt staat in Memoires de Condé (Londen 1743), II, 2.
3) Deze verlatiniseering van hoornmaker kan uiteraard evengoed eigennaam als beroepsnaam wezen.



122
Accusatio Gerardi Calcar adversus Vetrum Delaenum.
0.
De futura examinatione, fidei professione et caena Domini.
Controversia inter Anto-
nium Assch et Mariam Baptistae uxorem.
Testimonium
Jaques a Ravenstevn.
Daniël Gulielmi medici uxor.
De Egidio diacono.
Refert ad cönsistorium Joannes Beaugrand se audisse — presentibus idem testaturis Nicolao, Jacoboque Ravestijn — ex Gerardo Calcar, quod diceret hec verba: „dat Petrus Delaenus schadelicke brieven over ze(!) (zond) om Adrianum Haemstedium in pericle te brengen".
Iubetur Joannes Beaugrand adducere testes sequenti ante meridiem audiendos a consistorio.
In eodem caetu statuitur ut proximo post meridiem die futura publicetur examinatio eorum qui se volunt dicere ecclesiae, deinde et publica eorundem professio, postremo et caena, quae quo citius fit, eo melius etc.
Et predicitur futura publica illa fidei professio sequenti post meridiem dominico, propter eos qui profestis alioqui diebus adesse nequeant.
Placet item ut Antonius Assch audiat testes accusationis, qua ipsum accusat uxor Joannis Baptistae.
23 februarii. . Ipso dominico ante meridiem in consistorio' templi germanici. Venit Jaques, sartor, auditur eius testimonium eorum quae dixit Gerardus Calcar adversus Petrum Delaenum.
Jaques betuyght dat Gerit geseit heeft, dat hij gehoert hadde — ende hij wilt ons wel brengen bij dengenen die 't seggen — dat Petrus Delaenus Adriano soude nagescreven hebbe, waer doer hij soude in lijden gecomen zijn.
De Daniele, Gulielmi medici uxore, dat zij drohcken zijn geweest dicmael.
Dat zij hebbe gedanst ende veel ongeschictheden bedreven ; aengebrocht doer Jan Beaugrand ende tuygen etc.
[fol. 66.]
P. 23 Februarii, ante meridiem dominici.
De Egidio Sartore *) diacono. Refert Matthias Veteramentarius J) et Joannes Camphin
1) Waarschijnlijk een beroepsaanduiding, n.1.: kleermaker, — versteller.
2) Vermoedelijk een beroepsaanduiding, n.1.: schoenlapper. Combineerde deze Matthias dat bedrijf wellicht met de kleermakerij? Waar-



123
Commenda-
ticia Gulielmi
Dammani.
iFrancoys Fransz.
quod Egidius diaconus ebrietatis et pugnae publice reus idem apud ipsos agnoverit, paratusque sit facere apud eosdem est testatus, quicquid ipsi coniuncturi(I) sunt fratres.
Sed differtur eius tractatio in proximum oportunum tempus.
Legitur commendaticia ministrorum flandrieae , ecclesiae de quodam olim monacho
nomine Francoys Simon '). De Franco Francida.
Hic tribus accusat cönsistorium apud Joannem Ingelram:
1. In oausa Cornelii Ettensis turn reconciliati.
2. In causa Nicolai Rimeique non sit reconciliatio facta.
3. In causa Adriani Tlaenistedii quod non cum ecclesiae consensu sit habita.
Q.
23 Februarii. Post meridiem dominici Dei.
Conveniunt fratres atque sorores in cönsistorium examinandi etc
Placet fratribus ut postridie — quum solemnis est d. Matthiae festus — ante et post meridiem (concio) habeatur et publicetur futura post concionem pomeridianam fidei examinatio, quorum publica fiet professio sequenti dominico et forsan non dabitur oportunitas instituendae professionis ante caenam Domini.
Postremo a fratribus decernitur ut Ludovicus Tyrius cum Gulielmo Huser agat cum Susanna de fTgnoscenda defectionis ad idololatriam culpa proximo dominico post meridiem, dum fit publica fidei professio.
schijnlijk wel, wamt elders (f° 69 sub 1° Martii) komt in verband met dezen Egidius een Matthias Sartor voor, even later ook nog als Matthias Vestiarius aangeduid.
1) In de ledenlijsten komt een Fransiscus Simonssoon, schoenlapper, voor; vgl. Publications -of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 274. Vermoedelijk heeft deze oud-monnik dus op die manier getracht aan den kost te komen.



124
vestiarn.
Egidio diacono.
24 Februarii.
Ipso lunae die, festo D. Matthiae sacro, ante meridiem. Testimonium Auditur Nicolaus, vestiarius ')> qui testatur Gerardum Nicolai haWr dixisRe. ou#d audisset ex Embdano auem posset
adducere, quod Petrus Delaenus literas misisset in Hollandiam ad captiyandum Adrianum Hamstedium.
Haec sunt relata coram Johanne Utenhovio, Petro Delaeno et Jacobo hyperio, post meridiem eiusdem diei. [fol. 67.]
R. 24 Februarii, post meridiem.
Van Gelys broeder.
Placet fratribus ut proximo Jovis die vocetur in cönsistorium illique proponantur:
1. Primum quod dixerit se paratum suam culpam publice agnoscere.
2. Ut dicatur de suspendendo ipso a ministerio ut emendatio mutescat(?).
3. Et ut suam agnoscat culpam proximo dominico, quo citius eo melius.
De controversia inter feminas Mariam Baptistae, Danielem,
uxorem Ingelram et Annam Nautariam.
Jacobus Nicolaides proponit in caetu de impedita controversiae inter has feminas pacificatione, rogatque quid deinceps agendum; huius causam refert Joannem Ingelram.
Referturque conclusum fuisse ut prius singulae convenientur ad pacificationem et culpae agnitionem; deinde post inter se reconciliarentur.
Et hoe non post singulos conventus esse factum, ait in culpa fuisse Joannem Ingelram.
Quid remedii queritur.
S. 27 Februarii.
Post meridiem ipso Jovis die. De Susanna.
Susanna antwoord werdt den broederen voerghehouden,
Mulierum controversia.
1) Vestiarius = kleermaker.



126
hoé dat sij haer schuit voer die Engelschen ghedaen heeft ende daernae bij der ghemeente onder het cruys gebleven bestandigh.
Placet fratribus ut ea huius sororis Susannae apud Anglos paenitentia habeatur rata, turn ut confirmatio illius fiat sub professione fidei proxima.
Ut non minus admittatur in professione; sed priusquam caena celebretur, inquiratur ex magistro Colete et quibusdam aliis testibus per Ludovicum Tyrium, ut rogetur quinam et ubi sunt illius testes et quomodo convenire possint. -
De Egidio diacono;
I Egidius Placet fratribus ut Joannes Camphe significet diacono Idiaconus. Egidio cum Matthia veniendum ipsi in cönsistorium templi,
proximo Sabbati post meridiem sub horam tertiam, ut ita
in proximum dominicum provideatur.
Ad Prancofordianos in causa Adriani Hamstedii.
:Ad Franco- Ut Erasmus Top germanice describat et Jacobus hyperius ■brdianos. describat latine.
[fol. 68.]
T. De futura Domini caena.
I Caena Placet fratribus ut caena instituatur primo et secundo Domini. dominico et sequenti Mariae festo, id est 23 et 25 mensis
Martn.
Interim publicatur e suggesto ut nos conveniant qui nondum convenerint; conveniant proximo Martis die hunc. Et si nequeant adesse propter opera necessaria cogitent et ministris non magis vacare, sperareque brevi futuram (!) et nos volente Domino indicaturos sequenti post dominico quo illa die sit futura.
De futura fidei professione proximo dominico.
Publicandum e suggesto de sedendi ordine adprofitendum, curabitque Joannes Ingelram cum aliquo seniorum aut diaconorum ante prandium.
Publicandum e suggesto.
Item qui fuerunt apud nos (si) volunt se nobis conciliari,



126
nos conveniant; ut illi tum in templum ad nos veniant post meridiem Martis die.
De primo Martis die utrius ecclesiae menstruo in mense Martio (caetu). Placet fratribus ut differatur in sequentem octavam diem. Martis et Sab- Indicandum per dominum Utenhovium etc. bati dies con- placet fratribus ut ordinariis diebus consistoriis ante nnte'caenam caenam Martis die et die Sabbati post meridiem (1).
V. De Daniele, medici uxore.
Daniël Ut ea moneatur per Jacobum Nicolaidem et Claudum. Gulielmi.
De componenda controversia inter Mariam Baptistae et Margaretam Ingelram.').
Statuuntur duo fratres, Jacobus Nicolaides et Claudus Doteny *) qui curent componendam controversiam inter Mariam Baptistae et Margaretam Ingelram ut mutua — si possibile fuerit — fiat conciliatio inter ipsas.
Ortamque hinc inter Joannem Ingelram et Jacobum Nicolaidem contraversiam student fratres cmponere, sed tum nondum potuerunt. Disciplina Placet etiam fratribus ut ecclesiastica inter ministros
inter disciplina ante caenam exerceatur. ministros. n, , .. „ .
Februarii ritus.
[fol. 69.]
X. Mense Martio.
Die eiusdem primo, ipso Sabbati die post meridiem in caetu seniorum acta.
De Egidio diacono.
De Egidio Refert Johannes Camphin responsum Egidii diaconi, diacono.
1) Van zichzelf Margaretha Callenberg geheeten, was ze de vrouw van den apotheker en ouderling Jan Ingelram; vgl. Antwerpsen Archievenblad, II, 308 vv. sub ,n° 44.
2) Claudus Dottigun, ludimagister, proles habet 5, heet het op de ledenlijst der kerk d.d. 22 Juni 1561; Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 273. Vgl. Werken der Marnixvereeniging, S. I, D. I, register in voce. B



127
quod proximo dominico non possit fieri publica ab ipso paenitentia, eo quod prius velit cum parte laesa agere, quam ebrius pugnando laesit.
Placet fratribus ut Egidio dicatur dolere nos gravem ipsius casum, utque rogetur quomodo affectus sit erga publicam penitentiam.
Arcito profert Egidio haec et similia Petrus Delaenu8) nomine seniorum, agnoscit coram illis culpam paratumque se dioit ad culpam publice agnoscendam coram tota ecclesia, imo etiam debere ex Verbo Dei se facere. Graviter enim ait se peccasse coram Deo et hominibus; eius offensionem agnoscit ultro non posse tolli nisi publica paenitentia.
Sed ait cum laeso prius conveniendum; sed placet fratribus ut aliqüem fratrem secum assumat, principue Matthiam sar tor em.
Culpa in his:
Ebrietas.
Chartarum lusio et mutua in eam pecunia. Pugna gladialis ut ensis confringeretur et unus ab Egidio vulneraretur. Y. Placet fratribus adeo et ipsi Egidio ut sequenti post
hunc dominico fiat publica illius paenitentia, interim curaret componendum cum parte laesa; responsum ad fratres referendum vel per se vel per Matthiam vestiarium.
De Gulielmo Huser.
Gulielmi Gulielmus Huser diaconus profert aliquam difficultatem • Huaeri inter se et auosdam alios fratres; placet fratribus ut post-
hfficultas. r^je (ju0 degignati agant causam, Joannes Camphin et Jacobus Bücerus hyperius.
)e Daniele, Refert. Jacobus Nicolaides de Daniele, medici uxore, I Gulielmi' quam refert sibi agnovisse ipsam ad sex hebdomadas non edici uxore. fujgge m germanorum templo.
Monita de tripudiis, statim incipit expostulare de uxore Gerardi Pavonii et uxore Jaques Sartoris quam carameus ') vocat etc.
1) Den zin van dit scheldwoord kan ik niet aangeven, maar het staat er duidelijk.



128
Excusatque tripudium tamquam rem nihili, sed ait se non fuisse ebriam.
Placet fratribus ut illa collocetur in catalogo malarum feminarum suo tempore reprehendendarum. De Susanna Refert Ludovicus Tyrius quod ad omnia sit paratissima. Jacobi Pollei
uxore. [fol. 70.]
Z. De Parschyrio van der Beken.
Paschyrius Placet fratribus ut ad publicam fidei professionem non van der admittatur priusquam diaconus, ecclesie gallicae quidam Beken' audiatur.
Ut illi dicatur abstinendum a publica fidei professione donec fratres de difficultate magis certificentur etc. Per Joannem Camphin et Joannem Ingelram.
De scriptis in causa kdriani Hamstedii Francofordiam et in Poloniam mittendis.
Franciscus Marquino describet latina exemplaria. Germanica Erasmus Top describet. Et Jacobus hyperius J) germanicum unum exemplar. Item per Henricum Marischallum unum exemplar germanicum.
Repetitur controversia inter Johannem Ingelram et Jacobum Nicolaidem.
Agnoscitur Jacobus Nicolaides cum Sebastiano Matte fecisse quod ipsis iunctum fuerit a senioribus. Deinde acceptatur eius excusatio quod non si . . nisi timoris causa impedierit quo minus tum uxor Ingelrami non sit A. reconciliata uxori Baptistae. Denique inter se pacificati, queritur quomodo duae feminae prefatae, uxor Ingelram et Baptistae possint reconciliari, de quibus differtur in aliud tempus.
Agnoscit culpam Joannes Ingelram, victus fratrum testimoniis, quod dixerit Jacobum Nicolaidem ex acerbitate loquutum, presertim in controversia inter ipsos, Petri Deleni causa qui a Jacobo ad Joannem discesserat.
1) Bedoeld is Jacobus Bucerus, afkomstig van Ieperen.



129
Sed haec quoque inter ipaos componitur controversia, datis utrinque manibus et osculis, pacificationis indiciis, ubi alter condonavit alteri si quid adversus alterum haberet.
Atque ita, actis Deo gratiis, a consistorio disceditur.
2 Martii. Ipso post meridiem dominico.
Jan Janz. van Fit publica fidei professio nominum circiter quadraginta. Suwerke ), jan Janz., corfmaker, suam agnoscit culpam in causa culparaagnó- Adriani Hamstedii paratumque se dicit publice coram tota scitsuam. ecclesia agnoscit(I); sed dicitur illi a Petro Delaeno et Utenhovio, satis esse si quos offenderit studeat pacare.
[fol. 71.]
B. 4 Martii.
Ipso Martis die statim post concionem. Publicatum ut ad seniores venireqt qui nondum apud nos fuerunt, pacificandi in causa Adriani Hamstedii etc. I Francus Venit ad nos Francus, ait se hanc habere difficultatem, Francides. quod nos Gallos et episcopum londinensem con,venerimus in causa Adriani Hamstedii, prius non tentata causa apud ecclesiae nostrae fratres.
Non acquiescit fratrum responsis primum; post, audita superintendentis episcopi erga nos auctoritate, acquiescit-
Post meridiem. Venit ad nos Simon Coldermaker et Lenardt Cock opt Staelhoff2).
Gravatur hac re quod negata sit Adriano Hamstedio disputatio. Iubetur abstinere a caena donec acquiescit fratrum responsis.
Agnoscit se peccasse, paratumque ait pacificare si quos offenderit. Fratres promittunt se acturos cum ipso.
Simon Collarius.
Lenardus Cock.
1) Waarschijnlijk is Southwark, een buurt van Londen, bedoeld.
2) Op de ledenlijst der kerk d.d. 22 Juni 1561 komt voor: Lenardus Willhems, iuvenis, cocus, apud Stilliardos; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part. I, p. 276. Dit zal wel dezelfde zijn, want Staelhof was de gebruikelijke vertaling van Steelyard of Stilliard.
Kerkeraadsprotocollen. 9



130
Petrus Petrus Visscher agnoscit suam culpam, quod dixisset de Visscher. adversus cönsistorium: „dat wij Adrianus Hamstede'a C. woorden verdrayden", sed reconciliatur consistorio; iubetur expectare seniorum responsum, quomodo possint pacificari et alii, qui tum fuerant in consistorio cum illa diceret. Petrus Tryon.' Tryon peccasse dicitur a consistorio, sed ille se iustificare nititur se non peccasse in actione causae Adriani Hamstedii. Conciliatur. Sed post suam agnoscit apud cönsistorium culpam.
Placet item fratribus ut illi significetur per aliquos seniores quid ipsi agendum. Imo iam illi significatur. Et acquiescit; ea conciliatio facta publicetur e suggesto. Moses. Moses venit ad nos:
1. De negata Adriano Hamstedio disputatione ante latam sententiam apud episcopum londinensem.
2. Deinde de negata illi disputatione post eam latam.
3. Postremo quod Adrianus Hamstedius sit Angliae regno pulsus.
Sed in doctrinae controversia acquiescit fratrum responsis. Postremo et in reliquis acquiescit.
De reconciliatione facta acquiescit ut ea publicetur e suggesto.
[fol. 72.]
D. 6 Martii.
Ordinario Jovis die, post meridiejn.
Subducitur menstrua diaconorum ratio.
Placet fratribus ut divisae (!) trunco claves parentur, et menstruo Jovis die tollatur inde pecunia ad subducendam rationem, quarum alteram habeat clavemjTriinister Verbi.
Item ut singulo quoque die — quo pecunia in templo acceptatur — eius summa a Verbi Dei ministro describatur.
De Adriani Hamstedii sorore.
Catarina Placet fratribus ut a caena suspendatur, et post caenam Haemstedia. etiam eleemosynis si non resipuerit.
Caenaedies Caenae dies statuuntur indicandi e suggesto 23 et 25 23ius et Martii; id est ipso dominico die et sequenti post Mariae 25mus Martii. festo _ ut dicitur — sequenti tum Martis die. Publicandi proximo dominico.
Menstrua diaconorum ratio.



131
De confirmanda e suggesto lata Adriani Hamstedii excommunicatione. ! Deconfirman- Placet fratribus ut sententiose (?) heo referantur, que a da Adriani trium Christi ecclesiarum ministris sunt hic e suggesto excommuni- Pro^a*a de excommunicata Adriani Hamstedii. cahone. rje menstruo utriusque ecclesiae conventu
in proximum Martis diem.
De utriusque
ecclesie Agendum etiam de Hispanorum ministro •) potissimum conventu. circa causam Adriani Hamstedii.
Henricus Henricus Levinus manet in sua persuasione, qua putat
Levinus. noS) ministros, peccasse in causa Adriani Hamstedii contra
Declaranda charitatem, contra Scripturam et textum Matthaei 18 cap. publica quo- „ '-. . . , r. . . . .
rundam ™t nee divini (Verbi) ministrorum responsis acquiescit.
reconciliatio e suggesto, ne offendantur quod nobiscum adeant caenam,
et si quis offensus fuerit, eandem acceptent etc. Formula re- t* i j 1 . •
.,. j formula declarationis: conciliando-
rumquorun- Dese broeders N. N. hebben sich mit ons versoent, jae dam in causa sommige mit traenen, in die consistorye over de sWarigstMi sub"' kevt Adriani Hamstedii etc; dwelck zij begeren dat ulieden caenam domi-nu vercondigen opentlick, opdat zo iemandt tegen hen nicam. derhalven geergert ware de selve tegen u late versoenen [fol. 73.] ende alle ergernisse afleggen. Ist niet so etc. »).
F. Wij hebben oeck dit selve ulieden niet connen verswijgen,
opdat niemand enige quade vermoeden van hen of van ons hebben mochte, so hij se met ons sage d'brood breken. 8 Martii. Ipso sabbati die, post meridiem. Egidius Venit ad nos Egidius diaconus, paratum se ait culpam diaconus, postridie agnoscere, sed tarnen ut Petrus Delaenus minister pro ipso verba habeat illeque agnoscat.
a) Een verklaring van dergelijken inhoud, vóór de hier afgedrukte staande, is doorgestreept, nadat er eerst al heel wat correcties in waren aangebracht.
1) Hispanorum "minister te Londen was op dat oogenblik Cassiodorus de Reina, over wien uitvoerig M. F. van Lennep, De Hervorming in Spanje, (Haarlem 1901), register in voce Reina; met de in dat werk genoemde litteratuur en bovendien Nederlandsen Archief voor Kerkgeschiedenis, Jrg. VIII (1911), 322—332.



132
Capita culpae:
Spelen ende dronckenheit, daeruut is vechten geresen.
Publica culpae agnitio postridie fiat post concionem cum summa peccati exaggeratione etiam personae gravitate et ministerii dignitate.
Fit apud illum mentio suspendendi ipsius ad aliquot menses, a ministerio.
Ut in templi edyto statuatur etc, post peractas generales concionis partes.
Placet ut ante agnitam culpam precatio habeatur, et cum ea communicatio aliqua rei accommoda.
G. Cras post meridiem ad nos asciscendi Gulielmus et De Gulielmo Cornelius Fabri, ipso dominico die.
Fabro et eius
filio Comelio. De Jacobo Robijnslijper.
Ut Petrus Delaenus et Joannes Utenhovius et Jacobus hyperiusx) conveniant Jacobum Robijnslijper cum erit integrum proximo Lunae die post meridiem ad horam secundam; adeunda illius domus aut ad domum Gregorii etc. Ubi vocandus erit. Van die Die kammaker 2) spreect qualick van veelen, insonderkammaker. neit van Petro Delaeno, dat hij een schelder zij; testibus Joanne Ingelram et Francisco Marquino; rogatus venire ad nos ad proximum Jovis diem, recusavit venire. Suspectus Anabaptismi.
Expectandum an proximo Jovis die sit venturus et tum deinceps consuHandum. De Corbi- Certum est de Joannis corbinarii furto quod est publicum, nario. qUj iUssus est venire ad nos proximo Jovis die et ita deinceps consultandum.
Hij heeft ongetrouwelick met zijn meester ende onrechte-lick gehandelt ende te corte gedaen. [fol. 74.] Publicandum e suggesto ipso dominici ante et post
H. meridiem, de iis qui non sunt reconciliati, neque pacati Singulis ante neque impacati nos convenerunt; idque singulis ante caenam Domini dominicis
publicandum,
qui non debe- Bedoeld is Jacobus Bucerus, die uit Ieperen afkomstig was. ant caenam Kammaker is geen eigennaam. De man heette eigenlijk Jaques
adire. Pontois, zie f° 85 sub 25 Maart,



133
caenam Domini dominicis publicandum, nemo caenam adeat nisi velit cum pudore abarceri.
Et si qui inter se non possint pacari, ad hos veniant et si omnino nequeant conciliari a caena abstineant. G. Satlerus Placet fratribus ut Joannes Ingelram significet Gulielmo et uxor. Satlero et uxori veniendum ipsis ad cönsistorium proximo Jovis die.
9 Martii.
Ipso dominico ante meridiem.
Publica Egidii Egidius diaconus publicam agit in templo Jesu >) paeni-
diaconi tentiam suae ebrietatis et pugnae etc. paenitentia.
Summa elee- Hoe die coepit Petrus Delaenus summarias in templo mosynarum collectiones pecuniariae eleemosynae conscribere in testia Petro De- monmm et certincationem diaconorum. laeno scnbi
coepta- j. 9 Martii.
Ipso dominico post meridiem. Petrus Conveniunt seniores; vocatus venit Petrus de Turcke *) de Turck. in causa Adriani Hamstedii.
Circa doctrinam hesitat, idemque cum Adrano Hamstedio sentire videtur. In die handel accusat:
1. Quod nobis non constemus in de verdrachbrieve.
2. Quod illi negaverimus oblatam disputationem. Iubetur abstinere a cena donec cum ministris conveniat.
Gulielmus et Assentiuntur proximo dominico die ante prandium ComelisFabri publicam agnoscant culpam. bussemaker.
Galli ad nos Proximo Martis die ad nos in templum conveniant vocandi. Galli.
1) Zoo heette het kerkgebouw, dat aan de nederduitsche vluchtelingen ten gebruike was afgestaan.
2) Petrus de Turck, textor, sine prole, vermeldt de ledenlijst der kerk van 22 Juni 1561; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 276. Hij is identiek met Petrus de Moor.



134
Quid Gallis proponendum,
De concessa in privilegio') libertate.
Quod indicandum de menstruo utriusque ecclesiae conventu.
Muleta serius
vemen ti renovata.
- Confessio hispanici ministri
impetranda.
De excommunicationeKdriani Hamstedii, an facienda mentio.
11 Martii. Ipso Martis die ante prandium. Quid Gallis post meridiem agendum:
1. Cum utriusque ecclesiae ministris agendum quomodo cum episcopo londinensi consultandum ne(!) episcopalis superintendentia offleiat vel ipsius vel nostris posteris, si contingat magno nostro malo huic eripi ex hac vita etc. [fol. 75.]
K. Conveniunt utriusque ecclesiae ministri.
Ab utraque ecclesia concluditur ut dominico ante significetur de menstruo conventu aut delatione.
Muleta item renovatur serius venientibus primum in seniores deinde et diaconi si eo proprie vocentur nomineque consistorii ipsis indicatum fuerit.
Propopit Petrus Delenus de hispanicae ecclesiae ministro, an non consultum ut et ille vocetur ad menstruos utriusque ecclesiae convehtus °)J).
Ne ab alterutra deficientes ecclesia ad ipsos Hispanos confluant periurie inter illos operaturi.
Laborandum ut impetremus confessionem hispanici ministri latinam, ut dominus Gallasius sc. nobis impetrationem (!)
Proponitur utriusque ministris de confirmatione habitae in Adrianum Hamstedium excommunicationis ab episcopo londinensi.
Placet fratribus gallis ut illius vel nulla fiat mentio vel
a) In margine: De Hispanorum Verbi ministro, ut etiam utriusque ecclesiae conventibus menstruis.
1) Ter toelichting bij deze zaak kan zoowel hetgeen F. Pijper, Jan Utenhove (Leiden 1883), 193—198, meedeelt dienen, als ook met name de brief Calvini Opera Omnia ed. Baum, Cunitz, Reuss (Braunschw. 1863—1900), Thesaurus Epistolicus, ep. n° 3216.
2) Uit hetgeen de acta der waalsche vluchtelingenkerk van Londen meedeelen, blijkt dat deze vriendelijkheid meer uit wantrouwen voort, kwam dan uit behoefte aan samenwerking, trouwens ook uit hetgeen in den tekst op deze alinea volgt schemert dat al reeds wel door. Vgl. F. de Schickler, Les églises du refuge en Angleterre, I, (Paris 1892), 123.



135
uno dumtaxat verbo propter illos, qui non sunt contenti L. episcopi excommunicatione.
De hac nostri adhuc rogandi venient in privato nostro caetu ut consulatur tempori. De integra Proponit Petrus Delaenus utriusque ecclesiae ministris de servanda con- concessa in privilegio Eduardi Sexti libertate in exercenda cessa utrique di8Cipiina, qua ratione ea integra servari queat sub auctolibKpSaper.ritate huius nostri superintendcntis episcopi londinensis Muardum Edmondi Gryndalli, ut et postetitati consulatur, ne tandem Sextum in extremae exponatur servituti aut tyrannidi, si bonus hic eXüITnum episcopus Edmondus utriusque ecclesiae nunc supermscipUna"et intendens eripiatur nobis per mortem vel alio quopiam puritate modo etc.
apostolica. q^ij respondent se de hac re deliberaturos.
Nostri — ut tempori consulatur — inter se alias agent hac de re.
Rogantur Galli an aliquam habeant difficultatem. Gallorum Proponit Antonius Capella — aberat enim minister propositio Gallasius — de Nicolao Ulpino, ab ipsis e suggesto declade Nicolao ratug et exC0mmunicatus. Rogant ut nostrum aliqui ipsum Ulpino. . .
moneant ut resipiscat etc.
Ecclesiae dominico inseratur. [fol. 76.] Proponit hoe utriusque ministris Petrus Delaenus: ne M alteri adversus alteros acceptent accusationes non audita utraque parte, ne acerbitates et amarulentiae nascantur inter utriusque ecclesiae ministros ex temeraria credulitate «).
Hactenus communia utriusque ecclesie negocia. üe contro- Nunc privata nostri caetus.
versa inter De causa inter Antonium Asch et Mariam, Baptiste Antonium uxorem: ut indicetur per Marten Janz. et Joannem Lamoth Mariam' ut illa veniat in cönsistorium proximo Jovis die statim Baptistaê post prophetias adductura testes, presente ipso Antonio uxorem. Assch.
a) In margine: De non acceptandis accusationibusalterutriusecclesiae ministrorum non audita utraque parte.-



136
De compo- De facienda conciliatione inter uxorem Ingelram et
nenda contro- Mariam, Baptistae uxorem: ut culpam agnoscat non propversiainter . i ■ .. .. , ., , ° ,, , r r,
uxorem terea quod vituperavit sumptuositatem vestium, sed quod
Ingelram et in absentia vituperavit; per Joannem Lamoth en Marten
uxorem Joannidem.
Baptistae. Quod inhonestius sit loquuta absens de illa.
N. Ipso Jovis die statim post concionem
ante meridiem.
Causa inter Antonium Asch et Mariam Baptistae.
Conciliantur Johannes Ingelram, eius uxor et uxor Baptistae.
13 Martii.
Coram consistorio ait Maria Baptistae: „Dat Antonius Assch te Embden gheseit soude hebben, als hij seit, wanneer hij in Engelandt quame, so soude Adrianus Hamstedius niet lange prediken; waerduer zij seit, dat het schijnt dat Antonius Asch partijigh zij gheweest.
Antonius, ipse praesens, entschuldight sich van partijigheit.
Fit reconciliatio inter Margaretam Ingelram et uxorem Baptistae.
Item inter Joannem Ingelram et uxorem Baptistae. Post meridiem eiusdem diei.
Janneken Ipsa sibi etiam ipsi contraria, Adrianum Hamstedium se Satlerus. numquam audisse mali docuisse, ait ie ignorare controversiam inter illum et nos; postremo dubitat an recte Gulielmus egerimus cum illo. Satler. Ille cum uxore in idem recidit. Suspenduntur Placet ministris ut abstineant a caena tantisper dum a caena. cum ipsis non conveniant et aecclesiam (!) aedificent. [fol. 77.] Inter reliqua hec dixit Janneken:
O. 1. dat zij Adrianum zo lief heeft als ons.
Accusationes 2. Dat, al waert dat zij van onzen ghemeente afgcJoannae. sneden ware, dat zij nochtans van die ghemeente Gods niet soude afgesneden zijn.
3. Dat wij ons niet stellen tot haer als christeliken broeders, wij soecken haer te scrapen etc.



137
De confirmanda Adriani Hamstedii excommunicatione, per episcopum londinensem facta.
Confirmanda Placet fratribus ut ea paucis attingatur proximo domiHamstedii mco die.
exc°"Jmuni" 15 Martii, ante meridiem.
Petrus et Adeunt episcopum londinensem Petrus Delaenus et Joannes Utenhovius Utenhovius, aguntque cum illo de ecclesiae suae negociis.
adeunt j jje disciplina exercitio in ecclesia nostra erga nostros londinensem.'fratres, praecipue in causa Adriani Hamstedii rebelles, ipsius tarnen auctoritate et consensu retinendo, quod episcopus in parvis et magnis concedit, ut et ipse pluribus careat molestiis et nos ipsius etiam auctoritate muniamur, et exercitium ipsum auctoritate et ordine non caceat.
2. Rogatur episcopus de iis, qui se cum mala gratia seiungent a nobis et Anglis adiungent, fiet(!) an sint in ecclesiis anglicanis admittendi. Respondet se neutiquam passurum, ut apud Anglos ferantur in ecclesiae communione qui non pace nostram (!) a nobis discedunt.
3. De hispanico Verbi ministro. Promittit se curaturum p. ut Acontio et Baptistae et reliquis pateat accessus etc.
4. De impacatis quorundam Anglorum uxoribus, ecclesiae nostrae sororibus. Se curaturum, si modo maritorum teneat nomina, se cum ipsarum acturum maritis.
Literae Petri Praesentibus Petro Delaeno, Joanne Utenhovio et Joanne Biloci ad Ingelramo leguntur literae Petri Biloci ad filium *) in
Jacobum causa Adriani Hamstedii, in quibus scribit Adrianum Ham-
nlium, de . • , • j „
'eausaKdriani stedium fuisse quidem Embdae, sed manere ibidem a \ Hamstedii magistratu non passum. Tarnen sex ibidem opinionis scripta, de cornDlices habere, inter reliquos Gerardum Mortanium»), statu suae r
ibidem
ecclesiae.
1) De ledenlijst der kerk d.d. 22 Juni 1561 vermeldt: Jacobus Belocez, iuvenis, convivens et serviens patri (met welken vader dan - petrus Belocez, de wever, bedoeld zal wezen); vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 275. Op 't oogenblik
. . _._ j ï.i u::t.„i::i- :„4- + t *v>*<it< wQarcphiin uk 1p. M.mneil.
21 Gerard Mortaiene of Mortangius ia uit Gent afkomstig geweest.
, Zijn vader, die in 1557 om ketterij gevangen werd -genomen en 3 Mei
d.a.v. in de gevangenis stierf, was toen te Mechelen woonachtig. Gerard



138
Laurentium de VosPaulum van Mechelen*}, Johannem Dirkinum 8), ecclesiamque Embdanum non parum turbari,
zelf treffen wij in 1550 le Londen, bij a Lasco, en in 1555 te Emden aan. Niet ongeleerd — wenschte Utenhove niet, dat door hem, in samenwerking met Dyrkinus, Delenus e.a., zijn hollandsche vertaling van het Nieuwe Testament zou worden gecorrigeerd? — trad hij ook in 't kerkelijk leven dier dagen op den voorgrond. 8 Juni 1558 bevond hij zich te Groningen; echter blijkt niet, of zijn verblijf daar voor goed of voorbijgaand is geweest.
Mortaigne was nauw gelieerd met Jan Utenhove. Niet alleen trad hij in 't huwelijk met diens oomzegster, maar eveneens beloofde Utenhove hem, dat hij zijn erfgenaam zou wezen, wat hem niet onwelkom zal zijn geweest, want 1558 werd zijn geheele bezit geconfisceerd. Vermoedelijk is die belofte echter nooit vervuld, omdat Utenhove later nog in 't huwelijk is getreden. Zie F. Pijper, Jan Utenhove (Leiden 1883), register in voce; .1. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, II, (Cantabr. 1889), register in voce; E. Meiners, Oostvrieschlandts Kerkelijke Geschiedenisse, I, (Gron. 1738), 370, 371; S. A. Gabbema, Epistolarum .... ccnluriae tres (Harling. 1663), 167—173; Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 204.
1) 2 Sept. 1575 ontving de vreemdelingendiaconie te Emden acht gulden, „commende van een legaet, dat s. Laurens de Vos mit zijn huusvrouwe den aermen gegeven heft" (Werken der Marnix-vereeniging, S. I, D. II, blz. 53). Allicht is dit dezelfde geweest.
2) Deze Paulus van Mechelen komt voor onder de diakenen der emder vreemdelingen-diakonie van het jaar 1559; vgl. Werken der Marnix-vereeniging, S. I, D. II, blz. 6.
3) Johannes Dyrkinus was waarschijnlijk afkomstig uit Gent, waar hij dan advocaat zou zijn geweest. In de kerkgeschiedenis van ons land is hij bekend, zoowel doordat hij in verschillende kruiskerken en in de nederduitsche vluchtelingenkerk van Aken predikant is geweest, als doordat hij boeken van Bullinger, Calvijn en anderen in het vlaamsch heeft vertaald. Op dit oogenblik bevond hij zich waarschijnlijk niet te Emden. 2 Sept. 1560 werd hij door den kerkeraad te dier stede uitgezonden om in Westfriesland en Groningen te gaan werken. En van zijn teruggekeerd zijn blijkt uit andere bronnen niets vóór den 4en Aug. 1561. Voor zijn volledige biografie zie Nieuw Nederlandsch biografisch Woordenboek, IV, in voce, waaraan alleen dit kan toegevoegd: dat hij, blijkens rekening van Jan van Cuic, in 't Rijksarchief te Middelburg aanwezig, in 1574 vergoeding heeft gekregen voor zekere diensten, door hem (vóór de reductie van Zeelands hoofdstad op 19 Febr.



139
cum et Adrianus, ecclesiae gallicae minister '), caüse Adriani Hamstedii faveat.
De Cornelio Coolthunio 2) dubitare. se scribit, timere
1574) gedaan in 't aannemen van den predikant Gabriël te Veere. Over zijn vertaling van het Nieuwe Testament zie nog Nederl. Archief voor Kerkgeschiedenis, XIV (1917), 126 vv.
1) Bedoeld is: Adrianus Gorinus, afkomstig uit Péronne in Frankrijk. Volgens E. Meiners, Oostvrieschlandls Kerkelijke Geschiedenisse, I, (Gron. 1738), 405—410, is hij zijn loopbaan als predikant begonnen met de waalsche Kerken te Antwerpen en te Londen te dienen; maar noch F. de Schickler, Les églises du refuge en Angleterre (Paris 1892), noch H. Q. Janssen, De Kerkhervorming in Vlaanderen (Arnh. 1868), weten daarvan iets mee te deelen. Is het mogelijk, dat dit bericht voortvloeit uit verwarring van Gorinus met Adriaen van Haemstede, waarvan meer sporen zijn (vgl. blz. 7 noot 1)? Hoe dit zij, daarna werd Gorinus predikant bij de waalsche kerk van Emden. Vier jaar later ongeveer ontstond met en over hem in die gemeente een ernstige twist. Daar een van de toen tegen hem ingebrachte beschuldigingen luidde, „dat hij staande hieldt, dat de Mennisten voor de waarheit stierven", verwondert; het niet in den tekst hierboven te lezen, dat ook hij hel voor Van Haemstede opnam. "Zie, behalve het genoemde werk van Meiners: Bibliotheca Bremensis, Cl. VI, Fase. III, 553—560; C.hr. Sepp, Drie Evangeliedienaren uit den tijd der hervorming (Leiden 1879), 19; J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Balavae Archivurn, II, (Cantabr. 1889), n° 45, n. 5; Th. Beza, EpistoUtrum theologicarum liber unus (Genevae 1575), Epistola IV; Archiv der evangelisch-reformierten Kirche Emden: stukken in den bundel Acta Miscellanea, en in den bundel: Briefen von verschiedenen Gemeinen und Predigern an das Cönsistorium zu Embden de 1555—1751 de nos 32 (d.d. 7 Juni 1566; klacht der waalsche seniores te Emden tegen Nyclaues du Gardin en Gharles Schaverbeke) en 100 (1565; brief van Johan le Marehant aan den kerkeraad van Emden, waarin Gorinus beschuldigd wordt gezegd te hebben: 1) dat' in Calvini Catecnismo wel 12 artikelen zijn, die hij niet gelooft; 2) dat hij de Mennisten broeders noemt, die in 't fundament, d.i. Christus, niet feilen; Catalogus der Bibliotheek van Iz. le Long, blz. 62, n° 734.
2) Cornelius Coolthunius, Kolthunius of Cooltuyn, afkomstig uit Alkmaar, eerst priester, daarna predikant, vluchtte in 1558 naar Emden en is daar, zoo lang hij er zijn ambt heeft vervuld, van 9 Juli 1559 tot zijn dood in October 1567, een der meest vooraanstaande mannen geweest. De in den tekst hierboven geuite gedachte, als zou hij mogelijk de denkbeelden van Van Haemstede nebben gedeeld, zal hem wel geen recht hebben gedaan; blijkens zijn goedkeuring van De Brés'



140
tarnen magis quam sperare reliquos Embdae ministros et rurales pastores se causae Adriani Hamstedii opponere, praecipuae embdanos, potissimum Gelium Fabrum ').
Post meridiem 15 Martii mensis diei acta.
De examina- Placet fratribus ut e suggesto postero dominico die tione fidei in significetur de habenda apud solum cönsistorium fidei oTsabbati exammati°ne> qua,e precedat proximam publicam fidei die-ante professionem, sequenti tum Sabbati die futuram, de qua caenam, de significandum e suggesto, quo fiet aliqua post meridiem pnblicae fidei conciuncula, deinde publica fidei examinatio. professione. r
[fol. 78.] Ut cras ipso dominico die e suggesto publicetur:
Q. 1- Fsse quosdem, quorum conciliatio declaranda pro¬
ximo dominico die L ipso caenae die.
2. Aengaende dese ende ander zaken, zo sullen wij breder spreken ipso caenae die, gelijck wij dat selven voer God ende alle menschen begeren te verantwoorden.
concept van geloofsbelijdenis — welke goedkeuring juist omstreeks dezen zelfden tijd moet zijn gegeven — week hij varrilet Gereformeerde standpunt inzake de Vleesch wording des 'Woords en* den Doop al evenmin af als van dat ten aanzien van de Uitverkiezing, zooals 19e eeuwsche beoordeelaars van hem hebben beweerd. Misschien heeft hij tot Bilocus' twjjfel aanleiding gegeven door zijn „fortiter in re" met een zeer „suaviter in modo" gepaard te laten gaan. Zulk een bezadigde, op bijlegging van het geschil gerichte gezindheid zou althans ^zeer goéd harmonieeren met het feit, dat in 1565 juist hij met Hendrik Schoneberg naar Londen werd afgevaardigd, toen daar behoefte bestond aan een paar bemiddelaars in den strijd tusschen Van Wingen met zijn ouderlingen en de diakenpartij. Voor Cooltuyns volledige biografie zie Nieuw Nederlandsen biografisch Woordenboek, III, in voce.
1) Gellius Faber de Bouma, Fries van geboorte, werd 1537 predikant te Emden en stond daar tot zijn overlijden op 2 Juni 1564. Zie over hem, en in 't bijzonder ook over zijn theologisch standpunt — te dien aanzien wordt zoowel verdedigd dat hij luthersch als dat hij gereformeerd zou zijn' geweest — E. Meiners, Oostvrieschlandls Kerkelyke Geschiedenisse (.Gron. 1738), 209—214; J. H. Gerretsen, Micronius. Zijn leven, zijn geschriften, zijn geestesrichting (Nijm. 1895), register in voce Faber. Hoe door zijn toedoen Menno Simons zich voor 'teerst een Nieuw Testament aanschafte, vermeldt K. Vos, LutherVeluanus-Menno in Onze Eeuw,' Jrg. XVII (1917), IV, 216.



141
Deinde esse quosdam rebelles et contumaces, quos a caena suspendimus, qui nisi se Deo et fratribus reconcilient suo tempore excommunicandog publicabimus, quorum core(!) praecipuus Adrianus Hamstedius, iam olim ab episcopo londinensi excommunicatus, quem et nos pro excommunicato habemus, iuste et merito excommunicatum, sicut vobis pro excommunicato est; tum temporis profectus.
Deque his ipso caenae die agendum. De hora ipso Publicandum de hora octava antemeridiana ipso caenae caenae die. dominicae die.
Uielbaertde Venit ad nos Albertus, scriba cerevisiarius, inquietus a Bierdercke. nobis testimonium sui postulans ad fratres flandros et
antverpianos, non enim posse se ait bona conscientia adire R. caenam Domini nisi publice excommunicandi publicentur
e suggesto.
Respondetur illi a senioribus se facturos quatenus velint coram Deo et omnibus nominibus respondere. Proximo die Ut proximo Martis die statim post concionem veniant Pvocandl"1 ad nos in cönsistorium hi fratres: Petrus Tryon, Petrus de Visscher, Moses, Cornelius Tassemaker, Petrus de Mol.
Refertur in consistorio quid actum sit apud episcopum londinensem.
Vocandae Vocandae in proximum Martis diem hae sorores: uxor feminae. Nidams, Pagetus et Wielerus') ende Lijsken Frits, sub horam tertiam pomeridianam.
Petrus Petrus de Walter ut ad nos vocetur in proximum Jovis de Walter. postmeridiem per Ludovicum Tyrium et Jacobum Nicolaidem.
Sero veniens Jacobus Nicolaides dictitans(l) predictum Petrum non esse domi sed ultra mare.
DeJohanne Refert Jacobus Nicolaides Joannem Baptistam recusasse Baptista.
1) In het lidmatenboek der kerk van 1561 en vervolgens is sprake van: Jonkvrouwe Nydens, Josynken Paedges en Margrite Wyler; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 285, 286.



142
venire in cönsistorium, nam se cogitare proficisci sub proximum Baptiste festum, exire ex hoe regno. [fol. 79.]
S. 16 Martii.
Ipso dominico die ante meridiem. Gulielmus et Publicam agnoscunt suae defectionis ad Papismum culpam culpaTagUno- Gulielmus cum suo genero Cornelio, fabri ambo. scunt publice. Eodem tempore declarantur publice e suggesto que
pridie fuerant conclusa in consistorio etc.
Post meridiem.
Examinatio Conveniunt fratres atque sorores examinandi in con-
fidei. sistorio de sua fide. Paschyr in Placet fratribus ut Paschasius proximo Jovis die ad nos Hete strete ). venjat p0St meridiem.
Interim de causa sciscitabuntur huius viri Gulielmus Huser et hudovicuis Tyrius. Simon Simon Coldermaker ende Antoniis Verrues 2) venient Coldermaker. a(j nog proximo Martis post meridiem. Matthias Vete- Venit ad nos Matthias Veteramentarius accusans Joannem eTXhannes Gravium in causa filiae suae> qu°d satir" non dederit GraviVcom- secundum sua promissa. Intro vocatus Joannes Gravius ponuntur. acquiescit fratrum et arbitrorum iudicio, paratus dare puellae sex solidos. Electi sunt arbitri Gerardus Drooghscheerder ende Antonius Madau. Causa pacificatur. Henrick Hic frater incidit in ebrietatem et fornicationem, Rogat Nabuers») quid sibi sit agendum. Ut veniat ad nos proximo Martis
proponit j ■ ii
Franciscus die Post me«diem cum duobus aliis fratribus facinoris Marquinus. COnscÜS.
T. Non displicet ut apud nos in consistorio agnoscat coram
consciis mali fratribus eodem tempore.
1) D. i. in Fleet Street.
2) Op de ledenlijst van 22 Juni 1561 komt voor: Anthonius van Rheure(l), textor, inservièns cuipiam Anglo; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 273. Was dit dezelfde?
3) Henrhicus. Nabuer, sartor, famulus; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 275; Werken der Marnix-vereeniging, S. I, D. I, register in voce.



143
i Jacob Jacobus Calcearius fuit apud Petrum Delenum; ait se
Schoenmaker, paratum coram Antonio Elspet et Gregorio condonare
illi quod ipsum offendit etc.
Johannes Componitur item controversia inter Joannem Gravium
rGarolus6' et Carolum van der Enden $ arbitris et pacificatoribus
Laciflcantur. Gerardo Drooghscheerder et Antonio Madau etc.
francus Fran- Venit ad nos Francus Francides in causa controversa
fcides accusat ïpgi Cum Nicolao Rimei, accusans nos omnes in consistorio
mum con- iniusticiae, quod ipsum innocentem condemnarit mulctae I sistonum . ' \ _. ., ■. „ . . . . . , .
iniusticiae. pecuniariae. Interdicitur ei caena Domini, nisi consistorio
reconciliet.
17 Martii.
faconciliatus Acceptae Hermanni Stricheria) leguntur literae de causa tum antver- Adriani Hamstedii, factaque Antverpiae conciliatione Par-
piams Par- gcnyni yan <jer Moote.
[der Mote. In his literis testatur nostra ibidem scripta esse accepta
Literae Her- in causa Adriani Hamstedii, agitque gratias.
knanni Stri- Scribit sparsum inter ipsos scriptum pro Adriano Ham-
:heri de causa ,. r . i i*
f kdriani stedio purgatorium, affectibus plenum, quo ecclesiae mise-
mamstedii. rationem et Adriani Hamstedii innocentiam et adversantium ■illi partium accusationem scribitur(!) sub nominibus quo[fol. 80.] rundam virorum; verum quis sit autor nescitur ab HerTi. manno Strichero. Sed ultro nobis promittit illius copiam. Datum 5 Martii.
18 Martii.
Des Dienstdage voer den'taiddage.
focanturquo- Conveniunt seniores et diaconi cum Verbi "ministro rum nomina consulturi quid pacem ambientibus dicendum, quorum pssentpubh- reConc;ilia.tio publicanda e suggesto.
fgestVipso" J°uo fratribus proponenda: de publicatione et testicaenae die. moniali scripto pro Adriano Hamstedio. \ Moses. Moses intromissus rogatur an paratus sit in aeditiore consi8tere loco templi et suum etiam (nomen) addere publicationi. Acquiescit.
1) Vier alinea's tevoren werd deze, toch klaarblijkelijk zelfde zaak een twist tusschen Johannes Gravius en Matthias Veteramentarius genoemd. Een verklaring van dit verschil kan ik niet geven.
2) Stricherus = Moded.



144
Deinde rogatur an reus sit in datis testimonialibus Adriano Hamstedio scriptis, subscripto suo nomine et addita manu.
Declarat se innocentem et si reus in eo scripto reperiatur paratus se ait publice culpam agnoscere. Petrus Tryon. Petrus etiam de duobus rogatus, prius ad nempe publiCornelius cationem sui nominis, acquiescit huic. Deinde et alteri. Tassemaker, Cornelius Marsupiarius acquiescit utrique. Petrus Visscher Petrus acquiescit priori. Visscher.
Petrus Petrus de Mol responsat acerbe" fratribus et omnino de• Moll. militariter opponit se Antonio Assch; appellatque Antonium mendacem, accusatque Antonium gravissimis modis. Gravat Antonium, quod dixerit Petrum de Mol sui esse debitorem.
X. Hoe tempore duo Adriani Haemstedii scripta ad manus
Literae AdW- nostras perveniunt, in quibus hec summatim ad ecclesiae aniHam*tedü]ondino-germanicae ministros scribit. * ecclesiae03 ^-ae ^erae ab ipso scriptae 18 Februarii ex Embda,
londino- primum significant: germanicae. i, Primum unanimem multorum fratrum atque sororum consensum ad pacem cum ipso incundam, ne sectae inde exoriantur etc.
2. Veile ut ipsum in sua feramus opinione, quemadmodum ille libenter pacis ergo velit ferre (nostram); potissimum circa suum de Anabaptistis iudicium de incarnatione et libertate paedobaptismatis.
3. Cupit nobis reconciliari, salva tarnen sua in erroribus conscientia et opinione.
Ambire scribit se pacem, quemadmodum hactenus se quaesiise(I) dictat in illis literis.
Literae Adri- Alterum ipsius scriptum ad nos est missum a ministris aniH««isfed»eccjegjae embdanae ab ipso Adriano Hamstedio exaratum
ad embdanos •• j • • • u
ministros Februarii presentis anni, cuius hec summa:
Embdam ex 1. Cum messis Domini sit magna, operarii pauci, se a Groninga plurimis(I) cum gratiarum actione tamquam a Domino missae- impetrasse.
2. Nolle tarnen citra consensum ministrorum emdarfbrum quicquam suscipere.
3. Tertio significat sibi nunciatum et iniunctum aministris ecclesiae Embdae, ut se a fratrum communione abstineret.



145
Et tarnen alii fratres ipsius Adriani Hamstedii concionem postulant et non conquiescunt donec ipsum impetrent ministrum. 4. Nolle se quicquam facere citra ipsorum consensum [fol. 81.] et cupere ipsorum pacem et ut inveniantur media instiZ. tuendae pacificationis inter ipsum et ministros ecclesiae londino-germanicae. Literae emb- Hoe Adriani Hamstedii epistolium erat insertum literis
Hanorum mi- embdanorum ministrorum Februarii 12 ad nos scriptorum mstrorumad . , ,. , r
ministros e* noc die acceptorum, quarum summa hec: ecclesiae Cum de aliis tum ut causae ipsius Adriani Hamstedii londino- excommunicati et circumstantiae describantur etc. Sed germam a . jj]arum responsum differtur in aliud tempus.
Simon Simon Collarius deliberationem capit in aliud tempus, Coldermaker. ^n scripto testificatorio se innocentem (monstrat). Conciliatur nobis et ante caenam significat se conventurum fratres an sit communicaturus etc. ! Henrick Henricus Nabuers, huius nostrae olim ecclesiae membrum, Nabuers. qUid si0[ faciendum sit, quod aliquot hinc annis inciderat in ebrietatem et fornicationein.
Accersitus venit, culpam agnoscit coram consistorio et adductis duobus fratribus Jaques Ravensteyn sartore et Joanne Brun, sartoribus. Lijn Comelysz. Jan Camphen ende Jan Lamoth (curabunt) ut conveniat Galyn Comelysz., potissimum propter literas adversus nos ad ipsum scriptas, ut post meridiem die Jovis ad nos veniat. [Parschyrius Ut Parschyrio nos nondum paratos eum recipere, quia fan de Heken. subgtant causae et non possimus recipere ipsum, dicatur
a Joanne Camphen, Ludovicus Tyrius. Petrus Walter. Ut Petrus Walter ad nos veniat proximo Jovis die de
A. ebrietate, de percussa uxore, de ebrioso hospitio ipsius. I In Martio. Hec tempore certiores reddimur de Adriom Hamstedii Utecfc"'Hom_ statu, deque triplici uxoris ipsius partu 1). uno partu tres 20 Martii.
enixa liberos. Ipso Jovis die in prophetia.
: Wouter Wouter die Figuersnijder *) richt een grote swarigheit
Figuersnijder
ende Francoys „ ,n *
Fransz. spre- 1) Vgl. J. H. Hessels, Ecclesiae Lond.-Bal. Archivurn, II (Cantabr.
kende ui depro-1889), n° 47 § 8.
iphetien ver- 2) Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, Storen deselve.p 277 noemt: Walterus van Helstmeere, caelator.
Kerkeraadsprolooollen, 10



146
in de -prophecie, vragende van het toelaten ten nachtmael, die niet in allen ons in die handel Adriani BxvmtedM gelijck gaven; insonderheit aengaende Matth.' 18, warin hij meynde dat niet recht gehandolt ware ende laet niet geseggen. Ende dese vrage verweet Francoys Francz. tot meerder verstueringe onder de selve prophetie, ende laet sich oeck niet geseggen. Ende nadat die dienst gedaen was, so zijn die rotgesellen bijeen gecomen in den tempel etc.
Post meridiem.
Petrus de Petrus Walter venit ad nos, agnoscit se reum in iis in Walter. quibus ipsum fratres culpant, de dissoluta vita, ebrietate et quod uxorem verberarit.
Acquiescit fratrum postulatis, seque paratum ait, omnia facere quae ipsi fratres sint imposituri.
Dicitur a fratribus ei, ut abstineret a caena hac vice, [fol. 82.] ut eius vitae emendatio innotescat fratribus. Post nos B. cum ipso consulturi quomodo offensa per ipsum ecclesia possit aedificari.
Parschyrius Ludovicus Tyrins adit Parschyrium, ut illi respondeat van der Beke. quemadmodum erat nuper a fratribus conclusum, nempe nondum paratos esse eum recipere, dum male audiat etc. Literae Gode- Leguntur literae Godefridi Wingii ad quarum questiones ïïidi Wingii responsio differtur in aliud tempus. ) teutonicae. - . .
Wouter Wouter Figuersnijder venit in cönsistorium. iubetur Figuersnyder. abstinerc a caena donec quietus acquiescat fratrum excusationi et paratus sit culpam publice agnoscere; et si interim fiat nobis proximo sabbati significet.
LenardCock Lenardus Coquus paratum se affirmat suam agnoscere culpam publice proximo dominico, et si quis eum roget cur non accesserit caenam, dicat privatim rogantibus se privatam habere causam; postremo ipsius de sponsione causa differtur in aliud tempus tractanda.
Andries Janz Andreas Corbinarius iubetur abstinere his duobus vicibus Corfraaker. 'a caena; nunc omni non vacare; latius-de ipsius causa agetur.
C. Placet fratribus ut significetur Dionysio debere ipsum



147
[ Dionysii adesse proximo die Sabbati sub confessionem; rogandum, Balensis»). an aliquam habeat in causa Adriani Hamstedii difficultatem etc.
: Litere ant- Leguntur litere antverpianorum ministrorum sub extrema
verpianae cruce constitutorura, ut pro ipsis ardentissime precetur. I eccesiae- Deinde commendaticiae cuiusdam fratris N., qui ex
infirmitate datam Marchioni ') fidem non servavit. Rogant
ut cum ipso agamus de paenitentia 2).
Jacob Jacobo Robijnslijper cum uxore significatur per Cornelium Robijnslijper. Vitrearium diaconum, ne accedant caenam Domini nisi prius conveniant in controversis capitibus cum fratribus atque ministris.
Van der afsni- Ut paucis ipso caenae die de illius excommunicatione
idinge kdriani Adriani Hamstedii fiat coram ecclesia mentio, quod nos
L Hamsied" pro ratam habeamus episcopi excommunicationem. ipso caenae die. r r r
\ De capitosis. Aengaende de hartneckigen: die se kennen, dat zij se vermanen, want die magh alle tijt alzo niet blijven, maer wij dincken daer met voer(!) te voertvaren.
[tol. 80.J
D. Aengaende dengenen die qualick leven in droncken-
De impiam schap ende onder öotlosigheit, daer mede zullen wij oeck vitamagen- ybertvaren, onder welcken oeck vrouwen sijn. tibus.
Dedefectori- Desgelijcke aengaende de onbekeerden affelligen sullen busimpaeni- wjj oeck handelen etc. tentibus.
Deblasphemis. Oeck so sullen wij met sommige lasteraers ende (die) de reyne lere bespotten oeck handelen.
Dat men desen ende die anderen vermane etc.
Placet fratribus ut cras post meridiem conveniant ministri in cönsistorium.
o) Eerst heeft boven dezen naam nog gestaan: Galijn Cornelisz. Maar later zijn die woorden weer onleesbaar gemaakt.
1) Marchio = markgraaf, markies.
2) In margine: Commendatio fratris qui fidem Marchioni datam non servavit.



148
21 Martii. Postridie ipso Veneris die. Proximo dominico, ipso caenae die, declarandum e suggesto:
Adriani Ham- Aengaende Adrianum Haemstedium, so houden wij hem stedn afsm- Voer een afgesneden ende dat hem recht geschiet, gelijck oeck de ganse ghemeente bij ons bewillight heeft in de ganse discipline-handelt (!) met hem; uutgenomen sommigen hartneckigen coppen, met welcken wij oeck dencken voert te varen, so zij hartneókygh blijven.
E. So die rotgesellen ons willen pridie caenae aengaen, Van roige- wat men hen souden aengeven:
sellen. Responsum naemlick dat zij nu daervan souden gehouden ende sich bekeren ende ons op een ander tijt aenspreken.
Wouter Aengaende Wouter die Figuersnijder, op wat wijse hij Figursmjder. zijn gchuldtbekenninge behpirt te doen:
1. Ick bekenne de twistlere Adriani Hamstedii valsch ende onrecht.
2. In de handel: dat die broeders onzer ghemeente recht met hem gehandelt hebben.
3. Aengaende die discipline-handel: dat Adrianus die selve verworpen heeft, ons ende de ghemeente ontrocken, waerin hij schuldigh is.
4. Dat hij eenmael eens met ons gheweest zij. Denique ipse ad nos venit et non satisfacit suae ipsius
promissioni, sed potius plures adfert difficultates.
5. Dat hij ons nu driemael bedrogen; ten eerste 1 in wycróepinge(I), 2 in zijn twedersprekinge(!) der prophecie anders dan hij Glaude(!) beloofde hadde, 3 in de consistorie anders sprekende dan hij Petro Delaeno belooft hadde. '
[fol. 84.]
F. Jacob Claesz. ende Antoniis Asch sullen de tafel des Die ordene Heren gaye (!) slaen.
des nacht- Jan Ingelram <*) \ mae s- ende Jan Beaugrand, \ aen een sijde staende.
ende Corneliis Glasemaker )
et) Eigenlijk staat hier Jan Ingelram Asch. Klaarblijkelijk omdat



149
Loijs Tyrij. \
ende Jan Camphen \ aen de ander sijde.
Willem Huser )
Rode Franse claret wijn ende witte brood.
Diakenen bij die wijn te bewaren ende in te gieten:
Jan Lamoth ende Henrick Mareschal.
Meester Jacob leesemeester').
Aen die eerste tafel die dienaers, ouderlingen ende diakenen met die versoenden ende sommigen anderen broederen, totdat de tafel voll zij.
22 Martii.
Publica fidei ipS0 Saturni die post meridiem, pridie caenae
professio Dio- dominicae.
nysuBalensis;
publice decla-. publica fidei professio in templo germanico et
cumUntire. declaratur Dionysii Balensis conciliatio et unitas. Literae ad Scribitur ad episcopum londinensem pridie caenae, ut londinensem aliquos mittat caenae peragendae testes, propter quosdam pridie caenae..turbare timendos, quia suspenduntur a caena.
Causa Peter Agitur in consistorio causa inter Antonium Asch et de Mol èv Petrum de Mol, quia accusat Antonium mendacii quod Antoni Assch. ^BVLm m0neat debiti quod alter negat. ë^jZ. Illius ergo venit Henricus Moreels.
23. Ipso caenae Domini die dominico, ante prandium.
Caena domi- Instituitur caena Domini ante quam hi fratres nominica servata. natim presentes publice declarantur ministris reconciliati: Declarata e Moses cuius in doctrina controversia est publice suggesto quo- ' rundam recon- deel arata. ciliatio. Moses,
Lenard,Simon „ ., .... • ■ ,t.„
Coldermaker, verzuimd is het laatste woord door te schrappen. Duidelijk zichtbaar Peter Tryon, toch heeft er eerst Antonys Asch gestaan en is eerst later de naam PeterVisscher.van ingelram daarvoor in de plaats aangebracht.
1) Leesemeester = in een klooster de geestelijke, belast met het rnderwijs der kloosterlingen in godgeleerdheid en wijsbegeerte; in 't algemeen: lector in die vakken. Hier is natuurlijk „voorlezer" bedoeld.



150
Petfer Tryon. \
Lenardus Cbquus. / Declaratur eorum declaratio ne
Simon Collarius. \ quis offei-datur si videantur acce-
Petrus Piscator. ) dere caenam Domini.
. D?c,ar*ta ^ publica Adriani Hamstedii excommunicati declaratio, stedi^exeoZ'quod sit iuste(!) P08* contemptas trium ecclesiarum admomunicati nitiones ministrorumque earundem sit(I) excommunicatio(!); publicatio. declaraturque factam esse consensu omnium ecclesiarum, itemftitol Praesert.im nostrae, exceptis pessimis quibusdam capitibus, tandem con- cum quibus etiam procedendum vel ad excommunicationem tentiosorum si non resipiscant.
hominum In hec consentit tota ecclesia inquicitatis (?) consensum PSexTm-COmmunicaenae etc'
ittnnicatio si Item monetur ecclesia ut quibus capitosi illi noti sunt(!), non resipis- et alii dissolutae vitae homines moneantur (!) ne ad extrema cant. per veniant.
Post meridiem.
Nihil agitur in consistorio in quo nisi pauci aderant, familiaria commentantes.
[fol. 85.]
H. 25 Martii. '
Ipso Martis die; B. Virgini sacro. Ante prandium.
Wouter Figur- Fit publica penitentia Wouteri Figursniders, qui bis in ^emp.rogPterprophetia locutus offenderit ecclesiam; recipitur in gratiam, ok^onem fdmittitur ad caenam Domini; publica illius fit declaratio; publicam. iUe acquiescit etc. Caena Domini. Celebratur eodem die caena Domini in templo Jesu germanico.
Post meridiem.
Comelis Cornelis Tassemaker seit, Adrianus Hamstedius geen Tassemaker. meutemaker zij.
Hij seit dat hij in die handeling Adriani Hamstedii noyt met ons bevreedight zij.
Gerit Drooghscherder ende Antoniis tuygen voer de consistorie dat Corneliis Tassemaker geseyt heeft dat die



151
Gerit Droogh-ouderlingen schalckelick ende qualick gehandelt hebben scheerder met die versoeninge; te weten Simon Coldermaker ende ende AntoniisDionysius Balensis. Dat wij qualick met hen gehandelt tu{f0er°elySgen hebben aengaende die versoeninge voer die ghemeente Simon ende verclaert.
Dionysius van jjjy seit: dat hij zijn schuldt bekent heeft bij ons ende beschuldisht dat zij van sommige sware woorden tegen ons, ende niet vanhaerder van dien handel Adriani Hamstedii, dat hij soude tevrede versoeninge. geweest zijn.
J. Statuitur ut proximo Jovis die post meridiem vocentur
in cönsistorium: Dionysius et Simon Collarius, met Gerardo Drooghscheerder, et Antonio Scheerslijper circa accusationem illorum duorum etc. Quod habuissent simulatam conciliationem coram ecclesia. Nomina Proponitur fratribus quod nomina complicum Adriani complicum. Hamstedii sint describenda.
Capita accu- Et capita accusationis adversus illos sint colligenda. sationum ad- Deinde statuendus illis (dieB), quo sint ad nos venit (!) versus illos. per binos; si recusent venire, tum respondendum illis Dies insti- d fratre8 ministri sint causam deinceps tractaturi; tuendum(l). fratregque visuros quid ipsis sit agendum. Si recusent venire ut se fratribus reconcilient. Invitandi Placet senatus consulto ut proximo dominico die e proximo do- suggesto publice invitentur complices Adriani Hamstedii minico die ad ut ge nobis et ecclesiae reconcilient adque nos veniant qui penitentiam .q ^ comparati) ein minus venerint, nos sequenti post dominico publicaturos eorum nomina. Interim rogamus ipsos complices, et nostros fratres ut instent ut ad nos veniant complices reconciliandi Deo, nobis et ecclesiae.
Kammaker Item ut pectinarius Jaques Pontius et Daniël nominatim Daniël, publicandi proximo dominico die, si non interim se Deo, ecclesiae reconcilient.
Interim testes de istis duobus ut certitudo accusationum Tfol 861 paretur etc. Per duos fratres ministros et alios fratres, K atque sorores; per Ingelramum et Tyrium, ut conveniant Danielum. Ut huc -veniat proximo Jovis die; adductis testibus per Beaugrand et Glaudium.
Item pectiniarius moneatur per predictos quatuor ut ad nos in cönsistorium veniat.



152
Jacobus Placet item fratribus ut Jacobus hyperus ') interdum suS^con- diebus Martis et fe8tis quib«sdam concionetur. cionator in nn »«• , • •
templonostro. 27 Martu-
Ipso Jovis die in prophecia. Francus Turbat rursum propheciam Francus Francides simili P^Tphetiae .BU.a inconstantia in causa Adriani Hamstedii, contra suum turbator. *Pius privatum publicumque assensum testificans nos in illa actione non recte egisse.
Post meridiem.
Literae Refert in consistorio Joannes Utenhovius sibi dictum a ^dTJtZl'^J*?1™ Galasio' q^dam apud episcopum londinensem et Galinum (fuisse) mulierculas, que dicerent Adrianum Hamstedium
Cornelisz paratum ad ineundam pacificationem cum ecclesia offensa. latinae ver- Sed contraritim illi significavit Utenhovius ex propriis
episcopo Adrianf hamstedii literis, tum ad nos tum ad Galinum londinensi Cornehum scriptis; quas placet consistorio verti latine et exhibendae. versas exhiberi episcopo londinensi.
Daniël, Quandoquidem Daniël, Gulielmi medici uxor, plurimis Guhelmi est obnoxia impietatibus et fratrum negligit admonitiones et non resipiscit, placet fratribus ut ipsi indicetur ut se paret ad publicam paenitentiam in pxoximum dominicum
sin minus «). V ,
L. Placet fratribus ut Jacobus Nicolaides conveniat Danielem,
adiuncto sibi in illis aedibus Egidio Sartore diacono.
Indicabit si parata sit publicam agere paenitentiam, nobis ante dominicam diem indicet; alias procedendum ad excommunicationem. Nomine consistorii.
De kammaker De pectinario placet: si non ante dominicum diem nos Pontes. conveniat ut eius nomen e suggesto publicetur, delineandus
d) Het slot van den zin ontbreekt, doordat het papier vergaan is. Wat er gestaan zal hebben zal wel: procedendum ad excommunicationem' of iets dergelijks zijn geweest.
1) Bedoeld is Jacobus Bucerus, de meermalen in dit hs. voorkomende vroegere augustijner-monnik uit Ieperen,



153
ut defector a vera doctrina et ecclesiae contemptor blasphemus et conviciator et mendax.
29 Martii.
Post meridiem ipso Saturni die.
I Daniël, Proponitur senatus consulto ecclesiae germanicae de Gulielmi Daniele, Gulielmi medici uxore, de qua Franciscus Bermc ïci uxor. ^QUS ^ dijgjcuitatem movet non commode publicam illius sententiam fieri posse dum maritus abest.
Agitatur inter ecclesiae ministros, an publica huius mulieris paenitentia sit differenda in adventum mariti, ut eius interim emendatie cernatur; si interim recidat nos processuros sine mora vel ad publicam paenitentiam vel excommunicationem si non resipiscat.
Introvocata cum Francisco Bertino proponitur illi consilium ministrorum, admonetur graviter, excusat mariti absentiam, cupit hanc publicam penitentiam sibi remitti ■ fol. 87.] "hac vice, si denuo relapsa fuerit, non recusabit publice M. coram ecclesia culpam agnoscere, nunc optat nobis satisfieri privata hac sua apud ministros paenitentia.
Acquiescit illa publicae penitentiae quandocunque fratribus ministris placeat, sive intra mensem, sive duos sive tres etc.
Ministri nullum illi certum tempus volunt institui ad agendam publice penitentiam quocumque primo tempore ipsis videbitur. Denique ad omnia acquiescit ministris. Satisfacien- Huius postridie causa et aliorum postridie e suggesto um ecclesiae publicandum: adfuerint nobis qui suo tandem tempore le quibusdam D|-cam • ^ acturj paenitentiam, quorum tarnen emenecclesiae per *: 1 ' ^
publicam pae- dationem prius cernere volumus. I niténtiam
satisfacturis.
1) Franciscus Berti, geb. in 1519 en minstens 90 jaar oud geworden, komt herhaaldelijk in verband met de nederduitsche vluchtelingen te Londen voor. Zoo is o.a. door zijn intercessie bij de hertogin van Suffolk in 1550 aan a Lasco en de zijnen Austin Friars-church afgestaan als plaats van samenkomst. Zie Werken der Marnix-vereeniging, S. III, D. I, blz. 12; J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn UI, (Cantabr. 1897), register in voce.



154
De compli- Complicibus Adriani Hamstedii quid e suggesto publi-
"Hawstedi''* candum. Nempe sine nomine rogantur moneanturque ut
sine nomine se ea hebdomada curent cum Deo et ecclesia conciliare
monendis e fet ministris hoe significent, ut posset cum ecclesiae aedi-
suggesto ficatione fieri. Sin minus ea hac tarnen ipsa hebdomada ante et post . .
meridiem 8 conveniant, nos proximo Aprilis dominico primo ipsorum publicaturos nomina. Monenda item ecclesia ut hos moneat reconciliationis erga Deum et ecclesiam, qui eorum sunt conscii etc. Ante et post meridiem.
Jaques Pontius pectinarius.
N.
F. Francides,
Petri Biloci adventus.
Literae Feitonis acceptae.
Publicatus Jacobus. Pontus pectinarius.
Nomen Jaques Pontii publicandum e suggesto in futuram ipsius excommunicationem, ut moneatur ab omnibus, et si non resipiscat (ad excommunicationem mox procedetur).
Concludunt fratres ministri ut aliquot ex ipsis moneant Franciscum Francidem • de duobus
1 ne loquatur in prophetia.
2 ut se Deo et ecclesiae reconciliet.
Monendus' ab Antonio Asscheo et Johanne Ingelramo.
30 Martii. Ipso dominico post meridiem. Conveniunt fratres, presente etiam JPetro Biloco qui tum modo venerant(!)
Venit. a Feitone scriptum, quo significat se huc venire non posse ad nos in Angliam, nedum ut alibi quam apud Oldersomannos') ecclesiae inserviat etc.
Nomina describuntur eorum qui sequenti dominico sunt publicandi.
Quid Gallis proponendum in proximo Martis die:
1. Scripta Godefridi Wingii.
2. De causa complicum Adriani Hamstedii, quorum proximo dominico sunt publicanda (nomina).
Ut ante prandium, sic etiam post prandium publicatur e suggesto nominatim de Jacobo Pontio pectinario in
1) Dat Feito, of Eeito Biords Syrum te Oldersum heeft gestaan, blijkt ook uit E. Meiners, Oostvrieschlandls Kerkelijke .Geschiedenisse II (Gron. 1739), 245.



155
suburbio Southwark minori quod sit blasphemus, mendax, impaenitens, contemptor Dei et defector ab ecclesia et synceriore doctrina, ut possit ab universa etiam ecclesia moneri ad resipiscentiam; sin minus oportere nosprocedere ad excommunicationem. Idque cum summo nostro totiusque ecclesiae dolore.
[fol. 88.] Publicatur item boe ipso dominico die ante et post O. meridiem, sed sine nomine, de complicibus Adriani Hawistedii, sequenti dominico nominatim perstringendis e publico suggesto; de iis, inquam, qui ecclesiam quoque ipsius Adriani Hamstedii conturbarunt, et nondum se eidem reconciliarunt; ut móneantur ab iis quibus sint noti, et ipsi a nobis ministris publice sint rogati e suggesto, ut sibi bene consulant et qui ad publicam paenitentiam parati invenienti(?) fuerint nos conveniant. Sin minus nos proximo dominico Aprilis ipsorum e suggesto publicaturos nomina, ut nominatim possint a tota ecclesia moneri °).
Nomina Nomina autem eorum sunt haec: complicum. Joannes Baptista cum Maria Bopiisfa. uxore. Emanuel Mercator.
Katelijna Haemstedia, Adriani Hamstedii soror. Jan die Blauverwer. Cornelijs Tassemaker. . Cornelijs van Etten.
Willem Satler, cum uxore Janneken Satlers. Frans, in S. Johans hooft. Gerit Kalcker. Henrick Lievens. Peter de Turcke. Peter die Moll. Francoys Francz. P. 31 Martii.
Id est ultimo eiusdem mensis die. Petrus et Adeunt episcopum londinensem Petrus Delaenus et Utenhovius
conveniunt „ jj K ,,. , ,. . , .
Bni a) In margine: Pubhcantur e suggesto sine nomine complicesKdrtam
londinensem. Hamstedii nondum reconciliati. Ut móneantur ab iis quibus sunt noti.
Ut significent ante sequentem dominicam se Deo et ecclesiae reconciliare, alioqui post dominico publicanda ipsorum e suggesto nomina.



156
Joannes Utenhovius. Exponunt illi suae ecclesiae statum et de publicandis sequenti tum dominico nominibus complicum Adriani Hamstedii.
Exhibent illi legenda scripta Adriani Hamstedii pugnantia, quibus pluribus fucumfacit quasi pacem et reconciliationem ambiat(!) cum offensa ecclesia londino-germanica, scripta inquam illius ad ministros eiusdem ecclesiae honorifice scripta, et scripta ipsius ad Galinum Cornelidem cum ignominia ministrorum eiusdem ecclesiae et contemptu scripta.
Exponitur episcopo londinensi vafricies(I) magistri Nidams qui non parum obest ecclesiae germanicae. Idem agnoscit et episcopus londinensis, cum ait vultum magistri Nidams erga se non esse ut heri et nudius tertius ').
Scripta ministrorum embdanorum exhibentur episcopo londinensi cum donatura (!) epistola Philippi M2) a Gellio Fabro versa et episcopo londinensi missa.
Agitur item ne episcopus londinensis sinat periculosa Sebastiani Franci *) scripta imprimi Londini etc.
[fol. 89.] «)
Acta senatus consulti londino-gerihanici. Mense Aprili, Maio et Junio, Julioque. Anno 1561.
[fol. 91.]
A. Anno Domini 1561.
Mense Aprili, die eiusdem primo, ipso Martis die ante prandium acta. In senatus consulto ministrorum ecclesiae londinogermanicae.
Concionatur Jacobus Bucerus hyperius concionem habet ex Actis
Jacobus hy-
perius ex
Actis 8 a) f° 89 verso en f° 90 zijn onbeschreven, versu 31.
1) Zinspeling op Genesis 31 :2, 5.
2) Er is vrij wat correspondèntie van Melanchton met verschillende Emdenaars over. Een brief, die met den hierboven genoemden identiek zou kunnen zijn, weet ik echter niet aan te wijzen.
3) Sebastiaan Franck, van Donauwörth, geb. 1499, gest. 1542 of 1543,



157
apostolicis, cap. 8 versu 31, quod ecclesiae pacem habebant et aedificabantur in timore Domini, imbutae consolatione Spiritus Sancti.
Coniugalis Venit ai nos Leonardus Coquus Stiliardorum ') de causa sponsioms matrimonialis promissi, habiti inter ipsum et Elizabetam
InterLeonar- G^ver °f Moskyte; quod agnoscit, sed ait se post intel-
um Coquum lexisse-huius lUizabetae maritum tum adhuc vixisse. t Elizabetam Sponsio inter utrumque facta sub mortem Poli cardiplyver sive nalis 2) et Mariae Reginae Angliae s). Moskyte. ' . ° ° '.
lila dicitur probatura quod mantus esset mortuus eo
tempore quo facta est haec sponsio. Id quod illa nondum fecit.
Nam si tum non fuerit mortuus irrita facta est sponsio.
Illa introvocata negat se illi promisisse certificationem de morte mariti. Tandem concluditur ut inter se transiB. gerent data in expectationis compensationem aliqua pecunia a Leonardo Coquo.
2 Aprilis die.
Conveniunt Conveniunt quidam utriusque ecclesiae ministri: Gallasius, utriusque Antonius Capella, Joannis Utenhovius et Petrus Delaenus
Linistriapud m causa Nicolai Vulpini. Episcopus londinensis proponit
:episcopum in aequas conditiones absolvendi ab excommunicatione JNicolai
feïUsa Nicolai Vnlninï Hfifl rppiiaat. t.nlfs ill« (>nsrlf>m de
Vulpini.
is een der bekendste spiritual isten uit de 16e eeuw geweest. Een scherpzinnig en origineel denker was hij niet, wel echter begaafd stylist. En zbo is hij dan ook, vooral in Duitschland en in de Nederlanden, niet zonder ihyloed geweest. Voor zijn volledige biografie zie bijv. 't artikel van Hegler in Herzogs Realencyclopadie*, in voce. Bibliografische opgaven in Karl Goedeke, Grundrisz zur Geschichte der Deutschen Dichtung, II (Dresden 1886), 8—14.
1) Elders heet deze zelfde Lenardus: Cock up 't Staelhoff.
2) Reginald Polus of Pole, de kettervervolger onder de regeering van koningin Maria de Bloeddorstige, die zóó fanatiek was, dat hij nog jaren na hun dood de lijken van Bucer, Fagius en Catharina'
- Vermilia, Petrus' Martyrs vrouw, liet opgraven om ze in 't openbaar te verbranden, stierf 18 November 1558. Een volledige biografie var hem, zie Herzogs Realencyelöpadie', in voce.
3) Koningin Maria, de Bloeddorstige, overleed 17 Nov. 1558.



3 Aprilis.
Ipso Jovis die ante prandium, in templo Jesu etc. Peteri de Petrus de Moore sive Turcke, monitus, tandem agnoscit Moorepaeni- cuipam in consistorio et aliquo (modo) paratus est suam tentia publica , ,. , ..... ,. , ,
quatenus ab Publice culpam agnoscere sequenti dominico die; sed tam
ipso promissa. id ipsum deliberandum sumit et si mutetur animi ipsius propositum se indicaturum sub proximum Sabbati diem. Sin minus tarnen proximo dominico die matutinus (?) ipsi, ante inchoatam concionem antemeridianam, qua nomina complicum Adriani Hamstedii sunt publicanda.
Post meridiem.
Michael Michael, diaconus ecclesiae antverpianae, ait fratres aifvri'n °<uosdam. etiam in consistorio ecclesiae antverpianae1); diaconus36 postulat ut haec tandem duo describantur ad ipsos:
1. Cur negata dicatur Adriano Hamstedio disputatio etc.
2. Ut nostram déclaremus innocentiam erga expulsas Anabaptistas.
[fol. 92.] Introvocatus Gerardus Calcker cum Gulielmo Satler;
C. omnes fere complices Adriani Hamstedii, invitis ministris, Complicum irruerunt, et iussi exire ordinemque servare recusaverunt, rebellio et seque obstinatos declaraverunt.
adverëus Adfuerunt ex reliquis quibusdam fratribus Antonius cönsistorium. Scheerslijper et Petrus Biloces, ^Gerardus Matte2) et Mattheus Platevoet. Complices qui tum temporis irruerunt sunt hi: 2. Johannes Baptista cum uxore. 1. Emanuel, die sone van Jacobus, van Breda.
1. Johannes Blauverwer.
2. Willem Satler cum uxore.
1) De zin loopt niet af.
2) Gerardus Matte, hoedenmaker, zegt de lijst der leden van de kerk d.d. 22 Juni '1561; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 274. Hij is zeker wel identiek met zijn naamgenoot, die in Dctober 1561 te Sandwich nogal een invloedrijke rol speelde; vgl. J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivum II (Cantabr. 1889), n° 57, en ook met den Gerard Matte, van Ieperen, die in Nov. 1560 met zijn gezin de avontuurlijke reis maakte, waarvan Geschiedenis der Martelaren (ed. Doesburg, 1883), 038 vertelt?



159
1. Francoys Francz.
1. Cornelijs die Tassemaker.
1. Cornelijs van Etten.
1. Katalyne Haemstede.
1. Frans, in S. Jans hooft ').
1. Gerard Calcker.
Personae 12.
Hi ita turbarunt cönsistorium ut coacti sint (!) discedere
ad aedes Petri Delaeni. omina com- Proponit Petrus Delaenus an procedendum in publicandis ücum proxi- comDiicum Adriani Hamstedii nominibus nroximn dominion
Iio dominico jLlicanda dle> qUla:. I suggesto. 1» Toties moniti non resipiscunt.
2. Smgulatim vocati tumultuatim (!) irruere voluerint celeriter attingendum. lonagnoscunt 3. Cönsistorium reiicere student instar core (!) nos tesministros. tibus quibusdam fratribus extra cönsistorium.
Placet fratribus ut ipsorum publicantur nomina ante prandium.
D. Si quis complicum loquatur in ecclesia, monendus ut
taceat, et ecclesia cum silentio in unitate sit testis istiusmodi facti, et si tali aliquid accidat, sibi imputet.
Francoys Francoys Simons2) et Maria Moreels van Bell cupiunt
-Simons et coniungi in matrimonium; convenit igitur nos ipse
Bavken van m ■ , . j • • , ■,. ' .
Bejl mtur: Jd ranciscus optatque proximo dominico publican sua
coniuges. nomina e suggesto.
Testatur se paratum cum sua subjicere se d'isciplinae
et adjicere ecclesiae germanicae.
Rogatque ut sibi sutori calceos reficiendos mittamus etc.
Nominandus igitur secundo Jaques Pontius, pectinarius, proximo dominico.
1) Deze toevoeging zal zien op hetgeen het door dezen Frans bewoonde huis aan gevelsteen of uithangbord vertoonde.
2) Op de ledenlijst der kerk d.d. 22 Juni 1561 komt voor Fransiscus Simonsoon, veteramentarius (schoenlapper), sine liberis; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 274.



160
Capita quedam generalia complicum Adriani Hamstedii. ïnderswarig- 1. Gerott tegen die dienaers, die den waerheit voer* staen ende met logenen beswaert.
2. Tzamen geraedtslagen ende gelastert, al ist dat zij Ecclesia meest all zijn lere niet toestaen, als zij seggen. iudicet. 3t j_)ie ghemeente beroert ende verscuert.
Hoe wel die een meer, die ander min etc.
Placet ministris ut proximo Sabbati die post meridiem conveniatur in cönsistorium in templum °).
Si fertur publice paenitentes non nominandi sed differendi in tempus pomeridianum, sin minus fuerint, tum ante prandium nominandi.
[fol. 93.]
E. 4 Aprilis.
Ipso Veneris die post meridiem. Cornelius Convenerunt ex pacto ad aedes Petri Delaeni: Michael, Tassemaker ante ecclesiae diaconus et Joannes Fisch et Cornelius chaekTet Jo- Marsupiarius. Aderat Joannes Ingelram. Dixerat Cornelius hanne Fisch illis se veile redarguere ministeros londino-germanice commissus ecclesiae iniquae cum AdHana Hamstedio actionis; sin
miquae ad- minus, veile suam se culpam agnoscere publice etc. versus mini- _., . \ • y. f, °
stros accu- Quicquid proponeret Cornelius refellebat (!) secundum sationis. Dei Verbum Petrus Delaenus et Joannes Ingelram, ut nihil omnino posset probare.
Interim reprehenditur idem quod male fecisset et de pluribus accusatur, sed indignabundus obstinatus manet.
1. Accusatur calumniarum a praedictis duobus fratribus, quod non posset probare intentata.
2. Deinde et mendacii, quod non stet promissis, ex pacto, cum diceret se agniturum culpam si probare non
• posset intententa adversus ministros ecclesiae germanicae.
3. Postremo referentibus istis fratribus agnoscit Cornelius se impugnasse Gualterum Sculptorem — sicut ahtea Simonem Collarum (!) et Dionysium — quod falsam paenitentiam habuisset, nempe quod non commisisset quor-
a) Eerst heeft er gestaan: in aedes Petri Delaeni.



ïêi
sum paenitere deberet, audiisse itaque hi duo fratres se dicebant Gualterum, qui dicebat se offendisse publice ecclesiam seque adhuc de offensa dolere, recteque fecisse quod publice declarasset paenitentiam.
Denique totus malignus discedit Cornelius de nulla reconciliatione sollicitus, ipsos etiam duos fratres appellat partiarios causae nostrae adversus se, quod nollent ipsius iniquitati favere.
Dixerant Cornelio hi fratres, si ipse nos reos probaret seque innocentem declararet, veile se cum ipso'adversus nos agere et si excomraunicaretur, communem cum ipso censuram ecclesiasticam subire. Sin minus, suam ipse . Cornelius impositam paenitentiam praestaret <»).
5 Aprilis. Ipso Sabbati die, pridie Paschatis. iayeridenun- Conveniunt ministri quia indicatum erat a Maiero urn ïontoo". UFbis Praefecto> si tempestuosus fuerit dies, vel tempestuosi,' [ermanicum Angl°s mc concionaturos in templo nostro. lareturfutu- Placet ministris ut Petrus cum Joanni Utenhovio conkncigl°bUm veniamus(!) episcopum londinensem, aut saltem ipsum irtreTferias vel .ipsos concionatores, ut moneant populum auditorem [fuerint dies ut si* in peregrinos Christi fideles pauperes liberalis. nbili quoties Deinde ut Antonius Asch cum Jacobo Nicolaide, vel illo j uennt. absente Ludovico Tyrio, astent valvis templi, intrinsecus
et extrinsecus duo diaconi, Cornelius Stephanus2) et
Henricus Marischall.
Petrus de Ut Joannes Camphe et Ludovicus Tyrius cras sub horam More. septimam antemeridianam conveniant Petrum de More; si
a) Deze alinea staat in het hs. overdwars in margine geschreven.
1) Bij dit „Maierus" zal te denken zijn aan den Mayor of Lord-Mayor van Londen.
2) Vermoedelijk wel dezelfde als de, op de ledenlijst van 22 Juni 1561 genoemde Cornelius Stevins, vitrearius, inserviens Anglo, prolem habet unara hic natam (vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 273) en eveneens waarschijnlijk identiek met den in dit hs. dikwijls genoemden Cornelius Vitrearius.
Kerkeraadsprotocollen. 11



162
ex animo affectus sit agnoscere culpam iudicetur; sin minus, ipsius nomen cum reliquis publicetur.
■ Henricus Hij bekent dat Adriani Hawistedi* sake quaedt zij, ende ,. Levinus ^ wjj recbt met hem ghedaen hebben, maer dat wij reconci ia-ur'tegen zijn eygen persoon gesondight hebben, hem afsnidende sonder zijn weten.
Ait se paratum reconciliari fratribus et ecclesiae, placetque ut eius publicetur reconciliatio etc. [fol. 94] , Publicandum, dat hij wel gerust is ende met ons beG. vredight etc.
Nomina Nomina complicum hoe ordine publicanda e suggesto: complicum. jan Baptista die Italiaender.
Maria B., zijn huysvrouwe. Jan die Blauverwer. Francoys Francz. Cornelijs van Etten. Willem Satler.
Janneken Satler, zijn huysvrouwe. Emanuël, sone van Jacop van Breda. Frans, in S. Jans hooft'). Peter de Turcke. Gerit Calcker. Cornelijs Tassemaker.
Katelijne Haemstede, suster Adriani Hamstedii. 13 nomina.
6 Aprilis. Ipso Paschatis die, ante meridiem.
Henricus Londini in templo Jesu2) acta ecclesiae LondinoLevinus et germanicae. ■ Petrus de Mol
reconciliati Horum duorum fratrum — Henrici Levinr- et Petri declaratf de Mol — publicatur reconciliatio ipsique eandem factam publice testantur coram ecclesia.
1) Naar den gevelsteen pf het uithangbord van zijn huis.
2) Aldus heette het den Hollanders ten gebruike afgestane kerkgebouw.



163
ï Jaques Pontes Jaques Pontius, pectinarius, iam secundo die publicatur I a^ubSafur * tota ecclesia monendus, ut reóonciliet se Deo et ecclesiae.
f W Praescripta 13 personarum nomina publicantur e suggesto
ut ad resipiscentiam móneantur a tota ecclesia, ut se Deo et ecclesiae reconcilient etc.
I Publicata e Publicatur item e suggesto de Anglis futuris in nostro suggestocom-templo concionibus anglicis ante prandium, quotquot !S!!Sfc«tat -bili dies. q I nomina. Post prandium tarnen conciones germanicas futuras
De feriis apud nostros in eodem templo. Derondoni- Die tamen Jovis nullam concionem aut prophetiam bus anglicis futuram, : in templo Sed eam futuram post meridiem diei Mercurii, si Angli nostro. ante prandium in nostro templo concionati fuerint.
Alias ante prandium ipso Mercurii die futura cum prophetia concio.
Post meridiem Pascatis. iJoannisUten- Proponit Joannis Utenhovius quorundam accusationem hovii difficul- de se, de acceptis ex manu Joannis Baptistae pecuniis, tas circa ac- • •^^ . : r r '
Uptas a Joan-quasi llle sPoliarit pauperes sua pecunia. I ne Bapiisia Assignavit igitur Utenhovius eas pecunias reddi pauperi| pecunias. bus, quum alio illi modo Deus prospexerit, et ille sua olim bona legavit pauperibus. Et nunc per impressos psalmorum libros assignaverit in usum pauperum etc. Atque ita compensavit.
[•[fol. 95.] Ministri ecclesiae gallicae duo: Petrus Catilina cum
I. diacono, venit (!) ad nos in causa fratris nomine Martini
Confirmatio Nouwel»), Galli, qui cupit confirmari in matrimonio cum.
coniugalis sua uxore Jacomina Coushon, quae linguae gallicae ignara
Galli cum „,,n Q£> „r!;;„Q>.o ~„„iQo;„« „„j j„ i ..
. a\j «mivi/n. öWlüDiac UU9UAC, ÖCU. UO 1LB cbgCUUUill
Gallis.
uxore ger mana.
De caetu Agitur de caetu utriusque ecclesiae menstruo. Invitamur
utriusque a Gallis, ut proximo Mercurii adeamus Gallos post meridiem ecclesiae menstruo.
1) Vgl. F. de Schickler, Les églises du refuge en Angleterre, III (Parijs 1892), 57. Blijkens het feit, dat op de ledenlijst van 1561 Jaquemyne Noel voorkomt (vgl. Publications of the Huguenot Society



164
in templum ipsorum, ipso Mercurii die, si Angli non fuerint in nostro templo concionati eodem die ante prandium, alias si concionati fuerint, proximo Jovis die post meridiem.
7 Aprilis. Ipso Lunae die, ante meridiem. Secunda Prosequitur suum textum Jacobus hypefius ') Actorum Jacobi hyperii 9 versu 30, in qua(!) potissimum agitur adversus Anabapconcio. tistas, qui negant etiam pacem a persecutionibus posse ullo esse tempore in ecclesia Cbristi.
Post meridiem.
Subducta Subducitur menstrua diaconorum ratio ab Henrico diaconorum Marischal et Joanne Lamot. ratio.
K. 8 Aprilis.
Nostra scripta Ipso Martis die ante meridiem.
aniHamstedii Refert Utenhovius de reditu A. W.2) ex Öallia, deque per multas in scriptis nostris in causa Adriani Hamstedii procuratis per
Galliaeccle- omnes fere in Gallia ecclesias, missisque item in Suetiam3).
mTttifl^etin Summo affectos gaudio fratres Parrisiis.
Suetiam procurata.
Scriptum Conveniunt ecclesiae ministri, quibus testatur Utenhovius Joannis Vten- se scribere ad fratres Franc'ofqrtiï quibüsque etiam postulat
Aoutiad Pe- responsum eorum censuram de causa Adriani Hamstedii. trum Dathe- r nurn 4).
of London, Vol. X, Part I, p. 285) heeft deze 'zaak 't verloop gehad, dat de betrokkenen er van wenschten.
1) Bedoeld is Jacobus Bucerus.
2) Deze initialen kan ik niet aanvullen. Mogelijk Arnoldus Walwicus?
3) 5 Maart 1561 gaf Eritus XIV, koning van Zweden, een decreet uit, waarbij aan om het geloof vervolgde vreemdelingen gastvrijheid werd verleend; zie Werken der Marnix-vereeniging, S. III, D. I, blz. 45, 46; J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Balavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), n° 48. Naar ik vermoed zijn dan die vreemdelingen het doel der in den tekst vermelde reis geweest; meer dan de ingeboren Zweden. Weliswaar spreekt het genoemde decreet van gasten, die nog komen moeten. Maar evenals te Londen zullen toch 'ook in dit gebied reeds wel tal van Hollanders geweest zijn, alvorens de overheid officieel met hun emigratie rekening, ging houden.
4) De bekende Petrus Dathenus — voor wiens volledige biografie
Post meridiem.



165
JaquesPontes, Placet fratribus ut postridie significetur ecclesiae de kammaker. Jacobo Pontio pectinario abstinendo proximo dominico.
Complices Deinde ut proximo dominico significetur ecclesiae de kdrianiHam- publicatis Adriani Hamstedii complicibus, sequenti post
StedÜ publi- ->i /l«rviini/i/\ ovrmmmnninonrlio
cati quando
excommuni- Capita accusationum omnium in genere complicum:
candi. - 1. Involutum se et implicatum uni eidemque negocio, Capita gene- igitur in genere de omnibus.
ralia adversus 2. Quia hactenus ab initio obstiterunt iis qui veritati complices. ,
patrocmantur.
2. Quia sunt Ao/Sapo; et contumeliosi in omnes ministros.
3. Turbaverunt ecclesiam et muitos inquietes xeddiderunt.
4. Denique omnino se conspiratores core(!) nostri in ecclesiae destructionem praestiterunt.
[fol. 96.] Quid proponendum Gallis:
L 1. Do literis ecclesiae flandricae a Godefrido Wingio
scriptae.
2. De unitate ministrorum utriusque ecclesiae confirmanda.
3. De hispanicae ecclesiae ministro, quid ea in re agendum, mutuo opus consilio.
4. Quid remedii si nostri a nobis ad ipsos defecerint, rursum ab ipsis ad nos defecerint vel ab utrisque ad hispanicam ecclesiam.
5. Item de cuiusdam Martini coniugio quomodo cum ipso agendum.
De complicibus.
De compli- Quid agendum si venerint ad nos catervatim complices cibus. Adriani Hamstedii.
Placet non esse adrriittendos ita catervatim. Post utriusque ecclesiae caetum ex gallico templo in nostrum, ut ibidem
ik verwijs naar Th. Ruys Jr., Petrus Dalhenus (Utr. 1919) — stond te Frankfort van het najaar 1555 tot hij in den zomer van 1562 met zijn gemeente naar Frankenthal, in de Palts, vertrok.



166
Gallici cons: (I) Assentiuntur de excom¬
municandis Adriani Hamstedii complicibus.
M.
De concione utriusque
ecclesiae et defectione
alterutrius
aliquorum.
Ad literas Godefridi Vfingii: .
Responsio gallici consistorii.
paulisper consultemus, - idque crastino die. Die aliquo quoque conveniendum in ecclesiae negocia.
9 Aprilis.
Ipso Mercurii die post meridiem. In conventu utriusque ecclesiae.
Rogati fratres Galli de excommunicandis Adriani Hamstedii complicibus, assentiuntur nobis, nempe ut proximo dominico publicetur de ipsis sequenti deinceps dominico excommunicandis, si non resipuerint.
Rogantur Galli fratres de defectione fratrum alterutrius ecclesiae ad alteram vel ab utraque ad hispanicam.
Respondetur nullo modo ferendam talem defectionem, alioqui in pacificis utrinque personis non negandam caenae communionem.
Alias hinc gravissimam orituram confusionem, disciplinaeque ecclesiasticae dissipationem.
De quaestione eccleciarum fiandricarum ex literis Godefridi Wingii
1. Liceatne gestare arma ad defensionem adversus Papistas.
2. An decanos Papae ascitos pjo magistratu agnoscendos.
3. An liceat carceres vi disrumperè et captivos invitis oppressisque custodibus liberare.
Ad primum: licere quidem sese defendere, sed non adversus magistratum; gerere arma in terrorem malorum, sed non abutendum in ignominiam Evangelii.
Ad 2m: spirituales Papistas sive inquisitores nomine et autoritate magistratus agere, sicut scribere(I) et pharizaei; non igitur resistendum illis armis sed patientia, Verbo
1) Vermoedelijk is de hier genoemde brief dezelfde als is afgedrukt bij J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Balavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), n° 100. Zie: A. A. van Schelven, Het begin van het gewapend verzet tegen Spanje in de 16e eeuwsche Nederlanden in Handelingen van dé Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde (Leiden 1915).
WMSt



167
[fol. 97.] Dei, fidei professione, precatione et patientia; interim uti N. concessis mediis, non abuti, ne male audiat Evangelium.
Ad 3m: difficile hic consulere, bonis et quietis utantur mediis; Dominus non deerit suis.
De supplicatione ecclesiae antverpianae ad ; ' magistratum antverpianum.
De suppiicati- Respondent periculosum esse consulere ut imprimatur, one ecclesiae vxx\^ ea jn re Galasius consulere episcopum londinensem. antverpianae.
Nulla fuit hoe tempore pomeridiana concio etsi feriae Paschatis adhuc essent, sed dumtaxat ante meridiem fuit concio cum prophetia.
Post meridiem nulla habetur, propterea quod hec praescripta erant cum Gallis agenda, ut sint in ipsorum acta templo.
Soluto inde utriusque ecclesiae caetu, itur ad nostrum templum germanicum, ibidemque quaedam nostrae ecclesiae negocia aguntur etc.
10 Aprilis. Ipso Mercurii die, post meridiem.
Moses, Fran- Hi fratres Moses, Franciscus. Ahenarius ') et Joannes siscm Ahe- yiscus adierant bis terve Cornelium Marsupiarium indeque
nariUSntinterDis terque adeunt aedes Petri Delaeni, in eius et Joannis
CUComeli"s ^Ingelrami et Jacobi hyperii2) presentia, et post in duorum Tassemaker dumtaxat priorum; referunt se adfuisse Cornelio et quatenus etquosdam ideatur adducendus ad publicam paenitentiam suorum
ministros etc. ... . j .
0 adversus ministros et ecclesiam delictorum.
Namelick so men hem niet wilde dringen, dat hij soude moeten seggen dat wij dienders in allen recht in Adriani Hamstedii sake gehandelt hadden, zo wilde hij zijn schuit wel bekennen, nu so zeer benaut zijnde.
Hyr op is geantwoort, dat zijn .zake alle verre strect
1) Deze Franciscus heette eigenlijk Van den Bosche; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 274. Ahenarius ziet op zijn beroep: kopersmid, metaalbewerker.
2) Dezelfde als Jacobus Bucerus.



168
ende niet lichtelick zij aen te syen, noch oeck dat wij niet gesint zijn een vuyle versoeninge aen te nemen, aenghesien hij nu te voren eens tevreden sijnde, wederom terugge geweken is ende sijn woort niet gehouden heeft. Oeck nadien hij heeft willen onrust maken die broeders die gherüst waren, Simon Coldermaker, Dionysii Boecbinders, Wouter Figursniders ende ten lesten Henrick Levyns, so seggen die broeders van sijnent wegen, dat hij gesint sij Bijn schuit te bekennen, wairin oeck dat hij hem vergrepen heeft, [fol. 98.] Maer Petrus Delaenus seyt, dat men hyr in moet wel P. den swacken dragen so verre het te dragen is, maer daer en tusschen so moeten allen dingen oprechtelick geschien.
1. Ten eersten aengaende: so bekent hij Adrianus Hamstedius onrecht heeft, ende dat wij recht gedaen
.hebben dat wij die waerheyt voerghestaen hebben tegen Adrianum Hamstedium.
2. Ten anderen: dat wij recht met hem gehandelt hebben — als ghij seght — dat hij bekent, nu so zal men hem van begin tot midden der handel, van daer tot den eynde toe moeten voerhouden, tot Adriani Hamstedii afsnidinge toe; oft hyrin niet recht gehandelt zij, ende hij hyrin gesondight heeft tegen ons sprekende ende ons ten onrecht beschuldigende ende die ghemeente beroerende.
3. So hij oeck iet hebben, 'dat hij dat selve, waerin hij mene dat wij soude anders dan recht gehandelt hebben, (ons aengheve).
So hij oeck niet hebbe noch wete voert te brengen, dat hij dan seggen, hij wete ons nergens jn te beschuldigen. Q. 4. Dat hij dan oeck sijn schulden sal bekennen ende
ordentlicke ende opentlick sullen verhaelt werden ende hij oeck alle quade vermoeden uut den harten werpen.
5. Dat men eerste zijn stucken sal openlick voerhouden moeten, van
1. sijn falsche beschuldinge.
2. van beroerte der ghemeente.
3. van zijn tsamen spannen met die anderen tegen die dienaers.
4. dat hij gesocht hebbe ander te beroeren etc.
6. Hiertoe begeren die broeders dat men hem voer een



169
[fol. 99.] R.
Colliguntur testimonia adversus Adriani Hamstedii complices.
Commenda-
ticia Joannis
Utenhovii epistola.
Sondage bij ons souden vorderen, ende dat zij daerbij mochten sijn; dwelcke hen Petrus Delaenus belooft so verre het mogelick is, want sij begeeren dat hij op naesten mochte opentlick sijn schuit bekennen.
11 Aprilis, post meridiem. Conveniunt ministri in aedes Ludovici Tyrii. Describuntur accusationum testimonia adversus Adriani
"Hamstedii complices.
Placet ut postero conveniamus die in templum vocanturque ad nos Moses, Ahenarius et Joannes Fiscus, qui cum Cornelio Marsupiario nobiscum agant etc.
Item Gulielmum Satler cum Joanna uxore per Antonium Elspet vocandum etc.
Haec procuranda per Joannem Ingelramum.
12 Aprilis, ante meridiem. Conveniunt ministri, seniores et diaconi in templum
ecclesiae londino-germanicae. Legitur epistola Utenhovii commendaticia ad ecclesias gallicas pro Mattheo Stilte »), ecclesiae nostrae fratre etc.
Cornelius Veniunt item in cönsistorium Mohps aRpnarina nt Tnon„u
Tassemaker. Fiscus pro Cornelio Marsupiario.
Capita Cornelio Marsupiario proponenda agnitionis publicae culpae:
1. Quod antea reconciliatus resilierit et promissam penitentiam ecclesiae non servarit.
2. Quod multa adversus ministros et ecclesiam peccarit. S. 3. Quod laboravit pacificatos et reconciliatos turbare.
Circa compactionem et ipsius pacificationem. 1. Proponendum etiam publice, quod in his nobiscum
1) 1567 was deze weer te Londen terug en 1573 werd door den prins van Oranje mede van zijn diensten gebruik gemaakt om geld en troepen uit de vluchtelingen-kerken te verkrijgen, tot steun voor den opstand. Zie Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 374; J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-llatavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), n° 129 § 15.



170
nihil habeat diffioultatis ab initio ad medium usque ad finem nostrae cum Adriani Hamstedii actionis, beneque , de nobis sentiat.
2. Ut se etiam seiungat ab omnibus Adriani Hamstedii • complicibus.
3. Atque id ipsum manibus datis testandum coram tota ecclesia etc.
Introvocatus cum praedictis. fratribus in tota actione dissentit a fratribus atque ita discedit.
De vocandis Proponit Petrus Delaenus an non placeat ministris ut in consisto- vocentur ordine duo tresve ex complicibus in cönsistorium, rium ordine preserjtibus tarnen aliquot insignibus fratribus, ut illis precomplicibus. sentiDU8 communiCantur complices Adriani Hamstedii.
Publicandum e suggesto nos suo tandem tempore ipsorum declaraturos gravaminu, quae adversus illos habemus, et quibus ipsos gravamus, quandoquidem nos ipsis hactenus publice pepercimus et etiamnunc parcimus. Sed quia sunt qui putant se innocentes, talesque- apud fratres monitores iactitent, nos ipsos communicemus priusquam ipsos speciatim culpemus publicemus ut ante fecimus, [fol. 100.] faciemus rursum si dignentur vocati ordine ad nos venire. T Sin minus venire dignentur, nos illos contumaces habebimus et cum ipsis tanquam rebellibus procedemus.
12 Aprilis, post meridiem. Ipso Saturni die. Epistola Accipitur scriptum Joannis Beaugrand, quo testatur se Joannis Antverpiae vidisse et legisse scriptum — Adriani Hamstedii Be*u8rarn<! Sive complicum, sine ullo tarnen nomine — blasphemum, 6X n5issa*Pia quo Petrus Delaenus et reliqui ecclesiae londino-germanicae ministri gravissime accusantur.
An anglice Agitur item de summaria repetitione latina anglica versummaria tenda, de qua tarnen ante esset conveniendus episcopus repetitio in ion4inensis ut it ipsum latinum exemplar describatur. causa kdriani
Hamstedii. De pectinario Jacobo Pontio.
Deexcommu- 1. Procedendum cum hoe Pontio, excommunicatione, nicando utque ministri in aeditiore consistorio veritati testimonium Jacobo Pontio. ferant_



171
2. Proponendum in ecclesia de ipsius nomine, etiam precatione ante ipsius excommunicationem si presens fuerit in templo.
3. Rogandi seniores an quis aliquam attulerit legitimam causam et non debeat procedere excommunicatio.
4. Petrus Delaenus declarabit nullam ad se allatam causam sistendae aut omittendae excommunicationis, rogabitque seniores an ipsis aliqua causa legitima et iusta.
U. De complicibus Adriani Hamstedii.
1. Placet fratribus ut postridie iam crastino dominico publicetur de complicibus Adriani Hamstedii sequenti deinde dominico excommunicandis.
2. Deinde ut omnes qui ipsos noverint culpabiles ipsos moneant, cumque(?) quidam fratres ad nos vocandi, qui ipsos moneant.
3. Quin et nos idem sumus facturi, etsi iam saepius monuerimus et reprehenderimus sic tarnen ascitis quibusdam egregiis fratribus totius actionis testibus, si tarnen vocati ordine ad nos venire sint dignati.
4. Nunc nos in ipsos Adriani Hamstedii complices perstringere ut ipsis in ipsorum paenitentiam parcere(!) donec tempus postulet plurium declarandorum etc. Si non interim resipuerint etc.
De asciscendis quibusdam fratribus in cönsistorium vocandis.
Jeaseiscendis Placet ut quidam vocentur fratres in cönsistorium in quibusdam proximum post meridiem, ipso Martis die, qui nobiscum cönsistorium 8m* t,°tius actionis testes cum fratribus complicibus Adriani idcomplicum Hamstedii. Et crastino die post meridiem agendum quinam
kdnani ex complicibus sint vocandi in ipsum Martis diem. Hamstedii
testationem. [fol. 101.]
X. 13 Aprilis.
Ipso dominico die, ante prandium.
Excommuni- Excommunicatur Jaques Pontes, pectinarius, declaraturque catio Jaques antea quid sit excommunicatio, a quo instituta, et postontes acta. remo quo se ecclesia erga excommunicatum deinceps babere debeat.
12 Aprilis. Complices Adriani Hamstedii.



172
13 Adriani Jam secundo publicantur praescripti tredecim 13 Adriani
Hamstedii Hamstedii complices, iubentur moneri praesertim a fratribus complices , ,.
denuonomi- Praes';antioribus rerumque ipsorum conscns.
natim publi- Declaranturque sequenti deinceps dominico excommunicatiinsequen-candi, nisi interim resipuerint seque Deo et ecclesiae tem domini- reconciiiarint et legitima aliqua intermittendae omittendeve cum excom- ... . . „ . .
municandi. excommumcatioms causa mtercesserit bcriptuns conformis.
Declarata tota Denique declaratur ab initio ad finem tota cum Adriano cum Adriano Hamstedio actio et iudicium aequo auditorio committitur,
coram Deo et eius angelis iuxta Scripturam et bonam conscientiam iudicandum an non bene actum, aliter vel
nos vel ipsi agere potuissent.
Hamstedio
actio e sug¬
gesto.
monitores complicum ad nos rever-
tantur rogati
Post meridiem.
Ut fratres Monetur rursum ecclesia et moneant 13 complices Adriani
Hamstedii, ii praesertim qui ipsos noverint et conscii sunt de ipsorum conspiratione, monenturque fratres ut ad nos revertantur iudicentque quam de se spem praebeant verae
e publico resipiscentie, ut sciamus quatenus cum ipsis procedendum,
suggesto. cum publicatum sit e suggesto de ipsis proximo dominico excommunicandis.
Y. 15 Aprilis.
Op Diensdage voermiddage. Peracta Jacobi hyperii') contione conveniunt ministri; vocandi statuuntur post meridiem: JohannesBap- Johannes Baptista cum uxore. tista. Maria Jan die Blauverwer. Baptista. Jan Gerit Calckar. rfl&uv6rw6r.
Gerit Calckar. Gulielmus Satler cum Janneken Satler. Gulielmus Si non Gulielmus adfuerit tum Franciscus in capite Satler cum Joannis. uxore Janneken. Post meridiem.
Ordoproce- Ordo procedendi cum complicibus de ipsa doctrina dendi cum Adriani Hamstedii et actione cum ipso habita, in qua priore complicibus. noDiscum sentiunt, debent nobiscum egisse(!); sed quum
1) Bedoeld is Jacobus Bucerus.



173
id non fecerint, a nobis non sererent(?) sed privatim et publice se opposuerint nobis et nostris totique ecclesiae meliori parti nobiscum pro veritate pugnantibus, imo publice calumniati-^sint, conspirarint et ecclesiam turbarint et sese eidem causae involuerint. Placet ut si qui sint qui ex animo resipiscant omnesque odii et timoris suspiciones de nobis deponant, nihil se dicere posse affirmant quo declarent non male fecisse, nee veile, etiam si non in omnibus assentiantur, tarnen parati sint ad publicam penitentiam suae conspirationis et turbationis ecclesiae etc, posse admitti etc.
.[fol. 102.]
Ex complicibus venerunt hi sex:
r~Sc„BmaP" J— Bapti8ta °Um UX°reixore. Guliel- Sadlerus cum uxore.
i nus Sadlerus Franciscus apud D. Martini, in capite Joannis Baptiste \). '\ Pm.uxore; Joannes Blauverwer.
jLpite Joannis. Adfuerunt cum Petro Delaeno, Verbi ministro, seniores \ (oannes Blau- fere omnes et diaconi plerique.
verwer. Adfuerunt et complures ecclesiae fratres [ Complures Ordine praescripto agit cum singulis Petrus Delaenus, extra consi- capita adversus singulos legit, quibus probat illos non * In?™ Pre' m°d° (non) innocentes — ut iactitant apud ecclesiae j iainistrisUfra- fratres —■ sed etiam complices Adriani Hamstedii, adversarios '■ [es ecclesiae, propugnatorum veritatis, ecclesiae turbatores, et cum sodalitio Core, Dathan et Abiram püniendos nisi respiscant.
Rogat ut resipiscant et Deo ecclesiaeque se reconcilient, ne abscindantur ab ecclesia. Sin minus, ante dominicam diem in hoe parentur eadem dominico proximo abscindendos ab ecclesia. Nemo horum acquiescit postulatis, praedicitur illis itaque procedendum cum excommunicatione.
Rogantur et alii ecclesiae extra cönsistorium fratres, num digna publicae (paenitentiae) mala fecerint. Assentiuntur omnes. Rogantur iidem ut postridie sub eadem hora redire dignentur.
1) Dit zal een aanduiding zijn van het uithangbord of van den gevelsteen van het huis, waarin Franciscus woonde.



174
Decemuntur a ministris vocandi postridie
Franciscus Francides. ) _ , „j;„„
_ . f Per Mosem et quem ille acliun-
Cornehus Ettensis. > .,
I xerit soctum. Catahna. ;
Emanuel sed per Jacobum Biloes, et quem ille voluerit [adiungere] °) socium.
AA. 16 Aprilis post meridiem.
Ipso Mercurii die.
Vocati adsunt Conveniunt in templum londino-germanicum cum eccleTranciscus 8iae ministris complures ecclesiae fratres. Acciti adsunt Francz., Ema- -franciscus Francides, Emanuel, Cornelius Ettensis et Katalina van Etten 6Ca-Hamstedia, Adriani Hamstedii soror.
tahjnHawi- Agitur cum his ut praescriptis Adriani Hamstedii comstedia. pHcibus; publica imponitur agnoscendae culpae penitentia, recusantibus predicitur excommunicatio proximo dominico futura.
17 Aprilis. Ipso Jovis die, post meridiem.
Acciti adsunt Conveniunt ministri cum aliquot ecclesiae fratribus.
Gerardus Idem ut cum reliquis agit Petrus Delaenus et seniores cum Calcker Pe- w üg fratribus:
trus de Turck, .> Cornelius Gerardo Calcker, Tassemaker. Petro de Turcke, ' et Cornelio Marsupiario, • quorum Gerardus spem praebet aliquam futurae publicae (paenitentiae), quam postridie significet aliquibus ex ministris.
Petrus de Turck promittit futuram penitentiam proximo dominico, interim iubetur redire proximo Sabbati die post meridiem sub horam tertiam etc.
At Cornelius totus obstinatus discedit.
Statuitur item ministrorum conventus in proximum Sabbati post meridiem, quo agetur de ratione futurae excommunicationis.
o) Dit woord aan den onderrand der bladzijde is door de vuilheid van het papier onleesbaar.



175
lumniatorii
scripti ex cerpta.
[fol. 103.]
RR 1Q. a__ji:_
ffocati a epi- ^
copo Petrus Ipso Veneris die, ante meridiem.
ftelaenus et
Utenhovius. Mane Utenhovius et Petrus Delaenus vocantur ab episcopo
42 in gé.. londinensi, ut pomendiana secunda ad ipsum veniant.
ae notati-
ines adversus Notant quaedam capita numero 12, proponenda episcopo
Adriani °-e mtïira necessitate excommunicandorum Adriani Hamüamstedii. stedii complicum.
Scriptum ca- Pervenit prolatore Joanne Beaugrand seniore in manus
umiuatonum ministrorum ecclesiae londino-sermanicae exemnlar scrint.i
ïidrianiHomi-„ • „ „, . • , . , . ,. . ,.,
Ui et com- UUIUlue uouiriamte ecclesiae exaraii, unae presentlDus plicum. Petro Delaeno, Joanne Utenhovio, Ingelramo, Joanne Beau-
k9 capita ca- grand et Henrico Marischallo et Jacobo Bucero, celeriter
notantur capita 19 adversus trium Londini ecclesiarum ministros scripta, describunturque a Petro Delaeno ut tradantur et episcopo londinensi.
turadepisco- t» + • j •
feum londinen- *
sem in causa T>„t„„,„ n„i „t t_ TT± v i , ,
complicum ivoiacuuo cu ouumuss uieuuovius aueuni suo noram
Adriani secundam pomeridianam, una cum Petro Alexandro et Hamstedii. Nicolao Gallasio, adest et Pilkithon') episcopus dulmensis1); Complices hi conveniunt apud enisconum londinensem Grvndallum.
mdrianiHam- n~„ear.i,,„ j- „„ i;„;u„„ uj .• rr \ „j
^/»/7"/4 ' kl it WULiiw^ul VA O UUJJJ L/A1UL U Uü tXU.I HUM XJ.LV//liSlGU/tl 121111 HU
episcopo ion- excommunicandum publicatis, quomodo cum ipsis agen-
inensi Fran- dum, adsunt vocati ex complicibus quatuor Fransiscus
iscus Francz. Francides. TPrnnnisr-na OnWris fWnolina TCttonaia o+. Jnonnoa
Etten.Francis-Blauverwer cum suo ipsorum advocato interprete Petro
us in S. Jans- Calceano s) in vocatione ea nempe sibi habitante.
iooft. Jan de Afritnr cum his nrrip.sn.vint.is Adrinni TinmsterUi «nmnli.
cibus circa doctrinam et actionem; reprehenditur saepe Petrus Calcearius. insorum advocatus. Tandem exire
ab"edp\scopo *UDentur et conscribuntur duae rationes offerende his, qui londinensi se volent(I) ecclesiae reconciliare: praescriptae
duae erga
Blauverwer.
CC.
complices Bedoeld is James Pilkington, eerst fello.w, later master van het
Ho t d" ^onn's College te Cambridge en bisschop van Durham.
2) Dulmensis — van Durham. Ook dunelmensis komt voor.
3) Calcearius — schoenmaker, 't zij als beroeps — 't zij als familienaam.



176
1. Ut publice coram ecclesia agnoscant Adriani Hamstedii doctrinam circa incarnationem Christi ex virgine — quod non fundamentum sed circumstantia — esse erroneam et antichristianam.
2. Se publice peccasse perturbando ecclesiam spargendoque falsos rumores etc. quasi non recte et ordine Adrianus Hamstedius ïit eiectus etc.
Qui his episcopi conditionibus oblatis, assensu utriusque ecclesiae ministrorum comprobatis, acquiescere assentiuntur, spesque est ut publicam agunt penitentiam, tempus illis excómmunicationis in quartum decimum prorogari diem, quo vel publicam agant penitentiam declaratis his interim vivis penitentiae fructibus, vel si resiliant abscindantur etc. •).
Aliis item et nos concedimus quatuordecim adhuc dies meditandae penitentiae, sin minus abscindendos fore quarto decimo die id est secundo post dominico.
Statuitur item ut Petrus de Turcke postridië suam agat publicam penitentiam, qui venerat ad caetum seniorum in templum congregatum. [fol. 104.] Ab episcopo londinensi itaque reversi Petrus et UtenDD. hovius veniunt in templum ad reliquos ministros, seniores et diaconos, ad ,quos venerant eo tempore. Cornelius Cornelius Marsupiarius, qui postulat excómmunicationis Jokeren ?U* dilationem hebdomadam, rogat item an liceat suum causa inVntis infantem baptizari in templo nbstro. De hoe agunt fratres, sui bapti- primum: quum illi non bene^aonvenlat cum tota ecclesia, zandi, infantem baptizandum quidem, sed ipsum in aedyto non admittendum praesentem, ne plurimi offendantur, sed per alios curaret infantem in ecclesiam deferendum. Hoe illi significaret eadem vespera Joannes Ingelram.
Ad alterum: idem ipsi dicendum quod aliis postulantibus, sub spe penitentiae dilationem excómmunicationis (admitti).
Satlerus cum Idem postulasse d. Gulielmus Satlerus cum uxore.
uxore. Interim quoque curaret Joannes Ingelram descriptam a dtaCumTd 88 C0Piam conditionum episcopi londinensi deferri ad Fransiscum
Francidum „ - deferenda- ' g nlerblJ J- H- Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivumf rum. 11 (Cantabr. 1889), n" 49; Werken der Marnix-vereeniging, S. III, D. I, 'blz. 49, 50.



177
Fransiscum Francidem, qui idem reliquis ostendat complicibus. Archetipum ipsum domum secum deferet Joannes Utenhovius germanice vertendum, mane Petro Delaeno restituendum. Statuitur item ut seniores mature adsint in templo germanice ecclesie, ad expectandum complicum responsum etc. EE. Quod Petrum de Turck attinet, qui publicam acturus | Petri de paenitentiam, conveniet prius Petrum Delaenum de modo [ UrniteirtiUra üaDenaae penitentiae pUblicae, iuxta conditiónes ab episcopo j pem en ia' traditas ut supra, scilicet:
1. Agnoscere se ministros pro veritate certasse, seque non idem sentire cum Adriano Hamstedio circa incarnationem Christi, qui iam dicit esse quandam circumstantiam et non fundamentum etc.
2. Deinde se peccasse quod ecclesiam turbarit et offenderit etc.
Adhuc nulli 20 Aprilis die abscindendi, sed petentibus 14 dies in publicam paenitentiam concedendi, vel non petentibus ultro etiam in penitentiam permittendi, ecclesiae in precationem et ipsis in aemendationem.
20 Aprilis.
Ante prandium dominicae diei.
Public» Petri Publicam agit paenitentiam Petrus de More sive Turck, Turck paeni- hoe modo:
1. Rogatus agnoscit eam Adnam' Hamstedii doctrinam de. incarnatione Christi ex semine mulieris — et quod non sit fundamentum sed circumstantiam — esse erroneam et antich ristianam.
2. Quod actionem cum Adriano Hamstedio habitam attinet, testatur se peccatum et se nescire circa eam in ulla re accusare nos. Namelick in de handel en weet hij ons nergens in te beschuldigen.
3. Agnoscit se peccasse in Deum et ecclesiam, quod eam offenderit, turbarit et contristaverit etc. Petitque a Deo et ecclesia veniam cum symbolo tandem pacis id...
[fol. 105.] Prorogati °) deinde reliquis Adriani Hamstedii complicibus FF. — in ipsorum emendationem — quidnem(?) dies publicantur
a) In margine: Qui postularunt nomine reliquorum kdriani Hamstedii complicum et suo ipsorum sunt: Vransiscus Francz., Jan de Kerkeraadsprotocollen. 12



178
quo minus hodie abscindantur ea conditione qua utriusque ecclesiae ministri et episcopus londinensis cum Pylkyntone dunelmensi episcopo ') consenserant.
Post meridiem. Agitur inter ministros de Henrico Levino. Placet ut duo ex ministris ipsum adeant, agantque quale de sua penitentia testimonium prebeat et quatenus nobiscum convenerit.
24 Aprilis. Ipso Jovis die.
Consultatio Conveniunt ministri deliberaturi de reliquis 12 Adriani circa compli- Hamstedii complicibus.
ces Adriani piacet fratribus ut complices audiantur profitentes suam ams e »». poenitentiam in consistorio et quatenus velint poenitentiam confiteri presentibus quibusdam fratribus.
Et primum de doctrina, an eam agnoscant antichristianam. Deinde: an agnoscant se peccasse quod ecclesiam conturbarint.
Placet item ut cras post meridiem totum convocetur cönsistorium deliberaturum quod proximo Sabbati post meridiem tempore cum complicibus Adriani Hamstedii agendum, ut ex his tandem sciat deliberatis quomodo se habeat in concione Petrus Delaenus etc. sequenti dominico. Placet item presentibus nunc aliquot ministris, ita denunGG. ciandum consensu reliquorum seniorum crastino, ut si parati sint suam culpam agnoscere, ad nos veniant in cönsistorium proximo Sabbati die.
25 Aprilis. Op Vrij dage namiddage. Summaria re- Literae Adriani Hamstedii germanicae describuntur a Petro petitio germa- Delaeno, Embdam mittendae cum exemplari literarum eius nica mittetur a(j Galinum Cornelidem, et cum summaria germahica epTstola^dr^ repetitione eorum quae cum Adriano Hamstedio acta sunt
aniYLarmte- a trium Londini ecclesiarum ministris, transmitti procudüet eiusdem ran(ja p6r Gulielmum Rough.
ad Galinum
Cornelidem.
Blauverwer, Emanuel postularunt quoque et Catelyna Haemstedia et Cornelius Taschmaker. 1) Bisschop van Durham.



179
Venit ad nos Gulielmus Satlerus, qui cupit scriptum suae accusationis habere, quod ei negatur et non necessarium üt detur declaratur.
Interim agnoscit se publice in ecclesia in aeditiori loco dixisse coram multis apud . Vetrum Delaenum, quod non admiserimus Adrianum Hamstedium ad suum responsum.
Renuit publice agnoscere culpam, sed plurimis in cönsistorium convitiis discedit.
De complicibus Adriani Hamstedii.
Sequenti do- L Ut proximo dominico publicetur e suggesto se.. mmico pubh-ip8Um complicibus propositum in paenitentiam publicam,
consensu epistolarum (!) et utriusque ecclesiae controratam (!)
comparatim (!).
et in eorum 2. Ut si qui sint qui parati sunt culpam agnoscere gratiam qm publicam, iidem nobis indicent, vel die Martis post con, resipiscunt. cionem, vel die Jovis; et qui Martis die nequeant venire, iis libenter concedemus diei Jovis cönsistorium, de(!) iis qui [fol. 106.] ex animo resipiscunt, spiritu Dei moti, nam nolumus HH. hypocritas etc.
3. Ut postremo tota etiam ecclesia moneatur sui omcii erga monendos complices Adriani Hamstedii. Huius ergo tollitur conventus proximo Sabbati die. Denique ut non cum carne et sanguine consulant sed cum spiritu Dei ad agendam publicam penitentiam et imprimum suum i in penitentiae et conspirationis vinculum disrumpant etc.
Op Sondag den 27 Aprilis. Ante meridiem.
Haec proxime praescripta e publico suggesto declarantur populo; fit publica pro ipsis Adriani Hamstedii complicibus precatio, indicatur futura eodem sequenti proximo dominico excommunicatio, nisi iusta aliqua illius differendae aut omittendae causa Scripturis consentanea interim declaretur, aut ipsi resipiscerint etc. Haec ante et post meridiem quoque e suggesto declarantur.



180
Post meridiem.
Publica grati- Post meridiem declaratur fe suggesto praeter alia de arum actio e insignibus Christi Domini martyribus Petro Anoot et suggesto pro Dil Galand Duynkerckie in Plandria combustis1); Petro Anoot
et Daniele declarantur autem naec:
Galand com- i. Primo quum uterque huc ad nos venire statuerit in bustis 16(1) -pgo Duynkercke portu sint captivi. Aprilis. 2 Deinde seorsim in carcere positi eorum alter Daniël JJ. fortiter tulerit tormenta sibi in carcere adhibita, at Petrus Anoot, quia erat corporis teneritudine spiritu infirmior, ceperit defecere fortitudine paenae. Interim factam pro illo precipue precationem, cum ab aliis privatim tum a nobis publice, a Deo exauditam esse, ipsumque robustum factum. in carcere a spiritu Dei.
3. Post egressus praedictus Petrus in genua procumbens coram Daniele concaptivo petierit suae defectionis ex infirmitate veniam, post ab omnibus fratribus iuxta locum supplici presentibus, postularitque ut id ipsum significaretur omnibus Christianis per ipsum offensis.
Denique post habitam prolixam ad populum admonitionem constantissime sit pro nomine Christi cum Daniele combustus, cuius(?) nomine debemus Domino Deo nostro immortales semper gratias Sgere.
Ipso Martis die, qui est Aprilis 29. Cornelys Post meridiem venit Cornelius Marsupiarius cum Gualtero Taschmaker. Sculptore et Lamberto ecclesie gallice diacono ad aedes Petri Delaeni, presente Jacobo hyperioJ) et Joanne Utenhovio, qui cum ipso convenit sequenti dominico publicam acturus paenitentiam.
1) Zie de uitvoerige mededeelingen over deze martelaars in Geschiedenis der Martelaren (ed. Doesburg, 1883), 638—640. Daar is echter de datum der executie 18 April. Belangwekkende bijzonderheden over de bij Galland gevonden boeken en over een pp de beide mannen gemaakt lied, zie Ferd. van der Haeghen e. a., Bibliographie des Martyrologes Protestants Neerlandais, II, ('s-Grav.1890), 653, 691. Dat voor hen van Engeland uit nog vergeefs werd geïntercedeerd vertelt Ruytinck Werken der Marnix-vereeniging, S. III, D. I, 57. Pieter Anoot heet daar Pieter Nood.
2) Bedoeld is Jacobus Bucerus.



181
1. Agnoscet controversam Adriani Hamstedii doctrinam antichristianam esse.
2. Paratus est suam nobiscum unitatem declarare, his verbis: „dat hij ons in die handel niet weet noch will beschuldigen".
3. Denique agnoscit se in Deum, ministros peccasse et ecclesiam, seque haec publice agniturum testaturumque in ecclesia proximo dominico.
[fol. 107.] Veniunt ad nos Franciscus Francides et Gulielmus Sadlerus.
KK. Rogati an parati sint publice suam agnoscere culpam,
Fransiscus aiunt se omnino inculpabiles recusantque id se facturos
Francides, atqUe ita discedunt. '
Gulielmus t * _jMn.tt.he.nR Platevnpt. f^rarrliia Matte
oaaierus. > — — "vv >
die Cabassemaker, cum alio quodam.
Sub vesperam.
Gerardus Venit ad nos Gerardus Calcar cum Gualtero Sculptore Calcar. et Dionysio, qui post aliquot ultro citroque habita, tandem promittit ut proximo dominico suam publice culpam agnoscat.
Maio mense A. Maio mense acta.
• Maii primo.
Placet fratribus ut cras etiam post meridiem conveniatur. Placet fratribus item ut qui parati sunt suam agnoscere culpam, veniant in cönsistorium proximo Sabbati post
meriaiem; nempe per rrunciscum cum uriauco: ueraruus Calcar; et Cornelius Marsupiarius per Jan Beaugrand.cum Guliélmo Huser.
B. Subducitur diaconorum ratio hoe die primo Maii, ut fit
Menstrua dia-singulis mensibus semel.
conorum ratio. Accipiuntur litere Bartholomaei Huysman ') commenCommenda- daticie pro Joanne Prate 2) patruo suo. ticie Joannis Praet.
1) Bartholomeüs Huysman (Rondsenius, d. i. waarschijnlijk: afkomstig uit het vlaamsche stadje Ronsen of Renaix), heeft ook reeds tijdens de regeering van Eduard VI van de nederduitsche vluchtelingenkerk te Londen deel uitgemaakt. Gedurende de periode, dat Maria de Bloed-



182
Jason com- Leguntur item commendaticie litere pro Jasone chirurgo1),
mendatus. aD Embdanie et Knipensibus2) miseae. . Gulielmus Antverpianorum item litere commendaticie Gulielmi
Calcearius Calcearii senioris et Adriani Kuypers. senior et Adrianus Cuyper diaconus commendati.
dorstige het bewind voerde, was hij te Emden en oefende daar het boekverkoopersvak uit. Naar Londen teruggekeerd, zag hij zich spoedig tot diaken benoemd. Zal, in verband met hetgeen tc Emden indertijd in zake de uitgave van Van Wingens Nieuwe Testament gebeurd is, reeds toen de verhouding tusschen Huysman en dezen predikant vrij gespannen geweest zijn: weldra stonden beiden — ieder aan het hoofd van een partij — met de grootste felheid tegenover elkaar. Tot, vóór 1568 reeds, Huysman het veld ruimde door zich aan de vluchtelingenkerk te onttrekken en in de engelsche staatskerk ter kerk te gaan. Zie J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, II en III, (Cantabr. 1889 en 1897), registers in voce; Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 270, 278, 386; F. Pijper, Jan Utenhove. Zijn leven en zijne werken (Leiden 1883), register in voce; S. C ram er en F. Pijper, Bibliotheca Beformatoria Neerlandica, IX, ('s-Grav. 1912), register in voce; A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingenkerken der 16e eeuw ('s-Grav. 1909), register in voce.
2) Joannis Prate, Praet of Pruet Beet op de ledenlijst d.d. 22 Juni 1561: cacabarius (ketellapper) senexjsine uxorè et liberis; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 275. 23 Febr. 1571 verschijnt Barbele, zijn weduwe, in het consistorie te Londen, om zich te beklagen over haar zwager Pieter; Werken der Marnix-vereeniging, S. I, D. I, blz. 288. In den strijd van Godfried van Wingen met de diakenpartij, over doopgetuigen, kerkeraadsverkiezing en beeldenstorm, is ook sprake van een Jan de Pruet; vgl. A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingen-kerken dér 16e eeuw ('s-Grav. 4909), 166 n. 1, 365, 373, 390. Maar 't is niet te zeggen of daarmee deze Jan is bedoeld of zijn zoon, die ook voorkomt; vgl. Publications a.s.o., p. 282. Wel blijkt er dat het geslacht uit Gent komt. En dat maakt dan weer waarschijnlijk dat we op den vader mogen betrekken wat Handelingen der Maatschappij van Geschieden Oudheidkunde te Gent, IX, (Gent 1909), 83 vv., 87 vv. meedeelt aangaande een smid van denzelfden naam.
1) Volgens de ledenlijsten van dezen tijd identiek met: Jasoh de Stercke, of Streeck; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 276, 281.
2) Bedoeld zijn de bewoners van de heerlijkheid Knyphuizen.



183
v verpianorum Legitur igitur scriptum, manibus Georgii Vibotii dedescensu subscriptum et Petri Hasard, de descensu Christi ad Christi ad mfer5s ')■ i nferos.
Commendati- Commendaticia scribitur epistola Godefridi Wingii ad ciae Godefridi Yetrwm. Delaenum, pro quodam chirurgo nunc, olim lanifice pro quodam - , n j chirurgo N. fratre Aandro.
Litera pro Accipitur scriptum Hermanni Strycheri, apud Antverduabus pianos ministri, pro duabus monialibus ibidem adiutiset moniahbus: jn(je adnos transmissis, quarum nos etiam agere velit etc.
[fol. 108.]
C. . 2 Maij, post meridiem.
Capita quaedam complicibus Adriani Hamstedii proponenda.
Et quia Francus Francides solus venturus dicitur rogandus venit:
1. An suo privatim nomine an etiam aliorum veniat.
2. An paratus sit publice apud ecclesiam agnoscere eam doctrinam Adriani Hamstedii de semine mulieris circumstantiato (!) — et non pro fundamento habendo conseat(!) — sit erronea et antichristiana, ut subscribat nomen et manum.
3. An paratus sit suam culpam agnoscere apud ecclesiam quod eam offenderit, contristarit, conturbaritque etc.
Idem faciat.
Quid propo- Summa placet fratribus ut duarurn ecclesiarum minijnendumAdn-gtrorum cum duobus (!) episcoporum scriptum germanice atm)UciDflus"versum describatur a Joanne Ingelram, cui subscribant an°epubHcam complices Aar-tan» Hamstedii — antequam publicam agant ipsorum coram ecclesia
paenitentiam. ^ He(. gei00fsartjkei omtrent Christus' nederdaling ter helle heeft onjler de 16e eeuwsche nederlandsche Gereformeerden meermalen een onderwerp van bespreking uitgemaakt. Zie wat in 1553 met Gualterus Delenus heeft plaats gehad; A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingenkerken der 16e eeuw ('s-Grav. 1909), 74, 75. En hetzelfde was het geval buiten dien kring. Zoo bijv. te Bremen (vgl. Spiegel,
D. Albert Rizaus Hardenberg (Bremen 1869), 106,107), en te Genève, in verband met Castellio; vgl. A. Lang, Joh. Calvin (Leipz. 1909), 117.



184
penitentiam apud ecclesiam — quod scriptum ipsorjum quibusdam apud episcopum londinensem presentibus compositum est, ipsis nos ad episcopum londinensem venire operatis(!) etc.
Haec sunt tractata in templo ecclesie londino-germanicae, quo venerunt dominus Adrianus, consul bredanus, cumque eo Gabryel Scrinifex, significandus de adventu ad nos Franci Francidis. Indeque itur ad aedes Petri Delaeni et Ingelrami. Adsunt praeter nominatos Petrus Delaenus, Joannes Utenhovius, Ludovicus Tyrius et Antonius Asch; agitur cum Franco Francide de praescriptis.
Rogatur an proprio nomine venerit an etiam aliorum; respondet se suo nomine venire.
Rogatus de conditionibus scripti ipsius exhibiti, recusat ita apud ecclesiam agnoscere.
Profert sine subscriptis nominibus scriptum aliquot (!), secundum quod velit publice agnoscere, quod neutiquam a ministris acceptatur
Denique recusat agnoscere culpam publice quod ecclesiam eonturbarit aut offenderit, sed se tum fecisse asserit(l), quod in publica egit prophetia.
Atque ita disceditur. •
3 Maii.
Pndie excom- ipS0 Sabbati die post meridiem.
mumcationis
complicum Conveniunt ministri in templum, acturi de complicibus kdriani Adriani Hamstedii excommunicandis postridie si non inveniantur publicam agere penitentiam ïuxta duas propositas quTedam <luaestiones ab utriusque peregrinorum ecclesiae ministris capita et et episcopis.
precipua. Non displicet ut precipua quaedam adversus ipsos capita [fol. 109.] proponere(l) an in illis agnoscant culpam; sin minus, g . notetur:
tt Quod conspirarint adversus Deum, ministros et ecclesiam.
2. Quod calumnias et mendacia sparserint et ecclesiam offenderint et contristarint.
1) Vgl. hierbij: J. H. Hess els, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), n° 49a.
D.
Francus Francz.



185
3. Quod impio core(!) adhaeserint.
4. Quod violenter in cönsistorium impetum fecerint.
W«ranr/i" ^6nit -ad n0S Wouter Figirsnijder cum magistro Joanne, guersnij er. ludimagistro antverpiano, qui se male gessit adversus ministros, dictitans nos „listelick gehandelt te hebben"; quater fere dixit.
Dicitur illi ut cesset, cum sit et ipsorum pars cum se opposuerit nobis.
Hi omnes (?) venerant ad nos, agentes pro Joanne de Blauverwer eius aliquod scriptum. Manet in consistorio suo tempore monendus.
Cornelius Venit Cornelius Marsupiarius et rescindit pactum punctum™ blicae Penitêntiae postridie agendae. Diciturque abscinrescindit. dendus postridie.
Gulielmus Gulielmus Sadelaer rogatur an velit publice agnoscere Satler»). culpam apud ecclesiam. Negat se in ecclesiam peccasse
aut conspirasse, aut offendisse, summa se non peccasse in
conspiratione aut turbatione ecclesie etc. Atque ita exit irreconciliabilis.
F. Tandem redit ad fratres Sadlerus, ait se paratum publice
Moses suam agnoscere culpam iuxta predictum scriptum comLambrechti. plicibus exhibendum.
Aaengaende de handel so wil hij ons niet meer beswaren.
4 Maii.
Ipso dominico ante prandium acta. Publica Gu- Publicam agit penitentiam Gulielmus Sadlerus iuxta
lieümi Sadleri praescriptam formulam.
paenitentia. t~ 'ïr ±- ....
jjannekés Sat- lüius gratiam, quam precibus apud ministros pro
lerus excom- uxore obtinuit, differtur in sequentem dominicam uxoris -municatio in excommunicatio. octiduum
dilata. Excommunicantur denique decem ex complicibus Adriani
Decem Adri- Hamstedii post plurimas huius negocii circumstantias
aniHamstódiideclaratas. complices
uno die ex-
icomrminicati. „\ ;„ „„„„;„„. r>_„„„„t „„* u.ui.:..t< . r- i,r„i
Parschyrius, F. Ahenarius, Matheus Platevoet etc.



186
Joannes- Baptista. Maria, Baptistae uxor. Emanuel.
Jan die Blauverwer. Cornelys van Etten. Frans in S. Jans hooft. Catelijna Haemstede. Cornelys Tasschemaker. Geraerdt Calcar. Francoys Francz.
Restat proximo excommunicanda dominico Janneken Sadelaers, nisi resipuerit.
[fol. 110.] Modus et ratio horum decem excommunicandorum ita Ratio decem procedit:
excommu- 1. Narratio institutitur vel repetitur potius, de his comnicatorum piicibus ex difficultate Adriani Hamstedii exortis, qui ad 6 ' aliquot huc usque menses non desinunt maledicere et peius ducere etc.
2. Nostra repetitur paucis pro veritate innocentia, cause bonitas, et iusta actio, et longanimis erga istos actio et patientia nimia ut totat etiam ecclesia ad ipsos nauseret.
3. Item quomodo ad aliquot passi(?) menses alii plures alii minus grassati, tandem in vicalibus conventibus cum ipsis sit actum, deinde quum illi ad nos soli sint vocati saepius in cönsistorium et impetratum sit nihil, quo minus se nobis opponerent, ecclesiamque turbarunt etc.
Adhuc recusata semper ab illis nobiscum et cum ecclesia reconciliatione, tandem, licet sine nomine, e suggesto significatum sit ut ii, qui eorundém essent conscii Adriani Hamstedii complicum, monerent et pro ipsis curarent ut ad saniorem redirent mentem; tandemque eorum sint publicata e suggesto nomina ut ab ecclesia monerentur, quod cum nee hac ratione quicquam sit effectum, nee quicquam terrerentur exemplo Jacobi Pontii pectinarii, futurae quoque ipsorum excommunicationi destinatUm sit ipso dominico tempus, nempe tertius post dominicus, nisi aliqua legitima causa intercideret, cur excommunicatio eorundém vel esset intermittenda vel omnino omittenda.



187
Interim ecclesia pro ipsis tota instaret precibus et admonitionibus, si quid apud ipsos efficere posset. Sed adeo est apud eos effectum nihil, ut etiam se innocentes iactarent et non peccasse in ecclesiam dictitarent. Cum hoe nobis a fratribus monitoribus ipsorum quibusdam indicatum accersisse nos in cönsistorium nostrum istos et presentibus nobis 20 aut 25 fratribus ipsos coram redarguisse propo-
suisse ipsorum accusationes, denique eorum quidam
quum apud episcopum fuissent(l) nos vocatos — et presentibus duobus episcopis et utriusque ecclesiae ministris scriptum exaratum cum duabus conditionibus ut fuerat post e suggesto prelectum, ad quod et ipsi vel in quatordecem (dies) sub spe penitentiae fuissent suspensi ab ordinata excommunicatione, vel postridie- compositi scripti fuissent si contumaces recusassent dilationem — sine spe futurae mentis melioris — fuissent excommunicati. Omnes postulasse iuxta prefatum scriptum — dicitur — dilationem. Iam cum tempus fere approquiaret(l) ipsos non contentos eo praefato scripto subscribere, conscripsisse proprium quoddam scriptum quo vellent stare, quod prioris scripti conditionibus omnino erat contrarium, imo quo utramque omnino conditionem amplecti recusabant. 111.] 4. Refert igitur e publico suggesto Petrus Delaenus quomodo quod doctrinae controversiam attinet in causa 'iani Hamstedii ipsi recusent agnoscere, qui dicunt se hactenus pro veritate sentisse, deinde suum quodam proprium opposuisse, de quo non est controversia, ut patet ex ipsorum scripto quod habemus. Deinde quod peccati agnitionem publicam attinet, se iustam habere actionem et non recte cum Adriano Hamstedio actum esse, legitimam esse ipsorum adversus ministros accusationem. Si tarnen inde ecclesia offensa, quod diutius forsan et severius et minus amabiliter videatur dictum, factum aut gestum unde accepta sit apud ecclesiam offensio, paratos se culpam agnoscere etc.
Haec omnia diluit Petrus Delaenus publice vel prevenit potius obtrudendum pluribus scriptum.
5. Nunc esse diem quartum decimum excommunicationi destinatum. Ecclesia interim monuit sed nihil obtinuit, uti res(?) nos(!) quicquam nomina eorum qui obstinati perse-



188
verant et iamiam excommunicandi repetuntur quae sunt superius scripta, sed opere hominum effectum cum sit nihil.
6. Fit publica pro ipsis et ardens precatio ut saltem, qui presentes erant — aderant enim eorum aliquot — possint ad mentem redire meliorem, interposito nonnihil temporis expectatur aliquamdiu, sed prodit nemo; tandem Petrus Delaenus, cum neminem sentiat prodeuntem, antequam ad excómmunicationis actionem veniat refert quedam accusationis capita, ut sequuntur:
7. Capita accusationum adversus hos Adriani Hamstedii complices sunt hec:
1. Dat zij sich om Adriani Hamstedii willen tegen God, die dienaers ende der ghemeente setten.
2. Dat zij Adriano Hamstedio anhanghigh geweest zijn om hem te verschoenen ende die dienaers te beschuldigen.
3. Zij hebben Adrianum Hamstedium voergestaen ende die dienaren der waerheit tegengestaen.
4. Desen hebben tzamen gerott, gespannen, met loegenen ende lasterreden de dienaers beswaert.
5. Zij hebben die ghemeente verstoert, ghescoert, geergert ende bedroeft.
6. Zij hebben becrachtight haer tzamenrottinge, tegen danck ende will der dienaren in die consistorie met ghewelt rotswijse inghedrongen.
7. Zij hebben allen vermaningen der dienaren ende der ghemeente veracht.
8. Zij weygeren haer schuit te bekennen van die vorseyden stucken.
9. Summa zij blijven hartneckichlich beschuldigende, lasterende ende die schuldtbekenninge weygerende.
Ita ut cogamur mediis omnibus excommunicare, licet cum summo animi moerore id facturi sumus.
8. Rogantur seniores, in aeditiore loco constituti, qui respondent. Ita rogantur denuo an ulla legitima causa allata ut non debeat procedere excommunicatio. Respondent nullam.
Excommuni- Tandem postremo declaratur quomodo se ecclesia circa catio. illos habeat ita denique excommunicatio.



189
[fol. 112.]
G. Post meridiem.
De legato Proponitur ab Antonio Asche de legato Suetiae, quod Suetiae et ille velit Petrum et Utenhovium ad se venire, se literas PPppfPr^Twm habere regias ipsis legendas'), quibus rex postulationi
dem per ypsiB pro peregrinorum ibidem ecclesia impetranda iuxta
regem con- formulam ab Eduardo sextos) nobis hic concessam *), cessa. modo non sint qui hereseos deceant(l) et ipsorum ceremonias non proscindant etc.
Placet ut Petrus Delaenus, Joannes Utenhovius cum Jacobo Nicolaide adeant legatum *).
Placet item in scripto ad Embdanos mittendo ut etiam de complicibus iam excommunicatis fiat mentio.
Item ut in proximo menstruo utriusque ecclesie conventu proponatur de conveniendo episcopo in causa excommunicatorum.
Scribet item Joannes Utenhovius ad Antverpianos per Joannem Beaugrand de excommunicatis decem nominatis complicibus.
5 Maii.
Describuntur Postridie adeunt legatum — quem pridie domi non
scripta regis repererat(l) — Petrus Delaenus et Joannes Utenhovius,
Suecorum pro jmpetrantque ab ipso regis Suecorum literas cum scripto peregrinorum rr. ° . r
in Suetia ec- conditionum concessis peregrinorum ecclesus ibidem futuns,
clesiis ibidem describique facta est ab illo copia, quas Petrus Delaenus
impetratisetc. delatas cum scripto demum dat Ingelramo describendas, quae
H. postridie per manum Jacobi Nicolaidis restituantur legato
1) Dit zal de brief geweest zijn, dien Ru ytinck in zijn Geschiedenissen ende Handelingen, die voornemelick aengaen de nederduytsche natie ende genieynten wonende in Engeland ende in 't byzonder tot Londen heeft afgedrukt; zie Werken der Mamix-vereeniging, S. III, D. I, blz. 45, 46, en J. H. Hes seis, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), n° 48. De vermelde gezant was dus waarschijnlijk Dionysius Burraeus; cf. f° 113 sub 6 Mei.
2) Koning van Engeland van 1547 tot 1553.
3) Moet er wellicht ingevoegd: satis fecit ?
4) Blijkens f° 113 sub 6 Mei, heette deze gezant Dionysius Burraeus.



190
Suetiae Dionysio, ut apud Franoiscum, regis Suetiae secretarium, serventur.
6 Maii.
Scriptum ad Ipgo Martis die.
Antverpianos r
^eaugrancT Mittitur ad Antverpianos epistola in qua in genere fit missum de ex-mentio excommunicatorum Adriani Hamstedii complicum; communicatis p0tissimum causa illis referenda scribitur per Joannem ^{"'compU. Ingelram seniorem nostrum symmystam huius tabellarium cibus. epistolae.
Post meridiem.
Menstruus Conveniunt utriusque ecclesiae ministri, licet pars eorum.
utriusque Proponitur a nostris roganturque Galli, quid agendum ecclesie con- yjdeatur cum iis (qui) alterutrius olim fuerint ecclesie, et
Proponitur necdum statuerint se adijcere ecclesiae quidagendum Respondent se omnium Londini Gallorum nomina
cum iis qui descripsisse, non modo que suae olim fuerint ecclesiae alterutrius fu- , erint ecclesie membra.
et nondum se Sed cum iis aiunt se nihil preterea egisse, aiunt enim
adiiciunt ec- Be adhuc illos eo modo intactos(l), eodemque hactenus
clesie pere- habere quo alios, qui nondum se unquam ecclesie grinorum. .1 adiecennt.
Nostri putant non parum esse discriminis. inter hos et illos. '
Ex Gallis quia nisi Antonius Capella et Joannes Ette aderant deliberandum, capiunt et ad suos symmy3tas referendum.
[fol. 113.] Idem etiam a nostris futurum inter nos, quia et nos
I. pauciores presentes eramus; quinque videlicet. Literae emb- Literae embdanorum Verbi ministrorum traduntur danorum Antonio — praelecte prius in utriusque ecclesie consisVerbi mini- ^orj0 _ ut a domino Gallasio legantur, et si quae observatu strorum . . lectae. sint digna ab ipso notentur. RelatumGallis Refertur Gallis quid pridie actum sit apud Dionysium, quid apud Teg^3 Suecorum legatum, per Joannem Dtenkovihm et actum&uetiae Petrum "Delaenum, quod peregrinorum ibidem ecclesias in legatum. Suetia concessas attinet autoritate reginae etc.



191
Top.
Commenda- 8 Maii.
ho5ardieprro ÏP80 Jovis die Post meridiem.
Boanne Baert ^„„^„„^„„io/h ^^icf^lo lonifn, P.fr! Hooor/f ™r. n„nAam
of Jan van _ w—w «v«jm .g-g — r»y <i
Eecke. Joanne Barde; legitur in consistorio.
Altera com- Altera commendaticia Petri Steuten legitur, missa a mendaticia ministris ecclesiae flandricae Petro Hasard et Gulielmo
PetriSteuten. n„„, „„„ a+on+o«
Ab Vlessum- Legitur scriptum Vlessnmgensïum '), quo petitur adventus gensibus pe- Erasmi Tor», ut ad insos veniat.
Ktur Erasmus A ..„ *j j;„„„„„j„ :n; „„n„„„
Nescitur hoe tempore collega et socius illi iungendus.
K. Fit mentio Galini flandri van Dorne 2) si eius possit
fieri copia.
Controversia inter Erasmum Top et Allardum Kikens8).
Controversia Placet fratribus ut Allardus Kikens non glorietur adinter Eras- versus Erasmum Top neque posthac mentionem faciat rei
TrJum6' c°ntroversiaeKikens.' Reprehenditur Alardus quod acerbius sit adversus Erasmum locutus, quum dicat illum profetam non missum,
quodque non videatur quaerere laborem.
Reconciliatur uterque datis manibus et osculis invicem fixis, ut omnia maneant extersa et sepulta. ÏIS^I
Alia con tro-
Deinde agitur controversia inter Petrum Aels et Alardum
versia inter Kikens.
Alardum Recon ciliantür sibi invicem mutuis manibus et fixis osculis. Kikens et Petrum Aels. ]
1) Reeds 30 Nov. 1558 kwamen de vlissingsche vrienden der Hervorming ten huize van een apotheker in die stad bijeen om te luisteren naar voorlezing en uitlegging van het evangelie en de epistelen, zie J. H. van Dale, Geheime verkondiging der hervormde leer le Vlissingen, ten jare 1558 in H. Q. Janssen en J. H. van Dale, Bijdragen tot de Geschiedenis van Zeeuwsch- Vlaanderen, I, (1856), 352—358.
2) f° 136 sub 19 Juli blijkt, dat deze Van Dorne of Van Doren — waarschijnlijk wel identiek met Gelyn d'Hoorne — ook Muelenaers heet.
3) Alardus Kyken was wever, vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 273.



192
CaenaDomini; Placet ut Domini caena ministretur ipso lunari Pentepublica fidei cöstes die et sequenti Martis, ante quam fiat publica fidei inquisi 10. profesgio, et ante illam consistorialis fidei inquisitio denuncianda proximo dominico. Ipso dominico post meridiem fiet publica fidei apud ministros inquisitio, et proximo Jovis die futura publica fidei professio in templo.
Monendaque ecclesia ut studeant paci et reconciliationi.
9 Maii.
Ipso Veneris di sub vesperam.
Reversi a Joanna, Sadeleri uxore, Joannes Ingelram et hudovicus Tyrius, nihil spei esse dicunt futurae penitentiae, ut non omnino sit sequenti mox dominico ad excommunicationem procedendum.
[fol. 114.]
J. 11 Maii.
Ipso dominico ante prandium.
Ipsa Janneken Excommunicatur Jannelken Sadelaers monenturque omSadelaers ex- nes fratres atque sorores quomodo se erga ecclesiam gerant commumcata. jn cauga abscissorum et erga ipsos excommunicatos.
Scripta fran- Leguntur scripta Erancoforto missa de miseriis peregri-
cofordiana de narum ibidem ecclesiarum, quod utrique peregrinorum
peregnnarum eCclesie sit clausum templum. Scribitur a Petro Datheno ecclesiarum . TT . c,
miseriis. ao- Utennovium et a Daniele ad Petrum Delaenum l) etc.
Sandwicenses Fit mentio ab Utenhovio de Sandwico maritimo, quod supplicant pro
peregrinorum
ibidem ec-
CletrandaPe 4) 18 M*art 1561 " het besluit van den frankforter magistraat, waarbij de nederduitsche en waalsche vluchtelingen ten zijnent van af Paschen van dat jaar van verder gebruik van hun kerkgebouwen verstoken zouden zijn, gevallen. Zie A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingenkerken der 16e eeuw ('s-Grav. 1909), 227. Be in den tekst genoemde brief van Petrus Dathenus aan Utenhovius schijnt nog aanwezig te zijn, niets verhindert m. i. toch aan te nemen dat hij geluid zal hebben als het bij J. H. Hess els, Ecclesiae LondinoBatavae Archivurn/ II, (Cantabr. 1889), n" 51 afgedrukte schrijvend.d. 28 April 1561.



193
Sandvicenses supplicent-apud magistratum pro impetranda ibidem peregrinorum ecclesia').
Post meridiem.
Fidei inqui- Instituitur inquisitio coram apud ministros qui volunt sitio apud suam publice-fidem profiteri. ministros.
13 Maii. Ante prandium.
Petri de Componitur difficultas quam habere se dicebat Petrus Turcke diffi. de More sive Turcke, adversus Petrum Delaenum; primum ■sus Petrum" 1u°d Petrus Delaenus dixisset van „lepellicken"1), nempe Delaenum. quod omnes qui vocentur „lepellicken" suas pretexant(!)
sectas autoritate Scripturae. Sed satisfit illi responso Petri Delaeni. Sed alterum habet quod Petrus Delaenus dixisset et appellasset „die vuyle becken van S. Martens". Sed non acquiescit responsis Petri Delaeni iubeturque ante caenam quae se(l) causam meditari priusquam caenam adeat; interim a caena abstineat donec acquiescat.
Difficultas Deinde agitur de eo quod dieet se. habere adversus
Petri de More joannem Camphin, quod ipse appellasset ipsum complicem udversus Joan- ,. .,
itiem Camphin. CUm complicibus.
K. 13 Maii. Post meridiem.
i Van Sand- Van Sandwijche verhaelt Utenhovius, datter twe hondert wijche. husen toegelaten werden voer die vreembde nederlandischen ghemeente, ex relatu Thomae Thomasz. 8).
1) Vgl. Bijdragen voor Vaderlandsche Geschiedenis en Oudheidkunde, R. V, D. III. 79 n" 51. Eerst begin Juli werd het officieele decreet gegeven, waarbij voor hoogstens 25 gezinnen dit verzoek werd ingewilligd. Zie A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingenkerken der 16e eeuw ('s-Grav. 1909), 178.
2) Den zin van dit woord kan ik niet aangeven; maar het staat er duidelijk,.
3) Wat Ruytinck, Werken der Marnix-vereeniging, S. III, D. I, blz. 43 meedeelt, is dus toch niet — zooals ik in mijn De nederduitsche vluchtelingenkerken der 56e eeuw ('s-Grav. 1909), 178 n. 3 vermoedde — onjuist. Maar hoe dan dit bericht en de toezegging van het officieel decreet te rijmen?
Kerkeraadsprotocollen. 13



194
De repetitione Fit secundo mentio de summaria repetitione causae summaria Adriani Hamstedii latina anglice vertenda, ab utriusque Utina *^ice ecclesie ministris et episcopo londinensi subscripta.
Antonü de Adest Antonius Smit,'offerens (scriptum) de statu domus Smit offert pauperum quod ipse presens cupit declarare. scriptum de Prospicient de alia pauperum domo conducenda Ludovicus ^perum!' Tyryus et Antonius Ascb et Henricus Marischal, et reliqui quod possunt prestent.
Restat Restat suo tandem tempore agendum, quod cum Antonio agendum. Smit compensandum et quae ordinationes in pauperum domo instituendae.
Qui vocandi Sayers, bayers, trapeniers ende laken-trapeniers ende Sandwicum vischers ende andere broeders daeronder. fratres ope- M.et anderen broederen, als weveren ende ander ambachten.
Hierna sal vernemen Jan Camphen.
Literae Her- Legitur scriptum Hermanni Strycheri, quo postulat scire
manni Stry- qüomodo se causa Adriani Hamstedii habeat, quum literas
cheri ad Embda acceperit, sed presens satisfaciet ipse Johannes J. Beaugrand. _ , Commendati Beaugrand. ,
in iisdem Commendantur in eodem scripto duo fratres. literis duo
fratres N. Et Joannes Ingelram describet scriptum Adriani HamHans ende gte(£# ad n08 missum quod tradet Joanni Ingelram. Hennck.
[fol 115 ] Van Mayken Francoys ende Cornelijs Goudeburg vocandis •r _ in cönsistorium ut audiantur. Sed quo ordine.
™ j- Insa Maria Francisci vocanda proximo Sabbati die post
De vocandis r ,~ . : . ,.,. \ . . . \ . '
Mavken Fran- meridiem in templum in editiore loco consessuris ministris.
coys et Cor- Vocanda sub horam secundam pomeridianam, et Cornelius
nelioGoude- post gub tertiam horam.
Mariae indicabit Utenhovius et Cornelio Joannes Camphin. Roganda preterea cum ad nos venerit quid de Lijnken sciat, quid item Parschyrio Verbeken dixerit de illa.
15 Maii. Ipso Jovis die. Ante prandium concionatur — ipso Ascensionis die —



195
Petrus Delaenus; habeturque(I) prophetia(I) post meridiem Publica fidei Jacobus hyperius; qua peracta, habetur publica fidei professio. professio>
17 Maii.
Difficultas Vocata adest in templo Maria Moreels, Prancisci Simonis 'FrendscTe3?' ux.or' qua.e roSata de intentata sibi vi a Cornelio Goudeburg, Cornelü(l) primum in cemeterio iuxta parietem deinde intus iuxta Goudeburg. focum ubi aliquoties illam sollicitant, imo et in lectum illam precipitarit ad opprimendam illam postremo et ad secessum sit illam secutus ad similo perpetrandum. Quia ille diutius moratur iubetur illa discedere. Cornelius venit, vocatus omnia omnino negat; aitque se non minus innocentem quam ullum infantem quod illius Mariae personam attinet.
Agnoscit se dixisse: „eamus contulatum", ut videret quod in ipsa esset, illamque respondisse se in platea Catalinaetiam Lttdowci Tyrii expectaturam esse.
a cena iam Iubetur uterque a cena abstinere, illaque etiam a publica Se°endhiirS fidei professione. Et ipsa quoque Catalina.
M. Van Philips Burgburgh Koeckuutsaedt dien sal Jan
Philips Camphin aenspreken van een swerigheit van sijsgeit •) Koeckuutsaed weghgenomen te hebben, ende die borgen in last gelaten te hebben; haec se audisse testatur coram nobis Cornelius
Desimpliciori-Goudeburg-
quomodo ad ^e simplicioribus alioqui fratribus, veritatis et syncerioris confessionem ecclesie studiosis, placet ut qui assentiuntur veritati renunfidei admit- ciantes Papismo et omnibus sectis admittantur.
tendis.
Guaitero Fi- Placet item fratribus ut indicetur Gualtero Sculptori, gursnijder ut a caena et prophetia loquendo abstineat, donec nobiscum
interdicitiir • , x , „
cena et pro- conveniat, per LudouwtMw Tyrium.
phetia.
1) Over de ligging van dat kerkhof zie het rapport, in 1611 naar aanleiding van geschillen over het eigendomsrecht ervan, uitgebracht: J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, III (Cantabr. 1897), n° 1722.
2) Op de ledenlijst d.d. 22 Juni 1561 komt voor: Philippus Cockuytsaet, inuxoratus; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 277.
3) Sijs = cijns, belasting.



196
Robijnslijper Ut Jacobo Robijnslijper et uxori dicatur iam secundo et uxor a ut uterque a caena abstineat; per Johannem Camphin. caena secundo
suspensi. Ipso dominico 18 Maii, ante meridiem.
Postridie Pen- E suggesto publicantur, ut octavo die ante, de duobus
tecostes Lune <üebus Pentecostes lunari et martio caenae dominicae dies et Martis, , ,. ,.
caenaedomini-destlnatls- .
cae destmati. Ut pridie fuerat conclusum inter ministros ita publicatur e suggesto de examinatione fidei postmeridiana apud ministros futura. Item omisso proprio textu agitur de caena a Petro Delaeno.
De fratribus
exteris piis De fratribus exteris qui non veniunt habitatum sed aliarum potius communicatum mensae dominica licere communinostram in- care, sed prius nos conveniant ut agnoscantur ministris stantibusetc. sue fidei inquisitione et publica illius professione. [fol. 116.] Sed tarnen iidem et alii cum huc habitatum venerint, N. publicam aedent fidei sue professionem.
Post meridiem.
Eadem- denunciantur e suggesto que ante prandium sint Fidei inqui- declarata. Pit fidei inquisitio in consistorio et denunciata sitio. item publica eiusdem professio futura e suggesto denunciatur sequenti dominico, ipso Pentecostes die.
20 Maii. Ipso Martis die ante meridiem. Pit inquisitio fidei quorundam et adscribuntur eorum nomina, qui ab exteris et ultramarinis ecclesiis ad noS veniunt ut communicent. Etc
Deinde duo adnotantur, Gerardus Cultrofex *) et Anna Smidts vidua, qui proximo dominico ante prandium peracta concione agnoscant suae ad Papismum defectionis culpam.
Denique facit Joannes Camphin mentionem Petri de Turcke, qui vult suam cum Petro Delaeno causam collocari
Publica duorum penitentia futura.
1) Cultrofex is: messenmaker, hetzij als beroepsnaam, hetzij als eigennaam op te vatten.



197
O. in arbitris, sed sua Petrus oontentus innocentia, vult suam apud fratres seniores ceptam causam ibidem finiri.
22 Maii. Ipso ordinario eius(?) die. Difficultas Venit ad nos in cönsistorium Parscbyrius' van der inter Diony- Moote, qui refert difficultatem quandam, qua accusat sium ei Par- j)^onysjum Balen'sem, quod peccet graviter in Joannem
schyrium * propierpsal- Utenhovium:
mosütenhovii i. Quod Dionysius sollicitant apud Joannem Daye *) sub prelo eic. . p0graphum, pro quibusdam centenis psalmorum Joannis Utenhovii germanicorum libris, inscio et invito ipso Utenhovio eorundém auctore interprete.
2. Hoe refert Joannes Daius typographus ipsi Utenhovio et Parschyrio.
3. Refert idem coram Parschyrio et Antonio Forpicario et Gregorio Prince2).
4. Post referunt hi hanc causam ad cönsistorium idem testantes.
5. Denique auditi utrique Dionysius et Pascyrius adhibitis predictis testibus, iubentur adire cum Dionysio ipsum Joannem Daium, typographum, adiuncto illis Henrico Marischallo diacono.
6. Postmodum reversi audito magistro Daio, post multa ultro citroque verba in templo habita, re infecta, disceditur
1) John Daye, Daie of Day (geb. 1522, gest. 1584), trad in 1546 als drukker op, heeft niet minder dan ongeveer 230 boeken 't licht doen zien en was, wat de qualiteit van zijn werk betreft, een der eerste vakmenschen onder zijn tijdgenooten. Zie Dictiondry of National Biography, in voce. Over zijn uitgave voor Utenhove zie F. Pijper, Jan Utenhove (Leiden 1883), register in voce Daye.
2) Gregorius Prince, municeps, aurifaber, liberos habet duos, luidt het op de ledenlijst van 22 Juni 1561; terwijl in 't lidmatenboek van 1559 en vervolgens: Cathlyn Princel, uxor Gregorii, voorkomt; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 270, 274. Tijdens de twisten over het nemen van doopgetuigen enz. behoorde deze Prince tot de tegenstanders van Van Wingen en den kerkeraad; zie A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingenkerken der 16e eeuw ( s-Grav. 1909) 365, 390.



198
Dionysius, culpam nullam agnoscit. Haec acta sunt inter reliquos seniores; digressis ad episcopum londinensem Petro Delaeno et joanne Utenhovio l)
[fol. 117.]
p,... P- Van Philips Kuyckuutsaed verhaelt Jan Camphin, dat
uutK ij hem selven heeft ge8U8Pendeert van het nachtmael.
SUScaenalta 0eck werdt Jan Camphin opgelegt, dat hij Catelijne Catalina sus- van Pene sal aenseggen, dat zij niet soude voer dese reyse penditur a *e nachtmael coomen. cena secundo.
Wouter Venit Wouter Figuersnijder in templum ad cönsistorium, Figursnijder. paratus suam agnoscere — ut aiebat — culpam, sed quia maioris momenti res erat et Petrus Delaenus cum Joanne Utenhovio episcopum londinensem adire statuebant — ut pridie ab episcopo redir'e iussi fuerant — decretum est ut Petrus Deiae- postridie reverterentur ministri in templum et predictus nus et Joannes Gualterus sculptor..
a"eunt°epT- Postulant hi duo praescripti ab episcopo supplicatorium scopum ion- scriptum generale ad omnes Londini magistratus; illeque dinensem. promittit, modo ipsi capita illius scripti supplicis mittantur.
Nomina Deinde episcopus londinensis se scripturum promittit "toroTet" ad Par.ochos' 8ub q«ibus nostri excommunicati habitant, pTrochterum modo illorum nomina et parochiarum ipsi scribantur. in quibus „ _ j
habitant Postndie, 23 Maii.
scnbenda. jpS0 Veneris die post meridiem.
Wouter Revertitur postridie Gualterus Figursnijder, agnita erga Figursnijder. ministros culpa reconciliatur data manu et osculo, promittitque se' aliis quoque consciis reconciliare, veluti Gregorio, Francisco Ahenario et Mosi et reliquis. Reconciliatur Deinde suspenditur a prophetia publica ne in eadem ministris. loquatur, donec fratres ministri ipsis (!) conspecta seria probitate ipsi indicarint.
Interim admittitur ad caenae usum, atque cum gratiarum actione discedit reconciliatus et laetus.
1) Dit een en ander zal in verband hebben gestaan met de op handen en 21 Juni 1561 klaargekomen uitgave, waarover meer bij F. Pijper, Jan Utenhove. Zijn leven en zijne werken (Leiden 1883), 222.



199
Scriptum Scriptum legitur pro quieta habitatione germanorum in episcopi Ion- ecclesia londino-germanica membrorum, etiam si forte
ffl^al^lon Plures etiam familiolae in unio(!) habitare contingat sub dlnenses pro isthac potissimum necessitate et intolerabili ipsorum perquieta habita- secutione, quam in patria cernunt etc. Ad reverendum tione fidelium episcopum londinensem, ab ipso anglice scribendum ad ^ïïiTr omnes officiales intra extraque civitatem londinensium in ecclesie mem-ipsius diocesi morantes. brorum,
etiamsi plures Eodem tempore consultant inter se quidam tum pauciores fuerint in unis cum minigtr0 Verbi presentes seniores de difficultate inter ae i us^ ami- Dionygum et parschyrium, placetque ut aliis etiam indicetur De compo- ministris et ex omnium consensu — nisi aliud contrarium nenda inter yideatur — dicatur Dionysio, se quidem utcunque perciDionysum et yel ex lpsiUB relatu quorsum res propendeat, tarnen ÏÏJffvSSTquia nondum satis liqueant omnia, se causam ibidem relinquere donec maiora appareant ut interim utrique se mutua charitate ferant, nisi Dionysus malit veritatem et evidentiam rei vel per episcopum explorari etc. Interim et admittendus ad caenam Dionysius.
[fol. 118.]
r_ 25 Maii.
Ipso dominico Pentecostes die, ante meridiem. p bl-, 2 - Publicam agunt penitentiam Gerardus Cultrifex et Anna penitenUa Smits vidua suae quondam ad Papismum defectioms. Gerardi et
Annae Smits. Post meridiem.
Publica fidei Post concionem e suggesto habitam fit publica fidei professio. professio.
1'kenFrits Lijsken Frits reconciliatur ministris, et sub concionem reconciliata cenae secreta huius mentio facta ne quis offendatur si consistorio. taies conspexerit accedere ad caenam.
• P Gregorius venit in cönsistorium, accusans Henricum Tcusat Levinum quod ipsum appellasset canem et de eo privatim Henricum monitus non resipuerit; dein assumpsisse se ait Gulielmum Levinum. moelensem, gerl nee sic agnovit culpam.
Abstinebit huius ergo Gregorius a cena, quia causa



200
gravior inter utrumque videtur quam ut possit nunc tam cito transigi.
Propterea imponitur haec pronuncia Claudio seniori et Prancisco Marquino ut interdicant illius ergo cenam Domini Henrico Levino.
Denique
Gulielmus Venit et Gulielmus Sadlerus referens de Gregorio qui Sadlerus et ipsi sit reconciliatus post sumptam caenam, interim
uregorius acquiegcjt concihantur. ^
Anten!? Accusat iteiu uxorem Antonii Elspet quod dixisset ipsi ËlspèT de.uxore ipsius Sadeleri — quam fatetur tarnen sibi reconciliatam — quod uxor ipsius de sua uxore dixisset quod adhereret Anabaptistis et omnibus sectis. Adest Antonius referens quod uxor sua dixisset. Monetur Antonius Elspet rogatu Gulielmi Sadleri ut suam moneat uxorem ut nihil de Gulielmi uxore moneat (!)
S. Placet fratribus ut causa Dionysii cum Parschyrio ibidem
tatw^o0 rflin<luatur donec Dominus plura patefaciat; interim recon-
nysum'et cill*ÜB animis accedant ad mensam Domini. Haec pre-
Parschyrium scripta reliquis etiam ministris.
proponitur Joannes Camphin et Jan Lamoth significabunt ministris.
'26 Maii.
Op Pinxtermaendage, ante prandium. [ƒ). Caena Domini. Caena Domini celebratur cum insigni fidelium consolatione.
Literae Eras- Leguntur literae Erasmi Topii et Gelini Van Doorne ex" mi Top et Zelandia missae ').
lieujni van ' Dorne.
1) Is met dezen Gelinus van Doorne ook wellicht Gelëyn d'Hoorne bedoeld, de predikant die, toen de Reformatie in Zeeland pas haar intrede had gedaan, te Middelburg en te Vlissingen het Evangelie heeft verkondigd, en van wien een volledige biografie te vinden is Nieuw Nederlandsen biografisch Woordenboek, Dl. IV, in voce? De manier waarop f° 113 sub 8 Mei de ongetwijfeld met hem identieke Galinus Flander van Dorne, die daar ook in combinatie met Erasmus Top voorkomt, wordt genoemd als iemand, die wellicht geschikt zou zijn om als des laatslen collega op te treden, en trouwens ook het feit dat



201
Poet meridiem.
Henricus Ma- Henricus Marischal procubit (!) prescriptas literas ad epi-
iischal defert SCOpum londinensem pro impetranda quieta fidelium pere|scH^tumnad grinorum habitatione etiamsi plures cohabitare ex neces( episcopum sitate familiolas contingat.
(londinensem, Nomina complicum Adriani Hcunstedwexcommunicatorum
ïu?acumnom.1"mittuntur per Henricum Marischallum ad episcopum
imbus compli-...
Icum Adriani londinensem.
Icommunica^ Adrianus Moravius') proponit ministris de sua in Flandriam
torum. profectione; postulat ab illis literas ad fratres ultramarinos.
| Adrianus Respondent fratres placere sibi profectionem — si non
Moravius pro- nimium periculosa sit — sed tarnen magis optare ut hic
|pomtdesua a]jqUOties adiungat consistorio. Deinde subinde habeat tin rlandnam , ... T . T11 .,
! profe(;tione. admonitionem exorsus proximo Jovis die. Ille acquiescit
responsis fratrum. [fol. 119.]
T. 27 Maii, ante prandium.
'CaenaDomini. Celebratur caena Domini.
Post meridiem.
I De Petri Conveniunt fratres ministri, quibus Petrus Delaenus pro-
i Delaeni ad ponit de sua ad patrem profectione, an ea absentia (potest)
ipawem pro- a(jmitti ad octiduum. Assentiuntur illi et consentiunt. fectione.
Scriptum dia- Diakoni offerunt senioribus scriptum, quo postulant sibi fconorum ad remitti ministerium etc, sed differtur illius tractatio in seniores. aiiu(l tempus.
De senioribus.
IJoannes Utenhovius. Gualterus Delenus. Antonius Asch. Sebastianus Matte
Jacobus Nicolaides. rursum agentes, seniores. \ Jan Ingelram.
f Ludovicus Tyrius. \ Franciscus Marquino.
daar uitdrukkelijk van een verzoek om de komst van Top sprake is, dat uit Vlissiugen werd gezonden, maakt het niet onwaarschijnlijk. Was het inderdaad het geval, dan zou ten aanzien van dien predikant d'Hoorne tevens uit dit hs. blijken (zie f 136, sub 19 Juli), dat hij zich ook Galinus Mulenaers noemde. 1) Was deze Moravius soms identiek met Saravius. Cf. f° 135 sub 17 Julii.



202
Joannes Camphin. Joannes Beaugrand. Claudius Dotegni.
Diaconi electi dumtaxat: Jan Lamoth. Cornelius Stephans. Marten Janz. Henrick Marischal. Gulielmus Huser. Gelys Broeders. Joannes Rotarus.
U. 29 Maii.
Ipso Jovis die ante prandium. Concio sine Ante prandium fit concio a Jacobo hyperio *) ex 4 Ephes. prophetia capite; nullaque habetur tune prophetia, ut fuerat paulo ipso Jovis die. ante ecclesiae publicatum.
De diaconia. Adfuerunt diaconi cum suis difficultatibus, quibus a senioribus est responsum, nos primo quoque (tempore) ea de re acturos sed primum de seniorum electione. Interim non admittitur ipsorum depbsitio, sed promittitur illis manumissio a caetu consistoriali, deinde et augendus ipsorum numerus ad duodecim usque, ut itaque quaterni singulis inserviant mensibus.
Concio in Hoe eodem tempore habet in consistörio admonitionem
consistorio Adrianus Moravius, exorsus epistolam Judae. Adriani
Moravii: Mensis Junii.
1 Junii.
Absente vel Profecto ad patrem Petro Delaeno subit eius — in conprofecto Petro cionibus et ministerio ecclesie — vicem J,acobus hyperiüs.
at^m ° Pos* conci°nem pomeridianam conveniunt quidam — ex cionatur Jaco- ecclesia fratres — seniores, agentes de impetranda alicubi bus hyperius. libera operandi facultate in aliquo Angliae oppido; sed differtur illius tractatio in reditum Petri Delaeni.
i) Bedoeld is Jacobus Bucerus, vóór zijn overgang tot de zijde der Reformatie Augustijnerinonnik te Ieperen.
Electi, l nondum < confirmati. '



203
[fol. 120.]
x- Ipso Jovis die, post meridiem.
Scriptum epi- Leguntur litere episcopi londinensis pro peregrinorum
nensïs A ,T • uauiw*"omD«», et postulat earum copiam Nicolaus Gallasius.
Curatur per Antonium Asch, qui conveniet Gulielmum Rough, ut describatur a marito vidue Rouff combusti»). Ut aliquot describantur exemnlarin. etc
Ratio Subducitur ratio diaconorum ut semper etc.
I diaconorum.
De senioribus 4 elieendis.
Publicandum proximo dominico die de eligendis 4 praeterea senioribus, deinde diaconis. De modo Non sine causa et sine omnibus omnino affectibus ele-
genai, additis ab electuns causis cur ipsos idoneos censeant.
electionis.
1). Geschiedenis der Martelaren (ed. Doesburg 1883), 518 vv., geeft een. uitvoerige beschrijving van het leven en den marteldood van Jan Rough, van oorsprong een Schot, na een verblijf te Norden in Oostfriesland in 1557, tijdens de regeering van Maria de Bloeddorstige, gevangen genomen te Londen en den 22™ December van dat jaar verbrand. Het lijkt me waarschijnlijk dat de „Rouff combustus", van wien boven sprake is en wiens weduwe blijkbaar sedert hertrouwd was, met dezen Jan Rough identiek is te achten. Opmerkelijk is althans dat de martelaar in den tekst, in afwisseling met Rough, ook Rouff wordt genoemd. Dit toch schijnt er op te wijzen dat de engelsche uitspraak van zijn naam ook onder de londensche hollanders de geldende is geweest, wat onverklaarbaar zou zijn ware Rough geen engelschman geweest. En niet minder dat de genoemde Gulielmus Rough (die den indruk maakt een zoon uit het eerste huwelijk der genoemde weduwe geweest te zijn) in een ledenlijst der nederduitsche vluchtelingenkerk te Londen uitdrukkelijk- Willem Roeck, Anglus, heet (zie Publications of the Huguenot Society of London, Vol. I, Part I, p. 283). Deze Willem Roeck, ook Rowke genoemd, komt ook in de verdere geschiedenis der londensche emigrantengemeente nog herhaaldelijk voor. En wel als yoorvechter van de tusschen de jaren 1564 en 1568 over verschillende punten met Godfried van Wingen en zijn kerkeraad in verschil zijnde diakenpartij en daarna — bij het omgaan van den kerkeraad in het eind van 1570 — als ouderling. Zie bijv. bijlagen 16 en 17 van A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingenkerken der 16e eeuw ('s-Grav. 1909); Werken, dér Marnix-vereeniging, S. I, D. I, register in voce Roucx.



204
Nam qui neminem noverit cur eligat et qui eligendi non habeat iudicium, quem eligent? Caveant a vinosis, et capitosis ut sint irreprehensibiles, 1 Timoth. 3; Titum 1. Festum Horum causa instituendum publicum in ecclesia jejunium Barnabae. proximo Mercurii die prius propter seniores deinde et diaconos '). Hoe modo publicandum e suggesto:
1. De eligendis senioribus 4 proximo Mercurii die senioribus post meridiem et hi possunt vel ex diaconis eligi quidam.
2. Huius ergo ieiunium instituéndum proximo Mercurii die etiam propter diaconos post eligendos.
3. Martis die nulla concio futura; iam ante meridiem Y. Mercurii prophetia; post meridiem — peracta concione —
electio; ipso sequenti Jovis die net sola concio sine prophetia. Et sequenti dominico futura est diaoonarum electio post meridiem.
Quidam fra- Veniunt ad nos Frans Bol2) et alii duo cum illo fratres,
tres instantes facientes mentionem de aliquo in Anglia loco, respondet
pro loco naiji- Antonius Asch de Colchestria ubi Thomas Wilzonus tatwnisali-
cubi ipsis ad habitat3).
operandum
inveniendo.
1) Het houden van een dag voor bidden en vasten was in de londensche vluchtelingenkerk vóór de verkiezing van ambtsdragers vaste gewoonte. Zie M. WoUdstra, De hollandsche vreemdelingengemeente te Londen (Gron. 1908), 41.
2) Frans Bol of Francoys Bolie, Fransiscus Bolle, lakenbewerker, trok met zijn gezin in November 1560 van Vlaanderen via Nieuwpoort naar Londen, bij welke gelegenheid hij slechts ternauwernood aan het gevaar ontkwam gevangen genomen te worden. Later treffen we hem te Sandwich aan. Dec. 1563 wordt van daar naar Londen bericht dat èn zijn vrouw èn eenige van zijn kinderen aan de pest lijden. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 274; Geschiedenis der Martelaren (ed. Doesburg 1883), 638: J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-liatavae Archivurn, II, (Cantabr. 1889), n° 72 § 7.
3) Er zijn twee Thomas Wilson's of Wilzonus, die in aanmerking komen. Ten eerste een, die geleefd heeft van i 1525 — 1581 en o. a. advocaat bij het Court of Arches, deken van het college te Stoke Clare in Suffolk, master of requests, master of St.-Catharina's Hospital in de Tower, secretary of State en gezant naar Spanje (1563),



205
Non displicet ut fratres eo proficiscantur Antonio Asch adiuncto illis et comité Ludovico Tyrio.
8 Junii.
Ipso dominico die in consistorio, ante dominicam concionem antemeridianam.
I Productie- Conveniunt in cönsistorium ministri seniores ante con-
f electionis cionem antemeridianam.
diaconorum. Placet fratribus ut differatur aut protendatur electio
Generalis seniorum in sequentem dominicum; deinde et octavo die
coiiectioa) pro post, id est decimo quinto die post futura electio diacobauperibus et norum ministerii T . ...
necessitate. Interim publicandum de collectione pro ecclesie pauperibus et ministerii necessitate.
Haec omnia hoe ipso tempore publicentur e suggest.o et alia de ieiunio prefato, ut ante est praescriptum; cuius causae haec:
1. Pro omnibus Christi ecclesiis precipue in necessitate in Gallia, Hispania et Inferiori Germania sub cruce, item pro Francofordianis l).
2. Pro statu Angliae, pro Regina ut Deus etiam pium illi regem prospiciat.
3. Pro ministris ecclesie nostrae senioribus et diaconis eligendis.
a) Het onmiddelijk vooraf behandelde onderwerp heeft Delaenus hier electio doen schrijven. Er moet natuurlijk collectio staan; evenals in den tekst.
Portugal (1567) en de Nederlanden (1574 en 1576) is geweest. En een, die in 1586 stierf, fellow van St.-John's College te Cambridge was. tijdens de regeering .van Bloody Mary in Frankfort a/d Main verbleef en in 1571 tot deken van Worcester werd benoemd. Zie Dictionary of National Biography, in voce; R. Jung, Die englische Flüchtlingsgemeinde in Franhfwt am Main (Frankf. 1910), 65, 66.
1) Over de redenen, waarom men ook aan hun belangen op den biddag denken wilde, zie A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingenkerken der iGe eeuw ('s-Grav. 1909), 227, 228.



206
[fol. 121.]
z- 11 Junii.
Ipso Martis die, post meridiem.
JS^St P.r°P°nit ^laus Gallasius de habita electorum suorum clesiecoetut semorum confirmatione, an ea debeat esse in annum an
in perpetuum, quum responsio suspensa superiori anno
sit relicta.
De mini- Germanicae ecclesie ministri secedunt paulisper a Gallis ornrnrtdia-'-" quia eadem nol>iscum in presentia esset causa - (et) conorum con- conferunt inter se. firmatione. Videtur ipsis Germanis ut potius perpetua sit quam annua; ita tarnen utprobatio eleetorum diuturnior habeatur ante manuum impositionem confirmandorum *).
De literis Refert Joannes Ingelram de scriptis episcopi londinensis qS^per™ fPPlicibus' sibi responsum ab Anglis, titulum deferri grinomm debere ad summum iudicem. Hic placet ut adeatur epihabitatione. scopus ut(!) nonnihil in literis.
Deinde quia quidam iactant 40000 peregrinorum sub nostra membra latitare, non inutile si conveniatur episcopus londinensis ut curet per episcopos, concionatores et ïudices obtractari talium calumniatorum ora, relicato (I) aliquo piorum fldelium catalogo. Describenda Placet ut fratrum nomina describantur qui non sunt fratrum no- utriusque ecclesie municipësl
mina non
municipium
AA. li juni.
Ipso Mercurii die domino Barnabae sacro, sed non Londini inter Anglos servato. Ante prandium.
/Jeiuniicum Agit ex Act'. 14 Petrus Delaenus versum 23 de ieiunio ^precatione et precatione et seniorum electione, et eundem post
nTorume?"meridiem prosequitur textum. Habetur item ante prandium
diaconorum prophetia.
electionem
aliquot diebus ■
post futuram.
t) Vgl. bij dit bericht de uitvoerige raededeelingen van Ruytinck in Werken der Marnix-vereeniging, S. III, D. I 34 40.



207
Post meridiem
Hieronymus, Adriani Burgemeestrii cognatus, proponit
Pottelberge fratribus de ano cnnincnn' rpsnnniiotnr illi a fratm'Kno
nde Lijn ken. . , . . . . .'
quam ipsorum publicentur e suggesto nomina.
De invisitatione domestica propter ecclesie necessitates ad donativa colligenda.
Placet fratribus ut circumeant proximo Veneris die.
„' 12 Junii. Ipso Jovis die ante prandium. Fit concio a Jacobo hyperio l) sine prophetia. [fol. 122.]
BB. Post meridiem.
Concluditur de eleemosynaria invisitatione per seniores quosdam et diaconos, qui colligant ipsorum collationem tam in pauperum quam ministerii necessitatem.
Joannis Camphin et Franciscus Marquino.
Jan Lamoth. Cornelius Stephans.
Loys Tyrii. Jan Ingelram.
Marten Janz. Willem de Huser.
In suis singuli vicis.
/ ad plurimos alios ut adeant eos
Antonius Asch \ qui sunt extra ecclesiam. Et ea
Henricus Marischall i potest vel proxima hebdomada
' fieri.
Adiuncto illis Ludovico Tyrio.
De electione seniorum proximo dominico post meridiem.
Electio seni- Futura electio ad longiorem mensam, ad dexterum mensae
angulum. Unus scribet, nempe Utenhovius etc. et Johannes Ingelram. Hoe modo et ratione sequenti: sedebunt ad predictum mensae locum minister Verbi
orum.
1) Bedoeld is Jacobus Bucerus, voorheen Augustijnermonnik uit Ieperen.



208
et seniores; eorum duo notabunt suffragia, inter quos sedens minister medius illis leget electos.
Fratres accedent modeste et videbunt notari suum quisque suffragium, deinde recedent modeste: alii se interim tacitos et quietos in ecclesia prestabunt. Denique signatis omnium suffragiis significabit minister quinam sint electi, post gratiarum fiet actio.
CC.
Cornelys Placet fratribus ut diaconia (detur) Cornelio Stephans ad Stephans. annurn, utque illud tandem e suggesto significetur.
Peter Brug- Venit Petrus de Sager >) cum Ludovico Brugman filio, wrckBUd° (luem Jac0DUS Nicolaides acceptaret sibi in servitium(?), ut ^man ende ab iUo doceatur artem chirurgicam, denunciendum (1) illi ad Jacob Claesz. septennium; interim Jacobus illi procurabit victum et amictum duplicem. Et si fideliter inservierit peracto septennio promittit Jacobus se non inanem dimissurum pro eo atque ipsius dictarit conscientia, et res ferat ut aequitas postulabit etc.
15 Junii. Ipso dominico die ante prandium. Declaratur e publico suggesto prescripta seniorum electio. Post meridiem.
Electi Fit electio seniorum, eligunturque hi quinque: 1 Jacobus seniores. Bucerus, 2 Adrianus van Doren, 3 Petrus Beloes, 4 Jan Lamot, 5 Antonius Elspet. Sed quia duo Jacobus et Antonius sunt equales et Jacobus est Verbi minister 4 propter ea senior adiungitur illi Antonius Elspet. Sequentidomi- „j,, .
nicoeiigendi JJiciturque ecclesie de novem adhuc diaconis elidiaconi gen dis. novem.
[fol. 123.] Conveniunt aliquot fratres flandri, quibuscum agitur de
DD. colchestriensi habitatione ipsorum. Causa colches-
Refert Antonius Asch de Wilzono eiusque consilio quod
triensis.
1) Petrus Bruygheman, municeps, senator (slotenmaker) proles habet i, vermeldt de lijst van 22 Juni 1561; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 276.



209
ait utile si agatur cum episcopo londinensi ut scribat ad magistratum colchestriensem pro peregrinis.
Item ut alteras scribat literas episcopus londinensis ad magistrum Poleijn(!) cum prioribus scriptis quas ille Pullen(l) propriis manibus procuret ad magistratum colchestriensem tradendas.
Placet ut cras sub octavam antemeridianam conveniant ad aedes Utenhovii, indeque ad Petrum Delaenum, ut pariter adeant episcopum londinensem.
16 Junii. Postridie acta, ipso Lunae die. [Itur ad epi- Adeunt episcopum londinensem, Petrus Delaenus, Joannes fecopum Ion- utenhovius, Antonius Asch et Joannes Ingelram, cum quibusdam fratribus flandris: Francisco Bol et Petro Aels, jl. In causa in causa colchestriensi, pro qua se scripturum promittit r nenSK episcopus ad magistratum colchestriensem et Poleyum(!) etc.
Iubeturque aliquis redire ad episcopum, qui biduo post literas accipiat; statuiturque id facturus Antonius Asch.
2. in causa Adsunt et Galli seniores, qui una nobiscum agunt apud j^e?nnorum episcopum londinensem pro impetranda quieta fidelium isque ecclesie peregrinorum habitatione, rogantes ut ad summum alioqui Itquietehabi-iudicem scribere dignetur; id quod facit curaturque illud fare possint, scriptum perferendum ad iudicem per Costorem eloca-
EE. torem domus fratrum nostrorum Andraee et joannis Sullot2) etc; traduntur huius ergo nomina ad iudicem perferenda.
3. In causa Itur item ad episcopum londinensem in causa excom-
l ïxcommunicatorum.
1) Blijkens het op f° 124 sub 17 Juni vermelde was deze Coitor een Engelschman.
2) Joannes Celot, tapetarius in opere Reginae, heet hij op de ledenlijst van 22 Juni 1561; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 275. Zelf teekent hij onder de stukken, die tijdens den strijd over het eischen van getuigen bij den Doop en over den beeldenstorm uitgingen van de diakenpartij: Jan Soillot Tappesier; vgl. A. A. van S c h el ve n, De nederduitsche vluchtelingenkerken der 16e eeuw ('s-Grav. 1909), 373, 385, 390.
Kerkeraadsprotooollen. 14



210
municatorum, presertim ne admittantur in coramunionem ecclesiarum londinensium; maxime propter nostros apud d. Martini'), ne cogantur cum admissis ibidem excommunicatis nostris contra Verbum Dei bonamque conscientiam facere. Episcopus londinensis iubet nomina excommunicatorum cum locis habitationis ipsorum describi vultque illos ad se accersere faciendaque et omittenda precipere etc.
4. In causa Postremo agitur cum episcopo londinensi ut dignetur numeri pere- per concionatores procurare maxime in cruce Paulina *) de d'llSu^nuso t°^erido falso rumore peregrinorum fidelium utriusque sparsi. ecclesie, quos spergunt numero esse 40000 millia, cum tarnen exiguus sit fidelium utriusque ecclesie numerus; tradunturque huius ergo nomina fratrum utriusque ecclesie episcopo londinensi, que etiam curantur inspicienda exhiberi iudici. Promittitque episcopus se in cruce Paulina procuraturum etc.
Nomina fra- A germanicae ecclesiae ministris traduntur nomina tam trum utrius- municipum quam nondum municipio donatorum, imo et qU^sco° T*6- iuvenum nondum ex(am)inatorum, quam virorum coniugum dinensi et omnium 227 circiter 8). Galli tradunt nomina eorum, qui judici tradita. nondum in ecclesia ipsorum erant municipio donati.
[fol. 124.]
FF. 17 Junii.
Ipso Martis die ante prandium.
Peracta Jacobi hyperii *) concione conveniunt ecclesiae ministri, significatur veniendum in cönsistorium proximo Jovis postmeridie senioribus quinque nuperrime electis.
1) St.-Martins, een deel van Londen.
2) Pauls Cross? In allen gevalle een deel van Londen.
3) De hier genoemde lijst is afgedrukt State Papers, Domestic Series, Elizabeth, Vol. 17, n° 33 sub 22 Juni 1561 en daaruit overgenomen in Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 273 vv.
4) Bedoeld is Jacobus Bucerus; voor zijn overgang tot de reformatie Augustijnermonnik te Ieperen.



211
Post meridiem.
Quid apud Itur ad episcopum londinensem. Adest Petrus Delaenus,
episcopum Nicolaus Galasius, Antonius Capelle et quidam Anglus: londinensem . . ., . , . , . .. .. .
actum Gostor. Agitur pro quieta peregrinorum habitatione impetranda, aut municipio regni obtinendo. Episcopus londinensis confert se ad custodem sigilli '), indeque reversus nobis explicat quid actum cum illo etc.
Consulit expedire ut scribatur ad Reginam supplicatio brevis propriis utriusque ecclesiae peregrinis.
Obnixe quoque rogat Petrus Delaenus episcopum londinensem ut cum quodam legisperito Chantero agat ut illi familiarissimam sibi damni aslaeam (1) agat ut illa dignetur quoque apud Reginam agere pro peregrinis.
Placet Galasio et Petro Delaeno ut cras conveniatur ad componendam supplicationem.
GG. 18 Junii.
Ipso Mercurii die ante meridiem. Literae epi- Convenit ipsum dominum Cecilium 2), secretarium, episcopi londi- gcopus londinensis eiusque causa scriptas a se literas summo causa^pere- mane mittit ad Nicolaum Gallasium et Petrum Delaenum, grinorum ad quarum haec summa:
utrumque i. Suadere conventum a se secretarium, ut nomina peregrinorum omnium „u[ municipatum petunt describamus adque se
mimstrum. ...... .7, .. .. . • . ,
mitti adiunctis ipsorum artincns — scribit episcopus londinensis — haec omnia descripta ad secretarium ipsum sese procuraturum.
1) Sedert 1558 werd het ambt van groot-zegelbewaarder vervuld door Sir Nicholas Bacon (1509—1579), een zwager van William Cecil, Lord Burghley, en naast dezen een man van groote beteekenis voor de geschiedenis van zijn vaderland. Zie Dictionary of National Biography, in voce.
2) William Cecil, Lord Burghley, dadelijk na de troonsbestijging van koningin Elizabeth tot staatssecretaris benoemd, is vervolgens — hij leefde van 1520 tot 1598 — de machtigste hoogwaardigheidsbekleeder van zijn tijd geweest. Zie Dictionary of National Biography, in voce Cecil. Over zijn invloed in religie-zaken zie A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingenkerken der 16e eeuw ('s-Grav. 1909), 344.



212
1. Promisisse item scribit illum suscepturam(I) iri manos peregrinorum causam et non dubitare quin aut municipatus aut alia hic habitandi toleratio obtine'ri possit.
3. Promittere item ipsum secretarium suam operam apud supremum judicem seu iusticiarium ne rigidius contra peregrinos procedatur.
4. Postulat episcopus londinensis ut quam primum catalogum conscribamus nominum utriusque ecclesiae, se curaturum in manus secretarii.
5. Postremo celebes nostros sive adolescentes scribit posse seorsim poni et una indicari quod quidam eorum Anglis inscribantur. Cupit ut integra numeretur ecclesia, ut communicantur mendacii qui tot milia fidelium peregrinorum faciunt.
(fol. 125.] Huius rei gratia conveniunt quidam utriusque ecclesie HH. ministri in templum gallicum, ubi peracta latina Nicolai Gallasii lectione, legitur scripta ab ipso Gallasio in hanc rem supplicatio ad Reginam. Statuiturque ut agatur de predictis primo quoque tempore.
Convocantur igitur ecclesie germanice ministri in templum suum sub horam secundam pomeridianam adfuturi etc.
Post meridiem.
Generalis Placet fratribus ut fratrum nomina, artificia et familie
totius numerus describatur cum suis niiseriarum circumstantiis.
ecclesiae TJ . . ....
descriptie idque per vicos eorum qui se ecclesiae adiecerunt. De iis vero qui religionis ergo huc venerunt sed nondum adiecerunt addendum post in fine catalogi ').
19 Junii. Ipso Jovis die.
Colligitur ca- Conveniunt ministri, seniores et diaconi, ad colligenda talogus totius cuncta ecclesiae londino-germanicae membra. ecclesiae. Accedunt Franciscus Bol et Theodoricus Bertes 2),
1) Deze lijst schijnt niet meer over te zijn.
2) Op de ledenlijst van 22 Juni 1561 komt voor: Theodoricus Bertins, duplator fili (draadtwister), proles habet 2; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 277.



213
Gerardus Matte ut resciscant an impetratae ab episcopo londinensi literae ad Colchestrienses; quibus respondetur hanc prescriptam causam debere procedere, sine qua neque illis commodum apud Colchestrienses manere.
II. Johannes Mayus ') venit ad cönsistorium, agens fratribus
Johannes gratias pro auxilio. Volens fratres levare sui(!) gravamine, Maius, biblio- proponit suam in Flandriam profectionem, sed eam fratres p s s' magis dissuadent quam suadent. Placet fratribus ut Johannes Beaugrand scribat Gulielmo Daman, hondiscotanae ecclesiae ministro etc.
22 Junii. Ipso dominico ante meridiem. Conveniunt minister Verbi, seniores et diaconi circa seniorum electionem et deputantur novem.
1) Johannes Mayus wordt op de ledenlijst van 22 Juni 1561 vermeld als: compactor librorum, iuvenis, profectus in Flandriam, en heeft dus den raad van het cönsistorium om maar in Engeland te blijven niet opgevolgd. Is hij dan soms identiek met „Broeder Jan May, monnik van St. Nicolaas van Veurne", van wien Jean Ballin, de monnik van Clermaretz, op zijn lijst spreekt, en van wien hij vertelt dat hij tot driemaal toe apostaat is geweest, later in 't huwelijk is getreden en te Lessene (Lessines) ten zuiden van Geerardsbergen heeft gestaan? Zoo ja dan hebben we hier ook te doen met denzelfden persoon, die 24 Apr. 1582, met afscheid van een ons onbekende classis naar een der kerken van de classis Sluis is overgekomen. En misschien ook met den, in het getuigenis van Pieter Heuzeeck genoemden „grooten Joannes", „perpetuel adiunct" van Pieter Hazart. Immers deze wordt „priestere apostaet uit Veurnambacht genoemd". En hebben we mogelijk met dienzelfden Johannes dan tenslotte ook nog te doen in den brief, dien Pieter Hazaert 9 Maart 1562 vanuit de Zuidelijke Nederlanden naar Emden schreef? Het feit dat hij in Londen als compactor librorum is werkzaam geweest en in dien brief in dienst van Gilles van der Erven schijnt te staan pleit daar wel voor. Is deze hypothese juist, dan moet Mayus echter al spoedig na zijn vertrek uit Londen naar Vlaanderen weer vandaar verder naar Emden zijn gereisd. Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis, VIII, ('s-Grav. 1911), 203, 204; E. de Coussemaker, Troubles Religieux du XVIe siècle dans la Flandre Maritime, I, (Brux. 1876), 346 vv.; II. Q. Janssen, De Kerkhervorming te Brugge, II, (Rotterdam 1856), 292; dez., De Kerkhervorming in



214
Post meridiem.
Electio novem Fit electio diaconorum novem, quorum haec sunt nomina: diaconorum. £ prans Boll.
2. Mahiu Platevoet. 8. Moses Fockinck.
4. Frans de Raedt.
5. Willem de Schilder.
6. Antonys Scherslijper.
7. Burgher Janz. mandemaker.
8. Henrick Kuel van Bremen.
9. Gelij de Lang *).
Leguntur eorum nomina et suffragiorum numerus ecclesie, post fit gratiarum actio coram ecclesia et precatio — sicut hebdomada ante de senioribus —; post canitur psalmus 133: „Ecce quam bonum" etc.
Qui circa electionem suffragia scribant non scripserunt propria, sed tales pauci.
Quidam Anglos elegerant, sed alios eorum loco statim eligebant.
[fol. 126.] Oritur controversia inter Joannem Camphin et Petrum KK. Hasard ex causa Petri de Turcke propter duriora verba Controversia ultro citroque utique habita. Controversia hinc orta quod ^Hasard^t1 ^oannes Camphin visus sit reiicere collectos fratres et con.loan'nem tempsisse Petrum Hasard. Deinde quaedam fratrum in Camphin. presentia duriora verba, ob quae obiurgatur Joannes Camphin a senioribus, quam ille admonitionem acceptat. Post revocatur Petrus Hasard, qui excusationem Joannis Reconcili- Camphin acceptat, qui ait se non in ipsius contemptum antur ambo. dixisse aut fecisse; postremo reconciliantur invicem datis manibus et fixis osculis.
Vlaanderen (Arnh. 1808), I, 283, 284; II, 150, 162, 165; Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 275.
1) Op de ledenlijst van 22 Juni 1561 komen voor: Fransiscus de Raed, pannifex; Rurcherus Janson, sportarius, inservit cuipiam Anglo; Gelius de Langhe, faber ferrarius, coelebs; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 273, 274. In de notulen van October en December 1571 komt ook een Gilles de Langhe voor, maar 't blijkt niet of we hier aan denzelfden hebben te denken. Zie Werken der Marnix-vereeniging, S. I, D, I, register in voce.



215
Placet item consistorio et acquiescit Joannes Camphin et promittit suam operam Petrus Hasard, ut fratres quidam agant et cum illis Petrus Hasard, ut possit induci Petrus Conditio in de Turcke ut curet referendum ad senatusconsultum concausa Petri aistorii germanici, se nihil habere adversus Joannem ^o^sitT Camphin, ibique controversia sepulta maneat.
24 Junii.
Ipso Joannis Baptistae festo, ut dicitur. Ante prandium.
Petrus Concionatur publice Petrus Hasardus ex 11 ad Hebraeosi Hasardus de fide Sarah et Abrahae; quod muiier habeat semen et concionatur. quod neces8ariU8 fidei articulus de incarnatione Christi, quod errent qui circumstantiam appellent etc. LL. De fide in promissionibus Dei.
De statu peregrinorum fidelium.
De temtatione Abrahe, fide ex obedientia.
Petrus de Adest coram quibusdam Petrus de Turcke, qui preTurcke Bente vel exhortante potius Petro Hasardo, acquiescit Petro ||Mjquiescit Delaeno suam innocentiam afferenti in eo quod quosdam excusationi" apud d. Martini conviciatores et blasphemos in publica concione appellasset impura et turpia ora.
Post meridiem.
Conditiones Post concionem habetur prophetia. Sandwici. Exponuntur fratribus in consistorio ea quae commissa fuerunt a Torna Thomide, Petro Delaeno et Joanni Utenhovio et communicantur sub silentio. Una cum conditionibus Sandwici. Exponuntur haec compluribus Flandris.
Diaconi Conveniunt aliquot ex diaconis electis nempe: nuperrirae 1. Frans de Raedt. \
electi hi. Willem de Schilder. J Hi acquiescunt ecclesieelec-
3. Mahiu Platevoet. > tioni, reliqui duo non ad-
4. Frans Boll. \ fuerunt presentes.
5. Antonijs Forpicarius. /
6. Henrick Kuel van Bremen
7. Moses Focking, goudtsmit.
1) Ook Hendrik Kule genoemd. In 1571 nog in Engeland, is



216
Proximo Placet item fratribus ut eorum duo inserviant, nempe dominico. prans de Raed et Frang de Bou
[fol. 127.]
MM. Subscribitur scripto Georgii Vibotii •) et Petri Hasardi, Subscribitur sententie de descensu Christi ad inferos2). scripto Petri Subscribitur a ministris ecclesiae londino-germanicae.
Hasardi et
Georgu Vibo- Refertur consistorio de habita satisfactione inter Petrum "chrisT^ad " Delaenum et Petrum de Turcke, qui acquievit Petro Delaeno inferos. innocentiam suam asserenti.
Ipso Jovis die, ante prandium.
Petrus Hasard Proficiscente in Flandriam Petro Hasardo concionatur revertitur in Jacobus Bucerus hyperius. Flandriam.
Post meridiem.
complicum Refertur in consistorio a Jacobo Nicolaide de excomkdrianiHam-municatis Adriani Hamstedii complicibus, quod illis apud
stedii ipsis episcopum londinensem citatis he conditiones sunt proproposito,°nisi Pos^aei ut se ecclesiae londino-germanicae reconcilie|it aut
se ecclesiae circiter hebdomadam regione exeant nisi velint perma-
germanicae nentes in sua ipsorum pervicacia vel ad septennium incarreconcilient. oerentur.
pVt o'rTt1"11 ^* <*Um 'Qaec referöQtur accedit in cönsistorium templi
et loanni germanici famulus episcopi londinensis, qui ait postridie
Utenhovio ad sub quartam pomeridianam veniendum Petro Delaeno et
episcopum Joanni Utenhovio ad ipsum episcopum londinensem. londinensem.
00. Refert Petrus Delaenus quod si(bi) dixerit Galasius pridie, Causa pere- se audisse ex ipso episcopo londinensi de causa peregrinorum
. grinorum.
hij vermoedelijk een verwant geweest van Johann Kuell; die destijds raadsheer van Emden was. Vgl. Jahrbuch der Gesellschaft für bildende Kunst und vaterlandische Altertümer zu Emden, XVII, Heft 2 (Einden 1887), 3.
1) Georgius Vibotius, Joris Wybo of Octavius Sylvanus (geb. omstr. 1530, gest. in 1576), was op dit oogenblik, immers van 1559 tot 1567, predikant van de nederduitsche kruiskerk te Antwerpen. Later, van 1569 tot zijn dood, is hij nog in dezelfde functie aan de vreemdelingengemeente te Londen verbonden geweest. Voor zijn volledige biografie zie Nieuw Nederlandsen Biografisch Woordenboek, Dl. III, in voce, Wybo
2) ZieNjlz. 183, n. 1.



217
quid actum sit apud Cecilium secretarium, qui scripsit ad summum iudicem, non (!) esse Reginalis Majestatis mentem ut pii peregrini utriusque ecclesiae quiete hic habitent agantque sua, et non regno expellantur etc.
De tribus Proponitur item de tribus fratrum ecclesiae londino-
fratrum germanicae generibus defectorum, quid agendum; maxime
generibus. cum se subiecerint ecclesiis anglicanis.
Quid propo- _ , , , _ ,. . . .
nendum Gallis De hoe agendum apud Gajlos etiam in proximo utriusque
in proximo consistorii caetu menstruo.
utriusque j(.em de parochialibus ritibus solvendis, et ut ipsorum
consistorii . . . ... , . , „
congressu nomina notentur atque hbenter donemus.
menstruo, Joannes Beaugrand indicabit Gallis, proximo
Martis die. Refertur in consistorio de miserabili excommunicatorum Complices nostrorum statu, quorum quidam impetrarunt communionem kdrianiHam- decano m0nasteriensi apud d. Martini ministrum, ut in stam excom- . . \ . . ...
municati. ipsorum communionem admittantur lectis cum sigillo pu-
blicis scriptis.
Alii instant apud nescio quos consiliarios et episcopum cantuariensem ') ut ab excommnnicatione liberari possit. Denique vocati ad episcopum londinensem, iussi ecclesie
germanicae reconciliare aut regno exire aut carceres
expectare etc. [fol. 128.] v
PP- Chartula offertur in consistorio a Jacobo Nicolaide, qua n^Bantófae Joannes Baptista eandem nobiscum doctrinam refert; idem
qua eandem Jacobus quomodo cum ipso egerit. nobiscum doctrinam agno- Agitur de Carolo olim sacrifico, ut discat artem textoriam
sclt- apud Alardum Kikens visurus(I) textorio Petri Aels. Carblus r
»SaCn„C"j{m Agitur item de Antonio olim sacrifico, qui cupit discere sacriIficus.'mbibliopegam. Placet ut Jacobus Bucerus et Joannes Lamot agent cum diaconis pro hoe Antonio proximo dominico die.
1) Als zoodanig fungeerde destijds Matthew Parker, 6 Aug. 1504 te Norwich geboren en 17 Mei 1575 gestorven. Zie 'n uitvoerige biographie in Herzogs Realencyclopadie3, in voce.



218
22 Junii.
Ipso dominico post meridiem.
De excom- Quandoquidem pridie miserat episcopus londinensis A™imi?*tls suum famulum, significavit per illum veile ut capita accustedii com- sationis adversus excommunicatos Adriani Hamstedii (complicibus. plices) latine versa sibi mittantur una cum conditionum duarum ipsis oblatarum et recusatarum (capitibus) placet ut Petrus Delaenus latine reddat capita accusationum adversus Adriani Hamstedii complices.
Johannes Utenhovius colliget precipua capita conviciatorii scripti per Emanuelem prolati.
Et Jacobus hyperius1) latine vertet denunciatorum complicum confessionem de se .... agnitione et penitentia ipsorum quatenus scilicet.
QQ. Mensis Julii.
Menstruus Primo die eiusdem.
utriusque
ecclesie Proponit gallis fratribus Petrus Delaenus de utriusque
conventus. ecclesiae defectoribus, quid cum ipsis agendum.
De efecton- Respondent se id consulere nobis quod ipsi erga suos bus utriusque , , ...
ecclesiae, fecerint defectores, qui se anghcae subiecerint ecclesiae,
se monere atque rogare, sin minus in nomine permit-
tendos etc.
Non displicet ut suo tandem tempore agatur cum episcopo londinensi.
Discrimen statuendum eorum qui sub cruce defecerunt nulla habita peregrinorum ecclesia et eorum qui nunc volunt deficere constitutis peregrinorum ecclesiis.
Capita grava- Coram fratribus Gallis agitur de mittendis ad episcopum minum adver-londinensem capitibus ad versas Adriani Hamstedii com'üamlteaT* PÜces- At nuHa huius scripti nobis copia, iubetur id
complices ipsuin asservari *). singulos exa-
rata et ad :————
episcopum
londinensem •]) Bedoeld is Jacobus Bucerus, gedurig in dit hs. voorkomend, missa. 2) Denzelfden datum als deze notitie draagt ook het mede over Van Haemstede handelende stuk: J. H. Hessels, Ecclesiae LondinoBatavae. Archivurn, II (Cantabr. 1889), n° 49b.



219
( [fol. 129.] Legitur scriptum Joannis Utenhovii ad episcopum Ion-
RR- dinensem, quo presentis temporis circa complices statum
Scriptum omnem aperit, subscriptum a ministris. Mittitur diploma
11?00"**? V.te.n" regium nostri privilegii ecclesiastici,). I hovn et diplo- ° .
I Lcopummissa Adhaec mittuntur capita precipua, quibus utriusque
Item capita ecclesiae ministri et episcopus londinensis gravantur,
excerpta ca- excerpta ex scripto per Emanuelem prolato, quod scatet
.[lumniarum omnibus calumniis et mendaciis; scriptum nomine scilicet
ex scripto ecciegjae londino-germanicae Adriani Hamstedii causa inde Emanuelis. °
propul si.
Proferuntur per Antonium Elspet et Franciscum Marquinum.
De Sandwico. Indicantur(I) et Gallis de Sandwijcensium sollicitatione pro impetranda ibidem peregrinis fidelibus residentia.
Causa M. B. Proponitur causa M. B. cum suis conditionibus; rogantur Galli quid consilii, an liceat separari. Haec nupsit Anabaptistae antea premonito(!) ne fallaciter ageret, aut se verae ecclesiae adiiceret; alioqui se illi nunquam nupturam et si nuberet rescissuram. \ SS. Respondetur licere separari, sed maneret innupta.
Maxime sub tali conditione nupserit illeque fidem dantem fefellerit.
Placet item ut inde discedat ad aliquam Christi ecclesiam, sed inde discedens, testimonium accipiat a ministris eiusdem sub cruce ecclesiae qui totius huius negocii cum ipsa habiti sunt conscii, qui suis scriptis possint esse testes negocii etc.
Atque ita recedunt Galli manentque nostri.
De Joanne Refert Utenhovius quid egerit cum Joanne Baptista, Baptista Italo.
•1) Dit diploma, 24 Juli 1550 door koning Eduard VI gegeven (een afdruk is te vinden in M. Woudstra, De hollandsche vreemdelingengemeente te Londen (Gron'. 1908), 136—140), was door Utenhove in 1559, vermoedelijk uit Emden, waarheen men het in 1553, bij de verstrooiing der londensche kerk, had meegenomen, weer naar Engeland teruggebracht. Zie F. Pij per, Jan Utenhove. Zijn leven en zijne werken (Leiden 1883), 193.



220
presente Francisco Marquino, qui videtur aliquam melioris mentis spem prebere.
Monachus Fit mentio de Gerardo monacho abbatiae middelmiddelbur- burgensis '), qui est apud Nicolaum Vitrearium; placet gensis. fratribus ut veniat ad cönsistorium proximo Jovis die.
2 Julii. Ipso Veneris die. Venit ad aedes Utenhovii nuncius significans Sandwicences venisse, rogansque ut adesset ad aedes cuiusdam legisperiti Angli N. Emanuhod. Abit ille ad aedes Petri Delaeni, inde ad aedes Gerardi Matte.
[fol. 130.] Convenitur a nostris fratribus flandris Francisco Boll et FF. Gerardo Mat et Petro Basser cum Petro Delaeno et Joanne
1) Deze middelburger monnik heette, blijkens het f° 177 sub 26 Nov. 1561 meegedeelde, eigenlijk Gerardus Martensz. Nu komt in het lidmatenboek, dat de leden Van 1561 en vervolgens vermeldt, als Gerardus Martensz alleen voor: Gerardus Martensz de Haan; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 280. Zoo ligt de veronderstelling voor de hand, dat we hier met denzelfden persoon te doen hebben, die f° 203 sub 13 April als Gerardus de Haen met Maria Stercke in 't huwelijk treden zal. Kan het soms zijn dat we in hem den Gerardus Gallus of Gallinaceus, ook Gellicanus, ontmoeten, die in het najaar van t572 als predikant te Delft werkzaam was, vóór 16 Febr. 1573 naar Dordrecht is vertrokken, om echter al zeer spoedig daarna — reeds vóór 6 Juni d. a. v. — een plaats te Brielle te aanvaarden, waar hij 19 October 1574 — betrekkelijk kort nadat hij de synode, die in dat jaar te Dordrecht is gehouden, had bijgewoond — gestorven is? Onmogelijk is het niet; in allen gevalle heeft deze Gallinaceus met den kerkeraad van Londen in vrij nauwe relatie gestaan — immers neemt men vanuit Schiedam hem in den arm, om steun te verleenen aan een verzoek aan dien kerkeraad, om Petrus Carpentier te willen afvaardigen om daar te Schiedam als predikant werkzaam te zijn — terwijl hij tevens (naar G. Brandt, Historie der Reformatie, I, (Amst. 1671), 149 meedeelt) behoord heeft onder die predikanten, die vóór ze de zijde der Reformatie kozen, monnik zijn geweest. Vgl. J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Balavae Archivurn, II en III, (Cantabr. 1889 en 1897), registers in voce; Werken der Marnix-vereeniging, S. II, D. III en S. HI, D. V, registers in voce.



221
Causa Sand- Utenhovio una cum Thoma Thomasi ad aedes legieperiti wicensium. Angli N. Manuhod <*), iuxta templum paulinum sitas, ab una parte; ab altera parte a viris sandwicensibus illius senatus nomine missis. Considerantur conditiones, expenduntur leges patriae, iubentur cras redire quo Emanuhod scriptum componeret quod utrumque essèt Reginae offerendum ut ibidem in Sandwico bene habitare et libere operari possint aliquot ecclesiae nostrae fratres etc.; quam ob rem postridie sub horam quartam revertendum in aedes eiusdem legisperiti.
Ipso Jovis die ante prandium.
•Assidens Concionatur ad mensam templi Jacobus Bucerus hyperius
mensae nunc primum assidetque prophetiis ad reddendam doctrinae s Jacobus *...
hyperius in suae rationem. prophetia. Post meridiem.
Agunt inter se ministri de statu fratrum Sandwieum profecturis.
Venit Franciscus Bol, qui timere ait ne communi quodam marsupio redigantur in servitutem pauperiores fratres. UU. Hac de re consultant ministri, quibus presentibus refert Franciscus Boll, Thomam Thomasz. proposuisse non opus
sollicitatione apud Reginam, sed prestare ut se subiungant civitati Sandwicensium et Anglis, deinde et commune faciant marsupium. Quod fratribus displicet.
Sayen ende Ende onse broeders begeren op te setten alleene van bayen. sayen ende bayen.
Placet fratribus ut supplicatio exhibeatur Reginae a duobus illis missis Sandwicensibus et Emahod(I), comitante Thoma Thomide; et cupiunt a nobis adiungi.
Placet fratribus ut Thomas adeat legisperitum Manohud(l), tit videat an quid scripserit, referatque ad fratres responsum.
Gerardus mid- Vocatur Gerardus middelburgensis, olim monachus; delburjensis. placet ut habitet apud Ludovicum Tyrium ad aliquot hebdomadas, ut interim videatur quid in animo habeat etc.
d) Eerst stond er Emanuhod, later is de E doorgestreept.



222
Depsalmodico De psalmodico libro ut unanimitas sit, consensus inter libro. seniores ad respondendum fratribus ecclesiae:
Ut legant prefixam psalmodico epistolam et causas mutationis videant, et sub quamvis concionem referantur. [fol. 131.] Indicandumque quarto decimo inde die illum psalmodicum XX. io templo exordiendum. Nam ante non canetur ex novo psalmodico, et post non ex veteribus canetur in templo
DeHyeronimo Proponitur de Hieronymo Pottelburgo uteequenti denunPottelburgo. cientur(!) dominico e suggesto de futuro coniugio.
Matthias, Agitur de Matthia, pastore middelburgensi, placet ut pastor middel- ami(ci)etur a fratribus. burgensis.
De causa Cornelius Vitrearius et Antonius Smit proponunt de Mariae Maria Backers, de duobus ipsam in uxorem ambientibus, Backers. qUorum neuter est ecclesiae germanicae, sed tarnen dicitur uterque affectus ut se subiiciat ecclesiae londino-germanicae.
De utro — rogantur — fratres consulant, nempe de quodam Bartbomaeo Pabrici, M. Paulo chirurgo.
Ministri suadent poti'us de acceptando Barthomaeo, relicta illi libertate utrum ipse vèlit; oretque Dominum ne cui imputet etc.
Subducenda Subducenda seniorum ratio proximo dominico post seniorum meridiem. ratio.
1) Bij deze verandering hebben we niet te denken, aan de invoering der berijming van Dathenus in plaats van die van Utenhove. Daartoe werd eerst in 1571 overgegaan; trouwens nooit had daarvan sprake kunnen wezen vóór 1566, want eerst in dat jaar is de berijming van Dathenus ontstaan. Veeleer zal de genoemde verandering bestaan hebben in het vervangen van een der vroegere edities van Utenhove's berijming door die, welke 21 Juni 1561 verschenen was bij John Daye; cf. blz. 223 sub 6 Julii. Deze was niet alleen aanbevelenswaardiger dan die voorafgaande, omdatze omvangrijker was — ze bevatte honderd psalmen, terwyl de oudere er maar zes en twintig en acht en dertig gaven — maar eveneens omdat die voorafgaande, door de willekeur van den emdenschen drukker Gillis van den Erven, zóózeer van het origineel afweken, dat ze in 't geheel niet meer aan de bedoeling van den auteur voldeden. VglF. Pijper, Jan Utenhove. Zijn leven en zijne werken (Leiden 1883), 222—226; Werken der Marnix-vereeniging, S. III, D. I, blz. 85.



223
TY. 4 Julii.
Postere- ipso Veneris die.
Conveniunt seniores in templum post meridiem latius consulturi de conditionibus transmigrationis germanicae.
Sed quia constitutum fuerat ut postridie essent conventuri sub horam sextam post Greenwycum profecturi, quia et nunc dicitur conventus ipse secretarius Cicelius(l) preparatioque facta, itaque nihil concluditur.
6 Julii.
Ipso dominico ante prandium. Publicatus e Publicatur de psalmodico 100 psalmorum libro, et dicitur
feuggesto psal- cantandus quarto decimo hinc die.
Causae referuntur et iubentur prefixam illi prefationem legere etc. l).
wicensium
causa
De Sand- Referuntur laeta de Sandwico et spes optima, interim
scribitur epistola ad episcopum londinensem cuius causam Antonius Asch referent(I) cum Toma Tomasz., qui postulabunt commendaticiam Sandwicensium epistolam ad secretarium etc.
Post meridiem.
Scriptum Legitur auglicum episcopi londinensis scriptum ad domi-
episcopi
londi-num Gulielmum Cecilium secretarium. nnnH nrmr) nr>a
nensis ad !„„;♦„_ . _ • ; _A ■ ,. , T 7 •
dominum "■S"'" epissuupi et coiisignaiur ei per uitaovicum
secretarium. Tyrium procuratur.
Subducta se- Subduciter ratio seniorum coram Johanne Ingelramo niorum ratio, nresente Petro Delaeno et auibusdam senioribus.
[fol. 132.]
ZZ. Subducta item ratio summae ex domestica visitatione
Subducta ratio collectae, que fuerat antea e suggesto denunciata. domesticae
collectionis e :
suggesto
denunciatae. 1) Zie blz. 222 n. 1. De daar genoemde voorrede, waarin Utenhove 0. a. betuigt dat: „ick dese teghenwoordighe oversettinghe ende composicy in hueren stand end mit hueren maten alleen voor de mijne bekenne end gheen andere", is afgedrukt bij F. Pijper, Jan Utenhove. Zijn leven en zyne werken (Leiden 1883), 223—226.



224
Gelijn de Lange accep tat conditienem diaconiae.
Impetrata Sandwicensium petitio.
Stamforth.
Egidius Langus acceptat ministerium diaconie suae, in consistorio rogatus coram senioribus et diaconis.
8 Julii. Ipso Martis die.
Adsunt ministri, seniores et diaconi multique alii ecclesiae nostrae fratres. Refertur de impetrata petitione peregrinorum concessae (!) ipsis apud Sandwicenses habitatione libera cum conditionibus scriptis etc.
Refertur item de loco quodam Stampfort, cuius mentionem
fecit ipse Cecilius secretarius ').
Concluditur ut aliqui periti fratres Sandwicum proficiscantur, maxime qui sint periti in saiis et baiis, in minoribus pannis qui hic non conficiuntur, et piscatoria arte. Haecque maneant secreta. Interim sub pretextu horum quatuor conceditur per magistratum sandwicensem ut et alii intermisceantur opifices.
Interim non displicet publicari inter fratres concessum fratribus religionis nomine profugis apud Sandwicenses libertatem habitandi, operandi, ecclesiaeque negocio tractandi etc.
AAA. 9 Julii.
Ipso Mercurii die, ante meridiem.
Jacobi Buceri Scribitur a Jacobo Bucero hyperio ad Zelandos fratres
scriptum ad middelburgenses de vitando papismo et consolatione sub Zelandos. , ■■ , .
cruce, item de discrimine nostrae doctrinae contra Anabap-
tistas; illeque nomine ministrorum ecclesiae londinogermanicae scribit.
Post meridiem.
Causa sand- Conveniunt in templum ministri in causam sandwijwycensis. censem; refertur a Joanne Beaugrand placere quibusdam fratribus ut vel hac nocte proficiscantur sandwyeum;
1) Later, doch — voor zoover bekend is — niet vóór 1572, is inderdaad nog een vluchtelingencentrum te Stamford ontstaan. Zie A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingen-kerken der 16e eeuw ('s-Grav. 1909), 201.



225
interim postridie conventuros ipso Sandwicensium legatos in hac causa, cum quibus agendum de conditionibus secundum quas fratribus nostris apud Sandwicum agendum.
Satisfit fratribus quod numerum attinet dominorum familias ibidem promittendorum sub scriptis conditionibus etc.
Scribuntur quedam conditiones, postridie Sandwicensibus proponendae, in nostro consistorio, committunturque Adriano van Doren collegendae, deinde ab ipso Thoma Thomide anglice vertendae, atque ita denique Sandwi-
[fol. 133.]
BBB. Concluditur a consistorio de Matthia pastore et Gerardo, Matthias et abbatiae middelburgensis olim monacho, qui ambo habi-
terardusapudtabunt apud Ludovicum Tyrium ad centum carolinos in
.uaowiewm annum pro utroque. Tyrium. in t v
10 Julll.
Ipso Jovis die.
De Petro Antonius Scherslijper proponit de quodam Petro Steute, Steute. agente in ptochodochio °) germanicae ecclesiae, qui impius et ebrius est, et uxor membrum ecclesie fiandricae ultramarinae. Hinc non modo nosocomium nostrum sed etiam totam nostram ecclesiam pessime audire; rogatur quid remedii.
1. Non permittunt fratres ut habitet in domo pauperum.
2. Deinde videtur ut illi(!) de domo alia quapiam prospiciat.
3. Idque hoe faciendum propter illius uxorem. Franciscus Baedt') videbit an possit domum cuiusdam
Gulielmi impetrare.
■Causa sand- Conveniunt fratres in causam sandwicensem. Mitütur
wicensis. hvdovicuii Tyrius ad ipsos ut in cönsistorium veniant; sed non sunt inventi.
e Margareta Margarita Anthonii sulphuraria capta in Brithwel et
Anthonys aceuëata stupri, veneficii et Anabaptismi. pulveraria. ged iUa negat
. et) Er staat prodochio, maar kan wel niets anders dan ptochodochio bedoeld zijn.
1) Franciscus de Raed was lakenbewerker; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 274.
Kerkeraadsprotooollen, 15



226
Mutnae cum Tandem accesserunt in templum nostrum Sandwicensium Sandwicensi legati. Actum de mutuis utrinque conditionibus, ubi se conditiones. a(jm0(jum tractabiles prestiterunt Sandwicenses.
12 Julii, ante prandium. Ipso Sabbati die. Mittit (episcopus londinensis) cum complicum Adriani Jlomstedii scripta confessione prolixiore et breviore suum famulum ad Petrum Delaenum, qui dicat ipsi cum Utenhovio veniendum post quartam pomeridianam ad episcopum londinensem.
Post meridiem.
Sub statutum tempus Petrus Delaenus et Joannes Utenhovius adeunt episcopum londinensem. De ipsorum agitur confessione scriptoque ipsorum accusatorio quocum omnes ecclesie germanicae ministros accusant, tarnen Petrum Delaenum velut omnium fontem dissidiorum etc.
Monstratur ab his episcopo, quam hec confessio eadem sit cum Adriani Hamstedii confessione, ut si hanc acceptet rogatur et Adrianum Hamstedium solvere ab excommunicatione placetque iuxta prescriptas conditiones res tota agatur propter gravissimas alioqui causas. Tandem vocaticomplices duo, nempe Joannes Baptista (et) Franciscus Francides, intromittuntur ad colloquium, --rogat ordine (episcopus) quid habeant adversus ministros ecclesiae ger[fol. 134] manicae quod causantur; respondent tandem se hoe habere DDD. solum, quod causam Adriani Hamstedii ministri ad episcopum londinensem retulerint.
Denique episcopus londinensis iussit illos de conditionibus cogitare ut secundum illas studeant satisfacere ecclesiae; sin minus ipsos experturos alia, ad tollenda offendicula etc.
13 Julii. Ipso dominico post meridiem. Epistola Jo- Legitur in seniorum et ministrorum caetu epistola Josuae, suae circa qua vi(jetur non nihil in abscisione decem Adriani Hamcausam Adri- .... ,. cc j •
ani Ham- stedu complicum oöenai. stedii. Adest in hoe nostro caetu preter ministor(!) Jacobus



227
Epius, diaconus embdanae ecclesiae, Joannes Pruet, Gulielmus Rough.
Gallicaeeccle- Veniunt quidam gallice ecclesiae ministri: Antonius siae mmistri. Capella, Antonius Poncell et tertius in causa Marton
Nouwel, propter quinque libras in quas condemnatus sit.
Rogant quid remedii ut plurimis occurratur aliorum
periculis.
Literae Bar- Leguntur literae embdanorum fratrum ad nos, ministros, ïanaS5to!r80riptae de °aUSa A**m* hamstedii, de qua cupiunt responrum fratrum suin ad 8 quaestiones in causa Adriani Hamstedii. Sub-
nomine scribuntur ministrorum manibus et quorundam aliorum
scriptae. extra cönsistorium fratrum.
Gul. Visceri Deinde leguntur alie literae a Gulielmo Viscero ') scriptae quibus idem petitur. Subscribuntur ut precedentes etiam EEE. a Qeiiio Fabro et aliis ecclesiae ministris.
Literae Gas- Denique et literae leguntur commendaticiae pro Cornelio ^omm^naV Plaetse a Gaspare Celosse exaratae et pro altero, nomine
ticiae pro G1ys Dregge.
Cornelio
Plaetse et Revertuntur ab episcopo londinensi Antonius Asch et Gelys Dregg. Antonius Capella, qui refert quid episcopus londinensis respondent de Sandwicensibus; item statuitur ut aliquis adeat Maierum2). Causa sand- Non esse spem impetrandi iam pro Sandwicensibus wicensis. sigillum, sed tarnen ait episcopus nullam esse difficultatem, propterea quod ipse cancellarius dicat alio stili genere
1) Willem de Visscher of Piscator is een der meest op den voorgrond tredende leden van den emdenschen kerkeraad geweest. Zie J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Balavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), register in voce; Werken der Marnix-vereeniging, S. III, D. II, bU. 8, 9, 60; A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingenkerken der 16e eeuw ('s-Grav. 1909), register in voce. In 1550 was een zekere Willem de Visscher diaken van de londensche vluchtelingenkerk; zie Publications of the Huguenot Society of Londen, Vol. X, Part I, p. 202. Was dit dezelfde?
2) De mayor of lord-mayor.



228
scribendum, sub festum Michaelis; interim non minus licere fratribus iuris eodem pro festo.
Ipsi Sand- Sub vesperam veniunt in templum ad nos ipsi legati ■wicensium Sandwicensium, qui nobis idem de episcopo et cancellario legati pre- referUut, quod ipse dominus custos sigilli cancellarius
dixisset non satis firma scripta esse, veile ut nobis et illis
satisfiat.
[fol. 135.] Agitur de scriptis ad embdanos ministros ad ipsorum YFF. literas in causa Adriani Hamstedii, quas Jacobus Epius, Agitur de ecclesiae embdanae diaconus, nobis attulit. response-. Concluditur item ut quisque ministrorum colligat blasphemias et mendacia Adriani Hamstedii, in proximum Martis diem.
15 Julii. Op Diensdage.
Galijn Berts Antonys Sceerslijper verhaelt van eenen Galijn Bertus, van Jasonaen-die een cranck wann J) heeft ende arm is. Desen soude ghenomen om jagon aennemen ende soude daervan hebben 3 lib. so hij e eeen. geneegj.. z0 niet: allene zijn verleyde gelde.
Scriptum ad Legitur scriptum, a Jacobo hyperio2) exaratum, de fratres flan- impetrata sandwicensi' libertate, mittendum ad fratres dros, ut sive nandros ne quem sinant huc venire sine fideli suae fidei pnTbè^aut vitaeque testificatione, ne improbi irrepant homines ad commendent turbandam impetratam ibidem libertatem. Cum hic(!)nos nobis propter certiores ex nobis episcopus londinensis et ex utrisque Sandwicenses. gandwicenses certioxes fierl debent.
GGG. 17 Julii.
Op Donderdag, post meridiem. De festo De proximo Veneris die domini Jacobi festo — ut aiunt — domini Jaco- ut concio cum prophetia consueta differatur in ipsum bi(!) sacro. Veneris diem post meridiem futuras (,!,), et ante meridiem concio. Ita tarnen ut ipso Jovis die nulla habeatur concio aut prophetia. Sed post meridiem non minus habebitur caetus ministrorum.
1) Wann = gebrek, mankement.
2) Bedoeld is Jacobus Bucerus, oudtijds monnik te Ieperen.



229
Margareta Margareta Antonii Pulveraria monebitur, iam liberata Antonii. de Brithwel per Henricum Marisohal et quosdam alios.
Peter Hand- Petrus Chirothecarius, captus, invisendus et monendus — schoemaker. ut ex animo resipiscat —, per Joannem Ingelram et
Antonius Elspet. ' Adrianus . . . .
Saravius ex Adrianus Moravius ') reversus Londinum refert magnam Flandria accensam Middelburgi lucem. reversus.
Gaiys Muele- Het gescrifte Galyn Muelenar wordt ontfanghen van naersbescre- Middelburgo, waerin zijn gelooffsbekentenisse bescrijft om bêïenteinsse den vo^e int vermanen voor te houden ende vordert van Tfol 1661 008 een certificatie zijner sendinge ende beroepinge oft HHH bestemminge tot sulcken dienst *) etc.
Onzebeant- Oek wert gelezen onze lange beantwoordinge — op die woordinge ad brieven der broederen van Embden — van de zake fratr v °S Adriani Hamstedii ende zijns afgesnedene aenhangk opt
Adrianus breetste bescreven. Maer overmits ons die tijt cort viel Hamstedius int overlesen, zo ist uutgestelt tot 19 July op namiddage
ende zijn — Sonddavont oft Saterdage — om dan breeder daervan \enhanffh6 ende ander zaken te handelen.
Julii 19. Op 19 Julii.
Op den Saterdagh.
Galini van Placet fratribus ut Utenhovius respondeat ad literas Dorneci con- confessionis Galini Mulenaers oft van Doren, fessiebrief.
1) Adrianus Moravius, blijkens de marginaal Adrianus Saravius, de uit de°engelsche en nederlandschc kerkgeschiedenis (speciaal die van het Leicestersche tijdvak) bekende theoloog, schijnt in 1560 naar Engeland gekomen. Zijn faits et gestes van 1561 zijn vrij onbekend, zoodat hetgeen deze notulen daarover geven een welkome vermeerdering van onze kennis dienaangaande biedt. Zie over hem A. El kan, Philipp Marnix von St. Aldegonde, I (Leipz. 1910), register in voce en het daar genoemde materiaal.
2) Zie over dezen .Galyn Muelenar een veronderstelling — n.1. deze dat hij voor identiek met Geleyn d'Hoorne, den middelburgschen predikant, is te achten — op blz. 191 n. 2; vgl. blz. 200 n. 1.



230
Daer werdt ghesecht dat men op thokumpstighen Maendaghë omtrent acht uren moeten teghenwoordigh zijn, die den thien ponden sullen ontfangen. Petrus Delaenus, Utenhovius, Loys Tyrii, Antonys As, Henricus Marischal, Cornelius Stephens, Willem Rough ende Thomas Thomaz.
III.
20 Julii.
Consignantur a senioribus literae ad Galinum van Dorne.
Monenda
ecclesia de testibus
testibus ad baptismum assiscendis.
Placet fratribus ut e suggesto pronuncietur de baptismi
non admittendos germanos, qui nullius sint
ecclesie, et si adfuerint cum pudore repudiandos').
25 Julii.
Ipso Veneris die.
Tp.(?)D.Jaco- Habetur ante et post meridiem concio. bi festo.
Domus Domo pauperum proponuntur diaconi et placet ut agatur pauperum. pro domo Cornelii Gouldeborgh pro pauperibus conducenda.
27 Julii.
■ -iï;,'- Ipso dominico die.
Fidei inquisi- Publicatur de futura domini caena sub festum, Barthotio publicaque lomei 2).
ante8 frtunfm ^e PUD^ca ^dei professione proximo iam futura dominico.
caenam domi-
" nicam.
1) Het gebruik van getuigen bij de doopsbediening was te Londen niet alleen — zooals uit den tekst hier blijkt — in deze tweede periode van de geschiedenis der nederduitsche vluchtelingenkerk van die stad gewoonte, maar reeds van de stichting der gemeente door a Lasco af had men zich er aan gehouden. Toch heeft over de beste wijze waarop deze zaak geregeld werd nooit eenstemmigheid bestaan. Tijdens de regeering van Eduard VI kwam er verzet van de zijde van Wouter Delenus; in het Elizabethaansche tijdperk — en met name in de jaren 1564 tot 1566 — bond zelfs een groot deel der gemeente er den strijd tegen aan, onder leiding van eenige diakenen. Zie A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingen-kerken der 16e eeuw ('s-Grav. 1909), 75, 152—166.
2) St.-Bartholomaeus valt op den 24™ Augustus.



m
231
Deque fidei inquisitione apud ministeros eorum qui eam sint professuri sequenti Martis die.
De domo pauperum.
Het huse der Die huusheer aengesproken van Ludoviei Tyrii van wynarmen. dighte ende waterdighte te houden; het gevalt den broederen, dat ment so hueren sal.
[fol. 137.] Fratres fiandri Sandwicum profecturi conveniunt, conKKK. sistorium rogitant:
Causa 1. Quomodo fratres ultromarini debeant nostro testisandwicensis. monio probari; quomodo impetrabunt testimonia a nobis et episcopo.
2. De usu disciplinae in ecclesia sandwicensi exercendo.
3. De ministro ipsis providendo in predicando Dei Verbo et sacramentorum exhibitione disciplinaeque usu retinendo; postulantque Jacobum hyperium. Iubetur causa differri in aliud tempus, nempe proximum Jovis diem.
Responsum ad literas M. Coverdali in
causa Elizei Bomelii.
29 Julii.
Ad acceptas domini WLicfiaëHs Coverdalli') literas germanice scriptas latine rescribat Petrus Delaenus nomine
•1) Miles of Michael Coverdale (1488—1568) ging 1526 tot de Hervorming over, waarop hij 't Augstijnerklooster te Cambridge, waarin hij zich drie jaren te voren had laten opnemen, verliet en rondreizend prediker werd. Tijdens de regeering van Eduard' VI was hij bisschop van Exeter. Toen Maria de Bloeddorstige in 1553 aan 't bewind kwam ontsnapte hij slechts door intercessie van den koning van Denemarken aan den marteldood. Van 1558 tot Aug. 1559 was hij te Genève. Daarna keerde hij naar Engeland terug. In zijn bisschoppelijke waardigheid hersteld is hij toen echter niet meer. Van 1564 tot 1566 - was hij rector van het londensche college St.-Magnus. Ofschoon hij zeer geleerd was heeft hij weinig oorspronkelijk werk nagelaten. Zijn beteekenis — die groot is geweest — lag vooral in zijn prediking. En in het aandeel, dat hij in de engelsche Bijbelvertaling heeft gehad. In 1540 gaf hij „Cranmers Bijbel'' uit. 1538 bezorgde hij te Parijs den druk van den „Groote Bijbel" en van een engelsch Nieuw Testament. Maar 't meest heeft hij in dit opzicht gepresteerd door 't geen hij deed voor de Bijbelvertaling van 1535, die Jacob van Meteren, de vader van den bekenden historicus Emanuel, in dat jaar op zijn kosten te Ant-
Ï5
ii



232
consistorii londino-germanici haec paucula: literas eas de precavendo utrique ecclesiae presertim nostrae Elizeo Bomelio gratissimas esse nobis.
Nihil nos umquam tale consensisse aut somniasse; quod de nobis mentitur Elizeus iste; nos alias latius scripturos nomine utriusque peregrinorum consistorii.
LLL. 29 Julii.
Ipso Martis die post meridiem.
De ministro De Jacobo hyperio *) quid consulendum, an Sandwicum
ecclesiae mittendus. Respondendum fratribus Sandwicum profecsandwicensi , ., , , . .
prospiciendo turis> 1PSOS graviter peccasse suo voluntario ïmpeno, quo ' insulterunt nobis, vel invitis proripere volentibus ministrum Verbi.
Huic illi videtur veile iugum reiicere cum nondum sit aliqua constituta ecclesia.
Quod si ita pergat, quis omnia pro ipsis posthac subibit onera; pretexenda ecclesiae nostrae autoritas secundum Dei Verbum. Item autoritas Scripti autoritate reginea et episcoporum confirmata.
Ende wij sullen hen voer provisie te voersorghen.
Tsij Petrus oft Jaoobus oft iemant anders.
[fol. 138.]
MMM. Denunciandum e suggesto sequenti dominico ut suis Debita quisque parochialibus debitis satisfaciat. pastoralia.
31 Julii. Ipso Jovis die consueto.
Thomas Acceptatur in ecclesiam Thomas Thomides et subjicit
Thomides in Se disciplinae, ecclesiae, eidem nobiscum doctrinae. ecclesiam
nostram •
cooptatus.
werpen vervaardigen liet. Zie Ch. Martin, Les protestants anglais réfugiés a Genéve (Genève 1915), register in voce; Dictionary of National Biography, in voce; Simeon Ruytinck, Het leven van ... Em. van Meteren, achter in E. van Meteren, Historie der Nederlandscher ... Oorlogen ('s-Grav. 1623), 1; The New SchaffHerzog Encyclopedia, in voce.
1) Bedoeld is de voormalige Augustijner monnik uit Ieperen Jacobus Bucerus.



283
Jacob van der De Jacobo Molensi, olim homicida nunc ad Deum coneeïdootelager V6rS?' an accePtandus in ecclesiam, fullonius, an Sandwicum admittendus. Placere (!) fratribus, ut in unum atque alterum • mensem prorogetur — priusquam publice in ecclesiam cooptetur — ut ita verae paenitentiae fructus appareant etc, yidelicet in sequentem dominicam caenam post hanc. Hoe
mi consistorii nomine signincabit Joannes Camphin. Causa Adsunt fratres Sandwicum nrofecturi. nnibnn Hin-inrins
sandwicensis. gcripta sunt indicanda. Eorum prolocutor Joannes Camphin. Minister ex Proponitur qua provisione vel Petrus vel Jacobus hyper proviso. rius i) Vel alius illis ad -tempus sit concedendus Verbi Dei minister.
Promittitur illi (!) minister post caenam hic peractam mittendus.
Idem refertur Jacobo hyperio, illeque acquiescit. [fol. 145.]»)
A. Augustus anno 1561.
Anno 1571. (!) 3 Augusti.
Ipso dominico post meridiem.
Literae Legitur commendaticia Petri Hasard pro quadam puella, Petri Hasard. quae a Dominico \%fooTruhvi<; s) veniunt.
Deinde ut scriptum Prancofordiam remittatur ipsi.
jProlixumsub- Subscribitur scriptum ad Embdanos mittendum in causa , scriptum mit- Adriani Hamstedii a ministris et senioribus et diaconis. | tendum ad
Embdanos
scriptum in
1 causa Adriani °) ' 139 tot en met 144 zijn onbeschreven.
Hamstedii. _ ■
1) Jacobus Bucerus.
2) Meestal noemt zich deze. man Dominicus Vischvercooper. Hij was zeer waarschijnlijk identiek met Dominicus Bouwens van Antwerpen, handelaar in zoute visch. Zijn vrouw heette Lysken. Zie Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 274, 285; A. A.
L van Schelven, De' nederduitsche vluchtelingenkerken ('.s-Grav.
1909), 438.



234
Publica fidei Atque haec acta post publicam fidei professionem, sub professio. quam famulus episcopi londinensis Petrum Delaenum et Veniendum Joannem Utenhovium convenit, significans postridie FulFulhamiam hamiam ') ad episcopum londinensem ipsis veniendum. ad episcopum
londinensem. 4 Augusti.
. Ipso Lunae die.
utriusque Mane inter horas septimam et octavam conveniunt ecclesiae mi- Nicolaus Gallasius cum senioribus ecclesiae gallicae, "ofcüo™ Antonio Capella, Antonto Poncelo, Petro Catalina, Joanne causa Petri -Ette et aliis quibusdam sympresbyteris. Item Petrus Alexandri. Delaenus et Joannes Utenhovius profecturi Fulhamiam ad ëpiscopum londinensem.
B. Causa autem haec est.
Contradixerat Petrus Alexander publicae seniorum elecPsalmus26 tioni — per occasionem 25 psalmi de via Dei optima utapud(edi- eligenda — maledictos appellans proverbio gallico qui melitionem) lati- oriDUs in electione partes deteriores elegerant, quorum quinam' dam calumniator, alii analphabetae, alii'vix fidei suae professionem queant edere etc. Improbans factam illam electionem tot ecclesiae suffragiis approbatam, unde non parva orta inter Gallos fratres ojïensio. Haec dixerat elapso Martis die.
Causa ad episcopum londinensem relata iudicatur ibidem, plurimaque habentur ultro citroque verba per totum ferme illum diem, et satis quidem omnia tragice(?), nulla imprimis instituendae moderationis spes apparebat.
Adeo erant mentes alienatae et tanta inter Gallasium et ,Pelrum Alexandrum (rixa), ut numquam videretur componenda.
Tandem haec inventa ratio est, ut .. stimo more concionaretur Petrus Alexander et data occasione verba sua in concione interpretaretur, et ademptum electloni seniorum [fol. 146.] honorem rcstitueret pacique ecclesiae studeret, eoque
C. magis quod Nicolaus Gallasius circiter biduum vocatus proficisci deberet Parrhisios ad liberum institutum inter Papistas et Evangelicos colloquium2).
1) Fulhamia =s Fullham.
2) Het is het godsdienstgesprek te Poissy, waarvan hier sprake is. 28 Juli had de gezant van Engeland in Frankrijk, Throckmorton, aan



235
Monetur interim a pluribus Petrus Alexander ut tranquillitati ecclesie gallicae studeat.
Monentur et seniores Galli, ut nulla fiat priorum malorum mentio. Nos, ecclesiae germanicae ministri, promittimus nostram operam.
Gallasius petit ecclesiae quoque nostrae londino-germanicae preces.
Episcopus nos dimittit in Domino pro sua singulari v erga nos humanitate etc.').
5 Augusti. Ipso Martis die.
Jan Ryed.- Venit ad nos quidam Joannes Ryedmaker, coldermaker, nakerjcolder- germanus Bruxellensis notus Henrico Moreels, postulans schedulam, qua possit liberari a periculo inquisitorum, quod non sit ecclesiae germanicae neque municeps. Traditur illi schedula a Petro Delaeno consentibus reliquis presentibus ibidem ministris, qua testatur hunc prefatum Joannem esse ex eorum numero nostrorum fratrum, qui futuram fidei suae professionem discunt, tandem publice prestandam etc.
D. 7 Augusti.
Ipso Jovis die, post meridiem.
!>admonitio Adrianus Soravius suum in epistola Judae prosequitur
I Soravii in textum.
onsistorium.
• pisiola sand- Legitur epistola sandwicensis magistratus ad ministros ; Rcensis ma- ecclesiae londino-germanicae pridie accepta.
gistratus ad
• [ministros
ecclesiae
londino- de engelsche regeering kennis gegeven dat men Gallasius daarvoor termanicae. gaarne zou zien overkomen. 9 (19) Augustus is hij afgereisd en -| omstreeks 1 December weer in Londen teruggekomen. Zie F. de Schickler, Les églises du refuge en Angleterre, I (Paris 1892), 127, 128, 131.
1) Dit besluit werd werkelijk wel eerst genomen na „plurima ultro citroquë verba". Van tien uur 's morgens tot zes uur 's middags was men bijeen. Zie F. de Schickler, Les églises du refuge en Angle-
fterre, I (Paris 1892), 127, waar 126 nog 't een en ander over de op f° 145 beschreven moeilijkheden.



236
In qua volünt, probatos mitti fratres et idoneos viros. Et germanice versa legitur coram consistorio.
sanïwicensis Traditur item epistola sandwicensis magistratus Antonio magistratus Elspet procuranda in manus episcopi londinensis. ad episcopum
londinensem. Legitur epistola middelburgensis inehoatae ecclesiolae, Epistola eccle- qua sibi de Galino van Dorene *) gratulatur, quod ipsis ^burgènsls61 "addixerit manere apud ipsos in ipsorum aedificationem. Legitur presente apud nos ipso Galino. Ad illam respondendum quo citius eo melius, precipue de ordine ecclesiae et ut eligant sibi in adiutores Vlessinganos etc.
[fol. 147.]
E. Quod Adrianam(!) Joannidem attinet corbinarium.
De corbinario. Placet ut proximo Jovis die ad nos veniat, deinde moneatur ut a maio consortio caveat, postremo ut dicatur e suggesto esse nobis illam reconciliatam, ne quis offendatur etc.
Mr. Peter, Agitur de iuvene per Godefridum Wingium commendato,
schoolmeester nomine magistro Petro, olim ludimagistro in Hasbrouck •n Hasbrouck m Flandria<
olim. v
Antonius, pro- Van Antonijs, olim sacrifico, qui cupit discere biblioclnaen olim. pegem per magistratum Jacobum hyperium2) ende Gulielmum Huserum.
Burgot Janz. Acceptat suam diaconiam Burgot Jansoen in presentia acceptat dia- seniorum et diaconorum. coniam.
De coniugio Proponitur de futuro inter Jacobum Bucerum hyperium Jacobi et Catal inam Raedts (matrimonio), placet fratribus ut ypem. procedat coniugium.
1) Over de waarschijnlijkheid dat deze Galinus van Dorene identiek is met Geleyn d'Hoorne, over wien zie Nieuw nederlandsch biografisch Woordenboek, Dl. IV, in voce, zie blz. 191 n. 2, vgl. blz. 200 n. 1.
2) Eigenlijk heette hij Jacobus Bucerus; den naam hyperius droeg hij omdat hij vóór zijn vlucht naar Engeland te Ieperen woonde.



237
™ Ipso dominico post meridiem.
Mayken Mayken Horenmakers ait se naratam r-nlnam „™
orenmakers. gistorio agnoscere.
pistolahondi- Legitur enistola hondischotannriim miniat.rr.rnm vn.Anclnti
yinistrorum lumeui'. üoram missis ao ipsa tratribus duobus senioribus Ier missos ab et consistorio nostro, circa orjificia sandwicensis ecclesiae »):
psis legatos. *. rroponunt missi seniores consistorio an debeant pro
uuuwca ipsorum lana solvere Keginae yectigal invehenda ad conficiendas suas sayas, sperare mediocritatem in domino futuram respondere in domino etc.
2. An debeant ecclesie londino-germanicae ecclesie membra esse qui ex ultramarinis partibus huc veniunt, quod libenter agnoscunt; presertim quomodo testimonium postulandum, placere ipsis si patres familias accipi (!) loco suarum familiarum.
Respondent fratres nostri satis esse.
3. Cupiunt scribi literas ad hondischotanos ecclesie ministros, quod hic apud nos causam egerint.
Et curabimus.
De conveniendo episcopo cantuariensi2). Non displicet . ut conveniatur a nostris ministris una cum episcopo londinensi in causa sandwicensis ecclesie; ut una vice satis conveniisse (!) episcopum cantuariensem, ne nimium gravetur.
>e magistro Proponitur a Joanne Camphin, ex ore fratrum HondGeorgio. schoto missorum, de magistro Georgio Vibotio, quod spes sit illius impetrandi, si schedula aliqua huc vocetur 8).
1) De predikanten, die omstreeks dezen tijd te Hondschoote stonden, waren Willem Damman en Petrus Hazard. Dat de leden hunner gemeente voor de emigratie naar Sandwich bijzondere belangstelling hadden, ligt voor de hand: Hondschoote was een der centra van de 16e-eeuwsche nederlandsche textielindustrie.
2) Matthew Parker heette hij.
3) Georgius Vibotius of Octavius Sylvanus stond destijds te Antwerpen. Later is hij inderdaad predikant te Londen geworden, maar niet voor eind 1568 of begin 1569. Zie Nieuw Nederlandech biografisch Woorden' boek, Dl. III, in' voce.



238
Placet ut Joannes Camphin predictis duobus fratribus Hondiscoto missis significetur gratum esse fratribus ut hic veniat huc in Angliam reficiendi sui.
De adolescente Joannes Ingelram et Cornelius Stephans proponunt de quodam adolescente latine et graece. Placet ut ad 14 dies sit in aedibus Ludovici Tyrii.
14 Augusti. Ipso Jovis die, post meridiem. Publicandus Caenae dies publicandus, futurus ipso die post Barthocaenae dies. lomei festum octavo, id est ultimo Augusti die. Semel hoe die celebranda.
francoPfordia- Traditur Jacobo Bucero scriptum Jasper van der Heiden •) num. missum Petro Hasard, illi remittehdum. H. Circa fidei professionem, non rejiciendi simpliciores qui
bonum habent testimonium. Alii diligentius examinandi finita citius concione.
Traiectensis De quodam adolescente traiectensi, nomine Theodorico, Theodoricus. qUem cupit sibi quidam bibliopola germanus, hollandus ackmariensis(!), in usum bibliopeges; sed placet fratribus ut non abeat cum Ulo Oxoniam5), sed adhuc maneat in aedibus Ludovici Tyrii.
Difficultas De difficultate inter Martinum Joannidem et Jacobum inter Marten Bilocem.
Janz et Jacop Rogandi-an velint se iudicio consistorii submittere, quod Biloces et °
Annam Nau-
ticam.
a) De naam is niet ingevuld. Blijkens het sub 14 Augusti vermelde heeft hij geluid: Theodoricus traiectensis.
1) Jasper of Gaspar van der Heyden — over wien zie Nieuw Nederlandsen biografisch, Woordenboek, Dl. II, in I voce Heydanus, en vooral M. F. van Lennep, Gaspar van der Heyden, 1530—1586 (Amst. 1884) — heeft, volgens te Water e. a. in 1559, volgens Van Lennep reeds in den nazomer van 1558 Antwerpen verlaten en is toen waarschijnlijk terstond naar Frankfort gegaan. In allen gevalle was hij daar op 't oogenblik, waarvan hier boven sprake is.
2) Oxonia = Oxford.



239
faciunt. Imponunt igitur Jacobo Beloces et Annae Nautariae levitatis culpam, et Martino Janz. quod vehementior ex gravibus tam causis motus. Utraque pars culpam agnoscit et sibi invicem conciliatur datis manibus et fixis osculis.
17 Augusti. Fit publica fidei inquisitio in consistorio.
De Petro Quia Petrus Turcke recusat pacificari suspendatur a caena Turcke. donec conveniat cum Joanne Camphin.
[fol. 149.]
I Proponit Joannes Camphin de Carolo Rabau, rogans an
Lrelliabau. sit ad publicam fidei professionem admittendus.
Placet fratribus ut prius conveniat quos laeserit priusquam admittatur ad publicam fidei professionem. Moses (Vlessingensis), Joannes Ingelram et Jacobus Nicolaides et Conciliatus. Joannes Camphin et Frans Boll agent etc.
Quocum postridie componitur, promittitque meliora.
Propositum Proponitur fratribus ministris Sandwicum profecturis fratribus deliberandum in proximum Jovis diem, an putent se aliquam ministris p0Sse invenire rationem qua nos possimus liberari ab profMtarUadipsorum preeminentia — quam illi putent - ut suo ipsi quod respon- arbitrio utantur, nos hoe malle et etiam veile adiuvare deat. modo illi ecclesiae bene prospiciatur.
.20 Augusti.
I Dionys de Acceptatur epistolium a Mael Poelgen et Henrico ButzeHase, Nanken rani (!) in causa matrimoniali inter filiam Nanken Poelgen Poelgen. et Dionysium de Hase '), qui ambo sunt ex Flandria.
K. 21 Augusti.
Ipso.Jovis die.
Veniunt in cönsistorium Willem Pijckman et Joost van der Muelen, in ipsorum controversia cum quodam magistro Joriis.
1) Dionysius de Haze was brouwer, vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 274,



240
Conceditur ipsis ut iure cum ipso procedant, si aliter
nolit.
S Publicandum e suggesto, si qui fratres ecclesie ultramannae vehnt nobiscum communicare, veniant in cönsistorium proximo Martis.
Literae Joan-
nis Utenhovii Leguntur literae Joannis Utenhovii ad Petrum Dathenum ad Petrum anhnnrihiint.nrr.no o P«+ t.»i _a t , „ '
.vi^i^ u, ucieiiv ei jacoDo üucero.
ïïenrici Leguntur literae Henrim Ruiling,.; t it,
. — «»uiu6oii au ouuniHSTn uien-
Dathen um
Henriet
Bullingeri. hovium scriptae.
Causa
«andwicens
Prononit Jacobus Rn
51s0ampnin mittendis Sandwicum, ex rogatu fratrum qui Sandwicum profecturi.
bed pnusquam de eo agatur, postulatur responsum eius, quod in hunc diem dilatum fuerat superiori dominico,' quod differendum dictum seque responsuros secundam(I) oblatans(I) tandem occasiones cognito prius privilegio concessae apud Sandwicenses libertatis, quod se videre cupere aiunt, pnusquam ad plenum respondeant. Interim cupere ut ïlhus ecclesiae ibidem colligendae necessitati prospiciatur [fol. 150.] Placet fratribus ut Petrus et Utenhovius in causa sandL. wicensis ecclesiae* episcopum londinensem et cum eo episcopum cantuariensem') (adeant):
1. Curandum ut possit impetrari ab episcopo archiepiscopo cantuariensi scriptum, quo concedat episcopo londinensi et nostris plenariam sui p.... lem etiam ad sandwicensem magistratum.
2. Et semel(!) posset etiam a cantuariensi testimoniale subsignan scriptum. Item ut Antonius Elspet sciscitetur quum(!) episcopus londinensis sit Londini futurus.
3. Adeundus igitur episcopus londinensis proximo Lunae die.
24 Augusti. Ipso dominico, ante prandium. Publica Marie Post habitam de caena Domini declarationem ex 26 MatPaen"tentiarSthaei Capite agit Publicam penitentiam Mayken Horen-
1) Destijds fungeerde als zoodanig Matthew Parker.



241
makers sue exacerbationis et alienationis et offensionis ab ipsa datae adversus ecclesiam, que huc usque non communicaverat nobiscum a tempore controversiae cum Adriano Hamstedio habitae.
Publicamatri- Iunguntur matrimonio Jacobus Bucerus et Catalina
monü celebra- Raedts, coram tota ecclesia londino-germanica. tio inter Jaco-
bJ!^r^"um Subsignantur literae ad Petrum Dathenum et Egidium et LjtUfliina.ni _ , . , \ \; * ■ °
Raedts. ±>ecium ') ab Utenhovio scriptae, etiam a Petro Delaeno et Jacobo Bucero *).
M. Post prandium dominici.
Publica fidei Habetur publica fidei professio in templo.
professio.
25 Augusti. Ipso Lunae die.
Adeunt aedes petrug Delaenus et Joannes Utenhovius — ut erat inter tuariensis seniores statutum — adeunt episcopum londinensem in Petrus Delae- causa sandwicensi, unaque cum illo scapha vehuntur nus et Uten- Lambetum ad aedes episcopi cantuariensis. Et impecum 'episcopo *rantQr literae ab episcopo cantuariensi in quibus haec et londinensi! similia etc:
Scriptum epi- 1. Concessum apud Sandwicenses locum peregrinis
scopicantuari-germanicis ecclesie londino-germanicae membris circa ensis ad magistratum sand-
wicensem.
1) Aegidius Becius of Batius, de stamvader van het nederlandsche theologengeslacht Becius, oorspronkelijk schoolmeester in het westvlaamsche stadje Wasten (Waesten, Warneton) heeft in 1558 vandaar de wijk genomen naar Frankfort a. d. Main, waar hij 8 Dec. van dat jaar als burger werd aangenomen. Zie Nieuw Nederlandsen biografisch Woordenboek Dl. I sub Johannes (1) Becius.
2) De correspondentie tusschen Londen en Frankfort is in die maanden bij uitstek druk geweest; zie J. H. Hess-e 1 s, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), nos 50, 51, 55, 56: Petrus Dathenus aan Jan Utenhove, d.d. 28 Apr.; Petrus Dathenus aan Godfr. v. Wingen, d.d. 29 Apr.; Petrus Dathenus aan Jan Utenhove d.d. 7 Juli; Aeg. Becius aan Jan Utenhove, d.d. 8 Juli. Ongelukkig is ons echter daarvan alleen de in Frankfort geschreven helft bewaard gebleven; van het uit Londen afgezonden gedeelte liet zich tot nu toe nog niets vinden.
Kerkeraadsprotocollen. 16



242
quaedam opiflcia versantibus, sub testimonio tarnen episcopi cantuariensis et londinensis episcopi, et ministrorum ecclesie londino-germanice.
2. Sibi satis esse, si sub testimonio episcopi londinensis et Petri Delaeni et Joannis Utenhovii ministrorumque ut membra ecclesiae- germanicae ibidem versantur, ut non opus sit ipsum pro testimonio accedere.
3. Huius scripti formulam ut confecit episcopus londinensis, ita sibi eiusdem copiam servat. Subscribitque ipsam authenticam episcopus cantuariensis consignatque.
Denique in prandio idem scriptum tradit Sandwicum perferendum Petrus duobus illis ex senatu sandwicensi viris tum Londini presentibus in aedibus Thomae Thomidae etc.
[fol. 151.]
N. 26 Augusti.
Ipso Martis die, ante prandium.
De magistro Refert (!) Joannes Ingelram et Adriaen van Dorne, quid Jorys et in consistorio gallico sit actum, in controversia inter Pij man. magistrum Jorys et Gulielmum Pijckman et Joostken, sed nihil est effectum, sed utrique magis irritati, ut timendum sit, ne iuridice procedant.
Publieata An- Publicatur ecclesiae futura tandem Annae sororis aegrotae, nae Gulielmi Gulielmi Moelens (poenitentia). Moelens uxoris
penitentiaiam Ipso Joyis die
aegrotae.
Literae Ge- Gerardi Matte literae leguntur in consistorio, quibus rardi Matte significat:
Sandwyco j Joannem Broctuers ter hebdomada concionari.
2. Postulare ut Petrus eo veniat anglice conciönaturus.
3. Circiter undecim ex Plandria familias venisse, quorum viros velit huc Londino professuros fidem.
4. De Glauco ut veniat.
O.
Gulielmi Willem Schilders brief:
Schilders 1. Van Carel Rabau, ut suadeatur Sandwicum venire literae. habitatum.
2. Et quod nimis grave fratribus ex Flandria huc venire ut Londini professionem aedant.



243
Mr. Jorijs et Van Joostken Pijckman ende Mr Jorys: et placet fratri,(p"rfme"de bus si. possit a iuridicis causis liberari, et inter. fratres
utriusque aut alterius consistorii transigi, bonum esse.
Placet ut iam suspendantur a caena, et hac de re agatur
proximo Martis die in utroque consistorio.
Placet ut Adrianus van Dorne et Johannes Ingelram
adeant magistrum Jorys. [fol. 152.] _
p De menstruo utriusque ecclesiae caetu. Rogandi Galli
Demeiistruo sintne ilU ad nos, an nos ad illos simus venturi; per utriusque Joannem Lamot.
consistorii Placet Jan Ette et Jaques Vischer ut conveniant ad caetu. nos
Van Mr. Pau- Van meester Pauwels ende Cataline van Pene: an possint weis ende in nostro templo coniugio publice copulari. vS'pëne. placet ut vocetur(!) utrique ad nos in cönsistorium per Joannem Camphin, ut veniant post concionem ipso Sabbati die vel ipso Martis die ad extremum.
De suspendendis a caena vel admittendis.
De Henrico De Henrico Levino et Gregorio aurifabro *); ut cras sub Levino et horam tertiam pomeridianam (veniant ad nos). Per Glaucum Gregono. et Antonium Elspet.
De Martino Veniunt duo seniores galli in cönsistorium nostrum in Nouwel causa Martini Nouwel iam capti; per Ludovicum Tyrium cap o. — ^Q utenhovium scripto — ad episcopum londinensem (adeatur), adiunct© ex Gallis socio; de tempore inter se agent.
Q. Venit Cornelius Stephani suam proferens difficultatem
Losbrieven pro literis zenodochii conducti.
onses gast- Placet ut auxiliatore Gulielmo Moelensi adhibeat testes, procurabitur haec causa per ipsum Cornelium et Ludovicum Tyrium ipso Sabbati die ante prandium cum Gulielmo Moelensi.
Placet item ut Petrus de More suspendatur a caena Domini, indiceturque illi per Mosem.
1) Aurifaber = goudsmid. Blijkens 't f° 152 sub 29 Aug. vermelde beroepsnaam, geen eigennaam, 's Mans eigennaam luidde: Prince;'



244
29 Augusti. Ipso Veneris die, post meridiem. Henricus Adsunt Henricus Levinus et Gregorius Prince.
Levinus et Reconciliantur inter se in consistorio datis manibus. Gregorius
reconciliati. 3fJ AugugtL
Ipso Sabbati die.
Commendati- Legitur commendaticia Petri H. ') pro sorore quadam cia Petri H.') Janneken etc.
31 Augusti. *öw
Augusti ultimo, ipso dominico die.
Caena Domini Celebratur caena Domini ante prandium. celebrata. _ ^
R. 31 Augusti.
Post meridiem.
Literae Legitur scriptum Gerardi Matte, quo significat scriptum GerardiMatte.episcopi cantuariensis2) acceptum et se huius ergo cum Commendati- magistratu sandwicensi egisse etc.
°Wingif pro* Commendaticia Godefridi Wingii pro duobus adolescenduobus tibus Carolo Trioen et Carolo Cabeliau. Carolis.
Scriptum Lu- Legitur a Joanne Utenhovio scriptum ministrorum civitberanorum tatis Prancofordianae adversus fratres nostros Plandros adversus ibidem et Gallos, cum iniquis conditionibus 3). gallos et ger-
manos fratres De profectione Petri Delaeni Sandwicum proponitur a Francoforti. joanne Camphin; placet ut proximo Mercurii die profi-
pm nC,10 -ciscatur'). Petri Delaeni '
Sandwicum. =
1) Mogelijk Hasard?
2) Matthew Parker.
3) Het is niet mogelijk uit te maken op welk stuk uit den strijd tusschen de frankforter predikanten en de vreemdelingen te dier stede dit bericht betrekking heeft. In aanmerking komt zoowel de supplicatie bij den raad, die eerstgenoemden 10 Juni 1561 indienden, als die van 26 Juni d. a. v. Zie Frankfurtische Religionshandlungen, II (Frankfurt 1735), Beilagen XXXII u. XXXIII.
i) f 165 sub 23 Sept. blijkt hij op dien datum van die reis naar Sandwich weer thuis.



245
[fol. 160.] «)
Acta ecclesiae londino-germanicae mense Septembri anno Domini 1561 et Octobri, Novembri, atque Decembri, Januario, Februario, Martio, Aprili, Maio, Junio, Julio.
[fol. 161.]
Anno Domini 1561 mense Septembri.
Ipsc-Martisdie Die eiusdem 2, ante meridiem.
Septembris 2. Acta<
Conveniunt ministri, seniores et diaconi circa causam sandwicensem et notantur nomina magistrorum, qui opificiis praeerunt, subducta linea et prefixa litera M. ■) in testimoniali scripto. Placetque ut et ibidem Sandwici illud describatur etc.
Post meridiem.
Proponitur — a nostris — Gallis, senioribus Petro Catalinae et Joanni Ette et alteri, de redintegrando utriusque consistorii menstruo conventu. Respondent sibi placere etc.
Refert Adrianus Dorenus Franciscum Boll et quosdam alios veile ut in ecclesiae Acta referretur, quod propter ea in testimoniali sandwicensium fratrum scripto se sinant praefectos opificiorum atque magistros notari: non quod alios sub se designatos velint sua concessa prerogativa privari, sed ut certo Reginae Maiestati numero commodius inserviatur — in ecclesiae utilitatem.
Menstruus utriusque ecclesiae caetus.
o) f° 154 tot en met 159 zijn onbeschreven.
1) M(agister), ter onderscheiding van de gezellen.



246
di^Z .fubducitur diaconorum ratio, circa quam etiam decerrX nitur ut ultimo quoque ministeriali mensis cuiusque die Decretum. subducatur ™tio propter aequabilem menstruam rationem commodius subducendam.
7 Septembris. Prima dominica eiusdem mensis. Placuit fratribus ut M. Paulus van Axele matrimonio ïungatur sequenti die Martis, eo quum non sit de ecclesia atque id ea conditione fuit concessum, ut prima occasione se ecclesiae adijciat.
Item fratribus visum est, collatis sententiis, ut Anthonius Schaerslijper habitaret in domo pauperum et supra summam quam pro salario postulavit, ooncessit cetus fratrum illi 10 solidos1). Ergo annue recepturus est 4nI gl. 10 st. J). Atque id ea conditione ut ecclesiae liberum sit — si ita ex re ecclesiae fuerit — post 4<™ partem anni, vel dimidium annum, etiam illum remittere, atque alium in ea collocare.
[fol. 162.] Item visum est fratribus ut juvenis ille Cornelius Cornelii, qui agit apud Cornelium Vitrearium, apud eum instituatur m opificio eius, idque impense reipublicae. ea conditione ut pnonbus tribus kannis recipiat novem libras 8). Hoe est singulis annis 3 libras »), atque liberum erit ecclesiae intra hos priores annos amovere a predicto Cornelio sicubi queat apud ahum minori precio elocari. Atque intra hos tres annos priores tenebitur ecclesia ju veni providere de vestibus. Porro contigerit juvenem hunc hos continuos tres annos permanere apud Cornelium obligabitur et per sequentes tres permanere apud eum proxime sequentes.
Ordinatum quoque est ut Christophorus hyperius4)
1) Solidus = schelling, in verband met 't geen hier volgt hier wel als hollandsche muntsoort op te vatten.
2) gh = gulden; st. = stuiver.
3) libra = pond. M. i. is hier wel eerder 't engelsche-dan 't vlaamsche pond bedoeld.
4) Christophorus hyperius is zeker dezelfde geweest als Christophorus



247
nuper huc profectus e Flandria, habitet apud dominum Joannem Utenhovium, quod et ipse rogatu fratrum concessit.
Den llen Septembris. Die Jovis, post meridiem.
Decretum. Decretum est a fratribus ut prophetia amplius non protrahatur ultra horam undecimam: et ut fratres proponentes assurgant in prophetia, deinde ut postquam a ministro ad quaestionem satisfactum est, significent sibi satisfactum esse aliquo modo.
Delectionein Visum est fratribus ut ii qui huc nuper apparerunt (1), ecclesia. ut Adrianus Saravius, Gerardus Hondius et Christophorus casletanus'), et Petrus flanderJ) vicissim coram ecclesiam
Marissael, die in 1564 — door verraad eener vrouw, die zich voordeed alsof zij de zijde der reformatie had gekozen — te Antwerpen gevangen is genomen en den 4en October van dat jaar daar den marteldood is gestorven. Zie over hem de inleiding op Historie ende geschiedenisse van de verradelicke ghevangenisse .... Christophori Fabritii .... ende
Oliverii Bockii (1565), opgenomen in Dl. VIII van S. Cramer
e n F. P ij p e r. Bibliotheca Beformatoria Neerlandica ('s-Grav. 1904 v.v.), en Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis, VIII ('s-Grav. 1911), 322 vv., XI ('s-Grav. 1914), 155 v.v.
1) Deze Christophorus casletanus kan m. i. onmogelijk iemand anders zijn geweest dan Christophorus hyperius of Christophorus Marissael, ofschoon ik niet in staat ben te verklaren waarom hij hyperius (van Ieperen) en casletanus (van Mont-Cassel) wordt genoemd, terwijl Marissael toch — blijkens Geschiedenis der Martelaren (ed. Doesburg 1883), 704 — zoowel afkomstig was uit Brugge als daar woonachtig.
2) Is deze Petrus flander, van wien ook f° 163 sub 18 Sept. gesproken wordt — wellicht ook een der — blz. 56 n. 3 — genoemde Petrus Carpentiers geweest? Het feit dat men hem te Sandwich „institutor iuventutis" wil laten worden, maakt het niet onmogelijk dat hij identiek was met den daar op blz. 56 sub 1 genoemden. Anderzijds kan hij echter ook wel. de, daar gesignaleerde, door Van Heuzeeck beschrevene zijn geweest. Immers aangaande dezen wordt getuigd dat hij + 1563 ongeveer een jaar te voren van Sandwich naar Antwerpen was gezonden, om daar te prediken.



248
prelegant ex Sacris Bibliis, ea tarnen conditione ut res ista prius Petro Delaeno proponatur ipseque addat suum calculum.
De sustentan- Consultum videtnr fratrihnn nt .<1 Utïi-*i~i: n.
dis shirlinsie . , u» DUDicill/auuiiem SlUOl
]
suppeditent
rfol U1fi?l !°rUm' huC ad n08 venerunt. fiatcircuitus persingulas Lioi. wö.1 domos fratrum ecclesiae, ut singuli huc quod volent
Martini Novel j ? Septembris propositum est reverendo episcopo a captivi. domino Joanne Utenhovio et magistro Petro Alexandro de negotio Martini Novel captivi, et visum est ei ut res differatur usque in tres vel quatuor hebdomadas usque ad adventum Reginae; et in sustentationem eiusdem captivi m carcere contulit nummum aureum, quem recepit magister Petrus Alexander.
Ordinatum erit ut dissidium, quod est inter Paschasium et parentes eius, componatur die dominico proximo sequenti post meridianam concionem.
Item ut uxor Petri Stuentes non proficiscatur Zandwycum nisi admonita, culpam suam agnoscat coram iis quos offendit.
Admonenda est uxor Petri Stuetis per Cornelium Vitrianum, ut antequam discedat Zandwycum agnoscat culpam suam coram consistorio.
Reconciliatus est Passchasius bibliopola cum matre: idipsum procurante domino Joanne Utenhovio. Restat controversia componenda inter ipsum Passchasium et eius vitricum.
Die Jovis, 18 Septembris. Visum est fratribus ut Petrus flander, nuper ex Neoclesia huc profectus, nobiscum proficiscatur Zandwycum ne haec ecclesia nimium gravetur, futurus ibi institutor iuventutis ad tempus ').
i) Tal van vluchtelingen uit Neoclesia, of Nieukercke in Belleambacht, namen in dit najaar van 1561 de wijk naar Sandwich. Niet zonder reden: „sunt enim omnes per falsum quendam fratrum delati",



249
Placet fratribus ut ad componendam controversiam, que est inter Fasschasium van der Mote-etFranciscum Maertens1 j assumantur utrinque unus aut duo, si id illis quoque visum fuerit.
[fol. 164.] Item ordinatum est ut primo per magistrum Joannem De admoni- Inghelramum solum, deinde — si non resipiscat — assumpto cWrothwarii. SeCUnd°. aut.tertio admoneatur Petrus chirothecarius, ut
redeat in viam, ac ecclesiam quam deseruit hactenus
visitet frequenter.
Item statutum est ut seniores pro solito more per singulas domos circumeant, colligantque eleemosinas in sustentationem ministerii.
De ministerio Item fratribus visum est ut diaconi, finita concione, diaconorum. interea dum fiunt supplicationes publicae stent ad ostium, recepturi ab exeuntibus eleemosinas.
Item ut componatur controversia in magistrum Georgium Gallurh ac nostros fratres; placuit ut assumantur utrinque duo vel tres per quos quicquid actum et statutum fuerit, ratum maneat; utque id alteri parti indicetur per magistrum Adrianum Dorenum et Joannem Begrandium.
Dominica 3a Septembris; et 21 die eiusdem mensis, post meridiem.
Placet fratribus ut in negotio Martini Novel expectetur • I consilium episcopi.
Item ut Jodocus ille, qui habuit controversiam cum magistro Georgio, non resumat arestam(l), sed aliquantisper quiescat.
schreef Jac. Bucerus d.d. 1 Oct. van dat jaar naar Londen. Zie J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), n° 57 § 6.
1) Op de lijst van leden der kerk d.d. 22 Juni 1561 komt voor: Fransiscus Martins, municeps, habedassarius, ut loquuntur, sine liberis; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 274. Habedassarius = kramer.



250
Wilielmus (!) Pickman coram consistorio accusavit Jacobum Caert ') et Joannem Seil falsi lati testimonii, quod vult probare.
Jacobus Caert accusavit cönsistorium quod tantum alteram partem audivit.
Jacobus Caert appellavit Wilielmum (!) Pijckman proditorem.[fol. 165.]
Ipso Martis die.
23 Septembris.
Beditus Pe- _ . ..... . ,
tri Delaeni Congressis in cönsistorium fratribus exponit Petrus
ex Sandwico Delaenus quam sit humaniter Sandwici a magistratu, mini-
Londinum. e^r[B et populo anglico et germanico exceptus.
Quod item Saundwici(I) et in pagis duobus sit concionatus;
denique quam feliciter ibidem peregrinorum ecclesia habi-
tura videatur.
Refert item exhibitum magistratui sandwicensi testimoniale fratrum ibidem morantium scriptum, nostra et episcopi londinensis manibus subscriptum etc.
Refert item quod fratribus flandris circiter viginti exposuerit causas, cur oporteat ipsos Londinum petere ad publicam fidei suae professionem, quibus illi acquieverunt. Adhaec refertur de acceptis ex Plandri literis Petri Hasardi, Georgii Viboti et Godefridi Wingii in quarum unis refertur de publicata — e suggesto ecclesiae germanicae sandwicensis — habita in Flandria reconciliatione Francisci Vossele, quam nos ctipiunt acceptare etc. *).
24 Septembris.
Ipso Mercurii die, post meridiem.
Conveniunt ministri; placet ut paretur locus adventantibus Sandwico fratribus.
1) Zie over hem ook Werken der Marnix-vereeniging, S. I, D. I, register in voce Kaert.
2) Blijkens het blz. 251 sub 24 Sept. gezegde betreft het hier niet minder dan zes brieven tegelijk: 3 van Van Wingen, 2 van Yibotius en 1 van Hasard.



251
Futura fidei Publicandum e suggesto ut testificati fratres Sandwicum puCue broffturi nos conveniant die dominico post meridiem in illius professio.con?18tori° examinandi et postridie ad publicam fidei professionem admittendi.
Exhibentur flandrorum ministrorum literae, Godefridi Wingii trinae, Georgii Viboti binae et Petri Hasardi unae.
De electione ministrorum ecclesiae sandwicensis.
Placet ut prius-eligantur seniores sed pauciores numero 4. Diaconi etiam eligendi 4.
Et minister Verbi. Jacobus Bucerus voluit et fratribus placuit ut ex proviso inserviat').
[fol. 166.] Veniunt in caetum nostrum Galli fratres Petrus Catalina, Martini Nou- Antonius Ponceel, Joannes Ette cum alio etiam seniore aHomm'peri. Ad.ferentes e™ difficultatem ne iam sub festum Michaelis
clitantum. mu"i fratres propter promotores periclitentur, non modo
Adeundus Martinus Nouwel etc.
loSends Statuuntur duo fratres Antonius Ponceel et Antonius Elspet, adeant primo quoque tempore episcopum londinensem.
Prophetia. De propositione prophetiae: ne assurgant alii — nisi forte in extremis fuerint scamnis — et prophetantes stent donec prophetent, et sibi satisfactum declarent etc.
25 Septembris. Ipso Jovis die post meridiem. De ecclesiae De lectione in ecclesia respondet Petrus Delaenus: sibi lectione. placere, sed non admittendos nisi sint ecclesiae membra et praestare maxime ut seniores aliquot eam suscipiant provinciam.
Diaconorum Veniunt in cönsistorium diaconi 4. CnmAi» Ster.nor.no
P°dSisUc1fnUna!r0 ?*08es> Burgoti et Antonius Porpicarius, propter disciplinam p ' inter ministros excercendam.
1) Vgl. hierbij J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn II (Cantabr. 1889), n° 57.



252
Pro seniorum Petunt item diaconi, ut ad dati acceptique rationem ratione. inter seniores ineundam adesse possint.
Responsio protrahitur in maiorem seniorum caetum.
Publica dia- Proponunt diaconi de publica ipsorum ratione et quidem
conorum ratio trimestri, idque publicandum e suggesto sub festum
tertio quoque »»• 1 -.n. * fj . ,. , DO
mense futura. Mlcnaells exordienda, et publicandum proximo dominico in sequentem Jovis diem pomeridianam etiamsi singulis mensibus fiat ratio eorundém apud ministros et seniores.
Scriptum Legitur scriptum Jacobi Caert placetque fratribus ut Jacobi Caert. illi dicatur postulationem ipsius esse equam, nos utrumque vocaturos ad tempus pomeridianum proximo Lunae die ad nos.
Gulielmo Pijckman id ipsum indicabit Antonius Elspet. [fol. 167.]
28 Septembris.
Ipso dominico ante meridiem.
Publica dia- Concionato Petro Delaeno conveniunt ministri. Publicatur conorum ratio, e suggesto publica diaconorum ratio proximo Jovis futura.
Scriptum ec- Legitur scriptum ministrorum ecclesiae sandwicensis, |*l«!iie sand- commendaticia pro fratribus Sandwico Londinum advenwicensis com- tantibus. mendatitia.
' Post meridiem.
Consistorialis Habetur fidei inquisitio eorum presertim qui Sandwicum fidei inqui- sunt profecturi.
29 Septembris. 'Ivï'ï'. Sequenti Lunae die.
Post meridiem habetur publica fidei professio.
Jacobus Caert. Venit Jacobus Caert in cönsistorium diciturque illi nos iniunxisse Gulielmo Pijckman ut cesset a conviciis etc.
Voluit Jacobus Caert ut Gulielmus Pyckman in omnibus agnoscet culpam, etiam in iis quorum sub iudice lis est. Respondemus id non esse aequum. Gul. Pijeman Tandem quidam ex senioribus, Joannes Ingelram, Joannes monendus a Lamoot et Joannes Beaugrand, adeunt Gulielmum Pijckman senioribus. monituri ipsum ut a conviciis abstineat.



253
Trirnestris diaconorum ratio.
2 Octobris. Post meridiem ipso Jovis die. Subducitur diaconorum ratio ab eo tempore quo postremi sunt electi diaconi, a trimestri scilicet tempore.
' 'vocÏÏSuT Placet.fratribus ^ Joannes Riverius *j proximo dominico vocanous. yocetur m cönsistorium.
Joannis Ingel- Subducitur seniorum circa datum acceptumque ratio a rami ratio. Joanne Ingelramo.
5. Ipso dominico post meridiem. Diaconiam Joannes Riverius monetur ad amplectendum ministerium suamacceptat.dlaconiae suae, quod ille acceptat, suas tarnen difficultates proferens.
Adrianus Dor- Seniores eligunt Adrianum Dorenenum loco Joannis duT Jonannis'Jngelram' cui seniores dati acceptique rationem referant Ingelram suf- yanquam ecclesiasticae rationis praeses. Huius ergo cupit fectus, quod ipse Adrianus Dornenus solvi et liberari interim a parti^onem1 CUlari donationis acceptatione menstrua. Acquiescunt attinet. semoreS- Et hoe statuitur in genere ut qui generali praeest, interim a particulari liberetur. [fol. 168.]
7 Octobris. Ipso Martis die, in templo Gallorum. Menstruiis Duo proponuntur a Gallis:
SsZfi L Pretorem refert Antonius Capella promisisse ununi
conventus. et a Pere8nms ecclesiis postulare alterum, qui agant apud cancellarium pro peregrinis hic acturis quiete etc. Causa contro- 2. Quid agendum in controversa apud ipsos quaes-
Vpeat^mr ÜOne 6tC- in °aU8a Petri Alexandri2), qua cum ipsorum Mexandrum
et seniores
gallicae (ec- 4) °P de "J'st va« leden der kerk d.d. 22 Juni 1561 komt voor: clesiae) circa Joannes van der Riviere, municeps, sartor; vgl. Publications of the admonitionis Huguenot Society of Londen, Vol X Part I p 275 gradum. 2) Vgl. F. de Schickler, Zes églises du refuge en Angleterre I (Paris 1892), 131, 132 en F. Pijper, Jan Utenhove (Leiden 1883), 204 n. 1. Des te liever zal men in deze moeilijkheden het cönsistorium



254
tum et aliorum periclitantur ecclesiae, de amittenda libertate.
Circa 1. Placet omnibus fratribus primum cum episcopo londinensi agendum, et ut illi etiam indicetur consilium praetoris. Sed qui et quum accedent? Antonius Ponceel et Adrianus Dornenus; quum i primum fuerit Antonio Poncello oportunum.
Nee displicet ut Petrus Delaenus aliquam conscribat schedulam huius ergo ad episcopum londinensem.
Circa 2. Difficultas oritur ex Petri Alexandri, quod dixerit privata peccata referre ad duos aut tres, sit quodammodo proditio et haeresis. Hinc putant alii periclitari totam ecclesiae disciplinam Matth. 18.
Rogant fratres Galli, an consultum sit publicam illi admittere disputationem in templo.
Respondent ecclesiae germanicae ministri eam esse periculosam et non exigua hic opus deliberatione.
Placet hic nihil tale admitti inconsulto episcopo londinensi.
Placet item gallicis senioribus ut Petrus Alexander conveniatur a Petro Delaeno et uno item et altero germanicae ecclesiae ministro seniore, rogeturque de difficultate etc.
Cum nos hic in consistorio et alibi audierimus, proprio tarnen motu, non quasi rogatus aut missus a senioribus Gallis adiret Petrus Delaenus, neque id ipsum illi usque aliter publicarent.
8 Octobris.
Ipso Mercurii die.
Scribit Vetrus Scribit Petrus Delaenus ad episcopum londinensem ea Delaenus ad quae pridie fuerant in utroque conclusa caetu, quod duo episcopum designati deferrent fratres ad ipsum episcopum londi-
londinensem. _. . r r r
nensem Fulhamiam >).
van de nederduitsche kerk hebben geraadpleegd, omdat de andere waalsche predikant, Nicolas des Gallars of Gallasius, sieur de Saules, voor bijwoning van het godsdienstgesprek te Poissy in Frankrijk, afwezig was.
1) Fulbamia = Fulham.



255
fol. 169.] Petrus Delaenus et Adrianus Dornenus adeunt Petrum Alexandrum, sed ille nihil mutat de proposito.
9 Octobris. Ipso Jovis die.
Sebastianus Commendaticia ministrorum ecclesiae antwerpianae pro
moutmaker. fratre quodam, nomine Sebastiano van Wouwé, moutmaker.
Bcriptum gra- Prelegitur scriptum gratiarum actorium Jacobi Michaëlis
tiarum acto- et Gulielmi Fiskeri') et quorundam aliorum, pro magno num. nostro scripto in causa Adriani Hamstedii.
Sandwico- Legitur germanicum Utenhovii scriptum de causa sand-
belgicum wicensi et pro privilegio pro sandwico-belgica libertate
confirmanda etc. 2).
Utenhovii
scriptum
De adiungendis praetori sandwicensi duobus e consistorio fratribus; et statuitur (!) a ministris Ludovicus Tyrius et Adrianus Dornenus.
Placet fratribus ut seniel in annum generalis (subducatur) ratio seniorum prefecti sub calendas novi anni.
, Placet item ut Adrianus Dornenus suscipiat rationalem librum nomine Joannis Ingelram mox in Brabantiam profecturi, donec reversus (sit), et ut illo reverso totius anni presentis 1561 ratio subducatur, subductaque Adriano Dorneno tradatur in totum sequentem annum 62.
Venit Petrus Alexandrus cum quibusdam gallicae ecclesiae senioribus, instans pro literis cuiusdam Backeri, quas accepisset GvMelmus Pyckman, scriptas ad utrumque cönsistorium; non tradidit, sed potius curavisset eas anglice et germanice verti.
Vocatur Gulielmus Pyckman, qui dicit ad se scriptas
1) Bedoeld zal wel zijn Gulielmus Vischerus of Willem de Vischer, over wien zie blz. 227 n. 1.
2) Utenhove was op dit oogenblik te Sandwich; J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), n° 57 § 7.



256
anglice et latinas, ad cönsistorium utrumque ut exhibeat „si opus fuerit"! Concluditur ut - Gulielmus Pyckman proximo dominico post concionem pomeridianam ut adferat scriptas Backen literas latinas et copias earum germanicas, videatque ut presentie iam Backeri accusationibus de contentis et nón consistorio utrique exhibitis, sed potius in vulgus publicatis etc").
[fol. 170.] Venit Jaques Biloces et Parschyrius sub aliqua inter ipsos controversia, propter solvendam librorum summamEmbda missorum ab Egidio typographo •).
Paschyrius dicit Egidium suum debitorem nolle, propter se solvere Jacobo Biloces.
Acquiescit Paschyrius se soluturum primo quoque tempore, cum primum habuerit, intra menses duos.
Bartholomeus Huysman proponit controversiam quam habet cum Paschyrio, quam vult agi post suum ab Antverpia reditum, qui accusat Paschyrium debiti, quod illi Paschyrius negat.
11 Octobris. Ipso Sabbati die, post meridiem.
Venit ad aedes Petri Dektent praetor Bandwicensis, significans se non muitos Londini dies mansurum, veile ut
a) Deze zin moet klaarblijkelijk aangevuld met een uitdrukking als: [dat] hij zich zuiverde- van, of iets dergelijks.
4) Deze Egidius typographus kan moeilijk iemand anders zijn geweest dan Aegidius Ctematius of Gillis van den Erven, de bekende drukker van misschien wel het groots>e deel der uit den kring der nederduitsche vluchtelingen van de 16e eeuw voortgekomen werken, met name ook van de, kort voor het in den tekst hierboven génoemde geschil tusschen Jacobus Biloces en Parschyrius — elders in dit hs. is sprake van een Parschyrius bibliopola; wellicht is Parschyrius van der Mote bedoeld,
op een ledenlijst der kerk heet deze althans compactor librorum
verschenen herdrukken: Een korte ondersoeckinglie des gheloofs, over deghene die haer tot de Duydtsche Ghemeinte, die te Londen was, begheven wouden. Uutghestelt door de Dienaren derselver (Emden 1558); De Catechismus, oft kinderleere diemen te Londen in de Duydtsche Ghemeynte was ghebruyckende (Emden 1558); De kleyne



257
designati nostri fratres adeant episcopum londinensem cum literis Joannis Utenhovii, tum se ad nos proximo Martis die venturum auditurus episcopi londinensis responsum, pnusquam cum designatis viris ecclesiae germanicae adeat dominum sigilli custodem etc.
12 Octobris. Ipso dominico post concionem pomeridianam. Causa Magi- Conveniunt in templum germanicum aliquot ecclesiae et'pySn gal)ïcae seniores una cum magistro Georgio, Bakero Anglo, ! et Backeri. Ouhelmo Pijckman, et multa ultro citroque habentur verba sed nihil concluditur.
16 Octobris. Ipso Jovis die.
Futuri con- Veniunt ad nos Godefridus , scrinifex, cum Christina,
fSsét" ?orn.elii Brul°rts caligarii vidua, postulant coniugio con-
j Christina Cor- xXm& et Post tertiam dominicam sequenti mox Martis die lelü Caligarii confirmari in templo publice etc.
I vidua.
Cathechismus, oft Kinderleere der Duytscher Ghemeynte van Londen de welcke nu hier ende daer verstroyt is (Emden 1559); van meerdere uitgaven van Utenhove's psalmberijmingen (vgl. F. Pijper, Jan Utenhove. Zijn leven en zijne werken (Leiden 1883), 213 vv., vooral 218 n. 2) m. a. w. van verscheidene der te Londen gebruikelijke leer- en dienstboeken. Ook in de eerste periode der geschiedenis van de londensche vluchtelingenkerk (1550—1553) maakte hij deel van haar uit. Na haar verstrooiing met haar gezworven hebbend langs Denemarken en de steden aan de Oostzee komt hij te Emden en doet daar 5 Jan. 1555 den burgereed. 1564 was hij nog in leven (vgl. B. Ha geil om, Ostfrieslands Handel und Schiffahrt im 16. Jahrhundert (Berlin 1910), 180, Anm. 2). Over zijn uitgaven zie: Ostfriesisches Monatsbtatt für provinzielle Interessen, Jahrg. 1878, S. 488 ff.; Jahrg. 1879, S. 1 ff.; Jahrbuch der Gesellschaft für bildende Kunst und vaterlandische Altertümer zu Emden, B. XV, Heft 2 (1905), 518, 519. Hem met Collinus Volckwinner te identificeeren lijkt mij ongeoorloofd. Heeft deze schuilnaam niet veel eer voor Nicolaas van den Berghe gediend' (Collis = heuvel, berg; vikiu = winnen; t.aó( = volk)? KerkeraadsprotocOllen. 17



258
Post meridiem.
Legitur epistola Utenhovii ad caetum scripta, de quibusdam huc venturis fratribus fidem suam professuris').
[fol. 171.]
23 Octobris. Ipso Jovis die.
Huwelick tus- Proponit Martinus Joannides, diaconus, de futuro inter
schen Burger guam sororem Corneliam Joannis et Burgot (!) Joannidem
Janz ende ■,. , , . . ..
NeUeken Jans. diaconum (matrimonio).
Ut Jodocus et Veniunt ad nos Gulielmus Pycman et Jodocus Vermuelen, Pyckman cupientes suam cum Georgio (controversiam) referri ad ^o^refera^t1 epiSC0Puin londinensem. Respondent ministri nequaquam ad episcopum episcopum londinensem adeundum et priusquam iuris londinensem. causam transigendam etc. Ut primo quoque tempore curent ut a iuridica liberentur actione, ut in utroque consistorio melius pacificari queant.
26 Octobris. Dominico die.
Pyckman. Venit Gulielmus Pijckman et in eius causa placet ut cum gallis senioribus quidam agant, ut Mr. Georgius se subjiciat consilio, sicut Pijckman se nobis submittat etc.
De Christophoro. Ut Gerardus die Martis post meridiem publicam aedat fidei professionem et Christophorus2) die Sabbati post meridiem.
28 Octobris. Martis die, ipso Simonis et Judae festo. Gallorum Habetur concio ante et post meridiem, conveniuntque apudGerma- ecclesie ministri, aguntque de his: nos accessus.
1) Utenhove bevond zich op dit tijdstip te Sandwich, vgl. J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn II (Cantabr. 1889), n° 57, § 7.
2) Ik vermoed dat hier bedoeld zijn: de f° 162 sub 11 Sept. genoemde Christophorus Casletanus en Gerardus Hondius, en dat wij bij Christo-



259
Accedunt Galli ad nos, paucos ecclesiae londino-germa-" nicae ministros Petrum Delaenum, Jacobum Nicolaidem et Adrianem Dorenum; accedunt omnes gallicae ecclesiae seniores et diaconi, cum hispanicae ecclesie ministro Cassiodoro ') proponentes de sua cum Petro Alexandro (causa), instante iam proxime caena. Difficultas Nee displicet si Petrus Alexander non possit flecti, ut Pe'ria>'eXan caena Protrahatur donec Galasius redeat2), aut controversia componatur.
Item ut ipse Petrus Alexander significet e suggesto; sin minus, rogetur episcopus londinensis ut possit eius autoritate protrahi caena dominica.
Denique coQgultissimum videbatur, ut seniores etiam caenam accederent, modo mentes pacificari queant.
[fol. 172.]
30 Octobris. Ipso Jovis die.
Adrianus Doren neempt op sich te scrijven aen de broeders van Cassel *).
phorus dus aan Christofer Faber of Fabricius, de Sraedt, aan Christophorus Marissael m. a. w., hebben te denken. De mede daar genoemde Petrus Flander was sedert naar Sandwich vertrokken, zie f° 163 sub 18 Sept.
1) Over dezen Cassiodorus, die volledig Cassiodorus de Reyna heette, zie M. F. van Lennep, De Hervorming in Spanje in de 16e eeuw (Haarlem 1901), register in voce Reina; F. de Sc h i c k 1 er, Les églises du refuge en Angleterre I (Paris 1892), 121—124; Nederlandsen Archief ^voor Kerkgeschiedenis VIII ('s-Grav. 1911), 322 vv.
2) NI. van zijn reis naar Frankrijk, om daar het godsdienstgesprek te Poissy te gaan bijwonen. Klaarblijkelijk verwachtte men hem dus binnenkort. En inderdaad was het ook op dat oogenblik zijn plan weldra de reis te aanvaarden. Toch heeft het nog tot ongeveer 1 December geduurd eer Zijn gemeente hem heeft teruggezien. Vgl. F. de Schickler, Les églises du refuge en Angleterre I (Paris 1892), 130, 131.
3) Niet de bekende duitsche stad van dien naam, maar het destijds vlaamsche, nu noord-fransche plaatsje Cassel zal hier bedoeld zijn, de geboorteplaats van Petrus Dathenus (ook Mont-Cassel geheeten), waar o. a. ook Godfried van Wynghen gewerkt heeft.



260
Sepulchralis De sépulchrali panno ') ut curetur per diaconos.
pannus.
Ut omnes in Indicatur presentibus senioribus et diaconis ut in proxidomTnicum mum dominicum conveniant omnes ministri de statuendo ministri con- exercendae disciplinae die. veniant. Et an ecclesiae sit indicandum de ea exercenda, deliberandum.
De pulpito De pulpito faciendo propter publicam in templo lectionem. ecclesiae ad
Publicam Mense Novembri.
Sacrorum
Bibliorum 2 Novembris.
lectionem. ...
Ipso dominico die.
Peracta concione publicatur e suggestu.futura ante meridiem fidei examinatio in quibusdam.
Post meridiem.
Christophorus Peracta concione publice solus in aeditiori templi loco fidem suam aedit fidem suam Christophorus 2). profitetur.
2 Novembris.
Disciplina Conveniunt ministri, seniores atque diaconi, et conseninter mini- tientibus in hoe omnibus statuitur secundus Lunae dies exercenda et quo ante meridiem exerceatur disciplina ecclesiastica, quomodo eaque tum exercenda proximo iam dominico publicetur ecclesiae e suggestu. Sed non sine singulari praemonitione ut sigmficanda. Christiana libertate et modestia utantur, certo et ordine significet(l) competentibus personis etc.
Statuitur item ut postridie post meridiem ad horam secundam adsint seniores circa causam Francofordianam cum Godefrido Wingio.
Item ut Gallis significetur menstruus utriusque consistorii conventus in templo nostro futurus").
a) De woorden nostro futurus zijn in het hs. onderstreept. Bij deze geheele alinea is met anderen inkt een accolade geplaatst en daarvóór: N.B.
1) Met sepulchralis pannus zal het bij de begrafenissen gebruikte rouwkleed bedoeld zijn.
2) Vermoedelijk ChristoforUs Marissael.



261
De eligendo ecclesiae caduceario sive weetdoender') et assignando illi stipendio pro ratione locorum, temporum et personarum. Sed eius differtur tractatio in proximum Jovis diem.
Placet item ut fratres Sandwicum profecturi proximo Martis die ante prandium peracta iam concione fidem ipsi suam profiteantur.
[fol. 173.]
3 Novembris. Ipso Lunae die, post meridiem.
Leguntur litere francofordiane ecclesiae unae scriptae a Petro Dath eno latinae, alterae a senioribus illius ecclesiae.
Item Godefridi de eadem re literae ad nos londinogermanicae ecclesiae ministros, subsignatae ab ipso, Jacobo Bucero et Joanne Utenhovio.
Item Utenhovii eadem de re literae J). Atque his omnibus consulendum proponitur:
1. An petitus a francofordiana ecclesia belgica Godefridus Wingius mittendus, an alius, et quis?
2. An non reprehendendi fratres sandwico-belgae, quod se promiscuerint Lutheranis? 8)
1) De „weetdoender" was a. h. w. de bode van den kerkeraad. In de kruiskerken in 't vaderland werden zijn diensten gebruikt om de leden der kerk kennis te geven van tijd en plaats van de gemeentelijke samenkomsten. In de vluchtelingenkerk, waar daaromtrent geen bericht noodig was, omdat men daar geregeld samenkwam, zal zijn taak hebben bestaan in 't bijeenroepen van den kerkeraad en het doen van mededeelingen, namens dat college, aan de verschillende leden, ten aanzien van welke een of andere zaak aanhangig was of moest gemaakt.
2) De hier genoemde brieven van Dathenus mochten uit Frankfort komen, die van Godefridus, nl. Wingius, en van Utenhove waren uit Sandwich afgezonden. Klaarblijkelijk is over het punt in kwestie — een eventueele reis van Wingen naar Frankfort — eerst gecorrespondeerd tusschen Frankfort en Sandwich en hebben daarop die beide zich tot Londen gewend.
3) Klaarblijkelijk stond men te Sandwich voor dezelfde moeilijkheid en had men er hetzelfde verschil van meening als te Frankfort a. d. Main. Trouwens ook van elders blijkt dat; vgl. J. H. Hessels, Ecclesiae



262
3. Et qvris mittendo adiungendus sit itineris comes?
4. De literis Joannis Utenhovii episcopo londinensi tradendis.
5. Proposita haec similiaque fratribus; singulorum tum presentium sententiae.
Presente etiam Georgio Boyoham latore.
Ad primum respondetur: neminem aptiorem mittendum quam Godefridwm Wingium y
Ad 2. Esse illos ea in re reprehensibiles si sunt contaminati illa baptismi prophanatione.
Ad 3. Adiungendum Godefrido Wingio comitem Joannem Augustum, nisi Sandwicenses aptiorem noverint.
Ad 4. Literae episcopo londinensi offerendae per Petrum Delaenum.
Ad 5. Quia temporis et ocii non erat satis, placuit ut Petrus obiter aliquid significaret Sandwicensibus super habita consultatione. Post omnia nomine reliqua(!) transmittenda etc.
Egydius Refertur item de Egidio Ctematio !) quod meditaretur Ctematius. cum magno Utenhovii damno imprimere C. ipsius psalmos novissime excussos '). Placet ut Petrus Delaenus premoneat ipsum Egidium per ministros aembdanos, ne id faciat.
Londino-Batavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), n" 68; Calvini Opera Omnia. Thesaurus epistolicus, T. X (Brunsv. 1879), n° 3777.
1) Inderdaad is Wingius ook gegaan. Zie Werken der Marnixvereeniging, S. Bij D. I, blz. 46—49; J, H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), n" 58. Dat bij Ruytinck's weergave de datum 12 Nov. 1562 in plaats van 1561 heet, is klaarblijkelijk een vergissing.
2) Egidius Ctematius = Gillis van den Erven.
3) In Juni van dit jaar had Utenhove — nadat de wijze, waarop Van den Erven de uitgave zijner psalmberijmingen behartigd, of eigenlijk liever niet behartigd had, hem veel onaangenaamheid had berokkend — den londenschen uitgever John Daye in den arm genomen om een editie te doen verschijnen, die èn met zijn litteraire èn met zijn commercieele wenschen in overeenstemming was. Maar — zooals F. Pijper, Jan Utenhove. Zijn leven en zijne werken (Leiden 1883), 226 zegt — „de geldzucht van Ctematius en de drang van de Nederlandsche gemeenten heeft zich door Utenhove niet laten dwingen". Toch schijnen de maatregelen, waarvan hier boven sprake is, niet



263
[fol. 174.]
4 Novembris.
Ipso Martis die, post concionem.
Publica fidei Habetur publica fidei professio. (professio)
Epistola Galini. Legitur epistola Galini de Home1). — Respondetur ut maneat donec illi provideatur de alio etc. Et non inutile ut illi aliquis adiungatur.
Literae Ant. Legitur item scriptum ministrorum Antverpianorum per Joannem pro innocentia Joannis Visch. Visch.
Andries Venit ad nos Andries die Blauwe J), qui paratus est cum die Blauwe. Godefrido *) Francofordiam proficisci.
. Menstruus utriusque consistorii caetus.
Gallorum et
Germanorum De magistro Georgio et Gulielmo Pijckman, eorumque
caetus. controversia. Placet utrisque ut Gulielmus Pyckman perficiat
Gulielmus suam causam per 12 viros, si ita commode fieri possit etc. Pyckman. i
6 Novembris. Ipso Jovis die, ante meridiem.
Matrjmonium Venit ad nos Christophorus cum Maria uterque ex FlanChristophori dria, connubium testantes etc, Christophorum inquam Mariet anae. gg^j Rrugensem, et Mariam van Graffscepen van Eecken.
Post meridiem.
Literae ad Praeleguntur literae ab Adriano Doreno compositae ad
fratres cas- fratres cassellenses 4), et a ministris subsignantur.
séllenses.
zonder succes in 't werk gesteld te zijn. Althans er is geen uitgave der 100 psalmen bij .Van den Erven verschenen in '1561, voorzoover bekend is.
1) Geleyn d'Hoorne was destijds als predikant werkzaam op Walcheren. Zie Nieuw Nederlandsen biografisch Woordenboek, IV, in voce.
2) Andreas Blaue, sericarius, sine liberis, heet het op de ledenlijst van 22 Juni 1561; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 273.
3) Bedoeld is de 3 Nov. te voren afgevaardigde Godfried van Wingen.
4) Bedoeld is waarschijnlijk niet het duitsche maar het destijds westvlaamsche, nu in het noorden van Frankrijk gelegen Cassel, de geboorteplaats van Petrus Dathenus.



264
Joannes May. Venit Joannes Maius ad nos in cönsistorium, exhibens nobis librum aliquem consartum tanquam sui artificii probam, ut ipsi iniunctum fuerat a ministris antverpianis et ab iisdem nobis proscriptum in causa futuri coniugii.
Placet fratibus hic ut non commendetur ab arte, iudicantes difficile esse suadere vel dissuadere. Scribendum pro Joanne Maio quod vitae doctrinaeque conditionem attinet, non autem quod artem.
7 Novembris. Ipso Veneris die. Scribitur ad ministros antverpianos a Petro Delaeno, nomine consistorii londino-germanici, testimoniale Joannis Maii quod doctrinam et vitam attinet, non autem quod artem; de ea posse Dionysium et magistros artificii iudicare etc.
9 Novembris. Op Sondage, na middage. iïaïrimonium Marcus Hauwe flandrus venit ad nos, cupiens Taneken
mter Marcum Clicketus(l) in matrimonium. Exhibet literas consensus et Tanneken _„t. • >>i. „ n ... ...
CUnckerts. Patris nliae; admittuntur contractun matrimonium.
[fol. 175.] Legitur scripta ad Francofordianos epistola in causa Godefridi Wingii Francofortum mittendi *)«).
Disciplina Publicata e suggesto ante et post meridiem futura inter inter mini- ministros diciplina. stros publicata.
De Joanne Item de Joanne Riverio quod sit huius ecclesiae pristinae Riverio. diaconus et ut talis agnoscatur etc.
a) In margine: Scriptum ecclesiae londino-germanice in causa Godefridi Wingii ad Francofordianos.
1) Deze brief — een begeleidingsmissive van het, door den bisschop van Londen gelijktijdig en met hetzelfde doel opgestelde schrijven, dat in afdruk te vinden is bij J. H. Hess els, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn II, (Cantabr. 1889), n° 58 — is in hetzelfde werk sub n° 59 gepubliceerd.



265
cences in
causa sencana
13 Novembris.
Ipso. Jovis die in aedibus Joannes Kuijtmanni') cönsistorium.
Scribendum Placet ut Petrus scribat ad cönsistorium sandwicense in
ad Sandwi- sericaria causa haec: quorundam ad diaconos quaerelas
venisse et ab ipsis ad nos, quo conqueruntur sibi praeripi
sericum filum a fratribus sandwicensibus, quibus aliud illic sit officium. Imo non esse hic opificium relictis fratribus in serico. Hoe contra charitatem et iusticiam. Atque adeo commune ipsis quoque damnum ut.. strates libentius
possint in serico filo laboraturae (!) sint (!) 'quam in lana nenda etc.
Posse igitur vel per Gulielmum (!) Huserum illius re fratrem procurari ut ipsa scribi curet ad M. Gulielmum anglum sericarium ne mittat illic filum.
Subscribendumqüe a omnibus ecclesiae ministris.
Hans Visscher Veniunt ad nos Hans VisscherJ) et Genevina Beaugraund, et Genevena honestum inter ipsos significantes futurum coniugium. Biungendid Quibus conceditur ut proximo dominico e suggesto publimatrimonio. centur, non tarnen impetrata matris facultate scribere
negliget Joannes Visscher. De consensu patris Genevae(!)
testatur ipsius frater Joannes Beaugraund.
Placet item fratribus ut Adrianus Dorenus et Antonius Forpicarius exactius inquirant de consensu patris Annae Clinckets et condicionem Marei priusquam eorum nomina e suggesto publicentur.
16 Novembris. Ipso dominico post concionem pomeridianam.
Conveniunt Verbi minister, seniores et diaconi propter exercendam postridie diciplinam.
1) Joannes Cuytman, serarum bombardularumque confector (sloten en geweermaker) heet het op de ledenlijst van 22 Juni 1561; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 275.
2) Dit zal wel dezelfde man zijn, die op de ledenlijst van 22 Juni 1561: Hans Fisscher, serae confector, iuvenis, famulus, heet; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 275.



266
OHüroversia Eodem tempore agitur cum Adriano Saravio in contro-
SaraviodHau ve?*. °Um ipS° CaUSa de ubiuuitate divinae essentiae '), sed dum non convenit, et propter exercendam diciplinam minus erat temporis, differtur illius causa alias peragenda quod illi tum indicabitur. [fol. 176.]
17 Novembris. Postero die Lunae. Disciplina Conveniunt ministri, seniores et diaconi exercentque iXrmh\*Sfrosmter ipS0S diciPlinam ecclesiasticam.
habita. „E°dem temporis articulo mittunt excommunicati Adriani Hamstedii complices scriptum ad nos, quo testantur se veile et habere quo culpent ministros, quos ipsi ut fratres vellent redarguere etc.
Scriptum Asscribit ipsorum-scripto propria manu Petrus Delenus catoruTAdW Sed consistorii londino-germanici nomine, hoe modo et aniRamstedii6enm talj nemPe:
complicum ad Quod ipsos non alios quam — ut sunt — pro excomtemtrTdT mTiCatiS Satanae(luè traditis> agnoscimus et non ut fratres ciplinae. «ccIe8iae Christi .membra prius se ecclesiae reconcilient et denuo incorporentur. Tum nos ab ipsis tanquam a fratribus accepturos admonitiones. Hocque scriptum datur Antonio Asch ex quo illis mentem consistorii significet. • Jam tametsi ab hora nona matutina exorsis non sufficiebat tempus, transfertur in crastinum pomeridianum tempus sub horam primam (decerniturque) "redeundum esse ad absolvendam inter ministros disciplinam.
19 Novembris. Ipso Martis die, post meridiem.
Conveniunt rursum ministri seniores et diaconi ad disciplinae inter se exercitum.
1) Wordt onder de leer der ubiquiteit meestal het, sedert de verschijning van Luthers Wider die himmlischen /Profeten, door de lutherschen voorgestane gevoelen bedoeld, dat de menschelijke natuur van Christus, tengevolge van haar zeer nauwe verbinding met Diens goddelijken persoon, alomtegenwoordigheid zou hebben bezeten; hier ging de moeilijkheid klaarblijkelijk alleen over het punt op welke wijze de alomtegenwoordigheid der Triniteit moest worden opgevat.



267
Fratres step- Eodem tempore veniunt ad nos quidam fratres, qui nienses Petri Stepniae *) habitant, opificio textores, qui dicunt vocatos d\ntonii8' ad senatum westmonasteriensem J), rogantque consilium; Vernies etc. quibus respondetur: nos episcopum londinensem consulturos ipsisque significaturos, quid facto opus sit.
Scribitur ad Scribit itaque Petrus Delaenus ad episcopum londinensem episcopum de jjig, per manum l/udomci Tyrii et Antonii Elspet litteras
Ion inensem. mitf.erjSi e^ causam commendas horum fratrum Petri de Turcke, Alardi Kijkens, Antonii Verrues, Bartholomei Kikens, Rolandi de Lanot, Hans van Drommen.
20 Novembris. Ipso Jovis die.
kdrianus De Adriano Soravio placet ut proximo dominico conSoravio(!) veniant omnes seniores et diaconi — ut omnes in hac difficultate consentiant ministri.
be stepniensi- Refert Antonius Asch quod cum Ludovico Tyrio ad fuerit,
bus fratribus. et ipsi facti sint sponsores pro fratribus stepniensibus 8), donec sciant quorsum nostri fratres sint in judicium vocati, cras propterea sunt adituri episcopum londinensem.
[fol. 177.] . \ , . ...
Literae Petri Accipitur commendaticia Petri H.4) epistola pro Vincentio,
H. commen- Marco et Jacobo. daticiae.
VocandiPijck- Controversia Jacobi Caerte et Joannis Selens5) cum Pyckman, Joost, man et Jodoco; placet ut illis significetur proximo Martis
Jacobus Caert die t meridiem. et Joannes r
Zelens. De literis Baptistae per Franciscum Marquinum amissis aut perditis.
cisw Marquim . nl. /-,,,. c. •, A
circa perditas Placet ut Antonius Asch ad aommum faeihum B) scribat,
scilicet Bap- ut literae ad Dirckinum missae huc mittantur etc.
tistae literas.
1) Stepney was de naam van een londensch stadsdeel.
2) Westmonasterium = Westminster.
3) Zie noot 1.
4) Vermoedelijk is met dezen H. Hasard bedoeld.
5) Joannes Celen, municeps, veteramentarius (schoenlapper); vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 275.
6) Bedoeld zal wel zijn Gellius Faber de Bouma, de emder predikant.



268
Item ut Petrus Delaenus scribat ad Joannem Utenhovium de literis, relata Francisci difficultate in cönsistorium, ut respondeat an adhuc alicubi supersint etc.
ototaS Petr°' fV* Flandria ludimagistro, placet fratribus
magistro, ut' d?mino familras Joanni Catalinae pro eo solvatur sub solvendum. natahtia Domini.
22 Novembris.
Scribitur epistolium commendaticum latinum a Petro Delaeno pro Petro Michaëlide gandavensi ad ministros embdanos, testificans eum esse ecclesiae nostrae fratrem a
vuae aocinnaeque syncentate commendatum.
Itidem ad Joannem Adrianidem canistrarium »), Verbi Dei ministrum, in Hollandia pro eodem.
23 Ipso dominico, post meridiem.
Conveniunt ministri, seniores et diaconi circa ipsorum cum Adriano Soravio(!) difficultatem.
Rogatur singulorum sententia et agnoscunt Deum in se plenum et omnem similiter plenitudinem, ita ut ubique ille, nullo exclusus loco ne inclusus.
24 Novembris. Ipso Lunae die.
Scribit ad sandwicenses Petrus Delaenus nomine consistorii londino-germanici de tollenda rei sericarie difficultate etc.
25 Novembris.
Ipso Martis die, post meridiem. Pyckman cum Jodoco, et Joannes Selen cum Jacobo Carto, adsunt consistorio — preséntibus Petro Delaeno,
Commendaticia nostra pro Petro Michaëlide ad Aembdanos.
Item pro
eodem ad Joannem Adriaenz.
Causa Adriani Soravii, qui huic etian sententiae acquiescit.
Causa inter fratres 4, Pijckman, Jodoco (!), Carto (!), Selen; ipsis convenisse ut
1) Jan Arentz, de mandemaker, de bekende alkmaarsche predikant, in 1573 gestorven, heeft — voor zoover bekend — eerst in 1566
lSTnniTl.1T/lllQr.rl m„„4 __ , ,
componi . ""™reu ,tmleu en zai uus op dit oogenblik nog wel
curent. ln de omgeving zijner vaderstad hebben vertoefd. Voor zijn volledige
levensbeschrijving zie Nieuw Nederlandsen biografisch Woordenboek I
in voce.



269
Adriano Doreno, Joanni Ingelramo et Joanne Beaugrand presbyteria — et qüia nullo modo ad pacem ineundam flecti poterant, quo minus summo invicem iure contenderent affectibusque ducerentur, dictum a ministris est illis, ut controversiam inter ipsos componi curent, alioqui videndum ne sint ita contentiosi et morosi in ecclesia.
26 Novembris. Ipso Mercurii die. Comraenda- Scribitur a Petro Delaeno commendacium testimonium
ticium pro
Gerardo
ad fratres Inferioris Germaniae pro Gerardo Martenz, olim
Martenz. rnonacho abbatie middelburgensis.
27. Ipso Jovis die.
Causa sand- Venit praetor sandwicensis cum suis juratis ad impeb'itur ad trandum concessi peregrinis privilegii sigillum, cuius gratia scopum ion- Petrus Delaenus scribit ad episcopum londinensem ut dinensem. dignetur scribere ad sigilli custodem pro eo impetrando.
Monent item nos ne quem Sandwicum mittant(l) nisi bone fidei testimonium suaeque artis concesse habeant.
[fol. 178.]
Diaconorum Subducitur diaconorum ratio coram senioribus. ratio.
De publica De publica templi lectione; placet ut Glaucus primus templi incipiat, hoe ordine ut dominico proximo exorsus ante ec ïone. prandium, auspicentur(I) initium Veteris Testamenti librorum, et post meridiem Novi Testamenti.
Causa Xdriani
illtprlmo^uo- Conveniendum primo quoque tempore ut rescribatur
que tempore Adriano Hamstedio.
rescribatur.
De fldei in- De fidei examinatione proximo 'dominico publicanda, quisitione octavo inde die futura post meridiem apud seniores, et
puWica^mo- seq.uenti P°st dominico publica fidei professione coram fessione. ecclesia, ante caenam Domini suo quoque tempore futuram.
Dominico ante meridiem.
Publica templi lectio. Ante et post meridiem incboatur publica templi lectio.



270
30 Decembris (!) Ipso dominico post meridiem. Ad literas Rogatur quidem quid ad Adriani Hamstedii literas sit
«*ria»iHam-respondendum, sed nihil certi decernitur, sed illa tractatio stem i quid res- • »j j j-cc i. pondendum. m aliud differtur tempus.
Causa texto- Adiungitur Adrianus Dorenus Ludovico Tyrio, qui cum rum stepni- ipso et Thoma Thomida adeant dominum Cecilium in ensium '). i
' causa textorum morum.
AdSandwi- Concluditur ut Petrus Delenus nomine consistorii scribat censes scri- ad fratres sandwicenses, ne adiungant alii quam nermissi bendum. opifioes *
Acta mensis Mense Decembri, die eiusdem 2.
Decembris. o t nr i-
ipso Martis die.
Literae ad Scribit Petrus Delaenus nomine consistorii londinosandwicenses germanici ad ministros sandwico-belgicae ecclesiae, de
ministros his seqUentibus: propter eos 1
qui non sunt !• Magistratum sandwicensem in nostro fuisse conconcessarum sistorio et non parum sollicitum de iis qui se eo contuartmmopi- ierint et non sint concessarum per Reginalem Majestatem artium opifices.
2. Anima (?) item de iisdem consueta, ut in tempore provideant etc.
3. Ex Joanne Beaugrand audituros plura, presentum literarum latore.
4 Decembris. Ipso Jovis die, post meridiem.
Caenae Domi- Placet ut caenae dies instituantur ultimi feriarum natali-
nicae de- tiarum, id est sabbat et dominicus dies. signati (dies).
Adrianus Venit ad (nos) Adrianus Cornelides quidam bredanus Cornelides conviciorum suorum, ebrietatis et scortationis peccata bredan"1 referens; iuvenis in peccatum proclivis. Crimina: lichtverdigheit, dronkenschap, ende hoererije. Diciturque illi ut caena iam abstineat, qua peracta de
1) Stepney was de naam van een londensch stadsdeel.



publicae ipsius penitentiae die statuendo agendum. Interim curet ut apud pios diversetur et fructus penitentia dignos ostendat.
Hol. 179.]
Causa sand- Venit ad nos pretoris sandwicensis famulus in causa wicensis., magni reginei sigilli pro peregrinis impetrandi, significatque pretorem rogare ut adeamus episcopum londinensem ut dignetur illius ergo ad dominum secretarium Cecilium scribere. Decernunt fratres ut Petrus Delenus cum Adriano Doreno postridie adeant episcopum londinensem huius gratia.
Aeceditur epi- Postero itaque die Petrus Delaenus et Adrianus accedunt scopus Ion- episcopum londinensem prescriptorum causa, quibus epidmensis gcopus londinensis respondet. non opus ut scribat ad dominum Cecilium, cum ante et literis et coram cum ipso saepe egerit, et is omnino affectus sit erga sandwicensem causam promovendam.
Hoe responsum refertur magistro Tyson significandum reliquis nunc Londini sandwicensibus senatoribus.
7 Decembris. Ipso dominico.
Publicantur futurae caena dominicae dies 27mUB et 28us feriarum natalitiarum penultimus et ultimus, id est Sabbati dies et dominicae.
Inquisitio Servatur item in senatusconsulti loco fidei inquisitio fidei. cum quibus fratribus presertim sandwicensibus, sed quum locus plenior erat. eorum qui se volebant adiicere ecclesiae nostrae, temporis item locique satis non erat, iubebantur plurimi in aliam fidei inquisitionem (et) professionem eiusdem publicam expectare etiam ante caenam futuram. Interim expediuntur cum nonnullis fratribus sandwicenses fratres; quibus sandwicensibus solis propter properam profectionem statuitur profitende publicae fidei dies Martis ante prandium.
Aliis tum examinatis et sequenti dominico ante prandium examinandis quibusdam tempus dominicae diei pomeridianum.



27è
Rel iquis aliud tempus examinationis et professionis ipsorum publice, ante caenam dominicam futurum.
9 Decembris. Ipso Martis die. Conveniunt utriusque ecclesiae ministri, reverso etiam ex Gallia Nicolao Gallasio qui ministris londinogermanicae ecclesiae gratias agit pro auxilio suae ecclesiae prestito etc.
Reditus Nico- Ait preterea gallicas ecclesias petere nostras preces ut lai Gallasü. Dominus in copiosam suam messem (velit operarios) extrudere. Deinde non inconsultum esse, si quae exhibite magistratibus supplicationes fideique professiones gallice, ut vertantur germanice 2).
Sed quia pauci utrinque ministri aderant, et iam non dabatur oportunitas maiora agendi, differtur eorum tractatio in aliud tempus.
[fol. 180] 11 Decembris.
Ipso Jovis die. In seniorum quorundam conventu haec statuuntur: L Ut sequenti dominico habeatur ante prandium quo-
1) Gallasius' afwezigheid uit Londen, die in Augustus 1561 begonnen % was, had ten doel gehad het godsdienstgesprek te Poissy in Frankrijk bij te wonen. Zie F. de Schickler, Les églises du refuge en Angleterre, I (Paris 1892), p. 127—131. Van zijn werkzaamheden in verband daarmee heeft hij verslag gedaan in: A brief rehearsal of the doings at Poissye in Fraunce, belwixl the Lordes of the spiritualty and the ministers of the Gospel, set forth by N; Gallasius (London 1561).
2) Aan stukken zullen we hier wel te denken hebben, die in verband staan met de beraadslagingen van het godsdienstgesprek te Poissy; zoo bijv. aan de redevoering, op den eersten dag door Beza gehouden. Was de kennismaking daarmee voor de geëmigreerde Gereformeerden reeds uiteraard aantrekkelijk — omdat het genoemde colloquium immers een poging was om tusschen Roomsch-katholieken en Protestanten tot een vergelijk te komen — nog des te meer zal er belangstelling voor geweest zijn omdat het gerucht liep, dat Beza in een debat ten koninklijken paleize door den kardinaal van Lotharingen tot zwijgen was gebracht; vgl. Herzogs Realencyclopaediein voce Poissy.
Menstruus utriusque consistorii conventus.



273-
rundam circa fidem consistorialis inquisitio et post meridiem eorundém, cum quibusdam elapso dominico examinatis, publica fidei professio.
2. Ut sequenti Martis die post illum habeatur fidei inquisitio, item sequenti post illum dominico ante prandium stmiliter inquisitio; sed post prandium eiusdem publica eorundém fidei professio.
Atque hae e suggesto prius publicanda. Een weet- 3. Placet item ut Cornelius, obstetricis maritus, vocetur doender. in cetum seqUenti Jovis die, ut statuatur ecclesie et consistorii nuncius.
4. Placuit item quod Petrus Delaenus nomine Joannis Selen proposuerat et Jacobi Corti de ipsorum cum Jodoco et Pycmanno pacificatione ineunda — relicta sub iudice causa — de privatis iniuriis et conviciis. Et huius ergo proximo Jovis die illi quatuor vocandi sunt in cönsistorium.
5. Adiungitur Adriano Doreno invisator comes vel dux potius — ad fratres in utroque conveniendos suburbio Soutwarcke — Franciscus Marquino.
Plurima hic relicta inabsoluta propter complurium seniorum absentiara.
14 Decembris. Ipso dominico.
Ante prandium habetur fidei inquisitio quorundam apud seniores.
Post prandium eiusdem publica professio.
16. Ipso Martis die. Fidei Instituitur fidei inquisitio in consistorio iunguntque se inquisitio. ecclesiae quidam fratres atque sorores.
18. Ipso Jovis die.
Causa Veniunt Pycman, Jodocus, Joannes Selen et Jacobus Pycmannï. Courte.
Placet ut prius se reconcilient consistorio, rogati an ' aliquid sciant adversus cönsistorium.
Deinde ut agnoscant suam apud- cönsistorium (culpam), denique de convitiis utrique habitis invicem reconcilient. Postremo quid in causa controversa sit agendum. Kerkeraadsprotocollen. 18



274
Agnoscunt Jacobus Court, Pycman et Jodocus se peccasse contra cönsistorium et conciliantur.
Deinde seorsim vocantur Jodocus et Joannes Selen.
Ubi Joannes eo gravat Jodocum quod dixerit ipsum periurii factum reum, quod de presentibus negat Jodocus, sed de futuro fatetur: si prestet iuramentum in causa apud • iudicem deposita fore periurum. Sed quia non convenit [fol. 181.] convocatis etiam aliis duobus, indicatur — illis etiam petentibus — agendorum dilatio post ferias natalitias resumenda. Interim pacifice agere.nt et Deum orarent, idemque ab aliis fratribus, de ipsorum sciscitantibus causa, peterent, ut Deum pro pio fine precarentur totius tandem controversiae.
Statuitur item ut sequenti Martis die post meridiem sub horam secundam conveniatur ad aedes Ludovici Tyrii a ministris senioribus etc.
21 Decembris. Ipso dominico, ante meridiem.
Inquisitio Habetur fidei inquisitio in consistorio. fidei.
Post meridiem.
Publica eius- Eorum — qui preterito proxime Martis adfuerant die dem professio. et hoe dominico ante prandium in consfetoriali fidei inquisitione — fit publica fidei in templo professio.
Spes impe- Soluto ecclesiae caetu conveniunt ministri aliquot, retrandimuni- fertque Ludovicus Tyrius, se eodem die adfuisse episcopo cip11, londinensi, qui ait esse spem impetrandi municipii ad concessum numerum etc. Ut impetremus.
Ut instetimus rogatur Ludovicus Tyrius ut a nostra parte unus esse dignetur, qui sollicitet id ipsum etc.
Pit item mentio Joannis Utenhovii apud nos retinendi, illique providendi'). Statuiturque ut huius ergo et plurium
1) Het aan deze mededeeling ten grondslag liggende denkbeeld van Utenhove om Londen te verlaten heeft, blijkens het sub 23 Dec. post meridiem van hetzelfde jaar vermelde, in verband gestaan met zijn



toé
agendorum veniatur ab omnibus in templum ministris
sequenti Martis post meridiem.
Ipso Martis die, 23 Decembris, ante prandium.
Van die Cleer- Adsunt quidam cum concionatore ministri, diciturque maker. N. Joost Vestiarius, ut fructus penitentia dignos declaret, etiam a caena Domini abstineat, eaque peracta postmodum ante proximam nos caenam conveniat.
Post meridiem.
CausaJoannis Conveniunt ministri aliquot, seniores et diaconi, circa Utenhovii causam Joannes Utenhovii, quibus placet ut continuetur ^dTlata™ persolutio annua lib. 26, sed differtur eadem tractatio in aliud tempus.
Corbinarius De corbinario Andries: placet ut Burgot Janz. obstaret Andreas ne iHUm, nobisque referat, interim abstineat nunc a caena .am caenam Domini. adeat.
Albert De Alberto Bierclercke: rogandus quomodo se causa Bierclercke. habeat inter ipsum et uxorem; placet ut agat hanc causam Cornelius Vitrearius cum Meizero et Hans Visch.
[fol. 182.] De magistro Joanne Chirurgo proponitur difficultas quod Mr. Jan nolit accedere caenam Domini dum Jacobus Nicolaides Surgijn. accedit illam.
Proponit Adrianus Dorenus utile consilium, ut nulli chirurgi aut medici recipiantur in ecclesiam, nisi quoque et artis suae testimonium habeant.
Prophetia in Denique concluditur sequenti Jovis die, qui est natalis
Domini, neque illis feriis servandam in templo prophetiam, sed differendam eam in octavum inde diem, qui Jovis dies est anni initium, et festum communi servatum more; tum futuram prophetiam declarandum e suggesto.
octiduum
dilata.
finantieele omstandigheden. Deze waren destijds leer ongunstig; zie F. Pijper, Jan Utenhove. Zijn leven en zijne werken (Leiden 1883), 17, 101, 190, 249.



276
25 Decembris.
Ipso natalis die post meridiem. Literae Van Adriaen de Kuyper literae Georgii Viboti ad nostrum vaTTdriaén'con?istorium q-uod irreconciliatus Antverpia discesserit, die Kuyper. cupiunt ut hic apud nos culpam agnoscat etc., hoe que illis transcribendum.
Placet ut cras post concionem antemeridianam vocetur in cönsistorium, illique indicandum per Franciscum Marquinum et Adrianum Dorenum.
Magister
Joannes Chi- Item magister Joannes Chirurgus, ut abstineat a caena;
rurgusa caena indicandum per eosdem. arcendus.
Diaconorum Proximo dominico declarandum post meridiem de mentopubUcanda" stl'Ua iPsorutn aut trimestri ratione proximo Jovis die.
Jan de Grave. Van Jan die Grave, die van veel broederen beschuldight werdt. Zo geeft aen Jan Lamoot, uut aengeven van Peter Fenton:
1. Van vechten ende vercortinge der
2. broederen loon te vercorten.
Suscipit in se Joannes Lamot transigendum.
26 Decembris.
Voer middage. Ipso Jovis (!) die. Bartholomeus Venit ad nos Bartholomeus Hoemaker qui duobus Hoemaker. adductis testibus, Gerardo Drooghscheerder et Christiano Hoemaker, conquerens de Gulielmo quod reiecerit admonitionem ipsius, reiicens eius iuventutem.
1. Dat hij in schaeckspel gespeelt heeft.
2. Ende dat hij droncken zij gheweest.
[fol. 183.]
Albertus^ Venit item ad nos Albertus Bierclercke causa uxoris Cerevisiarius rogandus atque monendus. scriba.
Placet ut iam a caena abstineat, et nuncium cum literis ad uxorem mittat, dum iam ipse hyeme proficisci nequieat.
Iuxta postulatum literarum consistorii antverpiani vocatur ad nos Adrianus die Cuper, qui ait se non posse agnoscere culpam impositorum sibi mendaciorum.



277
Placet ut interim abstineat a cena donec cum ipsis conveniant.
Na middage.
Gulielmus Venit Gulielmus Moelens cum Bartholomaeo illiusque Moelens. testibus in cönsistorium et conciliantur mutui.
Petrus de Mol venit ad nos, cui controversia est cum Gulielmo Huser, agnoscens suam culpam, cupiens significari illud Gulielmo Husero.
et uxor.
Stephans Stephans Bursmaker dicitur a Francisco Marquino, quod
Bursmakers sjt ab ecclesia antverpiana excommunicatus, qui vult
uxorem ecclesiae nostrae membrum prohibere ne ad caenam Domini accedat. Monendus per Joannem Lamot et Martinum
Joannidem.
Ipso Sabbati. 27 Decembris.
Ipso Sabbati die in feriis natalitiis. Ante prandium.
Caena Celebratur caena Domini in templo ecclesiae londiniDomim. germanicae.
Post meridiem.
Post concionem conveniunt ministri. Placet fratribus ut ad cönsistorium antverpianum scribantur cuncta Stephani Marsupiarii, an sit ab ipsis excommunicatus et cur.
28. Ante meridiem dominicae diei.
Caena Celebratur caena Domini.
Domini.
Post meridiem.
Van Cornelys Aengaende een weetdoender so werdt Cornelio Henricks van Eembden so (!) is(!) hem(!) aengesecht, dat men op een ander tijt of hij een daervan mochten handelen, want het nu geen tijt is. weetdoender
mochte zijn. Eo(jem tempore accedit venit (!) dominus Milesius Coverdalus, rogatu G. Pycmanni testificans coram consistorio, se legisse literas vel circa pentecostes, in quibus significabatur de filia Magistri Georgii de Bakero quod nollent se invicem deserere extrema prius expecturi etc.



278
[fol. 184] 29(!) Decembris.
Ipso Martis die.
Concessum Significatur per episcopi londinensis famulum Petro totem Alexandro de concesso fidelibus utriusque ecclesiae perelegium. Srinis municipio. Cuius gratia Antonius Capella adit aedes Petri Delaeni, ut idem significet. Verum statuitur ut postridie utriusque ecclesie ministri quidam adeant episcopum londinensem, cancellarium, et dominum secretarium Cecilium, acturi ipsis gratias pro prestito hoe fidelibus peregrinis officio.
29(1) Decembris. Ipso Mercurii.
Gratum actio Nicolaus itaque Galasius, Antonius uterque Capella et PmümcTPio Poncel.Ia nomine ecclesiae gallicae et Petrus Delaenus et Ludovicus Tyrius nomine ecclesiae germanicae, adeunt episcopum londinensem, dominum custodem sigilli et dominum Cecilium secretarium, illisque gratias agunt, rogatque Petrus Delaenuj dominum Cecilium, dignetur Regineae Maiestati gratitudinem fidelium peregrinorum significare, quod ille se facturum pollicetur. Et licet ultra biennium institerint utriusque ecclesiae ministri pro eo impetrando, nihil tarnen hactenus impetrarant, sed audita iam muliere(?) iam(?) galla cum supplice libello concessum et illi et reliquis peregrinis etc.
Anno 1562. 1 Januarii, ante prandium.
Quandoquidem Reginea Maiestas concessit peregrinis hic utriusque ecclesiae fidelibus ius municipii, petitumque est, ut qui admittentur habeant testimonium ministrorum alterutrius ecclesiae et episcopi londinensis etc. ;
Habetur publica gratum actio a Petro Delaeno cum precatione pro Reginea Majestate pro municipii beneficio et admonitio ad ecclesiam seria, ut suum hoe officium erga Deum, magistratum, Reginam, populum et inter se praestent in veritate et fide, morum innocentia et probitate.
Hac municipii strena per Regineam Maiestatem praestita, sumit occasionem monendae ecclesiae ut se erga pauperes liberalem praestet.



279
Absoluta concione veniunt ministri, seniores aliquot et diaconi, indicaturque de subducenda post meridiem diaconiae ratione etc.
[fol. 185.] Catalina Luck et Petrus van der Lake, goutsmit van MaesCatèlina Luck tricht, veniunt ad nos in cönsistorium,' praesente Gulielmo matrimonium Sadlero, praeter seniores aliquot, petentes coniugium, ambiens. quiDUS dicitur primum ut nomen Domini diligenter invocent. Deinde ille discat ut se ecclesiae adiiciat priusquam illam ducat, sed citra hypocrisin ... tio ut fiat probatio omnium etc.
Post meridiem. Conveniunt ministri, seniores et diaconi in aedes Petri Delaeni, ipsorum ministri.
RanorumCO Subducitur ibidem diaconorum ratio.
De munici- De municipandis fratribus placet ut proximo dominico pandis. ante prandium publicetur e suggesto ut post concionem pomeridianam ad nos in cönsistorium veniant ad seniores, quibus testimonium dabimus apud magistratum.
Januarii 3.
Petri Delaeni Scripta pridie Petri Delaeni epistola ad episcopum lonepistola ad dinensem in causa Antoni Elspet traditur episcopo in episcopum manuS) ut provideatur remedium ne nostri apud domini
IrcausaA™ Martini') fratres ibidem opprimantur propter negatam
tonii Elspet. excommunicatis communionem.
Episcopi Revertuntur ad Petrum Delaenum Antonius E(l)spet et londinensis Joannes 1'eterz., cum responso episcopi londinensis asscripto responsum scedae inquisitorum domini Martini, quo testatur legitimo
scedaèCqui- ordine excommunicatos Franciscum Grevers et Janneken sitorum d. Sadelers et propterea non posse testes usquam adhiberi, Martini. neque admitti in Christianorum societatem etc.
4 Januarii. Ipso dominico die. Fratres Publicatur ante et post meridiem e suggesto ut fratres municipandi. ecclesiae londino-germanicae membra post concionem
1) St.-Martin, een londensch stadsdeel.



280
venirent ad seniores. Id quod post concionem factum, convenerunt enim complures fratres municipandi.
domf„"ïlli t Stttui^r ïtem Ut Antonius Asch cum Ludovico Tyrio et custos JacoDO NlC0]aide adeant dominum magni sigilli custodem Item ePi- postero die, quo item Nicolaus Gallasius et Petrus Delaenus
scopus londi- adirent episcopum londinensem nensis. [fol m^
5 Januarii.
muVcSnL n T°Ster° dieadeunt ePiscopum londinensem, Petrus proponendi: D0elfnus et NlcolaU8 Gallasius, offeruntque Uli articulos
12 latine, germanice et gallice scriptos secundum quos
municipandi veniant interrogandi.
6. Ipso Martis die. Ante prandium agunt quidam apud .. d. Martini') cum Petro Delaeno, pro Francisco recipiendo, quibus responsum a Petro Delaeno nos recepturos si suam apud Deum et ecclesiam«), secundum eam rationem, de qua cum ipso agendum erit etc.
De nominibus excommunicatorum Adriani Hamstedii complicum episcopo londinensi tradendis ut prae oneretur cancellanus ne municipét et publicantur in omnibus anglicis ecclesiis Londini.
uïSuëUcon In- Utl:iuSque consistorii ^nventu proponitur causa
uu-iusque con municipii. sistorium J"
ecclesiae. *• Questio, quid remedii pauperi(bus) utriusque ecclesiae qui non shit solvendo(!).
Videtur cancellarius sine iure cedere et placet episcopo londinensi ut habeatur pauperum ratio.
Placet ut a nostris Antonius Asch et Ludovicus Tyrius cum duobus Gallis statuantur; qui pro municipandis fratribus apud cancellarium, qui pro pauperum quorundam municipandorum immunitate.
Causa Petri Proponit mcolaus Gallasius suae ecclesiae difficultatem
Alexandri et i
Gallasii.
o) Er ontbreekt klaarblijkelijk iets.
1) St.-Martin, een buurt van Londen.



281
referens quid agendum cum Petro Alexandro, quam causam nostris precibus et consiliis commendant.
8 Januarii. Ipso Jovis die ordinario caetu. Concionatur Christophorus Marischal ex 15 Joannis capite de Christo vinea et palmitibus.
Doctor Fit de doctore Alberto •) mentio, secundo ecclesiae acterseendus. londinc"germanicae collega. Placet fratribus ut Moses et Asciscendus
Henricus*) proficiscantur ad illum, significaturi illi de Petro Delaeno hoe negocio.
collega. Placet item ut ad illum scribatur per Petrum Delaenum
1. De necessitate ministerii nostri.
2. Ut veniat nos invisum, impensas nos soluturos, ut si ipsi videatur apud nos maneat collega etc.
[fol. 187.] Et si nulla appareat spes impetrandi Alberti ut tum - Nicolaus interim in Frisia (agant) vel pro °) vel Nicolao Carineo (!)3)»). Cannaeus. Et una generalis (littera) ad cönsistorium aembdanum • cum commendatione horum fratrum 4).
0) Hierna volgen in het hs. doorgeschrapt deze woorden: Anthonio —bergeo.
6) Oorspronkelijk volgden hierna in het hs. nog deze woorden, die thans doorgeschrapt zijn: vel Cornelio Eppio aut alio quopiam vel magistro Petro Datheno.
1) Ik vermoed dat we bij dezen naam te denken hebben aan Albertus Hardenberg, die eertijds te Bremen had gestaan, maar — doordat Bremen tot het Lutheranisme overging — nu ongeveer een jaar zonder vasten dienst was. Ook vroeger waren er reeds pogingen in 't werk gesteld om hem naar Engeland te doen overkomen. Zie zijn levensbeschrijving in Nieuw Nederlandsen biografisch Woordenboek I, in voce.
2) De hier door hun voornamen aangeduide mannen waren Hendrik Kule en Mozes Fockinck; zie de onderteekening van den in noot 4 genoemden brief.
3) Nicolaus Carinaeus, geb. te Edam, was op dit oogenblik predikant te .Teniet of Jennelt, een oost-friesch plaatsje, dat onder het patronaat van jonker Christophorus van Ewsum stond. Zie Nieuw Nederlandsch biografisch Woordenboek, I, in voce; vgl. J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Vatavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), nrs. 60 en 62.
4) Deze ,brief is afgedrukt in E. M e i n e r s, Oostvrieschlantds Kerkelijke Geschiedenisse, II (Gron. 1739), 30—32.



282
Memorandum his fratribus tradendum quo ordine hi adeundi, primum Albertus, deinde Carineus, hinc Antonius Antonius Op van Upleverden ») denique de aliquo alio apud cönsistorium te wardanus. aembdanum inquirendum.
Fratres muni- De fratribus municipandis traditur scriptum Francisco cipandi. Marquino describendum secundum ordinem alphabeticum, quod a ministris est subscribendum sequenti dominico; et per Antonium Asch et Ludovicum Tyrium curandum ut ab episcopo londinensi subscriptum domino sigilli custodi tradatur.
Ordinati Ordinantur vicorum seniores.
s7ni£& Antonius Asch et Elspet ad vicum Paulinum
Ludovicus (!) Tyrius (!) et Joannes (!) Lamoot portae episcopalis 3) vicus attribuitur. Claudio et Petro a Belocez vicus quae D. Cataram (!) «) spectat.
Et Franciscus Marquinus cum Adriano Doreno vicus Suitwerck 5).
12 Januarii. Ipso Lunae die.
Convocati Convocantur omnes fratres ad municipandum inscripti frat™sa ™uni" in aedes Petri Delaeni, ut taxarentur quantum quisque
1) Deze Antonius van Upleverden wordt elders --- f° 205 sub 16 Apr. — Antonius Pleuwardanus genoemd. Reershemius, Ostfriesland isches Prediger-Denkmahl, (Aurich 1796), 719 noemt onder de predikanten van 't oostfriesche dorp Uplewert, die mogelijk met dezen identiek kunnen geweest zijn, alleen Siemon Antonius dassen, geb. te Dakum, eerste predikant van Hogebeintum en omstreeks 1566 te Uplewert werkzaam. Is deze mogelijk identiek geweest met Anthonius Claasseh of Nicolai', die — vroeger priester — omstreeks 1545 reeds in ons vaderland is opgetreden en van 1574—1576 te Enkhuizen stond? Vgl. G. Brandt, Historie der Reformatie, I (Amst. 1671), 149; E. Meiners, Oostvrieschlandts Kerkelijke Geschiedenisse, II (Gron 1739), 46.
2) St.-Paul.
3) Bishopsgate.
4) St.-Catharine's.
5) Southwarck.



283
valeret, ut secundum illud darent Reginae praeter debitam municipii solutionem, ut postridie tradantur eorum cum éensu nomina domino sigilli custodi.
13. Ipso Martis die °).
Arcentur a Traditur scriptum episcopi londinensis cancellario, contra
: municipio excommunicatos Adriani Hamstedii complices, ne municipii
Adriani aam- ïjbertatem obtineant, sicut et ante episcopus londinensis ' siedu com- . ... .... . r ...
pltces. significarat domino sigilli custodi, et eius secretario scribae
Basilio; huius ergo quia in aedibus cancellarii visus fuit
Parschyrius, Parschyrius bibliopegus cum scriba colloquens in summam
: complicum ipsorum incidit indignationem ab eo die, quo illi arcentur
drmni iam- a municipio post meridiem, quo ante prandium convenerat stedu promo- . r r ' ^ *
toretproditor Paschyrius Basilium etc.
inique diffa- Appellaturque promotor ab illis et proditor volitatque matus. per ora virorum sed quam iuste viderint maledici(I).
14. Ipso Mercurii die.
Expostulatio Mr. Nidams graviter huius ergo dicitur cum Parschyrio magistri Ni- egisse seorsim, pro bonis illis scilicet Adriani Hamstedii dams cum COmplicibus adversus ipsum, sed dicitur non caruisse suo
Parschyrio. r 1 '
responso etc. ■ [fol. 188.]
15 Januarii. Die Jovis ordinario.
Concio Concionatur in consistorio Christophorus ') ex 1 cap. Christophori. Joannis de luce Christo. Placet in genere ut nemo admittatur ad suggestum — nisi forte infirmitas incidat presentis iam concionatoris — donec plenarius fuerit concio.natorum numerus tum nunc hic nostra illa poterint admitti.
De vicaria An videatur consultum, ut tota vicatim ecclesia convo-
totius ecclesiaecetur ad declarandam ecclesiasticae necessitatis conditionem. convocatione.
Placet omnino, sed ut vicis ordine singula ecclesiasticae
a) Het onder 13 en 14 Januari meegedeelde is in het hs. met een groot kruis (X) doorgehaald.
1) Bedoeld is Christophorus Maressael.



284
diffieultatis onera recenseantur semel in genere, deinde singuli rogentur; facienda item Utenhovii mentio; declarandum quod alii ipsum petant magna munificentia donandum, sed eo nos carere non posse.
Rogandi singuli quid suppeditare velint, adnotandumque, declarandumque illis ut suam menstruam praestent solutionem in templo sui vici senioribus etc.
Sed videtur propterea protrahenda ut prius impetratis municipii literis liberalius fratres inde possint et dies tum sint futuri protractiores pluresque se ecclesiae adiuncturi presentibus quisque aliis interrogandus (!).
Interim iam seniores in suis colligent nunc vicis, mutuas accepturi pecunias lib. 6 aut 7 aut plurium(!), si carere queant, quibus presenti occurrant necessitati.
18 Januarii. Ipso dominico ante meridiem.
8Verpiae' iT- . Conveniunt ministri circa baptizandum Stephani Marsucommunicati Piarii infantem, sed quia Stephanus Antverpiae excominfans bap- municatus est, non admittitur ad baptismum, sed quia tizatus, quia uxor soror pia est, admittitur ad baptismum infans.
ecclesiae n ± • j •
membrum. 1 ost meridiem.
De Petro De Petro de Turcke — quia non desinit ecclesiae et de Turcke. ministris maledicere — videtur ministris curabitur per Joannem Lamot ut proximo Martis die conveniant testes in cönsistorium.
Haec sunt dicta a Petro de More op Vrij dage te voren 16 Januarii.
20 Januarii. Ipso Martis die ante meridiem.
Accusatur Rascop accusator Petri de More; testes: Antoniis de Petrus de Rues met sijn geheele huysgesin »). More adductis j- e i i _ , „
testibus. * men se' die afgesnedenen, afgesneden heeft ende
a) Na deze woorden hebben oorspronkelijk nog twee andere namen gestaan: Roelant Amoote et Alardus Kijken, die nu echter zijn door-
gescnrapt.



noyt haer schuit bewesen. Maer men soude het hem niet naseggen, opdat hij niet zijn dennyschap ') verliese; [fol. 189.] dat hij sijn schuit hebbe bekent om — sijnder — huysvrouwe wille, daer hem noyt schuit was bewesen °).
Hij seyde 's avonts dat hij (niet) after de rugge der dienaren, maer hij wildet ons int openbare seggen. Maer des ander dages seyde hij: men soudet niet seggen voerdat hij sijn dennijs hadde.
Item Peter de More heeft geseyt: „ghij sijt vervolgers met den hoope" — dit heeft Raescop gehoert uut den mond Alardi — tegen Alarde Kijcken ende Roeland Amoote ?) als tuygen.
22 Januarii. Ipso Jovis die.
Van een Van een weetdoender. Differtur eius tractatio donec weetdoender. aliquis idoneus reperiatur.
Significabitur Cornelio interim obstetricis marito per Ad rianum Dorenum et Franciscum Marquinum finale responsum etc.
Galli inter- Conveniunt utriusque ecclesiae ministri. Monetur de veniunt. profectione Nicolai Galasii'), et electione Adriani a Saravia An consul tu m ut Adrianus
a Saravia eligatur.
0) Hierna staan de doorgeschrapte woorden:
Item dat hij valschelick Peter Alexander, als oft hij zake Adriani Hamstedii niet soude verdoempt hebben, waer hij niet qualick. van sommige informeert.
Dattet mensche lere zij, dat wij van der discipline. Antwoorde op de vrage Raskop.
Allarf~Kiken seyt, dat hij seyt dat hij ware een vervolger.
Over 't algemeen laat de duidelijkheid van dit deel der notulen vrij wat te wenschen over. Klaarblijkelijk werden de er toe behoorende noti lies in den loop van het getuigenverhoor zelf nog gemaakt.
1) Burgerrecht.
2) Rolandus Ann(I)oot, textor, sine liberis; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 277.
3) Des Gallars was nooit met veel voldoening in Londen werkzaam geweest. Toen, na zijn terugkeer van het godsdienstgesprek te Poissy, daar nu ook nog bijkwam dat hem zijn vrouw ontviel, werd de wensch



286
in ipsius locum, et quomodo a Petro Alexandro gallica ecclesia liberari possit. Hec traduntur nobis germanis meditanda et in precibus rogitanda.
Causa fran- Fit mentio causae francofordianae, cuius gratia con-
cöfordiana in veniendum proximo Sabbati die post meridiem sub horam Sabbati diem
dilata. pnmam.
25 Januarii. Ipso Sabbati die.
Nicolaus et Refert Joannes Lamoot de Joanne Delaval*) ex rogatu Statius Rimei gallorum ministrorum, ut ad nos vocemus Nicolaum et ■ ascis en *" Statium Rimei et alios quosdam fratres qui possunt testari
de contumeliosis Joannis Delaval verbis adversus ecclesiae
gallicae ministros.
Peter Gerits Veniunt in cönsistorium Peter Geritz. et Maria Brugensis ende Mayken propter coniugium, sed quia proci parentes inscii erant, van Brugge. luDentur prius ad parentes scribere, priusquam eorum
Antverpi- nomina publicentur e suggesto. anorum diffi-
cultas in causa Leguntur scripta antverpianae ecclesiae propter literas francofordianapirancofor|;0 miggas ad londinensem et sandwicensem Wingio com- ecclesiam, de causa Godefrido Wingio commissa. Placet missa, in aliud ut quisque de hac re cogitet et in aliud tempus differat4). tempus dilata.
[fol. 190.] Veniunt vocati in nostrum cönsistorium Nicolaus et Statii. Statius Rimei, qui aiunt et testantur Joannem de Laval contumeliose adversus ministros gallicae ecclesiae iurasse in via per viventem Deum — usque ter — inter reliqua quod
naar een anderen werkkring hem té sterk. Vgl. F. de Schickler, Les églises du refuge en Angleterre, I (Paris 1892), 135, 136.
1) Op de ledenlijst der fransche vluchtelingenkerk a° 1564 komt voor: Johannes de la Val, flmbriarius (franje- of kantmaker) de Landrecy, Vgl. F. de Schickler, Les églises du refuge en Angleterre, III (Paris 1892), 55.
2) Van Wingen was in Nov. 1561 naar Frankfort afgevaardigd, om daar zoo mogelijk nog wijziging te brengen in den moeilijken toestand, waarin er zich de vluchtelingenkerken bevonden door het besluit van den magistraat om de hun tot dusver ter beschikking gestelde kerkgebouwen te sluiten.



287
illi absumpsissent ooto solidos in pastillis ex pauperum pecunia, atque hoe in rationem retulisse. Idque exemplo cuiusdam Gulielmi.
patrijn Luck. Van Catrijn, die buten weten ende willen der dienaeren
tegen haer beloften op S. Marten getrout zij ende met de afgeschneden ') gemeenschap hadde op haer bruloft ende daertoe overdadigheit daer geschiet sij.
29 Januarii. Ipso Jovis die.
Diaconi concedunt senioribus aliquam pecuniae summam imaginatim et non ponderatim recipiendam, id est partes pro partibus et non secundum pondus vel decisionis aut aggravationis. Hanc mutuo acceptam curabunt diaconis persol vi sol vendam.
Sic et Antonius Elspet aliquot solidos concedit ad iuvandos municipandos fratres collectos.
Vonif nVir-ioT^K^,...., A,T„.;„„v,.,i 1:1..:.
Christophorus . ^hoi^uuiuo luauD^um uum mens cuutustorn Marischal. antverpiani, quibus Antverpiam vocatur, sed consensu ministrorum ecclesiae londino-germanicae. Sed fratres non dissuadent, interim tarnen illi liberum relinquunt, diligenterque meditandum.
Venit Gulielmus Pijckman rogitans quid sibi agendum, Pyckman. aum Petitur compositio a constabilario 2j, inter ipsum et Franciscum in capite Joannis Baptistae 8).
Suadetur ut non admittatur compositio, quia ex generali oritur difficultate communi (opinione) utriusque ecclesiae et episcopi londinensis.
Proximo Lunae die, quia purificationis festus est, ante 'urincatiovir-et pogt meridiem concio. et Martis die nnltt
ginis JVlariae ' festum.
1) Bedoeld zullen zijn de door excommunicatie van de gemeente afgesneden aanhangers van Adriaen van Haemstede.
2) De constable was een, met de taak van een vrederechter belast ambtenaar.
3) In capite Joannis Baptistae is ongetwijfeld een aanduiding van het huis, waarin de genoemde Fransiscus woonde. Als gevelsteen of uithangbord zal dit een hoofd van Johannes den Dooper hebben gehad.



288
De nominibus sandwicensium fratrum, placet ut scribantur et proximo dominico post concionem antemeridianam subscribantur, et per Antonium Elspet curentur ad aedes episcopi londinensis ab ipso subscribenda.
Petrus ■ Claudius Dotegnius indicabit Petro de More ut proximo de More. Jovis die hora secunda adsit ad aedes Petri Delaeni.
[fol. 191.]
1 Februarii. Ipso dominico.
Herman Van Herman van Moock, coldermaker: rogari placet _»an Moock. an credat nos iniuste egisse, an velit se separare ab ecclesia.
Janneken Proponit Antonius Elspet de rebellibus apud domini Sadelaer et Martini ') Adriani Hamstedii complicibus excommunicatis. Franciscus Westmonasterium 2) vocandis ad decanum proximo Martis Gevers. ^ jjbi. Antonius (rogat) quid agendum sibi si etiam ipse vocetur ad decanum.
2 Februarii. Ipso purificationis. die.
Placet ministris ut Joannes Utenhovius cum Ludovico Tyrio et Antonio Elspet, et Adriano Doreno adeant postridie decanum; indeque adeant cancellarium.
5 Febuarii. Ipso ordinario Jovis die. Causa* Van dennyschap s). Placet ut cum Gregorio adeat Jacobus municipii. Nicolaides et Antonius Asch cancellarium pro municipio fratrum impetrando.
Gerardusmid- De Gerardo olim monacho middelburgensi, qui proponit delburgensis. de schola latina erigenda quod non cupiat gravare ecclesiam.
Christophorus Christophorus Marischal in cönsistorium venit proponens Marischal.
4) St.-Martin.
2) Westmonasterium =
3) Burgerrecht.
Westminster.



289
de sua profectione Antverpiam et cupit ut suum apud Utenhovium debitum solvat, promittitur a ministris.
Suadent ministri de uxore ') ut ea relicta prius ille proficiscatur Antverpiam etc.
Andreas Pro Andrea, olim monacho, leguntur literae antverpianae monachusex ecclesiae commendaticiae. Non displicet ut cohabitet Joanni Bommel Ingelramo, et pro eo agat Henricus Marischal, circa literas ipsius procurandas.
vi?.0'!i Ut aegroti significent ministris suum morbum etc. publicandi. do
Dies Martis Placet ut die Martis Saturnalium habeatur ante et post
saturnalium meridiem concio, idque publicetur die dominico. duabus desti-
nandus conci- „ ,
onibus. 8 Februarii.
Ipso dominico die, post meridiem.
Peter De Petro de Turcke refert Claudius, quod recusat venire de Turcke. njgj causa constet. Placet ut rursum vocetur in cönsistorium sed adhibitis duobus etc. a nostra parte. Claudius illi cum Petro Bylocez monebit rursum ut veniat in cönsistorium proximo Jovis die post meridiem.
Recipiende Item Henricus Mariscal et Ludovicus Tyrius dominum 20 lib. adibunt illum Sabastianum pro viginti libris J) ecclesiae nostrae donatis a domino Casparo Germano.
[fol. 192.]
Dies Martis Proximo Martis die post meridiem conveniendum in
proximus, aedes Petri Delaeni post concionem quae inchoanda est
inter horas primam et secundam, monenda propterea ecclesia ut citius veniat.
saturnaliur
scilicet
10 Februarii. Ipso Martis die post meridiem.
Causa franco- Agitur de causa francofordiensi in conventu seniorum, fortiana. controvertitur multum, concluditur nihil.
1) Zij heette Mayken Graffschepeh.
2) Pond, waarschijnlijk in engelsche munt. Kerkeraadsprotocollen.
19



290
Ipso "Jovis die.
Peter Conveniunt ministri in aedes Petri Delaeni de Petro van Hotsten. Holstentiensi. Placet ut illi respondeatur ut maneat donec legatus Galliae veniat, qui intra paucos dies dicitur. huc venturus, per quem possit commendari apud Gallos etc.
Mancus Refert Adrianus Dorenus de Hermanno- Manco quod Hermannus. diaconi abstulerint suam pecuniam. Respondent seniores indicandum diaconis ut restituant illi pecuniam, idque signiücabit Adrianus Dorenus.
Petrus Refert Jacobus Nicolaides chirurgus de Petro de More de Turcke. 8jve Turcke qui illi et Antonio Asch in presentia multorum fratrum in aedibus custodis sigilli, dixit se, vel repetiit potius se non venturum, nisi praesciat causam et, si ipsum velint convenire ministros, scire ubi habitet, si ipsum velint conveniant in suis aedibus. ^^vt<
Placet ut rursum moneatur; sin minus succedat procedant deinceps.
Anneken Rogabit item Adrianus Dorenus cum Francisco BarthoVerbeken, lomaeum Fabrum, an sit profecturus Antverpiam et ultra mare.
De diaconis Incipitur causa diaconorum et proponendos constat tandem diaconis iam electis hosce: Gregorium Prince»), Barthoehgendis. iomeum Huusman, Gerardum Drooghscheerder, Gulielmum Moelens *).
Die dominico post meridiem dominicae diei in novis Petri Delaeni aedibus.
Anneken Tanneken Verbeken met haer man Bartholomeus compt Verbeken in die consistorie, ende Mayken Francoys. enF^anca0y en Anneken beclaeght sich van Mayken van gespreyden
gheruchten van Jacops Coles dochters wegen van naden eken
van dieverie.
Mayken beroept sich op Jacop Kools dochter ende wilt
a) Doorgesehrapt staat hierna nog: Gulielmum Rough.
b) Doorgeschrapt is hierna nog te lezen: Cornelium Verberght.



291
met haer man betuygen. Zij werden beyden vermaent om swygen ende die saken werden uutgestelt tot een ander tijt.
Item sij werden vermaent, te weten Anneken Verbeken dat zij hier blijve na die raedt der broederen ende na den wille haers mans die daer will overreysen.
i [fol. 193.] Venit ad nos Andreas olim monachus qui se probandum Andreas olim exhibet an idoneus possit fieri ministerio Verbi alias se monacnus. paratum vel mechanicam aliquam artem.
19 Februarii die. Ipso ordinario caetus die, post meridiem. Conveniunt fratres et conscribunt eorum nomina qui adhuc restant municipandi, quae cancellario tradentur per episcopum londinensem ut retulit Joannes Utenhovius, qui ante meridiem episcopum'convenerit.
[ Gregorius Venit ad nos Gregorius aurifaber referens quod ipse Pnnce. egerit cum cancellario, qui dixit, se non posse plures muhicipare, nisi Reginea Majestas plures concedat etc.
Traditurque predicto Gregorio scriptum proferendum ad manus episcopi londinensis qui id ipsum postridie exhibebit cancellario.
boannesMay. Van Joannes May: heeft t'Antwerpen sijn schuit bekent:
1. van een conterfeyte brief.
2. van dreyghementen. Sp^*^ Noch te bekennen:
JerMichalem Dat Lauryns Ackermans Syckerans leersen vercoft heeft
aetureïatum 6 een Uegen seSbt dat:se hem gestolen sijn.
22 Februarii. Ipso dominico, ante meridiem.
EntonijsSade- Venit in templi consistorfËI^'^ïo&Wculum Antonius
r *cl,a v. ra^ueiaer. aictitans — adauctis a sè.quataoiwiris — Joannem exeommuni- r>i n_ ,n ... , !H ».nis ni r.
Wis Adriani JJiauver"er veiie aaaesse(i) cum cluodec^.ypisjposse audiri iRamstedii an reus sit Joannes predictus: sedAjfMiottnr.i.oum suis
[complicibus. ineptiis a consistorio, promittuntqueH^,«^>«rööipiscat,
omne auxilium et ecclesie reconcihetur. ■*;#•*•■.«'dtW^wj



292
Post meridiem in aedibus Petri Delaeni. Gulielmus Venit huc Gulielmus Pijckman cui dicitur ut cum suis Pyckman. appareat proximo Martis die post meridiem in aedes Petri
Delaeni. Joanni Selen et Jacobo Court significabit Ludovicus
Tyrius et Joannes Lamoot.
Anneken Circa Anneken Verbeken: placet ut Maria Franciscï Marerseken 8imonis m°neatur suae garrulitatis et premoneatur ecclesia ' ne recipiant illam quae nobis invitis profecta est, ut caveant -ab illa etc.
Pro captis Grevelingae fratribus, quid consuletur; non displicet ut Utenhovius agat apud legatum galli(c)anum Si tamen pro illis ut scribat ad capitaneum caletanum ')'qui cum frater fuerit. fratre agat capitaneo grevelingano etc.s). [fol. 194,] ' Andreas de Van Andrea de Blauwe placet ut illius vici seniores' Blauwe, illi indicent ut conveniant (!) Antonium Aschium.
Scribendum Scribendum ad Jacobum Bucer pro Cornelio Vitreario. ad Jacobum Respondendum quod:
causa CoTnehi Adverteren ende is geen beschuldigen ende die diaconen Vitrearii. behoiren te communiceren.
24 Februarii. Ipso Martis die, d. Matthiei(I) sacro.
Testes adver- Venit Jacobus Courte et Joannes Selos, adducentes suos sumau^tc.man testes adversus Gulielmum Pijeman, qui audiuntur ut au 1 habetur in chartis, qui sunt Hans van Utrecht, Joannes van Peusum et Herman van Goch. Gulielmus Pycman et Jodocus similia ferme agn#scunt.
Decernitur ut Ludovicus , Tyrius adeat sciscitatum
1) Caletanus' == van Galais, "itlR •iffO-y
2) Grevelingen lag'op det agaten reisweg van Engeland naar Vlaanderen. Volgens''W getuigenis van Pieter Heuzeeck toch namen de ,,refugieerden lAvl^gftl3Slan)tI' 'liun passage meestal over Calais, „van daren te Grèv^ag,fie(ryve;r°üe brugghe, enuValsoo — schuwende der stede van ltUrftM*»,iiflBden henliede 't Honschote". Zie E. deCoussemakerji«Vt)tttlesti4B5fféMu; du XVIe siècle dans la Flandre Maritime 1 (Brüx. -itft), 346' sVv.



293
hospitam de controversia Gulielmi Pijeman. Item indicet Elizabetulae Claudiae, ut die Jovis ad nos veniat ministros audienda in eadem re.
26 Februarii. v Ordinario caetus die. Fratres non Veniunt fratres ex Soutwarcke x) et aliunde veniunt, qui "affl'C1r6S mm*um anguntur propterea quod nondum sint a libertate municipii donati. Placet ut conveniatur episcopus londinensis huius ergo, ut si quando mentio peregrinorum fiat coram Regina eorum fit commendatio.
Feminaapud Ludovicus Tyrius refert feminam in causa Pycmanni Hogdem. quaesitam a se, et non inventam. Dicendum illi differendam causam, donec quosdam conventurius.
Getuyghenisse Joost betuyght voer die ouderlingen, dat hij van mijn Joost ende here Jan Utenhove gehoert hebbe, dat hij seyde van PUtenh< v"" Pycman tot Jorijs Bouweling in tegenwordigheit Jacop woorden Coert: „ick kan noch van u noch van Pijckman geloven; • aengaende icky wilde wel dat die sake onder broederen gheslecht Pycman, Werde, opdat die swarigheit doer Adrianuw kmstedium opgeresen, niet meerder", daerbij (!) hij hem vromelick in gehouden heeft.
Parscheyr betuyght voer den selven, dat Jan Utenhove tot Mr. Jorys — die veel zijnder bedencen verhaeld om bij hij (!) geloof te vercrijgeni'.<r*t< „ick wil noch u noch [fol. 195.] Pijeman geloven eer ick torederJtbescheyt hore, want hij heeft hem eerlick gedragen irante sake Adriani Hamstedii; nietemin so Pijeman hierin fojÜSëhaéft, so wil sijn feile niet draghen, want ick feyléu «rhmiQugh van mij sel ven hebbe. Wilde nochtans wel, dat' die sake qnderrfbroeders geslecht ware".
"J o«» lnjuu ge»
Van Parschyr Parschyrius, ^y^fPs^^^k^a^^^M^^ tuygenisse ouderlingen (betuyght), dat, m in tèiref worj^^ii^jfltef»i i
ingde Graye — l>»irioa93 oh q goifsqinix nes ai Jiu" (8
1) Southwark, een londensch stad



294
onder Aldersgaet •) —Peter in de Graye hondt2) seyde, dat hij den bisschop van Londen int aengesight geseyt heeft: „My lorde, so you hadtie the popes power, you wolde be more cruel then the pope him self".
28 Februarii. Leste 28 February.
Matrimonium Tot onsen, in den tegenwordighe Petri Delaeni, Claude tusschenAnto-Dotegnie, sijn gecomen Antonys van der Clijte van Cassel ende Mayken uut Flaenderen ende Maria Cornelys Goudeberg, nagelaten Cornelys weduwe, van der selven plaetse, met getuygen Philips 'Goudberge Concuytsade, Gelen van der Clyte ende Guliaen Hibborn. weduwe. g0 hebben desen voerseyde Antonijs ende Maria ordentlick begeert ten huwelick te begeven, [fol. 196.]
Mense Martio. 1 Martii.
In templo.
PeterdeMore. Peter de More compt in die consistorie ende werdt daer gevraeght waerom hij niet wilde comen als men hem dat aengheseyt hadde etlicken male.
Hierop antwoordt hij, als te voren, dat hij eerst die oersake wilde weten waerom, anders wilde hij niet comen, bekennende dat hij zo gheantwoordt hadde.
Hij werdt hiervan gestraft, dat men den dienaren niet so verachteliok behoirtte houden ende dat geen broeders weygeren tot. ons te comen .als sij geroepen zijn. Petrus Hyrop seyt oeck Pèteufe;iDelenus dat dit niet sij die Delaenus. aert des Geests God^esfeaer /een .rotter geest Core; desJoannes gelijcken seyt oeck Joaiflués .Utenhovius, dat Core seyde: utenhovius. „wij sullen niet opconaijt" s)
■
ïfer- -1) Aldrichgate, een buurt? van 'Londen.
3) Een a3n^idiugvanL'^P^*fuis' waarin genoemde Peter woonde. Als gevèl&ee^yf ytfiürfytiov d'^fldaf(de'-afbeelding van een hazenwind•aüJèl l.«{*e^^l*a»?0W#™^»^i*P>><(.
■*) Dit Js. een zinspeling opilidéV geschiedenis van het oproer van
Bathan, Sbrach 'en ABiraim., tégen* Mozes,jrfie in Numeri 16 wordt verteld, en in 't bijzonder op l**J'-#2 aldaar.



295
Doen seyde hij, dat soude men bewijsen; daerop antwoorden die ouderlingen, dattet licht waren te bewijsen.
Hyr werdt hij gevraeght oft hij gheseyt heeft, dat men den afgesnedenen noyt haer schuit bewesen heeft, tuyge hyr van Cornelys Verberct. Hij heeft bekent vor die consistorie, dat hij 't geseyt heeft.
Hem werdt den Sondage bestempt om — nu met
Sijnder eysch. sommigen broederen — wederom te comen op toekompstigen Sondage na den middage.
Cornelys Cornelys Verberct, leertouwert >)> seyt dat Peter de leertouwers More in synder ende sommiger anderen praesente geseyt beschuldinge heeft: dat men die afgesneden noyt haer schuldt bewesen tegen Poter ö J
de More. heeft.
Coram toto Petrus de More en loghent niet dat hijt geseyt heeft, consistorio, maar hij seyt dat hij geseyt hadde, dat men se noyt overtuyght heeft.
Maer hiervan soude men breder handelen ende ander beschuldinge op toekumpstighen Sondage.
4 Martii. Ipso Mercurii die, ante prandium.
Petrus Agunt cum archidiacono westmonasteriensi2), van der Delaenus et swarigheit tusschen Peter in die Greyhonde ende Antonys Utenhovius Elspet. Men verhaelt den aerchdeacon een deel van den archidiacono sake Adriani Hamstedii ende der afgesneden. Archidiaconus westmonaste- verhaelt Petro Delaeno ende Utenhovio, dat Mr. Nidams riensi pro leelicke dingen van der duitscher ghemeente bij hem Elspet0 verhaelt hadde. seggende dat zij onder mancanderen twistigh waren etc; te weten: „that there is greate division, ranter and malyce and sedicion among them, and that they most cruely and wrongfully had handeled with Adrianum Hamstedium and excommunicat(!) men etc."
Die archidiaconus belooft het beste te doen. [fol. 197.]
Op namiddage.
Gehandelt ten Op desen namiddage comen ten husen des archidiaconi
huse archi- _
diaconi van ^ Leerlooier.
" 2) Westmonasteriensis = van Westminster.



296
Petrus Delaenus, Adrianus Dorenus, Joannes Lamoot, van Antonii Elspet wegen, ende vinden aldaer Peter in de Greyhond »), Frans in S. Jans hoofts), Hary Pose, Herman Coldermaker, Willem Mason ende een Eduward. Die swarigheyt tusschen Peter in de Grayhonde ') ende Antony werdt gestelt voor een tijt niet voer te varen met rechte. Peter en wilt zijn sake niet gesleght hebben tensij dat der afgesnedenen saken daermede geeyndet werde.
5 Martii.
Op Donderdage, ordinario caetu in aedibus Petri Delaeni. Erasmus Rascop werdt ghevordert in onsen consistorie, bekent als
Top(!) van te voren van Veter rln Mn» TTom o*.™,»^,,*
Peter de More. !•■ , , ,. „ ■.
hij mei bijii tuygen souue op loeuumpstigen öonaage verschijnen.
ïiesen.
Mannen tot En na der diaken rekeninge werden den diaconen desen diakenen te broeders voergehouden oft sij tot verkiesing bequaem sijn:
Z. (jregorius Prince»).
3. Gerit de Drooghscheerder.
4. Willem Moeleus.
5. Willem de Schoemaker.
6. Melsar van As •).
7. Jan Godschalck *).
8. Hans Propheets.
Uut welcken ende diergelijcken ses mannen mochten voerghewend werden.
d) Oorspronkelijk is aan deze lijst nog de naam van Bartholomeus Huisman voorafgegaan. Later is die echter doorgestreept.
1) Klaarblijkelijk heette zijn huis: in den hazen windhond.
2) Zijn huis droeg klaarblijkelijk een uithangbord of gevelsteen met 't hoofd van Johannes den Dooper.
3) Zie Werken der Marnix-vereeniging, S. III, D. I, register in voce.
4) Jannes Godschalk, pannifex, later verkooper van, te" Sandwich en Norwich vervaardigde, wollen stoffen; vfëtrtfublicatiom of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 275, 285, 448. Zie ook Werken der Marnix-vereeniging, S. I, D. I, register in voce.



297
Het werdt bestempt dat men tot den saken Petri de More op den namiddage sommigen broeders soude roepen.
Die swarig- Item daer werd een swarigheit den dienaren aenghegeven hjfntC*cSyen tusschen Jan Corsy ende Stephen Bursemaker, tegen Stepen Burse- Nicolaus ende Stues Rimei. Die handeling werdt opgeleght maker met Antonys Asch ende Jan Lamoot. beyden staten
Rimei- 8 Martii.
Post meridiem. Op Sondage.
Rascop Antonys de Ruese verhaelt hoe dat Peter de More accusator. geseyt hebbe, dat die dienaers den afgesneden noyt haer schuit bewesen, in tegenwordigheyt Antoni de Rues ende sijns huysgesin.
Item dat hij dat selve wilde voer der dienaren tegenwordigheit segggen, maer men soudet hem niet na seggen eer hij sijn dennyschap ') hadde, want men mochte dat Rascop dennyschap weren, accusator. Item hij heeft oeck geseyt, dat hij sijn schuit bekent [fol. 198.] heeft voer de ghemeenten om sijnder huysvrouwe willen; testes: Antoenys de Rues ende Bartelt van der Eecke.
Teste illius Alardt Kijken seyt dat Peter de More geseyt heeft van o^Maend'iTn *>etro Defoeno: „Petrus die mocht sich noch wel geslagen °Plestledeng vinden, maer ick begeerts niet te doen, die Here wil mij Martii 2. daervoer beschermen".
Hij heeft oeck geseyt, dat hij liever met Turcken, Jueden ende heyden te doen hebben dan met die dienaren der duytscher ghemeente.
Hi auditi iubentur proximo dominico reverti post meridiem, quando et quidam ex nostrae ecclesiae fratribus aderunt, cum sumus acturi cum Petro de More qui quosdam adducet fratres.
12 Martii.
In aedibus Petri Delaeni, ordinario Jovis die. Ontfangen van die weduwe van Antonii Madou 25 lib.
1) Burgerschap.
25 lib. van die weduwe Antonii Madou ontfangen.



298
om daermëde te hulpe te comen die broeders die als nu gesworen sijn om dennijs ') te werden.
Op thokumpstige Sondage is te vercondigen van onderOudersouck souck des geloofs op Psalmsondagh (!) na de middage, des geloofs. erme des Woondages daernae — op der Vrouwendagh Open belij- so ment noempt — voer den middagh prophetie — propdenis der terea postridie nulla — ende narden middage open belijdenis selven. ^ ^g gei00fg. maer een weynigh te voren opent belijdenisse pinge des- Gerardi de Haen — sed nullum pridie ipso Martis die
selven. ministerium — voer den nachtmael. Nachtmael. Tsaemdaegs daernae in die Paeschdagen ende Dingsdage daernae nachtmael, nisi forte pluria nos impediant et Angli nostrum templum petant.
Placet ut Gulielmus Pyckman cum reliquis arceantur a caena, cum Jacobo Caert et Joanne Selen etc.
[fol. 199.]
MaertenJanz. Agitur de Martino Joannide innocenter percuBSo, ut pro eo agatur apud dominum arcis regiae custodem. Designatur Ludovicus Tyrius et placet ut illi adiungatur Gregorius aut alius quispiam.
Petrus Ante prandium curavit Petrus de Turcke significari per de Turck. Petrum Belocum consistorio, si ministrum. non placeat ut aliarum etiam ecclesiarum adducat fratres se etiam non venturum, seque mansurum apud suam ecclesiam Stepniensem.
15 Martii.
Ipso dominico die post meridiem in aedibus "Petri "Delaeni.
Literae sand- Leguntur literae Sandwicensium in causa francofordiensi, wicensium de in quibus duo displicent, nempe quod Anglorum faciunt causafranco- menti0nem — nam hoe omitti potest — et quod Lutheranos or ïensi. 1qco irnpiorum a caena 0mni modo abarcere volunt etc.
Item expungitur de protestatione, quae ibidem facile arri-
peretur in oGcasionem commixtionis lutheranicae etc.
Traduntur Adriano Doreno describendae, quae postridie
a fratribus ministris subsignentur.
1) Burger.



299
- 19 Martii. Ipso Jovis die ordinario. Controversiae Controversia proponitur inter Matthiam Prophetam et Matthiam Ludovicum Tyrium; committitur illis ut inter ipsum et Prophetam et Gulielmum Pycman sive Antonium Elspet. haaovicum Concluditur tandem ut Gualtero genero prospiciatur die Tyrium. dominico ante festum Joannis, interim Ludovicus Tyrius illi prospiciat.
Matheus Venit ad nos Mattheus Outwijver cum uxore in conOutwijver. sistorium, nostrae uterque olim ecclesiae; testati sunt se paratos culpam coram Deo et ecclesia suam agnoscere.
Mayken Venit Maria Carnificis uxor, rogitans an se possit adiicere Buelswijf. ecclesiae. Iubetur abstinere ab ecclesiae communione
amplectenda donec marito scripserit, et tentet quomodo
possint conciliari mutuo.
Sandwicenses De sandwicensibus fratribus agitur an debeant huc venire an debeant ad fidem profitendam.
TOiu^qui Le8itur privilegium et ab omnibus concluditur ut scrifidem sunt batur nos quidem hoe onere veile libenter liberari, sed in primum nobis non esse; si ipsi cum periculo hoe velint in se professun. recipere, et apud suum ibidem magistratum instare, et magistratus id velit in se recipere, nos ea molestia et sumptu et gravamine libentissime carituros, quatenus in commodum ecclesiae ipsorum impetrari possit.
[fol. 200.]
• Peter die Peter die Handschoenmaker bekent bij die consistorie Handtschoen- zijn schuit ende seyt, dat hij bereyt is die voer ganse maker. ghemeente na die grootheit sijn schults te bekennen ende die ghemeente te versoenen.
Hem werdt gheseydt, dat hij sachtelick soude dragen, men soude hem wel laten weten als men hem bij ons wilden ontbieden.
Aelbert die Van Aelbert Bierclercke: ut ad nos veniat proximo Bierclercke. ante prandium ad seniores. Van een con-
sistori dagh te, Werdt oeck bestempt dat men een Sondage voermiddage bestemmen, een dagh souden bestemmen om met velen personen der



300
ghemeente te handelen,' daer swaericheit met is, eer sij ten nachtmael toegelaten werden. In templo nostro.
22 Martii.
Ipso dominico ante prandium.
Publica Agnoscunt publicam suae ad papismum defectionis culpam paenitentia Matheus Outwijver tapeziza una cum uxote coram ecclesia Outwijver ^ac nostra londino-germanica.
Post meridiem.
In fidei exa- Publica fidei examinatio habetur, ubi quidam non admit-
minatione tuntur ad publicam fidei professionem proximo Mercurii
"dm ttu tur" ^u',uram> propter magnam religionis inscitiam, qui hi sunt:
ad publicam Frans Stampon harnaschmaker, qui rogatus cur caenam
eiusdem Domini esset accessurus, respondit: „ut possim promereri
professionem:— inquit — regnum caelorum"; Geraert Janz., Loon Janz.
Jaiu. sloot- e* Lambert Nieuwichusen, qui iussi sunt amplius discere,
maker. et si i don ei fuerint, sub tempus Pentecostes — quum
2. Loon Janz. rursum caena erit instituenda — se possint adiicere ecclesiae
3. Lambert . , n- .
Nieuwichuson.nostrae londino-germanicae.
23 Martii.
Postridie ipso Lunae die, in aedibus Petri Deleani.
De privilegio Conveniunt seniores in causa sandwicensi circa ecclesiae
sandwicensis ibidem flandricae privilegium, an fratres huc Londinum
ecclesiae . * '. v /
flandricae an debeant venire omnes etc.
Londinum Et placet ut respondeatur ad literas Jacobi Buceri, nomine
debeant venire consistorii scriptas, a Petro Delaeno, nomine nostri londinoservi opiflcio- .., .... ,.' .
rum ad fidem germamci consistorii, in hunc modum etc.: hic profiten- L Quod magistros attinet opificiorum, idem nos cum dam. illis ex privilegio colligere, nempe quod illi debeant Londini profiteri.
2. De servis motam quaestionem satis periculosam, a qua volumus libenter liberari et eo labore et sumptu libenter carere, modo ipsi instent pro ea obtinenda — si • ecclesiae ipsorum utile fuerit. ,£fol. 201.1 3. Interim difficultates et pericula ipsis ob oculos amice collocare, ne tandem facti paeniteat.



301
Atque ita solvitur caetus postridie eodem reversurus circa alias ecclesiae causas.
26 Martii.
Tnar. Jr,™
| Concessum Leguntur literae Jacobi Buceri, in quibus significatur, | öpTflctorum imPetratum a magistratu sandwicensi, ut non opus sit
lïimiiiis opus fai»ulos opifices huc venire. Quod fratribus admodum
non sit Londi- placet.
num venire.
Composita Referuntur beneficia Jacobi Nicolaidae praestita Joanni
iNu3roWd°emmChirUrg0' tam ** aUxilio chirurgico quam morbo ipsius, et Joannem ?ontra 1PS1U8 ingratitudinem et peccatum adversus tam chirurgum beneficum, quod dixerit se non accessurum caenam Domini controversia. donec praedictus Jacobus accedit.
Agnoscit culpam data manu et osculo fixo in consistorio.
Et promittit se satisfacturum et aliis horum consciis.
Stephanus Agnoscit Stephanus Pictor se peccasse circa poedaePictor culpam baptismum quod loco legati Suetiae admiserit inordinatum h^^'t"11^^ virum dictum Varum etc.
Reconciliatur consistorio promittitque illi se omnibus rogaturis satisfacturum etc.
Nicolaus Nicolaus Rimei agnoscit se ebrietate peccasse in presRimei. byterio, et acquiescit seniorum consilio,» ut publicetur e suggesto esse quendam fratrem — suppresso nomine — qui preoccupatus fuerit ebrietate; si qui conscii sunt non promulgent sed scientes quod in consistorio agnoverit culpam et ipsi aedificentur illo etc.
In templo deinceps.
29 Martii. Ipso Paschatis die ante meridiem.
Philips Het werdt die broederen aengesecht van Philips van van Rame. Rame. Het behaeget den dienaren dat men op den namiddaghe sonder name van hem die ghemeente soude aengheven.
Petrus
de Sager. Propter filium fer inum monetur Petrus de Sager, qui



302
agnoscit se peccasse quod non indicavit nobis filium non esse de ecclesia.
Adrianus Adrianus de Kuper, diaconus olim ecclesiae antverpianae, 3» Kuper. admittitur ad caenam Domini.
[fol. 202.]
Post meridiem.
Composita Componitur in consistorio controversia inter Joannem
Joannis de Gravium et fratres qui in arce regia laborarint, sicut ante
publicatum fuerat et admittuntur ad caenam Domini").
Gravi con
troversia.
Cornelius Vitrearius indicabit Carolo Scrinifici ne accedat
Carolo Kiste- caenam propter suam opinionem quod deitas habeat formam
Interdicitur
maker caena.
humanam.
Andries Andries Janz. Corfmaker admittitur ad caenam Domini. Cori'maker.
CatriinLuck Monenda Catrijn Luck ne accedat caenam per Antonium a caena Assche.
arcenda- 30 Martii.
Ipso Lunae die Paschatis.
Catarina Lock Proponitur Catarinae Lock culpa quod praeter volun-
culpam agno-tatem ministrorum nupserit, ecclesiam et adhibuerit Joan-
scit' et admit" neken Sadelaers.
titur ad ... .... , . , n
Agnoscit culpam coram ministris, parata ïaem iacere in aedibus Antoni Elspet coram quibusdam fratribus offensis.
Admittitur ad caenam.
31 Martii. Ipso Martis die.
Andreae olim Habuit coram ministris admonitionem Andreas olim
monachi ad- monachus ex 1 Joannis capite: „Ex eius plenitudine omnes
monitiocoram accepimus, eratiam pro gratia, quia lex per Mosem data ministris. r .. T . . * ,,,
est, et gratia et veritas per Jesum Christum exorta est .
caenam.
a) Aan deze alinea gaat — doorgestreept — de volgende vooraf: Men handelt van Jan die Grave. Peter van Slijpe beschuldight Jan die Grave dat hij de vermaeningen verworpen heeft.



SOS
Carolus Venit Carolus Scrinifex et suas coram presbyterio diffiScnnifex. cuitates proponit de arbore scientiae boni atque (mali), f s?nioresad d?. lege Dei et diaboli> et haesitat circa Jacobum Robijn' Jacobus slijper circa herma(?)phoditin. Et iubetur reverti et Robijnslijper, adducere octavo hinc die ipso Jovis die sequentis hebdomada ipsum praedictum Jacobum. [fol. 203.]
1 Aprilis. Ipso Mercurii die. Habita ante et post meridiem concione habetur caetus, etiam eodem tempore et propterea postridie non habetur ministerium, neque convenit presbyterium.
Gerard de Gerardus de Haen et Maria Stercke publicandi proximo i St' Ma.yken dominico e suggesto futuri coniuges, interim tarnen significabunt amicis licet ihcredulis et malevolis.
Eligendi sex Subducta diaconorum ratione, agitur de diaconis eligendis, diaconi. numero sex: Gulielmus Schoenmaker, senior olim ecclesiae Antverpiae, Gregorius Prince, Philips Claes '), Joannes Pruet, Jacob Biloces et Joannes Willems corfmaker.
: Destinatus Placet ut proximo dominico publicetur de publico ecclesiae | precationi et ieiunio proximo Martis die servando; ante et post meridiem predicandum(l) et sequenti post dominico futura electione(I) post meridiem. Causae publicae precationis et ieiunii:
1. necessitatem (!) et afflictiones ecclesie Christi in Gallia, Hispania, Italia et Inferiori Germania et Superiori et francofordiensi.
2. Pro statu huius regni et serenissimae Reginae.
3. ut pro Germania et nostra francofordiensi praesertim communione purioris etiam doctrinae spes appareat etiam apud germanos").
a) Het sub 3 genoemde is in het hs. doorgestreept.
1) Philippus Claus, tapetarius, proles habet 2, insérviens Anglo cuipiam: vermeldt de ledenlijst van 22 Juni 1561; vgl. Publicationt of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 277. Vermoedelijk is deze wel met den hier genoemde identiek.



304
4. Pro electione ministerii nostri circa diaconiam nostram proxima deinde dominica futura.
5. Pro conservatione pacis gallicae et nostrae ecclesiae.
5 Aprilis. Ipso dominico post meridiem.
Precarunt Indicatur a Jacobo quod petitur publica nominatim
pro magistro precatio proximo ieiunii die futuro sed specialiter post
eorgio omnes petitiones pro quodam magistro Georeio Frogr rogmarton. r . ~'v
marton, qui vexatur daemonio.
7 Aprilis. Ipso Martis die operario.
Jeiunium, Ante et post meridiem habetur concio praeter consuetuprecatio, dia- dinem, cum nisi semel eo die singulis hebdomadibus coma, Acta 6. COncio haberi soleat.
Habetur itaque concio in qua de his agitur: de ieiunio, precatione et futura sex diaconorum electione, ex sexto Actornm capite.
[fol.203".]°) Antonius Verrues.
Alard Kikens. Roeland Anoot. Hans van Drommen. Bartholomeus van "der Eeck. Peter de Moore. [fol. 204.]
Post meridiem in templo.
Agitur de municipandis reliquis fratribus, quorum nomina Petrus Delaenus colliget et Joannes Utenhovius ad episcopum londinensem deferet.
9 Aprilis.
In templo, in senatusconsulto presbyterii.
Agitur cum In praesentia seniorum et diaconorum et quorundam Jacobo Robinicida.
a) Deze namen staan op een afzonderlijk papiertje, los tusschen de bladzijden van het hs. ingelegd.



305
fratrum, Henrici Moreels, Joannis Sullot, Cornelii Verberct'), Andreae olim monachi, Caroli item scrinificis agitur cum Jacobo Robinicida circa di/öpa>7ro,u,cpCpü<riv. quam ille in Deo asserere conatus est, sed probare non potuit, neque diluere obiecta argumenta. Denique dum non acquiescit fratribus tergiversando, iubetur Deum precari, iubentur item fratres reliqui disputationem cum Jacobo habitam non publicare.
De muhici- Restituitur Petro Delaeno scriptum municipandorum, ab pandis. episcopo londinensi subsignatum, servandum donec plures asscribantur etc.
Gregorius De Gregorio Prince placet ut illi dicatur ne cum ecclesiae Prince. offensione hospitio potorio utatur; si recuset ne imo ille suffragia recipiat a nostrorum quoque, indicabitur per Jacobum Nicolaidem et Antonium Elspet.
12 Aprilis. Post dominicae meridiem.
Fit publica diaconorum electio; eliguntur hi 6 qui plures aliis suffragiorum voces habuerunt:
1. Bartholomaeus Huusman, cuius suffragia 74.
2. Jacobus Bilocez, suffragia 73.
3. Joannes Visscher, suffragia 58
4. Gulielmus Aertze, suffragia 55.
5. Joannes Beel, suffragia 47.
6. Philippus Nicolaus, suffragia 33.
Reliqui inferiores; et proximi superioribus: Gelijs Dregge qui circiter triginta, Gerardus Drooghsceerder et Henricus Moreels, quorum uterque habet 29 voces. Quum hi tres ferme sint pares etc. Reliqui et his inferiores multo.
16 Aprilis. Ipso Jovis die post meridiem.
Vocandi in cae- Sex novi diaconi proximo dominico die post meridiem tum diaconi yocandi, presentibus reliquis etiam diaconis. electi.
•1) Me dunkt wel dezelfde als de, in de lijst van 22 Juni 4561 genoemde: Cornelius Varberght, corearius (leerlooier); vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 273.
Kerkeraadsprotocollen. 20
Nomina elec torum sex diaconorum cum suis suffrasiis.



306
Gulielmi Pijc- Ipso dominico vocandi Jacobus Carte et Gulielmus man et Jacobi Pycman post meridiem ut transigatur ipsorum causa; Laufgn(Jansi significabitur per Joannem Utenhovium.
[fol. 205.] Rediit Henricus Cule, adferens literas ministrorum embdanorum, Carinaei et Antonii Pleuwardani, in quibus significatur de collega Petri Delaeni adiungendo ut ipsae literae latius testantur a)
De convo- De municipandis placet ut convocentur fratres in concandis fratri- gistorium, ut videantur qui sint sblvendo, qui minus. "pa'ndiT01" ^ursus u* conveniant ad donationes persolvendas quae apud scribas debent fieri, hi convocandi ante prandium proximo dominico.
De festo De festo d. Marei proxima hebdomada Sabbati die, quo d. Marei, utrinque concionabitur, significandum ecclesiae proximo dominico.
Maria De Maria ' Hoboken, quae nunc agit apud Baptistam, Hoboken. invitis omnibus ministris, rogatur in consistorio quid remedii. Cum aliquid fuerit certi significabitur episcopo londinensi.
19 Aprilis. Ipso dominico ante meridiem. Veniunt municipandi fratres, quibus haec proponuntur *):
19 Aprilis. Ipso dominico post meridiem.
Novi diaconi Diaconi sex praescripti et ab ecclesia electi a presbyteris sex de mini- rogati acquiescunt ecclesiae postulatis. sterio suo rogati.
a) In margine: Reditus Henrici Cule cum literis embdanorum ministrorum et Nicolai Carinei et Antonii Pleuwardani.
6) De notitie van wat hun nu eigenlijk werd voorgelegd ontbreekt.
1) De hier genoemde brief van Carinaeus is nog over. Hij is afgedrukt bij J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), n° 62. Eenige dagen tevoren, n.1. 26 Maart, had hij over dezelfde zaak geschreven aan Cornelis Cooltuyn te Emden. Zie dien brief a.w. n° 60.



307
Causa Picmanni.
Pycmannus
periurii accusatus.
De tradendo
Agitur causa inter Pycman et Jacobum Carte, sed re controversa manente disceditur, imo nova interim difficultas oritur, quod ex relatu quorundam Jacobus in nostra Pycmannum praesentia accusat periurii.
Agitur de scripto municipandorum in manna nnncftllnrii
dorZscripiotradendo> ita ut Prius conveniatur dominus Philippus per per Antonium Joannem Utenhovium et Antonium Asch. Placet item ut Asch et Ludo- üdem conveniant cancellarium, adiungaturque illis Jacobus vicum Tyrium.Nicolaides, sed quia ille non potest, succedit in illius locum JMoloviciis Tyrius.
Remittitur item Utenhovio propter negocia. De flandrica Proponit Joannes Lamoot de quorundam Flandrorum vhiTct^in s<:nt<;ntia> nempe licere privatis hominibus privata uti magistratum. vmdicta, nomine Evangelii, adversus magistratum. Sed r„ . ... , differtur illius tractatio in aliud tempus I); [tol. 206.]
De disciplina Publicandum e suggesto de disciplina inter ministros stiosereünendaSerVanda ~~ ut ordine ~■ si quid habeant referant. Pu hcandum. pubiicanda item de proximo Maii die Philippi et Jacobi De pubiicando festo, quo ante prandium etiam prophetia servanda, et etSphiHn°bl post concionem pomeridianam net caetus presbyterii. Et 1 Ippi' quia illud festum incidit in Veneris diem, indicandum quod praecedenti Jovis die pridiano propterea non concionabitur neque presbyterium conveniet.
Agendum Petrus item Bilocez aget cum Joanne Gravio apud CUmaS1stro°re magistrUm LoSium> senatorem, ad diluendas adversus
Logio per ecclesiam nostram calumnias per magistrum Caltrop, indi-
Petrum catas Petro Delaeno, qui in presbyterium retulit. Belocez et
Joannem Offertur a Gulielmo Pycmanno scriptum presbyterio in
Gravmm. quo scribit quod Jacobus Carte et Joannes Selen accusare
1) Over deze zaak, waarover dit hs. in het vervolg nog heel wat vermeldt, zie: A. A. van Schelven, Het begin van het gewapend verzet tegen Spanje in de 16e-eeuwsche Nederlanden in: Handelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde 1914/15 (Leiden 1915) 126—156.



308
perseverent ipsum et Jodocum ut qui filiam magistri Georgii furati sint. Item quod consilium et operam accommodarint ad eam furto abducendam. Denique Jacobum Carte dixisse ipsum Gulielmum Pycmannum periurum esse et propterea indignum cui fides habeatur.. Atque harum accusationum auditarum testes scribit hos quatuor fratres: Zeger van Sceerburge, Wouter van Elsman, Jan in die Drie kranen *) ende Jan Prophete.
25 Aprilis. Ipso Marei die Sabbati, post meridiem. Pro municipandis scribet per Franciscum Marquinatem episcopo londinensi Joannes Utenhovius. Proferendas proximo Jovis die.
Commendati- Legitur epistola Georgii Vibotii, nomine consistorii antcia pro Joanne yerpiani scripta, pro quodam Joanne, Galini carnificis Sjriculatoris ) serv0 Mariae marito, quae hactenus in domo pauperum
Galini servo. .. .. .. .. ,
vixit, ut huius vin curam suscipiamus quum spempraebeat
melioris vitae etc. Ad Georgii Scribitur ad Georgium et Hermannum, Inferioris GerHermanni manifte ministros, de cohibenda privata in magistratum Strickeri de impium manu etc.; exemplari nobis servato s). cohibenda
privata in 26 Aprilis.
magistratum Postridie ipso dominico.
manu.
Concio Gode-. Peracta Petri Delaeni concione antemeridiana significatur fridi Wingii. futura Godefridi Wingii *) concio, quam ille post meridiem
•1) Deze man zal zijn naam ontleend hebben aan een zoo heetend uithangbord, of aan een gevelsteen van zijn woning.
2) Spiculator of speculator = spion.
3) Deze brief wordt ook vermeld bij J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), n° 104 § 106.
4) Deze moet toen nog slechts zeer kortelings uit Frankfort (waarheen hij in November van het vorig jaar gereisd was, Om er de nederduitsche vluchtelingen van dienst te zijn in hun moeilijkheden met de luthersche stadspredikanten) teruggekeerd zijn geweest. Want 27 April 1562 schrijft Jacobus Bucerus nog uit Sandwich aan Petrus Delenus, dat men hem dagelijks verwacht. Zie J. H. Hess els, Ecclesiae LondinoBatavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), n° 64.



309
habet ex Matthaei cap. 16 versu 24 de abnegatione sui, deqiie crucis toleratione et imitatione Jesu etc.
[fol. 207.]
1 Maii, in templo. Op Vrijdage, op Philippi et Jacobi dagh, na middage.
Secunda Concionatur secundo Godefridus Wingius, sed ex Matth. God. Wingii g cap versu 23 et 34, de mutua reconciliatione.
Diaconorum Publicandum e suggesto proxima dominica de futura
ratio.
ratione diaconorum proximo Jovis die.
De venditioni- Veniuct Sandwicenses Franciscus Bol et Joannes Selaed
sandwi- senioreS) exponentes de irritis conditionibus inter sand-
censibu
wicenses^et nandros illic nostros fratres, qui nobis per
omnia non satisfaciunt.
De fidei Placet ut proxima dominica publicetur de inquisitione inquisitione, ndei post meridiem servanda et publica eiusdem professione adem6 dominica deinde post in templo servanda, denique tertia professione. hinc dominica nempe Pentecostas die celebranda caena Caena item Domini et postridie eadem retinenda, sed Pentecostes lominica ipso feria. tertia. inso Martis die. fiet concio ante et oost
meridiem.
Pentecostes
^ initianda.
Margareta De Margareta Antonii pulverarii ') publicandum e sugAntonü gesto, quod a magistris Beidwel agnoscatur innocens etc. Pulverarii.
3 Maii.
Ipso dominico post meridiem.
Examinatio Habetur fidei examinatio apud ministros inter quos fidei. unus nomine Cornelius Paes middelburgensis, iubetur amplius discere et vitam in melius convertere.
7 Maii.
Ipso Jovis die post meridiem, Ascensionis dominicae festo.
1) Buskruitmaker?



310
Subducta Subducitur ratio diaconorum menstrua coram senioribus, diaconorum presentibus omnibus ferme aliis diaconis.
ratio.
Dirick igr Dirick Wijnen werdt tegenwoordelick aengeseyt, hij Wijnen, soude sich met den geslagen partije van hem versoenen eerst mael, daerna met wetlicken tugen sijn saken tot den dienaren brengen om te sien, hoe men mochte den inghevallen swarigheden ende ergenisse wechnemen.
De Vincentio De Pileario') Vincentio: indicandum ne iam accedat Pileario. ad publicam fidei professionem, per Antonium de Smit et Adrianum Dorenum.
De Sabbato proximae hebdomadis parasceue Pentecostes de probatione sui etc.a)
Margareta De Pulverarii *) uxore Antonii Margareta. Proximo Antonn dominico declarandum e suggesto, de testimonio magistrorum Beidwel, si tarnen quis aliquid adversus illam habeat, ante caenam referat ad ipsam vel ministros etc. [fol. 208.]
10 Maii. Ipso dominico ante prandium. Publicatur e suggesto de Margareta Antonii Pulverariil). Post meridiem.
Publica habetur fidei professio, potissimum Gulielmus Hercules.
Deinde _ presbyterium convenit, sed nihil agitur, quod non adesset quidam, cum quo aliqua controyersia fuisset componenda. ■
12 Maii. Ipso Martis die ante prandium. Veniunt ad seniores tum presentes, et ministros, Petrum Delaenvm, Joannem Utenhoviwm,- Joannem Ingelramum,
a) In margine: Sabbati dies destinandus post meridiem concioni dë probatione sui.
1) Vermoedelijk beroeps-, geen eigennaam: hoedenmaker.
2) Buskruitmaker ?



311
Adrianurn Dorenum et Antonium Elspet et Claudium: Gulielmus Pickman et Joannes Selen, legitur scriptum mutui inter ipsos contractus super controversiam initi, testibus fratribus presentibus Gualtero Elsmet et alio N.; Compqsitionis in quo conveniunt — ut habetur in ipso scripto — ut publieonditio inter cen{ur proximo Sabbati die post concionem ut sequuntur: Pvcmannum _, ., . . . „ ,. , n.
etJodocum !• Conipositam controversiam inter Gulielmum Picman,
et Joannem Jodocum et Joannem Selen, ita ut tollantur malae utrinque
Selen coram guspiciones.
ecclesia ^ Deinde cupere Joannem Selen ut ecclesiae signifisifrnificandae. . J- , , . Jr
centur haec eadem et se aoiere ae tam gravi onensu hactenus dato, ut sibi etiam ecclesia ignoscat et nemo offendatur cum caena Domini accedat.
3. Si tarnen quis aliquid habeat, cur non possit accedere post declaratam conciliationem ipsorum coram fratribus utrinque aptis* et consistorio factam et publicatam in ecclesia, id ministris significet etc.
[fol. 209.] 4. Gulielmus tarnen Picman et Jodocus et Jacobus
Caert non accedent, quia non inter eos potest controversia componi etc.
5. Sed tarnen totius est ecclesiae rogare Dominum ut " hae aliaeque omnes controversiae componi queant etc.
Post meridiem. Post meridiem parum vel nihil transigitur inter seniores, tum quia pauciores aderant, tum quod seniores et potissimum propter Petrum Biloces, cuius potissimum nomine maxime convenerant(I).
De Petro Et decernitur-ut Petro Biloces significetur per Claudiuna Biloces. Dotegnium et Joannem Lamoot, ut ipse caena abstineat, quum frustra ipsum ministri expectarint.
Imo Jacobum filium J) conveniant qui cum patre agat, ut citro cum ministris controversiam componat etc.
14 Maii. Ipso Jovis die. Alard Kijken werdt aenghesecht van den dienaren, dat
1) Jacobus Bilocez.



312
hem vrij toegelaten werdt te nachtmael te gaen, ten ware dat hij meynde af te blijven om meerder swaerigheit te mijden van Rascops wegen.
Twee brieven comen van den dienaren der ghemeente van Sandwijck, handelende van desen twee punten:
1. Van een niewe verkiesinge der ouderlingen ende diakenen te maken, om sonderlingen oersaken daerin bescreven. Dit behaeght ons, van welcken zij raedt vragen').
2. Ten anderen zo werdt aengegheven uut den anderen brief van Dover, daerom dat die heren van Dover selven willen bij den Koninclijker Maiesteyt solliciteren. Desge-
[fol. 210.] lijeken dunct die dienaren alhier, dat zij sulcke ghenade niet souden versuymen. Dit zelve zoude Gerit Matte — die hierbij was — den dienaren te Sandwijck aengheven. Ende Petrus Delaenus . sal een cleyn briefken hiervan scrijven 2).
Het werdt besloten dat men Dirck Wijnen sal afseggen nu te nachtmael te gaen, omdat hij die broeders noch niet heeft aengesproken ende sijn waerheit(!) noch niet geeyndt is, die noch in de consistorie moet gehandelt werden. Hiervan sullen handelen met hem Petrus Beloces ende Glaudius Dotginius.
Wylliam Pijc- Willem Pijeman is bereyt zijn Schuit te bekennen in
man schuld- die stucken, die hem die dienaers op sullen leggen ende bekenninge , ,. . 1 ,
voer die voer °-ie ghemeente sullen verclaren, aettnemende met dienaren, tranen.
Desen navolgende stucken zijn hem voerghehouden: 1. Dat hij die herberge voer Marie, Mr. Jorys dochter, besproken heeft, daer hij nochtans te voren so stotelick
1) Naar het schijnt heeft deze zaak niet voor 1569 haar beslag gekregen; vgl. A. A. van Sche 1 ven, De nederduitsche vluchtelingenkerken der 16e eeuw ('s-Grav. 1909), 181. Tenzij tweemaal een verandering in dit opzicht heeft plaats gehad.
2) Waarschijnlijk ziet dit op pogingen om ook te Dover een emigrantenkolonie gevestigd te krijgen. Een vluchtelingenkerk werd er eerst omstreeks den zomer van 1570 geïnstitueerd; vgl. A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingen-kerken der 16e eeuw ('s-Grav. 1909), 203, 204. ,



318
seyde dat hij noch raet noch daet noch weten daervan ghehadt heeft.
2. Dat hij Mr. Jorys gearresteert heeft in de france kercke.
3. Dat hij Bakers brief geweygert heeft over te geven die consistorie tot bewarnisse, daert het Baacker van hem begeerde ende beloofde allen zaken doot te maken ende met Mr. Jorys te handelen om vreden.
4. Dat hij hiervoer ende noch veel meer na, verbreyt des voerseyde Baackers brief, ende ghedreyght heeft te doen drucken.
5. Dat opentlick grote smadigheit heeft aenghericht [fol 211 ] tegen Jacob Caert.
vwsLnt'T8 Peter Biloces heeft na veel ende lange vermoedinghe versoen e c. bekent zijn schuit voer die dienaren ende werdt versoent met den zeiven.
16 Maii op namiddage. Op Saterdage voerbereidinge des nachtmaels. Pro Joanne ' Publicatum e suggesto ut statutum fuerat de Joanne
tumnecc"eS|ae"Sile" "* SUpra scriPtum- Item reliquos tres nondum T • admittendos ad caenam sed in illis manere suspensionem quamquam Pycman cum lachrymis promiserit suam publicam poenitentiam.
Arme Harme Interdicendum Hermanno mutilo caena Domini propter separatus dissolutam vitam. a caena.
Item Dirick Dirick Wijnen sal sich ock enthouden van nachtmael Wijnen, voer desen reyse.
Aengaende Jan Selen so is geen letsel ghecomen.
Van Willem Pycman werdt die ghemeente aengesecht, dat hij niet sal toegelaten werden tot den nachtmael, daer hij duslange met den anderen is afgehouden, totdat hij opentlicken voer die ghemeente zijn schuit bekenne, dien hij met wenenden ogen voer den dienaren belooft heeft.
Insgelijcken so sullen Joost ende Jacob oeck niet toe, gelate n werden tot des Heren nachtmael, maer blijven in haer lange vóerige suspensie, totdat die ghemeente daerin zij na gelegentheit der zwarigheden te volle ghedaen etc. (!)



314
17 Maii Pentecoste.
Ipso Pentecostes die ante meridiem.
' Declaratio Peracta concione fit aliqua mentiuncula publice e sugforensisdissidiigesto de quadam sorore, quae exciderit cum aliqua in compositio de wrQ gj ujg for^e preteriens adierit: sciat compositam aliqua sorore 1 ~ . ....
suppresso inter ïpsas controversiam; suppresso nomine, ex maicio nomine. et petitione ti Egidii Lanceloti ludimagistri.
Caena Domini Deinde caena celebratur dominica ipso Pentecostes domipridie et post- nico et sequenti lunari die. rii I ie servata.
Post meridiem.
Publicatus Jubentur primum e suggesto publico ministri manere ministrorum a(j coeundum ipsorum conventum. conventus.
De Anglis et Concluditur item ut sub aliud caenae dominicae tempus
reliquis exterisdenuncietur multo ante e suggesto ut si qui pii sint Angli
nobiscum in et reiiqüi exteri ut aliquot ante diebus conveniant ministros caenam Domi- 1 1 , , , , .
ni communi- quum ad caenam Domini nobiscum adeant. De nis agamus
catis. ante numquam nobiscum non communicarint, ut de ipsis
inquiri possint.
18 Maii.
Ipso Lunae die et Martis. Annua Fran- Concedunt ab hoe Pentecostes tempore ministri Francisco dsco Marquinoftiarquino requiem a suo ministerio in annum propter cessa aC°su"o necessitates quibus premitur, nisi quod festis alioqui diebus ■ presbyterio. et dominicis adsit etiam caetibus. Sequenti mox Martis die habetur ante et post meridiem concio.
[fol. 212.]
Anno 1562. Maius, Junius.
[fol. 214.] «).
19 Maii. Ipso Martis die.
Habita ante et post meridiem concio. Conveniunt inter Jioras tertiam et quartam pomeridianam, in quo conventu haec aguntur:
a) f° 213 is onbeschreven.



315
1. Ut sub proximum Jovis diem adsint ministri omnes, in quo tractanda conventu: de vicaria ecclesiae convocatione propter ministerialem necessitatem; ad subscribendas literas ad Aembdanos et ipsum Carineum dandas >): ad inveniendam item pecuniam pro fratribus postremo municipandis.
Deniqqe ut aliquis designetur frater qui pro 'duobus fratribus in municipandorum catalogum instruendis deferat scribendas Joannis Utenhovii literas. Et designatur Antonius Elspet, qui postridie detulit; sed frustra, quia episcopus londinensis non erat Londini, sed Pulhamiae1) etc. [fol. 215.]
21 Maii. Ipsó Jovis die. De vicaria ecclesiae convocatione: h Placet ut convocentur vicatim testes tam ante quam post meridiem. Causa nominanda: tot vorderingé der ghemeente. Alle mans personen. In domum aulam veniant.
Reliqua huc pertinentia in proximum dominicum tractanda prorogantur.
2. Eodem die venit ad nos magister Georgius, declaraturque quomodo apud d. Martini■) inter Pycmannum et ipsum convenerit, sub conditione publicae in germanica ecclesia paenitentiae scriptorum aliquot articulorum etc.
24 Maii. Ipso dominico ante meridiem.
Opentlicke Peracta concione publicam agit paenitentiam Pycmannus, schuitbeken- op navolgende stucken:
ninge van Willem Pyck-
1) Terwijl deze brieven verloren zijn gegaan, is een ongeveer gelijktijdig particulier schrijven van Petrus Delenus aan Christophorus, heer van Ewsum, over dezelfde zaak, bewaard gebleven; zie J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), n° 65. ', 2) Fulhamia = Fulham. 3) St.-Martin, een londensch stadsdeel.



816
1. Aengaende Elsken Pelss., dat die teghen danck van Mr. Joris so lange daer gheweest zij tot Mr. Jorys nadeel.
2. Dat Gulielmus Pycman raed ende assistencie ghedaen hebbe om de plaetse te bespreken daer Mr. Jorys dochter soude comen etc.
3. Dat hij een lasterbrief verbreyt binnen ende buten Engelandt tot nadeel van name ende fame van Mr. Jorys ende zijnder huysvrouwe.
4. Dat hij Mr. Jorijs veel scheldwoorden naghesecht hebben etc, als in die verdraghbrief werdt voërghehouden.
Hierop gheschiet die versoeninge van beyden.
[fol. 216.]
Post meridienié
Coniugium Tot ons compt Lambert Gorstman, verclarende van een H^nrick huwelick tusschen Henrick Nabuer ende Claerken Bartet, Nabuer ende met condicien dat si sich bereyt stelt om tot der ghemeente Claerken te begheven. Bartet.
Van de wij- Van wijckversamelingen. Het behaeght dat men hem(!) eken tsamen aensegge die lasten der ghemeente, insunderheit des diensts,
te roupen. en(je yan haer iasten van twe predicanteh, van studenten, van evangelischen sendinge, van tempellasten. Dat in die schuttelen ende block ghenomen werdt voer den armen, het ander laten entfangen int ghemeyn.
So behaeght dat men uut den preedicstoel vercondighe, dat die broeders bij wij eken op bestemden tijden tot ons coomen, om oersaacken volgende: opdat wij na menighe veranderinge, verreysinge ende yermeerderinge der ghemeente, moghen weten waer een iegclick zij wonende. Ende in die consistorie sal men een iegelijck wijeke aengheven, die voerbescreven stucken. Op toekumpstighen Sondaghe voer die middaghe, om na middaghe tsamen te roepen.
Die vier Van Pauwels. werf') opwaert na Westminster op S.
wijeken. MartenJ), Suutvelt8), ende Holborne etc. ende omtrent. Hier beyde Antonys wijekmeesters.
1) St.-Pauls Wharfle.
2) St.-Martin.
3) Southwark.



317
Daernae van Pauwels werf tot Londenbrugghe ') ende Bisschopgaet2), ende binnen ende buten de stede van buten S. Martens; Ludovicus Tyrius, Jan Lamoot.
Ten derde van Bisschopgaet ende Londen brugge nederwaert tot S. Katryns3) binnen ende buten die stadt; P. Beloes, Gerardus (?).
Ten lesten allen die over Londen brugge over 't water wonen in beyden Suytwercken *); Adrianus Dorenus, Franciscus, Meester Jan, Jacob Aësch (?).
Ende met soude hen aensegghen, dat een ieghelijcken het bestempde payment tot sijnder ouderlingen der zei ver wijeken (brenghe), ut in templo persolvant singulis'vel mensibus vel quarteriis, dominicis diebus etc. [fol. 217.]
28 Maii. Ipso Jovis die.
Van Mayken Aengaende Mayken, Buels wijf, so ist der dienaren Buels. beslot, dat men haer mit vriendelicheit soude uut het armenhuse doen, opdat Antonys, die armenhuse ende die ganse ghemeente niet langher daerdoer geswaert werde.
Kerekleesinge Aengaende die kerckleesinge 6) werdt bestempt Antonys
van die die Smit ende voert sommighen anderen diakens, diakene.
Meisen ende Melsen van Asse ende Anneken Aluwijns comen in die Anneken. consistorie ende werden toegelaten om verclaert te werden het huwelicx ghebot op thokumpstighe Sondaghe.
' 1) London Bridge.
2) Bishopsgate.
3) S.-Catherine's, een londensch stadsdeel.
4) Er is in de ledenlijsten sprake van: 't curt Suutwerck, Cleensuutwerek en 't Lancsuutwerck.
5) Het is mij niet duidelijk of wij bij deze „kerckleesinghe" te denken zullen hebben aan het doen van allerlei afkondigingen (zie f° 236) of aan de praelectuur van een gedeelte van den Bijbel vóór aanvang van den dienst, ingesteld — zooals het ten opzichte der waalsche zusterkerk heet — om te voorkomen dat 't gehoor zijn tijd doorbracht „a jaser de choses vaines". Vgl. O. Michotte, Pierre Alexandre (4913), 123.



318
30 Maii. Op Saterdage.
Henrick Kule Een huwelick werdt bestempt te vercondighen tusschen ende Lijsken Henrick Kuele ende Elizabet Gerit Cremers dochter, van Gerits- Eembden.
31 Maii. Op Sondaghe.
Wijcksame- Gelijck op voermiddaghe aengheseght was, also compt lingen. die wijcke tsamen van Pauwels werfs') tot Westminster rontom") tot S. Marten*) binnen ghesloten etc; ende sij bekennen die voerbescreven dinghen recht ende bewillighen tot onderhoudinge der dienstlicken lasten.
1 Junii. Op Maendaghe.
Noch 15 lib. Entfangen van Adriaen van Doren vijftien ponden voer voer den- den armen broederen tot haer dennyschap,4) te doen. nyson3). j)weick ^ij entfangen opghenomen heeft met raet ende consent der consistorie, tot welcker betalinge sij sich verbinden, etc. [fol. 218.]
3 Junii.
Op Woensdage extraordinario caetu.
Swarigheit Aenghesien uutstel ghenomen was daegs te voren van tusschen die den dienaren der ghemeente van Antwerpen, so compt nederlan- men nu te sameri) te weten Hermannus Stricherus, Petrus nwranende" Hasard, Dominicus ende Segerus, ende zij beswaren die der duyscher dienaers der duytscher ghemeente, alsdat zij die brief van ghemeente 0proerighe geruchten niet tot hen maer teghen hen ghealhTeTte screven souden hebben, hen van sulcks ende haer synode°) Londen, beschuldigende.
a) Niet geheel uitgesloten is ook de lezing: touwer.
1) St.-Pauls Wharffe.
2) St.-Martin.
3) Burger.
4) Burgerrecht.
5) Bedoeld is de synode, waarover ook J. H. Hessels, Ecclesiae



319
Hierop verantworden hen die dienaers alhier, dat sij niet ghedaen hebben, maer hen gewaerschuwt. Maer die sake blijft ongheslecht, jae zij betuygen uut haer brief»), tot ons in duytsch gescreven, dat sij ons opentlick ende valschelick beswaren ende beschuldighen etc.
3 Junii.
Ghescrifteder Op die zelve tijt compt Willem Satler met een ander van lafghesneden. S. Martens ») ende presenteert een scrifte van weghen der afghesneden 3), om die sake tusschen hen ende ons ghehandelt te werden in bijwesen Hermanni Strichers ende Petri Hasard oft men meschie.n hen schuit conden bewijsen.
Die sake werdt een weynigh onder ons besproken ende doer Hermannum, Petrum Hasard ende Jacob Claess. gheantwoordt, dat een fijn middel van den bisschop van Londen zij voerghestelt, in twe punten begrepen, so sij des sins waren so mocht men met hen handelen.
S#.s% 4 Junii.
Op Donderdaghe.
Huwelick Het comen tot ons Willem Pays *) van Antwerpen ende WinfmPa s Lijnke.n WiJns van Antwerpen, werden toeghelaten het ende^jnken. nuweliok aen te veerden, in tegenwoordigheit haer meesters ende vrouwe mit bewillinge der selven etc.
Londino-Batavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), n° 104 § 10a en Werken der Marnix-vereeniging, S. I, D. I, blz. 261, 268; vgl. A. A. van Schelven, Het begin van het gewapend verzet tegen Spanje in de IQe-eemvsche Nederlanden in Handelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, 1914/15 (Leiden 1915), 136.
'0 Deze brief was van 26 Mei 1562; zie J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, II, (Cantabr. 1889), n° 104 § 10c.
2) St. Martin, een londensch stadsdeel.
3) Bedoeld zijn de mannen en vrouwen, die om hun partijkiezen voor Adrianus van Haemstede geëxcommuniceerd waren geworden.
4) Deze man wordt ook beurtelings P'eys en Seys genoemd; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, VoL X, Part I, p. 284 en noot.



320
[fol. 219.]
6 Junii. Op Vrijdaghe.
Dietwedetsa- Werden wederom bij een gberoepen die voerghenaemden
rneneompste dienaers om der sake die op voergangen Woensdaghe niet totvereeninge. n , u, j
conde gheeyndight werden.
Na aenroepinge des Gotlicken naems, so heeft Petrus Delaenus met zijn medehulperen betuyght, dat die latijnsche brief tot Hermannum ende Georgium gescreven '), niet sij ghescreven zo beswarlik ' om hen daer mede oft haer synodum te beschuldighen, oft dat sij sulck een ghevoelen van hen hebbe, dwelck hij bewijst uut dien titel ende opscrift des briefs, dwelck men hen niet soude togeygent hebben so men sulcks van hem gevoelde. Oeck uut dien dat men om dier saken swaerigheyt ende der oproeren vaerlicheit tot hen scrijft om remedie, dwelck men aen hem niet soude versocht hebben, ten ware, dat men een eerlick ghevoelen van hem ghehadt hadde.
Dat men dan so hardt gescreven hadde en waere eygenlick om haer personen wille niet te beschuldighen maer te waerschuwen om die swarigheit, die volgends wijse uut die geruchten tot der ghemeente nadeel vermoedet ende gevreest wierde. Ende wierdt oeck bewesen uut der brief der dienaren uut Flaenderen van Godefrido Wingio gescreven2), uut swarigheyden onlangs inghevallen in Flaenderen — lange nochtans in Vlaenderen sommigen in den sin — ende uut woorden der broederen so bij ons so te Sandwijck, die wonderlicke woorden hen laten ontvallen, die tot oproer tenderen, dat exempel in sonderheit van Jan Hacke te Meesen ende oeck der gheruchten
1) Deze brief wordt ook vermeld bij J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), n° 104 § 10b.
2) Voor zoover ik zien kan is de hier bedoelde brief afgedrukt bij J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Balavae Archivurn, II, (Cantabr. 1889), n° 100; vgl. A. A. van Schelven, Het begin van het gewapend verzet tegen Spanje in de 16e-eeuwsche Nederlanden in' Handelingen van de Maatschappij der Nèderlandsche Letterkunde 1914/15 (Leiden 1915), 135.
3) Deze Jehan Hacke was bijbelcolporteur in West-Vlaanderen toen



321
die van den synoden gingen alsoft sij iet wilden besluyten, dat mochte schijnen tot sulck behulp te dienen.
Dit hebbe ons beweecht uut hartelicke liefde — tot hen ende der ghemeente in den Nederlanden — te waerschuwen met swaerlick") wegen des ongelix, schande ende schade die wij vreesden, dat hier uut hadde moegen volghen; betuygende dat ons iemandt so gewaerschuwt hadde, wij souden hem daervan gedanct hebben. Biddende henluyden, dat sij 't ons ten beste wilden afnemen.
Oeck zo bekenden wij dat wij wel behoirden onsen brief minnelicker. gescreven te hebben, so wij hadden enighsins (kunnen) dencken, dat sij den zeiven beschuldigenwijse . 220.] souden aenghenomen hebben, jae wilden wel dat sij soeter gescreven waere, nadien jat onsen broeders den selven niet dan beschuldighwijse hebben ingesien, als oft wij hen den oproerischen Wederdoperen ') ende den ghespuys des Thomae Munzeri *) waren ghelijck achtende.
Daerop wij betuyghden, dat wij hen achten voer lieve,
a) Oogenschijnlijk is hier een woord uitgelaten.
hij in 1561 gevangen werd genomen. 5 November van dat jaar werd hij door eenige vrienden uit zijn kerker bevrijd. Zie A. A. van Schelven, Het begin van het gewapend verzet tegen Spanje in de i6e-eeuwsche Nederlanden in Handelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde 1914/15 (Leiden 1915), 129 en de daar vermelde litteratuur.
1) Men dacht natuurlijk aan het optreden van Jan van Leiden en de zijnen, toen deze Munster veroverden en daar het rijk van Sion stichtten (1534/34), of aan dergelijke verschijnselen, waarover zie J. Reitsma, Geschiedenis van de Hervorming en de Hervormde Kerk der Nederlanden 3 (Utrecht 1916), 201, 202 v.v.
2) Thomas1 Münzer is vóór 1490 te Stolberg in den Harz geboren. Na aan verschillende universiteiten gestudeerd te hebben en veel te hebben rondgezworven — waarbij hij in hoofzaak nog altijd goed roomsch bleef — kwam hij te Zwickau. Van toen af begon hij een ongebreideld spiritualisme te leeren, waardoor hij evenzeer tegenover Luther als tegenover de leer der Roomsche Kerk kwam te staan. Het slot van zijn leven was dat hij zich aansloot bij de boerenopstanden van 1525, na den bloedigen slag bij Frankenhausen werd gevangen genomen en zich 27 Mei van dat jaar, om zijn revolutionnair optreden, zag terechtgesteld. Zie over hem H e r z o g s Realencyclopadie8, in voce.
Kerkeraadsprotocollen. 21



322
getrouwe ende weerden dienaeren der ghemeente Jesu Christi, mannen die haer halsen so dicmaels om des Heren Jesu Christi naem ghestelt hadden, ende noch te stellen bereyt sijn. Bidden derhalven zij willen, ons dit scrijven ten goeden houden, dwelck wij uut sodanige liefde ende sorge voer haerder ghemeente ten besten ghedaen hadden.
Eyndelick na veel woerden, jae biddens ende smeeckens van ons gheschien — die wij betooghden ons bereyt te sijn van die Francoysen oft anderen gehoert te werden — so hebben zij die onschuldinge aenghenomen.
Desgelijcken vermaenden wij hen vriendelick van open-
baeren scheldtwoorden ende beschendigen onser personen
uut haer brief tot ons medegebracht, dat sij daerin haer
vergrijpinge souden bekennen. Dwelc toegelaten zijnde,
Schuldtbeken-werden vriendelick van beyden sijden handen ende monden
ninge van tsamen ghevought tot vrede ende versoeninge ')• beyden ende
versoeninge. 6 Junii.
Ipso Sabbati die post meridiem.
Of die deken Die dienaers, predicant ende ouderlinghen coomen tsamen van Ronsen ende Hermannus Stricherus, Petrus Hasardus, Sebastian moghe v°er^jjatte, Dominicus2) ende Seger *) dienaers der ghemeente edes8Kon°ings van Antwerpen; ende daer wordt ghehandelt oft men den
aengesien deken van Ronsen *) souden moeten bekennen voer een werden oft ghesonden van der overheyt oft niet.
eenige der geestelicheit, "
jae oft die over- 4) Deze verzoening wordt ook vermeld bij J. H. Hes seis, Ecclesiae heit^maghtigh Londino.Batavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), n° 104 § lOd. so leman e ^ yermoedeliik js Dominicus Bouwens bedoeld. Althans eind 1559 senden.
was deze lid van den antwerpschen kerkeraad (vgl. A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingenkerken (s'-Grav. 1909), 438) en, later naar Londen gekomen, blijkt deze dan in 't betrokken vraagstuk in niet geringe mate belang te stellen.
B) Deze klaarblijkelijk nogal op den voorgrond staande antwerpsche ouderling had kort te voren ook reeds een reis naar Emden gemaakt, vgl. Werken der Marnix-vereeniging, S. III, D. II, 3, 4.
4) Bedoeld is Peter Titelmans, een van de allergestrengste en allerijverigste geloofsvervolgers; vgl. F. Rachfahl, Wilhelm von Oraniën und der Niederl&ndhche Aufstand, I (Halle 1906), 461.



323
Item oft die geestelicheit mach voer den ghesonden der oeverheyt bekent werden.. Eyndelick van der oeverheit maght om iemant te senden om de Christenen lijden aen te doen. Maer hierin was niet gheaccordeert.
7 Junii. Sondaegs na middaghe.
[Petri Hasaert peter Hasaert preect uut het 16 cap. Matthei van die I pre icatie. Deijj(jenisse Petri; ende na der predicatien so maect Jan ' wers wljfVkHtt Blauwverwers wijf') grote swarigheit, met Peter Hasardt opentiick in kijvende ende anderen opentlick in die kercke.
die kercke.
Die tweede Daerna so werdt die twede wijcke versamelt.
wijck versamelt. [fol. 221.]
9 Junii. Op Dingsdage na middage.
Een huwelick Nadat Hermannus Stricherus aenghegeven hadden Petro J beraden tus- Delaeno ende sommighen der ouderlinghen van zijnder Wasvreende huysyrouwen nichte, van een huwelick zake tusschen Janneken van haer ende Peter Wasyrs om die op tokumpstighen Donderder Vorst, dage te vercondighen ende 't Sondaeghs daerna tsamen te gheven, so compt Petrus Delens(!) ten huse Adriani Doreni ende in teghenwordigheit der voerseyden personen, ende oeck Seger; so werden zij beyden ondervraghet van sulcx als den huwelick aengaet, ende bestempt dat men op tokumpstige Donderdaghe — als ghesocht is — souden die ghemeente verclaren van een huwelick beraden tusschen Peter Wasyrs van Atrecht ende Janneken van der Vorst van Antwerpen, om op tokumpstighen Sondage tsamen te gheven.
Item op desen daghe was op Hermanno Strichero begheert, dat hem soude ghelieven te prediken op tokump[ stigen Sondage na den middaghe.
4) Zij heette Margrite; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 286.



324
Hermanni Stricheri concio.
11 Junii.
Ipso Jovis die.
Placet ut qui super sunt ex secundo vicö, Veniant cum tertio, proximo dominico.
Ad Antverpianos scribendum (epistola) excusatoria. Ad Aembdanos non placet scribere, priusquam vel aliae eeclesiae scripseri nt vel melius de illis constiterit.
Placet ut de Petro de More et reliquis agamus in proximo conventu.
14 Junii. Ipso dominico.
Concionatur post meridiem Hermannus Stricherus ab initio tertii capitis ad Philippenses usque ad versum eiusdem decimum.
Tertius vicus Hac tandem peracta convenit tertius seniorum vicus convocatus. antea descriptus.
18 Junii. Die Jovis ordinario.
Post habitam sepulchrarem sive funebrem defunctae nostrae sororis Annae uxoris Henrici Chirothecarii') concionem 2) a Petro Delaeno, conveniunt aliquot saltem ministri in templum ecclesiae londino-germanicae consuetum. Aguntque de his:
1. De festo — Jovis die — futuro Joannis Baptistae — quod aiunt — sacro. Proposita 2. De ineundo 'coniugio inter Antonium Beerman et agenda. Elizabetam Kuytmans.
3. De quarti vici convocatione.
1) Handschoenmaker;'vermoedelijk een beroepsnaam.
2) Over het karakter van zulk een concio funebris en in 't algemeen over de bij een begrafenis onder de londensche vluchtelingen gevolgde gewoonte, zie A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingenkerken der 16e eeuw ('s-Grav. 1909), 103.



325
[fol. 222.]
4. Denique de componenda controversia inter Ludovicum Tyrium, ecclesiae nostrae seniorem, et Nicolaum Souter, ab ipso captum propter ut ait min ..
Joannis Baptistae.
Festum Aengaende festum Joannis Baptistae, zo behaeght dat
men op hetselve, te weten op tokumpstighe Woensdage — in welck 't zelve festum valt — voer den middage sal
.prophetien houden, ende na middaghe predicatie. Publicandum proximo dominico e suggesto. Huwelick . .
beradinge Het werdt bestempt dat men op tokumstige Sondaghe tusschen sal tot den huwelick veroondigen Antonijs Bierman van
Antonijs Mienden uut het Sticht van Coelen, (ende) Elizabeth Bierman ende _ " V- • .
Lijsken Kuycmans van Hasselt.
uytmans. placet item, dat mén die leste wijckversamelingen tsamen wijckesame- rouPe °P tokumpstigen Sondage, te weten die over die linge. brugge wonen int Soutwarcke.
Et ut reliqui cum his veniant, qui nondum adfuerunt ex reliquis vicis.
Swarigheit Daer werdt ghehandelt een grote swarigheit tusschen tusschen Loys Loys Tyrii ende Nicolaes Suters, van hem gevanghen n " la ëelegat. Jaques van Ravensteyn, Christiaen Roers ende Suters die noch een broeder handelen tegen Loys Tyrij. Solliciteren Dove. om verlossinge; ende die dienaers geven Loys Tyrii ongelijck; ende hij begint die broeders ende ouderlingen te beschuldighen als partijgen.
De broeders beschuldigen Loys Tyrii, omdat hij zijn bescreven beloftenisse gebroken hebbe.
Hij belooft op naesten weecke den ghevangen te verlossen, so haest als die steeneri afghemaelt zijn, die onder handen zijn volgende zijn brief.
Die broeders zeggen ende begeren op hem dat hij den zeiven daghe heden oft morgen entslagen werde. Hij blijft bij het sijne.
Ende bekent zijn schuit, dat hij so plompelick teghen die broeders teghenwoordigh gesproken hebbe.
[fol. 223.]
19 Junii.
Petrus Delenus scrijft in de consistorie name tot den dienaren van Sandwijck, aengaende die voerghewende



326
swarigheden der nederlandschen dienaren van die condicien tusschen die dienaers van Londen ende die van Antwerpen.
Daer werden oeck overghesonden allegata ex legibus, ende van die disputacien tusschen ons ghehouden.
21 Junii. Op Sondaghe.
Christiaen Chris.tiaen Hoemaker seyt toe met zijn vorige meester Hoemaker. 0p zjjn bede te wercken tot Kersmis1.
Post meridiem.
Die vierde wijcke compt tzamen, gelegen over Londen brugge »).
24 Junii.
Loys Tyrii Die zake tusschen Loys Tyrii ende die Dove werdt belooft die ghehandelt in die consistorie, ende bewillight van Lovs dove Nicolaes Tyru> dat men met den eersten den Doven entslaen sal Souter met voer den rechter met des obligacie craft; ende hiertoe den eersten werden bestempt Adrianus Dorenus ende Jaques van te ontslaen. Ravensteyn; ende watter meer te handelen, dat souden (!) van beyden sijden in ses mannen ghestelt werden.
De festo Item dat men die ghemeente t' Sondaeghs vercondigen divi Petri. Sal van den Maendaghe d. Petri feriato, als dat men dan voer ende na middaghe predicken sal, maer des Dingsdaeghs sal derhalven geen dienst zijn.
Van bijstandt Werdt oeck van den diaconen aenghegeven, dat men c£ aT dfan" d*e Shemeente moet vermanen, om sich niet so beswaerlick • laten te vinden om die crancken ende noodtruftighen behulpsaem te zijn int waken etc.
[fol. 224.]
25 Junii.
Ipso ordinario Jovis die.
Van een obli- Het behaeght den dienaren, als dat Adriaen van Doren
gacie voer die soude een obligacie scrijven voer die weduwe van Antonv weduwe An- J tony Madou.
1) London Bridge.



327
Madou van wegen des entfangen gelts van haer, om den armen broederen dennijsons') te maken.
Van de Insgelijcken so wordt bestempt Adrianus van Doren om dennijsons. te handelen voer de dennijsons die noch overigh zijn ende tegenwoordigh om voer hen bij den cancelier te handelen.
Van over- Item dat men op tokumpstighen Sondage sal tzamen blijfselender roepen die overblijfselen der vier voerberoepen wijeken.
wijeken.
28 Junii. Ipso dominico die post meridiem. Overblijfsel Daer werden tzamen gheroepen die overblijfselen van der vier die vier wijeken. wijcken- . 2 Julii.
Op Donderdaghe.
Antonys Het behaeght den dienaren dat men Antonys ScheerScheerslijper slijper, diacone, voer een weetdoender *) (doe) dienen, van weetdoender weicke weetdoenderschap men op een ander tijdt breder
bestempt. ^ handelen, wat men voer zijn moyeten bestemmen sal.
Van bruytlof- Willem Pays compt ende stelt een vrage voer, oft hij offer te ent- een brutlofoffer moeghen met een becken aen die poerte fangen aen entfangen. Antwoordt, dat men voer die poort sal entdmeteen' fanghen, met het becken, doer een (der) ouderlingen.
bec en. Werdt een obligacie die consistorie voerghelesen
Obligatie voer a r . ...
Maria Breedt om te geven die weduwe Antony Madou, werver (!) van weduwe An- twee entfangen summen, die een van 25 lib. *)> een ander tonü Madou. 8Umme van 15 ub. Ende die diaconen bewilligen tot der zeiver obligacie.
Ende werdt goedt ghevonden dat men eens een generael [fol 225 ] ommeganck (houde) voer der noodt der armen, tot deser ontlastinge dienende.
1) Burger.
2) Bode van den kerkeraad.
3) Pond, waarschijnlijk in engelsche munt.



328
5 Julii. Op Sondaghe na middaghe.
C°bnef vdanCy' Een commendacybrief van een Marino werdt die gheAntwerper meente dienaren aenghegeven. Marini. Item tijdinge in die zelve brief van Adriano Hamstedio, als oft hij wilde te Londen comen om zijn schuit te bekennenl).
Die voerbe-
screvenobli- Die obligatie werdt onderteyckent van allen dienaren, gteeck°ennter" ouderlingen eade diaconen.
BoïllZrL ..U^banus *) °°mPt biJ den dienaren, hem werden sommigen C er' s"nder onbehoirlicken stucken voerghehouden; ende hij werdt vermaent dat hij sich schyck alst behoirt, ende stichtelick drage, ende daernae stae dat hij zijn schuldenaren voldoe, ende dat hij sich niet vordere ten Nachtmael, tenzij dat hij eerste (!) dienaren aenspreken; oeck eer hij terDoope come die predicant aenspreken van die tuygen des kindts.
1) Reeds begin April leefde die wensch bij Van Haemstede. Immers richtte hij den 9™ dier maand aan het consistorie van Emden het verzoek, „dat ghij onpartijdighe mannen onder U verkiezen wilt die met mij derwaerts" [sc. naar Londen] „reyzen, om vrede te maecken"; vgl. Werken der Marnix-vereeniging, S. III, D. II, 88. Dat aan dat verzoek, althans gedeeltelijk, is voldaan, blijkt uit de twee volgende notities uit het, nog steeds in het archief der Evangelisch-reformierte Kirche daar te Emden aanwezige notulenboek van dat college; 1 Juni 1562: „Daer ys alle de clacht, dar Adrianus mede beschuldigt wurdef mit sijne untschuldigingen yn de gemene voergestelt und daer na Adnani protestatie, und sijne beger van de gemene, dat de gemene urn frede halven wulde scrijven an de van Engellant, so he uut nidijger orsake gebannet sij, als he voerwendet, dar von dat he de symple Mennoniten van haer gevoelen van de mensche werdinge Christi nicht konde noch wulde voordoemen. De broederen, wulden doch tot frede halven hem wedderum annemen, dewijle de gemene sulck voordoment mjcht koenen prijsen"; en 8 Juni 1562: „Daer ys de protestatie Adriani yn der gemene gelesen; und van d. Wichero begert, dat he voor Adriano Hamstedio an der gemene van Engellant scrijve; daer he yn bewylleget heft".
o 2) °P de ledenlijst der nederduitsche vluchtelingenkerk van Londen a° 1550 v.v. komt voor :_Urbanus van Cuelen, int Smit vryl(') bouckprenter. Zie Publications of the Huguenot Society of London,'Vol X Part I, p. 209.



329
9 Julii. Op Donderdaghe.
Van den Dove. Van den Dove, van Loys Tyrii ghevangen. Doer Antonys Smit ende Jan Vischer ende Adriaen van Doren sal uutgheright werden.
Dat men niet Aengaende die sollicitatie van Dover en dunct ons ende an Dover den bisschop niet gheraden; maer veel meer te Cantelbergt sollicitere. ofte ej.geng waer(!)i Etc, i}
Van Gulielmi Aengaende Gulielmi Clebitii druck dunct die broederen Clebitiidruck.gogö^ dat Joannes Utenhovius breder daernae verneme Van ant- ende na gelegentheit den bisschop schrijve etc.2)
woord t te , scrijven tot Aengaende die broeders van Antwerpen, so sal men die dienaers scrijven een antwoordt van onser eenigheit. van Antwerpen. Aengaende Jan Lamoot,' so sal men daerih handelen Van Jan La- dat billickis.
mootuutstel Ende Joannes Utenhovius sal scrijven tot die van met Herman- ~ . .. , ,. , T T
noStrichero. Sandwijck van die zake Jan Lamoot.
[fol. 226.] Van die schuldtbekenninge der broederen, die van Hoe men Francofordt tot Sandwijck, die haer kinders hebben den handelen sal Lutheranen ten Doope ghepresenteert. met de Fran- p. yra„e noe sjj baer schult sullen bekennen, heymelick cofordischen, o > j > •>
die tot ons oft opentlick.
comen om- Antwoordt, dat sij in die consistorie hoer schuldt be-
trent die ]jenijen ende dat men dat op bequaemer tijt den ghemeente schultbe-
kenninge.
1) Later heeft toch nog een hollandsche emigratie naar Dover plaats gevonden; en zelfs heeft er sedert 1570 een, hoewel dan kleine nederduitsche vluchtelingenkerk bestaan. Vgl. A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingenkerken der 16e eeuw ('s-Grav. 1909), 203, 204. Over een, te Cantelberg of Canterbury gevestigde kolonie, die hoofdzakelijk uit Walen heeft bestaan, zie F. de Schickler, Les
l églises du refuge en Angleterre, I (Paris 1892), 280 svv.
2) Wilhelmus Clebitius moet ongeveer 1533 geboren zijn en stierf September 1568 te Parijs.
De aanraking, waarin de londensche Hollanders met zijn vermoedelijk wel finantiëelen druk hier komen, zal 't gevolg geweest zijn van zijn toenmalig verblijf in Engeland, waarvan ook een brief d.d. 24 Aug. 1562 uit Wigornia of Worcester getuigt.



330
aengeve sonder iemandt te noemen moderanter summo etc. Petrus respondebit Jacobo Bucero ').
Wederom van Eyndelick compt Loys Tyrii in die consistorie ende L°ys Tyrii daer werdt ghehandelt van den Dove. Hier maect Loys 61 ' Tyrii mentie, dat hij hem sonder borgen niet magh voer den rechter losslaten ende dat die Dove seyt, dat hij borgen weet, maer niet ende wilt borgen stellen. So werdt bestempt dat men dese zake soude een eynde maken.
10 Julii. Op Vrijdage.
Scriften des Claes Souter, die ghevangen Dove, sendt scriften aen Dove Claes Petrum Delenum, om die raedt der duitscher ghemeente aen outer tot ^e geven om verlost te werden uut zijnder ghevanckenisse.
relrum j o
Delenum i o t r ■
ghesonden. ^ «""11.
Op Sondage namiddage.
Elsken Pelse. Komen voer ons, dienaren, Willem Pijckman ende Elsken Pelsen, brengende een brief van die burgemeesteren ende scepenen van Goch. Raedt werdt gegheven dat Willem Pycman sich daermede niet soude bemoyen, maer dat Elsken haer tugenisbrief souden bewaren ende met Engelsen handelen tegen Mr. Jorijs Bouweling, so hij moyete make. Ende oeck dat men niet sal toelaten dat se van het Nachtmael niet sal geweert werden.
4 Van den Dove ende Loys Tyrii werdt ghehandelt ende des Dove brieven werden gelesen.
[fol. 227.]
16 Julii. Ordinario Jovis die. Ondersouck Van het Nachtmael. Werdt besloten (dat men) toeende belijde- kumpstighe Sondage over 14 dagen nachtmael sal houden, nisse des
geloofs,
Nachtmael. ^ Toelichting op het hier vermelde is te vinden in A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingenkerken der 16e eeuw ('s-Gravenhage 1909), 231; J. II. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, Ü, (Cantabr. 1889), n° 68; Jo. Calvini Opera, XIX (Brunsv. 1879), epp. n° 3777, 3807.



831
ende sonder (!) °) daervoer .opentlioke belijdenisse des gheloofs, ende du naeste Sondaghe ondersouck des geloofs.
Festum d. Dat men nu een Saterdaghe over een weke — op Jacobi. S. Jacobs feest — sal voer ende na middage prediken; nietemin so sal men die ordentlicken dagen prediken.
Discipline. Discipline op thokumpstige Maendage ende Dingsdage namiddage; op twe namiddaghen, ende 't zal aengheseyt worden van Antonys de Smit, weeddoender*).
Van boete om Int eynde van der discipline" sal men spreken van der laetcomen. boeten van te laet coomen.
Van die weleer Het behaeght, dat men eens handelen sal van den tot — tem- geenen, die wel eer van deser ghemeente gheweest zijn
pore Eduardi ende nochtans tot onser ghemeente niet wedershecoomen
sex ti der .. ° °
ghemeente slJn> nocn tot den Nachtmael en comen. Hiervan moet niet weder- men handelen, om hen te vermanen ende aen te spreecken comen. Item ende eyndelick, so sij niet wedercomen op bestembde tijt, nu en tijt dat men se dan eens voer allen uut den predickstoel sal
Comngin Eh-
zabeth der aiieesen ende voer den onsen met sal bekennen. Alias latius. ghemeente
zijnde, niet In de disciplyn handel dat men spreke van die onderwedercomen. houdinge des dienst.
Van testa- Item dat men van testament zaecken ende weeshusen mentenende sal handelen tot sijnder tijt. weeszaackcn. „ , „ „ [fol. 228.]
19 Julii. Op Sondage.
kdrianiWam- Adrianus Hamstedius compt opentlick in de kercke, stedii reditus hoort die predicatie.
in Angliam.
Die ghemeente wordt'aengheseyt van ondersouck ende belijdenisse des geloofs ende des Heren Nachtmael. Oeck werdt die brief Carinei gelesen ').
«) Bedoeld zal wel zijn: Sondag.
1) Bode van den kerkeraad.
2) Dit schrijven zal wel óver dezelfde' zaak hebben gehandeld, waarop



332
Op namiddage.
p%ta«MH«*m- Na ondersouck des gheloofs comen die dienaers tsamen stedii zake. spreken van de zaken Adriani Hamstedii. Daer werdt een latijnsche brief van den bisschop entfangen met een engelsche brief an die oeverheit van Londen, om Adrianum Hamstedium te apprehenderen. Die ouderlingen spreken van dese swarigheit ende werdt bestempt dat het cönsistorium beyder gemeenten tzamen comen tsander daeghs omtrent acht uren tsmorgens.
20 Julii.
Op Maendage hora ante meridiem octava. Beyder ghé- Die raedtsamelinge beyden ghemeente compt tzamen in meente raed de dutsche temple, om te handelen van Adriano Hamstedio, van Adriano „ _ , • » n . . . _ , ....
Hamstedio. om een bnef aes bisschops van Londen, wann hij scrijft tot de overheit van Londen om Adrianum Hamstedium te apprehenderen.
Van vrese Twe swarigheiden werden hier ghesien, die eerste, dat
lynder ghe- grote swarigheiden sullen zijn buten ende binnen Engelant,
vanckemsse. v," -u -r ° '
zo hij ghevangen werden.
Ten anderen, grote verstoringe onser ghemeente, oeck der Francoysen ende Engelsen hier te Londen, so hij vrij moege zijn venijn stroyen ende niet heenghesent worde.
Het dunct die fransen broederen goet ende die minste swarigheit, dat hem laet vangen als die, ballinge, tegen die overheit gesondight hebbe, ende het onse zake niet en is.
[fol. 229.] Het werdt oeck gheraden gevonden, dat men den bisschop souden bidden, dat hij zijn brief doer een zijnder knechten wilden beschicken, opdat onzer ghemeente niet ghelasteft en werde.
Het zeiven dunct oeck onsen dienaren, olderlingen ende diaconen.
Hoofdstucken Daer werden oeck ghelesen die hoofstucken der schuldtder swarig-
heden na
wil-(!) .
Delenus brief aan Christophorus Eusumanus, d.d. 25 Mei 1562 (vgl. J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Balavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), n° 65) betrekking heeft gehad: Carinaeus' beroep naar Londen.



333
bekenninge') — van den bisschop gevordert dat Wij souden overgeven — van die swarigheden der punten die lere aengaende, van verachtinge aller dienaren in bijder ghemeente, jae oeck des bisschops ende anderen broederen, jae besmadinge ende lasteringe der selven, so wel binnen als buten Engelandt. Ende van zijn valsch beschuldinge van die acte ende handelinge, ut habetur in latino nostro scripto, cuius exemplar episcopo* londinensi mittitur in literis domini Joannis Utenhovii, ad eundem.
21 Julii.
Op Dinsgdage, ante prandium.
Conveniunt seniores et diaconi, referunt quid episcopo londinensi scriptum a Joanne Utenhovio, et quid apud episcopum actum per Borgetum; et legitur episcopi londinensis responsum.
22 Juüi.
Die Mercurii, post meridiem, ministrorum conventus.
Die brief Tempore antemeridiano convenit dominum Utenhovium
aembdano- et Adrianum Dorenum, D. Hyeronymus docter '), Adriani
rum ministro- YLam%tedii comes a Gruninga usque Londinum, afferens rum pro re- , . ,. ° .,. . , . TT .
conciliatione kdrianwm Hamstedium veile reconciliari ecclesiae etc. Huius
kdriani Ham- gratia conveniunt ministri post meridiem.
stedii exhibitie. Atque illis in templo congregatis exhibet praedictus d. Hieronymus aembdanorum ministrorum literas, in causa kdriani Hamstedii scriptas pro impetranda reconciliatione etc. Exhibet, secum presentibus Emanuele et Henrico Houck, cupitque responsum et illam copiam.
Responsum: communem esse trium ecclesiarum causam, conveniendum Gallos et episcopum londinensem.
1) Hiermee is ongetwijfeld wel die Brevis quaedam formula revocationis bedoeld, die Van Haemstede 31 Juli 1562 werd voorgelegd en afgedrukt is bij J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), n° 66.
2) Volgens 't geen f ° 230 sub 26 Julii en f° 233 sub 28 Julii wordt - vermeld heette deze Hieronymus eigenlijk Hyeronymus Godfridus of
Gödfridus Hieronymus en was hij uit Groningen afkomstig.



334
Nuptiae
Henrici Kule
Quod eorum vero copiam attinet prius de ea consultabimus an equum, utile et necessarium, ipsis eam praestare etc.
Atque ita discedunt, significata prius Adriani Hamstedii captivitate etc.
[fol. 230.]
f 23 Julii. Ordinario Jovis die.
Concedunt ministri — propter serias causas — Henrico
futurae. Kuele ut proximo Martis die iungantur(l) matrimonio.
Beprobatione sui concionan-
Publicandum proximo dominico de futura concione die
dum pridie Sabbati pridie caenae, de probatione sui. caenae.
Matrimonio Publicandum e suggesto de Hermyn Beel, Joannis HermM°Beel ®SLlil O diaconi nostri filia, nuptura cum Joanne Molano, ' Gallo; in gallica ecclesia contracturis semel pro omnibus.
Causa kdriani Conveniunt ministri circa causam Adriani Hamstedii Hamstedii. acturi, et placet ut literae Aembdanorum ad nos missae mittantur ad episcopum londinensem, non sine scriptis nostris, et cum reliquis Adriani Hamstedii scriptis nuperrime acceptis.
seriptorum
Aembda¬
norum m
Exemplaria Describuntur item conferunturque exemplaria seriptorum
Adriani Hamstedii, potissimum illud scriptum Adriani Hamstedii ad Cornelium Coolthunium, quo testatur se iam
causa kdriani non amplius in ea sententia esse, simplices Anabaptistas,
aamstedii. incarnationis Christi veritótem negantes, arcendos esse ab extera ecclesiae communione sicut ante ad episcopum londinensem protestatus fuerat abhinc biennio esse arcendos.
Adfuerunt et Galli qui unacum Germanis cousentiunt episcopo londinensi scripta Adriani Hamstedii offerenda, ut illius sententia audiatur.
25 Julii.
Publica Op Saterdage, festo D. Jacobi.
professio circa Publicam suam fidem profitetur in aeditiori loco Andreas fidem. olim monachus.



33o
Mastrijs Admittitur Mastrijs Bomstijx in communione fidelium, Bomstyx. 8j velit assidere profitentibus et rogato acquiescere.
26 Julii.
Ipso dominico die ante meridiem.
Binae (literae) Accipiuntur binae, ab episcopo londinense literae ad fepiscopi ion- ministros ecclesiae londino-germanicae per Mosem allatae, causaTaViani nemPe quid in causa Adriani Hamstedii agendum, et quid llamsiedii. de literis Embdanorum rogantibus respondendum.
Post meridiem.
Publica fidei Post publicam fidei professionem conveniunt ministri, [ professio. yenitque Godefridus Hieronymus, doctor Grunninganus.
[fol. 231.] Sub hoe tempus ante aliquot dies.
28 Julii. Ipso Martis die. Placet ut post meridiem conveniant sub horam secundam ministri.
Schuidt- Anna, Willem Moelens huysvrouwe, werdt opentlick bekenninge yoei die ghemeente ghestelt ende bekent haer schuidt lems^Moelens ende werdt also met der ghemeente versoent, die zij te .huysvrouwe. voren met haer af wij eken tot die papisterie bedroeft hadde, ten tijden Marie, Coninginne wel eer van Engelant.
Hubrecht, Hubrecht, weleer weetdoender der ghemeente van Antweetdoender, ■werpen; ende Hermanni Stricheri brief, derhal ven gescreven, ni ^rulheri werdt voerghelesen. Hij vraeght oft men hem wille raden brief ghecom- om t'Antwerpen te reysen. Maer wij en raden hem niet mandeert. reysen, omdat hij in(!) der oeverheit gewelt mocht schijnen aenghedaen hebben, houdende die voet des sargiants, opdat die gevangen souden moegen weghloopen ').
1) Vermoedelijk is hier gezinspeeld op een gevangenenbevrijding op de anlwerpsche Vischmarkt, waarbij ook Moded betrokken is geweest. Zie A. A. van Schelven, Het begiri van het gewapend verzet tegen Spanje in de 16e-eeuwsche Nederlanden in Handelingen en Mededeelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde over 1914jl5 blz. 140; vgl. Werken der Marnix-vereeniging, S. I, D. 1,268.



Aengaende Loys Tyrii, so zal men zoucken minnelick na vrede te staen opdat wij met malcanderen moegen ten Nachtmael te(!) gaen. Alteyt dat hij hierin zijn schuidt bekenne: 1. Dat hij zijn belofte van den Doven uut te laten, niet gehouden heeft, mit verlengen des tijts.
Conciliatur 2. Dat hij oeck een strenger obligacie ghemaect heeft.
Agnoscit culpam ludovicus Tyrius et reconciliatur consistorio.
ministris
Ludovicus Tvrius.
Van Jan Van Jan Lamoot, oft hij te Nachtmael
Lamoot- toe te laten zij.
Die broeders en ontraden hem niet so anders geen swarigheit oft onstichtinge daeruut te vresen zij.
[fol. 232.]
Commendacy Een commendacy brief werdt ghescreven van Petro Delaeno voer Peter VOer Peter van Eist, kystemaker, aen die dienaren van van Eist. Antwerpen
Van die Omtrent dese tijden is geen cleyne swarigheit ende wedercompstelaster tegen die duytsche ghemeente te Londen (ontstaen), stedü1 ende 'nxx^ oer?ake Adriani Haembstedii, die welcke, sonder verswarigheit loff wederghecomen, gevangen gheleyt is van den comdaeruut missarisen der Coninginlicker Majesteyt. g sen. Hij compt opentlick in der duytscher Kercke op den Sondage voer den noen Julii 19, horende die predicatie. Ende hoewel hij brieven hadde van die van Eembden tot den dienaren der duytsche ghemeente van Londen, so heeft hij se sommigen daghen bij hem behouden, opgebroken, ander lieden ghetoont, uutgescreven ende uutscrij ven laten ende in duytsche overghesette, ómmegedragen, zijn rotgeselschap bijeen ghehadt, jae sommigen vromen engelschen predicanten oeck laten sien, jae oeck een copie der selven tot den bisschop van Londen,, eer hij se ons overgelevert heeft1). Soeckende doer sulcken middele
1) Vgl. wat in de notulen van den kerkeraad van Emden (Archiv der Evangelisch-reformierten Kirche aldaar) sub 14 Dec. 1562 wordt meegedeeld: Van Haemstede stelt de geeischtejrevocatie (klaarblijkelijk



337
alleman wijse te maken, dat die predicanten van Eembden ende ander wijsen mannen eens sins met hem waren, ende dat hij nergens anders om afghesneden was dan omdat hij die simple Dopers — die niet recht voelen van Christi menschwerdinge — niet conde verdoemen. Aldus loop hij ontrent opéntlick bij der straten, op den burse ende doer die stadt van Londen, die gansche Maendage Julii 20. Compt wederom des Dingsdage opéntlick in die Kercke, summa het compt den bisschop van Londen ten ooren [fol. 233.] dat Adrianus Hamstedius daer is, ende hij doet hem vangen omtrent den husen van Hary Houck, bierbrouwer.
Daer aenghetast zijnde, schiet op den Woensdagh als ghevangen den brief — eer hij na Marselseye (!) geleyt werdt — tot den dienaren der duutscher ghemeente — die hij hem duslange ontrocken hadde — doer die handen van een docter Hieronymi Godfridi ende Henrick Houck ende Emanuël de afgesneden, Julii 22; begerende antwoert. « Waerop geseyt werdt, dat dese zaecke niet ons alleen
aengaet, maer oeck die Fransoysen ende die bischop, dat men met hen mosten spreken etc.
Hierop scrijft die bisschop een antwoordt tot den dienaren der duutscher ghemeente, om Adriani Hamstedii vrienden aen te seggen. „Haec sit vestra responsio ad amicos Adriani" ende dat voérdtaen volght in des bisschops brief, d'welck den voerseyden d. Hieronimo werdt voerghelesen.
Hierover compt grote laster ende veel quaedtsprekens om Adriani Hamstedii gevanckenisse willen, d'welcke zij t'onrecht wijten die duytschen ghemeente.
de door bisschop Grindal hem voorgestelde van 31 Juli 1562) en het antwoord, dat hij er op gegeven heeft, in handen van de gemeente. Hij wil zich aan haar oordeel onderwerpen. Maar de gemeente wil liever hier niet mee bezwaard zijn. Als ze zich zijn zaak zou aantrekken immers, zou dat licht scheuring geven, en ook twist met die van Engeland. Hij moet haar liever maar eens aan een universiteit voorstellen. Want het behaagt de getneente volstrekt niet dat hij zoo ontrouw met -den brief, dien men hem voor die van Engeland had gegeven, gehandeld heeft, hem openbrekende en er zelfs uit copieerende, wat zijn zaak zeer verdacht maakt.
Kerkeraadsprotocollen. 22



338
[fol. 234.]
30 Julii.
Op Donderdage voer den middage.
Een huwelick Daer comen voer. den ouderlingen Matthijs Prophete tusschen Hans met zyn huysvrouwe, ouders van Hans Prophete ende ^Lovs^ltons6 Maria Mons met haer dochter, Loees Moons, ende betuygen eenen voergheriomen huwelick tusschen Hans Prophete ende Loees Moens, met huerder bewillinge; ende daer werdt begeert, dat men op thokumpstige Sondage eerstmael daervan sal verkundigen.
Na middage.
Causa kdriani Omtrent drie uren so gaen Petrus Delaenus ende Joannes Hamstedii. Utenhovius tot den bisschop van Londen. Daer compt oeck Galasius a filii funere. Daer wordt gehandelt van Adrianus Hamstedius, ende die bisschop belooft die dienaers beider ghemeente onbemoyt te laten ende te handelen met Adrianus Hamstedius in teghenwoordigheit sommiger engelscher predicanten, om Adrianum Hamstedium tot wederroep ende schuldbekenninge te (doen) comen, oft anders te laten uutsenden etc.
30 Julii.
Agitur de eo quid cum episcopo londinense agendum.
Causa kdriani Non inconsultum videri si ipsa Adriani Hamstedii verba Hamstedii. ex propriis scriptis exhibeantur revocanda, ne quid cavilletur Adrianus Hamstedius plus incusaref?) propositum.
Abstineant a Interdicendum caena Margaretae Antonii Pulverariae. caena Cata- Item Catarinae Luck, per Antonium de Smit. rina Luck,
Margareta. Egtessis e templo Petro Delaeno et Joanne Utenhovio ad episcopum londinensem, zo handelen die ouderlingen van die zaken der ghemeenten.
Swarigheit Van die swarigheit, die Willem Pycman seit dat hij 'tem K^ma*eSen JacoD Caart heeft, namelick:
ende Jacobum dat Jacob hem driemael geheten souden hebben in Caart. die consistorie: -verrader".



339
[fol. 235.] 2. noch heeft hij schandelicken woorden gheseyt in die franscher consistorie, van Maria dat zij gheboeleert heeft.
3. noch: dat Willem die sargiant ghereet hadde om Jacob te resteeren.
4. noch beschuldight met een valschen eedt ten huse Petri; dat bekent hij.
5. dat die ouderlingen met hem houden, ende houdt hem arger dan een afghesneden.
Commendacy- Daer werdt oeck een commendacij brief entfangen Herbrief, manni Stricheri voer een monnek N.
Eodem die praescripto.
Van Jan Daer werdt oeck gehandelt van Jan Kuytman, omdat Kuytman. hij Henrick, sulcken grote viandt ende lasteraer der ghemeente, ghenoodt hadde tot sijns dochters bruloft.
Item Adriaen Hamstede wellecome geheten hadde ende met hem ghegaen heeft. Oeck van wegen sommigen fantasterien van Gode, als dat die Godheit wesentlick soude hebben handen, voeten, mondt etc.
Dit werdt aenghegeven om hem te vermanen voer den Nachtmael, oft moeghelick na gelegentheit zijnder ant[fol. 236.] woordt hem van den Nachtmael te weren, omdat hij so grote ghemeynschap heeft met die afghesneden.
Van Henrick Insgelijcken werdt aenghegeven van Henrick Lievens Lievens ende Gelijs Broeders '), als dat zij zouden gheweest zijn ^roedenf °P Emanuels, des afghesneden, bruyloft.
uutd^nt°nyS Da6r werdt besl°ten, dat Antonys die Smit, diacone, dickstoelPbe" sal uut den predicstoel lesen omtrent die uutdeelinge des stempt dese /Vvontmaels. reyse.
Die zake Omtrent de ses uren desselfden daegs comen Petrus kdriani Delaenus ende Joannes Utenhovius van des bisschops huse tïamstedii.
1) Op immigranten- en ledenlijsten van 1550, 1551 en 1561 wordt genoemd: Gilles Broeders, „snijder, op S. Catb. laen, met Catharina"; zie Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X. Part I, p. 204,212.



340
in den tempel der duytscher Kercke tot den consistorie, ende verhalen wat aldaer ghedaen zij:
% Dat zij aldaer entmoeten Mijles Coverdale ') ende hoirden uut hem, dat hij die gruwelen Adriani Hamstedii bet mercten dan te voren. Hem werdt betoont die brief Henrici Bullingeri2) van die selve zake tuygende, namelick dat Petrus Martyr *) op alle argumenten Jacobi Acontii van Adriani Hamstedii wegen tot hem gescreven, geantwoordt heeft ende die selven gheconfuteert etc.4).
Mijles Coverdael verwondert sich van die verkeertheit Adriani Hamstedii. [fol. 237.] 2. Daerna bij den bisschop van Londen, in tegenwoordigheyt d. Galasii, zij gehandelt van Adriani Hamstedii zake, van wiens stoutheit ende vermetenheit die bisschop heeft verwondert. Oeck van die brief der dienaren van Eembden, dat zij zo onverdachtelicke gescreven hebben.
3. Belooft hij wil sommigen engelschen predicanten tot sich nemen ende de zake also met Adrianum Hamstedium endigen, oft om schuit te bekennen, oft om middel te vinden dat hij lande weder uut come etc.
[fol. 238.]
Acta ecclesiae londino-germanicae. Anno 1562, mense Augusto, Septembri, Octobri, Novembri, Decembri.
1) Over Miles Coverdale zie bldz. 231 noot 1.
2) Reeds in 1560 correspondeerde Jan Utenhove met dezen bekenden Zurichschen theoloog (1504—1575) over de zaak-Van Haemstede, vgl. F. Pijper, Jan Utenhove. Zijn leven en zijne werken (Leiden 1883), bijl. XXXIII.
3) Petrus Martyr (1500—1562) bracht, na veel gezworven te hebben, de laatste zes jaar van zijn leven in Zurich door. 5 Nov. 1562 werd hij ziek, den 12™ d. a. v. stierf hij. Vgl. E. Eg li, Heinrich Bullingers Diarium (Basel 1904), 68.
4) De bedoelde brief staat afgedrukt in P. Martyr, Loei Cummunes, p. 546 B. sqq., sub 25 Febr. 1561 (O. S.). De korte inhoud ervan bij



341
[fol. 239.]
1 Augusti. Jru'~±' Pridie caenae dominicae acta. Op Saterdage voerbereydinge des Nachtmaels.
Van Loys Van Loys Tyrii af blij ve van den Avontmael op dese Tyrii- reyse, om die swarigheit tusschen hem ende Olivier Moons; ende dat Olivier oeck afblijve; per Mosen et Joannem Visch indicandum illis.
VanHendncfc Van Henrick Lievens ende Gelijs Broeders werdt geseyt, Lievens ende (jat zij op Emanuels bruloft gheweest zijn; dat men hem Broeders vragen sal oft sij daer gheweest zijn. Joannes Visch expiscabitur an agnoscat excommunicatos fratres; per Glaudium et Jacobum Nicolaidem et Petrum Belocez, de utroque sciscitabuntur.
Si agnoverint adfuisse nuptiis ut abstineant a caena, sin minus propter rumores sub conditione accedant caenam, ut si post rei inveniantur nostrum adversus ipsos ius pateat monendi.
Van Jan Van Jan Kuytman, dat hij Henrick Pape, een lasteraer Kuytman. der ghemeente, ter bruloft ghenoodt hadde ende Adriano Hamstedio met handbiedingen wellecomen gheheten; sed non est praehibendus a caena, quia fratribus paruit.
Moses agnoscit Moses monetur culpae agnoscendae quod Henricum culpam. Papam invitarit ad suas nuptias, contra ministrorum consilia. Iubetur vel culpam agnoscere vel a caena abstinere. Tandem agnoscit culpam, deprecaturque veniam.
AlardusKijken Jan Lamoot geeft aen van Allaert Kijken ende die admittitur ad^warigheit tusschen Allaerdt ende Raascop, zo vraeght hij caenam, oft ^laerdt souden moghen te Nachtmael gaen, zo hij Domim- daerin vrijstaet etc. So raden de broeders, dat hij ten Nachtmael come, so gelaten blijvende; so men hem schuldigh kan bevinden, dat hij zijn schuit bekenne.
A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingenkerken' der iQe eeuw ('s-Grav. 1909), 148, 149.



342
A"Ei"1" Admittitur item Di"ck Wijnens ad caenam Domini.
Ab^nTr'a „. tur/oanfs Marnoot ut in causa ipsi cum Hermanno cieS öSü Stnohero «) controversa, abstineat a caena propter eccle-
Joannes siarua» pacem, nostrae atque antverpianae. Acquiescit.
Lamoot. rfoi 240.]
2 Augusti. Ipso dominico. Celebratur magna cum aedificatione caena Domini. Postridie.
Veniunt aliquot Sandwico fratres, qui nomina 25 opificii magistrorum adferunt, una cum literis Jacobi Buceri, qui postulat consignari ab episcopo londinense, posteaquam eorum adbuc aliquot octo scilicet personae suam hic fidem fuerint professi.
4 Augusti. Op Dingsdage. Post publicam fidei professionem quorundam Sandwicensium, mittitur epistola ad episcopum londinensem ad consignandum (nomina) 25 opificii magistrorum; curantur per Mosen scripta ad episcopum londinensem.
Eodem post meridiem. Omtrent den avondt ten huse van Antony Asch nadat het bruyloft avondmael Heyndrick Kuyl gheeyndight was so zijn sommigen dienaers, ouderlingen ende diakenens in een camer bijsonder gheghaen met Petro Deleno, haer predicant, namelick Joannes Utenhovius, Antonius Asch ende Loys Tyrii, Franciscus Uarquinas, Bartholomeus Huysman ende Moses, die ons" die brieven ende bootschap van den^ bisschop van Londen ghebracht aengaende die onderteeckinge(!) der 25 namen der werckmeesteren van CausaAdrianiSandwijck, ende van die zake Adriani Hamstedii, van Hamstedn. FuUam t); daer doen die bisschop was.
1) Herman Moded.
2) Fulham.



343
Des bisschops brief was aen Joannem Utenhovium ghe-
Die summa screven, want hij te voren tot hem ghescreven hadde
des bisschops encle oeck den brief Hermetis •) tot hem gesonden hadde,
brief. ^ gene jVjjj van Adrianum Hamstedium scrijft.
Formularevo- Hij sendt oeck tot Utenhovium formulam revocatianis
cationis kdri- Adriano Hamstedio oblatam, cum consensu dd. Couerdali,
ano Hom- witheadi2), Crowlev 8), Philpoti, quam a nobis etiam stedw oblata. . . J" r 3
descnptam servari vult suumque scriptum remitti *).
Revocatio Hij sendt oeck revocationem Hadriani qualem ipse offert5),
qualiter yultque et d. Galasio utramque ostendi, vultque ut(!) utri-
kdnanus ugaue ecclesiae ministrorum iudicium sibi proximo conüamstedius ^ . J r
obtulit. gressu communicari.
Vult enim brevi causam Adriani Hamstedii transigi. Scribit item se magis confirmari in suo de iniqua Adriani Ham■ [fol. 241.] stedii in(!) machinatione iudicio, ex literis Hermetis Baccarrel ministri Nordani6).
1) Welke Hermes hier bedoeld zal zijn? Waarschijnlijk Hermes Backerel, die in dien tijd predikant te Norden in Oost-Friesland is geweest. Vgl. Nieuio nederlandsch biografisch Woordenboek, II, kol. 58. Vgl. hieronder noot 6.
2) David Whitehead (+ 1492—1571) week bij het begin der regeering van Maria Tudor, in 1553, uit Engeland naar Emden. In 1554 trok hij .naar Frankfort, waar hij een belangrijke rol heeft gespeeld in de engelsche vluchtelingenkerk. Onder de regeering van Elizabeth Tudor naar Engeland teruggekeerd, is hij daar voorts naar het schijnt tot zijn dood zwervend predikant gebleven. Zie Dictionary of National Biography, in voce; R. Jung, Die englische Flüchtlings-Gemeinde in Frankfurt am Main (Frankf. am Main 1910), 63, 64.
3) Robert Crowley, geb. + 1518, is, ria te Oxford te hebben gestudeerd, eerst boekdrukker geweest. Na den dood van Maria.de Bloeddorstige (1553—1558), tijdens welker regeering hij deel uitmaakte van de engelsche vluchtelingenkerk te Frankfort a. d. Main, is hij een van Engelands meest .beroemde predikers geweest. Zie Dictionary of National Biography, in voce.
. 4) Dit stuk staat afgedrukt bij J. H. Hess els, Ecclesiae LondinoBalavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), n° 66.
5) Voor zoover mij bekend is bestaat dit stuk niet meer.
6) Voor de uitvoerige biographie van dezen Backerel, die eerst schoolmeester en later predikant is geweest, tijdens de regeering van Eduard VI te Londen heeft gewoond, daarna in Aken, Frankfort en



344
Hiertoe vordert die bisschop van Londen dat Joannes Utenhovius come ten huse van den bisschop van Elin •) op navolgende Donderdage smorgens tusschen acht ende negen uren.
Die dienaers derhalven, ten huse van Antonys Asche sijnde, bestemmen een tsamencompste tsander dages, dat is des Woensdages 5 Augusti, in temple, ter achter ure voer den middage ende doen Nicolaum Galasium toeroepen.
5 Augusti. Ipso Mercurii die.
Die dienaers beyder ghemeente, duytscher ende francoyser, comen te samen in die temple der Duytschen, op den voerbescreven tijt, te weten Petrus Delaenus ende die ouderlingen ende diakens der duytschen ghemeente, ende Nkolaus Gallasius met Antony Capel, Antonius Poncel, Peter Catalijn, ende handelen van die voerbescreven'saken, ende beyde revocatie, aengaende Adrianum Hamstedium, die een des bisschops van Londen, Adriano Hamstedio voerghehouden om daerna sijn schuit te bekennen; dwelcke Adrianus niet aennemende, een ander revocatie na zijn eygen meyninge maect, waermede hij zijn schuit op anderen wil leggen, dan selven bekennen; omdat hij tot nu rechtgeloevende, ende (zijn) ghevoelen niet recht verstaen zij om sommigen zijnder duysteren woorden.
Hierop antwoorden die Pransoysen, ende die onsen bekennent tzelven:
1. Dat des bisschops Pormula reconciliationis, Adriano Hamstedio oblata, volghenoughsaem zij ende sacht ende matelick ghenough.
2. Ten (tweede) dat zijn formula, dien hij daertegen maect, vol bedrogh, valscheyt ende luegens zijnde, niet sij te admitteren.
Oost-Friesland te vinden is geweest en, weer naar Engeland teruggekeerd, vóór Sept. 1582 moet zijn gestorven: zie Nieuw nederlandsch biografisch Woordenboek, II, kol. 57, 58.
1) Bedoeld zal zijn Ely, een stadje op ongeveer een half uur spqrens afstand van Cambridge gelegen.



345
3. Ten derde dattet niet onnut ware dat men den bisschop adverteren de eius fallaciis, hoewel die bisschop selven die wel mercte. [fol. 242.]
6 Augusti. Ipso Jovis die ordinario.
Refert Joannes Utenhovius ministris et statuitur, ut Petrus Delaenus nomine ministrorum aliquid in margine adscribatur(!), quo fallaciae Adriani Hamstedii appareant.
Het verschijnt voer ons Jorys Valck met getuygnisbrief der dienaren van Sandwijtz ende ghescrifte, sommige van Carel Herman ende sijn wijf ende van Joos Loop, tegen Jan Lamoot, als oft hij zijn verwaerdt soude niet ghehouden hebben, in Jorys kinderen te laten leeren knoopmaken, lesen, scrijven, ende dat hij onbehoirlick daermede soude geleeft hebben. Ende hij wilt die verwaerdt oeck van de jongste gebrocken hebben, omdat die ouste sone niet kan lesen noch scrijven noch knoopmaken. Hij stelden hen beyden, Jan ende Jorys, onder het oordeel der consistorie.
Die dienaers oerdeele dat Jan Lamoot niet schuldigh sij het verbonde kint van Jorys voer den tijt niet los te laten na craft van rechte; maer wil hij hem laten sijn vader volgen, dat hij dat mochte doen, so verre hij dat sonder sijn schade konde doen.
Dit werdt hen beyden — wedergeroepen sijnde — voerghehouden ende zij bevestigen, dat zij bij het oerdeel der broederen willen blijven etc.
Maer als Jorys weghghegaen was, so volghden hem Jan Lamoot ende Jacob van Beiocez ende hij was zeer verstoert ende seyde, dat hij van nu aen met die duytsche consistorie ende ghemeente zijn broederschap opseyde, ende wilde desghelijcken het broederschap opsegghen als hij le Sandwijck quame. Dit mishaeghde den broederen zeer.
[fol. 243.] Petrus Delenus geeft aen van het testament doctoris Huberti Parii, opdat men die weduwe, zijn nagelaten weduwe i) ende vaderlose kinderen behulpsaem zij.
t) Zij heette Margriete Wouters en was vermoedelijk uit het tusschen



346
9 Augusti. Ipso dominico, ante prandium.
Convenit nostrum quosdam Georgius Valck, agnoscit se peccasse ex furore quod ecclesiasticam nobis fratern(itat)em resignarit. Sed Joannes Lamot putat fucate diei et illum potius papismum veile repetere.
Post meridiem.
De variis agitur, praesertim de Georgio praescribitur, sed nihil concluditur.
11, 12 Augusti. Ipso Lunae et Martis die.
Conscribuntur observationes in fucatam illam, duplicem et vafram Adriani Hamstedii Revocationem episcopo londinensi exhibitam, vel potius oppositam illi Revocationi, quam Kdrw.no Hambstedio episcopus londinensis obtulerat etc.
Literae Vetri Scribit nomine consistorii Petrus Delaenus ad ministros
helaem ad ecclesiae sandwico-belgicae, mittitque eo literas primum:
cönsistorium i q n • r
sandwicense. buas ceierent rerum et literarum nuncias.
2. Deinde literas Jacob Buceri ad dominum Cobhamum') remittit.
3. Episcopi londinensis binas literas, unas ad d. Cobhamum et alteras ad dominum episcopum cantuariensem2).
4. Utrumque testimoniale scriptum, unum ad episcopi londinensis postulationem a ministris londino-germanicae ecclesiae subscriptum, alterum ab episcopo londinensi
Leuven en Hasselt gelegen Diest afkomstig. Zie Publications of the Huguenot 'Society of London, Vol. X, Part I, p. 286.
1) Deze Lord Cobham kan moeilijk iemand anders zijn geweest dan de diplomaat Henry Cobham, die leefde van 1538 tot vermoedelijk 1605 en tal van gewichtige opdrachten zijner regeering heeft vervuld, o. a. in 1561 eene, waartoe hij een reis naar Spanje moest maken. Zie Dictionary of National Biography, in voce.
2) Destijds werd deze functie bekleed door' Matthew Parker. Zie H e r z o g, Beal-Encyclopadie *, in voce,



347
subsignatum et subsienand um a domino rnntnarionc;
praepösito et domino Cobhamo.
5. Mittititur cum his privata Petri Delaeni epistola consolatoria ad Godefridum Wingium «), super obitum uxoris contristatum. Mittuntur haec scripta per duos. fratres Nicolaum Caluarium et Joannem Nerdensem, Veranae2) in Zelandia ecclesiae diaconum. [fol. 244.]
13 Augusti. Ipso Jovis die.
I iacobus Caart Ut Jacobus Caart ende Gulielmus Pycman, veniant ad , eiGulielmm nos sequenti dominico post meridiem. vocandi! Per Antonium Elspet indicandum.
Controversia Item ut Antonius Elspet et Antonius Asch, conveniant I inter Gerar- Catarinam Luck et Gerardum et audiant causam conrtnow Lack!"troversam et auditam referant consistorio. Huwelick Het compt voer ons Matthijs Prophete met Wouter van ! Wouter6" Elsmar' Antonys Peterz met Janneken Peterz, sijn dochter, Elsmar'ende om een huwelick in des Heren name te vorderen; oeck / Janneken heeft Wouter zijns vaders brief betoont van Antwerpen Peterz. ghesonden, bewilligende het zelve huwelick te geschien;
ende daer werdt begeert dat men op naesten Sondage tzelve die ghemeente aen te(l) seggen.
Placet ut de Joanne Utenhovio, per cönsistorium sustentando, coram omnibus tandem ministris agatur.
16 Augusti. Ipso dominico post meridiem. Agnoscit Egidius Broeders, diaconus, se peccasse quod fuerit in nuptiali Emanuelis caena, in consistorio.
Tentata inter Venit Jacobus Caart et Gulielmus Pycman (qui quereJaco&um batur) se a Jacobo appellatum proditorem; et alia scandalosa
GJiJLum verba adversus Gulielmum dixerit. Pycman ■
reconciliatio.
1) Deze hield zich destijds te Sandwich op. Zie Nieuw nederlandseh biografisch Woordenboek, III, kol. 1434.
2) Te Veere, op Walcheren.



348
Placet fratribus ut e publico suggesto referatur: reconciliatum Jacobum Caart cum Gulielmo super scandalosis
adversus ipsum verbis et ecclesiam in tota ; idque
significandum ecclesiae, ut eandem acceptet etc.
Acquiescit Jacobus Caart, sed Gulielmus non item.
[fol. 245.]
18 Augusti. Ipso Martis die, statim post concionem. Swarigheit Adsunt Verbi minister, seniores et diaconi circa causam tusschen Loys inter Ludovicum Tyrium et Oliverium Moens contron,Tyrii e"de versam etc.
Olivier Mons, . , ,, ,
beschuldi- Ohviers Moons is tegenwoordigh met Melsen, sijn gende'hem swager, ende Dominicus Vischvercoper. vanverraderie olivier beschuldight Loys Tyrii noemende hem een ende meyn- ... , , -,
eedigheit. meynedigh mensche ende een verrader.
Loys Tyrii verhaelt die sake, hoe zij gelegen ende ghevallen is. Namelick dat die voerseyde Olivier schuldigh sijnde een man, ghenaempt Gelijs, 14 lib. ') met den zeiven een weddingen hebben in hand ghenomen aengaende die afsettinge ?) des gelts, weddende om sêven pond, so het niet afgeset werden. Welcke, als hij met wedden verloren heeft, so heeft hij die voerbehouden, jae verwedden 7 lib.') Gelys laten hebben tot betalinge van schuit van de voerghenoemde 14 lib.'), willende dat so onrechtelick afrekenen.
So heeft Gelijs sijn schultbrief een Engelsman overgedaen, daermede Olivier te recht ginck; als nu Loys Tyrii, van den rechter gevraeght, sommigen dingen ghetught heeft, so wel als Melsen, so noempt hij hierover Loys Tyrii een verrader ende heeft hem so verbreyt,
ende oeck als een meynedigh tughe ghe
Ende om dat Loys, van" Olivier gevraeght of hij een partenier *) met Gelijs ware, ende seyde dat hij niet en was, so seyt Olivier dat Loys Tyrii sij meynedigh. Om dit te handelen, spreken die dienaers tsamen, nadat beide,
1) Pond, waarschijnlijk in engelsche munt.
2) Afsettinge = koersverlaging, waardevermindering. Heeft deze weddingschap mogelijk in verband gestaan met de engelsche munthervorming van 1560?
3) Partenier — deelgenoot, partijgenoot.



349
Loys Tyrii ende Olivier Mons sich onder het oerdeel der zeiver voerseyden dienaren (begeven hebben).
Ende die dienaers nemen haer beraedt tot naestvolgende Donderdage na den middage.
[fol. 246.]
20 Augusti.
Ipso ordinario Jovis caetu. Controversia . ... W* . . . .
inter Auri- Indicatur Aurifabro N., in controversia cum Catarina fabrum et Luck, ipsius maritum aegrotare et propterea ipsam non
Catarinam pogse Venire; cupere igitur in aliud diem dilationem. Luck dilata. r *
Verhalinge Gerit Martens verhaelt in die consistorie dat hij t'AntGeritsMar ten werpen hebbe ghehoirt uut den monde Hermanni Strickers van die van r ,. , ., _ -. -. „ ■,. -, . n
Antwerpen m tegenwoordigheit Petri Hasardi ende sommiger anderen,
tegen Petrum dat Petrus Delaenus als een kint voer hem geseten hebbe Delaenum om jn die disputatie, met hem te Londen ghehouden. ïinge'der Item so hij niet nalaete te prediken ende in die proghevangenen. phetien te spreken tegen uutbrekinge der ghevanckenisse, dat hij wille Petrum Delenum bij zijn toehoorderen open, baren, wat hij voer een man zij.
Item dat sij voerdtaen aen die van Londen geen raedt sullen soucken, jae geen broederen commendacien aen ons hier te Londen geven etc.
Galijn de Galijn de Home compt in die consistorie, geeft sommigen Home be- zaken in SCriften, om daerop antwoord te hebben; onder 6scrifte!n (die) allen: willden wel onslagen sijn van zijn dienste in
Zeelandt. Die dienaers geven geen antwoord, maer nemen
haer beraedt tot een ander tijt etc.
Inhout des Die brief Hermanni Stricheri werdt gelesen, in welcke brief Herman-bij begeert die beloofde verdraghbrieven. Item antwoordet aen^aenaehetvan die zaken van Jan Lamoot. Oeck te weten, hoe die verdragh, Jan zaken van Adrianus van Hamstede staet *).
Lamoot en dé
kdriani Hamstedii zake. 1) Vermoedelijk is dit Modeds schrijven d.d. 6 Aug. geweest, dat in J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, II (Cantabr. ■1889), n° 104 sub 10h op deze wijze wordt gekarakteriseerd: ,,[literae] quibus ille [sc. Strikerus] dictos perniciosos Adriani Hamstedii errores utcunque dissimulans Reverendi Domini Episcopi Londinensis in eundem acta et sententiam non parum elevat".



350
[fol. 247.] Die Lunae, festo Bartholomei, concionandum ante et Festum d. post meridiem, idque indicandum proximo dominico Bartholomei.
Hans buels- Carnificis famulus Joannes cum Maria uxore veniunt ad knecht. nos yaledicturi, cupientes literas commendaticias ad ultramarinas ecclesias. Sed negantur illis.
Swarigheit Loys Tyrii ende Hans van Utrecht comen voer die ^ran^fht8 consistorie van een huussaken, maer om der swarigheit Tende Loys- wert 86 hen beyden bevolen te handelen, oft sommighen Tyrii. broederen buten de consistorie daertoe te nemen.
Beslot aen- Aengaende Loys Tyrii ende Olivier Mons werdt bezakelusschen Sl°ten 6nde Sevonden> dat Loys onschuldig van meynedigh Olivie^Mons11 €nde een verrader te sijn, ende dat derhalven Olivier ende Ludo- Mons schuit sal bekennen van deser valscher beschuldinge nTnryr"' 6nde verbr(ei)dinee derzelven; voer Loys Tyrii, ende die schuit beken- consistorie, ende so veel als hij weet dat hyrvan weten, ne oft van So hij '* weygert sal hij niet eer te Nachtmael toegelaten Nachtmael werden dan hy 't ghedaen sal hebben etc. blijve.
21 Augusti; Op Vrij dage.
Eyndelick be- Entfanget kdrianus Hamstedius, so men seyt, sijn be^kdrianum scheyt van den bisschop van Londen uut den raedt der Hawteciïum. Coninginlijcker Majesteyt, om binnen 15 dagen te vertrecken uut het ganschen coningrijcke van Engelandt; uut het selven gebannen te sijn op den hals so hij daernae int zelve gevonden werde !).
Werdt oeck geboden, dat hij geen woorde noch disputatie met iemandt middelder tijt sal houden. Hyrtoe werden in 100 ponden verbonden Harm Hoeck of Leeke ende Peter in die grawe hond2).
1) Volgens Ruytinck (Werken der Marnix-vereeniging, S. III, D. I, 53) viel het verbanningsbesluit den 19™ Augustus.
2) Klaarblijkelijk droeg het huis of de zaak van dezen Peter in een gevelsteen of een uithangbord de afbeelding van een hazewind.



351
22 Augustus. Op Saterdage.
| Huwelick In tegenwoordigheit Loys Tyrii ende Jan die Riviere 'Beetende11 b.estemPt te vercondigen een huwelick tusschen Jan
i Neelken £eel> diacone der duutscher ghemeente, ende Neelken Gijsels. Gysels etc.
[fol. 248.]
23 Augusti.
Op Sondage namiddage, in den temple.
j Quid ad Scribendum inter alia ad Aembdanos, ut se expurgent swibendum ap"d ecclesias> cum trianus Hambstedius vestras literas ad literas ubl0.ue asserat pro se facere, cum nos libenter pro nobis
1 ipsorum in interpretent etc.
KlAteSini Germanice scribendum, ut reliqui apud ipsos intelligant.
I ams e tu Mittendum (!) et propositam Adriano Hamstedio revocationem, et contrariam contra illam Adriani Hamstedii falsam et fucatam, una cum replicationibus. Hec etiam latine et germanice versa illis mittenda.
MaykenSaiom Refert Petrus Delenus quomodo egerit in causa Mayken iehumVj?nCen" Salom. ~~ <ïuae est soror n°strae huius londino-germanicae [ pTücandi' ecclesiae — et Vincentii Poorii — qui est ecclesiae gallicae coniuges, in frater — presente Joanne Ette et quibusdam aliis fratribus, gallicaecclesiaquomodo visum sit ut in genere semel publicetur in |comungendi. nostra ecclesia de hoe futuro coniugio.
Idque fit postridie die Bartholomei festo etc.
24 Augusti. Ipso Lunae die.
Adrianus Ante meridiem conveniunt paulisper ministri, leguntque ïl""lstedius domini episcopi londinensis literas in causam Adriani Hamje'xcedLeauto- stedi\ nnalem scriptas, quibus declaratr quomodo intra ritatesummi 15 dies Adrianus Hamstedius debeat regno excedere autoi magistratus. ritate etiam Reginalis Maiestatis monetque ut ad Aembdanos
primo quoque tempore scribamus, scripturum Prisiam et
se postea cum per ocium licebit.



352
27 Augusti. Ipso Jovis die.
Matrimonium Post concionem ante prandium, veniunt coram nobis tusschen Gelijs Dreg *) et Gelijs van der Hiele 2), in causa matri■j°Ys van moniali inter Georgium van Hiele, calcearium s), et Tanneken6 Tanneken van Broucke, cuius nomine adest Lijn Marcus, vanBroucke. Prancisci Martinidae soror, tamquam commater puellae, petuntque ut proximo dominico ecclesie éorum publicentur nomina in futurum connubium.
[fol. 249.]
Ipso ordinario caetus tempore.
De Antonio Conveniunt ministri, proponit Antonius Porpicarius de Forpicario. SUo statu, sed differtur illius actio in aliud tempus; de quo etiam proximo Jovis die agitur.
Matrimonium Sub vesperam vocantur ad aedes Antonii Asch, Petrus inter Lam- Delenus, Bartholomeus Huusman et Franciscus Francides, bertum Cui- ineunrlam gponsionem matrimonialem inter Annam Amwm'Asch. Asch, filiam praedicti Antonii, et Lambertum Cultrificem*), assensuque utrinque amicorum et utriusque datis manibus futurum addicitur coniugium. Promittit Antonius sponsalia et, praeter lectum cum suis necessariis, utensilia et decem libras, ad festum Michaëlis proximum exhibendas.
30 Augusti. Ipso dominico die ante prandium. Re geit voer Die dienaers, ouderlingen met den predicant ende diakens Nicoiao Cari- coomen tsamen ende beginnen te vergaderen reysgelt voer naeo versamelt.
1) Gelys Dreg behoorde later, in den strijd met Van Winghe c. s., tot de diakenpartij, vgl. A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingen-kerken der We eeuw ('s-Grav. 1909), bijlagen n° 7, 11 en 16.
2) Op een lijst van vreemdelingen te Londen d.d. 22 Juni 1561 wordt zekere Gelius van Hielie, collarius (kraagmaker) genoemd, vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 274.
3) Schoenmaker.
4) Messenmaker, hetzij beroeps-, hetzij eigennaam.



353
Nicolao Carineo, om met wijf ende kinderen herwaerts te comen. Entfanger der selver werdt ghestelt dominus Adriaen van Doren etc; ende werdt bestempt dat men die anderen dienaren ende die broederen souden aenspreken op die namiddage om te contribueren tot het selven reysgelt.
Op namiddage.
Conveniunt ministri, seniores et diaconi. Refert Joannes Utenhovius quid actum sit apud episcopum londinensem, presentibus etiam cum ipso ibidem Adriano Doreno et Antonio Elspet.
Lectas nostras latinas ad Aembdanos literas episcopo placuisse et suas promisisse una cum Pormula revocationis Adriani Hamstedii ab episcopo londinense oblata *), item opposita ipsius Adriani Hamstedii contraria et fucata, cum annotationibus ab ipso ad initium(?) procuratis, quorum seriptorum posteriorum exemplaria aliquot desoribit Adrianus ![fol. 250.] Dorenus. Traduntur item nostrae literae latinae ad Aembdanos mittendae d. Joanni Utenhovio germanice vertendae.
Refert idem, quid effectum apud dominum Cobhamum in causa sandwicensi, nempe quod, traditis illi domini episcopi londinensis literis, etiam subscripserit testimoniali 25 magistrorum opificium Sandwici admissorum.
Leguntur literae a Petro Deleno conscripte ad Antverpianos una-cum admisso utrinque contractu.
Item de causa Joannis Lamoot ad illos statuitur describendum scriptum Sandwicensium.
Denique seria ad illos. premonitio, ne quid usquam tentetur adversus magistratum, cum rebelles undique nuno /spiritus perdeant etc.
Septembris die primo. Ipso Martis die, post concionem. j Tot den Verbi minister, seniores et diaconi plerique conveniunt,
broederen van [Antwerpen.
1) Zie J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), n° 66.
Kerkeraadsprotocollen, 23



354
agiturque nostra cum Antverpianis absentibus causa, leguntur scripta:
Het verdragh. 1. Het verdragh tusschen hen ende ons ghemaect ende werdt ondertekent van so veel als teghenwoirdigh waren, ende daerna per Antonium die Smit*) ghebracht tot den anderen dienaren ende is also van hen onderteeckent. Van Jan 2. Die copie des briefs der broederen van Sandwijck,
Lamoots zake. gescreven in die zaecke van Jan Lamoot met Hermanno uutstaende, wert oeck ghelesen ende derwaerts oeck ghesonden.
3. Hiertoe so scrijft Petrus Delenus een brief uut name der consistorie, betuugende dat die consistorie van Londen Jan Lamoot niet schuldigh can vinden etc.
Daer werdt oeck een gescrifte Petri Deleni gelesen aen die van Antwerpen, om hen haers schuldigen plights tot der oeverheit te vermanen ende te waerschtiwen van het tgene dat eenige schijne van oproer of wederstandt hadde etc. Maer het werdt nu niet ghesonden, maer werdt uutghestelt om op een ander tijt breder daervan te handelen.
[fol. 251.]
3 Septembris.
Ipso Jovis die.
Nadat der diaconen rekeninge ghehouden (is), so spreken die dienaerts tsamen. So werden voerghehouden die latinschen scriften, in duytsche overgheset van Jan Utenhove.
Franciscus Marquino verschijnt met Vintken Honigh, om een huwelick tusschen hen beyden voer die ouderlingen; ende werdt bestempt dat men op Sondage naestcomende hen die eerstmael soude vercondigen voer de ghemeente *).
Huwelick tusschen Franciscus Marquino ende Levynken Honigh.
1) Deze Antonius de Smit was weetdoender of bode van den kerkeraad.
2) Zie over dezen Marquinas Kronyk van het Historisch Genootschap; Jrg. XIII, 197 vv. en A. Kuyper, De Hollandsche Gemeente te Londen in 1570ji (1871), passim.



355
Literae do- Mittit episcopus londinensis suas ad Aembdanos literas " irffladadnos legendas et examinandas una cum Pormula revoAembdanos cati°nis sua, et fucata Adriani Hamstedii opposititia(!) curantur palinodia cum compositis ante a Petro Deleno adnotadescnbi. tionibus, iam nomine episcopi londinensis deinceps •emittendis.
Van Olivier Het behaeght den dienaren dat men Olivier Moons oons. roepen sal in die consistorie ende aenseggen, dat bij den dienaren besloten is etc. Absente tum Ludovico Tyrio.
Van Catarina Concluditur ut Antonius proximo dominico significet Luck- Catarinae Luck et alteri parti, ut post meridiem proximo Jovis die adsint.
Literae 6 Septembris.
nostrae et Ipso dominico, post concionem pomeridianam.
domini epi- . «,«•<-
scopiiondi- Subsignantur latinae nostrae ad Aembdanos literae una nensis ad cum domini episcopi londinensis scriptis transmittendae. Aembdanos.
Causa de Antonys Scheerslijper geeft aen van der armen huse, f pTuVTn dattet ï*em te lastieh valt om hen met so groten oncosten | constit'uto v°er vier pondt moet (!) onderhouden. Hij begeert meer ibidem pretio libras') tziaerts hebben oft te verlaten.
Antonius Die broeders willen sich daerop beraden, omtrent acht - mansurus- daghen etc.
Catalogus Agitur de conscribendis omnibus ecclesiae nostrae t fratrum et fratribus'. <luod episcopus londinensis a nobis et Gallis ■ sororum3 Pos*ulat intra quatriduum. Describit Franciscus Marquinas episcopo caetui exhibenda etc. *). londinensi r. . oco _ [ exhibendus. L101- ibL-\
10 Septembris. Ipso ordinario caetus die Jovis post meridiem.
Composita Refert Antonius Forpicarius compositam inter Auri-
; .controversia fabrum illum et Catarinam Luck (controversiam).
mter Cutari- » '
j nam Luck et '—~ *
t Aurifabrum »\ D , ... .... . , ,
relata ' Pond> waarschijnlijk in engelsche munt.
2) Deze lijst schijnt niet meer over te zijn.



356
An ferenda Mr. Adriaen van Dorne geeft aen van Mayken zijn dienstut Mariola maechdt, die bij haer zeiven of met haer cosijn soude willen DorenVancilla 8aen wonen, dwelk niet sonder perikel van oncuysheit cognato coha- soude aengrijpen (!), want zij haer dienst heeft opgheseyt. bitet etc. Geen van beyden behaeght den broederen, noch weten niet wel iemant aen te hangen tot eenige huwelick. Daer werdt ghesproken van Hansken, die schylder, die gerne een wijf hadde. 'Sed nemo consulit etc Interim committitur ministris cura.
Publicum Het behaeght den broederen dat men op thokumpstigen
,tsinnium in- Matthei dage, 21 Septembris (een vastendach houde). stituendum n X. ,
proximo' Causae notantur : Matthei festo, Pro necessitatibus nostrorum in Gallia fratrum, qui non 21 Septembris.8ine auxesibus(I) declarandae. Item Angliae.
Pro consternatione nostrae ecclesiae, eum gratiarum actione pro mirabili ipsius liberatione hactenus in causa (Adriani Hamstedii).
Pro nostris in Hispania fratribus, ubi dicunt 120 uno combustos rogo magnis ibi.... lis homines comburuntur').
Van een generael ommeganck dunct den broederen, dat het gheschie met den eersten, ende hiertoe werden bestempt Jacob Belocez ende Loys Tyrii; voer die noodt der ghemeente.
Illis indicandum proximo dominico die.
13 Septembris. Ipso dominico post meridiem.
De Oliverio Ut Claudius Dotegnius significet Oliverio. Mons ut pro-
Mons, ut ximo Jovis die sub horam quartam veniat ad ministros,
veniat ad cu- inclican(ium quid ab ipsis iudicatur.
ministros. ^ r
Tot den generael ommegangck bewilligen te gaen Jacob Belocez ende Adriaen van Doren ende Mr. Jacob, op sommigen (dagen) met den zeiven.
1) Welk auto da fe bedoeld wordt is moeilijk te zeggen. Wellicht dat van 26 April 1562 te Sevilla? Vgl. H. Ch. Lea, A history of the inquisition of Spain (New York 1907), III, 447. Het door het gerucht genoemde getal van 120 martelaren is in allen gevalle wel overdreven 1
Van een generael
ommeganck voer der
ghemeente noodt.



357
Van Peter de More werdt uutgestelt tot een ander tijt ende om aen te geven oeck die diaconen toekumpstigen Sondage; op welcke oeck van Antonys Scheerslijpers sake gehandelt werden (sal).
[fol. 253.] Vocato in cönsistorium Oliverio Monensi dicitur quod antea decretum fuerat etc. Sed nondum acquiescit neque culpam agnoscit.
MartenJanz. Ut Martinus Joannides diaconus publicam prosequatur
leser.
Turcke
lectionem coram ecclesia, loco Antonii Forpicarii, propter lividulos quosdam, qui illum tantum non rij? jraAiwpayliOGWYjc accusant ipsi inertes.
Vocandus
Placet ut Petrus Belocez et Claudius significent Petro Petrus de de Turcke, presentibus quibusdam aliis extra cönsistorium
fratribus, ut veniant in cönsistorium proximo dominico post meridiem; sin minus tum in templo adventus fuerit,
significetur ut proximo Jovis die adsit.
Vocandus Placet item ut proximo dominico post meridiem veniat Donatus ad nos Donaes Castelijn propter literas Nicolai monachi, Castelyn. aD jii0 gravati etc.
Litere domini Leguntur literae d. Gellii Pabri ad Nicolaum calce-
Gallii Fabri arium et uxorem, quibus significat Adrianum Hamstedium
ad Nicolaum nmhim habuisse exemplar sui ad nos scripti, propterea et calceanum. . r r > r tr
resignasse etc.
20 September. Op namiddage.
Petrus de 'Zo verhaelt Petrus Belocez ende Claude, in tegenwoordie-
Turcke recu- heit Joannis Lamoot, Andries die Blaue, Hans Prophetes, sat vemre, (jhristiaen de Hoemaker: zij hebben hem aengheseyt tot
Rejicit fratres de consistorie te comen ende teeghen veel broederen tot het ecclesiae ut getal van 12 uut onser ghemeente te nemen; maer hij weygert
non sint testes ^e comen Veel quaedts sprekende; maer wilt noch sommigen
söli etiam si,
iOsintadmit- buten onser ghemeente brengen oft anders en wil hij niet. tendi. 1 Placet dat die broeders met sommigen aengheven Petro de More, dat hij op Donderdage bij ons come; so hij 't weygere so sal men een Sondage daervan uut die preecstoel die ghemeente sonder name oft met namen aengeve etc.



358
21 Septembris. Ipso d. Matthei — ut appellatur - festo. Publicum Publicum cum precibus ieiunium habetur pro ecclesiae CUtóun7um necessitatibus, potissimum gallis, sumpta historia Hester, quae accomodabatur ad nostra tempora, [fol. 254.]
24 Septembris, Ipso Jovis die.
Huwelick Hans Vischer ende Francoys Kerker comen ten huse
SS^^£f^^ Prfkant' met Hubrecht Vijgen ende ende Lysken Wyiabet Verbeken, beyden van Antwerpen, van wegen hoestickster eens huwelicks tusschen Hubrecht ende Elizabeth ende Verbeken, alles wettelick ghevonden, oeck met der ouderen' ende vrienden bewillinge, wèrdt bestempt dat men op toekumpstigen Sondage dat eerste ghebot die ghemeente soude vercondigen.
In templo in ordinario caetu.
Publicandum Conveniunt ecclesie ministri. Daer werdt aenghegeven
^deVenT™* ™n met Peter de More ende(!> «al handelen,
de Turcke. ende dat men het sal die ghemeente openbaren op tokumpstigen Sondagen na inhout der forme onder die dienaers besloten.
27 Septembris.
Ipso dominico ante prandium.
Vercondight Publicatur e suggesto coram ecclesia de Petro de More
«ceteel ^UrCke in hUnC m°dum' CUm ali(lua eorum e^Pli"
>^ter de c(lt)atlone' ex scripto, ut sequitur:
Turcke, omdat Pieter de Turcke heeft hierin sijn schuld opéntlick hij niet wilde bekent voer de ghemeente, den 20 Aprilis anno 1561 dat storfe comen h'j teghen de dienaers der zelve gherott hadde ende voerom van sijn
ghestaen Adriano Hamstedio in sijn ongherechtigheyt, zaken te han-wiens leere hij voer dwaelaftigh ende antichristisch bekendt delen etc. heeft. Belijdende oeck opéntlick in die selve bekentenisse, dat hij die dienaers nergens in woude of wiste te beschuldighen aengaende den selven handel. Doch so heeft hij namals teghen zijn eyghen bekentenisse



359
beschuldight de dienaers, seggende dat men den afghesnedenen huer schuidt nyt bewesen heeft, daer zij nochtans so diepe in die schuld stonden als hij, waerover hij sijn bekentenisse ghedaen heeft, [fol. 255.] Hij heeft oeck gheseyt, dat hij zijn bekentenisse noyt soude ghedaen hebben, ten ware gheweest om sijnder huysvrauwe wille, also dat hij an den dagh heeft bracht sijn groote gheveynstheyt, waermede hij de ghemeente bedroogen heeft; derselve opéntlick ghevende te verstaen met den monde, dat hij met der herten niet ghemeynt heeft.
Heeft desgelijcken tsamen gheloopen met den afghesnedenen, met den zeiven houdende ende lasterlick sprekende teghen de dienaers der ghemeente.
Over welcke stucken allen hij ontboden is gheweest bij der consistorie ende deghelick vermaent is gheweest, oock met scherpe reden tot schuldbekentenisse. Mer alles te vergeefs.
Daernae andermael ontboden doer sommighen ouderlingen, om bij de consistorie te comen, so woude hij niet komen, seggende: wouden de dienaers met hem spreken, sij wisten waer hij woonde; also verachtende God den Num. 16. Here in sijnen dienaren.
Lange tijt daernae so is bij (ons) ghecomen ende heeft gheseyt, dat hij wel begeerde met den dienaren te handelen so verre als sommighe andere van buten deser onser ghemeente daerbij waren als ghetuyghen des ghenes datter ghehandelt soude worden. Waerop hem is gheantwoord van den ouderlinghen, dat sij uut sekere oersaken niemandt konde toelaten, nadien wij zijn wrevelicheit wel wisten, 1 Corin. 6. tot ghetuyghen der handelinghen, dan die onder discipline oft kerckentucht stonden. Maer so hij er eenighe woude bringhen uut onser ghemeente, sij schaemden hen der handelinghe niet, ende waren der wel mede tevreden. Welcke hij niet heeft willen aenveerden, mer heeft die consistory willen regieren ende buyghen na sijnen cop, teghen alle billicheyt.
Ende om een slot te maken, hij heeft alsoo blijven [fol. 256.] ghemeynsaemheyt houden met den afghesnedenen, verlatende de ghemeente ende die ghemeyne vergaderingen tot grote bedroe vin ghe der broederen. Hyrop oeck wederom



360
aenghesproken, op Sondage laestleden, hem toeghelaten sijnde tot 10 oft 12 broederen toe onser ghemeente bij te brengen als tuygben, lijkewel niet heeft willen comen. 27 Septembris. Post meridiem. Werdt verhaelt hoeverre tusschen Antonys Scheerslijper ende die diakens besloten sij aengaende het huys der armen; te weten dat hij voer die bestembde prijs magh blijven voer een ander; so niet, dat sij niet dencken meer te gheven, want noch ghenough belast zijnde etc
Item dat van het eerste iaer oeck na uutwijsen der ouderlingen niet wilde ontfangen, so sij sulcx wesen(l) etc. 29 Septembris. Ipso Michaelis die.
FecÏÏ3faMi' COncionem bis eo die habitam conveniunt post
cnaei,s. meridiem mini8tri et 8eni0res. Intromissi in cönsistorium
:s£rmmet ;res.veniunt' <ïuorum duo cohabitant Petro de Turcke, et twee anderen . > q™ adfuerant alicui excommunicatorum caetui, tuygen van Vp- referebant se audisse ex Joanne Blauverwer — conJan Blauver- sistorium et ministros accusante - se non aliam ob eeTgeTem- «communicatum, quam quod semel dixisset et
ke synder af- quidem ipsorum ïmitatione aut ore: - cum forte considentes snijdinge. in templo vidisset Adrianum Hamstedium et alium quendam — „het een scorf schaap sit bij het ander" etc. [fol. 257]
Octobris. 1 Octobris.
aISdo- IpS° ordinari° Jovis die.
reni ratio Post subductam diaconorum rationem Adrianus Dorennus' COramr™M" suam coram ministris, senioribus et diaconis init.
cSe^om a ^"f1*™11 *ie hoeders van Sandwijck te veel zijn, ÏÏS'vüe? JaD dat Z1J daer conden alle entfangen zijn, so is haer die ghemeenteDe?efrte °P ons. dat wij hen willen helpen raden, om te der vreemde-soliciteren voer een ander plaetse; ende mentv werdt hngen; ende ghemaect om Lijn oft Colchester '). van Sand- ' wijck.
1) Vgl. Werken der Marnkc-vereeniging, S. iii, d. 1, 43. Over de



361
Het werdt besloten, dat dominus Utenhovius ende magister Adrianus Dorenus tot den bischop souden gaen ende met hem daervan handelen.
Antonius Ende twee onser ouderlinghen Antonys Asch ende Peter Per™ Bdocez™11 Belocez revsen na Colchester met des bisschops brieven, reysen na [f0l. 258.] Colchester.
8 Octobris.
Absoluta Ipso ordinario Jp™ die.
Adriani po- Prosequitur suam Adrianus Dorenus rationem dati accep-
rem ratio, tique ministerialis. summa mini- V, ,r ... „
sterialis ac- Entfangck hier af 73 lib. 19 sch. 10 d. >). ceptionis red- Uutgeef des zeiven (79 lib. 3 sch. 14 d.).
praSdlbUa ^8t: me6r uutgegheven dan entfangen' 5 lib. 4 sch. 4 d. adhuc sol- Annua ratio a nono Octobris die ab anno 1561 usque
venda. 8 Octobris presentis anni 1562. Loco Adriani Suscipit librum ministerialis salarii Joannes Lamot, et Doreni ratio- adiungitur Martinus Joannides Ludowo Tyrio ad colli-
TuLZX*endam Pec~
Van Peter de Van Peter de Turcke, dat men op toekumpstighen Turcke ander-Sondaghe sal die ghemeente bevelen ernstlick (te) verboeren voer manen om tot bekeringe te comen, oft anders so sal men die ghe- moeten ghedronghen zijn om voert te varen tot ter afsnijmeente. dinge, met verhalinge der summa van die punte, teghen hem boven ghescreven ende die ghemeente voerghelesen over 14 daghen. Zij (!) willen sich behelpen met de engelschen ghemeente, hae sunt maculae inter vestras charitates2). Ende zo hij middeltijt niet en come, so sullen wij over ; acht daghen voert varen met der afsnijdinge. 18 Octobris.
emigratie naar Lynn en Colchester in 't algemeen, zie A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingen-kerken der 16e eeuw ('s-Grav. 1909), 185 vv., 202.
1) Libra == pond sterling, scheliing = shilling, denarius = penny.
2) Deze woorden zijn ontleend aan den algemeenen zendbrief van den apostel Judas: 12, en luiden in de Statenvertaling: „Deze zijn vlekken in uwe liefdemaaltijden".



362
Item op thokumpstige Sondage, op namiddage, ondersouck des geloofs j ende Sondages daerna, oeck op namiddage, belijdenisse des zeiven, ende op den 25 Octobris het Nachtmael, maer eenmael etc. '
Van discipline Item op toknmpstige Maendage 12 Octobris sal men
onder die die- discipline houden onder (de) dienaren, beghingende(l) ten naren te
houden. een Uren'
Van Dirick Agitur de Theodorico Nicolai typographi filio *) ad
ter scholen scholam vel aliquod opificium promovendo.
b"T6uaUer Adriaen van Doren ende Jan Lamoot verhalen, hoe "dat Delenus. zÜn moeder met hen voer haer soen gehandelt heeft ende begeerde dat men in die consistorie daervan wilden spreken. Zij wilde hem van clederen ende bedde versorgen, ende Gualterus Delenus heeft belooft om niet *) te leren, so volght nu van die mondcoste. Hiervan sullen Adriaen van Doren ende Jan Lamoot met Peter van
[fol. 259.] Beelocez handelen met domino Gualtero Deleno, oft men hem om 4 lib.8) soude moegen bij hem in de cost besteden etc.
11 Octobris. Op Sondage.
Die andere Maer nadien Peter de Turcke met sijn huyBvrouwe na publicatie Sandwijck ende zo voert na sijn vaderlandt een reyse
Turck" ^i w^de doen ende nu op reyse was, so is zijnd voerbescreven gesteit tot publicatie opgheschort tot zijn wedercoompste.
zijn weder-
compste van Antea praescripta e suggesto publicantur de fidei inquiover see. eitione publicaque illius professione et caena Domini etc. Ondersouck Imo post meridiem habetur inquisitio fidei. des gheloofs.
1) Op de ledenlijst der kerk van 1550 en vervolgens komt sub: Viduarum quarundam nomina et pupillorum, memoriae causa scribi coeptorum anno 1560, 29 Januarii, voor: Vidua Nicolai Bergensis, calcographi, cum suis orphanis; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 209.
2) Om niet = gratis.
3) Pond, waarschijnlijk in engelsche munt.



363
12 Octobris.
Ipso Lunae die ad primam pomeridianam convenitur in templum ad disciplinam inter ministros exercendam.
insciDhne Men begint, riiamnlinp nn^o» <i.n At ; j.. 1
f dinuWte- Ende 0m datter laet begonnen was ende die avont was, gonnen. wert het uutghestelt om voert te volleynden op sander daeghs, ten uren namiddaghe beghinnende etc.
13 Octobris; Ipso Martis die.
Discipline. Men handelt voert van die discipline met sommighen, maer werdt noch niet in allen gheeyndight, derhalven noch een ander tijt voer het Nachtmael bestempt werd, om met anderen te handelen.
16 Octobris.' Ipso Jovis die.
Om Domini- Aengaende Dominicus Visvercoper so werdt gehandelt, Opreken'6 dat men hem aensPreken sal ende vraghen, hoe hij staet aengaende vrij te sijn die oeverhevt tegen te staen ende ( overlast te doen inJ_verlossen der ghevangen etc.
Hem sullen aenspreken Petrus Delenus ende Adrianus Dorenus.
So hij niet wijcke, so sal men hem raden dat hij nu liever van den Nachtmael blijve.
Jan van Item dat men Jan van Hasseltzijn zone ende zijn ^spreken cosijn' dat hen Petrus delenus ende Adrianus Dorenus sullen vragen, of hij eens met Jacob Robijnslijper gevoele, dat zij afblijven so zij also gesint zijn. Oeck Carel die Kistemake r
1) Wellicht Joannes Cuylman, serarum bombardularumque confector, d. i. sloten- en geweermaker. Deze kwam uit Hasselt en behoorde in 1561 en vervolgens tot de londensche vluchtelingenkerk. Vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part i, n. 275 •
A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingen-kerken der 16e eeuw ('s-Grav. 1909), 385.



364
[fol. 260.] Van Jacob Caart werdt bestempt, dat men op tokumpJacob Caart. stige Sondage sal verclaren zijn schultbekenninge, ghelijct te voren bestempt was na dier sinne etc.
Joost te on- Van Joost Vermuelen, dat hij op tokumpstige Donderbieden. dage come bij het consistorie. •
Ut sequenti Primo dominico indicandum diaconis et senioribus ut
Lunae die proximo Lunae die post meridiem sub horam primam disciplina • , _,. . . ...
exerceatur ac*8int circa disciphnae in ipsos exercitium.
inter ministros
reliquos. 16 Octobris.
Ipso Veneris die.
Petrus Dele- Postridie itaque Petrus Delenus et Adrianus adeunt praes-
nus et kdri- criptum, et cum Joanne Hassellensi conveniunt et ipso
anus Dorenus etjam Dominico. Sed Scrinifex ille Carolus plus Batis aeit adeunt prae- -i . 1 B
scriptos. proterve, defendens Jacobum Robinarium et alias quasdam
subindicans impietates — quibus laboret — unde illi caena
Domini interdicitur hac vice, nisi cum ministris conveniat.
18 Octobris. Op Sondage.
•Verclaringe Voormiddage werdt die ghemeente aenghegheven van
van Jacob Jacob Caart, te weten, datter een lange droevige swarig-
trti'.Ia?z^nheit tusschen Jacob Caart ende Willem Pycman (gheresen schuitbeken- .. * «
ninge. sij), om seker zaken, waerom Willem zijn schuit voer die
ghemeente bekent heeft.
Zoo heeft sich hierin Jacob oeck leelick, onstichtelick
ende onchristelick ghedraghen, ende veel vuyle schande-
licken ende lasterlicken woerden teghen Willem gesproken,
op verscheyden tijden ende plaetsen ende personen, waer
lange droevighe swarigheit in der ghemeente gheresen is.
Zo is die zelve bij ons gheweest, heeft voer den dienaren
in teghenwoordigheit van Pijeman zijn schuit bekent ende
werdt het zelve oeck die gansche ghemeente voorghehouden,
opdat zij in hem wederom ghesticht mocht 'werdt(l) ende
verblijt, ende daerin sich niemandt ergere, als men hem
sage tot des Heeren nachtmael comen.



365
[fol. 261.]
Op namiddage.
Na open belijdenisse des gheloofs werdt uutghestelt die tsamencoompste der dienaren tot der disciplinen ghebruuck.
22 Octobris. Op Donderdaghe. Marten Nouwel kompt met Lambrecht Garsman, diakene der franseher ghemeente, in een huwelicxzake mitN. Maiken Heindricks.
Vrage of hij (!) souden moghen tzamen te huwelick hier tzamen gegeven, nadien zü noch hn.«r t.nt. Ai* <.).>m^nu
niet begheven heeft. Het werdt van die dienaren toeghelaten ende bestempt dat men op sommigen werdagen (!) sal vercondighen ende tzamen gheven.
Zij betuyght met haer moeder, dat zij haer beyden begeren tot der ghemeente te begeven.
Crasrevenien- w„j( Koctomnt j .
^«.u,,;,, u« iuurgcu umueui een uren namia-. dage die ouderlingen ende diakenen sullen bijeen komen om discipline te houden met den overgeblevenen dienaren.
Iïelijdenisse des geloofs. Disciplynsdagh uut' gestelt.
Huwelick tusschen
Marten Nouwel ende
(Maiken Heindricks).
meridiem si
horam pri mam.
Lijsken . Vermicke weduwe.
Aengaende Elizabeta Vermicke weduwe, so sullen haer sommigen dienaers vragen, of zij gesint zij, op condicien so men haer sculdieh vinden van "aftrod erien Aai. *ii Kaoi<
schuidt opéntlick bekenne. ende op zulcke condicien met ons ten Nachtmael gaen.
Versoen in ere Aengaende Antonvs TClsnp.t. an ia ln'i t* „r*A^ n„An
tusschen Wil- verhaelt van die versoeninge tusschen Willem Pijeman eende JaJ ,6nde JaCob Caart-
' G""*-. 22 Octobris.
JoostVermoe- Aengaende Joos Vermuelen, hij bekent wat schults in fcpda* h?ri'n Willem PrJ'cmans zake, maer niet oprechtelick, wert derhalven (schult)J opJn' uutgestelt te bedancken; ende hij beschuldight die dienaeren I rechtelick van valscheit, insonderheit Adriaen van Doren seggende: bnocht beken- „het papier is wit", als dat men valschen dinghen van nen- hem gescreven hebbe.
Het behaeght dat men sonderlick met Willem sal spreken



366
ende uut zijn mondt scrijven wat Joost geweten ende geraden heeft in zijn zaken.
Bidvastdage Item zo werdt bestempt op thokumpstighen Sondage ende Judae die 8hemeente te vercondighen, dat men op tokumpstighen Woensdage — Simonis et Judae festo — sal vasteldage mit bidden houden voer die nooden der ghemeenten, inzonderheit Vrancrijck. Derhalven sal men des Dinsdage ende Donderdage niet prediken ende die prophetie voer ende die consistorie na middage.
Van Dirick, Aengaende Dirick, der weduwe Elizabets zone, die bij «^.hi fiUo°' Peh° den Predickant woont, werdt bestempt, dat hij bij magistro Gualtero Deleno sal wonen ende school gaen op der ghemeente cost; op desen wijse, namelick dat hij sal van der ghemeente van coste ende clederen versorght werden. Mr. Gualterus wil hem het schoolgelt schencken, maer hij soude aldaer zijn eyghen cost doen met cockinge, wasschinge zijns moeders etc. [fol. 262.]
23 Octobris. Ipso Veneris die.
Discipline 8 Ouderlingen ende diakens komen tzamen ende vordienaréndvoll- deren den aengheheven disciplyn ghebruyck onder sich. endighl. ■ j T m ••
Aengaende Loys Tyrii, zo wert met hem gehandelt,
dat hij hem vergrepen den Dove belangende. Dwelcke eendeels hij bekent, eendeels niet; ende om der inghevallen swarigheiden niet en werdt toeghelaten ten Nachtmael gaen. Loys Tyrii van Ende omdat hem swaer valt dicmael bij die consistorie Zin,MÜIaLl0t te zijD> 20 werdt hii van der ghemeente dienst entslagen entslagen. tot L'chtmesse — so ment noempt —, allene dat hij het dienstgelt versamele in zijn wijcke, ende tot zijn behulpe neme van den diakenen dien hij wil of kan becomen.
24 Octobris.
CaterijnPapes Ipso Sabbati die pridie caenae dominicae.
mTde'rghT- Aengaf»de die huysvrouwe Hary Papes, goudtsmit, meente te N. Catarina, waertoe Petrus Delenus vqermiddage gheroepen vereenighen'. was met Moses; zij compt voer den dienaren na der na-



367
middaeghsche predicatie ende werdt ondersocht van hare gelove ende bestempt dat men op den mo(r)gen, Sondage, voer den Nachtmael, die ghemeente zal aengeven — zij op die bestembde plaetse verschijnende — hoe dat zij nu lange van der ghemeente doer die verbitteringen ende ander oerzaken terugge blijvende, eyndelick doer Gods ghenade gheslagen ende in haer consciëntie gheroert, niet kan gerust werden, tenzij- dat zij met God ende der ghemeente vereenige etc.
Commenda- Van Peter die Drooghscheerder, zo werdt Georgi Viboty
bevoer Peter brief voerghelesen, om hem behulpsaem te zijn, die eertiits
, de Droogh- , ■,. tT , , .. r J' •>
scheerder. met dle D°Peren gheweest ZIJ.
[Commenda- Van een vrouwe weleer onder die Doperen gheweest, pe voer een nu herwaerts ghecomen, zo scrijven die van Antwerpen itijds^oops"- ons v&n naren wegen.
ghesint N. [fol. 263.]
25 Octobris. Op voermiddage.
Bekentenisse Voer den Nachtmael des (Heren), zo werdt, als te voren derhnysvrou- bescreven is, verclaert van die huysvrouwe van Henrick jplpeCaterijn, P°Pe(')> die welcke oeck tot den Nachtmael toelaten werdt. toeghelaten vr • t i
ïen nachtmael. Na middage.
j Swarigheit Die dienaers comen tsamen ende daer werdt voerghevan wegen houden van Peter die Sager') ende Fermijn zijn zone
r^;„eL^fr een huwelickzake met die weduwe van Antony Madou, i mijn enae .... •/ i
Mary Madous waer van die dienaers betuyghen dattet hen niet wel aenweduwe. staet, noch behaeght; noch raet daertoe konnen gheven;
ende die zake werdt uutgestelt tot thokumpstigen Woensdage na den middage, om met den mombaren 2) van der kinderen goederen te spreken.
tauiMattheus Cornelys van Vlessinge geeft aen van Mattheus Stilte, Stilte. dat hij een brief van hem ontfanghen aengaende zijn
1) Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 276, 280, 283 worden genoemd: Peter Brugman of Bruygheman, sager, en Fermyn Brugman, wever.
2) Voogden.



368
schultbekentenisse, dien hij van zijn afval wilde t'Antwerpen doen, so wij daermede tevreden waren. Hierop werdt gheantwoort, dat wij niet weten, hoe hij met die Papisten staet, nadien men geen zeker bescheyt heeft van Mattheus Stilt. Nietemin op zekere condicien, so mocht men hem tot zijnder vertroostinge scrijven, namelick: dat die wille voer die daet conde bestaen, so hij hem van die papistigen afgoderien onbesmet hielde; oeck op dese condicie: t'Antwerpen dede heymelick, bereyt zijnde hier opéntlick te laten geschien alst bequaem sal sijn.
Van Dirick, Van Dirick Claesz. '), Petri Deleni jongen, nadien Mr.
Petri Deleni Gualterus niet gesint is ten zijnen huse te nemen, zo werdt i ontren
bestempt dat hij bij Petrum Delenum soude in den cost zijn ende dat men hem voer des jon ges cost souden betalen, ende die dienaers zullen hem oeck van clederen besorgen.
[fol. 264.] Ipso Mercurii die, Simonis et Judae, precibus et ieiuniis . sacro.
Publicum Post peractum publicum cum precibus ieiunium pro cum precibus ecclesiae necessitatibus, potissimum gallicarum ab adver1 lu 1 sariis afflictarum, conveniunt post meridiem ministri, ende daer werdt besloten in tegenwoordigheit Claes de Meese, schoenmaker, ende mombar2) der kinderen Antony Madou. Fermijn ende Namelick dat men Mary Madou ende Permijn sullen die
Maiken Madouyoechden consenteren, daernae sal men spreken van het
in causa bo- huwelick. norum et . .
orphanorum. Si privatim adiennt Petrum Delenum mittendus est Petrus Sarcitor ad dominum Utenhovium, qui tum indicabit omnibus displicere ministris, propterea rogare ut potius apud Anglos coniungantur.
Ipso Jovis die.
Causa Matthei Conveniunt ministri et agunt; placet ut ad eum scribamus Stilti. placere ministris ut Antwerpie se reconciliet, ea conditione
1) Deze Dirick Claesz. is vermoedelijk wel identiek met den f° 258 genoemden Theodoricus Nicolai, zoon van den onder de regeering van Eduard VI te Londen woonachtigen Nicolaus van den Berghe, boekdrukker.
2) Voogd.



369
ut data tandem occasione nostris — citra ipsius periculum — innotescat.
f Uufcomen Het. behaeSht dat men een broecke <) (instelle), mulctam of absentie. Pecumanam, — nisi legitima subsit causa prius significata — vel serii adventus vel absentiae. Hoe modo: Ut hora secunda pomeridiana conveniatur diei Jovis. Die na twe uren compt een penning. Ende ten drie uren twe penningen. Na viere uren drie penningen.
Die niet en coompt ende die weet niet doet — hebbende wettelick oersaeck — 4 penningen. Seniores con- Hiertoe bewillight Petrus Delenus, Mannes Utenhovius [fol.lS.'] PetmS Bylocez' Adrianus Dorenus, Antonius Elspet! LtS^n AenSaende Antonys de Reus, om wiens willen Petrus dightvandenf?^"* S^oidert was ten huse van den bisschop van ! bisschop van Ilen *)> dat men hem aenspreke op toekumpstige Sondage flen. voer of na middage, ende straffe van zijn ontrouwigheit, so hij schuldigh zij ende dat hij opmake het begonnen stuck; ende dat noch niet begonnen is bij een ander beschicken^ so hijt selve niet can voldoen cortelick etc.
Van plaetse Aengaende den nood onser broederen werdt bestempt, dat LroéterenTmt men wederom tot den bisschop van Londen souden gaen, Flaenderen. om plaetse voer hen te besorgen te Colchester of ergens els.
Hiertoe werdt Utenhovius gestelt met Petro Deleno; maer dat wij eerst bescheyt hebben van Merten Jansen aengaende sommigen predicanten a) teghen den vreemdelingen.
Jan meer Aengaende die verkiesinge (van) meer ouderlingen bete vwkiefen naeght den dienaren, dat men sommigen kiese ende daervan handele zijnder tijt.
Adventus Hoe ipso die aDDulit Nicolaus Oarinpna r-nm tiTnri. et
d0CanrinVeiiCOlailiber.is Londinum' venitque in templum in cönsistorium, fratribus et ministris gratissimus, deduciturque ad aedes Petri Deleni.
1) Broecke of bruecke = boete. \
2) Ely is waarschijnlijk bedoeld.
3) Bedoeld zijn klaarblijkelijk engelsche predikanten. Kerkeraadtprotocollen, 24



370
31 Octobris. Ipso Sabbati die sive Saturni ut dicitur.
Petrus Accedunt dominum episcopum londinensem Petrus Delenus et Delenus et Joannes Utenhovius; agunt cum eo de his: Utenhovius an a Colchestriensibus acceperit literas, quas se
dominum accepisse significans iubet easdem et legi et deferri, quarum episcopum Petrus Delenus exemplar describit, mittendum ad fratres acce^unTd^ sandwicenses ibidem ministros.
impetrando- 2. Ostenduntur a domino Utenhovio literae doctoris fratribus loco Alberti *) ad ipsum in causa domini Comitis Christophori2). colchestnensi. 3 Venisse item Carineus, Petri Deleni collega, illi
dicitur; ecclesiae illi necessitas indicatur, iubetque predictos
reverti proxima hebdomada.
4. Indicatur item domino episcopo de magistro Westone *), ne populum incitet adversus peregrinos.
5. Suam denique operam in his et aliis peragendis ultro promittit dominus episcopus londinensis.
[fol. 266.] Op den zeiven dagh na noen comen tot Petrum Delenum Fermijn ende zijn huse Willem Moelens4) ende Andries de Swarte,
Mayken 'niet toeghelaten in die duytsche
ghemeente te 1) Niet onmogelijk is deze doctor Albertus identiek met Albertus trouwen, uut Rizaeus Hardenberg, wiens biografie in Nieuw Nederlandsen Biografisch oersaken; Woordenboek I, kol. 1023-1026. 18 Febr. 1561 verliet deze Bremen hoewel men en Deg0n daarmee voor een paar jaren een zwervend leven door de
.,, Zuidelijke Nederlanden en Noord-Duitschland.
hinderen op ^) Deze Christophorus is bijna zeker identiek met graaf Christophorus ander plaetsen van Oldenburg, de zeer reformatorisch gezinde broeder van de destijds dén zeiven. over Oost-friesland regeerende gravin Anna van Oldenburg, óver wien zie II. Dalton, Johannes a Lasco (Gotha 1881), register in voce. Is de hier genoemde causa van dien graaf mogelijk dezelfde als waarop Calendar of State Papers, Dom. Series 1547—1580, p. 204 betrekking heeft; uit welke plaats blijkt dat Christophorus d.d. 6 Aug. 1562 een schrijven aan de Koningin van Engeland richtte om haar mee te deelen, dat hij, vooral met het oog op de moeilijkheden in zake de religie, in haren krijgsdienst wenschte te treden? Vgl. F. Pijper, Jan Utenhove. Zyn leven en zijne werken (Leiden 1883), 242.
3) Deze Weston was niet nader te determineeren.
4) Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 277, wordt een zekere Wilhelmus Moelens, chirurgus, genoemd.



371
Van die eerste predicatie Nicolai Carinaei.
mómbaers *) der kinderen zaligher Antonys Madou, met die weduwe des verscheiden Antonys: Mayken Madou ende Fermijn Brugman. Ende gheven te kennen dat der weeskynderen goet bestelt zij ende dat dezen nu begheeren ten huwelick begheven te werden.
Hierop werdt van Petro Deleno geantwoordt," gelijck van den dienaren op voerleden Woensdaghen te antwoorden bestempt was, te weten dat zij hem(!) in die enghelschen kercken tzamen zouden laten begheven, na dien zij sonder raet, wille ende consent der dienaren der duytschen ghemeente wilden tzamen zijn etc. Vermaenende tot Godzahgheit, opdat alle swarigheiden ende vrese der dienaren van hen mochten te niet ghedaen werden. Haec ita habita ut autoritas tutorum in maiori precio et iusta censura ministrorum cum Christiana severitate in ecclesia retineantur in aliorum terrorem, ne similia tentent etc.
November. 1 Novembris.
Willem Moelens compt met Willem Rouck ende Peter de sager *) tot den consistorie aengaende die swarigheit die Peter de sager heeft int afseggen van zijn zone te trouwen in die duytsche kercke. Maer hem werdt voldaen van den dienaren ende hij laet hem segghen dat sij bij aen enghelsen tzamen ghegeven werden.
, Daer" werdt oeck bestempt, dat men op toekumpstighen Sondage sal die ghemeente aenseggen, hoe dat Nicolaus Carineus na den middaghe sal prediken etc. 8 Novembris
Des sal Petrus Delenus noch die aenstaende weeke vol;herden, ende Nicolaus Carineus aenschouwen.
Maer Sondaegs (daer) nae sal dominus Carineus voer den middage prediken ende Petrus Delenus nae ende des naestvolgende Dinghdaighs, ende Carineus des Donderdaegs mit onderhoudinge der prophecien; ordentlick voervarende, ten ware dat men door eenighe crancheit of iet
1) Voogden.
2) De sager is beroepsnaam. Eigenlijk heette de man: Peter Mrugman.



372
anders verhindert werde die ghebruyckelicke usancie (van) weleer tusschen twee predicanten te onderhouden etc. [fol. 267.]
5 Novembris. Op Donderdage, ordinario Jovis die. Post subductam diaconorum rationem menstruam, zo verhalen die diaconen dat het armenhuse tegen niewe jaer opgegeven zij, so zij meynen. So werdt daervan raedt ghevraeght, of men na een ander huys der armen sal sien, of niet.
Daer werdt besloten, dat men bet hierna soude vernemen oft huys opghegheven ware of niet; so niet, dat ment souden behouden, want men nu niet wel husen kan becomen, ende die armen moeten entfanghen zijn etc.
Oeck werdt gehandelt van verkiesinge der ouderlinehen
singe van 4 vier of vijf, maer het werdt uutghestelt om breder daervan of 5 ouder- een ander tijt te handelen, ungen. r J
Van Andries, Van Andries, die student bij Mr. Jan Ingelram, wert dien student, ghesproken, dat men daer noch wyder (van sal spreken, of hij soude moghen ergens tot een universiteyt ghevordert worden. Hiervan soudet moghelick den bisschop van Londen aenspreken.
8 Novembris. Ipso dominico post meridiem.
Prima NicoZai Post primam in templo ecclesiae londino-germanicae a Carinaei con- Nicolao Carinaeo ex 3 Hebr. capite habitarn — de mutua
"ecclesia™ lraterna admonitione, ne quis a Deo viyente deficiat etc. ') — londino- (concionem) conveniunt Verbi ministri, seniores et diaconi
germanica. aguntque de his:
Van het huis Van het huys der armen. Daertoe werden ghestelt der armen. Henrick Marischal ende Loys Tyrii, om met den huysheer
1) Bedoeld is klaarblijkelijk Zendbrief aan de Hebreen, hfdst. 3 :12, dat in de Statenvertaling luidt: Ziet toe, broeders! dat niet te eeniger tijd in iemand van U zij een boos, ongeloovig hart, om af te wijken van den levenden God.
Bekeninge der armen.
Van het armenhuse.
Van verkie-



373
. of met den huyscoper te handelen, om met vriendelicheit
te verwerven een vierendel jaers of een half jaers warninge ') so verre het moegelick zij.
! Bal. allo die Oeck werdt de diaconen aengheseyt, dat zij op gheImerTeken- meynen. rekeningdagen behoiren alle — so verre het \ . dagen bij die
moeghelick zij — teghenwoirdigh te zijn, om van die ouderlingen ghemeyn lasten der armen tsamen te beraedtslagen met comen. den ouderlingen, gelijck in sulcken zaken sonder haer teghenwoordigheit niet wel besloten kan werden, als dese zake van der armen huse op verleden Donderdaghe voerghewent, of sij na een ander armenhuse 'souden omsien , of niet.
[fol. 268.]
Van domino Oeck werdt bestempt, dat d. Levinus gandavensis zij ^ensi ende*"ten llUse Petri Delen>i ende dat men Gisbertum Leodiensem Gi'sberto6 van Hasselt so lange soude bij Antonium Asch doen, hassellensi. totdat hij ergens versien ware.
j; Van het testa- Item werdt aengheseght Willem Rouck, bij den dienaren L Tcrvven ,w tegb-enwoirdigh, dat men den scrijver of notarius teghen
»> xjjira uer q r>„ .„ 1 1.- i °
weduwe N., "™,uy» ''^e suuue aenspreKen, om te bescrijven het int armen- gene dat die weduwe in armenhuse N. wil bescreven hebben huse. ende dat men den dienaren niet souden beswaren om het testament te bescrijven van haer, om haer quade sone etc.
Van swarig- Insgelijcken werdt gesproken van Cley de Monnick, dat flacon*101 men die swa"gheden der diakenen teghen (hem), in teghen Cley scrift begrepen, op Dingsdage na den prediken die predidie Monnick. canten overlevere ende hem op naesten Donderdage bij den ouderlingen vorderen in teghenwordigheit der diaconen.
12 Novembris. Ipso ordinario Jovis die.
Het werden den ouderlinghen voerghehouden swarigheiden, die de diacons hadden teghen Cley de Monnick, in scrifte vervatet, van zijn ledigheit," van zijn ondancbarheit, jae versmadinge haerder weldaet aen zijn crancke huysvrouwe bewesen, die nu van den pocken genesen zij,
1) Warninge = waarschuwing.



374
dwelcke hij lochende dat zij daer af ghebreck oyt hadde, van sommigen zijn scriften ende woerden, waermede hij soude schrijven die belijdenisse des gheloofs ende tregiment der ghemeente te vercleynen, jae voer monnekerye te houden ende dierghelijcken dingen alst int schrift blijct.
Hiervan aengesproken heeft zijn schuit willen verschonen ende somwijlen bekennen, eyndelick heeft sich redelicker wijse laten seggen ende vermanen om ergenisse te mijden, in spreken ende scrijven, ende belooft zijn scriften — dien hij seyde dat noch niet oversonden waren — den dienaren (te) doen vertc-nen. [fol. 269.]
15 Novembris. Ipso dominico post meridiem. Het(!) der Die scriften Claye de Monninck werden ghelesen voer T"^n C-e? de raed der ghemeente, maer om ander noodsaken werdt uutghestéh. uutghestelt tot een ander tijt.
Literae do- Literae Jacobi Buceri ad Petrum Delenum scriptae *) mini Buceri leguntur, in quibus scribit de his"): praelectae pro , „ . _ '
impetrando l5 Causa Petri Dathem ex Prankendale2). Colchestriae 2. Circa communionem cum ecclesiae (!) Lutheranae (!)
loco peregrinis circa baptismum; iudicia ecclesiarum3). exulibus.
a) In hel hs. staat vóór Circa communionem: 1); vóór De impetranda: 2); vóór De Causa: 3). Klaarblijkelijk is dat een vergissing en moeten er óf 4 punten worden genoemd — zooals ik aangaf — óf wat ik bij 1) en 2) onderbracht moet als 1) vóór 2) De impetranda ... en 3) De causa ... worden gesteld.
1) Deze brief d.d. 23 Oct. 1562 is afgedrukt in'j. II. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), n" 68.
2) Welke deze causa Datheni was — in welke Londen hem schuldig vond, maar Datheen zijn geweten zuiver achttè — is niet met beslistheid te zeggen. Mogelijk is zijn standpunt in zake den H. Doop bedoeld, waarover zie F. L. Rutgers, Calvijns invloed in de Nederlanden (Leiden 1899), 192—197.
3) Deze iudicia waren van de Kerken van Straatsburg en Heidelberg, zie J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, II (Cantabr, 1889), n° 68 § 2.



878
3. De impetranda Colchestria.
4. De causa quadam Thomae Thomidae ')•
Tsamencomp. Het werdt bestempt dat men op thokumpstige Dingsdage dêsTen- dage' inter horas Primam et secundam pomeridianas, soude staende tsamen comen om alleenlick te spreken van die onderDingsdage. houdinge des diensts.
16 Novembris. Postridie.
Agitur apud Adeunt dominum episcopum londinensem Petrus Delenus, scópZTondl- Joann.es Utenhovius, una cum Wilsono et Joanne Beaunensem pro
grandio, propter impetrandas apud Colchestrienses sedes fratribus ad peregrinis exulibus, et placet ut ipsi Colchestrienses instent fflfaSlcheTapud Regineam Majestatem, et se unum ultro offert triae locunr. Wilsonus, et omnem suam operam dominus episcopus ad
causam tam piam promovendam.
17 Novembris.
Op voermiddaghe des Dingsdaghe. Tugen teghen Bartholomeus de Smit compt bij den dienaren der gheBarthomeus meente mit JasPer Clerck, kistemaker, ende Jan Laesbeck, de Smit snijder — bijden int Suutwercke wonachtigh —, als tuyghen ghehoort. bijghebracht van hetghene dat zij bij (!) Tanneken Verbeken, die nu wegghelopen huysvrouwe des voerseyden Bartholomei; te weten dat zij ende meer met hen hebben ghesien, dat se met een scipper van Antwerpen, ghenaempt Marcus, die gheheele nacht over in den rouf gheweest zij, waeruut grote praesumptie sij der oneere etc.
Herman Hierna werdt gelesen die brief van Hermanno Strickero PeeHHasa d6 ende Petro Hasard onderteeckent, aengaende die overghebriefvandie sonden verdraghbrief, qualick daermede te vrede zijnde verdraghbrief. ende die dienaren van ontrouwigheit beschuldigende 3) etc.
Maer die antwoordt werdt tot een ander tijt uutghestelt.
1) Onverklaarbaar is mij dat de brief in kwestie, zooals die bij Hessels is afgedrukt, van deze causa Thomae Thomidae niets weet.
2) De hier genoemde brief wordt ook gesignaleerd in J. H. H e s s e 1 s, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), n° 104 § 10".



376
[fol. 270.]
Eodem (die) post meridiem. Conveniunt ministri et agitur de quodam u.no aut duobus cum magistro Welsono Colchestriam mittendis, et statuitur Petrus Delenus et Adrianus Dorenus.
Item daer werdt ghehandelt van des dienst laste, insunderheit van den dienaren des Woordts: Petro Deleno ende Nicolao Carinaeo, ende oeck van domino Joanne Utenhovio.
Ten eersten van den predicanten, of men haer gadij ende Utenhovii pensioen souden bijeen ghevoecht laten blijven. So behaeght den dienaren, predicanten, beyden ouderlingen ende diaconen, dat men domino Utenhovio sal onderhouden ghelijck te voeren.
Ten anderen werdt ghevraeght, op wat manieren hij te onderhouden zij, met het dienstgelt ende butengaven als te voren, oft dat dienaers, ouderlingen ende diacons onder sich souden onderhouden, nadien veele in der ghemeynte zijn nuttigheyt also niet connen mercken als van die predicanten — voer welke men vrijelick van hen mochten afeyschen —; oeck dat die buten zijn hem daer over lasteren, ende hij min vrijheit heeftom en tot onderhoudinge des dienst of nood der ghemeente aen te spreken.
Hierop werdt menigerley wijse gesproken, maer noch niet besloten, te weten:
1. Dattet wel goet ware dat dienaers, ouderlingen ende diacons hem onderhielden, maer dat zij des niet machtigh waren.
2. Dat men wel mochten een iegelijck der predicanten vijftigh lib. ') jaers bestemmen, ghelijck die fransche ghemeente dominum Nicolaum Gallasium, ende dat sij die 26(!) lib. daervan opbrachten voer domino Utenhovio onder hen beyden.
Hierop werdt gheantwoordt, dattet niet sonder swaericheit souden gheschieden, te hieten elck der predicanten te hebben 50 lib. '), ende nochtans inderdaet niet meer dan
1) Pond, waarschijnlijk wel engelsch pond, pond sterling



877
j 36(!) lib. «), want men van hen na den summa van 100 lib
beyden souden die liberaelheit *) afeyschen.
3. Ten derden dat men met den bisschop van Londen souden handelen van eenighe canonisie8) tot der ghemeenten ontlastinge te beschicken.
f 4- *?aer werdt oeck een generrael ommeganck bestempt
voer die nooden der ghemeenten etc.
[fol. 271.]
19 Novembris. Ipso ordinario Jovis die.
STerS k•Aengaende Dirick> die Boeckbinder, van Utrecht, besteet unuS. blJe«n. ^aneoys, die hem hierin versuympt, werdt besloten, dat hij wederom na huys soude gaen, ende niet na Oxfort tot zijn meester reysen; ende so hij daer over ghevangen wierd, dat hij dat Jan Castelijn soude te kennen gheven, ende men souden hem helpen.
Die reyse Aengaende die reyse van Colchester, so werdt die reyse
t endeVdrtn Va? *eit? Ddmo ende Adriaen va* Dorne, so werdt die na Colchester u.utgnestelt om die crancheit Petri Veleni ende letsele nutghestelt, zlJns voets, ende werdt een latijnsche brief gescreven doer envane?intbne miDUm Utenhovium ende ghesonden doer Mr Wilsoen J hoven som- °P-desen tenore:
migen te *■ Dat wij hen dancken voer haer goede gunste tot onsen 1 senden ge- broederen bewesen, om hen in haer stadt — so veel aen screven. hen gelegen is — te entfangen.
2. Derhalven, na raedt des bisschops, men moesten solliciteren bij der Coninginlijcker Majesteyt.
3. Biddende dat sij na eysche sulcker gotlicker sake ende na texempel der overheyt van Sandwijck twe mannen uut hen wilden uutschicken, die met ons solliciteerden etc.
Petrus Delenus uut naem aller dienaren
1) Pond, waarschijnlijk wel engelsch pond, pond sterling.
2) Liberaelheit = onbekrompenheid, mildheid.
3) Klaarblijkelijk zijn de inkomsten van een kanunniken-kapittel bedoeld.



378
Huwelick Jan Brunen ') van Santen ende Amele Blakers2) van tusschen Jan Oudenaerde, begeren sioh ten huwelick (te) begheven; ende Araefe Blakers werdt bestempt op toekumpstigen Sondage die ghemeente aen te segghen.
Een brief ghesonden aen Dionys de Valcke aengaende Cley de Moen11 ick, om te weten of hij die belijdenisse monnickerye noeine.
Daer werdt onderteeckent een brief van Antonys Scheerslijper,, ghescreven aen een Dionys de Valcke te Brugge, aengaende Claes de Moennick, om sijn brief herwaerts te schicken, in den welcken hij souden ghescreven hebben dattet een monikerie ware, hem tot den ghemeente met belijdenisse zijns gheloofs te begheven.
26 Novembris. Ipso dominico.
Commendacy- Twee brieven werden van Antwerpen van den dienaren w'^vanPeter aldaer ghesonden tot ons hier te Londen. Die een aeneertijts' gaende Peter die Rauweel, eertijts eensins met den Doperen, Herdoper, hem getuyghenis gevende om hem te helpen bij den bierbrouwers na sijnder eyschinge. [fol. 272.] Die ander aengaende Jacobum quendam eertyts monCommendacy- nick ende pater van een clooster, om hem te helpen bij
blief van Mr .Toonn snromn nf nm t.e st.ndprpn. nf hp.vde ap.n te slnen.
Dwelcke beyden zijn den dienaren voerghelesen.
Jacob, eertijts pater van een clooster. Antwerpen.
Oeck werden die scriften voerghelesen aengaende die swarigheit tusschen die dienaren van den Nederlanden
ende Antwerpen ende der dienaren van Londen, die zake belangende den oeverheit in tegenstaen, verlossinge, eruptie ende defensie der ghevaugen broederen. Leguntur a domino Nicolao Carinaeo ut causam intelligat.
Commendacv- Noch wert er (gelesen) een latijnsche commendacybrief brief eens. G. Vibotii. aen(?aende een schoelmeester N. Rombartus
schoolmeesters N.
Groninganus.
1) Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 282, noemt een: Jan de Bruyne.
2) Blijkens Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 284, heette zij eigenlijk Amele Sbleijckers.



379
Qui etiam attulit testimoniales sui literas a ministris aembdanis.
Honorarium Daer werdt mede van die ouderlingen bestempt dat men pro Sta? meolau8 Carmaeus boven zijn gheschoncken teergelt souden Carineo. toeleggen een gheschencke van vier lib.')
Adventus der Soluto iam caetu manentibus tarnen in templo fratribus ColXester ministris' comen die heren van Colchester in die tempel Mr. Edmond tot den dienaren ende brengen een brief, aen Petrum Wilsons brief Delenum ende Antonium Asch ghescreven, inhoudende van inhout. dese zaken:
li Dat die request onses latijnschen brieve goede voorspoed ghehadt heeft om te volbrengen wat wij daerin van der broederen wegen begeren.
2. Namelick dat die heren van Colchester met ons aen der Coninglijcke Majesteyt souden soliciteren, om aldaer plaetse voer den vrembdelingen te vercrijgen.
3. Dat die principaelsten haerder stadt die reyse hebben aenghenomen.
4. Oeck dat haer predicant*) te Colchester die vrembdelingen zeer recommendiert in zijn predicatien bij den volcke.
5. Dat hij — sc. Mr. Wilson — wel wilde dat Petrus Delenus derwaers quame te Colchester, om te prediken etc.
Dese brief werdt voergelesen uut englische verduutscht. Ende werdt na veel worden bestempt, dat Petrus Delenus ende dominus Joannes Utenhovius souden beyden sander[fol. 273.] daeghs omtrent acht uren te Pauwels *) die heren van Colchester entmoeten om met eenander bij den bisschop van Londen van dese zake te beraden.
Aen die van Op den zei ven avont scrijft Petrus Delenus aen die Sandwijck, dienaren te Sandwijck, om mit den eersten haer mannen te'lsclXkon te Londen te beschicken, om te handelen van «die plaetse in die solli- van Colchester bij der Coninglicke Majesteyt te verwerven,
citucie van
Colchester. :—
1) Pond, waarschijnlijk in engelsche munt.
2) Bedoeld is klaarblijkelijk de stadspredikant, die der engelsche Kerk.
3) Vermoedelijk is St.-Pauls Church bedoeld. Of anders St.-Pauls Gate. .



380
ende van condicien hiertoe belangende. Scribitur nomine reliquorum ministrorum.
27 Novembris. Postridie, qui erat Veneris.
l'rofectio Dominus praetor colchestriensis et dominus Godefridus, ^"oanrns' baiiuS ^ eiusdem urbis> proficiscuntur una cum Petro Utenhovii D.e^o et domino Joanne Utenhovio ad aedes domini episcopi Lambetum, cantuariensis Lambetum2), ut conveniant ibidem dominum «r^chèsS" ePiscoPum !ondinensem circa hanc causam, quem cum ensium^d" tum.conv®nire non poterant ante prandium, statutum ut convenien- dominus Godefridus post meridiem solus repetat Lambetum dum ibidem conveniatque dominum episcopum londinensem rogatque toüSse'm. <luando. im sit futurum integrum ut ad ipsum Fulhamiam conveniamus agamusque circa causam colchestriensem etc.
28 Novembris.
Postero die, qui est Saturni ut appellent. DG«usa col- Post meridiem evocat Antonius Asch Petrum Delenum, c estnensis. ut una öum ipso conveniat alterum ex baliuis») sive missis colchestriensibus in templo Paulono"), cum quo tum actum de libertate Colchestriae impetranda, sive certo aliquo peregrinorum numero, dumtaxat quatenus qui illic agit magistratus id suae civitati consultum viderit. Statuiturque ut pos.tero die, qui est dominicus, sub horam octavam in templum ecclesiae londino-germanicae conveniatur.
29 Novembris. Dominico die.
Circa causam Petrus Delenus et Antonius Asch conveniunt dominum ensem^con- Godefridum> alterum ex baliuis colchestriensibus, aguntque veniendus c.um eo' .et Placet) uf etiam de opificiis praeter saias, baias, quidam Pa- hneas etiam textrinas inseratur; de omnibus aliis opificiis
iSf*6 the °iuos noverit magistratus colchestriensis non obesse suae ïeudary of
Kent, ad quem -
fuerint missi
ah episcopo 1) Baljuw.
londinensi. 2) 't Aartsbisschoppelijk paleis stond te Lambeth. 3) St.-Pauls Church.



381
civitati etc. Interim designant nobis quendam dictum Patrijke Feudarii of Kente conveniendum, quem illi conventum in omnibus instruxerint, qui omnem illis et nobis operam polliceri dicitur ad impetrandam Colchestriae sedem. Denique cum exhibenda erit supplicatio significandum ipsis libenter se adfuturos et nobiscum solicitaturos etc. [fol. 274.]
30 Novembris. Ipso Lunae die.
Festum Festum quia erat D. Andraee habetur concio ante et domini p0St mermiem more solito, ita ut postridie nulla. Andraeae.
December. 3 Decembris.
Subducitur Ipso ordinario Jovis sive caetus die,
diaconorum in aedibus Petri Deleni.
Ut Petrus Post subductam a diaconis rationem statuitur ut scribatur
bauTsand- ad Sandwicenses, ut fratres convocent ibidem qui sint wicenses de
profecturi Colchestriam, ut certum sit, ne videant magicausa colches-stratum deridere, et antequam hoe fiat nos non audere triensi nomine solicitare apud Reginalem Maiestatem. consistorii..
Van Dirick Aengaende Dirick Claess., Petri Deleni jongen, so werdt Claessoen, van ouderlingen ende diakonen (besloten) dat hij tot rijngonder- lerin8e onderhouden werde; die questie is, waerher hij te houdinge.
onderhouden zij, (door) wat middel; het werdt uutgestelt tot toekumpstige Sondage.
Alia interim quaedam differuntur in aliud tempus, nempe Dominicum, agenda.
5 Decembris. Ipso Saturni die.
Dilata con- Inter providendum dominus Levinus Flandrus indicat moniahs^ntei• difficultatem de Amele, e suggestu publicata futura ad Amelem et Joannem Brunonem sponsa, nempe quod Heidelbergae in
Joannem aedibus domini Joannis de Jonge '), fidem coniugii petitam propter diffl-
cultatem
quandam. 1) Bedoeld zal zijn Dr. Johannes Junius, die 1561 in dienst trad bij



382
ab ipsius famulo impetrarit et propterea condormierit et illius voluntati per carnalem copulam acquieverit.
Haec audiens. ex domino Levino, Petrus Delenus ipsam adit, illa hoe ipsum ita agnoscit, coetum sub vesperam aliquot seniorum in aedes domini Joannis Utenhovii coire facit, quo conveniunt Petrus Delenus, Adrianus Dorenus, Jacobus Nicolaides et Claudius Dotegnius, concluditurque propter hanc difficultatem publicatos postridie non coniungendos, sed differendam utriusque coniunctionem donec causa transigatur tota, scriptis ultra mare literis, testibus adhibitis, scribis et notariis ex ipso etiam iuvene de fidei datae circumstantiis melius cognoscatur, yelitne hanc Amelem uxorem necne. Deinde si maxime recuset eam, an integrum, licitum et liberum, iuxta Verbum Dei, ut cum hoe Joanne Brun coniungatur etc.
Haec igitur dilatio illis indicata per Petrum Delenum et Adrianum Dorenum, cui illi acquiescunt, atque ita illud gaudium in luctum conversum.
[fol. 275.]
8 Decembris. Martis die.
Aengaende die swarigheit tusschen Amele Blakers ende Hans van Santen, werdt besloten, dat men haer aensegge, dat zij alle wetteliok bescheyt onder loffweerdighen tuyghen bij notarijs brenghen, dat ghenoughsaem zij. Item dat men Jan van Santen oeck aensegge, dat hij toesie dat hij niet bedroghen en werde, noch in meerder swarigheit en valle.
Daer werdt voerghelesen onse brieve als antwoordt op Petri Hasard ende Herman Strickeri brief teghen onsen verdragh van hen ghescreven *); welcke summa is: na dien
Frederik III van de Palts en bij dezen, evenals later bij diens zoon Johann Casimir, in hoog aanzien stond (zie Fr. W. Cu n o, Fransiscus Junius der Aeltere (Amst. 1891), 230) en later gouverneur van Veere is geweest, vgl, a. w., 231; R. Fruin, Verspreide Geschriften, II, 365, n. 1. Een zeer belangrijk man.
1) De genoemde brief van Hasard en Striker, of Moded, zie J. H Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), n° 104 § 10*.



383
sij begeren dat wij hen soude bewijsen, so sij ergens ongelijck hadde, daerop begheren wij haer artikels tot ons van hen overghesonden werden.
Abbreviandas conciones, tum praesertim cum nost
Dominicorum meridiem conventus erit ministrorum, qualis proximo Dominico futura seniorum et diaconorum.
10 Decembris. Ipso Jovis die ordinario.
Tsamen- Op Sondaghe dat men tsamen comende, ouderlingen compste op en(je diaconen, handelen hiervan: te weten, VondTge'nT Van Die dienstlaste. den namid- 2. Het huse der armen.
daghschepre- 3. item dat men handelen tusschen Lois Tyrii
ende die diaconen. Dit sal Jan Lamoot aengeven.
OpDonderdag Item dat men op toekumpstige Donderdage bij ons hierna te vordere Jacob Robijnslijper, Carel van der Eynde, om
hnnnplpn mil •. . .... . . . ^ '
mit- Kn« U„.,,],.! l • i •,
Jacop Robijn- unuuweu van iiaer swarigneii, om een eynde
slijper ende daervan te maken; ende so Jacob verwonnen (!) ende Carel van Carel niet ophouden, noch schuit bekennen, so sal men der Eynde. jacobs zake die ghemeente tot warschuwinge aengeven ende Carel tot vermaninge. Hierbij sal men vorderen Jan van Hasselt, zijn sone ende cosijn; dit sal aengeven Cornelys van Vlessinge in Suutwercke *) ende Antonys Elspet.
Oeck sal men hierbij roepen dominum Levinum, dominum Andream ende Paulus BertJ). Oeck sal men op toekumpstigen Sondage vercondigen.
Nachtmaels Aengaende het Nachtmael des Heren, ende daervoer
dagen. ondersouck ende belijdenisse des gheloofs, so dunct hen ; 1 January et 3 eiusdem.
1) Southwark, een londensch stadsdeel.
2) Paulus Bert of Pauwels de Berdt is later, in den strijd met Van Wingen c.s. —waarover zie A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingenkerken der i6e eeuw ('s-Grav. 1909), 152 vv. — een der voormannen van de zgn. diaken-partij geweeest; a. w., 156, 347. Zijn vrouw heette Naenken, vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 286.



384
goet, dat men cortelick houden, te weten op Niewejaersdagh ende des Sondaegh daernae — dwelcke op den derde dage daernae coempt —, desen twe dagen na malcanderen na gelegentheit der ghemeente.
[fol. 276.] Des sal ghehouden werden het ondersoucke des gheloofs Dage des op Sondaege naestvolgende Decembris 20, et postero die
ende^lïide8- Lunae\ D- Thomae sacro, eiusdem fidei publica exigetur aisse des professio utriusque post meridiem. geloofs.
13 Decembris. . Ipso dominico die post meridiem, in templo. Refert nobis causam suae ad episcopum londinensem vocationis, item scriptum episcopi londinensis circa catalogum omnium in ecclesia nostra animarum.
Agitur de conservatione ministerii; proponuntur media a ministris varia:
1. Ut vacans alicubi prebenda, canonicatus et(!) similia, cuius etiam gratia Petrus Delenus possit stanti Anglos benedictione officere concionando.
2. Ut crebra fiat apud extraneos etiam sollicitatio honesta.
3. Imo et praeterea aut etiam nobiles convenire non consultum.
4. Imo ut et reliqua fratrum nomina conscribantur ut contribuant, qui contribuendo sunt pares et ante non contribuerunt.
5 «).
Causa Statii Causa Statii Rimei cum Matthia controversa circa domum, Rimei circa dicitur illis ut arbitris committant etc. domum.
Componitur controversia inter Ijudovicum Tyrium et diaconos quosdam, qui datis mutuo manibus conciliantur ante nonnihil offensi.
17 Decembris. Ipso ordinario Jovis die in aedibus Petri Deleni. Comen tsamen die dienaers der ghemeente, predicanten, ouderlingen ende diaconen, te weten Petrus Delenus, Nico-
a) Achter dit cijfer vermeldt het hs. niets.



388
Handel mit laus Carinaeus, Joannes Utenhovius. Jacobus Nicolaides.
L^LRob?n" Claudius Dotegnius, Adriaen van Doren, Peter van Belocez, hetCarel, ofJan Lamoot, Antonys Elspet, Gualterus Delenus et reliqui,
God wesent- Jan ingelram °).
Ick mensche- Item diaconi Hans Vischer, Burger Janz, Henrick Mari-
,r. , *. schal et reliqui.
ujckemsse ... ^ ,
hebbe. ftem alu ecclesiae fratres: Henrick Moreels, Hieronymus Pottelberge, Jan Willems1), Meizen van Asch, Andries Adriaensoen, Jan van Hassel met zijn sone ende cosijn, dominus Levinus, Antonys van der Santen, Paulus Bert, Romboldus Henricz.
In welcker teghenwoirdigheit gehandelt met Jacob Robijnslijper ende Carel van der Eynde, kistemaker, aengaende of-het gottelicke wesen Gods hebbe wesentlicke ledematen na de gelijckenisse eens mensche etc.
[fol. 277.] Hiervan hebben sij lange verdraydelick gesproken teghen
die dienaren ende, hoewel zij overwonnen waren, so zijn sij harneckelick bij die valsheyt gebleven, ende hebben niet willen seggen dat God wesentlick sulcke ledematen niet hadde, noch oeck niet dat hij se hadde etc.
Summa na allen handelinge is hen aengeseght, dat sij sich enthouden van anderen te vervoeren, anders so sullen wij veroersaect werden die ghemeente daervan te warschuwen etc.
20 Decembris. Ipso dominico.
Examinatio Post meridiem habetur fidei inquisitio — eorum qui se fidei. volunt ecclesiae londino-germanicae adiicere — coram ministris, presente etiam domino Gualtero Delaeno et domino doctore Alberto Heidelbergio.
21 Decembris.
Publica Postridie, quia est festum d. Andreae usitatum, habetur
eiusdem utrinque concio, sed post pomeridianam concionem postu-
irofessio ipsó
'festo3636 a) Deze naam is klaarblijkelijk later nog bijgevoegd, nadat eerst, door et reliqui reeds een algeraeene afsluiting der opsomming was gegeven.
1) Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 275 wordt genoemd: Joannes Wilhelms, sportularius (mandemaker), inserviens Anglo, sine liberis.
Kerkeraadsprotocollen, 25



386
latur publica in templo professio fidei eorum, qui se pridie apud ministros circam(!) eam examinandos exhibuerant.
25 Decembris. Die Veneris post, ipso natalis Dominici die.
Urbanus, Concluditur, quia ebrius est deprehensus Urbanus, typo-
typographus, graphus, nunc non temere ad communionem admittatur, a caena Domi- j , ■
, . sed potius nunc a caena arceatur. m arcendus. *
Dies proba- Statuitur item ut e suggesto publicetur de proximo tionis ipso Jovis die tum fore concionem de probatione sui. Jovis die
futurus 26 Decembris.
publicandus
ecclesiae. Ipso Sabbati, ipso d. Stephani — ut dicitur — festo.
Festum Post habitam utrinque.concionem conveniunt in templum d. Stephani. ministri circa varia acturi, ut manere seniores et diaconi e suggesto erant moniti, agiturque de his:
1. Ut Paulina, Gulielmi Pabri uxor, et Caterina, Joannis cultrificis uxor, ultro et propria sponte se praestant postridie publicam suae ad papisticum cultum — tempore Mariae Angliae reginae l) — habitae defectionis culpam coram Deo et ecclesia agnituras et ad hoe admittuntur. Subproximam Sed veteramentarius. calcearius, N. Mariae Frog iam ' caenam ad defunctae viduus, protenditur in proximae caenae admini^arnltfend^üs strationem, ut tum publicam suae defectionis culpam agcaicearius in noscat. Interim monetur ut consortium ebriosorum fugiat, vico d. Cate- precibus sedulo instet seque prebet etc.
[fol. 278.] Vocatus adest Cornelius Riemslager, die daer in die Swarigheit ondersouck des gheloofs wilde beweren, dattet gheoerloft van Cornelijs zy een private mensche voer zijn onschuldige broeder aèn"aende ghewelt teghen die oeverheit te ghebruyeken, dwelcke die oeverheit. werdt wedergheleyt.
Daernae tsander daeghs tot openbar belijdenisse des gheloofs ghecomen, omdat men niet zekerlicks conde gheweten of hij noch sulex hielde staende, so is hij bij ons ghevordert, ende nadien dat hij bij zijn quade ende
1) Maria de bloeddorstige, die van 1553 tot 1558 geregeerd heeft,
en krachtig de Hervorming in haar gebied heeft onderdrukt.



887
Be:
onscriftelicke meyninge was blijvende, so is hij opgheschort •van den Nachtmael, totdat hij na der scrift met ons accordeerde.
Christophel Daernae werdt ghesproken met Christophoro Marischal Marischal. sive Fabro, aengaende den brieve dien hij oeck onderteeckent hadde, in welcke. ghescreven was, dat sij op ons verbittert waren; ende men spreect met hem van de voerbescreven zake ende begheert van die artikels, dwelcke hij aldaer niet conde — als hij seyde — ons behandige. Middeler tijt Petrus Delenus soude met hem spreken
ende nem die ondergheteeckende brief tonen, des souden men sien of men die artikels conde becomen.
Bescrivingen Item daer werdt bestempt, dat men die ghemeente tsander-
dergheheelderdaeghs souden aenseggen van desen dingen:
mannentvroü- Dat men eerstelicken bevele hadde allen die ghemeente
wen,kinderen,voer Niewejaresdagh aen te scrijven.
knechtenende Dat derhalven allen die huysmeesters of vaders hier maeg en. bleven in die kercke, om aengescreven te werden: mans, haer vrouwen ende kinders, jae knechten ende maechden der ghemeente.
Die jongegesellen ende meeghden, die gheen meesters of vrouwen van der ghemeente hebben, dat zij oeck quamen tot der bescrijvinge persoonlick.
Item die weduwen die sonder man ende hooft zijn.
Item so die mannen niet hier sijn, of niet conden comen, dat daer die huysvrouwe in der plaetse verschijnen op desen wijze.
Die dienaers sullen sitten aen die tafel ende scrijven, ende die van een iegelijck wijcke zijn, moegen- wel aen [fol. 279.] die tafel den zeiven aenspreken die ouderlingen haerder wijeken. Ende die verst waren, dat zij eerst aencomen.
Item die op den voermiddaghe niet connen enighsins bij comen of afgheveerdight werden, die sullen nu op den namiddage comen; derhalven een corte predicatie sonder cathechismus') sal sijn. Ende so daer noch eenige over-
i) Bedoeld is de, in den Zondag-namiddagdienst steeds behandelde Groote Catechismus, als Emder Catechismus indertijd door a Lasco



388
blijven, dat zij niet naelaten een Dingsdage bij te comen na der predicatiën.
Op Donderdage sal men prediken op namiddage, tijtlick omtrent den tweede stonde, van hem selven te proeven; sonder prophetieën.
Op Vrijdage, Niewejaersdage, dat men dan tijtlick comen tot der predicatiën ende des Nachtmaels ghebruyck voer den middage.
Op namiddage des selfden Vrijdaeghs sal men predicken ende prophetiën houden.
Des Saterdaeghs sal men niet prediken ende dat sij t'Sondaeghs smorgens oeck tijtlick comen om het Nachtmael te houden.
27 Decembrisi Ipso dominico ante prandium. Paulina et Peracta tandem concione publicam in ecclesia agnoscunt ublicam culpam suae ad Papismum defectionis Paulina, Gulielmi agunt paeni- Fabri uxor, et Catharina, Joannis cultrificis uxor. tentiam..
Publica eccle- Describitur item, ut antea fuerat actum inter ministros, siae in templo t,0ta ecclesia ante et post meridiem, et qui reliqui fuerint descriptio. iubentur die Martis adesse.
Swarigheyt Post conveniunt ministri ecclesiae et agitur cum Antonio van Henrick Van der Santen et Henrico Levino, hoe modo: Lievens met Antonys van Santen seyt in teghenwordigheyt der endedd1e ghe- dienaren ende Henrick Lievens zeiven, dat daer woerden meente. gheweest zijn tusschen hem ende Henrick Lievens, aengaende die afghesneden, insonderheyt Francoys Francz., daer Hendrick aen twijfelde of hij recht afghesneden ware, jae hem so goedt ende vroom hielt als die beste van der ghemeente.
[fol. 280.] Hier uut deser oerzake werdt Heyndrick Levens ghevraeght, of hij noch so ghevoeldé. Hierop geeft hij sulcken
opgesteld en door Jan Utenhove uit het oost-friesch in het hollandsch vertaald; vgl. M. Woudstra, De Hollandsche Vreemdelingen-gemeente te Londen, (Gron. 1908) 47,48 en A. A. van Schelven, De nederduitsche vluchtelingen-kerken der 16e eeuw, ('s-Grav. 1909), 74, 85.



389
antwoort, dat hij zijn ghevoelen noch meer verstercte. Hij beschuldicht die dienaers, dat sij tuyghen ende rechterB willen zijn.
Insghelijcken de gansche ghemeente, dien hij die volle machte sonder wereltlicken rechter wil benemen.
Hij bekent die dienaers ende ghemeente schuldigh ende die afghesneden, ende bidt dattet God hen beyden wille
vergheven.
Hij geloof den dienaren niet int tgene dat sij van die afghesneden seggen.
Hij bekent dat men die afgesneden niet heeft haer schuld bewesen.
Item bekent dat sij van die ghemeente uterlick afghesneden zijn, maer hij twijfelt of zij van Gode afghesneden zijn.
Uut oerzaken deser ende dierghelicken redenen seggen die dienaers, dat hij magh ten Nachtmael niet toeghelaten werden, so lange hij so gesint blijft ende niet anders met den dienaren ende die ghemeente accorderen.
De hominibus Agitur quoque de charta paranda inscribendis- iis, qui
ecclesiae se volunt adiicere ecclesiae et nuperrime nuc veneruni
et cogitant forsan brevi patnam repetere, si se persecuuo remittat et in Galliis succedat causa evangelioa.
adiiciendis.
28 Decembris. Ipso Lunae die.
Van Christo- Conveniunt ministri in aedes Petri Delaeni acturi circa phelMarischal.ecclesiae negocia.
Aengaende Christofel Marischal, so ist nodigh, dat hu eerst bij ons come eer hij ten Nachtmael toeghelaten [fol. 281.] werdt. Ende hiertoe sal men met hem handelen in teghenwoirdigheyt Petri Deleni ende Nicolai Carinaei, die met hem desen saecken sullen handelen:
1. Van den brief, daerin hij mit den anderen op ons verbittert is etc.
2. Ten anderen of hij recht van den oeverheyt ghevoele oeck in die quade persoonen.
3. Eyndelick of hij het verdragh voer goed aensie etc. Dit sal morghen, wilt God, gheschien.



390
Van Mathijs Item so werdt teghen tsander daeghs gestelt, dat die 6aen aende*' dienaers souden Matthijs Propheet ende Statie Remei hTtTuV v™ghen laten. of sij sich onder 't oerdeel der broederen wilden stellen, so anders die bestembde broeders niet conden die zake volleyndighen.
Item dat men tsander daeghs souden aentekenen die rest der namen na der predicatiën, ende voert bestemmen die selven ordentlick uut te scrijven, om also den bisschop van Londen over te leveren.
29 Decembris. Ipso Martis die post concionem. Consent Sommigen dienaers, te weten beyde predicanten, ouder«wSchT' lin?en ende diakens, comen tsamen, in welcker teghennieTdeV woirdigheyt ghehandelt werdt met Christophel Marischal, dienaren die daer bekent: van Londen. 1. Dat onsen latijnschen brief waerschuwens wijse ende niet beschuldens wijse ghescreven zij.
2. Item dat die van Antwerpen onsen brief beschuldens wijse verstaende, bitterlick daertegen gescreven hebben, dwelcke hij niet onderteeckent hebbe, noch oeck zijn handt niet en zij, want hij niet scrijft Christophorus Faber, maer Christofer Marischal.
3. Eyndelick staet hem dat verdraghscrift wel aen ende bekent het zeiven van der oeverheyt met ons, om geenderley wijse enigh ghewelt te doen.
[fol. 282.]
31 Decembris, sive ultimo. Ipso Jovis die post meridiem.
Habetur concio post meridiem de praeparatione ad caenam etc.
Peracta concione conveniunt Verbi Dei ministri, seniores et diaconi.
Recensetur catalogus nominum ecclesiae londino-germanicae a Joanne Utenhovio descriptorum, episcopo londinensi exhibendus ').
1) Deze catalogus is, voorzoover mij bekend is, niet meer over. Wel is er nog een Catalogus municipum gallorum etc; vgl. Publi-



391
Agitur item de Cornelio Riemslager, Dominico visvercoper et illius uxore.
Van Cornelys Nadien die voerseide Cornelys in 't versamelhuysken des Riemslager, tempels — dwelck doen vol volck was — betuyghde, dat men
"dat men den' overbeyt> die daer compt den broeders vangen, magh bosen over- teghen staen, jae dat men — als hij ten andermael bij ons
heytmetpri- was — der boezen overheyt, die meyer *) buten Antwerpen Vatht h ena-e die sargianten *) van der oeverheyt, niet heeft voer staen. oeverheyt te kennen, ende oeck wel magh tegengestaen; nadien die voerseyde Cornelys sulcx houdt ende bij blijft, oeck voer Antonys de Smit ende Philips, deser zaken halven derwaerts tot Dominicus huys ghesonden, so werdt bestempt dat dominus Nicolaus Carineus ende Antonius Elzepet hem, Dominicum, ende zijn huysvrouwe souden aenspreken; ende so hij ende Dominicus ende zijn huysvrouwe met hem sulcx souden blijven beweren, dat men ghewelt mochte teghen die oeverheyt gebruycken, iae opéntlick teghenstaen, ende die meyer ende sargianten, van die oeverheyt ghesonden, niet souden .voer oeverheyt bekennen,_dat men hen alle drie — sulcx ghevoelen (!) — souden vermanen om van den Nachtmael af te blijven, totter tijt dat sij anders ende recht van der oeverheyt ghevoelden.
[fol. 283.] Nicolaus Carineus, Antonius Elzepet ende Hans Vischer verhalen het bescheyt van Cornelys Riemslager, Dominicus ende zijn huysvrouwe, te. weten dat Cornelys lochent dat hij gheseyt soude hebben, dat men met ghewelt die oeverheyt mochte tegen staen, dwelcke alle die broeders ende susters ghehoert hebben op den lesten ondersouck
cations of the Huguenot Society of Londen, Vol. X, Part I, p. 288—392; F. de Schickler, Les églises du refuge en Angleterre, III (Paris 1892), 50 — 59, die mogelijk uit den zelfden tijd is. De'Schickler stelt dezen wel in 1564, en de Calendar of State Papers — waaruit ze in Publications is afgedrukt— in 1568, maar het stuk zelf is ongedateerd. En bovendien blijkt uit een notitie in dorso er van duidelijk dat tegelijkertijd ook een telling van de nederduitsche emigranten heeft plaats gevonden.
1) Meyer = majoor, schout.
2) Sargiant = bediende, militair (in verschillende rangen).



392
des gheloofs; ingelijckè wij predicanten, sommigen ouderlingen ende diaconen. Dominicus seyt, dat hij sich Cornelys zake niet aentrecke; nochtans ghevoele: men magh den ghevangen wel verlossen etc. Hierop werdt gheseyt, dat alwaert schoon dat hij niet dreve het ghewelt te moeghen doorstegen die oeverheyt, dat men lijckewel nu hem niet magh ten Nachtmael toelaten; te weten, omdat hij
1. dominum Godefridum tot een clappart is scheldende,
2. ende die predicatie Petri Deleni lasterende ende qualiok overdragende ende beschuldigende bij die van Antwerpen, ghelijck Antonys die Smit ende anderen dat ghehoirt hebben.
[fol. 286.]»).
Acta ecclesiae londino-germanicae. Mense Aprili Anno 1563. Pars 3.
[fol. 287.] 1 Aprilis.
Op Donderdaghe. In templo. Nadat die rekeningen der diaconen zijn ghehouden, so werdt van desen dingen gehandelt:
a) De folio's 284 en 285 zijn onbeschreven. F" 286 vermeldt in dorso, doorgestreept:
Propter veritatem eos hactenus multa passus .... superatus Matth. 16.
Sed pios propterea condemnentur Ecclesiae.
Nostros excommunicarites illi contrarios Velsio, nos tum cum illo propungere quum non sunt in illis poenitentiae signa.
Ut seniores non sinant nos suppriinere multitudo populi in aedyti loco. Ne ostendant in aeditum.
Non admittendus Velsius ut . . . gam habeat protestationem, si quid contra nostram habeat professionem respondeat, ne temporis iacturam faciamus.
Dit is onse lere naer propheten ende apostelen.
So Velsius hier is ende iét daer teghen heeft dat hij spreke. -Ut Claudius priorem psalmum clare ecclesiae indicet.
6) Notities over Januari, Februari en Maart 1563 ontbreken geheel. Of ze niet gemaakt zijn of vóór de samenstelling van dezeu band alweer verloren raakten is niet met zekerheid te zeggen. Het doorloopen der



393
Mayken Mayken Emanuels bekent, dat zij teghen God ende die Emanuels. gemeente ghesondight heeft, trouwende een afghesnedenen, ende betuyght tselve met tranen. Haer werdt aengheseght, dat die dienaers proximo dominico sullen spreken hoe men sal op het minnelickst moghen die ghemeente voldoen etc. Ende het sal haer op tokumpstigen Maendage te kennen ghegheven werde doer Mr. Jacop Surgijn.
Van d'aelmoes- • n , ,
samelingop Aengaende die collecte, so werdt bestempt Antonys Paeschmaen- Asch ende Henrick Marischal sullen van onsent weghen daghein in Marischal (!) (insamelen). Marischal.
Frans Frans de Grave compt bij den dienaren met Joos de de Grave. Ram *) ende Peter van Schaghen, dwelcke beijden tuyghen dat hij van S. Catrijn 2) tot nu toe (hyr) gheweest ende alle tijt binnen Londen ghesien ende noyt nacht uuten huse zijns meesters gheslapen.
• Van Peter Peter Wallen uut Gelderland, mandemaker, wonende in Wallen. Lombardtstrate, weleer der duytsche ghemeente te Londen ten tijden Eduardi sexti; notus Burgero Joannidae. Indicabitur illi quando illi sit agendum publicanda poenitentia et quibusdam aliis.
Caena Domini. Proximo dominico publicanda de his: caena Domini octava Paschalis futura post meridiem; fidei examinatio lunari Paschalis die; eiusdem professio sequenti mox Martis post meridiem.
Interim quisque se probet priusquam ecclesiam ingrediatur, non sine testimonio reeipiendus.
Menstruus Significabit Claudus ministris ecclesiae gallicae, ut proximo utriusque Martis die coeat menstruus conventus. Et proximo domiminUtromm nico agendum» quid agendum tum cum Gallis etc. conventus
indicandus. pagjneeri„g en het opschrift Pars 3 („Pars prima" is te vinden op f° 49, „Pars secunda" ontbreekt) doen mij het eerste denken. Maar welke kan dan de reden geweest zijn, waarom die notuleering is achterwege gebleven?
'1) Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 276 noemt: Jostus de Ram, compactor librorum, sine uxore et liberis. 2) St.-Catrijn = 25 November.



394
[fol. 288.] 4 Aprilis.
Post meridiem, in templo.
Agitur de collecta praescripta eleemosynaria. Mittitur Jacobus Nicolaides et Moses; adeunt Gallos rogaturi quando sint accessuri M. Chamberum ').
„ Indicandum ut in nostrum templum conveniant proximo Martis die.
Maria Ema- Roganda quomodo putet aut velit se ecclesiae reconciliare nuelisrogandaet illi satis fieri:
an agnoscat ^n agnoscat se in Deum et ecclesiam peccasse quum maritumrecte , ..
excommuni- excommunicato nupsent.
catuni. An adbuc perseveret in hac agnitione.
Iidem* Antonius Smit et Joannes Vischer adibunt. Op deze wijse aengaende:
te weten dat zij teghen God ende die ghemeente gesondight heeft, trouwende tegen Gods wille, teghen raedt der dienaren mit erghenisse der ghemeente, een afghesnedenen, dien zij bekende van Gode ende die ghemeente rechtelick afghesneden.
Gallis proximo Martis die proponenda:
1. De Justo Velsio 2) quid consilii.
2. De collectis colligendis etc.
1) Hebben wij onder dezen Chamberus wellicht Richard Chambers te verstaan, bekend uit de geschiedenis der engelsche vluchtelingenkerk te Frankfort a/d Main? Zie R. Jung, Die englische FlüchtlingsGemeinde in Frankfurt am Main (Frankf. am Main 1910), 44; Ch. Martin, Les Protestants Anglais réfugiés a Genéve (Genéve 1915), register in voce; W. Whittingham, A brief Discourse of the Troubles at Frankfort, (ed. 1908), register in voce.
2) Over dezen geestdrijverigen, warhoofdigen zwerver,'zie: Chr. Se pp, Kerkhistorische Studiën, (Leiden 1885), 91 vv.; J. H. Hess els, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, III (Cantabr. 1897), nrs 75—79; F. L. Rutgers, Calvijns invloed op de reformatie in de Nederlanden, (Leiden 1899), 73 vv. In Januari 1563 schijnt hij te Londen te zijn aangekomen. Kort daarop veroorzaakte hij daar moeilijkheden, zoowel door de publicatie van zijn Christiani hominis norma, als door zijn optreden in de profetie van 18 Mrt. toen hij Nicolaes Carinaeus beschuldigde van het voorstaan van valschc leer omtrent zonde en wedergeboorte.



395
3. De nostris impiis excommunicatis quid agendum, qui omnibus hereticis adherent.
4. Ut dominus Gallasius nostrae ecclesiae innocentiam commendet ante suum discessum l) domino secretario; idem post et domino episcopo londinensi commendari.
5. Rogandi Galli quid remedii adiuvandum ministerium nostrum.
Conveniendum in nostrum templum.
6 Aprilis. In templo germanico.
Conveniunt utriusque ecclesiae ministri, in quo agitur de his:
1. De collectis.
2. De publicando ministerio nostro, quod in aliud differtur tempus.
3. De excommunicatis per episcopum londinensem coercendis.
4. Proponit dominus Gallasius antverpianam Gallorum ecclesiam scripsisse ad ipsum pro ministro, quia Adrianus
[fol. 289.] Soraviusa) dicitur discessurus, ut si quem sciamus illis significemus etc.
5. De ecclesia hispanica, quae cupit usum sacramentorum, quatenus id consultum. Differtur in aliud tempus.
Item an consultum ut dominus Cassodorus3) adsit ' menstruis caetibus.
1) In Juni 1563 had dit vertrek plaats. Zie F. de Schickler, Les églises du refuge en Angleterre, I (Paris 1892), 136 en J. II. Hessels, Ecclesiae Londino-halavae Archivurn, III (Cantabr. 1897), nrs 80 en 81.
2) Adrianus Saravia is 1530 te Hesdin in Artois geboren en 15 Jan. 1612 te Canterbury gestorven. Blijkens een lijst van 22 Juni 1561 was hij op dat oogenblik lid van de nederduitsche vluchtelingenkerk te Londen; vgl. PubUcations of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 273. In den herfst van dat jaar institueerde hij, in samenwerking met Johan van Marnix, te Brussel een waalsche kerk; vgl. A. Elkan, Phillipp Marnix van St. Aldegonde, I (Leipz. 1910), 109. Over zijn verblijf in de daarop volgende jaren bestaat weinig zekerheid; zie A. Elkan, a.w., 130—136.
3) Bedoeld is Cassiodorus de Reyna.



396
8 Aprilis. Ordinario Jovis die. In templo.
Non videtur fratribus ut Vincentius cum uxore recipiatur in ecclesiam, quia ebrius cum ebria, teste Antonio de Smit et hospite quodam germano.
Wij horen noch gheen .goedt ghetuyghenisse van u,\ derhalven so konnen wij u noch niet aennemen.
Item dat Antonius, monachus middelburgensis, et Jacomijn nondum recipiendi in ecclesiam, nisi prius constet de quibusdam negociis etc.
Publicanda e suggesto haec:
1. De fidei inquisitione post meridiem die Lunae.
2. (De) publica eiusdem professione die Martis post meridiem.
3. Die Mercurii ante prandium prophetia et post meridiem concio et presbyterii conventus.
4. Die Jovis nulla concio.
5. Die Sabbati, post meridiem, concio de probatione sui.
6. Die dominica octava Paschatis caena Domini; ut ad horam octavam antemeridianam adsint.
Item Antonius de Smit conveniet Cornelium Verberct et uxorem, ut conveniant moverintque Petrum de Sagers etc.
Maria Venit Maria Emanuelis; cui proponitur rogaturque an Emanuels. suam adhuc culpam agnoscat, peccasse se in Deum et ecclesiam, quod excommunicato nupserit.
Zij bekent, dat zij gesondight heeft teghen God ende zijn ghemeente, trouwende een afghesneden, ende is wel te vreden mit die maniere haer van den dienaren aenAls teghen- ghegheven, om die ghemeente aen te geven op thokumpwordigh. stighe Paesch-Dingsdage voir middaghe; sulcx mit haer Jae medt name sal aengheven. consent haers nierop werdt zij van den dienaren opghenomen mit mans, so sij , , r , ,
séYt. handen ende monden tot versoeninge.
Vincentius Putearius').
1) Putearius = putdelver, putter; hetzjj bedrijfsnaam, 't zij eigennaam.



397
[fol. 290.]
' . 11 Aprilis. In templo. Causa inter
Hans van Ipso Paschalis die dominico, ante prandium, in templo.
Santen et _
.' Ameliam <-.ausa Joannis van Santen et Ameliae agenda differtur
controversa- post caenam Domini iam proxime peragendam.
delata, post Et quum difficilis videtur et diligentissime proponenda. caenam
Domini r>„i -j-
tractanda. Post meridiem.
Sommigen Twe broeders, bij namen Gerit van Olmen ende Jaques commendacy- van Oudenaerde, lidmaten der ghemeente van Antwerpen, gert aen die dwelck seggen dat sij commendacy brief geeyscht hebben dienaers van van den dienaren, maer dat Hermannus ') ende doer een Londen. Seger heeft doen aenseggen, dat hij aen die van Eembden of van Sandwijck wel wilden scrijven, maer niet aen die van Londen der duytscher ghemeente, ende derhalven ende hebben geen commendacy ghebracht. Niet te min. werden sij toeghelaten tot ondersouck des gheloofs des anderen daeghs.
Maria Van Maria Emanuels, so sal sij teghenwoirdigh moeten Emanuels. zijD) sal men moeten vercondighen; so niet, so sal men niet vercondighen, nadien het mocht schijnen dattet haer berouwen soude sijn.
Videtur fratribus ut Rolandus Over apud nos veniat cras ante prandium post concionem, rogandus an pro membris Christi agnoscat Anabaptistas.
Puncta te vragen:
1. Of hij mit kdrianus Hamstedius ghevoelt van te kennen voer broederen als litmaten Christi, die daer versaken de waerheit des vleesches Christi.
2. Of hij dat artikel der menschwerdinge Christi voer een grondartikel of circumstantia of adiophorum ende vrij dingk te(!) geloven.
Si non con- 3. Item aengaende die afgesneden, of hij dien voer sentiat pre- ledematen Christi bekennen of niet.
non adliciat ^* Waerom hij dus lange hem niet tot die ghemeenten cum plurimo- begheven hebbe. rum offen- -
diculó.
1) Herman Moded, destijds predikant te Antwerpen.



398'
5. Van het vrijdom van sonderlinge ghemeenschap der Wederdopers ende der afgesneden.
[fol. 291.]
12 Aprilis.
Ipso Lunari Paschalis die ante prandium. In domiuncula consistoriali.
Rolandus Venit Rolandus Over. Oevemondum Presentes Petrus Delenus, Joannes Utenhovius, Adrianus 'admissns™ Dorenus, Claudius Dotegnius et Petrus Belocez etc.
Hij darf niet seggen, dat hij geen saligheit toe en scrijven (wil) sulcken Wederdoperen, die die menscheit Christi in onsen vleysche versaken, maer — seit hij — so ick so ghevoelen souden, ick soude mij selven niet durven saligheit toescrij ven etc.
Hij werdt niet toeghelaten, om sijn twifelmoedigheit in sulcken groten saken.
Post prandium. Habetur fidei inquisitio coram ecclesiae ministris, concionatoribus, senioribus et diaconis.
Een Joost niet Inter alios quidam, Joost nomine, quia quibusdam sutoeghelaten gpectus vitae non omnino probatae, circa fidem examinatus,
tot open be- nQn admittitur ad publicam fidei professionem coram lydenisse zijns r r
geloofs. tota ecclesia.
13 Aprilis. In templo. Die Martis ante prandium.
Stephen de Mets l) compt tot den dienaren; die briefen van M. Jorys2) (ende die) dienaren van Antwerpen werden ghelesen, in welcke sijn aenneminge ende versoeninge werdt betcent.
Die dienaers onser ghemeente nemen dese versoeninge aen.
Maer handelen met hem, hoe zij dese (der) ghemeente der Duytschen sullen aengeven. Ende het werdt tot een
1) Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 209 vermeldt op een lijst van 1550 en vervolgens: Stevens de Mets, kreemer.
2) Bedoeld is Joris Wybo Sylvanus, destijds predikant te Antwerpen.



399
ander tijt uutgheatelt, also dat hij dese reyse niet sal met ons te Nachtmael gaen.
Heyndrick Heyndrick van Weerden compt tot ons, seggende men
van Weerden, magh niemandt oerdelen noch verdoemen.
Iubetur abstinere a caena, donec melius sentiat, eo quod cum totam Scripturam dempto iudicio evertat. [fol. 292.]
Post meridiem.
Dominicus Een swarigheit werdt neder gheleyt tusschen Dominicum Kouwens Kouwens ende die consistorie uutstaende:
1. Te weten, dat hij Petri Deleni predicatie, van geen ghewelt te doen teghen de oeverheyt, qualick overghedragen heeft aen die consistorie van Antwerpen.
2. Dat hij onsen scrifte aen die van Antwerpen beschuldight heeft.
3. Dat hij Godefridum Wingium een clappaert ghenoempt heeft.
Hij bekent vore den dienaren sijn schuit, oeck in teghenwordigheit Petri Boelen ende Hans Hoofdstadts. Zijn bekentenisse ende wordt aenghenomen, ende toeghelaten op den naesten reysen te Nachtmael te gaen.
14 Aprilis. In templo Ipso Mercurii die post prandium. Dominici Dat men morgen op namiddage het geheele huysghesin
viscopers Dominici tot die consistorie roepe, beyde mannen ende
vrouwen.
Indicabitur per M. Adrianum Dorenum a).
huysgliesin
te vorderen
Den schoen- Item dat die N. 6), schoenlapper in S. Katrijns Laen '), laper ende ende Peter, die corfmaker bii die Lombardstrate. sullen
corfmaker om
op een ander
tijt jchult te a) Doorgestreept volgt in het hs. hier:
Vercondinge van Mayken Item daer wordt uut den predicstoel
Emanuels schuldbeken- vercondight van Maria Emanuels — tegen-
tenisse, uut den predic- wordigh zijnde — gelijck het bestempt
stoel vercondight. ende bewillight was.
6) De naam is, behalve de beginletter, niet ingevuld.
bekennen.
1) St.-Catherine's Lane.



400
toeghflaten worden nu een Sondage over xnn daghen, in Maio. Per Petrum Delenum.
[fol. 293.] Aengaende Elsken Pelz, so geeft dominus Carineus een Van Elsken scrifte van Mr. Jorys Bouweling, sich clagende van het Pelz ende qUaedt, dat hem Elsken gedaen hebbe, willende dat wij Mr. Jorys. ^ sg^e gu]ien aennemen. Wat raedt.
Het behaeght, dat men onse consistorie daermede niet bemoien willen, maer willen dat sij aen beyden sij den der beyden ghemeente goeden mannen sullen nemen. Dit sal Claudius Dotignie oeck die Fransoysen aengeven, dat sij het selven Elsken sullen raden, so sij tot hen comen; ende wij oeck desgelijcx tot Mr. Jorys per dominum Carineum.
Item dat sij nu niet sal ten Nachtmael gaen ende nerstigheit aenwenden om die swarigheit te slechten.
46 lib.») Op desen tijt werden etlicken dienaers, ouderlingen ende Collecte der diacons ghevordert te comen ten huse des bisschops van Engelsen op Londen uut de duytsche ende fransoyse ghemeente, om te d^e^voTde entfangen van de collecte in Mary Spitel op verleden
gemeenten Paeschmaendage ghehouden summa 46 lib., waervan entdervreemde- fangen die Spaengiers ses pondt, die Fransoysen 20 lib.,
hLondene ende die Duytschen oeck twintigh ponden; gelevert doer die handen van Joannis Utenhovii ende Henrick Kuel.
Vercondinge Aengaende Maria Emanuelis, des afgesnedenen huysuut den pré- vrouwe, omdat sij gisteren, die bestembde Dingsdaghe, niet dicstoel van teghenwoirdigh was, ende derhalven tot den huydigen bekenn'ilige dagh uutgestelt was die besloten vercondinge te voren Mariae bescreven, so werdt van Petro Delaeno vercondight op Emanuelis. dese wijze:
Uut oerzake des texts Apocal. 3*), hoe dat men uut flauwigheit, jae lawigheit, dicmael daertoe compt, dat
1) Pond, waarschijnlijk wel engelsch pond, pond sterling.
2) Vermoedelijk is Openbaring aan Johannes hfdst 3 : 20 bedoeld," dat in de Statenvertaling luidt: Zie, ik sta aan de deur, en ik klop; indien iemand mijne stem zal hooren, en de deur opendoen, ik zal tot hem
inkomen, en ik zal met hem avondmaal houden, en hij met my>



4öi
men Christi stem niet hoort ende so haest hem doppende niet open doet ende derhalven men in groter swarigheit, Canticorum 5. jae oeck wonden1), mit den bruyt Christi, zijn ghemeente,
uuiupu vjeoit somwijlen iox soaanige vervremoainge, ais dat men mit den kinderen Gods mit het verbannen gheGen. 6. slacht van Cain huwelick maect, ende mit des vervloecte Gen. 9. Cains nacomelingen, die van Canaan, trout — als Esau, 26. die Isaac ende Rebecca, zijn ouders, bedroefde — nadien 'fol. 294.] die Israeliten bij een ander behoirden te versamen na des Deut. Heren gebot; gelijk oeck Tobias sijn soon leert, ende in Tobiae 4. Nieuwe Testament geseyt wordt: „die daer trouwe, dat Rom. 7. die in den Here trouwen"J), „want, men geen iock mit den
1 Cor. 7. ongelovigen soude aennemen" *). Hoewel sulcx in twe per-
2 Cor. 6. sonen bestaende, oeck van verscheyden religie, een huwelick 1 Cor. 7. zij, niet te scheyden4): als sulcx gheschiet nochtans ist 1 Petri 3. sonde, want het niet geschiet in den Heren mer veel meer
mit des Heren ende zijnder ghemeente verachtinge, wanneer om geit, schoonheit, mit den ongelovigen, werelschen, afgesneden ende dierghelijcken versamelt. Ende dese sonde is gelegen in die staet, feilen ende onbehoirlicheden der personen, dwelck huwelick, oeck huwelickslefen, niet is te scheyden. Want het is een ander aensien (dan) die ,eviticusl8. verboden graden van vader of moeder of kinders, suster of broeder of ander namaegscap van Gode verboden, in welcke
— so veel die ghemeente angaet — die schuldtbekenninge 1 Cor. 5. mit lijfscheidinge moest geschieden, als die sijn stiefmoeder
ten wijven heeft6). Anders so men een wereltsche, afgodische, gierighe of kettersche mensche trout: het huwelick blijft, hoewel die schuit bekent wordt, dattet niet in den Here geschiet is. Desgelijcke so iemant mit een trout, die van die ghemeente na des Heren Woordt afgesneden is, het huwelick blijft, men magh noch lijfscheydinge noch
— aengaende die liefde tot malcandere — hertscheydinge enichsins toelaten, maer allesins tot huwelicke vrede onder
1) Zinspeling op Hooglied 5:7: „Zij verwondden mij".
2) 1 Corinthe 7 : 39.
3) 2 Corinthe 6:14.
4) 1 Corinthe 7:12, 13.
5) 1 Corinthe 5:1.
Kerkeraadsprotocollen. 26



402
hen, enigheit ende liefde raden. Maer die sonde is gelegen, dattet niet in den Here gheschiet is, dat men niet zijn bekeringe heeft verwacht om den selven als lidmate der ghemeente te trouwen.
Zo is er nu onse susteren een, met namen Maria Emanuels, die haer vergrepen heeft, trouwende een afgesneden, nietemin vermaent sijnde van sommigen broederen. Is eyndelick bij den dienaren deser ghemeente ghecomen, ende na veel reden bekent mit tranen, dat zij tegen God ende zijn ~ ghemeente gesondigt heeft, trouwende een afghesneden in zijn onversoende staet.
So is gehandelt hoe men dese ergernisse soude mogen weren; so heeft sij bewillight die raadt der dienaren te . volgen, dat men't die ghemeente soude aenseggen in haerder [fol. 295.] teghenwoirdigheit, opdat sij also mit der gemeente mochte vereenigen,'tot welcke vereninge der ghemeente haer man Emanuel, als sij seyt, noyt afgeraden, maer veel altijt toegeraden; waeruut te verhopen staet, dat Emanuel mochte gewonnen werden, insonderheit so onse suster zijn huysvrouwe daer nerstelick doer des Heren ghenade toe arbeide.
Nadien dan dat zij also voer ons, dienaren, bekent heeft, so ist dat wij ul. allen in haerden teghenwoirdigheit vermanen, dat ghij 't oeck haer wilt vergeven, na het exempel Gods ende Christi Jesu; ende alle vriendelickheit bewijse, niet meer indachtigh dat sij misdaen heeft ende also voerdaen tot haer gesint sijt als of sij noit hierin haer vergrepen hadde, haer niet verwijtende maer alle liefde als een lieve suster ende vertroostinge bewijsende, opdat wij also mit vreughde ende zy mit ons moegen vermaken aen des Heren Heiligen tafel des Avontmaels.
15 Aprilis. In templo. Ipso Jovis die post meridiem.
Van die vech- Van Dominicus huysghesin is sus veel ghehandelt: tinge ten huse Sebastiaen van Wouwen, Dominicus' knecht, heeft alle Dominici ghe- dat hij van dese vechtinge bescreven hadde (bevestigt).. schiet. Cornelys, die Riemslager, arbeydt hem verantwoerden in 't gene dat hij van Sebastiaen beschuldight werdt. Dominicus' huysvrouwe, Lijsken, werdt mit Cornelys beschuldight, van dronkenheit, van het huys te verlaten tot tien uren tsavont,



403
van die kinderen te laten sonder vier etc. Aen beyden sijden brengen sij haer tuygen, oeck in tegenwordigheit Dominici.
Eyndelick tusschen Dominicus ende Willem werdt wat swarigheits ghestilt, sodat Willem de Meyer magh ten Nachtmael gaen. Maer Dominicus ende zijn huysvrouwe werden geraden als nu van den Nachtmael te blijven, om dat sij Mr. Pauwels swarelick beschuldigen ende met die anderen noch niet wel tevreden zijn.
Ende zij werden nerstelick vermaent om Cornelys 'mit [fol. 296.] den eersten uut den huyse te doen, dwelck Dominicus oeck belooft te doen mit den eersten.
Sebastiaen werdt insgelijcken" gheseyt ende twe anderen broederen, dat sij als nu niét sullen te Nachtmael gaen, want die sake nu niet kan voer den Nachtmael ghesleght werden, die wij na den Nachtmael hopen te eyndigen.
Cornelys werdt tot vrede geraden ende dat men op een ander tijt sullen die saken eyndigen, so wij best konnen.
16 Aprilis. Ipso Veneris die. Antonius Antonius Verreus et uxor uterque a caena iam Dominica Verreus cum arcendus, propter controversiam matrimonialis casus, auae abstinentur. transigenda putetur post caenam Dominicam per Petrum Delenum.
Marei Cle- Consulendum Petro Gerardi et Mariae, domini Marei m*nn1asmfil^oadliberis, ne accedant caenam, hoe saltem tempore, ne admittendi. ProPter inimicum offendatur.
Item Hansken filius ad caenam non admittendus. Per Claudium.
Rogandus per
Carirceum Ut dominus Carineus conveniat Matthiam Prophetam, an VrThlll adhuc irrequietus ergo Ludovicum Tyrium et seniores etc.
Mattheus Stil. Aengaende Mattheus Stilte, so sal men op een ander tes vercon: tijt zijn versoeninge vercondigen. dinge uut- ° &
ghesteit. Aengaende Peter de sager ») ende sijn huysvrouwe,
1 eter de Sager ',i f J J >
ende zijn
huysvrouwe. ., 0 .
1) bager is beroepsnaam; de man heette eigenlijk Brugman.



404
sullen morghen bij die consistorie comen om te vragen [fol 297] °f Z^ *Ct weten op M-r* JacoP te zeggen. per Claudium. Vrage van die Van Balthazar die Schilder sal Antoenis de Smit vragen
Baltnozar die
of hij versoent zij t'Antwerpen.
Schilder. Peter de sager ») geeft aen van sijn soon Lodewijck tegen Swarigheit Mr. Jacob Surgijn, in tegenwoirdigheit der predicanten weghlopen eno-e ouderlingen, desen stucken: vanLodewijck 1- Dat sijn sone harde op een matresse gelegen hebbe. Brugman 2. Dat hij mit gebroken hosen ende schoen gegaen hebbe.
'jaottp^nde' 3- Dat Mr- JaC0P hem niet so veel ëheleert hadde als Peter die hiJ* behoirde. sager. 4. Dat Mr. Jacop sijn soen noembde een leckardt2), leeghenare 3) ende schelm.
5. Dat Mr. Jacop Peter belyede van sijn soon, alsof hij van sijn wechlopen raedt of daet gegeven hadde.
Maer Mr. Jacop entschuldight sich also, dat Peter daer niet meer wist -toe te seggen, ende daermede tevreden was; belooft oeck daervan niet meer te spreken etc.
Pseudopro- Pseudopropheta deprehenditur Justus Velsius haganus pheta Velsius cum suis" falsis signis et vaticinijs. Predixerat mortem 6X d?ctisr"S ePiscoPi wintoniensis4) Horni •') et domini Gryndalli, episcopi londinensis, et domini Nouwelis 6) ante has Paschatis ferias et quorundam aliorum; in quibus falsis deprehensus et coram culpatus est, et palam ubique etiam a propriis derisus discipulis.
17 Aprilis. . Op Saterdaghe namiddaghe. JosijnSnoeck. Dat Josijn Srioeck niet te Nachtmael come dese tijt,
1) Zie noot 1 op de vorige bladzijde. 2) Leckhart = losbol. 3) Leeghenare zal wel leeglooper beteekenen. 4) Wintoniensis = van Winchester.
5) Robert Hom, waarschijnlijk in 1519 geboren, is onder de regeering van koning Eduard VI diens kapelaan geweest, werd door de troonsbestijging van Maria de Bloeddorstige gedwongen Engeland te verlaten, waarop hij zich te Zürich, Frankfort a. d. Main en Straatsburg heeft opgehouden; stierf eerst in 1580. Zie R. .1 u n g, Die englische FlüchtlingsGemeinde va Frankfurt am Main, (Frankf. 1910), 53.
6) Over hem zie fo. 45, sub 15 Bec. noot 1.



405
om veler erghenisse te weren. Per Petrum Belocez et ! Claudium.
I Dissensiointer Inter dominum Carineum et dominum Dorenum orta dominum xüssensio circa iudicium sectariorum, ubi queritur circa dominum61 condemnationem et salutem an sit medium. Unde orta Dorenum.
sunt quedam contumelio'sa inter utrumque. Reconciliantur mutuo, relicta tarnen causa controversa a fratribus post caenam Domini tractanda.
Of men den rechtgelovighen broederen ende dienaren, die den versakeren der vleyswerdinge, den Anabaptistis, [fol. 298.] niet connen verdoemen' noch saligheit toescrijven, maer Godes oerdeel bevelen: of men sulcken magh voer broederen houden of moeten voer blasphematoren houden etc.
Het huys- Aengaende die swarigheden tusschen Jan Kuytman van f ghesin .lans Hasselt ende Carel van der Eynden, so werden zij alle te KdenmNachVta." mael van den Nachtmael afghehouden, '"houden!" ^ Aprilis. In templo.
Ipso Dominico.
f Antonius de Dat men Antonius de Reus ende Lijsken aensegge, dat
r Reus voean- Sll on thokumnsticen Dnnrierninre hii nnn in rlon t.omnol
• op namiddage come.
[ ;Item Hans Item Hans van Santen ende Amele Blakers eodem ad van Santen nos tempore veniant. ende Amele.
Subquosuper- Refert dominus Utenhovius dominum cantuariensem ') intendente dixisse: utantur sua disciplina, suam tarnen operam pollism sandwi- cetur dominus episcopus londinensis. censes fratres. r
22 Aprilis. In templo. Ipso ordinario Jovis diei conventu.
JanKuycman. Jan Kuycman werdt toeghelaten. zijn swarigheit — mit Carel van der Eynde — bij zijn landlord te slechten, nadien toch- Carel geen goede vermoeden heeft van die consistorie.
1) Matthew Parker, de aartsbisschop van Canterbury, zal hier bedoeld zijn.



406
Die swarigheit Hans van Santen ende Amele Blakers zake werdt ghe-
enTehSleShandelt °nder die dienar^. °P dese wijse:
Dat men Hans niet can dwinghen om Amele ten wijve te nemen, overmits dat zij hem bedroghen heeft ende haer zake der beloftenisse zeer verwerret is.
Oeck dat hij niet gans vrij van haer bekent en werdt, overmidts dat zij niet alleen belooft, beslapen ende uutghecondiget zijn, maer oeck omdat hij — nadat hem die swarigheyden van harent wegen geopenbaert zijn ^- noch schijnt toegeseyt te hebben van haer te trouwen, so sij konde van die beloftenisse vrij ghevonden ende entslagen werden.
Nietemin dat wij dese zaken zijn consciëntie bevelen ende dat hij den Here bidde; wij willen hem oeck mit den gebede behulpsaem zijn, ende so wij iet meerder uut [fol. 299.] des Heren Woord conden bemercken, hem gerne openbaren.
So veele Amele aengaet, so werdt haer voerghehouden, dat sij haer leelick misgaen heeft, ende desen jongen man, Hans van Santen, jammerlick bedrogen heeft, tegen God oeck ende die ghemeente gesondight heeft; sal derhalven op thokumpstige Dingsdage haer schuidt vnp.r djfj^" meen te bekennen.
Daer en tusschen niet cleynmoedight, maer des Heren ghenade gedachtigh, die de arme bekeerde sondaers niet verwerpt, maer genadelick aenneempt. Maer sij soude eerst Petrum Delenum aenspreken om breder van die maniere van haer schultbekentenisse te spreken.
Vandiehuwe- Antoenius de Reus mit Lijsken, zijn'huysvrouwen, ghe'iusschlifAn-' vordf rt> comen tot den dienaren der ghemeente ende haer tonys Verreus swarigheit werdt daer aenghegeven, op dese wijse: namelick ende Lijsken. dat Antonis omtrent vijftien jaer verleden te Corterijck bij een vrouwe, ghenaempt Jan, converseert, geslapen ende huysgehouden heeft enen tijt lanck, ende haer belooft te trouwen ende is vader bij haer gheworden van twe dochterkens ieffens. Daernae van dese beloftenisse ghevraeght, die selve verlochent heeft ende een ander vrouwe, dese teghenwoirdighe Lijsken, getrouwet heeft, bij welcker hij oeck twe kinders gehadt heeft; zijn consciëntie dese



407
elf jaren vrijstellende sonder enige swarigheit, omdat hij die voerigen in ongelove belooft hadde te trouwen. Eyndelick uut oersake eender predicatie Petri Deleni, wat sonde het sij huwelickx beloften niet te houden, is in zijn consciëntie ongerust gheworden ende soect raedt bij [fol. 300.] die dienaren, jae Lijsken, sijn huysvrouwe nu, is beswaert of sij oeck in overspel leve etc. In dese swarigheit is der dienaren raedt:
1. dat sij haer sake sullen heymelick houden.
2. Ten anderen, dat sij God om wijsheyt ende raedt in alle oetmoedigheyt bidden, om dese swarigheit wel te middelen ende wij willen oeck den Here voer hen bidden.
3. Voert dat Antonys mit onser gescrifte over soude reysen na Corterijck, mit een getrouwe broeder tot sijn der troost, tot Lijskens versekeringe ende onser aanwijsinge, om alle zaken te vernemen, hoe die voerseyde vrouwe mit Jan gesint is —• eerst horende hoe dattet haer na der Scrift vrij (staet) Antonys te verlaten als overspeelder of aen te nemen — of zij hem tot-haer man eyschet. Opdat wij, dienaers, moegen weten, wat wij voertaen in dese sware sake sullen Antonys ende Lijsken moegen raden. Des souden sij coomen Petrum Delenum aenspreken eer Antonys reysde.
25 Aprilis. In templo. Op Sondage namiddage.
Van Peter de Peter de sager ') ende zijn wijf comen tot den dienaren, sagers wijf, ende met hen Gelys Dregge ende Hubrecht Elinck2). Lodewiet6 Petrus Delenus vraeght Peter de sager of hij in alles
tusschen haer tevrede ende te volle beantwoort zij, laestmael van
ende Mr. Jacop.
1) Sager is beroepsnaam; de man heette eigenlijk Brugman.
2) Deze Elinck was afkomstig uit het vlaamsche stadje Ronse, vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 280. Gedurende de twisten van 1564 en vervolgens was hij een voorman van de zgn. diakenpartij; vgl. A. A. van Schelven, De Nederduitsche vluchtelingenkerken der 16e eeuw, ('s-Grav. 1909), 166. Later diende hij de gemeente als ouderling; zie Werken der Marnix-vereeniging, S. I, D. I, register in voce.



408
Mr. Jacop Saai '), surggn ende ouderlingk. Hij seydt jae. Of hij oeck na zijn beloftenisse alst hooft zijn huysvrouwe gearbeyt heeft tevreden te stellen. Hij seyt jae. Maer dat sij nochtans niet tevreden ware. Die dienaers seggen, dat sij wilden haer alle tijt daerbij ghehadt hebben, ende meynden sij soude des Donderdaeghs ende des tSaterdaeghs voer het Nachtmael daerbij gheweest zijn.
Hij antwoort dat sij dat niet gheweten hebbe, dat sij moeste bij den consistorie comen, ende seyde tot Petrum Delenum, dat hij in zijn predicatie geleert hadde, dat men niet soude liegen ende dat hij selve toesage, dat- hij geen loegen seyde. Dit beviel den dienaren seer qualick, bewijsende dat Petrus Delenus recht geseyt hadde töt Gelys Dregge ende Hubrecht Elinck, dat sij en boden was, ende dattet Peter de sager aengheseit was. Peter die sager seyt, dattet hem niet voerstaet, oft dat hij 't vergeten heeft; eyndelick seyt dat die schuit in hem sij, dat hij 't niet tot zijn wijve gheseyt hebbe van comen. [fol. 301.] Na veel redenen bekent Jacomijn, Peter de sagers wijf, dat sij tegen Petrum Delenum ghesondight hebbe, valschelik verdacht makende, van luegen.
So handelt men mit haer. Zij beschuldighden Mr. Jacop, surgijn, mit die voerbescreven stucken ende dergelijcken meer, aengaende haer soon Lodewijck. Mr. Jacop begeert bewijs; so hij schuldigh bevonden werden, hij sal zijn schuit bekennen. Sij kan geen bewijs voertbrengen noch tuygen. So werdt zij vermaent haer schuit te bekennen.
Na lange woirden bekent zij, dat sij teghen Mr. Jacop, surgijne, ghesondight hebbe. Mr Jacop stelt hem wat hardt — hoewel niet sonder groter oerzake, nadien Peter sager ende sijn wijf lichtlick ende nu dicmael haer woorden weynigh acht ghegeven, ende qualick ghehouden hebben hoer beloften — om haer bekentenisse aen te nemen. Aenghesien sij henr sijn name ende fame ende huyse te corte dede. Maer hij werdt van den dienaren vermaent tot aenneminge der schultbekentenisse van Peters wijf, BBph dwelck oeck geschiet.
•t) Zie over dezen Werken der Marnixvereeniging, S. III, D. I, register in voce.



409
Zij belooft oeck — bekennende haer schuit mit tranen —, dat sij — als sij vermaent van den dienaren — aen te seggen sommigen, bij wien sij Mr. Jacop gediffameert hadde, hem bij den selven te onschuldigen etc.(!)
27 Aprilis. Die Martis ante prandium. Schuitbeken- Amele Blakers zake werdt van Petro de ghemeente na Blake're^an der Predicatie ende ghebede uut den predicstoel voerOudenaerde. ghehouden op dese wijse: '
1. Uut oersake ende verhael sijns texts, Genesis 9 '), van het verbondt — tusschen God ende Noë, zijn kinderen ende allen menschen, jae mit allen ghedierte; alle ghedierte, jae dagh ende nachte etc. —, so verhaelt hij wat sonde sij verbontbrekinge mit God, jae oeck trouweloos te sijn bij den menschen, aldermeest in huwelick saken; lichtelick te geloven ende sottelick sulcx doen, ende onbedachtelick breken.
Insonderheit als er copula carnis bij compt. Daerom de jongcheit, ouders, predicanten ende overheit hier behoirden een opsight te hebben, nadien hieruut grote swarigheden volgen, als een exempel ener onser susteren, ghenaempt Amele, medebrengt, qui iubetur ascendere gradus.
Als nu Amele opt hoighte staet, so bekent sij — ghelijck haer van Petro Deleno werdt voerghouden — dat sij ghesondight hebbe, niet horende die raedt ende vermaninge eens persone, daer sij haer eerst tot .die ghemeente ende Nachtmael wilde begeven, om die swarigheit eerst te slechten.
Noch meer sondighde, dat zij den dienaren, bedroghen ende gelogen hadde ende de jongeman, niet bekennende datter swarigheit (was), hoewel zij daervan so neerstelick
1) Bedoeld zal zijn Genesis 9:8—10, in de Statenvertaling luidend: Voorts zeide God tol Noach, en tot zijne zonen met hem, zeggende: Maar Ik, ziet, Ik richt mijn verbond op met U, en met uw zaad na U. En met alle levende ziel, die met U is, van het gevogelte, van het vee, en van alle gedierte der aarde met U: van allen, die uit de ark gegaan zijn, tot al het gedierte der aarde toe.



410
voer God gevraeght was. Maer hèimetlijcke wel laten uut den predicstoel uutroepen ende die ghebeden laten voer haer geschien; maer niet tevergeefs was, want God [fol. 302.] die heymelicke swarigheit int lichte gebracht heeft etc.
De literis De Hermanno Strichero leguntur litere Colthuni — ad Colthuni ad dominum Carineum scriptae — in quibus scribit de proCarineum in positionibus quibusdam Hermanni Stricheri, quas ait hic causa Ant- propositas nobis, circa magistratum etc. werpianorum Differtur causa a senioribus in proximum ordinarium et Hermanni conventum.
S<rtc*en. , .
In quem colhgerentur precipua quaeque quomodo in
causa controversa sit cum ipsis actum.
29 Aprilis. Op Donderdage.
Aengaende Antuenis Verreus, so behaeght den dienaren, dat hij een broeder of twe mit neme tot sijn reyse, tot tuyghen.
Item dat men hem een brieve van bescheyt soude mede doen, adverterende: dat sij niet schuldigh zij hem te nemen, tenzij dat sij wilden; sulcx bescheyt soude wij hem mede gheven, opdat wij alle bescheyt entfangende, hem ten besten mochten in sulcke sware zake raden.
Hierop werdt besloten op dese wijse, namelick dat men scrijven sal tot dier plaetse; als die capita causae mede. brengen, ende bekent werdt — na sijnder verclaringe —, onnodigh twe broeders mede te nemen etc.
[fol. 303.] Van Hermanni Stricheri zake werdt dus vele op Coolthuni brieve, op dese wijsea) (geschreven:)
[fol. 306.] *>)
Acta ecclesiae londino-germanicae. Mense Maio et Junio anni 1563.
a) Noch de brief zelf, noch zijn korte inhoud wordt meegedeeld. 6) F°'s 304 en 305 zijn Onbeschreven. F° "306 vermeldt in dorso,



411
Subducta menstrua diaconorum ratio. Dilata ministerii necessitas.
[fol. 307.]
Acta ecclesiae londino-germanicae. Mense Maio et Jnnio anni 1563.
lijffou? o XpisTOf b ff&T>?p iiiwv. Jesus Christus salvator noster. 2 Maii. In templo. Publicatur e suggesto de futura diaconorum ratione proximo Jovis die, ut tum adsint seniores et diaconi et quicumque ex fratribus adesse vélint.
Conveniunt ministri in causa Antonii Verreus, statuiturque ut illa causa plene describatur.
Causa item Antverpianorum, potissimum Hermanni, describenda decernitur ad Aembdanos, vel potius ad solum dominum Cornelium Coolthunium. [fol. 308.]
4 Maii. Ipso Martis die. Iterum in manus sumitur causa Antonii Verreus matrimonialis ita controversa; legiturque illi scriptum nostrum, iubeturque reverti una cum uxore sua Elizabeta ad nos proximo Jovis- die.
6 Maii. Ipso ordinario Jovis die.
Post subductam menstruam diaconorum rationem, agitur dë sublevando per ipsos ministerio. Sed nihil tum impetratur, quam ob rem illius necessitas in aliud tempus tractanda serio differtur.
overdwars geschreven, niet doorgestreept en aansluitend bij den inhoud van f° 323:
Oft men een kettermeester of syns gelijcken met haeren scarianten [= sergiant = bediende, krijgsman, v. Sch.] schuldigh is voer een oeverheyt te bekennen, om hem wederstandt te doen, so sij die handt aen iemandt sloeghen.
Offer men oeck sijn geloof voer den selven of uut versoeck desselven schuldigh is naectelick te belijden ende te openbaren.
Olf een Christen voer die wereltlicken oeverheits ... — die toch godloos ende in Religiezakc onverstandigh is etc. — sijn geloof naectelick te belij (!).



412
De Antoneo De Antonio Verreus agitur, et scriptum traditur domino Verreus. Doreno ad magistratum cortracensem exarandum, de quo proximo Dominico agatur latius.
Bartholomeus Proponit Antonius Asch de Bartholomaeo Huusman, offensus prop- quod conquestus sit de consistorii morositate adversus Petri^Brug11- uxorem Petri Brugman, sageri; sed Deo alias agendum man. videtur.
9 Maii. Op Sondage namiddage. Van hulpe Men handelt van des dienst noodt tot onderhoudinge houdi°n"ed s ö-esselven> maer niet sonderlinge besloten, dan dat sij diensts. sullen malcanderen helpen, ende die diaconen beloven huer hulpen. Het werdt niet ongheraden ghevonden, so Henrick Pape ende Peter in die Grou Hond') aengesproken Hoe Herman- wareni om sommigen aen te spreken ende te versameien etc. nwsStricherus Refert Joannes Ingelram, dat hij van Jacop van Aken weygert gesproken heeft, die daer bekent heeft, dat Hermans (!) recommen6 Stricherus hem ende sommigen anderen gheweygert heeft deren aen dieeen commendaeybrief te geven tot den dienaren ende ghemeente ghemeente van Londen, van Londen.
Van Antoenys Van Antoenys de Reus. Daer compt van sijnent wegen Verreus. Peter FeloenJ), die werdt aengesecht, dat wij nu veel te doen hebben ende die zake groot is, derhalven sal men op thokumpstigen Dingsdage sal comen (!).
Van swarig- Die voerseid Peter werdt oeck aengheseit, dat men 'peterlTT'16" 8Pre'cen sa* van swarigheyt tusschen hem ende Jaques ende Jaques Matte op thokumpstighen Donderdage of op een andere tijt. Malle- [fol. 309.]
11 Maii. Op Dingsdage.
Van Mr. Jorys Dat Mr. Jorijs op thokumpstigen Donderdag bij ons
ende Elsken come ende Elsken Pelz mit haer meester ende vrouwe. Pelz.
1) Deze naam zal ontleend zijn aan het uithangbord of den gevelsteen' van het huis, waarin gezegde Peter woonde.
2) Blijkens Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 283 was deze Feloen uit Kortrijk afkomstig.



413
Van den brief, Antoenys de Reus compt bij ons ende Lijsken zijn in die zake vrouwe; hem wert voerghehouden, dat onsen brief gheVerreuTghe- screven zrJ aen die overheiden van Cortrijck ende niet aen screven aen die pastoren, om die periculen die hem daerover mochte die oeverheit comen.
van Cortrijck. Oeck werdt hem ontraden te reysen selven, maer liever dat hij een bode soude derwaerts schicken. Dit viel hem mit den eersten wat swaer, maer ten lesten so seyt hij, dat hij na Brugge wille reysen ende van daer doen een bode na Cortrijcke reysen, om dese zake te beschicken.
Ten lesten op den zelve dage werdt dese brief van Adriano Doreno ghescreven aen die oeverheit van Cortrijcke, onderteeckent ende besegeit van Petro Deleno ende Nicolao Carineo.
13 Maii.
Op Donderdaghe, ordinario Jovis die.
Consistorialis Op tokumpstighe Pinster-sondage ende Pingster-maendage fidei exami- Nachtmael, op naest Sondage te verclaren.
Derhalven op naestcomende Donderdage — festo scilicet Ascensionis — sal men tweemael prediken, op voermiddage prophetie ende namiddage ondersouck des geloofs, ende t'Sondaeghs open belijdenisse des zeiven.
Oeck werdt ghelesen die confessie van Wesel'), ghedaen van Peter Felhoen tot Jan Inghelram, uut oerzake eens briefs Jaques Mattes tot Jan Inghelram gescreven teghen voerseid Peter Felhoen.
[fol. 310.] Mr. Jorijs Bouweling ende Elsken; hij beschuldight Elsken van scheldbrieven teghen zijn huysvrouwe tot haer moeder ghescreven, dwelck zij niet lochent.
Elsken wilt van Mr. Jorijs bewesen hebben, dat zij die kamer ope ghedaen ende bij Baker geslapen hebben.
1) Waarschijnlijk zijn de artikelen bedoeld, die door A. Wolters, Reformationsgeschichte der Stadt Wesel, (Bonn 1868), zweiter Anhang, Urkunden, sub n° 14b zijn afgedrukt. Jaques Matte woonde destijds te Wezel; zie J. H. Hess els, Register of the Attestations etc. (Amst. 1892), n° 4; M. F. van Lennep, Caspar van der heyden, (Amst. 1884), 218.



414
Mr. Jorijs wilt over zee zijn zake handelen ende niet bij der consistorie: want oeck Elsken aller swarigheit oerzake zij tusschen zijn dochter ende Baker, als die heer van Suffock zeit.
Daer valt een swarigheit tusschen Mr. Jorys ende Elsken aengaende haer dienst; so seyt Mr. Jorijs, dat Elsken zijn . maechde zij. Elsken brenght een besegeit scrifte van burgermeesteren ende scepenen van Goch, contrary tuygende.
Elsken werdt gesonden om te huys te halen die copie van die scheldbrieve, die wij sullen lesen ende daernae oerdelen.
Item het waer goedt dat men haer sal vraghen oeck van Joost Vejrnuelen.
Elsken wederghecomen mit William Pycman, ende hij beschuldight die dienaers, dat sij haer belofte niet gehouden hebben.
Zij brengt die copie uut Willems brief.
16 Maii. Op Sondaghe.
Quaestie Aengaende Wouter die Merzer'), t'Antwerpen ghevangen, Wouter des 0f hij mochte te hove solliciteren. Merzers.
Antwoort dattet wel gheorloft zij, maer dattet swaer zij te raden, omdatter pericule schijnt te sijn van zijn leven.
So hij wille solliciteren, dat hij die vorsten te Francfordt *) solliciteren.
Vaneenbedde Mr. Jan Inghelram geeft aen van Andries — nü sijnde voer ndries ^e (jambrydge3) — om een bedde te verwerven, of ten teCambrydge. . ,
minsten so veel ghelt schicke, waermede hij mochte aldaer
een matres copen. Die diacons accorderen tot een matresse voer hem etc.
1) Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 284 wordt hij Wouter de Metser genoemd.
2) Zijn met deze vorsten mogelijk de te Frankfort verwachte deelnemers aan het kroningsfeest van keizer Maximiliaan II (Nov. 1562) bedoeld 1
3) Vermoedelijk studeerde deze Andries te Cambridge aan de Universiteit: cf. A. A. van Schelven, De Nederduitsche vluchtelingenkerken der 16e eeuw, ('s-Grav. 1909), 91 n. 7.



415
Op een Saterdage op namiddage consistorie, quia proximo Jovis die festum est. Aldan soude men Mr. Jorys Bouwelinge ende Elsken Pelz bij ons vorderen. Indicabitur per dominum Carineum et Glaudium. [fol. 311.]
20 Maii.
Ipso Jovis die, Ascensionis festo. Consistorialis Post fidei examinationem, haec acta: ut proximo Dominico fidei exami- agatur post meridiem de examinatione sui loco predicationis. na io ). gj temp0rjg non fuerlt satis, pretermittendus Cathechismus.
Iam Dominico fieri propter pauperiores servos et ancillas, qui operario die adesse nequeunt.
Commenda- Die Sabbati post meridiem agendum de testimoniali ticum pro do- domini Gallasii, presente etiam domino Utenhovio, quo "scriptum8 0 *um legetur scriptum Gallorum in ipsius commendationem
testimoniale. exaratum.
YanJanKuyc- Aengaende Jan van Kuycman van Hasselt — wiens man ende op scrifte doer Antony die Smit of Scheerslijper werdt aen'mVmetdengnegeven ende daermede zijn begeerte aen die raedt der sijnen ten ghemeente — so werdt goedt ghevonden ende bevolen, Nachtmael doer den verseid Antony weder hem aen te geven, dat toeghelaten jjjj j£arel van der Eynde in teghenwoirdigheit sommigher broederen sal aenspreken ende sijn schuit bekennen, aengaende die hij misdaen hebbe tegen Carel; oeck bereyt te vergeven waerin Karei sijn schuit bekent. So niet, dat hij lijckewel!) geen haet in sijn harte noch ongunste willen teghen hem draghen — al ist dat Karei onwilligh blijve—; ende so die twist of verschil des plaetse of kamer aengaet, dat hij dat late in die handen van onpertijger richters ende insonderheit sijnder landlords of huysheers, tbereyt die gerechtigheit alletijt te wijeken. Ende also sal Jan van Hasselt moeghen tot den Nachtmael met den sijnen toeghelaten werden.
a) Nog in margine: De probatione sui concio proximo Dominico et deinceps Dominicus aut festus servanda propter tenuiores fratres, qui alias adesse nequeunt.
1) Lijckewel = nochtans.



416
22 Maii.
Op Sater da ge op namiddaghe.
Raedt werdt Elsken Pelz gegeven — want Mr. Jorys, entboden, niet quam — dat sij soude scrijven tot haer vrienden, schuit bekennende van haer scheldtbrief, dwelck zij sal vertoenen domino Nicolao Carineo mit wien sij sal handelen, om die brief te maken; ende sij sal mit Mr. Jorijs Bouweling handelen etc.
Op Sondage aen te geven den Schoenlapper ende Corfmaker, om op thokumpstigen Dingsdage haer schuidt bekennen.
23 Maii. -
Ipso Dominico post meridiem.
De testimoni- Post publicam fidei professionem conveniunt ministri, aU pro domino et agitur de his:
Nicolao , .. ... . . , ...
Gallasio. legitur gallicum pro domino Nicolao testimoniale consistorii gallici').
Dominus Joannes Utenhovius scribet simile latinum ut et a nobis subsignetur2).
Van Peter Tot Peter Ardoys sal men scrijven, wiens brief aen Ardoys brief. petruai Delenum ende Joannem Utenhovium gescreven was ende voergelesen, van twe vraghen, of men een ghemeente onder het cruys mochte aenrechten; want hij meynt niet.
Of men een paep magh horen; hij seit jae.
Of der Papisten doop uut Christo of uut den duvel sij.
[fol. 312.]
27 Maii.
Op Donderdage ordinario cetus die, in templo.
In aedibus Gerit Martenz. de Haen verhaelt hoe dat Claes de
Petn Deleni Moenick ten eersten bijna die principaelsten te Brugge presente J r r &&
domino
Levino.
1) Bij J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn III, (Cantabr. 1897), sub 80 is dit getuigschrift te vinden, d.d. 14 Mei 1563.
2) De inhoud van dit stuk is te kennen uit J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn III, (Cantabr. 1897), n° 81. Het in den



41?
verleyt hadde binnen Brugge, aldermeest die Castalijns — die nu ghevangen zijn om Christus willen — mit zijn schoon spreken, ende soude eyndelick verdorven zijn ghetoevensfu k worden' ten ware dat hiJ gesien ware gheweest te Brugge bevonden van int hoeyennuse converseren - ghenaempt die Palmboem —, . Clay de ende zijn loeghenen ende bosen stucken doer die voerMonnick. seiden Castalijns bevonden; namelick vermaent zijnde van het dicmael ten hoerehuse te lopen, seyde dat hij daer een naturlick suster hadde, ende dat hij na het exempel Christi der selver ende de anderen sochte te winnen etc. Dwelck oeck valsch bevonden, want hij nachtsusters tot bijslapen daer hadde etc.
Aengaende Mr. Jacob Claesz. sal men hem in den name der consistorie ende der ghemeente vermanen ende bidden, dat hij sommige ergelicke dingen afleggen, te weten die ringen, boerden, tasse ende goldel(!) omdat sommigen daeraen geergert sijn; dwelck niet kan geweert werden, ten sij dat hij 't aflegge.
De altero conventu servando proximo Sabbati die post meridiem in templo, quo convenient seniores.
30 Maii. Ipso Pentecostes Dominico.
Celebratur caena Domini in templo ecclesiae londinogermanicae.
Post meridiem.
Huwelick Daer werdt bewillight een huwelick te vercondigen tusschen (!) tusschen Francoys Honigh ende Neelken Neits.
Hansken ende Hansken ende Mayken werden toeghelaten ten Nacht-
1 yken mael, mit bescheyt dat sij een briefken bringe van den Marcus ten J ö
L nachtmael vader-
! toeghelaten.
tekst genoemde document zelf kan het daar afgedrukte echter niet weergeven; volgens Hessels toch publiceerde hij niet een stuk van de hand van Utenhove, maar van die van den fransehen predikant Jean Cousin.
Kerkeraadsprotooollen. 27



418
Peter Gerit- Peter Geritzoen begeert oeck tot den Nachtmael te zoen schuit- gaen, mit vercondinge van zijn schuldtbekenninge uut vercondinge ^en predicstoel. Maer omdat sijn bescheyt van sijn vader ""dick'stoel. niet brenght, so ist naghebleven. [fol. 313.]
1 Junii. Op Pin gx ter Dingsdage.
Robert Robert die Ketelaer compt, mit Hubrecht ende Francoys de Ketelaer. Ketelaeren, die nu drie jaer lang van die ghemeente vervreembt mit den selven geen Nachtmael ghehouden heeft; eerste oerzake zijnder verbitteringe: ende vervreembdinge van Adriano Haemstedio. Het dunct den broederen goet, dat hij sijn schuit opéntlick voer die ghemeente bekenne; so hij 't weygert, dat men hem niet toelaten sal.
Hij werdt vermaent hem te beraden mit God, om sijn schuidt opéntlick te bekennen voer die 'ghemeente ende dan den dienaeren aen te geven.
Want hoewel mit tranen hij bekent zijns schuit groot, nochtans niet gesint was opéntlick te bekennen.
J5|f.' 3. Junii. Ordinario Jovis die.
Subducta Subducitur menstrua diaconorum ratio, post eam agitur diaconorum de hisce °): ratio.
Van een Van een weetdoender '); werdt .uutghestelt tot naeste weetdoender. Sondaghe.
Van Fermijns Van Fermijns onghedoopt kinde; het dunct den dienaren onghedoopt goedt dat men hem vermanen late doer Bartholomeus kinde.
a) Doorgestreept volgt hier: Van Hans Aengaende Hans ende Amele werdt van den dienaren ende Amele. besloten, datmen hen sal antwoorden, dat wij nu niet konnen van haer saken handelen, maer dat wij op tokumpstighen Sondage op namiddage daer van sal(l) spreken, in die volle consistorie der ouderlinghen.
1) Bode van den kerkeraad.



419
Huysman ende die vooghden. Indicabitur per Henricüm Cue], et per Adrianum Dorenum, qui tutoribus indicabit. Dat men ons bootschap brengen op toekumpstig Sondage.
SS*1 l14'1 XTLf1mbrech.t Gerstman compt mit Hans van Santen ende
eLae\më.V e ïen.mit,.Amele voör die ouderlingen. Daer werdt van die huwelichswarigheit gehandelt.
Amele seit, dat Thomas eerste doer hoererije die beloftenisse ghebroken heeft, als sij uut zijn mondt ghehoirt heeft.
Hier werdt veel ghehandelt van die maniere om dese swarigheit te eyndighen.
Namelick so men den voerseyde Thomas konde herwaerts doer des bisschops citatie vercrijgen, of dat hij ïemandt m sij nder plaetse voer hem machtigh make om sijn zake hier te Londen te handelen, ende te condescenderen tot den eysche van Amele etc.
Maer hiervan soude die dienaers breder spreken op tokumpstigen Sondage.
Het dunct oeck niet ongeraden, so Lambrecht Gerstman die reysen wilde aenveerden.
6 Junii.
Ipso Dominico post meridiem, in templo
°«JK"* ....
Jï*ee* Van,. een weetdoender») bewilligen diaconen mit den weetdoender. ouderlingen wat sij doen. Op sulcke wijse, dat hij een schelling hebbe ende van den rycken entfangen, van den armen van den diaconen, ende in consistorie last, uut den block. Maer hiervan sal men noch breder spreken, ende oeck wie die weetdoender sal zijn ende hoe men dat die ghemeente sal aengeven etc.
Want dit is dus eerer besloten van den predicanten, ouderlingen ende diaconen.
Van Amele ende Hans werdt besloten . dat iemant overreyse, insonderheit Lambrecht Gerstman, so het hem gelegen ware.
t) Bode van den kerkeraad.



420
Gerardus dè Haens swarigheit van Maria Emanuels schuldbeken tenisse gheslecht.
[fol. 315.] Op tokumpstige Dingsdage tsamencompste beyder gbemeenten in di fransce kercke.
8 Junii. In nostro templo germanico. Op Dingsdage.
Gerardus de Haen heeft een swarigheit uutstaende, aengaende die schuldtbekentenisse van Mayken Emanuels, ende daervan mit Adriaen die Cuyper gesproken:
1. Als dat sij niet op die hooghte *) soude schuit bekennende etc.
2. Item dat het niet scriftmatigh zij, sulcke schuldplaetse te hebben, jae dattet een cake *) gelijck zij.
Moses ende Antonys Scheerslijper geven de saken in sijn tegenwoirdigheit voer die ouderlingen aen, ende die swarigheit geslecht ende Gerit begeert dat men 't hem vergeve etc.
Post meridiem. In templo gallico. In menstruo utriusque ecclesiae consistorio.
Causa Joannis et Amelia agitatur hoe modo:
Proponit, imo potius exponit Petrus Delenus omnem fratribus gallis ab initio rem, rogans ipsorum consilium.
Illis videtur ut Amelia cpniungatur Joanni van Santen, primo quoque tempore ne graviora sequantur.
Inde Lambertus Gersman causam in manus sumit Antverpiae peragendam.
Unde indelegatis — ut habent commissa — singulis et cunctis, scriptum inde per publicum notarium exaratum referet potissimum, quod Thomas insciis parentibus ex luxuriosa stulticia verba de coniugio aliqua fecerit.
Quod post in, fornicatione vixerit et etiam nunc vivat.
Quod eam nolit coniugem etc.
Indicandum nostris solvendam pro templo Gallorum annuam et amplius solutionem.
Menstruus utriusque consistorii conventus. Van Hans ende Amele
1) Een gedeelte van het kerkgebouw, vermoedelijk het rond den kansel gelegen gedeelte, was enkele • treden opgehoogd.
2) Cake = schandpaal; vgl.: aan de kaak stellen.



421
[fol. 316.]
10 Junii. Ordinario Jovis die. ' Huwelick tus- Heyndrick Kyningk, handschoenmaker, compt mit | senHey/nrfWcfcJanneken Stace van Oudezee uut Vlaenderen, begeren f ende Jannekentot den huwelick tsamen bevestight te werden; ende men Stace. sal op tokumpstighe Sondage vercondigen.
Die broeders spreken van die ghemeente van Cuelen op die vrage van Warner.
j; Om Levinus Van Levinus Codius, dat hij op thokumpstige Donderdage aen te seggen 0p namiddage een corte vermaninge voer die consistorie
maningeVte" hebbehebben.
Op den tokumpstige tsamencompst, dat men spreke van die vernieuwinge des boets van laetcomen of absentie.
: Swarigheit Peter Castelijn compt tot den dienaren met een momhuwsU^M1161 ^are ^ van Jann*^en Stace, N. Gelijs die Wale, die ghel su|ien Heyn. stelt is in die plaetse van haer ghelovighe oom, wonachtigh ,- drick ende te Francfordt, N. Jan Barvoet, dwelck niet consenteert tot rJannekenvoor-dit huwelick mit Heyndrick Kyningk, maer wil dat men f wihe inersb'c-scr^ve na francfordt tot haer oom.
I veelhebbers. Maer die dienaers geven goede ghetuygenisse van hem, ende meynen dat niet nodigh sij derhalven die zake uut te stellen. Nadien hier lang vertreck te vresen zij van Franckendale bescheydt te entfanghen.
1) Blijkens hetgeen tb. 320 sub 27 Juni te vinden is gingen deze beraadslagingen niet over een te Keulen bestaande, maar veelmeer over een nog tot institueering te brengen gemeente. Had men vóórdien in „das hillige Coeln", dat zooveel als „ein zweites Rom" was, daartoe den moed nog niet durven grijpen, klaarblijkelijk achtte men, nadat in 1562 aartsbisschop Johann Gebhard gestorven en door Frederik von Wied vervangen was, tengevolge van diens cassandristisch, half Roomsch en half Hervormingsgezind optreden, de tot nog toe bestaande bezwaren zoo goed als vervallen. Cf. E. S i m o n s, Kölnische KonsistorialHeschlüsse (Bonn 1905), 11; A. A. van Schelven, De Nederduitsche Vluchtelingenkerken der 16e eeuw, ('s-Grav. 1909), 269.
2) Voogd.



422
[fol. 317.] Nietemin so werdt besloten, dat men die publicatie sal uutstellen, ende dat Loys Tyrii met Claudius sullen scrijven aen haer oom om consent, ontrent een maent, anders het stilswijgen voer consent te houden.
11 Junii. Op Vrij dage.
Verclaringe So compt Mr. Marcus mit sijn sone Joannes ten huse ^etei^Ger't11 ^>e*r* Deleni — gesint na Vlaenderen te reysen — ende ïoen, zijn ver- verclaert in sijnder teghenwoirdigheit ende Gerardi de soeninge ende Haen, hoe dat hij- mit Gerit Peterz, zijn soene, vereenight scrifte. zij ende hem des een scrifte zijns handt gedaen hebbe, oeck dat hij dit selve Loys Tyrii te kennen ghegeven hebbe, opdat moege tsijnder tijt ten Nachmael(I) gaen.
Van Heyndrick Daer compt Antonys de Smit of diacone, sprekende van Kyningende die zake van Heyndrick verseid ende Janneken, hoe dat loors^d" Gelys, haer beveelhebber'), bekent hebbe voer Lambrecht Gerstman ende Simon Verwoest, coldermaker, dat hij der dochter volle hebbe ende magh daerin doen wilde, van haer oom sulcx entfangen, uut te gevenJ) tot enige vrome broeder der ghemeente, jae dat die oom selve soude sulcke volle macht hem ghegheven hebben, om dattet te verre te scrijven etc.
Ende so sij hem hadde aengesproken, dattet hadden moegen geschien, sonder derwaerts te scrijven etc.
13 Junii. Op Sondage op vroeghmorgen.
In edibus Comen Simon VerWoest, Antonys die Smit ende HeynPetri Deleni. drick Kyning ten huse Petri Deleni in zijn kamer, daer hij studeerd, ende segget dat Gelys die mombaer *) of beveelhebber van Naenken of Janneken verseide niet te seggen, om tot dit huwelick te bewilligen. So werdt uutgestelt van Petro Deleno om na der predicatiën daarvan mit den dienaren te handelen.
1) Beveelhebber = opzichter; hier wel: voogd.
2) N.1.: ten huwelijck.
3) Voogd.



423
Nunciatum Maer als Petrus Delenus in den tempel was bij den prein templo. dicstoel, so compt Willem, die schoenmaker, ende seggen
teert tot^feèt *"J tevreden zij dat men met het hufvelick voertvare.
huwelick van So werdt dan dat selve huwelick uut den predicstoel Naenken. verclaert.
In templo op namiddage.
Van een Aengaende een weetdoender '), so werdt Antonys daer weetdoender. (Voor) bestempt van die ouderlingen ende diaconen.
Zijn betalinge Aengaende het payment, so werdt bestempt een schel-
of loon. linge, zij voer armen of rijcken; ende voer den armen
sullen die diacons betalen uut der aelmoesen. Ende voer
• die consistorie versamelinge sal men uut den block betalen, [fol. 318.j
Discessus D. Nicolaus Gallasius accedit ad presbyterium, presen¬
tibus etiam diaconis, parans diecessum, gratias agit fratribus pro prestita sibi suaeque ecclesiae ope, quam nostrae coniunctam esse cupit, suamque semper opem pollicetur. Petrus Delenus idem germanice fratribus refert et domino Gallasio illorum nomine illi vicissim gratias agit, et iunctis dexteris Domino commendatur, et mutua invicem opera promittitur *).
17 Junii. *
D. Gal
Op Donderdaghe.
Tuughbrief D. Nicolaus Carineus scrijft een tuughscrifte voer Aelken
van Susanna Faes, Joes vetwaryers of caescopers huysvrouwe, hier te "te^Lo°dhter Londen van kinde gheleghen, ende ghedoopt van die ghedoopt. pastoren templi Jesu, het kindts name zijnde Susanna, gheschien " in teghenwoirdigheit veels volcx, insunderheit
1) Bode van den kerkeraad.
2) De getuigschriften, die Gallasius meekreeg, zie J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn III, (Cantabr. 1897), n°. 80, 81. Kort daarop vertrokken ging hij rechtstreeks naar Genéve. 30 Juli 1563 was hij daar reeds. September d. a. v. is hij predikant te Orleans geworden, welke standplaats hij later weer voor een professoraat te Lescar heeft verwisseld. Niet voor 1579 is hij gestorven. Zie F. de Schickler, Les églises du refuge en Angleterre I, (Paris 1892), 136. n". 4; E. Doumergue, Jean Calvin, III (Lausanne 1905), 603, 604.



424
Jacobi Byiocez, Jaques Panzermakers, Aechtken Claes ») ende Neelken Burgots als tuygen ende peten hiertoe ghevordert. _
Van een Van die tzamencompste der ouderlingen werdt op dese broecke *) des wijse besloten: dat men des Sondage ende ander leeghendN^absentie dagen 8) na der predicatiën op namiddagen tzamen comen, der con- die ouderlingen; insgelijcken des Dingsdage na der pre. sistorie. dicatien tsavonts te ses uren te laten, ende voermiddage omtrent ende voer twaelf uren.
Item dat men uut den predicstoel niet sal vercondingen van het blijven der ouderlingen; ende so die diacons sullen moeten blijven, so sal men aen die kerckdueren aenseggen.
Aengaende die Donderdage als te voren op bestembde tijt ten langsten voer drie uren, dan sal men den namen des Heren aenroepen. Die daer nae compt sal een brockes) betalen tot den armen besten óf ghemeynte ende kerckelike noodt.
Die na drie uren compt sal een penningen betalen. Achter vier uren noch een penningck meer. Na vijf uren noch een penningck meer.
Op den leeghdagen alsulcke broecke; twe penningen zijn der absentie.
Dit sal men op Sondage den anderen dienaren oeck voerhouden.
Hiertoe consenteren:
Loys Tyrii.
Petrus Delenus.
Nicolaus Carineus.
Dominus Joannes Utenhovius.
Adrianus Dorenus.
Peter van Belocez. Dese sal een penninge betalep so hij na drie ure comen, ende twee penningen zijnder absentie op Donderdaghe.
1) Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 284. vermeldt: Achtken Claes, Jacobi Chirurgi uxor.
2) Broecke of broeke = boete.
3) Leeghdag = rustdag, vierdag.



425
[fol. 319.]
20 Junii. Dominico die, post meridiem.
Jacop van Brabant mit een zekere weduwe zal op tokumpstige Donderdage bij ons comen, om een huwelicxzake mit zijn bescheydt.
Aengaende Herman van Swol werdt aenghegeven, wien hem tot een wijf mochte toeraden. Het werdt op bedencken ghenomen.
Van Moses, vercoren tot den quest') op S. Martin2), mit Peter in die Grawe honde 3), mit Frans in S. Jans hoofdt *) ende Herman van Moock.
Hierom laet Moses doer Carineum raedt vraghen aen die consistorie wat hen te doen staet.
Het dunct den broederen goet, dat Moses, Jan Diricz. int ampt blijven, maer dat zij arbeiden om Frans uut de quest gedaen werde, ende middel ghesocht werde om ten rechte brengen. Waert moegelick tot ghemoedebeteringe.
24 Junii. In templo. Op Donderdage, D. Joannis Baptistae festo.
Jacop van Brabant van Yperen, scrijnwercker, compt mit Matthijs Prophete ende Hans zijn sone, ende een weduwe mit name Jacomijnken van Leecke van Yperen, vidua uxor olim Carel le Fort.
Dese verseide Matthijs mit zijn sone tuyghen, dat die ouders ende vrienden van beyder partyen, dattet hen wel behage mit scriften betonen (!).
Daer werdt verhandelt van een clappernye, dwelcke soude zijn dat sij een ander verlooft soude zijn.
Hierop antwoordt zij, dat die persoon over zee wel huwelickswoorden (gesproken hadde), maer dat sij daer geen antwoordt ghegeven hebbe (!).
1) Quest = collecte.
2) Een wijk van Londen.
3) Aanduiding van de gevelsteenen of uithangborden van de door genoemde mannen bewoonde huizen.



426
Ende daerop hebben sij tot haer ouders ghescreven of sij van enighe swarigheit (wisten). Maer sij antwoorden van geen swarigheit wetende, maer dat hen het huwelick wel ten wille ware.
Item dese twe personen Jacob ende Jacomijn verschijnen alsnoch liberi tot malcanderen. Haer eysch is of sij moghen vercondiget worden uut d n predickstoel tot een huwelick.
Het behaeght den dienaren dat zij vrij blijven totdat zij trouwen.
Item dat men drie weken vercondigen.
Daerentusschen moeghen zij oeck doer een goeden vriend breder bescheyt tot haer besten beschicken. [fol. 320.] Maer Jacop betoont sich tot het scrijven onwilligh;
eyndelick hij belooft te scrijven ende te senden, ende so bewillighen die dienaren dat men, als gheseyt is, sal vercondighen, beginnende op thokumpstighen Sondage op de3e wijse:
Een huwelick E-en huwelick tusschen Jacob van Brabant, van Yperen, te vercondi- scrijnwercker, ende Jacomijnken van Leecke, van Yperen,
gen tusschen nagbelaten welen ') Carels le Fort.
Jacob van Brabant ende
Jacomijn van 27 Junu.
Leecke.
Ipso Dominico, post meridiem. • . Die brief Marei die Nayere, diener *) der ghemeente te Brugge, werdt ghelesen in die zake van Antonys de Reus, te kennen, gevende, dat onse brief aengegheven zij aen die heren van Corterijck.
Van Jacomijn. Aengaende Jacomijnken Leeck, so werdt een brief heden ken Leeck. entfanghen, in welcke gheen swarigheit werdt voerghewendt ende werdt lyckewel nodigh gheacht te scrijven.
Van die rake Van iemandt na Coelen te senden, om een ghemeente van Cuelen. '
1) Welen = wijlen?
2) Vermoedelijk beteekent dit woord hier: ouderling. Alle leden van den kerkeraad werden in de 16e eeuw „dienaren" genoemd, en een brugsch predikant Marcus die Nayere is niet bekend.



427
aengheven.
daer te bouwen. Die sendinge ende hulpe werdt nodigh ende onuutsprekelick (!) ghevonden ').
Oeck nodigh gheacht certificatie deses eyschens der Colenaers te sien van haer eyschinge.
Questie wien men sal senden.
Interim so sal men Warner bij ons vorderen tot op thokumpstigen Dingsdage.
29 Junii.
Post meridiem. Op Dingsdage, D. Petri festo.
Wameri Warner compt in die consistorie, ende hem werdt voer-
ghehouden dat van dese zake op verleden Sondage besloten. Te weten, dat hij een brief van daer vercrijghe mit som-
migher handen onderteeckent.
Antwoort geeft Warner dat hij sulcx wil verwerven ende oeck van teergelt versorghen.
Van Alit Van Alit Boefken. Het dunct den broederen beswaerlick Boefken. haer aen te nemen, die te Eembden is afghesneden om haer hoerderie ende dierghelijcken stucken meer. Het dunct niet ongheraden, dat Bartholomeus Huusman scrijve aen die van Eembden.
[fol. 321.] Van kinderbegravinge op thokumpstige Donderdage spreken mit die diaconen.
[fol. 324.] «)
Anno 1563. Acta ecclesiae londino-germanicae. Mense Julio, Augusto.
a) De f°'s 322 en 323 zijn onbeschreven, behalve dat op f° 323, overdwars geschreven, het volgende te lezen staat, dat klaarblijkelijk aan-
1) Inderdaad is kort daarop te Keulen een vluchtelingengemeente tot stand gekomen. Reeds in 1565 vinden we er sporen van. Zie A. A. van Schelven, De Nederduitsche Vluchtelingenkerken der We eeuw, ('s-Grav. 1909), 269.



428
[fol. 326.]
1 Julii. Op Donderdage.
Menstrua dia- Post subductam diaconorum rationem menstruatn agitur conorum de his sequentibus. ratio.
Van noodt- Meester Francoys, van Hondeschote, presenteert hem hulpe tot de om die ghemeente hier in die peste te dienen.
pest'). jjjj werdt gedanct ende die armoedt werdt voerghewendt, en geen seker stipendium toegheseyt.
Maer hij neemptet niet aen. Ende het sal nu Mr. Pauwels ende Mr. Rembarts2) toegesproken worden, om die ghemeente behulpsaem te sijn.
Dit sal men uut den predicstoel vercondigen.
Wie om geit Item dat men een Sondage vercondige van broederen wil waken.
sluit bij hetgeen f 306 in dorso — eveneens overdwars geschreven — te vinden is:
Ten eersten zijn wij gedrongen so ernstelick die dienaren in den Nederlanden ende so heftelick te waerschuwen, uut oersake der swaren gheruchten in Vlaenderen, oeck uut drijven der sommigher broederen in Vlaenderen, ende het scrijven van Godefrido Wingio, die ghenouch te doen hadde om wederstaen het aengheven ende drijven van sommigen, derhalven hij brieven tot ons schickte noch in Vlaenderen zijnde, [papier afgesneden, v. Sch.] meer dan twee iaer geleden inhoudende desen puncten:
Off men alle middelen van verlossinghe mochte aanwenden om te verlossen de ghevanghen broederen, of onghevanghen te beschermen, so verre daer geen bloedt vergoten worde. In wederstandt der oeverheyt, in kerckerbrekinge ende ontweldinghe, der ghevangenen etc.
1) De pestepidemie van dit jaar 1563 is een der ergste geweest, die West-Europa destijds hebben geteisterd. Zie A. A. van Schelven, De Nederduitsche Vluchtelingenkerken der 16e eeuw, ('s-Grav. 1909), 152, n 4. Voor 't verloop der ziekte zie: E. Eg li, H. Bullingers Diarium, (Basel 1904), 76—78.
2) In het lidmatenboek van 1561 en vervolgens worden genoemd: Pauwels, chirurgijn, en Rembartus Osbergensis [van Osnabrück], chirurgus. Zie Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 283.



429
ende susteren, die 'om geit willen waken, dat sij tot den dienaren aenspreken ende tselve te kennen geven.
Dat de cran- Item dat die crancken hebben, dat sy 't die dienaren eken aenseg- aengheven. gen laten
weten den 4 Julii. In templo.
dienaren. T _ . .
ipso JDominico, post meridiem.
Pestis in ec- Conveniunt seniores et diaconi, presentibus etiam Verbi elesialondino-jjej ministris, circa presentem ecclesiae necessitatem, L ' calamitatem et grassantem inter fratres pestem, et concluditur de his:
Van M. Rem- 1. Men handelt met meester Rembartus, medicijn ende berto. surgijn, om den broederen, insonderheit den armen, in dese pestilencie noodt bij te staen. Dwelck hij bewillight te doen.
Ende meester Jacob Claesz. belööft zijn hulpe tot M. Rembarto, so wat hij zijn raede van node sal hebben.
Mr. Rembartus werdt ghevraeght, hoeveel gelts hij wel (!) behouden of(!) zijn toebereysel tot desen nood te maken. Hij seit 12 schellingen.
Maer die diacons, mit raedt der ouderlingen, doen hem 16 schellingen J).
Des werdt hem wekelick toegheseit vijf schellingen als gady 2) om onser armen willen. Maer van den rijeken soude .hij selven geit eyschen wat redelick warej^alle tijt onder den name der armen verstaende die van den aelmoesen der ghemeente moeten gheholpen werden.
Op dese wijse soude men beginnen, ende sien hoe men voertaen mochte die noodt te hulpe comen. [fol. 326.] 2. Oeck werdt bestempt, dat men over die doden kinderkens geen vermaninge soude doen, ende om der veelheit des noodts alleen een cleyne vermaninge over die ghemeyne broederen, alst so dick sterft, jae oeck som wilen onderlaten als men 't niet can becomen.
1) Dat men beter gedaan had maar niet al te royaal te zijn in zijn toezeggingen, zie: Werken der Marnix-vereeniging, S. I, D. I, 59.
2) Salaris.
■SBH



430
3. Oeck werden sommiger broederen namen aengheteeckent, die bij den crancken waken souden, om die selve te bewaren.
4. Daer werdt oeck gheseyt, dat die van der ghemeente aelmoesen leven, hierin behoirden die ghemeente nood bij te staen, of anders: sommigen souden haer handen thuys houden, om niet te helpen mit haer aelmoesen.
De menstruo 5. Claudius Doteginus soude die Fransoysen aengheven . utriusque van <iie maentlick tsamencompste op thokumpstige Dingsconventu dage in onsen tempel, om te handelen van een ghemeente vasten ende bidden in desen teghenwoirdighen noodt.
Item dat men mit malcanderen communiceren van der ghemeente regiment; so zij wat beter hadde dan wij, dat wij dat aennamen; so wij wat beter hadden, dat sij van ons toenamen etc.
6 Julii.
Ipso Martis die post meridiem. Menstruus Renovatur decretum, presente domino legato ecclesiae utriusque con- gallicae ministro, quo statutum erat ne alterutrius ecclesiae ventus'in tem- PauPeres> aegrotos et causas , recipiant, nisi consultis plogermanico. utriusque ministris.
Oritur quaestio inter fratres an pestis contagiosa sit. An ecclesia convocanda rogandaque an velint loco ministrorum Verbi Dei aliquem admittere, qui ipsorum loco ipsis adsit aegrotis peste laborantibus; ita tarnen ut non cogantur ministri ipsos invisere neque ipsi prohibeantur ab invisendo, eo quod civitas ita lata et spaciosa sit.
Videtur etiam non necessarium ut ecclesia propterea convocetur, propter diversas et contrarias fratrum sententias, eo quod ne cönsistorium utriusque ecclesiae conveniat inter se.
Aliis videtur maxime necessarium ut convocetur; tum ecclesia praesciat, et magis opem suam prestet ad unam atque alteram insignem ipsorum loco statuendas.
Ita tarnen se necessitas ita postulat presertim conscientiae, ubi omnino ministrorum Verbi presentia necessaria.
Quidam putant ministros liberos relinquendos, et quidem [fol. 327.] secundum Scripturam. Quidam putant non indicandum ecclesiae nisi prius difficultas oriatur.



431
De publico Proponitur a nobis consistorio gallo de publico ecclesiae ecclesiae ieiunio, diversis diebus celebrando, ita tarnen ut in utraque ïeiumo. ecclesia de alterius die ieiuniis dedicando indicetur et quidem extraordinario.
Aliis magis videtur ut eodem die fiat in utraque ecclesia et alias rursum si videatur opus.
Et si uno eodemque die in utraque ecclesia fiat ieiunium publicum, tum Galli nostrae linguae periti possint ad nos venire post meridiem, et nostri ad illos ante meridiem.
Concluditur ut singulis mensibus semel, donec duret necessitas, Jovis presertim diebus.
Digressis tandem Gallis nostri inter se agunt de his: 1. Ten (eersten) van mannen te ordineren in die plaetse der predicanten int besoucken der crancken van die peste. ' 2. Van broeders te bestellen, om bij die crancken te sijn ende die te besorgen.
3. Van drageren der doden.
4. Van entfangen der gaven der rijcken tot desen noden.
5. Van een ernstige sorge der weduwen ende weesen ende armen in dese node.
8 Julii.
Op Donderdage post meridiem.
Of men Hans, die snij dergheselle, doot ten huse van Lijsken Beermans, sal binnen 12 uren begraven of niet.
Het dunct hem goet tot morgen te houden, om ontrent 'seven uren te begraven voermiddage.
Van wakers ende bewaerders bij den crancken.
Hier werdt toe bewillight een ommeganck tot desen nood voer die diaconen by den husen voer die armen crancken.
Ontlichtinge Bij den wegen werdt besloten tot verlichtinge der der diaconen diaconen, dat die wakers sullen oncleden die doden ende aengaende die j n > i j. i_-i_u
pest uragen enue uaer eieuers iieuuen.
[fol. 328.] Daer werdt oeck gehandelt van twe mannen te sullen



432
Cornelys ende in die plaetsen van die predicanten (stellen), bij den hnffder te wete* Cornelys van Eembden ende Antonys
predicanten dle Smet-
bestempt bij Item wat sij sullen hebben voer haer loon wekelick
die crancken. te weten op condicie alst volght.
Item dat sij beyden sullen die bescreven testament aen die predicanten brengen, om te onderteeckenen in teghenwoirdigheit der tuyghen.
Van een weke- Item werdt besloten, dat die diacons wekelick sullen ïnc°kTr" °mgaen' bij die husen in desen noodt - so lange die diaconen, duert ~~ ende aenteeckenen die broeders, die hiertoe
so lange die willen contribueren, voerwendende die nóden ende lasten-
pest duert. 1. Van die crancken te helpen.
2. Wakeren, ende behulperen int bewaren.
3. Van een meester, surgijn ende medyncosten (!).
4. Van medehulperen der predicanten tWe; Cornelio ende Antonio. Wiens wekelicke besondinge(l) op dese condicie: of seven schellingen elck mit vollen toeval, of tien mit half toeval <), ende anderhalft des toevals te brengen tot den diaconen.
Den Sondage beginnende. Antonys neempt zijn beraedt tot Sondage.
Punten huerder last:
1. Die crancken te vermanen ende te vertroosten.
2. Testamenten bescrijven.
3. Wakers ende bewaerders mede te helpen te bespreken. Van een ghe- Van een vasteldage op thokumpstige Sondage te ver- • Tkê%asTel-e"C°ndi.gen1' 0m te houden °P toekumpstige Donderdage:
dage. een legehck d'eerste Donderdage in den maent, alleen voermiddage in predicken ende prophetiën, ende niet op namiddage. Causa: bellum, fames et pestis.
[fol. 329.]
Van Andries. Daer werdt oeck aengegheven van M. Jan Ingelram van Andries Adriaenz.; het werdt besloten dat men hem helpen sal etc.
1) Toeval = buitenkansje, meevaller, bijkomende verdienste.



433
Ende die broeders ontladen Jan Ingelram van sijn lasten ende nemen 't selven aen van tutorschap.
11 Julii. In templo. Op Sondage voermiddage. Aenghesien dat Mr. Pauwels, Alboert Bierclercke ende Claes Schoenmaker niet wel tevreden zijn dat Antonys ende Cornelys tot medehulpers gestêlt werden (!). Maer op namiddage connen zij wederom tsamen comen.
Op namiddage.
Vrage of men Antonys ende «Cornelys, in plaetse ende ontlastinge der ouderlingen, tot hulpe der predicanten, sal betalen doer het geit der consistorie0).
Het behaeght dattet die consistorie gave, 20 schellingen ten weke.
Antonys ende Cornelys werden afghevraeght. Sij kiesen elck tien schellingen wekelick mit die helft des toevals, welcke anderhalft sal gedyen oeck tot die consistorie onlastinge aengaende die 20 schellingen, die sij wekelick moeten opbrenghen.
15 Julii. Op Donderdage.
Publicum Op voermiddaghe die ghemeente compt tzamen, aenbum precibus roepende den Here mit vasten ende bidden, ende daer imenstruum een 'texte uutgheleyt ten propoost dienende, aengaende die ham primo drie plaegen, David voerghestelt van Gode doer den Iper mensem prophete Gad, om te kiesen een der selven, te weten: irTcle \ a' nongQernood, oerloogh ende pestilentie, van welcke David grassante' die peste vercoren heeft. Op welcke texte dese drie bello, tlurante stucken in den handel werden voerghestelt: annonae can- i. Die oersaké deser voerghestelde plage om der selven enters tel" een te kiesen, namelick die sonde in tellen des volcx, IfamuehWt. waertoe die Satan David ende Israël dreeff, als die texte 1 Paralip. 21. vermeit. 2 Samuelis 24, Paral. 9 ')•
He tribus pla-'
I jarum aut pe-
I narum gene- a) Doorgestreept volgt hier na: alleen of oeck der andere broederen, ribus Davidi ; propositis.
■ Peccatum ' Kronieken.
Kerkeraadsprotocollen. 28



434
Pestissaeviens 2. Van desen kuere der plagen, ende waerom David
paena peccati. liever die pestilentie vercore, ende hoe die peste regeerde
die drie dagen, ende 70.000 mannen doden etc.
• Remedium 3. Wat raedt van Gode David, die prince, ende volcke
contra pesfem.ghevonden sij gheweest, om dese peste te dempen, name-
„ e oor. ., lick berouwe der sonden etc. [fol. 330.]
Een huwelick Jan Beel ende Jan die Riviere comen mit Willem 'le^Moele^s*Moelens van wege» Anna Jaspars, van Wilde uut die ende Anna KemPen» aengaende een huwelick tusschen hen beyden, ■ Jasperts. dwelck werdt op teghenwoirdige Donderdage ten eersten vercondight, des versekert Jan Ri viere ende Jan Beel datter geen swarigheyt zij etc.
Aengaende Hans Moelenaer ende Mayken, zijn vrijster, dat zij sullen wachten totdat zij beter gesont zijn.
Aengaende Peter Trimoens broeders zoon, om zijn schandlicken stucken, werden dese remedien aenghegeven: een ijseren broek, achter open ende voor mit een slot, van binnen mit laken gevoert, van voren mit een slote ende bispijpe. Item mit water ende broot te voeden. Niemant raedt tot over see te zeynden. Sommigen meynen dat men hem noch souden moeten binden, of in een huusken besluyten.
Zommigen spreken van lubben.
Item besloten voer broeck van coper of ijser of van silver.
Antwoord op Aengaende Gerit die Haen werdt die antwoord op Carel Gerard de Cabeliaus brief voerghelesen ende onderscreven. Van beyden, aen"careie Predicanten ende ouderlingen, doen teghenwoirdig; beCabelliau. houdende die copie des zeiven briefs.
Rembertus wert vermaent in die consistorie voert te varen ende niet te achten op die blamacie.
Aengaende die francoyse surgijn werdt gheseyt, dat hij mit een hoere ommegaet, derhalven wij hem niet willen recommenderen.
Maer aengaende Mr. Francoys, van Sandwijck, hem werdt toeghelaten bij die crancken het besten te doen op zijn eyghën commendacie.



435
[fol. 331.]
18 Julii. In templo. Ipso Dominico post meridiem. Andries Adriaenz., olim monachus, werdt den diaconen voerghehouden, of zij hem mit een somme gelts konden helpen. Adrianus Dorenus belooft daertoe tien schellinghen. Ende het werdt voert opghemaect tot twee lib. i), eendeels van die ouderlingen ghegeven, ende van die diaconen uut der aelmoesen ghevult 20 schellinghen. Op die condicie, dat hij hem voert onthoude onlastigh(I) te sijn, want die ghemeente te zeer nu belast is.
Aengaende Aelbrecht Bierklercke werdt gheseyt, so hij wil bij de consistorie comen, dat hij come op tokumpstigen * Donderdage.
22 Julii.
Op Donderdaghe.
Men spreect van een ordene te stellen aengaende die swacken, hoe men daerin sal handelen, aengaende die ontrent die peste te doen hebben <*).
- Oerdene in Dat men op toekumpstighe Sondage vercondinge (doe) tempel'tênUjtvan die ordene' onder den dienaren bestempt, Aldus te des pestis. weten, op begeert veler broederen:
dat die pestmeesters, wakers ende die in die pesthusen wonen, bewaerders, mannen ende vrouwen, sullen uut liefden der swacken broederen ende swangeren susteren ende der ghemeente, op bequamer plaetse sitten ende Gods Woordt horen. Onsent halven die gerne toelaten, ende prijsen oeck daerin die beleeftheit dergener, die haer naesten in dienen; desen sullen op preecdagen ende onder die prophetien sitten op die bancken tusschen die pilaren bij den predicstoel, van buten ingaende etc.
a) Doorgestreept volgt hier: Daer werdt verhaelt van het mandament des mayors ende bisschops; werdt verhaelt uut vercondinghen, te weten: dat niemand uut een pesthuse magh onder het volck comen, dan een, om noodsakelicheden te copen etc.
1) Pond, waarschijnlijk wel engelsch pond, pond sterling.



436
[fol. 332.] Item publicandum eodem tempore, te weten: dat die van die peste cranck zijn, dat zij hen in die luchte op die strate, veel min onder die ghemeente niet sullen begeven, voerdat sij tot volle ghesontheit nae het oerdeel der surgijnen ende pestverstandigen ghecomen sijn ende dan men God met ghemeyn dancsegginge moeghen dan eken; hierin naevolgende het exempel der craemvrouwe, die oeck om anderen willen tot gesetter tijt thuys blijven etc.
25 Julii. Op Sondaghe, post meridiem.
Marten Janzoen gheeft aen, hoedat Willem Janz. ende die broeders scrijven om een predicant te Vlessingen te hebben, die een ambachtsman zijnde (!) ende een vrijghesel zij. Men neemptet tot beraden.
29 Julii. Op Donderdaghe. Aengaende die bestembde oerdene int mijden der broederen, in de tempel sittende:-nadien daer swaerigheit compt, om dese vercondinge uut den predickstoel, onder allen (besloten): dat men op thokumpstigen Sondage oeck segghen ende bevestighen datter gheseyt is, so nochtans iemandt enighe nadeel daeruut soude hebben, dat sij ons sullen aenspreken, wij hopen hen met goeden redenen te contenteren.
Dese weke is een grote swarigheit over een proclamatie teghen die Prancoysen uutgheroepen ende van velen misbruyet. [fol. 333.]
Augusto mense. Ipso Dominico post meridiem.
Jan Beau-
grandts brieve Jan Beaugrandt scrijft van Godefride in die sake van Tan Kuelen6 Kuelen: om mit Godefrido Wingio te handelen, dien hij «rajtsevan meyn* dat men wel vercrijgen soude, ende de ghemeente Wameraen- van Sandwijck soude moeghen missen ende nauwelick ghegeven. connen onderhouden.



437
Maer het antwoordt te scrijven werdt domino Joanni Utenhovio opgheleyt, tot wien Jan Beaugrandt gescreven hadde, namelick dat wij noch geen bescheyt van Kuelen entfanghen hebben, dwelcke nodigh ware soude men iet met Godefrido hiervan handelen etc.
Die begeerie Marten Janz. geeft aen van Jacop van Dichteren '), om Vlessingen- hem te vorderen te Vlessingen; derhalven behaeght den m™ie°m!reen dienaren,* dat men hem eerst horen op thokumpstige Donderdaghe tusschen twe ende drie ure op namiddaghe.
5 Augusti. In templo. Op Donderdag.
Na der ghemeene vastbiddage ende na die voermiddagse tzamencompste, zo comen Gregorius Princel ende Jacop Caart, voermunderss) der kinderen Willem Pycmans, ende geven aen van die onderhoudinge der kinderen, om van die ghemeente te(!) onderhouden te werden, ende dat also die ghemeente aen te slaens) zijn goet tot huer onderhoudinge.
Maer omdat sulcx in sijn testament of uutersten wille niet ghespecificeert is int scrifte begrepen, so werdt die voerseyden voermunderen *) gheantwoordt, dat zij mit
1) Voorloopig is er van een aanvaarden van het predikambt door dezen Van Dichteren niets gekomen; zie f° 334 sub 12 Aug. En vermoedelijk kwam er ook later nooit iets van. Althans in 1570 is hij nog steeds te Londen. En in 1577, toen er weer een uitnoodiging uit de Nederlanden kwam, nam de zaak naar het schijnt een geheel eenderen loop: Dan worden er pogingen gedaan hem beschikbaar te krijgen voor 'n predikantsplaats bij de kerk van Gent of bij die van Antwerpen. Maar Van Dichteren woont dan diep in Engeland en is bovendien zeer met de Engelschen verbonden. Daarom zullen die pogingen toen ook wel weer niet geslaagd zijn. Althans 26 Dec. 1579 werd zijn zoon Johannes te Londen gedoopt. Zie Werken der Marnix-vereeniging, S. I; D. I, 211; J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), nrs 160 en 162; W. J. C. Moens, The Dutch Church Registers, London, (Lym. 1884), 19.
2) Voermunder = voogd.
3) Aenslaen = aantasten, zich toeeigenen, beslag leggen op.,



438
Pij
cmans saliger broederen moesten eerst handelen, of sij het goet ende kinderen willen aenslaen ') of niet, ende op wat wijse etc.
Transportatie Gregorius Prince ende Jacob Caart mit Jan Poels ende
Willem Pijc- Jacop Pijeman, comen tot die versamelingen der ouderen 21
mans goet ende j„ j. j. . ,, , ° . J
• kinderen. ende die diaconen ende werdt een transportatie gescreven op het testament, gescreven ende bewillight, dat die ghemeente Willem Pycmans goet ende kinders aenslae ») als die transportatie dat medebrenght.
Die diacons rekenen in die sware peste die onoosten des maents.
[fol. 334.]
Jacobus van Jacobus van Dichteren neempt aen op thokumpstighen diecontóto^ Donderda£e een corte collatie te hebben voer den dienaren is orie-tusschen twee ende drie uren op namiddage.
Ludovicus Jan Lamoot, reysende na Vrieslandt, geeft in sijn afwesen
Tyrii in plaetse over zijn rekeninge des diensts tot Loys Tyrii, ditselve Q6S afwesön ji» Joannis voer den dienaren endè ouderlingen ende diaconen verLamoots. meldende.
8 Augusti.
Op Sondaghe namiddage.
Om aen te spreken Jan die scheermaker van zijn zake, het beslot8) der diaconen.
Cornelys glasemaker4) ende Antonys sullen tzamen voer desen maent gesellen zijn voer die dienaren.
Van het dennysgelt "•); op tokumpstige Donderdage die zaken handelen.
1) Aenslaen: zie blz. 437 noot 3.
2) Ouderlingen.
3) Beslot = omheining; afgesloten ruimte; voorwerp dat kan gesloten worden; besluit.
4) Dezelfde die ook wel Vitrearius wordt genoemd en eigenlijk Stevins heette. Zie Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 273.
5) Geld ter verkrijging van het burgerrecht.



439
12 Augusti. Op Donderdaghe.
Die predicatie Van Jacop yan Dichteren spreken die dienaers, nadat D'ht V n" S^ nem gehoort hebben een vermaninge doen de penitentia voer die con- Matth. 3 ') ende vermanen ende vertroosten hem om voert sistorie. te varen ende begeren dat hij bij Petrww» Delenum zij ten zijnen huse in die cost.
Die brief Brief Adriani Doreni, om een certificatie te hébben van Ad. Doreni. Lc-ys Tyrii ende Jan Castelij n, opdat Dirick Geritz. van
zijn Mr. Robart d entslagen moege werden, na sijnder
beloftenisse, te Bartholomeus feest.
Van Dirick Van Dirick Geritz., te Oxfordt bij Robert du Vall, werdt Geritz. aenghenomen van Loys Tyrii sulcx te vorderen, ende Mr. Jacop Claesz. neemt op hem die oncosten te betalen des briefs bij den notarys etc.
Van te lossen Item so werdt daerin ghehandelt van te entslaen ende ^sch^d?8" *e ^08sen sehtddt aen die weduwe Antony Madou, dwelck wederom werdt uutghestelt tot een Sondage.
[fol. 335.] Van het dennijsgelt2) betuyght Loys Tyrii voer den dienaren bereyt te zijn aen te nemen die last der selven in de plaetse Petri Deleni.
15 Augusti. Ipso Dominico, ante prandium. f Jan Knockaerdt, moelenaer, ende Mayken Hebbens s), beyden uut Vlaenderen, comen bij den dienaren ende begeren ten huwelick vercondight te werden. Ende het werdt bestempt tot op tokumpstige Sondage dat eerste ghebot te vercondighen.
1) Het genoemde hoofdstuk vertelt van de prediking van Johannes den Dooper: Bekeert U; want het koninkrijk der hemelen is nabij gekomen.
2) Geld ter verkrijging van het burgerrecht.
3) Dezelfde als de Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 286 genoemde Mayken Hebbingcks?



440
Item werdt bestempt, dat men soude- vercondigen uut den prediokstoel, dat die broeders na haeren wij eken souden ter begraefenisse na haer ghelieften *) comen. In Suudwarcks) desen dagh tot Jan Hercules ende zijn wijf te begraven, ende in Marie Spital om te begraven onse suster Cornelys Plaetse, huysvrouwe buten Bisschopgaete ').
14 Augusti. Dominico, post meridiem.
Het dennyegelt *) mit allen scriften daertoe belangende werd Loys Tyrii overghelevert.
Werdt bestempt, dat Heyndrick, Moses' broeder, ghedoopt werde op thokumpstige Dingsdage.
Van het geltverlegh 8) Antonii Asch ende Henrici Kuel van wegen Nicolai Carinei, werdt niet ghehandelt, om In templo datter gheen tijt was. ecclesiae . _ , .
londino- 1" Augusti.
germanicae q Dingsdage.
propno.
eyndrick Na der predicatiën Gen. 9 van der segheningen Noe
tot Sem ende Japhet ghedaen 6), werdt Heynrick Fockinck, goudtsmit, Mosi Fockinck, des diacons, broeder ghedoopt, nu volwassen sijnde, van Nicolao Carineo; eerst verhaelt zijnde van Petro Deleno summa mysterii Baptismatis.
Daernae werdt hij ghevraeght van die sondbekentenisse, na inhout der tien geboden, na der wet. Rom. 3 : 7 7).
Fockingh
werdt ghedoopt.
1) Zin, lust, goedvinden.
2) Een stadsdeel van Londen.
3) Bishopsgate.
4) Geld ter verkrijging van het burgerrecht!
5) Verleggen = voorschieten.
6) Bedoeld is klaarblijkelijk Genesis 9 : 26 en 27: Voorts zeide hij: Gezegend zij de HEERE, de God van Semen Kanaün zij hem een knecht! God breide Jafeth uit, en hij wone in Sems tenten! en Kanaan zij hem een knecht!
7) In de Statenvertaling luidt deze plaats: Want indien de waarheid Gods door mijne leugen overvloediger is geworden, tot Zijne heerlijkheid, wat word ik ook nog als een zondaar geoordeeld?



441
Ten anderen van den evangelio ende geloof, na inhout ende luydt der articulen des Christelicken geloofs.
Item van der ghemeente, haer(!) dese in de Woorde ende gebruycke der Sacramenten.
Item van die Christelicke straffe, onder den welcken hij hem stelde.
Eyndelick van het gebet des (Heren ?) ende volstandigheit in die Christelicke belijdenisse etc.
[fol. 336.]
18 Augusti. Op Woensdage.
Martinus Schetlius, studiosus germanus, a Petro Delaeno dimittitur ad Knipenses') traiecturus, cum viatico decem solidorum.
1) Bedoeld zijn de bewoners van de knyphuizer heerlijkheid.






B. DE MOEILIJKHEDEN MET ADRIAEN VAN HAEMSTEDE.
t






[fol. 340.]•).
Anno 1560»). Mensibus» Julio, Augusto, Septembri. Causa Hamstedii sola.
[fol. 341.]
Anno Domini 1560. 3 Julii. Mense Julio die tertio.
In aedibus Conveniunt londino-germanicae ecclesiae ministri et Jacobi seniores propter ortam gravem aliquam difficultatem per Adrianum Haemstedium, qui dicitur porrexisse Anabaptistis dexteram, et promisisse suum illis auxilium apud episcopum londinensem, magistratum, illosque agnovisse suos in communione Christi fratres.
Hinc anabaptistica gloriatio:
1. Quod porrecta illis dextera suam cum illis fraternitatem postulasset, ipsique illi negassent manum fraternitatemque recusassent.
2. Quod suam apud illos ignorantiam agnoverit et optare ut non rejiciatur ab illis, quemadmodum ille ob suam ipsos ignorantiam non rejicit.
a) De f°'s 337—339 zijn onbeschreven.
1) Zonder eenige bijzondere aanwijzing worden hier plotseling de gewone notulen afgebroken, om plaats te maken voor een weergave van wat in 1560 in de zaak van Van Haemstede is gedaan. Nadat dan f° 363 en vervolgens bovendien ook nog een overzicht van de causa Justi Velsii is gegeven, volgt het restant der gewone notulen — precies aan het hier afgebroken gedeelte aansluitend — eindelijk weer in den tweeden band van de hier gepubliceerde acta.



446
3). Quod suum illis auxilium promiserit in suis aedibus apud episcopum, magistratum, nostram ecclesiam, quod non sint») quod non Monasterienses '):
1. Ex seditione monasteriensi
2. Neque uxores haberent promiscuas sive communes.
3. Et quod bona non haberent communia. Hoe apud episcopum se acturum pro ipsis. Apud magistratum si posset.
Apud nostram Londini ecclesiam: ut bene de ipsis sentiant et non tales, et nihil acerbius de ipsis dicant, haec se pro concionibus acturum illis Anabaptistis promisit.
4. Cum itaque Joannes Lamot disputare vellet cum quibusdam Anabaptistis, respondent ei, ipsum non bene didicisse lectionem Adriani Hamstedii, concionatoris ipsorum, qui nolit ob controversos articulos contendere.
Concluditurque ut in crastinum ut Joannes Camphe, ecclesiae londino-germanicae senior — cui idem constabat — cum predicto Joanne Lamot, diacono, proponant in consistorio audita de Adriano Hamstedio, ex Anabaptistis.
[fol. 342.]
4 Julii.
Convenitur proponiturque difficultas et ipsi Adriano, in consessu seniorum, orta ex ipsius cum Anabaptistis colloquio.
Adrianus agnoscit, se illud ipsum Anabaptis auxilium promisisse, nempe se illos apud episcopum londinensem excusaturum quod non sint ex factione monasteriensiJ) in communione bonorum aut uxorum aut seditiosi.
Agnoscit se manum dedisse et porrexisse, non consensus causa in doctrina sed spe meliorum, ne altera pars alteram
a) Deze woorden quod non sint staan onder aan de pagina. Vermoedelijk zijn ze in verband met het volgende te lezen en was de bedoeling van den schrijver Quod non sint Monasterienses te zetten.
1) Munsterscheh of aanhangers van den Anabaptist Jan van Leiden.
2) Factio monasteriensis = het munstersche, d. i. oproerige deel der Anabaptisten.



447
calumnietur sed mutuam inter ipsos concordiam alant, eo quod sint infirmiora corporis Christi membra.
Decernitur ut postridie sub primam pomeridianam adsit in templum nostrum cönsistorium et testes auriti adsint ecclesiae fratres, qui conscii erant quorundam verborum cum Anabaptistis habitorum.
5 Julii.
In templo Rogantur testes in conventu seniorum Mahiu Platevoet, testes. Gelijs de Jonge, kuyper, et Dirick Bernets, tanquam testes colloquii cum Anabaptistis habiti et apud ipsos relati.
Testantur hi praedicti tres fratres hec se ex ipsis Anabaptistis audisse, nempe quod Adrianus Hamstedius ipsis manum porrexisset, sed se illi negasse fraternitatem; verum dubitare ipsos an deinceps, si manus Adriani porrigatur, an vellent suam illi rogare fraternitatis manum.
Item testantur Anabaptistas dixisse: „amici, amici, si eum haberetis affectum, quem vester concionator, non instaretis tantopere urgentes disputationem, sed param memores estis vestri concionatoris".
Concluditur tandem ut proximo post meridiem Döminico agatur cum Adriano Hamstedio, an haec sequentia sint [fol. 343.] proponenda, in quibus suam agnoscat culpam et errorem:
1. Quod Anabaptistas suos in religionis negotio agnoscat fratres et infirmiora corporis Christi membra.
2. Quod non putet cum ipsis adversus ipsorum errores contendendum, adeo ipsorum errores extenuans, in quo publice et privatim peccat et errat, ad contristandos vere fideles, ad corroborandos adversarios et ad producendam nostram ecclesiam in suspicionem apud Anglos et alios, adque debilitandos magis exigua preditos fide. Ut se excuset si possit, et culpam agnoscat publice item et privatim se emendet.
In his horumque similibus suam agnoscat culpam et emendet, alioqui latius cum ipso procedendum, eiusque causa ad Gallos, ministros et seniores, referenda.
Superque his praescripto agendum post meridiem Dominico cum prefato Adriano Hamstedio.



448
7 Julii.
Praedictorum duorum adversus Hadriantw» Hamstedium, capitum schedula illi traditur, propendenda in scripto in Prima et proximum conventum, videatur schedula prima et parvula schedutager- ge*manice scriPta et ilH tradita ut respondeat, et post manice scripta latiQe versa cum ipsius responso. illi tradita;
item latina Interim postridie.
cum ipsius 8 'Julii
responso. .
Advocati adsunt senioribus diaconi, eisque assensi agnoscunt Adrianum Hamstedium graviter in predictis peccasse, et non parum deliquisse quod ita indignabundus aufugisse(!) ex consistorio.
Statuiturque ut responsum Adriani Hamstedii promissum ad schedulam praescriptam illi traditam cum duobus accusationis adversus ipsum capitibus, exigatur ab ipso. Obiurgeturque quod ita capitosus e consistorio aufugerit. Tandem Adrianus Hamstedius respondet ad accusationis [fol. 344.] schedulam; vide ipsius autographum illiusque versionem Autographumlatinam. In hoe suo scripto agnoscit Anabaptistas quia «<«Kinres o™ ~ Ut ipse scribit — agnoscunt Christum pontificem et mediasum!P°n torem> et Per Spiritum aspirant ad iusticiam exercendam.
1. Eos esse fundatos in Christo unico fundamento, de quibus bene sperat, ut de omnibus aliis suis charis
. fratribus in Christo fundatis.
2. Salvos quoque fore, etiam si suos super hoe fundamento errores aedificent, tanquam lignum, faenum et stipulas
3. Idque illos ita salvos fieri propter magnam ipsorum ignorantiam in doctrina Christi.
Hec summa ad prius accusationis caput.
Ad posterius: non contendendum cum Anabaptistis' describit, admittens placandam cum ipsis disputationem veritatis indagandae ergo.
1) Zinspeling op 1 Corinthe 3:11—13: Want niemand kan een ander fundament leggen dan hetgeen gelegd is, hetwelk is Christus Jezus. En indien iemand op dit fundament bouwt, goud, zilver, kostelijke steenen, hout, hooi, stoppelen: eens iegelijks werk zal openbaar worden.



443
1. Sed illioitum putat illos non recte credentes iudicarè et cum sua impia doctrina condemnare, quod scribit opera esse carnis et prohibita, Gal. 5, Matth. 7. P: . ' Postremo discernit Anabaptistas in hoe suo responso; nempe se non de omnibus agere, se de illis bonis hominibus anabaptistis, qui ex simplicitate errant et nequeunt aliter intelligere inque suum errorem aliquibus Scripturae locis sunt introducti, et interim non proscindunt neque condemnant alios qui aliud quam ipsi sentiunt.
Sed ad epilogum schedulae nostrae non respondet. Nempe nos propterea non agnoscere — ut alia linquamus ipsorum ,mala — Anabaptistas fratres in salutari Christi nomine, neque iudicarè desistendi ab invehendo in impiam , ipsorum doctrinam, propterea quod agnoscamus veram Christi Domini incarnationem ex semine mulieris iuxta primam promissionem factam, esse capitalem fundamen. talemque nostrae salutis articulum.
Ex suo responso rogatur Adrianus Hamstedius, quos intelligat accusatores illi (!) „wroegers" ') appellatos. Item [fol. 345.] an humanitatis causam inter stipulas2) supputet; denique an putet illicitum iudicarè et condemnare impiam Anabaptistarum doctrinam et opiniones.
11 Julii.
Conveniunt cum diaconis seniores in consessum, consultantque et decernunt graviter Adrianum Hamstedium peccare 1) hac ipsius persuasione in capitali fidei nostrae articulo, ut culpam agnoscat rogandus atque monendus.
2) Placere quidem promissum ipsius quod nolit aliisper concionibus hanc suam proponere opinionem de Anabaptistis. Sed postulare quoque ut nulli vel privatim dicat, quod culpam facti non agnoscat, et suam opinionem aliis revelet; manere nostram actionem adversus ipsum referendae ad Gallos ipsius causae.
Utque hoe servet ubique promissum; talem eam opinionem vel non agnoscere bonam; quin potius si nostri a nobis ad Anabaptistas defecerint non amplius agnoscendos
1) Wroeger = benijder, aanklager.
2) Zie noot 1 op blz. 448. Kerkeraadsprotocollen.
29



450
fratres, sed potius observatis legitimis admonitiónum gradibus procedere ad excommunicationem ipsam.
Postremo nos ipsum hac in re ferre dum ipse promissis steterit; alioqui manere nostram adversus ipsum actionem. De his et similibus scriptum componitur, quod Adriano legendum traderetur, sed circa praescripta in proximo conventu latius causa agenda. Et quisque apud se diligentissime meditaretur quid in presentem difficultatem necessarium adferri posset, in proximum Dominicum.
14 Julii.
Agitur prescripta causa, quaedam adduntur ante omissa. [fol. 346.]
19 Julii.
Scriptum a senioribus et diaconis compositum Adriano Hamstedio prelegitur, cuius ipse exemplar petit, quod illi promittitur.
Summa scripti haec est:
1. Ut, quoniam tanti0) est veritas facienda et falsitas explodenda, Adrianus idem cum ipsis symystis secundum Sacras Literas ad imitationem propheticam et apostolicam faciat.
2. Quum ita anabaptistica ecclesia tam impios habeat; adeoque sit blasphema in Christum verasque Domini ecclesias; tam scelesta perfundens ad versum Christi Domini humanitatem, regenerationem, poedo-baptismum, ius-iurandum officiumque magistratus, nos non posse illos agnoscere pro fratribus aut infirmis corporis Christi membris. In quibus nee ipse Adrianus Hamstedius se a nobis dissentire in margine asscribit, sed non ulterius. Sed nos neque illos qui non.possuntcredere — etiam si non proscindant — et tarnen illis adherent blasphemis, in ipsorum ecclesia et communione permanentes et se veris ecclesiis submittere recusantes, non agnoscimus pro talibus fratribus. Neque velimus manum nostrae in Christo mutuae societatis por¬
ei) Dit tanti is later in den zin ingevoegd. Vandaar dat hij slecht loopt.



451
rigere, cuius exemplum non habemus in Scripturis. Postülare ut Adrianus rem agnoscat et culpam fateatur et deinceps
offendicula eat, unde nunc Anabaptistae adversus
ipsum gloriantur.
3. Futurum id ipsum si cum vita tum doctrina nobiscum ecclesiam more propbetico et apostolico aedificet, et prospicie(l) sine ambagibus doceat et rogatus respondeat. In quibus si non acquiescat postulatis nostris, manere nostram adversus ipsum actionem.
4. Si nostri a nobis defecerint ad Anabaptistas eiusdemque cum ipsis fidei facti protumaciter(I) permanserint, observatis admonitiónum gradibus excommunicandos esse
[fol. 347.] et non amplius pro fratribus agnoscendos. Haec similiaque latius in eo scripto ab Adriano Hamstedio postulamus, quod unanimi seniorum et diaconorum nominibus manibusque propriis subscribitur, traditurqué Adriano perpendendum, sed ille. sua adnotatione marginali dissensum suum declarat. Componitur germanice, redditurque deinceps et latine.
23 Julii. q^tf'afi Rogatur Adriani Haemstedii assensus ad proposita scripta, qui feve(?) fratrum petitus ad omnia acquiescit; sed differtur absoluta responsio in proximum seniorum et diaconorum conventum.
25 Julii.
Redditur ab Adriano Hamstedio senioribus scriptum cum ipsius marginalibus explicationibus, quae fratribus omnino displicent. Concluditurque ut Adrianus Hamstedius, deletis suis marginalibus in eo scripto adnotationibus, subscribat suum illi scripto assensum, se ita veile ut illud scriptum continet. Et respondeat ante proximum lunarem cum Gallis conventum, alioqui et gallicis ministris et senioribus eius causa proponenda.
Statuuntur quidam fratres, qui hoe illi nomine fratrum seniorum et diaconorum annuncient, relato ad illum predicto scripto. Nuncii sunt Jan Camphin, senior, et Jan Lamot, diaconus.
Adrianus Hamstedius quod fratres postulant, retractare delereque et simpliciter subscribere, recusat, dicens: „referte



452
quocumque velitis, sive ad Gallos ai™ „j „ • londinensem». ' V6 ad eP18C0Puia
1 Augusti.
Capita accusationis consistorii londino-germanici adversus Adrianum Hamstedium: uveiaus
Nos agnoscimus veram Christi Domini agnitionem secundum suam incarnationem capitalem fundamentalemque Tfol 3481 flna0Strae+Sa utlt ar«cul™- Adrianus Hamstedius non, nam [fol. 348.] agnoscit Anabaptistas, qui hoe negant, insistere fundamento et pro suis fratribus in salutari Christi Domini commumone, et hanc(l) ipsorum errorem(?) stipulae aut faeno sive hgno super fundamento aedificatis ') similem, quo nonobstante ipsi sint non minus salutis participes atque alii omnes ipsius chari fratres in Christo fundati
Talemque concertationem pro veritate humanae in Christo naturae aliud non esse quam pro tunica ludere alea rencto in cruce corpore 2).
Quisque seniorum et diaconorum haec apud se meditaretur in timore Domini.
Et postridie ad horam secundam pomeridianam redirent collectie quod huic negocio conveniret.
2 Augusti.
Conveniunt fratres scriptaque conferuntur, tradunturque Joanni Utenhovio ut ordinis(I) cuncta collecta disponatin proximum dominicum diem.
4 Augusti.
Leguntur scripta consensu fratrum per Utenhovium collecta in causa Adriani Hamstedii, prelegenda postridie
1) Zie noot 1 op blz. 448.
2) Zinspeling op Evang. van Johannes 19:23 en 24a- De kriigs heden dan, als zij Jezus gekruist hadden, namen zijn kleederen (en maakten vier deelen, voor eiken krijgsknecht een deel) en den rok De rok nu was zonder naad, van boVen af geheel geweven. Zij dan ze.den tot elkander: Laat ons dien niet scheuren, maar laat ons daarover loten, wiens die zijn zal.



453
gallicae ecclesiae ministris et senioribus, in lunari utriusque ecclesiae consistorio; vertunturque gallice.
Concluditurque ut et Adriano Hamstedii id ipsum indicetur, ut adsit utriusque ecclesiae consessui.
5 Augusti.
Causadefertur Prelegitur scriptum gallice versum ministris et senioribus ad Gallos, gallis, scriptum inquam nostrum omnibus manibus subsignatum cum marginalibus Hadriani Hamstedii adnotationibus. Et alterum illud scriptum per dominum Joannem
Summa script i Utenhovium collectum, etiam gallice versum, in quo hec
Gallis traditi summatim habentur:
sori^^quo 1' Primum profitemur nos veram Christi Domini incaralterum nationem ex semine mulieris agnoscere fundamentalem scriptum. fidei salutisque nostrae ... ae articulum; Gen. 3; Gal.'3, 4: semen Abrahae et Davidis; Psal. 16; et iuxta evangelium Pauli, 2^Timoth. 2. Et proinde anathema esse quisquis predicaverit aliud evangelium, Gal. 1. [fol. 349.] 2. Deinde quae eliciantur consequentiae si negetur vera Christi incarnatio iuxta Scripturas.
3. Tertio etsi idem nobiscum loqui videatur Adrianus Hamstedii de veritate carnis Christi ex semine mulieris, tarnen extenuat hunc tantum fidei nostrae articulum, quem non agnoscit esse fundamentalem.
Et ferendos dicit qui hunc prorsus negant articulum Anabaptistas, modo veriorem doctrinam non proscindant; salutisque esse participes; ad haec consequentias ex denegata Christi vera humanitate non consequi etc.; plurimaque alia quae in scripto patent.
Esse fratres,. et infirmiora corporis Christi membra, quia agnoscunt Christum summum sacerdotem.
Nostri, qui recte sentiunt, non debere se preferre talibus Anabaptistis, privans ecclesiam legitimo adversus Anabaptistas iudicio.
Non desinere illos manere in fundamento, etiam si mulieris semen negent et hunc suum errorem tanquam ' faenum superaedificent').
1) Zie noot 1 op blz. 448.



454
Omnes veras Christi ecclesias pares cum Anabaptistis faciens.
Non concedendum pro hoe articulo murias adferens similitudines de lusu aleae pro tunica, relicto corpore |)> pro tunicae colore agere, ruber an albus sit
Confugere saepe e consistorio quotiens monendus est.
Rejicere ipsum doctos in Christo homines universasque ecclesias quum solus sit in hac sententia.
Quod dexteram Anabaptistis mutuae societatis sive supportationis porrexerit, quam illi negabant unde non parum adversus nos gloriantur.
Quod promiserit se illos "excusaturum apud episcopum londinensem, quod non sint Monasterienses *) etc. Quod Anabaptistae nostris, colloquium urgentibus, dixerint: ipsos parum memores sui concionatoris Adriani.
Postremo quod non censuerit excommunicandos nostros, [fol. 350] si a nobis ad Anabaptistas deficerent, observatis alioqui admonitioni gradibus iuxta Christi regulam; non excommunicandos nisi proscinderent nostram ecclesiam et doctrinam.
Haec et similia in eo habentur scripto gallico pariter atque latino. Quas causas satis alioqui graves aperunt cur et coaeti sumus hanc nostram cum Adriano Hamstedio causam ad Gallos referre.
Refertur a missis ad Adrianum Hamstedium nunciis tratribus responsum, ut (non) adesset utriusque ecclesiae consistorio: nempe se aegrotare. Et si non aegrotaret non tarnen in consessum utriusque consistorii se venturum.
DeHberant hic fratres quid agendum deinceps.
Gallorum sententia rogatur nostrique assentantur: suspendendum, propter graves alioqui causas et banc ipsius contumaciam, a ministerio, donec se fratribus conciliet; hancque sui ministerii suspensionem indicarent Adriano Hamstedio: Antonius Capella, Jacobus Nicolaus et Martinus Joannides.
Ih hoe consensum prebuerunt ministri et seniores gallicae ecclesiae et londino-germanicae seniores et diaconi.
1) Zie noot 2 op blz. 452.
2) Munsterschen, aanhangers van den Anabaptist Jan van Leiden.



455
Concluditur item quid respondendum fratribus sciseitantibus cur Adrianus Hamstedius non concionetur, nempe ita placuisse utriusque ecclesiae ministris propter graves causas Verbo Dei consentaneas.
Responsum ab Adriano" Hamstedio.
Tres predicti fratres tale referunt post denunciatam illi sui ministerii suspensionem: „Eia age,' bene est, gratias vobis ago, hoe est quod quaero, oportet Christum semper pati a senioribus et pharizeis, eiusque ministros idem pati. Sed oportet me predicare evangelium, Dominus mihi providebit locum" etc.
8 Augusti.
Cum propter alia tum propter necessitates .Angliae, [fol. 351.1 maxime propter hanc cum Adriano Hamstedio controversiam decernitur in conventu nostro de inscribendo publico cum precibus ieiunio.
15 Augusti.
Agitur de testibus, qui testarentur, quod Adrianus dixisset: pro Christi Domini humanitate contendere, aliud nihil esse quam pro tunica ludere aleam, relicto corpore in cruce suspenso '). Statuitur item ut Galli in causa Adriani Hamstedii conveniant postridie sub horam secundam et nostri de ipsius causa deinceps deliberaturi.
16 Augusti.
Conveniunt utriusque ecclesiae ministri in Adriani causam, quid cum ipso deinceps sit agendum, quum non desinat utrosqüe praesertim nostros gravare calumniis1 et suspicionibus.
Refertur a ministris gallis, ibidem praesentibus, reliquos suae ecclesiae ministros — qui tum non adfuerant — cónsentire in suspensione ministerii Adriani Hamstedii posteaquam illis causae sunt declaratae.
Concludunt utriusque ecclesiae ministri ut, priusquam episcopus londinensis consulatur, quidam ad Adrianum
1) Zie noot 2 op blz. 452.



f
456
- ^mstedium fratres mittantur, qui vocent ipsum in proximum utriusque ecclesiae cönsistorium. Et collecta ipsius a ministerio suspensi capita ibidem illi proponantur, ad illa responsuro; prolatis testibus, scriptis, concionibus et prophetiis huc facientibus. Duo designantur, Jacobus Nicolaides et Antonius Capella, qui Adriano indicent comparendum ipsi in proximum utriusque ecclesiae cönsistorium.
Item ut de testibus omnia certiora parentur, de quibus et suspensionis capitibus agendum sequenti Dominico, quae in unum collecta domino Galasio, tradantur articulatim Adriano, per quaestiones interrogaturo, idque in proximum Jovis diem qui Dominicam sequitur etc.
18 Augusti.
Refertur responsum qüod Adrianus sit venturus; sed non sine testibus, totiusque ecclesiae ministros habeat suspectos, iudicetque partiarios, propterea quod sui accusationem, per Joannem Camphen et Joannem Lamoth ad ipsos delatam, acceptarint.
Deinde accusat cönsistorium quod ipsum verbis opprimere studeant et loqui non sinant. rfol. 352.]
19 Augusti.
Ne sequenti Jovis die nostrum (cönsistorium) interloquatur in causa Adriani nisi ex consensu utriusque consistorii.
Agiturque de iis quae proximo utriusque ecclesiae conventu Adriano Hamstedio sunt proponenda post meridiem sequentis diei Jovis.
22 Augusti.
20 Articuli In hoe utriusque consistorii consessu a domino Nicolao errogatom. Galasio preleguntur viginti articuli ex scriptis nostris et ipsius excerpti, ad quos Adrianus respondeat. Adest in templo nostro Jesu in consistorio eiusdem
uuiusque ecclesiae Adrianus Haemstedius.
Confluunt et multi alii qui putant fore publicam disputationem; quos Adrianus partim dicitur adduxisse, partim
Conlluxus hominum multormn.



457
aliorum iudicio venisse, quorum aliqui neutrius peregrinorum ecclesiae erant.
Intromittitur solus Adrianus cum Joanne Baptista relictis reliquis extra cönsistorium omnibus.
Intro vocatus postulatur eius ad predictos 20 articulos responsio a domino Galasio. Adrianus recusat responsum; multa fiunt ultro citroque verba huius negati responsi causa; inter reliqua, cum fratres conquerantur se toties ipsius causa convenire tempusque prorogari, tandem ad aliquot primos respondet; inter de absentatione rogatus, profert pecuniam suae absentationis mulctam, aliquos volens obtrudere denarios pro recusatae fratribus absentationis responso. Tandem omnino recusat respondere coram, sed scriptis se responsurum.
Fratres cum ipso expostulant, primum quod ita ludificatus sit cum ipsis et ecclesia.
Deinde quod venire iussus recusarit et rogatus nunc etiam oblatis denariis suam absentationem illudat quasi de pecunia certetur.
Postremo, quod respondere dedignetur ad propositos ipsi articulos, atque ita nos et ecclesiam vexare diutius studeat.
gravat'nosti-os Adrianus saepissime interrogatus noluit ad articulos
ministros. respondere, sed interim non desistebat nostrae ecclesiae
[fol. 353.] ministros ad unum omnes gravare mendaciis, calumniis
et suspicionibus in Gallorum presentia, et utrosque propter
negatam illi scripto respondendi dilationem.
Iubetur Adrianus paulisper secedere e senatu ecclesiae.
Concessum Consultant fratres sitne Adriano scriptum admittendum,
Adriano scri- ut ad articulos predictos respondeat.
ndi tempus. Conceditur illi respondendum tempus in proximum Martis
diem ut tum sub concionem suo collegae offerat responsum.
Revocatur intro Adrianus, fratrum consultatie illi indi-
_ catur, scriptum paret in proximum Martis diem.
Consensus T . , , . \ .... . seniorum et Interim, dum de eius agitur obstinatione, fit ut ei negatus
diaconorum cum fratribus unionis consensus indicetur ex scripto, scriptum seniorum et diaconorum nominibus et manibus consignato.
riperestudet ^e acceptiim et visum scriptum vi nobis eripere studuit, Adrianus. unde multa cum ipso Galasii ultro citroque fiunt verba.
Oblati per sarcasmen suae absentationisdenarii. Recusat presens responsurum se scriptis.



458
Petrus Delaenus, ipsius collega, promittit illi exemplar illius scripti, tandem restituit.
27 Augusti.
Sub concionem offert suum ad 20 articulos responsum Adrianus Hamstedius Petro Delaeno '). Chartaceum Conveniunt fratres, statuitur ut hoe ipsum latinum Adriani Ham- responsum germanice reddatur a domino Utenhovio.
articulos Item ut gallicae ecclesiae ministris indicetur propter responsum. acceptum responsum ipsos rogari ut dignentur nobiscum in cönsistorium venire proximo Jovis die.
29 Augusti.
In utriusque ecclesiae consessu, presente etiam Gualtero Delaeno, legitur scriptum Adriani responsi ad propositos sibi 20 articulos. Latinum exemplar gallice interpretando(l) legit Galasius.
Exemplar germanice versum legit nostris Joannes Utenhovius.
Rogantur fratrum sententiae.
An de omnibus agendum articulis, an de 11, 12, 13, 14jqui praecipui esse videntur.
Videtur gallicae ecclesiae ministris prius esse episcopum londinensem conveniendum causaque illi indicanda. [fol. 354.] Videtur nostris idem, si non aliud timeretur*). Nostri malunt prius familiari cum Adriano colloquio agere.circa ipsius responsum, institutamque libenter haberent cum ipso disputationem circa hanc incarnationis Christi causam. A Gallis hic(!) aegre impetramus, qui volunt causam ad episcopum referri, dictitantes moram hic esse periculosam. Atque ita illi e consistorio discedunt.
Nostri interim Gallorum idem consilium non improbant, sed illud praecedere malunt disputationem propter ipsius responsi articulum 13 instituendam potissimum, ubi scribit
1) Iets uit den inhoud van deze beantwoordingsmemorie blijkt uit J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Balavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), n" 54, § 9.
2) Was men bevreesd voor het verliezen van zijn vrijheid?



459
quod Christus Dominus ex mulieris semine sit natus et nostrae carnis utquam generis particeps, id non esse fundamentum Christianae religionis veraeque fidei sed circumstantiam illius quamdam.
Rogatur hic dominus Utenhovius ut cum domino Dumasio agat cum Galasio et domino Petro Alexandro adinstituendam cum Adriano Hamstedio disputationem circa praescriptam causam.
Impetratur tandem et quum Galasius recusabat cum Adriano agere, statuitur Petrus Delenus qui cum Adriano hoe colloquium habeat in proximo lunari utriusque ecclesiae conventu.
1 Septembris.
Agitur de colloquio cum Adriano postridie habendo in lunari utriusque ecclesiae consessu, probandoque quod fundamentalis sit fidei nostrae articulus de veritate carnis Christi, quod mulieris semen sit fundamentum ecclesiae et non circumstantia.
2 Septembris.
Conveniunt utriusque ecclesiae ministri, seniores et quidam etiam diaconi, in templum Gallorum '), in locum consistorii ipsorum.
Venit et Adrianus Hamstedius cum Jacobo Acontio» doctore Gulielmo medico et Joanne Baptista. Post divini nominis invocationem, introvocatus cum suis Adrianus Hamstedius. Prefatur Petrus Delenus; scriptum Adriani profert; rogat an manum agnoscat. Agnoscit.
Institutainter Instituitur inter utrumque disputatio circa articulum 13, Petrum et UDi ait quod Christus sit natus ex semine mulieris etc, Adrianum ^ nQn funf]amentum Sed illius fundamenti circumstantiam disputatio. ' quandam.
Petrus asserit esse fundamentum. Rogat Adrianum
1) Terwijl de nederduitsche vluchtelingen-kerk in de, in Jezus-tempel verdoopte, Austin-friars-church samenkwam, vergaderden de Franschen en Walen in de kapel en sacristie van het vroegere St. Antonius-gasthuis, dat in Threadneedle-street, in de City, stond. Zie F. de Schickler, Les églises du refuge en Angleterre, I (Paris 1892), 36, 93.



460
[fol. 355.] utrum malit sibi eligat: vel interrogantis vel respondentis vicem gerere. Sed Adrianus neque ad rogata Petri Deleni voluit respondere, neque sua probare, sed voluit scriptis agere. r
Exire iubetur. Consultant inter se fratres concluduntque si recuset respondere et fratribus satisfacere, causam ad episcopum referendam esse.
Revocatur Adrianus, rogatus respondere nee vult nee potest, dicit se mirari aoumen argumenti. Rogatur an agnoscat promissum mulieris semen fundamentum, an cir-' cumstantiam. Ad neutrum respondetur. Ad utrumque ex opinione Adriani ita argumentatur Petrus Delenus, iubetque suam causam defendere si possit, aut hanc consequentiam rerellere collegae sui, hoe modo: Ex scripto Adriani Hamstedii art. 13. Quod Christus natus sit ex semine mulieris, ac nostre carnis nostrique generis particeps factus, non est fundamentum sed circumstantia illius quaedam.
Ergo Adam, Eva et tota illa patriarcharum prophetarumque ecclesia circiter annos quater mille erat sine fundamentd. Aut habebat toto illo tempore circumstantiam quamdam sine fundamento etc.
Acontius cavillationem aliquam quaerit in vocabilo „seminis", distinguens inter semen originale hominis futuri et semen hominum. Sed exploditur illa illusio a fratribus qui dicunt hic agi de semine promisso.
Adrianus confundere conatur vocabula fundamenti et circumstantiae, se idem sentire et scribere quod nos, sed sua scripta non intelligi. Nos dicimus in scriptis pugnantia esse. scerecuilam J idem nobiscum f*tetur, nempe: predictum
recusat tii
tundamentum esse. Iubetur igitur culpam agnoscere. Adrianus. 11,e recusat, dicit idem sentire Anabaptistas quod nos se posse hoe ex ipsorum scriptis probare
SSSS? siaÏÏamlr8 non"" T M™™™ ') W
graviter, illum wi. n US qUam lllum errare Philippum
conferenscum Melanchthonem, Bucerum 2), Lutherum, Calvinum sed nos
Mennone. —-
1) Menno Simons, geb. 1492, gest. 1559. Zie bijv. Herzog Realencyclopédie in voce Menno.
2) Martinus Bufzer of Bucerus, geb. 1491, gest. 1551, de hervormer



461
hórum trabes non videre ubi tarnen aliorum festucas tam diligenter observamus
Aitque se omnes etiam nos habere suspectos. Exire denuo Adrianus iubetur cum suis adductis testibus praedictis.
Consultant inter se fratres quid deinceps cum (eo) [fol. 356.] agendum: an episcopo, iam harum rerum conscio etquidem . pöscenti, causa sit indicanda, quum nihil amplius remedii in Adrianum videamus nobis superesse, qui omnes omnium in utroque consistorio fratrum admonitiones vilipendit contemnitque omnino.
Concluditur tandem ut haec Adriani causa ad episcopum, utriusque ecclesiae superintendentem et aequissimum iudicem, referatur — quum inter nos transigi nequeat — hocque illi, cum suis intromisso iterum, indicatur.
5 Septembris.
Proponitur in consistorio nostro quid episcopo londinensi . dicendum in causa Adriani Haembstedii.
Concluditur ut omnia ordine episcopo referantur a Petro Deleno tam harum rerum conscio.
Item ut humaniter cum Adriano agatur.
Adhaec ut postremum ipsum responsum ad 20 articulos non sine adnotationibus episcopo tradatur.
Denique quae etiam postea sint facta episcopo declarentur.
Statuiturque ut ex nostris Fullhamiam 2) proficiscantur ad episcopum londinensem Petrus Delenus et Joannes Utenhovius.
9 Septembris.
Refertm- Joannes Utenhovius cum Petro Deleno, et domino Galasio Adriani Wam- cum Dumasio, hi 4 proficiscuntur Fullhamiam2) ad epi-
j'e causa scopum londinensem. Cui tota: Adriani causa ab initio ad episcopum 1 t londinensem, refertur ante et post meridiem.
Fullamiae
agentem.
van Straatsburg. Zie over hem bijv. G. Anrich, Martin Bueer, (Strassburg 1914).
1) Zinspeling op Evang. v. Mattheus 7:3: En wat ziet gij den splinter, die in het oog Uws broeders is, maar den balk, die in Uw oog is, merkt gij niet?
2) Naar Fullham.



462
Relinquuntur apud episcopum scripta quae invisat.
Promittit episcopus se Londinum (iturum) sub sequentem hebdomadara ipso Lune die futurum, quo tum cum Adriano apud ipsum agamus.
10 Septembris. Refertur «fratribus in consistorio quid apud episcopum actum sit per praedictos fratres quatuor. Interim serael atque iterum Adrianus ipse non sine . scriptis dicitur accessisse episcopum londinensem.
Sistitur Sebastiani Matti et Martini Joannidae profectio, propter Adriani causam proximo Lunae die apud episcopum agendam.
16 Septembris. Vocatus adest Adrianus Hamstedius apud episcopum londinensem. Adsunt gallicae ecclesiae ministri Galasius, Petrus Alexander et Dumasius et Petrus Delentis cum 357.] fratribus senioribus Jacobo Nicolaide, Sebastiano Matto et Joanne Ingelramo.
Cum Adriano venerunt Francus Francides et GuUelmus medicus.
Adest episcopus cum suo cancellario et archidiacono.
Prefatur episcopus, quomodo sibi haec ecclesiarum cura sit commissa, praecipue etiam peregrinarum, quibus se optime veile testatur! Sed cum hae possunt hic maxime periclitari si suspecta in his doctrina proponatur, se Adrianum vocasse, qui si non omnino fa vet sectariis, visus tarnen, sit annuere erroribus Anabaptistarum etc.
Iubetque Petrum Delenum, si quid habeat, proponere. Is legit confessionem Christianae fidei de incarnatione Christi, septem articulis comprehensam.
Praelegitur Adriano Hamstedio, imo ipse legere eam iubetur singulari attentione, priusquam subscribat.
Tandem subscribit, anathematizans omnes omnium sententias illi repugnantes, hanc veram et Sacre Scripturae convenientem agnoscens.
Rogatur Petrus an quid ex Adriani dictis scriptisve»)
a) Er staat eigenlijk dictis dictisve. Klaarblijkelijk is echter dictis scriptisve bedoeld.



463
repugnans huic confessioni ostendere possit; respondit se posse. Revocatur itaque Adrianus eique proponitur an, si quid ex ipsius scriptis dictisve contrarium praedictae confessioni ostendi possit, an paratus sit etiam publice revocare; respondet se paratum.
Iubetur in proximum Lunae diem cum reliquis reverti, quum tum tempus esset elapsum.
17 Septembris.
Refertur in consistorio fratribus a Petro Deleno quid superiori Lunae die sit apud episcopum actum in causa Adriani Hamstedii statuiturque ut post meridiem huius causa conveniant seniores et diaconi in aedes Joannis Utenhovii. Qui congressi conferunt scripta quaedam in quibus pugnantia fuerant collecta, ex Adriani dictis, scriptis, concionibus et prophetiis, sub legitimis testibus probanda.
■19 Septembris. In seniorum et diaconorum conventu testatur Hansken Huyser') se audisse quod Adrianus dixerit: circa incarnationem contendere non esse aliud quam pro tunica alea ludere, relicto in cruce corpore Christi2). [fol. 358.] Rascop testatur se■ audisse liberum esse paedobaptismum vel ad septimum (annum) usque.
Egidius Junius *) et Allardus Kijkens testantur quod Adrianus agnoverit Catabaptistas pro fratribus, eisque dexteram porrexisse propter ipsorum ignorantiam; sed illi negarunt ei dexteram.
Post ad eum venisse testatur Anabaptistas ut apud episcopum pro ipsis ageret. Sed de promisso illi (non) ausus est testari. Sed Allardus ait quod illis promiserit se pro ipsis
•1) Op de ledenlijst van 1561 komt Hans de Husser voor; cf. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 280.
2) Zinspeling op Evang. v. Johannes 19 : 23 en 24a.
3) Op een ledenlijst van 22 Juni 1561 wordt een, vermoedelijk wel met dezen identieke Gelius de Jongh, doleator [kuiper], genoemd; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 274 cf. 280.



464
acturum cum episcopo. Idem ait posse testari Mahiu Platevoet, et Dirick Bernt; qui non adsunt.
Eodem die conveniant utriusque ecclesiae ministri ad aedes Joannis Utenhovii tum valetudinarii.
Scriptum aliquod offertur a domino Galasio in quo ille ex propriis Adriani scriptis pugnantia collegerat.
Habetur et nostrum eadem ostendens quod pugnant cum confessione ab ipso 16 Septembris subscripta.
Legitur a Dumasio gallice latinum confessionis nostrae scriptum quibusdam Gallis, latinae ignaris linguae.
22 Septembris. Ante meridiem.
Legitur latinum scriptum germanica lingua a domino Utenhovio, in quo pugnantia erant collecta quae pugnant adversus confessionem, ab ipso cum contrariorum anathemate subscriptam.
22 Septembris.
Post meridiem.
Legitur denuo idem scriptum, deliberatum in crastinum, traditurque Petro Deleno ut illis quoque exemplar describat.
23 Septembris.
Conveniunt utriusque ecclesiae ministri et Adrianus cum. suis in aedes episcopi londinensis sub horam primam pomeridianam.
Praefatur episcopus londinensis quantae dignitatis articulus sit incarnationis Christi, ut vel in minimo ab ea vel videri errare non sit leve crimen. ^' ïlxr
Spem item Adrianum Hamstedium praebuisse superiori confessionis subscriptione, fidemque dedisse se revocaturum si quae contraria ex ipsius dictis scriptisve adduci possint.
Jussus legit Petrus Delaenus loca pugnantia ex ipsius dictis, scriptis, contionibus et prophetiis et aliunde collecta ostensurus. Ad primum exorsus pugnantem locum ubi praedictum mulieris (semen) dicit esse circumstantiam et non fundamentum.



465
Rogatus Adrianus ad illum nihil respondet. Sed tergiversatus alio se vertit! „Priusquam", inquit, „respondeam, rogo quinam sint futuri mei iudices"; an ministri utriusque ecclesiae, quos partiarios iudicet et suspectos habeat. „Ego" inquit episcopus.
Rogat an liceat ad superiorem appellare, atque hanc agitans circa iudicem controversiam nihil ad rem respondet et tempus fallit.
Episcopus dicit se cum suis super hac re consulturum; interim postridie omnes reverterentur.
24 Septembris.
Nostri fratres ex aedibus episcopi abeunt in templi nostri cönsistorium, statuiturque ut Joannes Utenhovius et Joannes Ingelram postridie adeant episcopum, causamque illi omnem indicent.
Id quod ab ipsis factum refertur fratribus qui post meridiem, una cum Gallis, circa hanc eandem Adriani causam conveniunt in aedibus episcopi londinensis. Adrianus obtulerat episcopo scriptum, in quo hec agit:
Episcopum quidem pridie mentionem fecisse alicuius cum ipso amici colloquii, verum libenter scire veile, an illud habiturum esse(l) vim iudicii. Si non, se non illibenter acceptaturum; alioqui se provocare ad iuridicum ius.
Se quoque paratum cum prioris instantiae iudicibus agere, si omnes ita possent controversiae componi citra iuris vigorem; alioqui se appellare ad superiorem instantiam iudicis ordinarii, sub cuius iudicio se effecturum nullitatem omnium etc.
Episcopus proponit hec utriusque ecclesiae ministris, praecipue Petro Deleno et Joanni Utenhovio tum presentibus. Illi consulant ut episcopus in se causam suscipiat, alioqui numquam futurum flnem malorum.
Placet consilium, episcopus in se recipit. Indicatque Adriano; ille amplectitur; notat acta episcopi cancellarius; disceditur. Iubetur Adrianus in proximum Lunae diem accedere, accepturus suarum accusationum articulos.
Kerkeracuisprotooollen, 30



466
Cfol. 360.]
27 Septembris.
Ut ab episcopo iussi fuerant adeunt episcopi cancellariam Petrus Delenus et Joannes Utenhovius, allatis scriptis unde colliguntur a cancellario interrogatorii articuli vel accusatorii potius Adriano proponendi, illosque descriptos promittit se postridie sub horam secundam domino Joanni Utenhovio missurum.



C. DE ZAAK VAN JUSTUS VELSIUS.






[fol. 363.] «)
Martii mensis acta. De Justo Velsio ')•
[fol. 364.]
Martii 4. In templo. Ordinario Jovis die. Subducitur diaconorum ratio.
Leguntur literae pro Nicolao Gallasio scriptae, cum suis conditionibus et exceptionibus redeundi in Galliam, a ministris genevensibus missae ad gallicae ecclesiae ministros vel ipsam potius ecclesiam.
Statuitur ut dominus Utenhovius scribat ad ministros genevenses in hanc domini Gallasii necessitatem.
Het compt bij ons Laurens Christiaen1), m andemaker ; geeft aen van Jan de Muelenaer, corfmaker8), alsdat hij een franse jongen, nochtans vrij ende ongebonden bij hem werckende bij stucken, dagende dat hij hem niet
a) F° 360 is in recto maar voor een derde, in dorso in 't geheel niet beschreven. F° 361 en 362 zijn geheel onbeschreven. F° 363 is alleen in recto beschreven.
1) Zonder eenige nadere aanduiding begint hier de tweede bijlage, waarvan op het titelblad sprake is. Zelfs ontbreekt elke vermelding van het jaar, waaruit de nu volgende notitie's afkomstig zijn. Bij vergeh'jking met J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, III (Cantabr 1897), n™ 75-79 en F. de Schickler, Les églises du refuge en Angleterre, III (Paris 1892), p. 66 blijkt dat ze in 1563 werden opgeschreven.
2) Deze Laurens Christiaen of Lauwereys Christiaen was mandenmaker; vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 271, 276. j j , .
3) Ook tijdens de regeering van Eduard VI behoorde deze Jan de Muelenaer reeds tot de londensche vluchtelingenkerk, zie Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X., Part I, p. 206, 213, 282, 370.



470
en gunt een half ure daeghs wat te leren etc. (!) Het werdt besloten dat men den meester sal laten aenspreken van °).
Van Ael- Van Aelbrecht Bierclerck, of hij mochte van zijn vrouwe dercks Bke" HarlinSe scneyden ende een ander trouwen, nadien hij cerc sza e. gang geen ^ewillinge van haer te vercrijgen kan van bijwoninge etc.
1. Hij is eerst oersake van afwijkinge van haer, om schults willen ende soect die versoeninge, dien sij weyghert.
2. Dat hij selve de reyse aenneme ende so versoecke die versoeninge, naedien hij die eerste oerzake der scheydinge is, ende so sij also niet wilde mit hem trouwen in een reformeerde ghemeente; so niet, so mocht men niet langer in een ongetroude staet leven; so sij 't weygerde doer lofweerdigen tuygen, so soude hij voortvaren mit een ander te trouwen etc. Item so men konden het selven doer notarijs becomen, des te beter. Item dat hij haer souden seggen, dat sij een ander souden trouwen, so sij het weygert.
[fol. 365.]6) 3. Echtscheydinge geschiet om hoererie of ongelove, Matth. 5, 1 Cor. 7.
Item so hij niet of sij niet wilde die bijwoninge toelaten.
Maer so het toe te laten waren, so moeten'sij eerstelick ghescheyden zijn wettelick, ende dat doer autoriteyt des bisschops van Londen; sulcx moet bekent zijn, eer hij toe te laten zij een ander te trouwen.
4. Swarigheit om niet derwaerts te reysen, zijn creditores, zijn vrouwe selve, het pausdom, want het moeste bij den deken versocht zijn, hoewel hij persoonlick niet behoufde te verschijnen voer die deecken, al ist dat hij persoonlick moeten met haer, sijn vrouwe die versoeninge soude versoucken (!)
5. Dat Albaert selve gevraeght zij, of hij wichtige oerzaken hebbe, warom dat hij sulcke reyse weygeren mochte.
a) De naam is niet ingevuld.
6) F° 365 is een. papier, dat oorspronkelijk los in den bundel moet hebben gelegen. Immers het is van ander formaat dan het boek zelf. Klaarblijkelijk heeft de voorzijde ervan in 1560 dienst gedaan.



471
Item of hij advocate konden crygen om zijn zake te vorderen bij den deken etc.
[fol. 365*.]«) é
Mense Julio.
Joannes Ad Hornanos per nautas descriptio conditionis et ordiMoerhout &). nati0num ecclesiae nostrae1).
Ad IJsbrandum consobrinum alcmarianum. Ad fratres et sorororem(l) in Flandria captivos. Ad Matthiam in Geldria.
Mense Augusto^
3 Augusti. Tot Aghtkens moeder, broeder, oem ende vrenden, om te vercrijgen consent tot haer huwelick.
Tot Merten die Metser ende zijn huysvrouwe consolatoria in tam exulcerato uxoris morbo.
a)> 365" is klaarblijkelijk een in den bundel geraakt los kladpapiertje. Immers het is van ander formaat dan het boek zelf. Wat ziin inhoud aangaat: die wordt gevormd door twee kenneüjk onderscheiden stukken. Hetgeen in recto staat - van Mense Julio aan het begin tot en met Ad Ysbrandum Alcmarianum. Suspecti — en duidelijk een opgave bevat van te schrijven of reeds geschreven brieven, is er - denk ik — in 1560 opgezet. Immers, met den brief ad fratres et sorororem(!) in Flandria captivos zal wel een schrijven aan de drie te Veurne gevangen en later ter marteldood verwezen personen bedoeld zijn, waarover hiervóór meer te vinden is in de notulen van 14, 19 en 21 Juli 1560. Daarna heeft hetzelfde velletje dan in 1563 nog weer eens dienst gedaan. Na een streep door dat voorgaande te hebben eehaald - want zulk een streep is duidelijk zichtbaar, weer van Mense Julio tot en met Suspecti - heeft de scriba het toen gebruikt als memorandum met het oog op de vergadering van 7 Maart.
M Deze naam staat niet als gewone marginaal, maar overdwars. Vermoedelijk duidt hij aan, aan wien werd opgedragen de bedoelde brieven en memorie saam te stellen.
1) Het is bekend dat, dank zij een zeer slappe uitvoering van de plakkaten van de zijde van den hoornschen magistraat, daar ter plaatse de Reformatie omstreeks 1560 welig groeide; zie G. Brandt, Historie der Reformatie, I (Amst. 1671), 267 vv.; J. A. Snellebrand Gesehiedenk der Kerkhervorming te Hoorn (Hoorn 1866), 38 vv., 42,49, 50.



472
Per Elizabetam Nautariam.
Ad ministros ecclesiae antverpianae, potissimum Hermannum Strycherum suollanum •). Ad IJsbrandum alcmarianum.
Suspecti.
Memoranda in crastinum Dominicum 7 Martii.
1. Ut ministri, seniores et diaconi paulisper conveniant in quo (coetu agetur) de Maria Burgotis, de studioso nobis commendato etc.
Post meridiem literae Galini mecum (?) s et domino
Utenhovio tradendae.
2. Ut senex aquam baptizandae' paret infanti meae — cuius testes conveniendi coram si fieri possit — in tempus pomeridianum.
3. Literae commendaticiae tradendae unae Petro Wils2), alterae Joanni Knipraeds, tertiae ad Uutgires colon(iensis), Warnero
4. De Alberto agendum Scriba cerevisiario 8) post meridiem in caetu.
Rogandum quis quid Corbinario significant. Prelegendaê literae Galini h
5. Conveniendus Joannes- Lamoot propter necess(itatem) per(egrinorum).
6. De causa Matthiae Prophetae4) proxima hebdomada agenda Jovis die proximo.
7. Quid de Amelia. Item Joannes van Santen.
8. De feriis Paschatis pro nostra agendum ecclesia apud dominum episcopum londinensem.
[fol. 366.]»)
Dat Matthijs Mtttthijs Propheet compt in de consistorie ende begeert Propheet op zynfier zake eyncle. Hem werdt geseyt, dat hij ende toekumpstige ° J ' •>
Donderdage
come in die consistorie.
a) F" 365 is in dorso blanl
\) Herman Moded was uit Zwolle afkomstig. '
2) Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 283 vermeldt dat hij afkomstig was van Nieukercke.
3) Albert Bierclerck.
4) Matthijs Propheet.



473
Statii op toekumpstige Donderdage bij ons (comen), opdat oeck Jan Ettii ende Glaude daerbij waren.
MaykenBuels, Van Mayken, Jans dees (!) scerprichters wijf, werdt afgheHans Burgots seyt om niet langer te onderhouden, noch iet te geven Wljf' om veel noodtwendigen oerzaken. Maer omdat sij oorzaken wil weten, so werdt geseyt, dat men haer op Sondage namiddage sal aenspreken, des souden die diacons voer noen op Sondage tsamen comen ende hooftstucken aenteeckenen, die men op namiddage haer soude voorwerpen etc.
Mr. Thomas Thomazs. compt in de consistorie ende verhaelt wat hij mit den secretarijs verhandelt hebbe ende allen dingen goet, so veel in hem is, (ghedaen); oeck dat hij husen ende lant voer hen wil vinden, ende sijn husen — dien hij veel in die stede hebbe — naer die rente verhueren, doen zij over twintigh iaer gingen etc. Allene aengaende reysgelt voer die daer comen souden te Stamfordt, dat hij daertoe noch niet toeseyde.
Aengaende Willem Jansoen ende Tanneken Andries van . Vlessinge werden toegelaten om te tuygen tot den Dope te staen, so sij over zee van der ghemeente sijn; so niet, dat men se niet sal toelaten om etlicken oerzaken etc.
[fol. 367.] <*)
7 Martii. Ipso Dominico post meridiem. De insano Justi Velsii discipulo.
Van Mayken Burgoits werdt gheseyt dat sij trouwelick soude ar beyden, want die ghemeente arm is ende haer in ledigheit niet wil voeden etc.
Item dat men haer sone sal besteden. Maer zij wil het selve niet aen veerden, die werpt op haer mai(t).
Van Cornelys, apud Dominicum die Riemslager, sal men op een ander tijt breder handelen.
o) F° 366 in dorso is maar half beschreven.
«



474
Zijn eygen broeder ende suster betuygen dat zij een eerlicke vrouwe zij, ende leggen daer te herberge als zij te Harlingen comen. Cornelys tuyght hetselve. Hij toogh wegh buten haer weten, hij bleef schuldigh.
Hij nam het geit mede.
Aengaende Aelbert, so sal men scrijven als men een meerder gelegentheit heeft om(l) een trouwe, ijverigh man konden (!) daertoe vinden, die der vrouwe sake te Harlingen voertdrijve.
Mr. Willems Levinus, medicijn, brief werdt tot ons gescreven, aengaende Absaloms kinders, haere dochterena), ende zekere geit voer die zelve.
Mit een gescrift die (!) zake inhoudende summa des goets.
Men sal hem scrijven dat hij 't geit sende mit den eersten per Jacobum Nicolaidem.
Item dat Petrus Delenus antwoorde van die dienaren wegen, dwelcke sij sullen onderteeckenen, waervoer wij hem houden, of hij met Adrianus Hamstedius houde.
Item nadien om Adrianus Hamstedius wegen grote geitschade der ghemeente aenghecomen is, dat hij onse ghemeente aldaer behulpsaem zij.
Item Loys Tyrii sal handelen der wesen zaken van Absoloms.
[fol. 367*.]b) 1. Causa Aelberti.
2. Profectio Cornelii Henricks ').
3. Amelii causa et Joannis van Santen.
4. De heteroclitis(!) captibus(i).
5. Quid praeter Gallasii causam et episcopo significandum sch....
o) Haere dochteren is boven den regel geschreven, klaarblijkelijk als verduidelijking der uitdrukking: Absaloms kinders.
b) F" 367* ft klaarblijkelijk een kladje van den scriba geweest, in het hs. gelegd om zijn geheugen te hulp te komen en zoo doende later daarmee te samen gebonden. Het is in dorso blank.
1) Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 273 vermeldt een Cornelius Heyndrix, nauta, sine liberis en een Cornelius Heyhdricks, ludimagister, prdlem habet imam.



475
6. De imprimenda Hamstedii fidei epistola.
7. Ut Jacobus chirurgus uxorem adeat meam.
8. Matthiae Prophetae causa absolvenda.
9. Causa Gulielmi Levini. 10. De Jodoco Vernies (?).
[fol. 368.]
Ipso Martis die. In Gallorum templo Habetur menstruus utriusque ecclesiae ministrorum conventus in quo aguntur haec:
1. De Nicolao VulpinoJ) tandum excommunicando, declaratis tarnen rursum et prioris actionis causis, monitaque denuo ecclesia etc.
2. Fit Justi Velsii mentio et hominis per ipsum ... sati.
3. Agitur de conveniendo domino episcopo londinensi circa discessum domini Nicolai Gallasii antequam gallicae indicetur ecclesiae 8), et designantur utrimque viri4) °).
11 Martii. In templo germanico6). Ipso ordinario Jovis. die.
Cornelvs 1- Van Cornelys Henricks werdt toeghelaten dat men Henricks. op thokumpstigen Sondage van zijn reyse sal vercondigen, so iemant eenige brieven hebben etc.
0) De halve bladzijde in recto is verder blank. Het volgende 'h in dorso te vinden.
1) Het kerkgebouw der waalsche vluchtelingen stond in de Threadneedlestreet in de City.
2) Over dezen Nic. Vulpinus, Vulpe, Volpe, Voilpin of Wilpin zie O. Michotte, Pierre Alexandre (1913), 124,125; F. de Schickler, Les églises du refuge en Angleterre, I (Paris 1892), 101, 126, 127; Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part II, p. 183, 285.
3) De bedoeling is klaarblijkelijk dat van de betrokken zaak voorloopig nog geen kennis zou worden gegeven aan de ambtelooze gemeenteleden.
4) De namen zijn niet ingevuld, noch van de benoemde Walen, noch van de Nederduitschers.
5) De Jezus-tempel of Austin-friars-Church.



476
MattWjsPro- 2. Matthijs Propheet ende Saes Rimei dat men hen
Stace6Rnde- vra8nen» °f Bli die eerste arbitros entslaen willen ende die
zake, van njdt consistorie overgheven ende haer oerdeel staen. te wonen Sij bewillighen te staen onder het oerdeel der dienaren
voer Staes sonder nadachten, 't sij aengaende'het geit dat Matthijs eelde ^"t nocm soude geven, 't sij aengaende die tijt dat Stacii soude
hem Matthijs vérhusen ende Matthijs hem bijwonen te laten.
soude geven. Ende werdt besloten van de tijde ende gelde aldus:
1. Dat Stacii Rimei behoirlicker wijse zijn huere betalende, noch dit vierendeel jaers a festo Marie proximo ') sal wonen tot festum Joannis of Midsommers 2); ende so hij aldan noch geen ander huys ghevonden hebbe, dat hij alsdan die besproken kamer Mathijs sal overdoen ende ten uterste tot Michielsfeest *) sal wonen, om uut te sien om een huse, op dese wijse:
[fol. 369.] over den Vrouwendagh in den vasten blijvende, so gaet hij in het feest Joannis quartier4) ende na den dag Joannis so gaet hij in het vierendeel4) tot Michiels om te betalen.
Van den gelde werdt besloten, dat so Stacii verhuse vóér Marien feest naestvolgende, so sal hem Matthijs geven sestien schellingen, ënde so hij verhuse voer Joannis so sal hem Matthijs geven dertien schellingen. Maer so hij ingae Michiels quartier, over het feest Joannis, so sal hij hem geven tien schellingen. Ende dese besluytinge van tijde en gelde van huer beyden wegen, niet om het uuterste recht te vorderen — dwelck veel moyet en tijts ende swarigheit medebrengen souden — maer tot vriendelicke bevredinge huerer beyden.
Dit is van hen beyden sonder eenige nadachten aenghenomen, bewillight, ende te houden van hen beyden belooft voer ons, dienaren, teghenwoirdigh.
1) Festum Mariae = 25 Maart, Maria Boodschap.
2) Midsommer of St.-Johannes = 24 Juni.
3) Michielsfeest = 29 September.
4) Kwartaal.



4?7
12 Martii. Veneris die.
In aedibus Dominus Joannes Cognatus ecclesiae gallicae minister, domini cum duobus senioribus eiusdem ecclesiae, item Petrus episcopi DeZemts, Joannes Utenhovius et Adrianus Dorenus, ecclesiae Ion mensis. germanjcae minïster et seniores, adeunt aedes domini episcopi londinensis in causam Nicolai Gallasii, ut est praescriptum etc. Sed quia episcopus non aderat, postridie revertuntur.
13 Martii. Die Sabbati.
Post meridiem Sabbati adeunt iidem dominum episcopum circa praescriptam Gallasii profectionem, quam illi ut ab utriusque ecclesiae ministris ita et ab episcopo promittitur propter valetudinem2). His tarnen conditionibus:
1. Tentandum ut maneat, si ullo modo impetrari ipso incolume(?) queat.
2. Sin minus, ut aliquamdiu manere dignetur, donec graves quaedam componantur controversiae in ecclesia gallica ').
3. Indicandum id ipsum etiam ecclesiae ut, illa consentiente, dimittatur non sine digno viatico.
Agitur de necessitate peregrinarum ecclesiarum, feriis [fol. 370.] Paschalibus permonendarum in Mariae Hospitali *), quibus
1) jean Cousin, over wien F. de Schickler, Les églises du refuge en Angleterre, (Paris 1892), register in voce.
2) Over dien bepaald verontrustenden gezondheidstoestand zie zoowel Grindalls als Des Gallars' eigen mededeejingen aan Calyijn: F. de Schickler, Les églises du refuge en Angleterre, III (Paris 1892), 65; Calvini Opera, Vol. XX (Brunsv. 1879), Thesaurus Epistolicus n° 3969.
3) Met deze controversiae zijn de naweeën van de moeilijkheden bedoeld, die Pierre Alexandre jaren lang in de waalsche vluchtelingenkerk te Londen heeft teweeggebracht. Zie F. de Schickler, Les églises du refuge en Angleterre, I (Paris 1892), 131 vv., 136 n. 3; O. Michotte, Un réformateur. Pierre Alexandre, (1913), 106—133.
4) Mary Spital.



478
dominus episcopus annuit iubetque ut ipsum in tempore huius moneamus.
Agitur item de Justo Velsio, quo episcopus dicit se veile hoe regnum liberare.
14 Martii. In templo. Ipso dominico.
Legitur scriptum Justi. Velsii ad ministros ecclesiae londino-germanicae scriptum, sub inscriptione Petri Deleni, quo:
1. Ad penitentiam vocat, ut ipsum audiant.
2. Praescribit formulam renovandi instituti in Baptismate faederis etc.
3. Anathemate minatur nobis, praesertim ei in cuius manus peryenerit hoe scriptum, nisi ilico ecclesiae e suggestu "praelegat etc. ').
Van Aelbert Janz. Bierclercke briei werdt ghelesen, waermede hij scrijft aen Catrijn syne vertroude vrouwe, om met haer te versoenen opdat sij mochten bij malcanderen wonen.
18 Martii. In templo ecclesiae londino-germanicae. Ante prandium in prophetia.
Justus Velsius Justus Velsius spreect in die prophetie tegen die rechte sprekende leere Nicolai Carinei van der wedergheboorte, ende seyt, "phetie™ een men8Cne kan sijn sonder sonde, hier op eerden
souden sonder sonde leven.
Jae de ouden mensche verdroncken, ghelijck Pharoo in de zee, dat hij vergottelick werdt doer verniewinge, gelijck een vierigh ijser ende schijnende sonnen. Hij wederspreect die toerekeninge der gherechtigheit Christi. Hij seyt dat die wedergheboren mensche hier op eerden tot
1) Dit zal een vervolg geweest zijn op de correspondentie, die 15 Febr. 1503 ook réeds aan den gang was, zie J. H._Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, III (Cantabr. 1897), n° 77.



479
die vollencomenheit compt, daer Adam in was voer den vall).
Hij veracht Dat hij kan inwendigh vollencomen werden in dit leven die maniere aen der sielen, al ist dat het vleys gebreckelick is.
?an spreken Hij gevt dat wij die breeder wegh leren 2). van die toe- J J J rekeninge der [fol. 371.]
gherechtig- post meridiem.
heit Christi.
Matthijs ende Matthias Propheta et Statius Rimei uterque stat miniStace zake als strorum sententiae, imo Nicolaus Rimei fratrem Statium, onghedaen. &(j difficilem, incitat ut stet sententiae illi, imo ait debere stare etc.
Die swarigheit is van die kamer die op Midsommer festo Joannis is van Stace overlaten tot Matthijs na advenant des prijsafcortinge in die huyre.
Aengaende die kamer, nadien sij tselven oeck in der broederen handen ghegeven hebben ende sij teghen die tijt daervan sullen wij spreken teghen die tijt. Stace bewillight festo Joannis 3) die kamer over te laten. Matthijs Maer Matthijs accordeert niet enighe prijs te geven, ontreet hem Anders so wil hij niet blijven bij der dienaren uutsprake. der ouder- Disceditur re infecta, want Matthijs onseyt alles, tentie. Iuhentur omnia pacifice aliis mediis componere.
Mayken Emanuels; dat Hans Visch ende Antonys Scheerslijper haer souden aenspreken per Joannem Lamoot.
Willem Sadelaer; dat sommigen broeders hem aenspreken ende vraghen, waerom dat hij niet ten Nachtmael gaet ende waerom hij mit den afgesnedenen *) loopt.
1) Een breede uiteenzetting van Velsius' denkbeelden bij Chr. Se pp, Kerkhistorische Studiën (Leiden 1885), blz. 91—179, passim.
2) Zinspeling op Evang. van Mattheus 7 :13 en 14: Gaat in door de enge poort: want wijd is de poort en breed is de weg, die tot het verderf leidt en velen zijn er, die door dezelve ingaan; Want de poort is eng, en de weg is nauw, die tot het leven leidt, en weinigen zijn er die denzelven vinden.
3) 24 Juni. •
4) Bedoeld zijn degenen die, om hun partijkiezen voor Van Haemstede, waren geëxcommuniceerd.



480
Gerit de Drooghscheerder. Frans de Ketelaer. Jan Sullot.
üt Claudius Gerardo Drooghscheerder conveniat.
[fol. 372.] Herman van Maughk?); dat hem broeders vragen, waerom hij niet ten Nachtmael compt. Gregorius Prince2) ende Gerit, leertouwer, hebben betuyght, dat die verseyde Herman gheseyt heeft, dat men den afghesneden geen schuit bewesen heeft, dat hij hen selven afgesneden heeft.
Dat hem sommighen broeders sende, te weten:
Herman van Goch,
Arnout Baert,
ut illi querent aliquem tertium per Antonium Elspet.
Carel van der Eynden; dat men hem sal bij den dienaren • vordere of hij wil recanteren etc; op een ander tijt.
Olivier Moons oeck op een tijt te vorderen.
Joost Vermuelen; dat hem Antonii Elspet wederom aenspreke, opdat hij hem bewillighe tot de bestemde schuldbekenninge.
Heynken Backers.
Dat men een Sondage van Henrick Lievens spreke, op thokumpstige Sondage.
20 Martii. Op Saterdaghe. Mittit ad aedes Petri Deleni suum famulum dominus episcopus londinensis, quo significat se aliquid de Velsio audisse in prophetia locuto, cupereque scire rei veritatem, ut ad ipsum scribatur. Quid Velsius egerit, quibus argu-
1) Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I p. 275 vermeldt: Hermannus van Mouck, collarius, municeps, proles habet 4.
2) Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part L p. 274 vermeldt: Gregoris Prince, municeps, aurifaber, liberos habet duos.



481
mentis essentialem iustitiam probarit, et quibus contra illa sint confutata etc.
Respondet Petrus nihil scriptum in disputatione, memoriam plurium esse firmiorem et auditores praecipue symmystas magis memores utriusque partis argumentorum. Propterea se cum collega et symmystis acturum et primo quo tempore scripta missurum.
[fol. 373.] 21 Martii.
Ipso Dominico ante prandium.
Ante concionem affigi curat Justus Velsius, Haganus, scriptum germanicum valvis aut portis templi londinogermanici plenum contumeliis adversus Petrum Delenum et Nicolaum Carineum cum omnibus impiorum epithetis et pluribus 2 Timoth. 3 in ipsos deiectatis.
Minatur proximo Jovis die non amplius verbo .... sed signis virtutem declarationis.
' Hoe scriptum affixum tollitur a Martino Joannida et Remboldo et legitur a domino Joanne Utenhovio coram multis in templo, curatur latine vertendum et episcopo londinensi mittendum, sed de eo et tota Velsii causa statuitur ministrorum post meridiem conventus.
Post meridiem. Antonys Ponceel geeft voert van sekeren iniurien teghen hem van een broeder van Sandwijck, maer het werdt uutghestelt teghen naesten Donderdage.
Meester Pauwels geeft den dienaren een clachte aen van Peter de Mol, aengaende schuit; (over) dwelck Loys Tyrii ende Antonys Scheerslijper sullen hem aenspreken.
De Velsio.
Justi Velsi (Ad) concionatores, seniores et diaconos profertura) scrip. causa. tum Velsii germanicum, latine a Joanne Utenhovio versum. Miraculum piacet llt petrus Delenus et Joannes Utenhovius adeant
dominum episcopum londinensem in causa Justi Velsii. Item ut quaedam suscripta de disputatione cum Velsio
habita a Petro Deleno colligantur.
a) Er staat eigenlijk: Concionatores diaconi proferunt, met 'n latere
wijziging van proferunt in profertur, waardoor de zin niet loopt. Kerkeraadsprolocollen. 31



482
23 Martii. Op Dingsdage.
Petrus Delenus et Joannes Utenhovius adeant dominum episcopum londinensem, significantes de Velsio ad proximum iam Jovis diem 25 Martii venturo et miraculis suam causam conrirmaturo etc.
Rogant quid consilii; an non consultum ut nomine episcopi londinensis et praetoris adsint aliquot, qui tranquillitati ecclesiae consulant ne ullus oriatur tumultus in [fol. 374.] templo, ne nos apud magistratum propterea male audiamus. Placet domino episcopo et se procuraturum dicit.
25 Martii. Ipso Jovis die, ante prandium.
Justus Velsius Non venit ut sua aedat miracula Justus Velsius, quia per praetorera per praetorem captus sistitur, donec illi significetur quid u ' agendum cum illo. Interim se sponsorem pro illo statuit Theodoricus Hospes etc.
Post meridiem.
Gerit de Smit Gerit die Smit ende Hans van Campen comen voer den ende Hans dienaren, ende Gerit beclaeght hem dat Hans hem een Va" g dmpen meyneedighe noempt heeft, nadien hij te voren zijn schuit versoent. daervan bekent hadde van meyneedigh te noemen. Hans bekent zijn schuit van dat wederom te reppen, ende Gerit dat wat onvriendelicke gesproken hadden. Ende werden versoent.
Van Olivier. Hans Visch sal Melzar aenspreken dat hij mit tuygen Olivier vermanen van het roemen dat Melzar doet.
28 Martii. Ipso Dominico, ante prandium.
Octava Paschatis caena Domini; sed de ea latius post meridiem agendum.
Van Mayken Hans Visch ende Antonius Scheerslijper geven aen van Emanuels. Mayken Emanuel. Hen werdt gheantwoordt, dat sij een Donderdage bij ons sal comen.



483
Dat Mahiu Antonys Ponceel zake werdt ghevordert aengaende een Wits Antony broeder van Sandwijck, ghenaempt Mahiu Wits, omdat ^"e^heeft ***J blameert Antonys Ponceelt van een banckeroyt ghebanckeroyt. scheyden te zijn van Antwerpen. Hij bekent zijn schuit,
alsdat hij sulcx uut haestigheit gesproken hebbe ende [fol. 375.] belooft dat hij niet meer sulcx wil segghen. Antonys Zij werden begeert des een brief, van zijn hand betekent etc. Hij versoent. bewillight. Joannes Utenhovius werdt bestempt om te
scrijven ende salt tot Loys Tyrii senden, opdat van hem
te ondertekenen ende oeck der dienaren der duytscher
ghemeente.
30 Martii. Op Dingsdage.
Conveniunt ministri aguntque de conveniendo rursum domino episcopo londinensi circa eleemosynas colligendas.
Post prandium.
De peregri- Dominus Nicolaus Gallasius cum seniore gallicae ecclesiae narumeccle- et Petrus Delenus cum Joanne Utenhovio adeunt dominum siarum ele- epjgcopum londinensem. Respondet episcopus londinensis Mariae Hospi-se id procuraturum per dominum episcopum wintotali') colli- niensem '), qui feriarum Lunae die primus est in Hospitali eenda aliqua Mariae concionaturus. Interim per magistrum Chamberum Paschatis iegiSperituiïi curarentur ex Anglis qui ad ostia starent, adiunctis ex Germanis et Gallis etc. <*).
o) F°'s 376—378 zijn onbeschreven.
■1) Mary Spital.
2) Van Winchester.



1



ACTA OF THE CONSISTORY OF THE LONDON-DUTCH CHURCH.
Vol. II.
D. ACTA VAN DEN KERKERAAD, VAN 19 AUG. TOT 5 SEPT. 1563.






Anno 1563. Nicolai Carinaei.
19 Augusti Anno 1563. Op Donderdach in de consistorie gehandelt.
1. Mijn "heer Uutenhove wert voorgehouden, of hij wil te(!) testamenten1) uut duytsch int latijn setten; dwelck hij anneempt te doen. Voor zijn arbeyt sal hij betaelt moeten zijn.
' 2. Wort gesproocken van Jacop van Dichteren oft. men hem gal anleggen om somtijts in de weecke te preedicken. Maer wort niet besloten.
3. Wort gesproocken dat men Willem Schoenmaecker sal voorstellen, oft hij in de plaetse Antonii wil annemen 't bescrijven van testamenten ende 't besoecken van de krancken. Ende wort besloten, so hij bewillicht, dat men hem dat sal opleggen.
Dwelck gedaen is.
4. Worden brieven gelesen van Gert de Haen van Brughe etc, die daer getuygen van de haet ende verbitteringe Herman Strijcker's ende Pieter Haesaert's tegens onse gemeente tot Londen, ende vermelden van eenen twist tusschen Herman ende Magister George *) belangende het wederstaen der overheyt etc. *).
1) De pestepidemie, tengevolge waarvan straks ook de schrijver dezer notulen, Nicolaus Carinaeus, zou vallen, drukt op deze korte notities wel heel duidelijk haar stempel.
2) Zeer waarschvjnhjk is de predikant Wybotius Sylvanus bedoeld, die destijds, evenals Herman Moded of Strijcker, te Antwerpen predikant was.
3) De hier genoemde bijzonderheden staan in verband met een geschil



488
Zijn dese geschreven an dominum Uutenhove ende alle dienaren, ende zijn bij den selven Utenhove.
22 Augusti. Op Sondaghe in de consistorie gehandelt.
1. Wert gelesen een brief van M. George comende ende ons recommenderende eenen broeder genaempt Jan de Slotmaecker, tot Antwerpen uut de gevanckenisse gebroken ende wonderbaerlick verlost.
2. De diaconen hebben de sorge der testamenten bevolen Hans Visser ende. Burger Jansz. voor haer part, also dat men haer daervoor vergeldinghe doen sal.
Sulcks is den ouderlinghen aengaende haer part ooc voorgehouden ende van haer bewillicht.
26 Augusti. Op gewoonlicke Donderdaghe.
1. Is besloten, dat men Hans Kurfmaker sal voorstellen oft hij in de plaetse van Hans Visser sal willen annemen de besorghinghe van de testamenten etc. met Burgher Jansz., ende so hij consenteert, dat hij het sal doen.
2. Is besloten dat.men sal eens in de weecke predicken, te weten Donderdaeghs ende alsdan oock prophetye houden, also langhe als dese noot duert. Dit sal men afspreecken naeste Sondag.
3. Is besloten dat men gal vercondighen van Pieters Bakelaers schultbekentenisse in sijn laesten etc. Item van Cor. van Embden etc, ende van Meester Pauwels etc.
tusschen de Kerken van Londen en Antwerpen, waarover veel meer in dit hs. Vgl. ook J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn, II<Cantabr. 1889), n° 104, § 10<*-2; A. A. van Schelven Het begin van het gewapend verzet tegen Spanje in de 16e-eeuwsche Nederlanden in Handelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde (Leiden), 1914/15, blz. 136—140.



489
29 Augusti. Die Dominico a prandio in templo.
1. Wort voorgestelt van Cornelis van Etten, hoedat hij door eenen quidam mij, Nicolao Carinaeo, heeft doen voorhouden van zijn versoeninghe metter gemeente etc.
Ende wort bestemt: Antonys Assche sal hem eerst vraghen oft zijn sendinghe is, ende hoe hij gesint is etc.
Ende so hij sulcks van herten begheert, so sal men hem op een seeckeren dach daertoe bestemt voor de dienaren in de consistorie roepen.
2. Wort ooc gesproocken van Steven de Knoopmaecker, hóe hij beclaeght dat hij gheen antwoort en krijcht van zijn saecke etc. Hieraf sal men Antonys Scheerslijper spreecken ende up een ander tijt daeraf breeder handelen.
3. Wort gesproocken wat men geven sal den bestemden sorghdraghers der testamenten; ende niet besloten, maer uutgestelt tot op Donderdaghe als de diaconen oock teghenwoordich zijn.
So Jan Willems, Burghers medegesel, daerentusschen geit gebreck heeft, sal hem Burger dat gheven op reeckeninghe ende dat anteyckenen.
4. Loys Tyri neempt op hem de last om de testamenten te doen approberen.
2 Septembris. Die Jovis solito.
1. Hans Knockaert verschijnt voor de dienaren ende begheert borghe voor hem voor 4 fg') om een half iaer mulenhuer te betalen, welcken hij tsanderen daghes gheven most ofte anders van den muelen uutstoten zijn.
Op dese begheerten heeft Loys Tyrij angenomen voor hem borghe te zijn, in de namen aller dienaren, ouderlinghen ende diaconen, die hem so het noot doet van
1) f§ = pond sterling.



490
wegen des diensts daeraf sullen ontlasten, dwelck zij allen bewillicht hebben.
2. Is besloten dat men Burgher Jansz ende Jan Willems, sorghedraghers over de testamenten, sal gheven voor haeren arbeyt alle weecke 18 st. '), Burgher 10, Jan 8. Waerop Burgher bewillicht heeft, ende daerbij geseyt, so het coomt dat sij somtijts niet veel daer mede te doen hebben, dat hij dat wil insien.
3. Is besloten dat men sal houden goede reeckeninghe van de testamenten, daertoe houdende een cladboeck om eerst alle dinghen daerin te schrijven, ende daer toe een goed boeck, om alles daerin op het nette te stellen, welcken sal stedes thuys blijven liggen.
Hoe dit bequamelick geschien sal conen, sal Burger vragen Bartholomaewm Huysman, die hem hieraf goede onderrichtinghe belooft te doen.
4. Wort gesproocken van een medehulper in de tijt des noots 2), ende besloten men sal schrijven na Sandwijck, haer biddende — gelijck sij selven gepresenteert hebben — dat sij wanneer het noot doet, terstont sonder vertreek eenen schicken willen *).
Daer en tusschen sal men hier sien voor eenen die altijt in de noot een predicatie ofte twee sal doen ter tijt toe dat die van Sandwijck gecomen is etc.
5 Septembris. Die Dominico a prandio.
1. Heeft Antony Asse bewillicht om met Loys Tyri de testamenten te doen approberen.
1) Stuiver, waarschijnlijk is de engelsche penny bedoeld.
2) Klaarblijkelijk was Petrus Delenus op dat oogenblik reeds gestorven, zoodat de gemeente nog slechts één predikant had.
3) Kort daarop is, door den dood van Nicolaus Carinaeus, deze afspraak werkelijk ten uitvoer moeten worden gebracht, doordat de'bekende
' Godfried van Wingen naar Londen kwam; zie A. A. van Schelven,



491
2. Is besloten men sal in de plaetse van Burger Jansz. nemen Hans Frederick i), so hij tevreden is. Dwelck hij ooi bewillicht.
De nederduitsche vluchtelingenkerken der 16e eeuw ('s-Gravenhage 1909) 153; J. H. Hessels, Ecclesiae Londino-batavae Archivurn, II (Cantabr. 1889), n° 71. 9 November was hij er reeds.
1) Het lidmatenboek van 1561 vermeldt: Hansken Frederick, weleer kistenmaker te Kuypens(I); vgl. Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part I, p. 280.






BIJLAGE I.
Register of members of the LondonDutch Church 1550, 1551, 1559-1561. Rugtitel: Lidmaten Boek I.
[Bldz. 47.]
Anno Domini 1559. Mense Decembri.
Post publicam e suggesto denunciationem et quidem trinam futurae matrimonialis in Ecclesia coniunctionis Petri Tryonis et Nicolaae ab Adriano Hamstedio factam, tandem (quia- talis erat Petri valetudinarii conditio et necessitas, ut non possit publicum adire templum) publicatur e suggesto a Petro Deleno 14 Decembris die de futura in aedibus matrimonii copulatione (ne quis id in offensionetn ullam caperet) inter praedictum Petrum et Nicolaam fiandros.
Londini in Anglia. Anno Domini 1559. 14 Decembris.
Ten huse van Logys Tiry in der tegenwordigheit der yoerseyde Logys ende sijnder vrouwe, Mr. Jan apoteker ende synder vrouwe, Henrick Levens ende der sijnder ende veel ander broederen ende susteren (welcker oeck veel uut Flaenderen waren) sijn tsamen ten huwelick bevesticht ende opéntlick getrout van Petro Deleno dienaer des gotliken Wordt in der duyscher nederlander gemeente binnen Lonnen, Peter Tryon ende Claes Wetsteen beyde uut Westflaenderen, als wetteliken echteluden man ende wijf na des Heren beveel.



494
Anno Domini 1560.
2 Januarii gestorven ende begraven Jan van Moersen, cledermaker in S. Denys parysh wonende in Lynestrate.
Eodem anno 28 Januarii.
a) Scribuntur ad Ecclesiam antwerpianam commendatiae litterae pro Martino van Zande et Henrico Kuyle a ministris ecclesiae londino-germanicae.
Sub quintum Februarii diem moritur Gertrudis nostra soror puerpera et post sepelitur et infans sub linem Februarii.
Hoe mense moritur Jan Cobbelar bij Nieugat. Feb. 11 baptizatur Adriani Hamstedii filiola nomine Laurina.
Feb. 13 sepelitur Roelandus diakonus.
Bldz. 50/54 (de laatste bladzijde is tegelijk kaft van het boekje).
[50] Anno Domini 1560.
b) Publicam suam professi fidem in nostra londino-germanica Ecclesia circa tempus illius restitutae sub Elizabeta Angliae regina.
Infantula Gregorii Prince aurifabri nomine Caterina baptizatur 7 Aprilis Anno Domini 1560.
Urbani calcographi infans baptizatur nomine Joannes quod ab Utenhovio illi inditur 9 Aprilis.
Aprilis 16 infantula Joannis Ette baptizatur nomine Hester. Moritur paulo post.
Aprilis 16 infans Antonii baptizatur, qui est frater Gulielmi Satleri.
17 Aprilis publicam suae ad papismum defectionis culpam
a) [In margine staat:] Item ut nostrum imitati exemplum testiraoniales fratribus literas praestent iis qui huc cupiunt venire.
6) [In margine staat:] Iuxta Reedlane at S. Margaret Patens. — Reedlane zal Redes Alley zijn en S. Margaret Patens de parochie van St. Margaret Pattens, Billingsgate Ward, vgl. Publications of the Huguenot Society, Vol. X,' Part I, p. 483, 485.



495
agnoscunt corbinarius quidam N. et Elizabetha nutrix olim infantis Gualteri Deleni etc.
12 Maii infans nomine Herman baptizatur, cuius parentes habitant apud D. Martini.
Infantula Ludovici Tyry nomine Suzanna baptizatur sub idem Maii tempus.
Maii 16 infantula Jeron flandri de Schipper nomine Maria baptizatur.
26 Maii iunguntur matrimonio Pransiscus ahenarius ') cum Idken, ancilla olim Adriani Hamstedii.
Maii 26 baptizatur infans Jacobi Marseli flandri sarritoris2), nomine Jacobus, qui moritur 8 Julii.
18 Junii. Anno Domini 1560. In templo Baptizatur primus in restituto nobis sub Elizabeta regina
1 Jesu olim templo infans Antonii Assaei, nomine Samuel. Augustinia-
norum. 24 Junii.
[51] Allaerdt Kijkens kint werdt gedoopt genaempt Mayken, Anno Domini et huius infantis Mariae parentes Alardus et Joanna Cam560. byers volunt se Ecclesiae disciplinae subjicere. Estque hic praedictus Alardus frater uxoris Egidii flandri Vietoris.
23 Junii iunguntur matrimonio duo paria, videlicet primum coniuncti in restituto Jesu templo peregrinis:
Olivier Monys Halowijns van Derenoutre ende Jacomynken van der Meesen;
Lambrecht Gerstman van Brugge ende Neelken Bennoot van Antwerpen.
30 Junii iunguntur matrimonio Mahiu Beny van Kemeele ende Pyrone Klinckets van Meesse. "
7 Julii.
Iunguntur matrimonio publice in templo Henricus Marschal, ende Mayken Monys.
1) Eigenlijk Van den Bossche, vgl. Publications of the Huguenot Society, Vol. X, Part I, p. 274.
2) Publications of the Huguenot Society, Vol. X, Part I, p. 275 wordt Jacobus Marcelis „serrator" genoemd, maar hier staat beslist sarritor.



496
14 Julii.
Infans Henrici Inningk nomine Sarah baptizatur, ascitis etiam testibus Jan de Blauverwer, Mayken Backers, etc.
27 Augusti.
Iuncti confirmantur in coniugio in aedibus Joannis Utenhovii, Joannes quidam textor et Anna olim monialisa), flandri ambo. Adhibitis aliquot testibus ipsis D. Utenhovii familia, Joanne Ingelram cum uxore, Sebastiano Matte et Cornelio Goudo cum uxore.
1 Septembris.
Publice coniunguntur matrimonio Frans, de Raet et . Kaie ') Carpentiers.
3 Septembris.
Gelijs vander Hiel uut Vlaenderen en Achken van der Strate van Santé 8) uut Gulikerlant werden tzamen getrout des Diensdags 3 Septembris.
"*15 Septembris.
Baptizantur tres infantulae, duae nomine Sarae, altera earum filia Andreae 8) et Mariae vetera olim vestimenta vendentium. Testibus Francoys Franczs, Henrick Levens ende Mayken Backers.
Altera Sara filia Egidii Sartoris diaconi.
Tertia infantula nomine Susanna filia Jacobi Sartoris. Testibus Joanne Rotario, Cornelio Bennooth.
[52] Anno Domini 1560.
21 Sèptembris.
In templo Jesu infantula baptizatur Cornelii Ettensis filiola nomine Judith.
a) [In margine staat:] Jan Lauwe lynenwever, Tanneken van Dpndes.
1) Publications of the Huguenot Society, Vol. X, Part I, p. 284 wordt een Catherina Carpentiers genoemd.
2) Bedoeld zal zijn: Xanten.
3) Vermoedelijk heette hij De Beyser, cf. Publications of the Huguenot Society, Vol. X, Part I, p. 278.



497
22 Septembris. Infantulus baptizatur Mathei cuiusdam flandri, nomine Mathaeus. Tuygen, beneven de gemeente: Pieter de More, Joost die Walle'.
29 Septembris. Susanna Antonii Elspet filia baptizatur, testibus hisce: Joanne Engelramo seniore et Cornelio Ettensi, uxore D. Utenhovii et Joanna Satleri uxore.
6 Octobris.
Susanna filiola Petri Mori baptizatur. Testibus ascitis Joost Deren et Matheus Makereel. -
20 Octobris.
Baptizatur infantula nomine Thamar, Jacobi Chirurgi filia ab sua ipsius matre Agatha ') in templum introducta, et in sinuu matris captivae olim martyris retenta cum baptizaretur.
Testibus Joanne Utenhovio et Antonio Assaeo.
27 Octobris.
Baptizatur filia Paschyrii van der Mote, nomine Hester. Teste Antonio Assaeo et femina quadam nomine Cornelia, quae nondum se ecclesiae nostrae subjecit, sed tarnen parata esta).
5 Novembris, ipso Martis die post concionem publice matrimonio iunguntur, in templo Jesu, Hans Drimond ende Mayken Hongers, beyde (uut) Vlaenderen.
[53] Anno Domini 1560.
Mense Novembri.
24 Novembris baptizatur infans Stephani pictoris1)
a) [In margine, staat:] Horis quatuor post moritur haec infantula.
4) Publications of the Huguenot Society, Vol. X, Part I, p. 284 -wordt vermeld: Achtken Claes, Jacobi chirurgi uxor.
2) Hij heette volledig Stephanus van der Muelen, zie Publications of the Huguenot Society, Vol. X, Part I, p. 277.
Kerkeraadsprotocollen. 32



498
nomine Romboldus. Eodem dominico die 24 Novembris baptizatur infans Petri Walteri, nomine Nicolaus. Eodem ante prandium in die iunguntur matrimonio • Christianus galearius(?) »), hoemaker et Maria Buts ex Brabantia oriunda of Mayken in de Lijnestrate etc.
15 Decembris.
Baptizatur Antonii Forpicarii infantula nomine Anna. Testibus ipso patre et Joanne Ingelram, Anna Ponceli uxore, Anna de Butzoen.
27 Decèmbris.
Infantula Petri de Mol nomine Sarah baptizatur. Testibus Henrico Moreels, Petro Brugman; feminis: uxore Jan Ette et uxore Nicolai Ulpijn.
Anno Domini Anno 1561. 12 Januarii.
1561
12 Januarii. Baptizatur infantula nomine Sarah, filia Gerardi Matti et Christinae.
Testibus Jacobo Nicolaide et Joanne Ingelramo, et Catalina Conradi, Frans de Raedts suster.
26. 26 Januarii baptizatur infantula Simonis Collarii, Testibus N.
Eodem' 26 Januarii die post meridiem baptizantur duae Abraham i filiae: una nomine Anna, altera Maria.
Testibus Joanne Ingelramio, Joanne Utenhovio, Antonio Assaeo, et Anna Ponceele.
[54] Anno 1561. 26 Januarii.
Eodem item Januarii die 26 baptizatur post meridiem .... Gabrielis scrinificis filia, nomine Sarah. Testibus Carolo scrinifice et Jacobo vestiario et Sijtken, Cornelii corearii*) uxore.
1) Galearius = treinsoldaat. Doch galea beteekent lederen helm.
2) Eigenlijk heette hij Varberght of Verberct, vgl. Publications of the Huguenot Society, Vol. X, Part I, p. 273, 287 sub S.



499
2 Februarii. Infantula Joannis de Friende ') chirurgi nomine Jaël.
Eodem die filia quoque baptizatur Joannis Beaugrandt, nomine Judith.
16. Ipso Saturnali die 16 Februarii iunguntur matrimonio a Galtero Deleno: Petrus Delenus et Anna de Buischon.
Eodem die baptizatur infans Mahiu Platevoet. Testibus his ...: Guliaem de Huser, Jacop Marselis, Catalina Raedts, uxor Fransisci Raedts, uxor Caroli Hermanni N.
18. Iunguntur matrimonio Gelijs de Weecksteen ende Maria Olieste.
20. Moritur in arce regia jonghman (?) Paschyrius de Lange.
23. Baptizatur infans nomine Abraham. Nomen patris Jan Walewein (?). Testibus Francoys Franzs et Nicolao Rimei.
Eodem die infans Jaques de Block et matris Barbarae. Nomen baptizati infantis: Abraham. Testes Peter Tryon, Neelken, uxor Joannis Etti.
Reliqua quaere in libro se
1) Frende of Fiemde is ook mogelijk. Doch daar Publications of the Huguenot Society, Vol. X, Part I, p. 275 Johannes de Vriend, chyrurgus, vermeldt en p. .271 en 281 ook- van een Jan de Vriend en M. Jan de Vrier.dt sprake is geef ik aan deze lezing de voorkeur.






BIJLAGE II.
Register of Baptisms 21 Sept. 1563 to 13 Apr. 1567. (Library Dutch Church Austin Friars London E. C).
In een stuk hs. als omslag, waarop: Ghedoopte 1563: [P- M
Anno 1563 Septemb. Vigesimo Septembris Londinum veni vocatus eo a ministris Ecclesiae, quo ipsis ad tempus in Ecclesiae ministerio adessem.
Sequenti die nempe Matthei hoe ministerium auspicatus sum, duabus antemeridiana et pomeridiana concionibus.
Baptizatus infans.
Baptizatus infans.
10 Octob. matrimonio iuncti Joannes Ceelen et Margareta Sbeckers.
Matrimonio iuncti Gerardus Janssen sloothmaker et Calleken Smeesters uth Westvlanderen.
Baptizatus infans Francisci Marquinas: pater, Anna Utenhovia testes.
14 Novemb. matrimonio iuncti Joannes Willems mandemaker et Elizabeth, vidua Nicolai van den Berge.



Ö02
Eodem die Gerardus van Bedtburch, *Anna vidua M. Petri Deleni.
Baptizatus infans Joannis Prederici; testis pater, [p. 2.]
28 Novemb. baptizatus infans Mariae de la Hele. Testes Anthonius de Smedt, Joannes Visscher et Gerardus van Bedtborch.
28 Novemb. matrimonio iuncti Petrus Hermans huyvmaker op S. Kathrijns cum Cecilia vidua Francisci" Adriaens op S. Cath.
2 Decemb. Gerardus de Wever declaravit coram consistorio destinatum inter ipsum et Mariam Janssen van Maestricht matrimonium. Foeminae iniungitur ut proprio die dominico testimonium adferat, Christoforum quendam, cui ante biennium iungenda erat et cum quo denuntiationes matrimoniales op S. Cathrijns habuisset, publice matrimonio iunctum cum alia, et quod ipsa discessionis matrimonialis causa non fuisset.
5 Decembris adfert Maria praedicta testimonium innocentiae literis quorundam fratrum comprobatum. De matrimonio Christophori testantur ad 9 Decemb.
5 Decemb. admonetur Gerardus de Wever super suspicione adulterii cum quadam Elizabetha, uxore licet deserta cuiusdam Anthonii Verrefs(?), quae in domum eiusadmissa post non ita muitos dies apud eum moriens dimidium bonorum in praeiudicium propiorum liberorum, ei quem suum maritum appellabat, testamento decrevisset. Negat ille constantissime concubitum. Fatetur promissiones de futuro inter ipsos matrimonio, dum illa plane libera deprehenditur, intercessisse. De fraudatis heredibus dicit, si sumptus, quos matri ac filiis impendisset, numerarentur, legatum vix decem solidos excessurum. Iubetur tandem cum sponsa ad proximum diem Jovis se sistere consistorio.



503
[p. 3.] December.
Dionysius 12 Decembris baptizatus infans viduae Dionysii de Hasede Hase. Testes Joannes Lamotius et vidua Bartholomei de Witte.
Anno 1564.
Samuel 1 Januarii baptizatus infans Adriani Gieselinck, nomine Gieselinck. Samuel. Testes: pater, Jan Biele, Pieter Brugmans, uxor Wilhelmi Luck, Tanneke Oyevars.
Jan Lamooth. 2 Januarii baptizatus infans Joannis Lamooth, nomine Joannes. Testes: pater, M. Jacobus Saai, Joannes Willems, Maria Sketelars alias Popparts.
Sara 23 Januarii baptizata infantula Wilhelmi Heckelers, Heckelers. nomine Sara. Testes (!): Gerardt van Bedtburch.
Anna Buis. 30 Januarii baptizata infantula Petri Buis ex Ecclesia antwerpiana, nomine Anna. Testes: pater, Anthonius Ponceel, Anna van den Hoffstadt et Anna Odenars.
Februarius.
Abraham 6 Februarii baptizatus infantulus posthumus Bartholomei Vereycke. Vereycke ex relicta vidua Adriana. Testes: frater matris
Gillenus Olieviers, Jan Beelen, eiusdem uxor Neelken et
Cathrijn van der Rieviere.
Abigail Saai. 13 Februarii gedoipt het dochterken M. Jacob Saai.
Tuyge: de vader sel vest, Jan Lamooth, Anneke Ponceel ende Lucyken leertouwers, weduwe Cornelis Verberct.
Susanna unde. . 15 Februarii gedoipt de tweelinge der nagelaten weduwe
Bartholomei de Witte, mit namen Susanna ende Judith. Tuyge: Jan de Visscher, Pauwels de Berth, Naentge weduwe
Alardt Kycke ende Pirone de Quidt. [p. 4.]
Jacob van 19 Martii gedoipt dat kindt Grietge van Ravestein, mit Ravestein. namen Jacob, een nabörlu(ck. Tuyge darover: Jan de
Visscher, Adrian Gieselinck, Elizabeth Ardtsson ende
Christina Wingia.
Judith
de Witte.



504
Susanna. Am selven dage gedoipt dat kindt Marie, nagelaten weduwe Jans de Slothmaker, een nabörlinck, mit namen Susanna. Tuyge: Anthonis de Smedt, Willem Ardtsson, Jenneke Marra ende de huysvrouwe Gillis Dregge.
Am selven dage na middage gedoipt dat kindt Bartholomeus Huysmans mit namen Jacob. Tuyge: de vader, de groitmoeder Margariete, Jan Prouth ende een engelsche vrouwe met name °).
9 Aprilis vor middage gedoipt dat dochterken Lucykerï, nagelaten weduwe Cornelis Verberckt, nabörlinck, mit namen Tabitha. Tuyge: M. Jan Ingelram, Franciscus Marquinus, Gabriel Bertz, Anna Utenhovia et Margareta Ingelram.
28 Maii vor middage gedoipt dat dochterken Gregorii Princel mit namen Lydia. Tuyge: Jan Beelen, Tanneke Ponceel, Loyseke, weduwe Hans Prophete, de huysvrouwe Henrick Pape. De huysvrouwe Jan Diericks. [p. 5.]
Am selven dage unde stonde gedoipt dat dochterken Cornelis Plas, mit namen Maria. Tuyge: de vader, Gerardt Jans, Magdalene weduwe Marten Janssons, de dochter Frederick Conrards.
Eliszabeih 1 Junii gedoipt dat dochterken Jan Draack met namen Draack. Elizabeth. Alleene in bijstaen des vaders, die Vor den dieners betuycht hadde, dat hij darumme alleene tuygen ende mitsorgen nagelaten hadde, dat dewijle hij anderen hierinne niet helpen konde, hij ook andere niet belasten woude.
11 Junii wordt gedoipt dat kindt Gerardt Jansson ende Calleke Smeesters, met namen Jesaias. Tuygen: de vader, Sebastian Höckens, Joachim Qrunekeese ende Christina Wingia.
Sara 16 Julii vor middage gedoipt dat kindt Dalten Kerrman, Kerrmans. schilder, mit namen Sara. Getuygen: de vader, M. Jan
Jacob Huysmans.
Tabitha Verberckt.
Lydia Princel.
Maria Plas.
Jesaias Jansson.
o) Deze naam is niet ingevuld.



505
Engelram, Bartholomaeus Hermans, uxor Anthonii de Smedt, Cathrijn de Roveroye.
Karei van Am selven dage na middage gedoipt dat kindt Passchiere der Mote. van jjer Mote, mit namen Carolus. Getuygen: de vader, Fransois Martens, Pieter Breet, Joanne ay.
Augustijn Jansson.
Rebecca de Bert.
13 Augusti gedoipt dat kindt Gerardt Jansson, messmaker op S. Cathrijns, mit namen Augustijn. Sonder tuygen wederdanck der dieners mit mercklicken broecke des gemaeckten verdrachs '), nademael hij in tuygennemen geene swaricheit hadde noch wiste, ende noch evenwel der diener gehorsamheit verworpe. [p. 6.]
20 Augusti na middage gedoipt dat kindt Gabriel de Bert, mit namen Rebecca, Tuygen: de vader, Jan de Prouth, ende Lucie Verberckt.
Anna 27 Augusti vor middage gedoipt dat kindt Jans de Visschers. Visscher mef namen Anna. Tuygen: de vader, Jan Beaugrandt unde de moeder.
Tobias van 10 Septembris na middage gedoipt dat kindt Gerards Bedtborch. van Bedtborch. Tuygen: de vader, Joannes de Ram,
Gregorius Princel, Anneken Odenards, Anneken van der
Hoffstadt.
Samuel van Sebergen.
Anna van Ashe.
17 Septembris na middage gedoipt dat kindt Gillis van Sebergen, man Margaretae Wouters, die onder de Gemeente was, mit namen Samüel. Tuygen darover: de vader, Melssen van Ashe, Gillis Botser unde Agatha Saais.
8 Novembris na middage gedoipt dat kindt Melssen van Ashe, mit namen Anna. Tuygen: vader, muder, Anthonis de Smet, unde Margareta van Sebergen.
a) De achternaam is niet ingevuld.
1) Over het tot stand komen van bedoeld verdrag en den inhoud ervan zie A. A. van Schelven, De nederduitsche -vluchtelingenkerken der 16e eeuw ('s-Grav. 1909), 158, 364, 365.



506
Abraham 19 Novembris gedoipt na middage dat kindt Math de Bouc. de Bouc, mit namen Abraham. Tuygen: de vader, Franciscus Marquinas, de huysvrouwe Jan Lamooth, Maylie " Garber.
Zacharias Ter selven stonden noch gedoopt dat kindt Bartholomeus Hermans. Hermans, mit namen Zacharias. Tuygen: de vader, Willem de busmaker, Willem Wolten, Anna Borchers.
Daniël 30 Novembris vor middage gedoipt dat kindt Gillis Dregge. Dregge, mit namen Daniël. Tuygen: de vader, Gillis Ver-
hiele, Daniël Coppenjans.
[p. 7 ]
Susanna 3 Decembris na middage gedoipt dat kindt Godtschalcks, Godtschalcks. mit namen Susanna. Tuygen: de vader, de muder, Melssen van Ashe, und Segerine Gysebrechts.
Sara 10 Decembris vor middage gedoipt dat kindt Hansz Fredericks. Fredericks, mit namen Sara. Tuygen: de vader, M. Anthonius Ashe.
Joannes ' 17 Decembris na middage gedoipt dat kindt Pauwels de de Bert. Bert, mit namen Joannes. Tuygen: de vader, Jan Knockaert van Sandwijck, unde Beelken Ventes.
Susanna 24 Decembris na der namiddagschen predike gedoipt dat Brunsz. kindt Jans Brunsz van Santen, mit namen Susanna. Tuygen: de vader, a) van der Capelle.
Jacob van 26 Decembris gedoipt na middage dat kindt Jacobs van Dichteren. Dichteren, mit namen Jacobi. Tuygen: de vader, Joannes de Ramme, Adriaen Gieselinck.
Elizabeth 31 Decembris gedoipt na middage dat kindt Willems Ardtssen. Ardtsson, mit namen Elizabeth. Tuygen: de vader, de muder, Willem ter Porten, Mayke Verbeeck, Barbel Prouth.
a) Hier is 'n open ruimte voor een voornaam, die echter oningevuld bleef.



507
[p. 8.]
Abraham Ter selven stonde noch gedoipt dat kindt Willems Pieterssen. Pieterssen mit namen Abraham. Tuygen: de vader, de muder, Gregorius Princell unde Adriaen.
Am Jare 1565.
Hester 14 Januarii gedoipt na middage dat kindt Jans Sullott,
mit namen Hester. Tuygen: de vader, Gregorius Princel, Jacob Cart unde Mayke Potters.
Sullott
Abraham 21 Januarii na middage gedoipt dat kindt Jacobs Blanckestein. Blanckestein, mit namen Abraham. Tuyge: de vader, Mozes Fockynck, Jan Thur, Helene Elspet.
Elizabeth 11 Februarii vor middage gedoipt dat kindt Gillis Ver-
hiele, met namen Elizabeth. Tuygen: de vader, Gillis Dregge, Jan Visscher, Elizabeth de Metz.
Verhiele.
Pieter Terselven stonde gedoipt dat kindt Pieter de Moll, mit
namen Pieter. Tuygen: de vader, Jan de Vriendt, Christiaen de Rijcke, Elsken Jansson uxor Gerardi cultrarii.
de Moll.
Elizabeth 18 Februarii na middage gedoipt dat kindt Jans Kuyt, Kuyt. na dem de- vader opentlike de leere der gemeinte vor recht bekent, unde sich onder de gemeinte unde höre dicipline gegeven hadde. Des kindes name was Elizabeth. Tuygen: de vader, Robert Huol, Mayke Bryet, Elizabeth Fisset *) huivrouw Jakes; alle drye uth der franschen gemeinte. [p. 9.]
Timotheus 1 Maii gedoipt na middage dat kindt Gisberti Jannes, Jannes. mit namen Timotheus. Tuyge: de vader, Willem Wellens bussniaker, Jacob Kuytmans, de huijsvrouwe Jans Keutmans, Mayke.
Maria 6 Maii gedoipt na middage dat kindt Joryss Willemsson, Willemson.
'1) Vermoedelijk is bedoeld Fichet. Jacques Fichet was ouderling bij de londensche fransche Kerk, vgl. F. de Schickler, Les églises du refuge (Paris 1892) register in voce.



508
met name Maria. Tuygen: de vader, Willem Wellens, Celiken humakers.
Abraham 13 Maii na middage gedoipt dat kindt Henricks Kynicks, Kynicks. namen Abraham. Tuygen: de vader, Gerardt Artis,
Jan de Vriendt, Barbara van der Schore, uxor Anthonii
de Smet.
Mara Ter zeiver tijdt gedoipt dat kindt Marands Thomais, met Thomasz. namen Mara. Sonder tuygen, alleene int bijstaen des vaders, van welckeren affgevraecht wordt off hij tuygen hadde, . unde neen sede, wast verklaert uth dem stule dat sulck sijn dun weder des bisschoppes edict,, weder den bevestigeden vrede '), unde weder dunck aller dieners was: unde dat derhalven sodan exempel niemand onderstundt na te volgene.
Joannes 3 Junii na middage gedoipt dat kindt Bartholomaei Verberckt. Verberckt, mit namen Johannes. Testes: pater et mater, Claudius Dottegnie, Jan Lamooth, adolescentula antwerpiana.[p. 10.]
Daniël 21 Junii gedoipt dat kindt Reniers Thyssen, mit namen Thyssen. Daniël. Tuygen: de vader alleene.
Abel 29 Junii vor middage gedoipt dat kindt Wouters DiepenDiepenracks. rac]jS) mit namen Abel. Tuygen: de vader, Jacob Kuytman unde Mayke Diepenracks.
Tabitha 5 Julii gedoipt dat kindt Gregorii Princel, mit namen Princel. Tabitha. Tuygen: de vader, Arnoldt Klercks, Fijken Durings, Jenno Pieterssen.
Abigaïi 22 Julii gedoipt dat kindt Petri de Hemele, mit namen de Hemele.
1) Ik denk dat hiermee de sententie van 24 Sept. 1564 en de pacificatie d.d. 6 Nov. van dat jaar zijn bedoeld, waarover A. A. van Schelven, De Nederduitsche vluchtelingen-kerken der 16e eeuw, (s'-Grav. 1909), 160, 161.



509
Abigaïl. Tuygen: de vader, Thomas Sun, Gallein de Beste, Catharina Pape, relicta Joannis de Bajon, nunc uxor
Joannes 29 Julii na middage gedoipt dat kindt Francisci MarMarquinas. quinatis, mit namen Joannes. Tuygen: de vader, D. Utenhovius, Anthonius Poncel, Maycke vander Mote, Christina Wingia.
Abigaïl van Ter selven stondt gedoipt dat kindt Pieters van der der Eist. Eist, mit namen Abigaïl. Tuygen: de vader, Gabriel Bert, Zegerine Gijsberts vidua Dionysii Gijsbertz.
AnnaEvertz. 19 Augusti na middage gedoipt dat kindt Jans Evertz, mit namen Anna. Tuygen: de vader, Willem Massen in S. Martens prochie, Alith Lambertz, Anna Passé, [p. 11.]
Jacob 1 Novembris vor middage gedoipt dat kindt Jans Heaulme Heaulme. mit belofte des vaders dat hy sich tho der gemeente geven soude. Des kindes name was Jacob. Tuygen: de vader, Willem Plesch een Engelsman, Willem Hentone uth der franscher gemeente unde de moeder.
Isaac Bon. 18 Novembris na middage gedoipt dat kindt Matthewes Bon, mit namen Isaac. Tuygen: de vader, Gerardt Artis, Pieter Lamoot, Emmeken Ashe uxor Anthonii, unde Segerine weduwe Dionysii Gysebrechts.
Sara Ther selven stonde gedoipt dat kindt Pieters van Duren, van Duren. mit namen Sara. Tuygen: de vader, M. Anthonius Ashe, Thomas Sun, Calleken Paeljeten unde a).
Isaac 2 Decembris na middage gedoipt dat kindt Jan Albrechts Albrechts. mit namen Isaac. Tuygen: de vader, Loys Tyry, Paschier van der Mote ende Christyne, weduwe Walteri Deleni.
a) Deze naam bleef oningevuld.



510
Anno Domini 1566.
Baltasar 6 Januarii na middage gedoipt dat kindt Baltasars Hermans. Hermans, mit name Baltasar. Tuygen: de vader, Franssois Honich,, Lambrecht Pietersson, Christina Wingia.
Abigaïl Artis. 13 Januarii na middage gedoipt dat kindt Gerardt Artis, mit namen Abigaïl. Testes: de vader, Claudius Dottegnie, Symon Anthonis, Margaretha van Sebergen, Margaretha Engelrami. [p. 12.]
Abraham 20 Januarii na middage gedoipt dat kindt Jans Klercks, Klercks. mit namen Abraham. Tuygen: de vader, M. Jacob Saai, Gilles van Sebergen, Christina Wingia.
Sara Oyevars. Noch gedoipt ter selven stonde dat kindt Annae Oyevars, mit namen Sara. Tuygen Mattheus Lui, Angela Briet, beide uth der franschen gemeente ende Anna Hoffstadt, die mit bekentenisse voor tween tuygen, dat sij de duydsche gemeente vör Godes gemeente hield, toegelaten was/
Maria 10 Februarii vor middage gedoipt dat kindt Lamberts Pieterssen. Pieterssen, mit namen Maria. Tuygen: de vader, Anthonius Ashe, Margareta Engelram, Levine Marquinas.
Samuel Ten selven dage na middage gedoipt dat kindt Pieters Lamoot. Lamoots, mit namen Samuel. Tuygen: de vader, Jan Lamoot, Thomas Soen, Margareta Lamoot.
Paschiervan 17 Februarii vor middage gedoipt dat kindt Passchiers der Mote. van jer Mote, mit namen Passchier. Testes: pater, Jan Engelram, stijffvader Passchiers ende Levine Marquinas.
Pieter 24 Februarii na middage gedoipt dat kindt Arnoudts °) <*) van Maestriecht mit namen Pieter. Testes de
vader, Pieter Briet, Hans Hoffstadt, Engele Briet.
[p. 13.]
Jacob Saai. 10 Martii na middage gedoipt dat kint M. Jacobs Saai,
a) De achternaam is niet ingevuld.



511
mit namen Jacob. Tuygen: de vader, Anthonius Ponceel, Gillis van Sebergen, ende Elizabeth Auwegem.
s Ashe. 7 Aprilis in der namiddagscher predike gedoipt dat kindt M. Anthonii Ashe, mit namen Elias Ashe. Mitsorgen: de vader, M. Jan Engelram, Jan Lamoot, een engelsche vrouwe.
lias Lamoot. 19 Maii in der namiddagscher predike gedoipt dat kindt
Jan Lamoots, mit namen Elias. Tuygen: de vader, Loys Tiery, Jacobus van Dichteren ende Emmeke van Ashe.
Aaron 20 Octobris gedoipt na middage dat kindt Arnouds de de Boihm. goihm, mit namen Aaron. Mitsorgen ende tuygen: de vader, Jan Klercks, Gillis van Sebergen, Christina Wingia ende Judith Honich.
[N.B.]') Den derden Novembris is ghedoopt naemiddaghe Peterina, die dochter Prancisci Marquini italici. Midtsorgen: Jacop Saai, Lorry Tyri, Peternella Huenix.
Den 20 November is gedoept het kindt van Jacob Blanckesteen. [p. 14.]
Jan. 20 Decembris is gedoept Jan Evertzey's kindt, mit-naemen
Adam. Sijn mitsorgen: Jacob Blanckesteyn, Elgelbert(!) Kempen, Anna Peese, Barbara Jansen.
Des selfden dach is oeck gedoept tkijndt van Heynrick Hans scoenmaecker, welcke naeme was Daniël. Die mitsorgen waeren: Fransciscus Marquin, Heijnrick Nabuer, Nellike van Dichteren ende die huesvrouwe van Gelande.
Anno Domini 1567.
Hans van Den 16 Februarii werdt ghedoopt Hans van Santens Sandten. kijndt, ghenaemdt Zara. Ghetueghen: Bartolomeus Limbrerii, Peter Dosizee, Tanniken Jans Weeffners, Claerrisse.
1) Vgl. blz. XI, n. i der Inleiding.



512
[p. 15.]
20 Marcii is ghedoept Jacop van Dichterens kyndt, met naemen Susanna. Midtsorgen: Jan de la Moth, Hans Cleercop, Margarijt Jelijs, Fijtien Geerraerdts.
13 Apriel is ghedopt Gelyen de Beste kindt, ghenaempt Hester. Tueghen: Lowijs Tyry, Thomas Zoen, Cummerijntien Drotelinghe.
Item noch op den selfden dach gedoept 't kyndt van Jan Toery, ghenaempt Joannes. Getueghen: Antoni Asse, Hans van Duesseldorp, Jannijcken Verns.



REGISTER
VAN
PERSOONS- EN PLAATSNAMEN.
Namen, die op bijna elke bladzijde voorkomen, als Hamstedius(Adr.), Delenus (P.), Utenhove (Jan), Londen enz., zijn niet in dit register opgenomen. Evenmin die uit de twee bijlagen.
Een vetgedrukt cijfer duidt aan dat op die pagina een noot over den betrokken persoon of plaats te vinden is.
A.
Abrahamus 23.
Absalom 474.
Ackermans (Laurijns) 291.
Acontius (Jac.) 38, 68, 69, 75, 121, 137, 340, 459, 460, 553. Acquaert (Karei) 77. Adriaensoen (Andr.) 385. Adriaenz (Andries) olim monabhus 432, 435. Adriaenz (Jan) zie Arentz (Jan). Adrianides (Joh.) zie Arentz (Jan). Adrianus, bibliopola 21, 23, 24. Adrianus, burgemeesterus zie Doren (Adr. van). Aegidius, medicus vlissingensis 41, 42. Aeken (Jac. van) 91, 93, 108—110, 115, 412. Aels (Petrus) 191, 209, 217. Aertze (Gul.) 305. Aesch (Jacob) 317. Kerkeraadsprotoeollen. 33



514
Agatha 25, 34. Aghtken 21, 471.
Ahenarius (Franc.) 167, 169, 185, 198.
Aken 53, 75, 86, 91, 138, 343.
Albertus (Doctor) 281, 282, 370.
Aldegonde zie Marnix v. St. A. (Ph. v.).
Alexander (Petrus) 16, 44, 71, 95,175,234,235, 248,253 -255,
259, 278, 281, 285, 286, 459, 462, 477. Alkmaar 139. Aluwijns (Anneken) 317. Alva 35.
Amoote (Roelant) zie Anoot (Roelant).
Anabaptistae 7—13, 15, 19, 33, 39, 40-42, 45, 54, 58, 75,
82, 107, 219, 224, 321, 334, 337, 367, 378, 397, 398, 405,
445 -449, 451-454, 460, 462, 463. Andreas (Dominus) 383.
Andreas, olim monachus ex monasterio Bommel 289, 291,
302, 305, 334. Andreas, veterum vestium venditor 42. Andries, student, bij Mr. Ingelram 372, 414. Andries (Tanneken) 473. Anna 34.
Anna, Gul. Moelens uxor 242. Anna, obstetrix 59.
Anna van Oldenburg, gravin van Oostfriesland 370. Anneken 21. Anoot (Petrus) 180.
Anoot, Anoote, Annoot (Roelant) 284, 285, 304. Anthonii (Margar.) zie Antonys (Marg.) Antonii (Margaretha), pulveraria 309, 310, 338. Antonius 28, 42, 190. Antonius, monachus middelburgensis 396. Antonius, olim sacrificus 217, 236. Antonys 150, 151, 316, 317, 423, 438, 487. Antonys (Margar.) 225, 229.
Antwerpen 26, 27, 29] 56, 82, 91, 103, 118, 139, 143, 170, 216 231, 233, 237, 238, 247, 256, 276, 284, 286, 287, 289-291, 293, 303, 318, 319, 322, 826, 329, 335, 336, 347, 349, 353, 354, 358/ 367, 368, 375, 378, 390, 392, 397-399, 404." 414. 420, 483, 488.



Bib
Aquisgranensis zie Aeken. (van). Aquisgra'num zie Aken. Ardoys (Peter) 416. Arentz (Jan) 268. Arras, zie Atrecht. Artois 99.
As (Ant.) zie Asche (Antonius). As (Melzar van) 296. Asch (Anna) 352.
Asche (Antonius) 17, 31, 47, 57, 61, 64, 67, 71, 74, 78, 83, 105, 110, 121, 122, 135, 136, 144, 148, 149, 154, 161, 184, 189, 194, 201, 203—205, 207—209, 223, 227, 230, 266, 267, 280, 282, 288, 290, 292, 297, 302, 307, 342-, 344, 347, 357, 361, 379, 380, 393. 412, 440, 489, 490.
Asche (Ebbe) 18.
Asche (Elizabeth) 18. -
Assaeus, Asschaeus, Asse zie Asche.
Asse (Melsen van) 317, 385.
Atrecht 16.
Augustus (Joh.) 262.
Aurifaber 349, 355.
Aurifaber (Henr.) 104, 105.
B.
B (M) 219.'
Baacker, Baker 313, 413, 414.
Baccarrel, Backereel (Hermes) 343.
Backers (Heynken) 480.
Backers (Maria) 222.
Backerus zie Bakerus.
Bacon (Sir Nich.) 211.
Baelen (Peter) zie Boelensis (P.)
Baert (Arnout) 480.
Baert (Joh.) zie Barde.
Bailleul zie Belle.
Bakelaer (Pieter) 488.
Bakerus, anglus 255—257.
Bakerus (Mr. Georgius de) 277.
Balduinus 24.



516
Balensis (Dionysius) 60, 75, 85, 86, 88—90, 93—96, 147,
147, 149, 151, 197. Ballin (Jean) 213.
Baptista (Joh.) 30, 38, 43, 94, 112—114, 122, 137, 141, 155, 158, 162, 163, 172, 173, 186, 217, 219, 225, 267, 306, 457, 459.
Baptistae (Maria) 111, 112, 120, 122, 124, 126, 128, 135,
136, 155, 158, 162. 172, 173, 186. Barde (Joh.) 191. Bartet (Claerken) 316. Barvoet (Jan) 421.
Basilius, secretaris van den grootzegelbewaarder 283. Basser (Petrus) 220. Bathken 21.
Batius (Aegid.) zie Becius (Egid.) Bazel 68.
Beaugrand (Geneva, Genevena, Genevina) 265. Beaugrant (Helena, Hylleken) 30.
Beaugrant (Jan, Jean, Joh.) 29, 47, 58, 64-67, 70, 75, 88,. 110, 122, 148, 151, 170, 175, 181, 189, 190, 194, 202, 213, 217, 224; 249, 252, 265, 269, 270, 375, 436, 437.
Beaugrant (Lea) 30.
Beaugrant (Merten) 30.
Becius (Egid.) 241.
Beel (Hermyn) 334.
Beel (Jan, Johannes) 305, 334, 351, 434.
Beerman (Ant.), van Mienden uut het Sticht van Coelen
324, 325. Beermans (Lijsken) 431. Begrandius (Joh.) zie Beaugrant (J.) Beidwel 309, 310.
Beken (Parschyrius van der) 128, 145, 146.
Belle 8, 79.
Belle-ambacht 248.
Beloens (P.) 44, 105.
Beloes (Petrus) zie Bilocez (P.)
Beneden-Rijn 35, 121.
Berg-Ambacht 77.
Berge (Elizab. van den) 362, 366.
Berghe (Dirick van den) 362, 366.



517
Berghe (Nic. van den) 109, 257, 362, 368. Zie ook Volckwinner.
Bernets, Bernt (Dirick) 447, 464.
Bert, Berdt (Paulus, Pauwels (de)) 383, 385.
Ber'tes (Theod.) 212.
Berti (Fr.) 153.
Bertins (Theod.) zie Bertes (Theod.).
Bertirius (Fr.) zie Berti.
Bertius (Petrus) 35.
Bertus (Galijn) 228.
Betti (Francesco) 68.
Beyens, in Henegouwen 101.
Bierclercke (Aelb., Alb.) zie Janz. (Albert).
Bierman (Ant.) zie Beerman (Ant.)
Biloces, Bilocez (Jac. (van» 137, 174, 238, 239, 256,303,
305, 311, 345, 356, 424. Biloces, Beelocez, Belocez, Belocus (Petrus (a)) 137, 140,
154, 158, 208, 282, 289, 298, 307, 311—313, 317, 341, 357, 361, 362, 369, 385, 398, 405, 424.
Blakers (Amele) 378, 381, 382, 397, 405, 406, 409, 419, 420, 472, 474.
Blaue, Blauwe (Andr. die) 263, 292, 357.
Blauverwer, Blauwverver (Joh., Jan die) 60, 92, 110—112,
155, 158, 162, 172, 173, 175, 178, 185, 186, 291, 323, 360. Blauwverver (Margaretha) 323.
Block (Jac. de) 75. Bockereel (P.) 58.
Boeckbinder (Dirick die), van Utrecht zie Gheritzoen (Dirick),
van Utrecht. Boefken (Alit) 427. Boelensis, Boelen (Petrus) 14, .399. Boencop (Adr.) 20.
Bol, Boll, Bolle, Bolie (Frans) 204, 209, 212, 214—216,
220, 221, 239, 245, 309. Bomelius (Elizeus) 232. Bomstyx (Mastrijs) 335. Borgetus 333. Zie ook Janz. (Borgetus). Bosche (Fr. van den) zie Ahenarius (Fr.). Boucbinders (Dionysius) 168. Bouma (Gellius Faber de) 140, 156, 227, 357.



518
Bouweling (Mr. Jorys) 293, 330, 400.
Bouwens (Domin.) 233, 348, 363, 391, 392, 399, 473.
Bouwens (Lysken) 233, 402.
Boyoham (Georg.) 262.
Brabant (Jacop van) 425, 426.
Brabantia, Brabant 93, 113, 255.
Bray (G. de) zie Brés (G. de).
Breda 109.
Breedt (Maria) zie Madou, Madau (Ant.) weduwe.
Bremen 183, 281, 370.
Brés (G. de) 139.
Brielle 220.
Brithwel 225, 229.
Broctuer(s) (Hans, Joh.) 49, 242.
Broeders (Gelys, Gilles, Aegid) 202, 339, 341, 347, 353.
Broucke (Tanneken van) 352.
Brugge 247, 413, 416,- 417, 426, 487.
Brugge, Brugensis (Mayken (v.)) 286.
Brugman (Fermijn) 367, 368, 370, 371.
Brugman (Jacomijn) 408.
Brugman (Ludov.) 23, 40, 43, 44, 208. 404, 407, 408 Brugman (P.) 208, 301, 367, 371, 396, 403, 404, 407, 408, 412. Brulorts (Corn.) 257. Zie ook Christina (Cornellii.'.. vidua). Brun, Brunen, Bruno (Jan, Johannes) 145, 378, 381 382
397, 405, 406, 419, 420, 472, 474. Brussel, Bruxellae 16, 108, 395. Bruygheman (P.) zie Brugman (P.). Bruyne (Jan de) zie Brun (J.).
Bucerus (Jac.) 78, 105—107,118, 120, 123, 125, 127, 128, 132, 152, 156, 164, 167, 172, 175, 180, 195, 202, 207, 208'21o' 216-218, 221, . 224, 228, 231—233, 236, 238, 240 241 248, 251, 261, 292, 300, 301, 308, 330, 342, 346, 374.
Bucerus, Butzer (Mart.) 460. ^
Bullinger (Henr.) 138, 240, 340.
Burburch 292.
Burgemeesterus (Adr.) zie Doren (Adr. van). Burghley (Lord) zie Cecil (W">). Burgotis (Maria, Mayken) 472, 473. Burgots (Hans) 473. Burgots (Neelken) 424.



519
Burgotus 251. Zie ook Janz (Burgher, Burger). Burraeus (Dion.) 189, 190.
Burs(e)maker (Stephan, Stephans) 277, 284, 297. Burson (A.) zie Busa (A.).
Busa, Busen, Busschon (Anna (de)) 102, 103, 105,109, 110,
112, 115, 116, 119, 120. Buson (Pieter) 110. Butzerani (Henr.) 239. Bijloes (P.) 23. Zie ook Bilocez (P.)
C.
Caart (Jacobus) zie Caert (Jac). Cabel(l)iau (Car.) 244, 434.
Caert, Caerte, Coert, Court, Courte, Cortus, Carte.(Jac) 250, 252, 267, 268, 273, 274, 292, 298, 306—308, 311, 313, 338, 339, 347, 348, 364, 365, 437, 438.
Calais 292.
Calcar (Ger.) 110—112, 122, 124, 155, 158, 159, 162, 172,
174, 175, 181, 186. Calcearius (Gulielmus) 182. Calcearius (Jac.) 143. Calcearius (Nic.) 357. Calcearius (Petrus) 175. Callenberg (Margaretha) 126. Caltrop (Magister) 307. Caluarius (Nic.) 347. Calvijn (Joh.) 5, 39, 138, 139, 460. Cambridge, Cambrydge 175, 205, 231, 344, 414. Campen (Hans van) 482.
Camphe, Camphen, Camphin, (Jan, Johannes) 8, 23, 33, 41, 47, 52, 53, 57, 106, 112, 122, 125-128, 145, 149, 161, 193-196, 198, 200, 202, 207, 214, 215, 233, 237—240, 243, 244, 446, 451, 456.
Cantelbergt, Cantelberg, Cantelburgh, Canterbury 21, 329, 395, 405. ,
Capella, Capelle (Ant.) 27, 28, 32, 135, 157, 190, 211, 227, 234, 253, 278, 344, 454, 456.
Carinaeus (Nic.) 281, 282, 306, 315, 331, 332, 352, 353, 369 - 372, 376, 378, 379, 385, 389, 391, 394, 400, 403. 405, 410, 413, 415, 416, 423—425, 440, 478, 481, 487, 489, 499.



520
Carnifex (Galinus) 308, vgl. Mayken, buels wijf. Carnificis uxor (Maria) zie Mayken, buels wijf. Carolus 23.
Carolus, olim sacrificus 217.
Carpentarius, Carpentier (Petrus) 56, 220, 247. Zie ook
Flander (Petrus). Cartus (Jac.) zie Caert (Jac.) Casletanus (Christoph.) zie Marissael (Christoph.). Casparus (Dominus), germanus 289. Cassel zie Mont-Cassel.
Cassiodorus,, Cassodorus zie Reyna (Cassiod. de). Castalijn 417.
Castelanus (P.) zie Chatelain (Pierre).
Castellio (Seb.) 183.
Castelij n (Donatus, Donaes) 357.
Castelijn (Jan) 377, 439.
Catabaptistae zie Anabaptistae.
Catalina (Joh.) 268.
Catilina (P.) zie Chatelain (Pierre).
Cecil, Cecilius (Lord Wm) 99, 115, 211, 217, 223, 224, 270, 271, 278.
Celen (Joh.) zie Selen, Selens (Joh.).
Celosse (Gaspar) 121, 227.
Celot (Joh.) zie Sullot (Joh.)
Chamberus, Chambers (Mag. Ricbard) 394, 483.
Chanterus, legisperitus 211.
Chatelain (Pierre) 99, 163, 174, 195, 234, 245, 251, 344, 421.
Chirothecarius (Petrus) zie Handschoemaker (P.).
Christiaen (Laur., Lauwereyns) 469.
Christina, Cornelii caligarii vidua 257.
Christophorus 258, 260, 263. Zie ook Marissael (Christoph.).
Christophorus van Oldenburg 370.
Cicelius zie Cecil (Wm).
Claassen, Classen (S. Anth.) 282.
Claerbout (Petrus) 25.
Claes, Claus (Philips) 303.
Claess, Claesz, Claessoen (Dirick), Petri Deleni jonghen 368,
381. Zie ook Berghe (Dirick van den). Claesson (Jac) zie Nicolaus (Jac). Claesz (Achtken) 6, 424.



521
Claesz. (Mr. Jacop, Jac.) 28, 31, 148, 319, 417, 424, 429,
439, 445, 475. Zie ook Nicolaus (Jac). Clarebut (Petrust zie Claerbout. Claudia (Elizabethula) 293.
Claudius, Claudus, Claude, 26, 126, 200, 282, 289, 311, 357,' 392, 393, 403—405, 415, 422, 473, 480. Zie ook Dottigny (CL).
Claudius, ludimagister 6, 24.
Clebitius (Gul., Willem) 329.
Cleermaker /Joost) 275.
Clemens (Hansken) 403.
Clemens (Marcus) 403.
Clemens (Maria) 403.
Clerck (Jasper) 375.
Clermaretz 213.
Clicketus, Clinckets, Clinckerts (Tanneken) 264, 265. Clivia zie Kleef.
Clyte (Ant. van (der)), van Cassel 294. Clyte (Gelen van der) 294. Cobham (Henry) 346, 347, 353. Cock (Lenardus) 129, 146, 150, 157. Cockuytsaedt zie Koeckuutsaedt (Ph. B). Codius (Levinus) 421. Coelen zie Keulen. Cognatus (Joh.) 477.
Colchestria, Colchester, 204, 360, 361, 369, 375—377,379381.
Coldermaker (Herman) 296.
Coldermaker (Simon) zie Verwaest (Simon).
Colet 125.
Collarius (Simon) zie Verwaest (Simon). Concuytsade (Ph.) zie Koeckuutsaedt (Ph. B.). Coningks (Nanken) 14, 21, 34, 41. Contio (Giacomo) zie Acontius (Jac). Cool (Jacop) 290. Cool (Mayken) 90.
Cooltuyn, Co(o)lthunius (Corn.) 56, 139, 140, 306, 334, 410, 411.
Coquus (Len.) zie Cock. Corbinarius (Andr.) 32, 120, 146, 275.



522
Corbinarius (Joa.) 132.
Corffmaker (Andr. Janz) zie Corbinarius (Andr.).
Corfmaker (de) 416, 472.
Cornelides, bredanus (Adr.) 270.
Cornelisz (Lijn, Galijn) 145, 147, 152, 156, 178.
Cornelius, obstetricis maritus 44, 56, 59, 61, 273, 285. Vgl.
Anna, obstetrix. Cornifex (Godefr.) 121. Corsy (Jan) 297. Corte (Joh.) 65.
Cortrijck, Corterijck 406, 407, 412, 413, 426. Costor 209, 211. Coushon (Jacomina) 163. Cousin (Jean) 417.
Coverdale, Coverdalus, Coverdallus (Miles, Myles, Michaël)
231, 277, 340, 343. Cremers (Elizabeth, Gerits dochter) zie Gerits (Lijnken). Crowley (Robert) 343. Crumenifex (Corn.) 106.
Ctematius (Aegid.) 256, 262. Zie ook Erven (Gillis van der).
Cuelen zie Keulen.
Cuic (Jan van) 138.
Cule (Henr.) zie Kuel (Henr.).
Cultrifex (Caterina) Johannis uxor 386, 388.
Cultrifex (Joh.) 386.
Cultrifex (Lamb.) 352.
Cultrofex (Gerardus) 196, 199.
Cuper, Cuyper (Adr. die) zie Kuypers (Adr. (de)).
Cuytman (Joh.) zie Kuytmannus (Joh.).
D.
Dakum 282.
Dalen (Franciscus van) 59.
Damman, Dammant, Daman (Gul., Willem) 56, 75, 123, 191, 213, 237.
Daniël 113, 121, 122, 124, 126, 127, 151—153, 192. Zie ook
Gulielmi (Daniël). Dathenus (Petrus) 5, 164, 192, 222, 240, 241, 259, 261, 263,
281, 374.



523
Day, Daye, Daie (John) 106, 197, 293. Delaval (Joh.) zie Val (Joh. de la).
Delen, Delenus (Gualterus, Walter, Wouter (van)) 36, 108,
115, 119, 120, 201, 230, 299, 362, 366, 368, 385, 458. Delft 220.
Denemarken 231, 257.
Dichteren (Jacop van) 437—439, 487, 555.
Dichteren (Joh. van) 437.
Diest 346.
Dieussart, Dieusardt (Jac.) 14, 21, 34, 41, 42, 45, 47, 110. Dionysius 6, 12, 62, 74, 75,84,89,96, 160,181,198-200,264. Dionysius, gezant van Zweden, zie Burraeus (Dion.) Dirckinus 267. Dirick 9, 45.
Dirick, die boeckbinder van Utrecht. Zie Gheritzoen (Dirick),
van Utrecht. Diricks (Marikijns) 79. Diricz (Jan) 425.
Dominicus 318, 322, 402, 403. Zie ook Bouwens (Domin.). Donneren (Anneken van) 36.
Doorne (Gaïinus van) 191, 200, 230. Zie ook Hoorne
(Gelijn d') 191, 201. Dopers zie Anabaptistae. Dordrecht 100, 220.
Doren, Dorenus, Dornenus, Dorenenus, Dorrie (Adr. van) 109, 184, 207, 208, 225, 242—245, 249, 253—255, 259, 263 265, 269—271, 273, 275, 276, 282, 285, 288, 290, 296, 298^ 310, 311, 317, 318, 323, 326, 327, 329, 333, 353, 356, 360—365, 369, 376, 377, 382, 385, 398, 399,405,412 413 419, 424, 435, 439, 477.
Doren, Dorne (Gal. v.) zie Doorne (Gal. van).
Dorne (Gal. Flander van) zie Doorne (G. v.).
Dottigny, Doteny, Dotegni, Dotegnius, Dottigun (Glaudius, Claude) 6, 126, 202, 288, 311, 312, 356, 382, 385, 398 400, 430.
Dove (de) 326, 329, 330, 336, 366. Zie ook Suters (Nic ) Dover 312, 329.
Dreg, Dregge (Gelys, Glijs) 227, 305, 352, 407, 408. Drenoutere 56.
Driemonds, Drimond (Hans) 47, 48, 51, 58, 60.



524
Drommen (Hans van) 267, 304.
Drooghscheerder (Ger. (de)) 142, 143, 150, 151, 276, 290,
296, 305, 480. Droogscheerder (Peter die) 367. Dudley (Robert) zie Leicester (Graaf van). Duinkerken 9, 77, 180. Duitschland 74, 204, 269, 303, 308.
Dumasius (Joh.) 17, 18, 27, 37, 42, 44, 45, 71, 459, 461,
462, 464. Durham 175. Duysaerts zie Dieussart. Dyrkinus (Joh.) 138.
E.
Edam 281.
Eduard VI, koning van Engeland 15, 33, 37, 135,181,189,
219, 230, 231, 331, 343, 368, 393, 404, 469. Eduward 296.
Eeck, Eecke (Bartelt van der) 297, 304. Eecke (Jan van) 191. Eecken 263.
E(e)mbden (Corn. v) 277, 432, 433, 488. Zie ook Henricks
(Corn.). Egidius 25, 34, 64. Egidius, diaconus, zie Sartor (Egid.) Egidius, typographus 256. Zie ook Erven (Gillis van der). Elin, Ely 344, 369. Elinck (Hubr.) 407, 408.
Elizabeth, koningin van Engeland 5, 15, 18, 36, 68, 69, 97, 101, 211, 212, 217, 221, 237, 245, 248, 270, 278, 283, 291, 293, 303, 312, 331, 343, 370, 375, 377, 379, 381.
Elsman, Elsmar (Wouter van) 347.
El smet (Gualterus/311. »>^I.*kj
Elspet, Elzepet (Ant.) 39, 59, 143, 169, 200, 208, 219, 229, 236, 240., 243, 251, 256, 267, 279, 282, 287, 288, 295, 296, 299, 302, 305, 311, 315,347,353,365,369, 383,385, 391,480.
Eist (Petèr van) 336.
Emahod zie Emanuhod (N.) 4~"7-i
Emanuel 92, 106, 107, 158, 162, 174, 178, 186, 218, 219,
333, 337, 339, 341, 347, 402. Zie ook Meteren (Em. van)
en Mercator (Em.).



525
Emannels (Mayken, Maria) 393, 394, 396, 397, 399, 400,
402, 420, 479, 482. Emanuhod (N.) 220, 221.
Emden 18, 24, 34—36, 86, 89, 92, 101, 109, 121, 136—140, 144, 178, 182, 194, 213, 216, 219, 229, 256, 257, 306, 322, 328, 336, 337, 340, 343, 397, 427.
Emricourt (Isab.) 101.
Ende, Eijnde(n) (Carolus van der) 100, 143, 144, 383, 885,
405, 415, 480. Engelram (J.) zie Ingelram (Joh.) Enkhuizen 282. Epius (Jac.) 227, 228. •Eppius (Corn.) 281. Ericus XIV, koning van Zweden-164. Erven (Gillis van der) 213, 222, 256, 262, 263. Zie ook
Ctematius (Aegid.). Ette, Ettius (Jean, Joh.) 27, 190, 234, 243, 245, 251, 351, 473. Etten, Ettensis (Corn. van) 58, 60, 70, 109-111, 123, 155
159, 162, 174, 175, 186, 489. Ewsum, EuBumanus (Jonker Christoph. (van)) 281, 315,332. Exeter 231.
F.
Faber (Ant.) 55. Faber (Barth.) 290.
Faber (Chr.) zie Marissael (Christoph.). Faber (Corn.) 132, 133, 142.
Faber (Gelius, Gellius) zié fiouma (Gellius Faber de).
Faber (Gul.) 132, 133, 142, 386.
Fabrici (Barthomaeus) 222.
Faes (Aelken) 423.
Faes (Joes) 423.
Faes (Susann.) 423.
Feito, Feyto 105, 154.
Feloen, Felhoen (Peter) 412, 413.
Fenton (Peter) 276.
Fentus (Petrus) 65.
Fermijn 418.
Figuersnijder, Figursnijder (Wouter die, Gualterus) 145, 146, 148, 150, 160, 161, 168, 180, 181, 185, 195, 198.



526
Fisch (Joh.) 160. Zie ook Visch (Joh.), Fiscus (Joh.).
Fiscus (Joh.) 169. Zie ook Visch (Joh.), Fisch (Joh.).
Fiskerus (Gul.) 255. Zie ook Viscerus (Gul.).
Fisscher (Hans) zie Visscher (Hans, Joh.).
Flander (Petrus) 247, 248, 259. Zie ook Carpentarius (Petrus).
Flandria zie Vlaanderen.
Fockingh, Fockinck (Heyndr.) 440.
Focking, Fockingk, Fockink .(Mozes) 40, 214, 281.
Forpiceps, Forpicarius (Ant.) zie Scherslijper (Ant.).
Fort (Carel le) 425.
Francida, Francides, Francidus (Francus) zie Francz
(Francoys). Francisci (Ant.) 40.
Franciscus 109—111, 113, 181, 280, 290 317. Zie ook
Grevers (Fr.). Franciscus, secretaris v. d. koning van Zweden 190. Franck (Seb.) 156.
Francken (Franc.) zie Francz (Francoys).
Francofordt, Francofordia, Frankfort a. d. Main, 31, 35, 97, 102, 116, 128, 164, 165, 192, 205, 233, 238, 241, 244, 260, 261, 263, 264, 286, 298, 308, 329, 343, 394, 404, 414, 421.
Francoys, Francisci (Mayken, Maria), zie Moreels "(Maria).
Francoys (Mayken) zie Simons (Maria).
Francoys (Mr.) 428, 434.
Francz (Francoys) 44, 51, 52, 57, 58, 60, 62—65, 69, 70, 80, 81, 86, 88, 123, 129, 143—146, 152, 154, 155, 159, 162, 174, 175—177, 181, 183, 184, 186, 226, 352, 388, 462.
Frankendaal, Franckendale, Frankenthal 165, 374, 421.
Frankenhausen 321.
Frankrijk 139, 164, 205, 234, 254, 259, 272, 290, 303, 356, 366.
Frans in St. Jans Hooft, Franciscus in capite Joh. Baptistae,
155, 159, 162, 172, 173, 186, 287, 296, 425. Frederick (Hans, Hansken) 491. Frederik III, keurvorst van de Palts 382. Frisia zie Oostfriesland. Frits (Lysken) 141, 199. Frog (Maria) 386. Frogmarton (Georg.) 304.
Fulhamia, Fullham 43, 234, 254, 315, 342, 380, 461.



527
G.
Gabriel 119, 139.
Galand (Daniël) 180.
Galaeius (Nic.) zie Gelasius (Nic).
Gallars (des), sieur de Saules zie Gelasius (Nic).
Gallia zie Frankrijk.
Gallinaceus (Ger.) zie Gallus (Gerardus). Gallus (Mr. Georg.) 249.
dallus (Gerardus) 220. Zie ook Haan Ger. (Martensz. de). Gardin (Nyclaues du) 139.
Garsman (Lamb.) 365. Zie ook Gers(t)man (Lambr.) en Gorstman (Lamb.).
Garstecoren zie Halewijn.
Gasius (Barnardus) 82.
Gaspar (bibliopegus) 34.
Gebhard (Johan), aartsbisschop 421.
Gelasius (Nic.) 5, 16, 27, 32, 42, 44, 71, 99, 104, 105, 110, 114, 115, 118, 134, 135, 152, 157, 167, 175, 190, 203, 206 211, 212, 216, 234, 235, 254, 259, 272, 278, 280, 285, 339, 340, 343, 344, 376, 395, 415, 416, 423, 456-459, 461, 462, 464, 469, 474, 475, 477, 483.
Gellicanus (Ger.) zie Gallus (Gerardus).
Gellius (Dominus) 267. Zie ook Bouma (Gellius Faber de)
Gelijs 348.
Genéve .183, 231, 423. Gent 56, 137, 138, 182.
Georgius (Magister) zie Jorys (Magister) en Wybo (Jorys). Geraerdsbergen 213. Gerardus 258, 317, 347.
Gerardus, monachus abbatiae middelburgensis 220, 221,
225, 269, 288. Zie ook Haan (Ger. Martensz de). Gerardus (Petr.) 403. Zie ook Geritz (Pieter). Gerit, leertouwer 480. Gerits (Lijnken) 318. Gerits (Peter) 286. Geritz (Dirick) 439. Geritzoen (Pieter) 418, 422. Germania (Inferior) zie Duitschland. Germania (Superior) zie Duitschland.



528
Gers(t)man (Lambr.) 419, 420, 422. Zie ook Gorstman
(Lamb.) en Garsman (Lamb.). Gheerstecoorne zie Halewijn. Gheritzoen (Dirick), van Utrecht 377. Gisbertus hasselensis zie Leodiensis (Gisbertus), van Hasselt. Glasemaker (Corn.) 148, 438. Zie ook Stephanus en
Vitrearius (Corn.). Glaucus 66, 113, 181, 242, 243, 269. Glaude zie Claudius, Claudus, Claude. Glaudius 151, 341. Gnapheus (W.) 101. Goch 330, 414.
Goch (Herman v.) 111, 112, 292, 480.
Godefridus 261. Zie ook Wingius (Godefr.).
Godefridus, baljuw van Colchester 380.
Godfridus (Hyeronymus) zie Hyeronymus (Doctor Godfr.).
Godschal(c)k (Jan, Jannes) 296.
Gorinus (Adr.)" 7, 139.
Gorstman (Lamb.) 316. Zie ook Gefs(t)man (Lambr.) en
Garsman (Lamb.) Goudeburg (Corn.) 194, 195.
Goudeburg (Mayken, Wed.6 van Cornelis Goudeburg) 294.
Gouldeborgh (Corn.) 230.
Goudus (Corn.) 36.
Graffscepen (Maria van) 263.
Grave (Frans de) 393.
's Gravenhage 121.
Gravius, die Grave (Joh., Jan) 100, 142, 143, 276, 302, 307.
Greenwycum, Greenwich 223.
Gregorius 132, 143, 185, 198—200, 288, 298.
Grevelinga 292.
Grevers (Franc.) 279, 288.
Grindall (Edm.) 5, 21, 43, 89, 115, 135, 175, 337, 404.
Groninganus (Rombartus) 378.
Groningen 105, 138, 144, 333.
Gruninga zie Groningen.
Gryndall (Edm.) zie Grindall (Edm.).
Gulielmi (Daniël) 126, 127. Zie ook Daniël.
Gulielmus 113, 225, 287.
Gulielmus (Magister) zie Moelens.



529
Gulielmus, medicus, zie Moelens. Gulielmus (Mr.), anglus 265.
H.
H. (Petrus) 244, 267.
Haan (Gerardus, Ger. Martensz de) 220, 298, 303, 416. Zie ook Gallus (Ger.) en Gerardus, monachus abbatiae middelburgënsis).
Hacke (Jan, Jehan) 320.
Haembstede (Cath., Katrijn, Katelijna) 86, 111 113 120
130, 155, 159, 162, 174, 178, 186. Haemstedii uxor 145.
Haen (Gerit, Gert, Gerardus de) 420, 422, 434, 487.
Haga Comitis zie 's Gravenhage.
Hales, Halesius (Mr. John) 31, 33.
Halewijn (Jan) 77, 78. b& ,,èü
Hand(t)schoe(n)maker (Peter (die)) 229, 249, 299 324.
Hans, buelsknecht 350.
Hans, die snijdergeselle 431.
Hansken 45.
Hansken, die schilder 356. Hardenberg (Alb.) 281. Harlingen 470, 474. Harme, arme 313.
Hasard (Petrus) zie Hazaert (Petrus). Hase, Haze (Dion. de) 239. Hasselensis (Joannes) zie Hasselt (Jan van) Hasselt 346, 363.
Hasselt (Jan van) 115, 363, 364, 383, 385. Zie ook Kuytman (Jan). Hatron (Cristian) 29. Hatron (Joh.) 29. Hatron (Joyse) 29. Hauwe (Marcus) 264, 265. Hayles (John) zie Halesius (Mr.).
Hazaert, Hazard, Hazart (Petrus, Pieter) 75,183,191 213— 216, 233, 237, 238, 250, 251, 318, 319, 322, 323, 349, 375 382, 487.
Hazebrouck 236. Kerkeraadsprotocollen. 3*



530
Hebbens, Hebbingcks (Mayken) 439. Heidelberg 374, 381.
Heidelbergius (Doctor Alb.) 385. Zie ook Albertus (Doctor). Helstmeere (Walterus van) zie Figuersnijder (Wouter
die\
Hendricks, Henricks, Heyndricx, Heyndricks (Corn.) 45,
108, 277, 474, 475. Zie ook Eembden (Corn. van). Hendricks (Mayken) 365. Henegouwen 101.
Henrici (Corn.) zie Hendricks (Corn.). Henrick 339.
Henricus, olim sacrificus 34. Henricz (Romboldus) 385. Hercules (Gul.) 310. Hercules (Jan) 440.
Herman (Carel, Karei) 25, 52, 56, 60, 345.
Hermannus, concionator antverpianus 40. Zie ook Strij-
cherus (H). Hermannus, mutilus, zie Harme, arme. Hermes 843. 's Hertogenbosch 100. Hesdin, in Artois 395. Hette (Jean) zie Ette. Heuzeeck (P. van) 56, 213, 247, 292. Heyden (Gasp, Jasper v. d.) 4, 238. Heyndrick zie Fockingh (H.). Hibborn (Guliaan) 294. Hiele, Hielie (Gelys, Gelius van (der)) 352. Hiele (Jorys van der) 352. Hieronymus zie Pottelberghe (Hier.) Hispania zie Spanje. Hoboken (Maria) 306. Hoeck of Leeke (Harm) 350. Hoemaker (Barth.) 276, 277. Hoemaker (Christ.) 276, 326, 357. Hogden 293. Hogebeintum 282. Hollandia, Holland 268. Holsten, Holstentiensis (Petrus (van)) 290. Hondius (Ger.) 247, 258.



531
Hondschoote, Honschote, Hondiscotum, Hondschotum 9
14, 45, 75, 77, 237, 238, 292, 428. Hongers (Mayken) 47—49, 51, 58, 60. Honigh (Francoys) 417. Honigh (Vintken, Levijnken) 354. Hoofdstadt (Hans) 399. Hoogh3tratanus 42.
Hoorne, Horne (Galijn, Gelijn d') 191, 201, 229, 236, 263,
349. Zie ook Doorne (Galinus van). Horenmakers (Mayken, Marie) 237, 240. Hom (Robert) 404. Hospes (Theodor.) 482. Houck (Hary, Henr.) 333, 337. Hubrecht 335.
Huser, Huserus (Gul., Willem de) 117, 123, 127, 142 149
181, 202, 207, 236, 265, 277. % ; Husser, Huyser (Hansken de) 463.
Huysman, Huusman, Huisman (Barth.) 181, 182, 227 256
290, 296, 305, 342, 352, 412, 418, 419, 427, 490. Huysser (Wilh.) zie Huser (de). Hyeronymus (Docter Godfr.) 333. 335, 337. Hyperius (Christoph.) zie Marissael (Christoph.). Hyper(i)us (Jac.) zie Bucerus (Jac).
I.
l£0wiflw.jj-r zie Bouwens (Dominicus). Ieperen 56, 75, 78, 158, 236, 247, 425. Hen zie Elin, Ely.
Ingelram (Johannes) 29, 30, 34, 36, 43,44,48, 49 51 53—55 60, 65, 70, 71. 76, 83, 88, 89, 93, 95, 98, 100, 102 106 110, 123—126, 128, 132, 133, 137, 148, 149, 151,154 160 167, 169, 175, 176, 183, 184, 189, 190, 192, 194, 201 206' 207, 209, 223, 229, 238, 239, 242, 243, 249, 252, 253, 255 269, 289, 310, 372, 385, 412-414, 432, 433, 462, 465.
Ingelram (Marg.) 126. Zie ook Ingelram uxor.
Ingelram, uxor 124, 128, 136. Zie ook Ingelram (Marg)
Italië 303. v 8;
J.
Jacob, Jacobus 158, 162, 267, 304, 313.



532
Jacob (Mr.) 149, 356.
Jacobus, cbirurgus, zie Nicolaus (Jac), Claesz (Mr Jacop)
en Saai (Jac). Jacobus, libertinus 62.
Jacobns, olim Augustinianus monachus, zie Bucerus. Jacomyn 396.
Jacop, eertijts pater van een clooster 378. Jacop (Mr.) zie Saai (Jac).
Jacop (Mr.) surgijn, zie Dieussart (J.) en Saai (Jac). Jan 406, 407.
Jan, in die drie kranen 308.
Jan (Mr.), Jan (Mr.) surgijn, zie Joannes (Mr.) chirurgus. Janneken 70, 244.
Jans (Nelleken) zie Joannis (Cornelia). Jansoen, Janson (B.) zie Janz (B.). Janson (Marten) zie Janz (Merten).
Janz (Alhert) 141, 275, 276, 299, 433, 436, 470, 472, 474, 478.
Janz (Andr.) 53.
Janz (Burger, Burgher, Burgot) 214, 236, 258, 275, 357, 361,
488-491. Zie ook Burgotus. Janz (Catrijn) 478. Janz (Ger.) 300. Janz (Jan) 129. Janz (Loon) 300.
Janz, Jans (Merten, Maerten, Marten) 28, 40, 42, 43, 74, 77, 89, 117, 135, 136, 202, 207, 238, 289, 258, 277, 298, 357, 361, 369, 436, 437, 454, 462, 481.
Janz, Jansoen (Willem) 40, 436, 473.
Jason 228.
Jason, chirurgus 182.
Jaspars, Jasperts (Anna) 434.
Jenlet, Jennelt 281.
Joannes 34, 36, 75.
Joannes, ludimagister 185.
Joannes (Mr.) chirurgus 275, 276, 301, 317.
Joannides (Adr.) 236.
Joannides (B.) zie Janz (B.).
Joannides (Martinus) zie Janz (Merten).
Joannis (Cornelia) 258.



'533
Jodocus 249, 267, 268, 273, 274, 292, 293, 308, 311, 313,
364—366. Zie ook Muelen (J. van der). Johann Casimir, keurvorst van de Palts 382. Johannes, de groote 213. Jonge (Gely(s) d(i)e) 45, 447, 463. Jonge (Joannes de) zie Junius (Joh.). Jongh (Gelius de) 463. Joost 398.
Joostken 243. Zie ook Muelen (J. van der). Jordanus (Michal) 291.
Jorys (Magister) 239, 242, 243, 249, 257, 258, 263, 308, 312, 313, 315, 316, 412-416. Zie ook Bouweling (Mr. Jorys). Josua 226.
Junius (Aegidius) zie Jonge (Gely(s) d(i)e). Junius (Joh.) 381.
K.
Kalcker (Ger.) zie Calcar (Ger.). Kammaker (Jaques) zie Pontius (J.). Kerker (Francoys) 358.' Ketelaer (Francoys, Frans-de) 418, 480. Ketelaer (Hubr.) 418. Ketelaer (Robert die) 418. Keulen 102, 421, 426, 430, 437. Kikens (Allardus) zie Kyken. Kikens (Barth.) 267.
Kistemaker (Car.) 301, 303, 305, 363, 364. Kleef 121.
Knipraeds (Joh.) 472. Knockaert (Hans) 489. Knockardt (Jan) 439.
Knollis, Knollys, Knolts (Magister; Sir Francis) 96, 97. Knoopmaecker (Steven de) 489. Knyphuizen 182, 441.
Koeckuutsaedt (Philips Burburgh) 195, 198, 294. Konings (Nanken) zie Coningks. Kool (Jac.) zie Cool (Jacop). Kooltuyn (Corn.) zie Cooltuyn. Kortrijk zie Cortrijck.



534
Kuel, Kuele, Kule, Kuyl (Henr.), van Bremen, 214, 215,
281, 306, 318, 334, 342, 400, 419, 440. Kuell (Joh.) 216. Kurfmaker (Hans) 488. Kuyckuutsaed zie Koeckuutsaedt (Ph. B.). Kuycmans, Kuytmans (Lijsken, Elizabetha) 324, 325. Kuylenburg 100. Kuypens 491.
Kuypers, Kuyper, Kuper (Adr. (de)) 182, 276, 302, 420. Kuytmannus, Kuytman, Kuycman (Jan, Joh.) 265, 339,
341, 363, 405, 415. Kyken(s) Allaert, Allardus, Alardus) 45, 191, 217, 267, 284,
285, 297, 304, 311, 341, 463. Kyningk (Hendr.) 421, 422.
L.
Laesbeck (Jan) 375.
Lambertus, diaken der waalsche Kerk 180.
Lambetum, Lambeth 241, 380.
Lamot (Cathelijne) 8. ^Lamoth, Lamot, Lamoot (Jan, Joh.) 8, 23, 33, 41-43, 52, 53, 57, 135, 136, 145 149, 164, 200, 202, 207, 208, 217, 243, 252, 276, 277, 282, 284, 286, 292, 296, 297, 307, 311, 317, 329, 336, 341, 342, 345, 346, 349, 354, 357, 361, 362, 383, 385, 438, 446, 451, 456, 472, 479.
Lancelotus 39, 41, 42.
Lancelotus (Egidius) 46, 47, 61, 64, 70, 314.
Langius, Langus, Lang, Lange, Langhe, (Egidius, Gelij(n),
Gilles, Gelius de) 22, 23, 47, 43, 60, 2J4, 224. Langius (Joh.) 96. Lanot (Rol. de) 267.
Lanslot (Gelius) zie Lancelotus {Egidius).
Lasco (Joh. a) 138, 153, 230, 387.
Latron, Latroon (Jan) 29, 66.
Latrons (Mayken) 29.
Laval (Joh. de) zie Val (Joh. de la).
Lave (Petrus van der) 279.
Leecke (Jacomynken van) 425, 426.
Leeke (Harm.) 350. Zie ook Hoeck (Harm.).



535
Leicester (Graaf Robert) 68, 96. Leiden 9.
Leiden (Jan van) 7, 321, 446, 454. Lenard 149.
Leodiensis (Gisbertus), van Hasselt 373.
Lescar 423.
Lessene, Lessines 213.
Leuven 346. *
Levinus (Dominus) 416.
Levinus flandrus (Dominus) 381-383, 385.
Levinus gandavensis (Dominus) 373.
Levin, Levinus (Henr.) zie Lievins (Henr.)
Levinus .(Mr. Willem) 474, 475.
Lievins, Lievens (Henr.) 6, 12, 60, 92, 109—111, 131, 155,
162, 168, 178, 199, 200, 243, 244, 339, 341, 388, 480. Lievins (Margriet) 6. Lignarius (Theodorieus) 32. Lobroch (Maria) 94. Lock (Catarina) zie Luck (Cath.). Lodewijk, hertog van Nassau, zie Nassau. Logius (Mag.) 307. Loo (Baltys) 53. Loop (Joos) 345.
Luck (Catharina, Catrijn, Catalina) 111, 113, 114, 279, 287,
302, 338, 347, 349, 355. Ludovicus 28. Luther 321, 460.
Lutherani, Lutherschen 244, 261, 266, 298, 329. Lijnken 194, 207. Lynn 360, 361.
Lijsken zie Bouwens (Lijsken).
M.
Maartensdijk 55.
Madou, Madau (Ant.) 28, 29, 142, 143, 368, 371, 439. Madou, Madau (Antonius' weduwe) 297, 326, 327, 367, 371, 439.
Madou (Mary, Maiken) 368, 370, 371. Mahieu 45.



536
Maidstone 8.
Maistre (Claude le) 6. Zie ook Claudius, ludimagister.
Mancus (Herman) 290.
Manninga (Unico) 101.
Manuhod, Manohud zie Emanuhod (N.).
Marchant (Joh'an le) 139.
Marcus 267, 375, 422.
Marcus (Hansken) 417, 422.
Marcus (Lijn) 352.
Marcus (Manken) 417.
Maria 339.
Maria, Mr. Jorijs' dochter, 312, 316. Maria, van Antwerpen, 42. Maria van Hongarije 16. Marinus 328.
Marischal, Mariscal, Marischallus (Henr.) 40, 41, 63, 67, 70, 71, 128, 149, 161, 164, 175, 194, 197, 201, 202, 207! 229, 230, 289, 372, 385, 393.
Marischel (Maria) zie Mores (Maria).
Marissael, Marischal (Christoph) 246, 247, 258, 281. 283 287, 288, 387, 389, 390.
Marnix (Johan van) 395.
Marnix van St. Aldegonde (Ph. v.) 35, ^6, 101. Marquino, Marquinas, Marquinus (Franc.) 24, 128, 132,
142, 200, 201, 207, 219, 220, 267, 268, 273, 276, 277, 282
285, 308, 314, 342, 354, 355. Marselseye 337.
Marselus, Marsels (Jac.) 64, 65, 66.
Marsupiarius (Corn.) zie Tassemaker.
Marsupiarius (Steph.) zie Burs(e)maker (Stephan, Stephans).
Martens (Gerit) 349.
Martensz (Gerardus) zie Gerardus, monachus abbatiae middelburgensis en Haan (Ger. Martensz de).
Martenz, Martins, Maertens, Martinides (Franc.) 54, 59, 249, 352.
Martinus 113, 165.
Martyr (Petrus) 340.
Mary Bloody, Maria de Bloeddorstige, koningin van Engeland 17, 33, 88, 97, 101, 157, 181, 203, 205, 231, 335, 343, 386, 404.



537
Mason (Willem) 296. Matte (Abigaïl) 35.
Matte, Mat (Gerardus) 158, 181, 213, 220, 242 244 Matte (Jacobus, Jaques) 35, 412, 413. Matte (Magdalenat 35. .
Matte (Seb.) 35, 36, 41-44, 51, 115, 128, 201, 322, 462 Matthias 125.
Matthias, pastor middelburgensis 225 Matthias, sartor 127. Matthias, in Geldria 471.
Maughk (Herm. van) zie Moock, Mouck (Herm. van)
Alaximihaen II, keizer 68, 414.
Mayken, Mariola 60, 75, 356, 434.
Mayten, buels wijf 299, 308, 317, 350 473
Mayus, May, Maius (Joh., Jan) 213, 264 291
M. B. 219.
Mechelen 137.
Mechelen (Paulus van) 138.
Meenen 8.
Meereghem 77.
Meese (Claes de) 368.
Meessen 320.
Melanchton (Ph.) 156, 460. Melsen 348.
Melzar, Melzerus 102, 103, 185, 275,. 480. Menno zie Simons (Menno)
Mercator (Eman.) 155. Zie ook Meteren (Em. v.) en Emanuel. Merzer (Wouter die) 414.
MM/eVET\ V) 68' 92' 23L Zie 00k EQ>™uel « Mercator (Em.).
Meteren (Jac. van) 231.
Mets (Stephen, Steven de) 398.
Metser (Merten die) 471.
Metser (W. de) zie Merzer (Wouter die)
Meyer (Willem de) 403.
Michaël, diaconus 158, 160.
Michaëlides (Petrus) 268.
Michaëlis (Jac.) 100, 255.
Micron (Marten) 36.
Middelburg 8, 101, 102, 138, 229.



538
Moded (Herman) zie Strijcherus.
Moelenaer, Muelenaer (Jan de, Hans) 434, 469, 470.
Moelens (Anna) 335.
Moelens, Moelensis (Willem, Gul.) 38, 43, 44, 60, 77, 78, 92, 94, 95, 109, 113, 199, 243, 276, 277, 290, 296, 335, 370, 371, 434, 459, 462.
Moenes (Maria) zie Mores (Maria).
Moerhout (Joh.) 471.
Moers (Joh. de) 116.
Mol (Petrus de) 86, 106, 107, 141, 144, 149, 155, 162, 277, 481.
Molan, Molanus (Jan, Joh.) 334. Molen (Joost van der) 56. Molensis (Jac.) 233. Mon (Jan de) 51.
Mones, Mons (Maria) zie Mores (Maria).
Monnick, Monninck, Moennick (Cley, Claye, Claes de)
373, 374, 378, 416, 417. Mont-Cassel 247, 259, 263. Moock, Mouck (Herman van) 288, 425, 480. Moons (Loees) 338.
Moons, Moens, Mons (Oliverius, Olivier) 56, 341, 348 -350,
355 - 357, 480. Moor (Petrus de) zie Turcke (P. de). Moote (Maycken van der) 116. Moote (Parschyrius van der) 116, 143, 197, 249. Moravius (Adr.) 201, 202, 229, 235, 247, 266 - 268. Zie ook
Saravius (Adr.) More (Abr. de) 102.
Moreels, Morelus (Henr.) 51, 60, 66, 76, 92, 109, 149, 235,
305, 385. Moreels (Maria) 159, 195. Mores (Maria) 24, 338.
Mortangius, Mortaigne. Mortanius (Ger.) 137, 553. Morus, More (Petrus, Peter de) zie Turcke (P. de). Moses 40, 104, 105, 130, 141, 143, 149, 167, 169, 174, 198,
243, 251, 341', 342, 366, 394, 420, 425, 440. Zie ook
Fockingh (M.). Moses, viessin gensis 239. Moskyte (E.) zie Oliver (Eliz.)



539
Mote (Parschyrius, Passchasius van der) zie Moote (Parschyrius van der).
Muelen (J. van der) 239. Zie ook Joostken, en Jodocus.
Muelenaer, Muelenaers, Mulenar (Galijn) zie Doorne (Galinus van) en d'Hoorne (Gelijn van).
Munster 102, 321.
Munzer (Thomas) 321.
Mijnsheerenland 8.
N.
Nabuer (Hendr.) 142, 145, 316. Nassau (Lodew., hertog v.) 102.
Nautaria (Anna) 124, 239. Zie ook Nautica (Anna) en
Scippers (Anneken). Nautaria (Elizabetha) 24, 27, 472.
Nautica (Anna) 238. Zie ook Nautaria (Anna) en Scippers
(Anneken). Nayere (Marcus die) 426. Neelken 419. Neits (Neelken) 417. Neoclesia zie Nieukerke. Nerdensis (Joh.) 347. Nicolai (Ant.) zie Claassen (S. Anth.). Nicolai typographi filius (Theod.) zie Berghe (Dirick van
den).
Nicolaides (Jac.) zie Nicolaus (Jac). Nicolaus 80, 124. Nicolaus, calcographa, 108.
Nicolaus (Jac.) 6, 23, 28, 30, 32, 39, 43, 44, 54, 55 57 74 76-78, 107, 124, 126-128, 141, 162, 161, 189, 201, W 216, 217, 239, 259, 275, 280, 288, 290, 301, 305, 307,341 378, 382, 385, 393, 394, 454, 456, 462, 474. Zie ook Claesz (Mr. Jacop, Jac).
Nicolaus, monachus 357.
Nicolaus (Phil) 303, 305. Zie ook Claus (Phil.) *?. Nidams (Magister) 39, 141, 156, 283, 295. Nieukercke 248, 472. Nieuwichuseri (Lamb.) 300. Nieuwpoort 204.



540
Noel (Jaquemyne) 168. Nood (Pieter) zie Anoot (P.). Norden 86, 101, 102, 203, 343. Nortforke 43.
Norwich 25, 26, 43, 56, 217, 296.
Nouwel, Novel (Marten, Martinus) 163, 227, 243, 248, 249, 251, 365.
Nouwell, Nowel, Nowell (Alex) 89, 404. Nydens zie Nidams (Magister).
0.
Oldersum 105, 121, 154. Oliver (Eliz.) 157. Olivier 482. Olmen (Gerit van) 397
Oostfriesland 86, 101, 113, 121, 203, 281, 343, 344, 351, 370.
Op te Wardanus (Ant.) zie Upleverden (Ant. van).
Oranje (Willem, prins van) zie Willem.
Orléans 423.
Osnabrück 428.
Oud-Beyerland 8.
Oudenaerde 378, 409.
Oudenaerde (Jaques van) 397.
Outwijver (Matth.) 299, 300.
Over (Rolandus) 397, 398.
Oxonia, Oxford 238, 343, 377, 439.
P.
Paedges (Jos.) zie PagetuB (Josijnken). Paes (Corn.) 309. Pagetus (Josijnken) 141. Palts 35, 165. Panzermaker (Jaques) 424.
Papa, Pape (Henr., Hary) 59, 60, Ml, 366, 367, 412. Pape (Catarina) 366, 367. Papistae 30, 51, 53, 234, 368, 416. Parius (Hub.) 345.
Parker (Matthew) 21, 217, 237, 240, 244, 346, 405.



541
Parma (Hertog van) 9.
Parrisiae, Parijs 164, 231, 234, 329.
Parschyrius, Parschirius, Parseheyr, Paschyr, Paschyrius 100, 113, 116, 142, 185, 199, 200, 248, 256, 293.
Paschasius 142. Zie ook Parschyrius, Parschirius, Paschyrius, Paschyr en Passchasius.
Paschyrius, bibliopega 283.
Passchasius, bibliopola 248. Zie ook Parschirius, Parschyrius,
Paschyrius, Paschyr en Paschasius. Patrijke, feudary of Kent 380, 381. Paulina, Faber (Gul.) uxor 386, 388. Paulus, Pauwels (Mr.) chirurgus, 222, 403, 428, 433, 481, 488.
Zie ook Pauwels van Axele (Mr.) Pauwels (Mr.) van Axele 243, 246. Zie ook Paulus, Pauwels
(Mr.) chirurgus. Pavonius (Gerardus) 127. Pays (Willem) 319, 327.
Pelss, Pelz, Pelsen (Elsken) 316, 330, 400, 412—416.
Pene (Cataline, Catelijne van) 198, 243.
Péronne 139.
Peter, corfmaker 399.
Peter in de Graye hond, in die Greyhonde, 293 -296 350
412, 425. Peterz (Ant.) 347. Peterz (Janneken) 347. Peterz (Joh.) 279.
Petrus (Mr.) ludimagister; olim in Flandria ludimagister
236, 268. 8 Peusum (Joh. van) 292. Peys (Willem) zie Pays (Willem). Philippus (Dominus) 307. Philips 391. Philpot 343.
Pictor (Stephanus) 51, 301. Pieter 182.
Pilearius (Vinc.) 310.
Pilkington, Pilkithon, Pylkyntone (James) zie Pylkyton(Mr.). Piscator (Gul.) zie Viscerus (Gul.). Piscator (Petrus) zie Visscher (P. de). Plaetse (Corn.) 527, 440.



542
Platevoet (Mattheus, Mahiu) 9, 10, 158r 181, 185, 214, 216, 447, 464.
Pleuwardanus (Ant.) zie Upleverden (Ant. van).
Poelgen (Mael) 239.
Poelgen (Nanken) 239.
Poels (Jan) 438.
Poissy 234, 254, 259, 272, 285.
Poleyn, Poleyum (Mr.) 209.
Pollens (Jac.) 128.
Polonia, Polen 58, 128.
Polus, kardinaal 157.
Ponceel(t), Poncella, Poncelle, Poncell, Poncellus, Ponchel (Ant. (du)) 27, 89,114,227,234,251, 254, 278, 344,481, 483.
Pontois, Pontius, Pontes (Jaques) 132, 151, 154, 159, 162, 165, 170, 171, 186.
Poorius, Porius (Vinc.) 351.
Pope (Henr.) zie Papa (H.).
Poperinghe 29.
Portugal 205.
Pose (Hary) 296.
Pottelberge, Pottelburgus (Hieron.) 207, 222, 385. Praet (Joh.) zie Pruet (Joh.). Princel (Cathlijn) 197.
Prince(l) (Georg., Gregor.) 45, 60, 75, 197, 243, 244, 290,
291, 296, 303, 305, 437, 438, 480. Propheets, Propheete, Prophete, Prophetes (Joh., Hans)
296, 308, 338, 357, 425. Propheta, Propheet (Matth.) 299, 338, 347, 384, 390, 403,
425, 472, 475, 476, 479. Pruet (Barbele) 182. Pruet (Joh.) 181, 182, 227, 303. Pullen (Mr.) zie Poleyn (Mr.). Putearius (Vinc.) 396. Pycman (Jacob) 438.
Pyckman, Pycmannus, Picmannus, Pickman (Willem, Wylliam, Gulielmus) 289, 242, 243, 250, 252, ,255—258, 263, 267, 268, 273, 274, 277, 287, 292, 293, 298, 299, 306—308, 311—313, 315, 316, 330, 338, 339, 347, 348, 364, 365, 414, 437, 438, 554.
Pylkyton (Mr.) 86, 175, 178.



$43
Q.
Quekere, Queker, Querer (Christiaen de) 14, 21, 34, 41, 47. R.
Rabau (Carolus, Karei; 239, 241.
Raedt, Raed (Frans de, Franc.) 214—216, 225.
Raedts (Catalina) 236, 241.
Ram (Joos, Jostus de) 393.
Rame (Philips van) 301.
Rascop, Raescop, Raascop zie Top (Erasm.).
Rastop 25. ,£ti\f'
Rauweel (Peter die) 378.
Ravesteyn (Jaques de, of van) 122, 145, 325, 326. Reina ;Cassiod.) zie Reyna (Cassiod. de). Rembarts (Mr.) osbergensis 428, 429, 434. Remboldus 481.
Remeus (Nic.) zie Rimeus (Nic).
Remeus (Statius) zie Rimeus (Statius).
Renaix zie Ronse.
Reus (Ant. de) zie Rues (Ant. de).
Reus (Lijsken de) 405—407, 413.
Reyna (Cassiod. de) 116, 131, 134, 137, 259, 395.
Rheure (Ant. van) 142.
Riemslager (Corn. (die)) 386, 391, 392, 402, 403, 473, 474. Rimeus (Nic.) 52, 57, 58. 63, 69, 80, 81, 88, 123, 143, 286 297, 301, 479.
Rimeus (Statius, Staties, Stues, Staes) 52, 57, 58, 63 69
80, 286, 297, 384, 390, 473, 476, 479. Ri viere, Riverius (Joh., Jan van der, of die) 253, 264,351,434,
554.
Robinicida, Robijnslijper (Jac.) 132, 147, 196, 303—305,
363, 364, 383, 385. Roeck (Willem) zie Rough (Gul.). Roers (.Christiaen) 325. Ronse 181, 377, 407. Ronse (De deken van) 322. Rotarius (Joh.) 202. Rotterdam 56.
Rouck (Wm) zie Rough (Gul.).



544
Rouff (J.) 203. Rough (Jan) 203.
Rough (Gul.) 89, 104, 109, 178, 203, 227, 230, 290, 371, 373. Rowke (Willem) zie Rough (Gul.).
Rues, Ruese (Antonys de) 284, 297, 304, 369, 405 -407,
412, 413, 426. Zie ook Verrues (Ant.). Ryedmaker (Joh.) 235.
\'' S-
Saai (Jae.) 404, 407, 408, 409.
Sabastianus, Sebastianus 29, 30, 41, 42, 44, 51, 289. Zie
ook Matte (Seb.).' Sadelaer (Ant.) 291.
Sadel(a)ers (Janneken, Joanneken) zie Satler (Janneken). Sadel(a)er, Sadlerus (Wilh., Gul.) zie Satler (Gul., Wilh.). Sager (P. de) zie Brugman (Peter). Salom (Mayken) 351.
Salomees (Jannekins) zie Coningks (Nanken).
Sandwich, Sandwicus, Saundwicus, Sandwijck, Sandwytz 8, 29, 49, 117, 158, 192, 193, 204, 215, 221, 223—225, 231-233, 237, 339, 240, 242, 244, 247, 248, 250—252, 259, 261, 269, 296, 308, 312, 320, 325, 329, 342, 345, 347, 353, 354, 360, 362, 377, 379, 397, 434, 436, 481, 482, 490.
Sandyck (Catharina v.) 86.
Sandyck (Hieron.) 86.
Santen zie Xanten.
Santen (Ant. van der) 385, 388.
Santen (Jan, Hans van) zie Brun (J.).
Saravius (Adr.) 201, 285, 395.
Sarcitor (Petrus) 368.
Saref (Peter de) 360.
Sartor (Egidius) 122—127, 131, 133, 152, 553. Sartor (Gulielmus) 75. Sartor (Jaques) 127. Sartor (Matth.) 185.
Satler, Satlerus, (Janneken) 111, 114, 136, 155, 158, 162, 169, 172, 173, 185, 186, 192, 279, 288, 302.
Satler (Wilhelmus, Gulielmus) 39, 59, 60, 109, 111, 113, 114, 133, 136, 155, 158, 162, 169, 172, 173, 176, 179, 181, 185, 200, 279, 319, 479.



545
Satijntrecker (Adr.) 32. Sbleijekers (Amele) zie Blakers (Amele). Sceerbrugge (Seger van) 308. Schaghen (Peter van) 393. Schaverbeke (Charles) 139. Scheermaker (Jan die) 438. Scherpenisse 65.
Scherslyper Scheerslyper, Schaerslijper, Sceerslijper (Ant.) 50, 51, 74, 75, 102, 103, 158, 197, 214, 215, 225, 228 246 251, 265, 327, 352, 355, 357, 360, 378, 415, 420 479' 48l' 482, 489. Zie ook Smit (Ant. dé). '
Schetlius (Martinus) 441.
Schiedam 56, 220.
Schilder (Balth. de) 404.
Schilder (Willem(de)) 49, 214, 215, 242.
Schoenlapper.(de) 416.
Schoenmaker (Claes) 433.
Schoenmaker (Jac.) zie Calcearius (J.).
Schoe(n)maker (Willem, Gul. (de)) 296, 303 423 487
Schoneberg (Hendr.) 140.
Scippers (Anneken) 45. Zie ook Nautica (Anna) en Nautaria (Anna). Scrinifex (Car.) zie Kistemaker (Car.). Scrinifex (Gabr.) 58, 100, 184. Scrinifex (Godefr.) 257. ■ Sculptor (Gualterus) zie Figuersnijder (Wouter) Seger, Segerus 318, 322, 323, 397. Selaed (Joh.) 309.
Selen, Selens, Selos (Joh.) 267, 268, 273, 274, 292, 298, 307
311, 313. Sevilla 356.
Seys (Willem) zie Pays (Willem).
Simon (Francoys) 123, 159.
Simons (Maria, Maria Francisci) 290, 292.
Simons (Menno) 39, 140, 460.
Slotmaecker (Jan de) 488.
Sluis (Classis) 213.
Slijpe (Peter van) 302.
Smedt (Christoph. de) zie Marissael (Christoph) Smidts (Anna vidua) 196, 199. Kerkeraadsprotocollen. 35



546
Smit, Smet (Ant. (de)) 61, 194, 222, 310, 317, 329, 331, 338, 339, 354, 355, 391, 392, 394, 396, 404, 415, 422, 432, 433. Zie ook Scherslijper (Ant. de).
Smit (Barthol. de) 375.
Smit (Gerrit die) 482.
Snoeck (Josyn) 404.
Soillot (Joh.) zie Sullot (Joh.).
Soravius (Adr.) zie Moravius (Adr.) en Saravius (Adr.).
Souter (Nic.) zie Suters (Claes, Nic).
Spanje 204, 205, 303, 346, 356.
Spiculator (Joh.) 308.
Spoel (Dr.) zie Top (Erasmus).
Stace (Janneken, Naenken) 421—423.
Stamford, Stampfort 224, 473.
Stampton (Frans) 300.
Stephanus,-Stephens (Corn.) 161, 202, 207, 208, 230, 238, 243, 251. Zie ook Vitrearius (Corn.) en Glasemaker (Corn.).
Stercke (Jason de) 182.
Stercke (Maria, Mayken) 220, 303.
Stente(n) (Petrus) 191, 225.
Stevins (Corn.) 161.
Stilt, Stilte, Stiltus (Matth.) 169, 3B7, 368, 403.
Stoke Clare 204.
Stolberg, i. d. Harz 321.
Storrea (Seb.) zie Matte (Seb.)
Straatsburg 31, 68, 374, 404, 461.
Streeck (J. de) zie Stercke (J. de).
Strycherus, Stricherus, Stricker (Herm.) 26, 40, 148, 183, 194, 308, 316-320, 322-324, 329, 335, 339, 342, 349, 354, 375, 382, 397, 410—412, 472, 487.
Stuentes, Stuetes (Petrus) 248.
Suetia zie Zweden.
Suffolk (Graafschap) 204.
Suffolk (Hertog van) 32, 414.
Suffolk (Hertogin van) 153.
Sullot (Andr.) 209.
Sullot (Joh.) 209, 305, 480.
Susanna 123—125, 128, 195.
Suters (Claes, Nic.) 325.



547
Swarte (Andr. de) 370. Swol (Herman van) 425. Syckerans 291.
Sylvanus (Georg.) zie Wybo (Joris, Georg.). Syrum (Feito Riords) zie Feito.
T.
Tassemaker (Corn.) 106, 107, 118, 119, 141, 144 150 155 159, 160, 161, 162, 167, 169, 174; 176, 178, 180, 181, 185' 186.
Theems 68. , Theodoricus 108. Thomas 419, 420.
Thomasz, Thomasis, Thomidis (Thomas) 193, 215 221 223, 225, 230, 232, 242, 270, 375, 473, 553.
Throckmorton (gezant van Engeland) 234, 554.
Thum (Michaël) 76.'
Titelmans (Peter) 322.
Tomasz (Thom.) zie Thomasz (Thom.).
Top (Erasmus, Erasmius) 45, 55, 62, 64, 65, 69, 71 74 76 78, 125, 128, 191, 200, 201, 284,285,296, 297, 312,341,463.'
Trajectensis (Joh.) zie Utrecht (Hans van).
Trajectensis (Theodoricus) 238.
Trente 68.
Trimoens (Peter) 434. Trioen (Car.) 244.
Tryon (Petrus) 92, 108, 107, 130, 141, 144, 149, 150. Turcke (Petrus de) 65, 66, 133; 155, 158, 161, 162 174 ' 176, 177, 193, 196, 214-216, 239; 243, 267, 284 285
288-290, 294-298, 304, 324, 357, 358, 360-362. Tyrius (Margaretha) 5.
Tyry, Tyryus, Tyrius (Lud.) 4, 5, 29, 39—41, 47 , 60 92 100, 106, 110, 114, 115, 123, 125, 128, 141, 142, 145 146' 149, 151, 161, 169, 184, 192, 194, 195, 201, 205, 207 22l' 223, 225, 230, 231, 238, 243, 255, 267, 270, 274 278 28o' 282, 288, 289, 292, 293, 298, 299, 307, 317, 325, 326,' 328' 330, 336, 341, 342, 348 -351, 355, 356, 361, 366, 372 383' 384, 403, 422, 424, 438-440, 474, 481, 483, 489, 490. '
Tyson (Magister) 271.



548
U.
Ulpinus (Nic.) 135. Zie ook Vulpinus (Nic). Upleverden (Ant. van) 282, 306. Uplewert 282. Urbanus 47.
Urbanus, boucdrukker van Cuelen, typographus, 328, 386. Utrecht (Hans van) 56, 61, 292, 350. Uutgires 472. Uytenbogaert 69.
V.
Val (Joh. de la) 286.
Valck, Valcke (Jorys, Georgius) 43, 345, 346.
Valcke (Dion. de) 378.
Valdez (Juan de) 7.
Vall (Robert du) 439.
Varberght (Corn:) zie Verberght (Corn.).
Varus 301.
Veere 139, 347, 382.
Velsius (Justus) 3, 392, 394,404,445, 469,473,475,478-482, 554.
Verbeken (Anneken, Tanneken) 290 -292, 375. Verbeken (Eliz., Lijsken) 358. Verbeken (Paschyr.) zie Beken (P. van der). Verberght, Verberct (Corn.) 290, 295, 305, 396. Vermicke (Eliz., Lijsken) 365.
Vermuelen (Jodocus, Joost) 258, 414, 480. Zie ook Muelen
(Joost, Joostken van der). Verreus (Eliz.) 411. Zie ook Reus (Lijsken de). Verrues (Ant.) 142, 267, 403, 410 - 413. Zie ook Rues (Ant. de) Verrues (Jodocus) 475.
Verwaest, Verwoest (Simon) 86, 106-108, 129, 142, 145,
149-151, 160, 168, 422. Vestiarius (Joost) zie Cleermaker (Joost). Veteramentarius (Matth.) 122, 142, 143. Veurnambacht 213. Veurne 22, 23, 34, 35, 213, 471. Vibotius (Georg.) zie Wybo (Joris, Georg.). Vincentius 267. Viscerus (Gul.) 227.



549
Visch (Joh., Hans) 103, 263, 275, 341, 479, 482.
Visch vercoper, Visvercoper (Dominicus) zie Bouwens
(Domin.). i Viscus (Joh.) 167.
Visscher (Hans, Joh:) 265, 305, 329, 358, 385, 391, 394. Visscher (Jaques) 243. ,
Visscher (P. de) 110—112, 130, 141, 144, 149, 150. Visscher (Willem de) zie Viseerus (Gul.). Visser (Hans) 488.
Vitrearius (Corn.) 43, 44, 74, 76, 147 , 222, 246, 248, 275,
292, 302. Zie ook Stephanus, en Glasemaker (Corn.). Vitrearius (Nic.) 220.
Vlaanderen 34, 35, 47, 49, 51, 58, 60, 78, 110, 113, 180, 201, 204, 213, 216, 229, 236, 239, 242, 247, 250, 292, 294, 320, 369, 421, .422, 428, 439, 471.
Vlessinge (van), Vlessingensis (Corn.) 28, 367, 383.
Vlissingen 200, 201, 436, 437, 473.
Volckwinner (Collinus) 257. Zie ook Berghe (Nic. van den).
Vorst (Jannekèn van der) Van Antwerpen 323.
Vos (Laurentius) 138.
Vossele (Franc.) 250.
Vrancx (Francoys) 44.
Vrieslandt 438.
Vulpinus, Voilpin, Wilpin, Vulpe,. Volpe (Nic.) 157, 475.
Zie ook Ulpinus (Nic). V.ij(g)hen (Hubr.) 358.
W.
Walcheren 263. Wale (Gelijs die) 421—428. Wallen (Peter) uut Gelderland 393. Walter (Petrus) 120, 141, 145, 146. Walwyck, Walwicus (Am.) 100—102, 164. Warner 421, 427, 436, 472. Warneton, Wasten, Waesten 241. Wasyrs (Peter) van Atrecht 323. Wederdoopers zie Anabaptistae. Weerden (Heyndrick van) 399.
Welson (Magister) zie Wilson, Wilsoen (Mag. Edm.). Wesel, Wezel 413.



550
Westfriesland 138.
Westo(n) (Magister) 370.
West-Vlaanderen 75, 320.
Wever (de) zie Top.
Wicherus (Dominus) 328.
Wied (Frederick von) aartsbisschop 421.
Wieiers (Margrite) 141.
Wigornia zie Worcester. t'J§3& Wilde, in de Kempen 434. Wilhelms (Lenard) zie Cock (Len.). Willem, prins van Oranje 169. Willems (Daniël) 111.
Willems, Wilhelms (Jan, Joh.), corfmaker 53, 303, 385,
489, 490. Willock (Mr.) 89. . Wils (Petrus) 472.
Wilson, Wilsoen (Mag. Edm.) 375-377. Wilson, Wilzonus (Thomas) 204, 208. Winchester 483.
Wingen (van), Wingius (Gottfr.) 4, 8, 22, 49, 78, 140, 146, 154, 165, 166, 182, 183, 197, 203, 236, 241, 244, 250, 251, 259, 260, 261—264, 286, 308, 309, 320, 347, 392, 399, 428, 436, 437, 490.
Withead (David) 343.
Wits (Mahiu) 483.
Worcester 205, 329.
Wouters (Margr.) 345.
Wouwe (Sebast. van) 255, 402, 403.
Wybo (Jorys, Georg.) 75, 78, 82, 183, 216, 237, 250, 251,
276, 308, 320, 367, 378, 398, 487, 488. Wyler (Margrite) zie Wieiers (Margrite). Wijnen(s) (Dirick) 310, 312, 313, 342. Wijns (Lijnken) 319.
X.
Xanten 378.
Y.
Yonge (Gely de) zie Jonge (de). Ysbrandus, alckmarianus 471, 472.



551
Z.
Zanchius (Hier.) 16. Zandwijcus zie Sandwich. Zeeland 138, 200, 349. Zurich 68, 340, 404. Zweden 95, 164, 189, 190, 301. Zwickau 321. Zwitserland 68.






ADDENDA ET CORRIGENDA.
Blz. 54 regel 10 van onder, lees voor rogandim: rogandi.
Blz. 56 regel 7 van boven, lees voor latinae vertenda: latine vertenda.
Blz. 68 n. 1, aan het slot, voeg nog toe: K. Muller, Kirchengeschichte IIB (Tub. 1919) XXII, XXIII; A. Matthaei, Jac. Acontius, mit besonderer Berückeichiigung seiner Gedanken über Tolerant, in Neue Kirchlkhe Zeitschrift Jhrg. XXX (1919) 290 ffDictionary of National Biography in voce. Of Müller niet wat al te veel beteekenis aan Acontius toeschrijft? Vgl. Historische Zeitschrift, Bnd. 123 S. 122, 123.
Blz. 81 n. 1, lees voor 28: 30; voor 39: 40 en voor 70: 80. Blz. 113 regel 1 van boven, lees voor unamini: unanimi. Blz. 123 regel 1 van boven, bij Egidius diaconus, lees in
een noot: Vermoedelijk was deze identiek met r Ohiellis Broeders; vgl. E. Meiners, Oostvrieseh-
landts Kerkelijke Geschiedenisse, II (Gron. 1739), 30 •
Publications of the Huguenot Society of London
Vol. X, Part I, p. 274. Blz. 137 n. 2, aan het slot, voeg nog toe: Jahrbuch Emden
Jhrg. 1920 S. 226, 227. Blz. 146 regel 19 van boven, lees voor Ludovicus Tyrins:
Ludovicus Tyrius. Blz. 176 regel 3 van onder, lees voor d. Gulielmus Satlerus:
dicitur Gulielmus Satlerus. Blz. 193 laatste regel, bij Thomae Thomasz, lees in een
noot: Klaarblijkelijk is deze een vooraanstaand



554
man in Sandwich geweest; vgl. J. H, Hes seis, Ecclesiae Londino-Batavae Archivurn II (Cantabr. 1889), n° 57.
Blz. 224 laatste regel, lees voor sandwycum: Sandwycum.
Blz. 234 n. 2, lees voor Throckmorton: Nicholas Throckmorton (die ook voorkomt in een brief van Calvijn, Corpus Reformatorum, Opera Calvini, Liber Epistolarum n° 3482).
Blz. 239 regel 14 van boven, lees voor (Vlessingensis): — Vlessingensis —.
Blz. 239 laatste regel, bij Willem Pijckman, lees in'n noot: Wel dezelfde, die Publications of the Huguenot Society of London, Vol. X, Part X, p. 277 wordt aangeduid als Willem Pirman, municeps, sartor.
Blz. 243 regel 1 van boven, lees voor: Van Joostken Pijckman: Van Joostken, Pijckman.
Blz. 250 regel 9 van onder, lees voor Flandri: Flandria.
Blz. 253 regel 5 van boven, bij Joannes Riverius, lees in een noot: Deze Riverius woonde ook reeds inde Eduard-pêriode der vluchtelingenkerk te Londen en nam deel aan den bekenden zwerftocht langs Denemarken en de Oostzeehavens, waartoe de geloofsvervolging van Bloody Mary in 1553 aanleiding gaf; vgl. Cramer en Pijper, Bibliotheca Reformatoria Neerlandica IX ('s-Grav. 1912), 83.
Blz. 256 regel 11 van boven, lees voor propter: propterea.
Blz. 265 regel 10 van boven, lees voor . . . strates: (no ?) strates.
Blz. 276 regel 9 van onder, bij schaeckspel, lees in een noot: Er werd destijds bij het schaakspel grof om geld gespeeld; vgl. H. VerwijsenVerdam, Middelnederlandsch Woordenboek, in voce schaecspel.
Blz. 283 n. 1, lees voor Maressael: Marissael.
Blz. 334 regel 13 van boven, lees voor Galii(?): Belii.
Blz. 345 regel 12 van boven, bij verwaerdt, lees in een noot: Verwaerdt = (cf. verwaren = zorgen voor, zich kwijten van) taak.
Blz. 371 regel 2 van boven, lees voor Antonys: Mayken Madou: Antonys, Mayken Madou.
Blz. 394 n. 2, aan het slot, voeg nog toe: Vgl. Strype,



555
Annals of the Reformation I (London 1725) 382—386; F. Bui bso n, Sébastien Castellion, sa vie et son • oeuvre (Paris 1892) Appendice. Blz. 407 regel 17 van boven, lees voor mit Jan: mit (namen) Jan.
Blz. 439 regel 3 van boven, bij Jacob van Dichteren, lees in een noot: Van Dichteren was 'n man, „die gheleert is in sommighe spraken ende tamelicke gaven heeft te predicken"; vgl. J. H. Hessels, Ecclesiae Lond.-Balav. Archivurn II (Cantabr. 1889), n° 162.
Blz. 440 regel 6 van boven, lees voor Cornelys Plaetse, huys vrouwe: Cornelys Plaetse huysvrouwe,.
Blz. 460 regel 14 van onder, lees voor vocabilo: vocabulo.
Blz. 473 regel 2 van onder, lees voor Van Cornelys, apud Dominicum die Riemslager,: Van Cornelys, apud Dominicum, die Riemslager.