13 U 1003 37















WERKEN
UITGEHEVEN DOOR HET
HISTORISCH GENOOTSCHAP
(gevestigd te Utrecht)
DERDE SERIE
N°. 37
ALPERTI METTENSIS DE DIVERSITATE TEMPORUM
AMSTERDAM
JOHANNES MULLER 1916



^^n^HHHBHHB IIMIIH1 Wil. I HE
r
I ALPERTI METTENSIS DE DIVERSITATE TEMPORUM
MET EENE INLEIDING VAN WIJLEN
MR. C. PLJNACKËR HORDIJK
UTGEGEVEN DOOR
DR. A. HULSHOF
AMSTERDAM
JOHANNES MOLLER 1916
11 ji






VOORBERICHT.
Voor eene wetenschappelijke en gemakkelijk toegankelijke uitgave onzer middeleeuwsche kronieken heeft het Bestuur van het Historisch Genootschap steeds krachtig geijverd. Reeds in 1864 opende het, in een handig octavo lormaat, eene serie Bronnen van de geschiedenis der Nederlanden m de Middeleeuwen, waarin achtereenvolgens zijn verschenen Anmles Egmundani (1864), Kronijken van Emo en MenJco (1866), Kronijk van den clerc uten laghm landen oiaer see (1867), en Rijmkroniek van Melis Sioke (1885)
Uit gebrek aan medewerking is deze reeks echter gestaakt, hoewel het Bestuur tot tweemaal toe, in 1862 en en in 1877, door een algemeen rondschrijven de vaderlandsche historici tot steun van deze onderneming had opgewekt'). Desniettegenstaande heeft het Bestuur van net Genootschap telkens weer de gelegenheid aangegrepen zoodra een geschikt medewerker zich voordeed. Onder die medewerkers staat vooraan Mr. C. Pijnacker Hordijk die den lande in verschillende hooge staatsbetrekkingen heeft gediend en daarnaast nog den tijd vond, om zich
f6 notul™ der Bestuursvergaderingen van het Historisch GenooUchap op 5 Mei en 2 Juni 1862, 2 December 1876, 13 Januari, 10 Februan, 7 Apnl en 5 Mei 1877. De eerste circulaire isafgedruk m Kronyk van het Historisch Genootschap, XXIII (1862) p 416418; zie over de tweede, welke te vinden is in de Bijlagen op de
CÏL^I/S SvMUUer ^^oora-NeZlalct kronijken, Utrecht 1880, Voorbericht p. V—VI.
Alpertus, De diversitate temporum. 1



tot een onzer meest bekwame mediaevisten te vormen. Hij heeft in de werken van het Historisch Genootschap het licht doen zien Quedam narrado de Groninghe, de Thrente, de Covordia et de diversis aliis sub diversis episcopis Trajectensibus (1888) en Willelmi capellani in Brederode postea monachi et procuratoris Egrnondensis Chronicon (1904), — uitgaven , welke in nauwkeurige bewerking, strenge methode en praktische bruikbaarheid niet onderdoen voor de meest geprezen edities der straf geschoolde Duitsche historici.
Toen Mr. Pijnacker Hordijk later, in 1908, de reproductie van het Hannoveraansche handschrift van Alpertus Mettensis in Sijthoff's bekende Codices graeci et latini'), met eene uitvoerige en zaakkundige inleiding, uitgaf, klopte het Bestuur onmiddellijk bij hem aan, om een herdruk van den tekst van Alpertus' kroniek De diversitate temporum van zijne bevoegde hand in de Werken van het Genootschap te mogen ontvangen. Zijn plotseling overlijden, in den nazomer van datzelfde jaar, heeft de uitvoering van dit plan helaas belet. Sindsdien bleef deze uitgave echter op het programma staan.
Verleden jaar werd tot mij de uitnoodiging gericht om die taak thans op mij te nemen. Mij werd opgedragen, den tekst van het Hannoveraansche handschrift te doen drukken en daaraan eene Hollandsche vertaling van Pijnacker's inleiding te doen voorafgaan. Door de familie Pijnacker Hordijk en door den uitgever Sijthoff werd qp de meest heusche wijze de toestemming daarvoor verleend.
Alpertus' tractaat over bisschop Theodericus I van Metz, dat met onze geschiedenis geen verband houdt, heb ik niet afgedrukt, evenmin de twee korte stukken over de beide bisschoppen van Metz Adalbero II en Theodericus II, welke, zooals Pijnacker waarschijnlijk heeft gemaakt, niet door Alpertus zijn vervaardigd. Voor de uitgave van
1) Alpertus Mettensis, De diversitate temporum und de Theoderico I, episcopo Mettensi. Codex Hannoveranus 712 A in phototypischer Reproduction. Einleitung von C, Pijnacker Hordijk, Leiden 1908,in: Codices graeci et latini photographice depicti duce Scatone de Vries, bibliothecae universitatit Leidensis praefecto, Supplementum V.



III
Alpertus' kroniek De diversitate temporum heb ik, behalve het Hannoveraansche handschrift, ook de fragmenten uit het verloren handschrift van de St-Paulusabdij te Utrecht en uit den Florentijnschen codex gebruikt: de lezingen, welke van den tekst van het Hannoveraansche handschrift afwijken, heb ik telkens in de noten aangegeven. Evenals Pijnacker Hordijk deed in zijne uitgaven van Quedam narratio de Groninghe en van Willelmi procuratoris Egmondensü Chronkon, heb ik achter den tekst van Alpertus een register van plaats- en persoonsnamen gevoegd.
Ik twijfel niet, of onze historici zullen den herdruk van Alpertus' kroniek met ingenomenheid begroeten. Wel is er op Pertz' uhgave in de Monumenta Germaniae historica, behalve dat hij het fragment uit den Florentijnschen codex niet gekend heeft, weinig aan te merken. Maar zij is moeilijk toegankelijk, want wie onzer bezit de Monumenta in eigendom? Zoo'n zwaren foliant uit eene groote bibliotheek te laten opzenden of zelf naar huis te slepen, heeft zijne geldelijke en lichamelijke bezwaren. Daarbij komt nog, dat onze universiteitsbibliotheken de Monumenta in den regel niet of slechts op zeer korten termijn uitleenen.
Wat Dederich's uitgave betreft, zij is niet geheel onbruikbaar, al laat zij, zooals Pijnacker heeft aangetoond, zeer veel te wenschen over. Maar het boekje is reeds lang uitverkocht en ook antiquarisch bijna niet meer te krijgen: eerst na verscheidene vergeefsche aanvragen bij antiquariaten in binnen- en buitenland, is het mij gelukt, nog op een exemplaar de hand te leggen. En Pijnacker's reproductie van het Hannoveraansche handschrift komt voor raadpleging door een gewonen historicus niet in aanmerking, omdat het schrift alleen te ontcijferen is voor een terdege geoefenden palaeograaf.
In vroeger dagen zou eene uitgave, zoo mager en schraal van gedaante als deze, zeker als minderwaardig zijn veroordeeld. Gedenkstukken uit de middeleeuwen moesten, beladen met eene vrachfvan breede toelichtingen en geleerde uitweidingen, worden ondergebracht in zwaarwichtige boekdeelen. Onze tijd echter vraagt enkel een zeer getrouwen tekstafdruk in eenvoudig gewaad; verklarende noten worden daarbij slechts gewenscht, in zoover zij tot



recht verstand van den tekst onmisbaar zijn. Hoe sober ziet Pijnacker's uitgave van de Quedam narratio er uit, vergeleken met die van Matthaeus, of zijne editie van den Egmondschen Procurator, vergeleken met Kluit's editie van het Chronicon Egmondanum. En toch, hoever winnen deze werken van Pijnacker het, niet alleen in praktische bruikbaarheid, maar ook in wetenschappelijke waarde!
Van onze middeleeuwsche kronieken zijn de belangrijkste alle wel uitgegeven, maar meestal op ouderwetsche, omslachtige en slordige wijze. De opening eener serie van Scriptores rerum Neerlandicarum medii.aevi is ten onzent reeds herhaaldelijk, echter steeds nog tevergeefs, aan de orde gesteld. Misschien zal de uitgave van dit kroniekje, vooral om den inhoud, zoozeer in den smaak vallen, dat anderen er door worden opgewekt mede de hand aan den ploeg te staan. Het Bestuur van het Historisch Genootschap zou er zich zeker van harte over verblijden, als het over niet al te lange jaren zou kunnen wijzen op eene heele reeks van nauwkeurige en handige uitgaven van onze middeleeuwsche kronieken.
A. Hulshof.
Utrecht, 31 Juli 1915.



INLEIDING.
Aan Alpertus — naar het klooster, waarin hij, naar men wil, geleefd heeft, S. Symphoriani Mettensis monachus geheeten — worden o. a. in Potthast's Bibliotheca historica medii aevi (2. Aufl., Berlin 1896, I, p. 36, 37) twee geschriften toegeschreven, achtereenvolgens onder de titels 1. De episcopis Mettensibus libellus ad Constantinum abbatem (978—984, cum cont. — 1017) en 2. De diversitate temporum ad Burchardum Wormatiensem episcopum lïbri II (1002-1018).
Deze beide tractaten zijn in omgekeerde volgorde tot ons gekomen in een handschrift, dat slechts zes bladen telt en zich thans in de Koninklijke Bibliotheek te Hannover (cod. 712a) bevindt, terwijl het eertijds deel uitmaakte van een veel omvangrijker codex in de Hertogelijke Bibliotheek te Wolfenbuttel'). Met zeer kleine letter geschreven, omvatte deze oorspronkelijk in het geheel 63 bladen, waaronder de 6 in de bibliotheek te Hannover als fol. 25—30 voorkwamen.
1) Deze Wolfenbuttelsche codex, die de zes bovengenoemde bladen mist, maar thans met een ander handschrift uit de vijftiende eeuw in één band vercenigd is, is beschreven door O. von Heinemann, Die Handschriften der herzoglichen Bibliothek zu Wolfenbuttel. Zweite Abtheilungj. Die Augusteischen Handschriften, III, Wolfenbuttel 1898, n. 2738 p. 396—399. (Noot v. d. U.)



VI
Een overzicht van den volledigen inhoud geeft Pertzin de Monumenta Germaniae historica, Script., IV, p. 253. Het eerste vond men er een der oudste tractaten vanSigebert van Gembloux, nl. zijne Vita Deoderici I Mettensis episcopi, vervaardigd tusschen de jaren 1050 en 1060, toen Sigebert zich tijdens het bestuur van abt Folcuinus in het St.-Vincentiusklooster te Metz bevond; achter in den codex stonden de kort na 1048 voltooide Gesta pontificum Trajectensium et Leodiensium van den kanunnik Anselmus. Bijgevolg kan de geheele codex eerst na 1050 zijn geschreven. Toch is hij nog in de llde eeuw ontstaan. Hij schijnt het persoonlijk eigendom van Sigebert te zijn geweest, die er in zijne geschriften meermalen gebruik van heeft gemaakt ') en vermoedelijk zelfs eigenhandig verschillende verbeteringen in den tekst heeft aangebracht, ook in dat gedeelte, hetwelk nu te Hannover berust. Dit laatste stuk bevat, zoo zegt men, uitsluitend geschriften van Alpertus; mij komt het echter twijfelachtig voor of de geheele inhoud ervan wel aan hem mag worden toegeschreven.
Wanneer wij de reproductie van het Hannoveraansche handschrift doorbladeren, dan zien wij, dat de eerste en de voornaamste plaats daarin wordt ingenomen door het tractaat De diversitate temporum. Het is opgedragen aan bisschop Burchard van Worms en zonder twijfel door Alpertus vervaardigd. Met inbegrip van de Epistola Heinrici ad Wecelinum, waarop ik naderhand nog terugkom, loopt dit tractaat tot fol. 5 verso, kol. 2, regel 13. Dan volgt, zonder eenige nadere aanduiding dat hier iets nieuws komt, een geschrift, dat met fol. 6, kol. 2, regel 30 eindigt. Het begint met de woorden „Hujus itaque temporibus Lotharius rex Francorum" — en besluit met eene opdracht van Alpertus aan Constantinus, abt van het St.-Symphorianusklooster te Metz. Dit tweede tractaat bevat mededeelingen betreffende bisschop
1) Vgl. o. a. de plaatsen, waar de geschriften van Alpertus door Sigebert zijn" gebruikt, bij Pertz, Monumenta Germaniae historica, Script., IV, p. 697, nota 19.



VII
Theodericus I van Metz, vanaf het jaar 978 tot aan diens overlijden op 7 September 984. Wat wij hier vinden, komt derhalve geheel overeen met hetgeen Alpertus, volgens zijne eigen woorden, in dit tractaat heeft willen weergeven, namelijk een verhaal van de „in extrema nostri praesulis aetate acta". Er is echter geene enkele reden om te onderstellen, dat Alpertus eene volledige levensbeschrijving van bisschop Theodericus I zou hebben geschreven of had willen schrijven. Al doen ook de beginwoorden vermoeden, dat de eerste zinsneden van het tractaat zijn verloren gegaan, zoo komt het mij toch voor, dat in hoofdzaak alles is bewaard gebleven, wat Alpertus over genoemden bisschop van Metz heeft opgeteekend.
In ons handschrift volgen verder nog twee korte stukken over de beide bisschoppen van Metz, Adalbero II (28 December 984—14 December 1005) en Theodericus II (1006—30 April 1047), voornamelijk bestaande uit aanteekeningen omtrent hunne namen, alsmede over voorspellingen, welke met deze namen in verband waren gebracht. Uit den inhoud is niet op te maken, of deze beide stukken ook door Alpertus zijn vervaardigd. Toch wordt vrij algemeen aangenomen, dat het fragmenten zijn van een grooter werk van hem over deze en andere bisschoppen van Metz. Mijns inziens is dat zeer onwaarschijnlijk. Daar bovengenoemde abt Constantinus omstreeks 1012 of 1015 het leven van bisschop Adalbero II al had beschreven *), bestond er voor Alpertus zeker geene enkele reden hetzelfde werk nog eens te verrichten. Veeleer acht ik het zeer wel mogelijk, ja zelfs waarschijnlijk, dat de verzamelaar, die den bovenbedoelden omvangrijken codex schreef of liet schrijven, daarin ook enkele aanteekeningen betreffende bisschop Adalbero U en Theodericus LI heeft opgenomen, die in het geheel niet van Alpertus, maar van
1) Uitgegeven in de Monumenta Germaniae historica, Script., IV, p. 658—673. De uitgever Pertz neemt als jaar, waarin het vervaardigd is, ± 1012 aan; Wattenbach, Deutschlands Geschichtsquellen, 7 Aufl., I, Stuttgart u. Berlin 1904, p. 417, Anm. 4, spreekt van ± 1015.



VIII
een anderen, ons onbekend gebleven auteur afkomstig zijn. Behalve het tractraat De diversitate temporum mogen wij derhalve, naar mijne meening, alleen nog maar dat over de laatste levensjaren (978—984) van bisschop Theodericus I van Metz met zekerheid aan Alpertus toeschrijven. Ik kan mij dan ook niet vereenigen met Wattenbach's *) zienswijze, dat Alpertus, als vervolg op het werk van Paulus Diaconus, eene geschiedenis der bisschoppen van Metz zou hebben vervaardigd, waarvan slechts twee brokstukken zouden zijn bewaard gebleven. Hij zou deze aan abt Constantinus hebben opgedragen. Deze laatste bewering is in ieder geval onjuist, daar deze opdracht immers het slot vormt van het tractaat over Theodericus I, en dus geene betrekking kan hebben op de fragmenten over Adalbero II en Theodericus II, welke in het handschrift daarop volgen.
De aanteekeningen van Alpertus over de laatste levensjaren van bisschop Theodericus I van Metz zijn alleen in het Hannoveraansche handschrift bewaard gebleven. Daarentegen zijn enkele gedeelten uit het tweede werk van dezen auteur ook op andere wijze tot ons gekomen. Zoo bezitten wij het stuk over bisschop Ansfried van Utrecht uit het eerste boek (cap. 11—15 tot aan de woorden „Vir namque Domini2) inanibus favoribus hominum extolli noluit, qui semper intra conscientiam, quod boni egit, soli Deo cognoscendum contegere studuit") weliswaar niet in een anderen handschriftelijken vorm, maar toch in eene uitgave naar een tweede handschrift3); want in de Acta Sanctorum, Mensis Maji T. I (1680), p. 431, 432,
1) Deutschlandt GeschichUquellen, I, p. 418, 419.
2) Volgens ons handschrift: Vir Dei namque.
3) Henschius schrijft over dezen codex, die afkomstig was uit de St.-Paulusabdij te Utrecht: „Ex vetusto codice pergameno hujus monasterii S. Pauli habemus aliquam Vitae partera, quam subjicimus, ibidem ab aliquo monacho conscriptam: in hac desunt quae ad S. Aufridi obitum, sepulturam, miracula ac venerationem spectant, forsan alibi reperienda. Titulus hic, recentiori manu praefixus: Vita S.



IX
is eene Vitae S. Aufridi ') episcopi ültrajectensis pars, auctore monacho Ultrajectino S. Pauli opgenomen, welke bijna woordelijk overeenstemt met de hierboven aangehaalde hoofdstukken uit het werk De diversitate temporum. Deze druk geeft soms een afwijkenden, op enkele plaatsen zelfs een beteren tekst dan ons handschrift, zooals uit de Alpertus-uitgave van Pertz in de Monumenta Germaniae historica, Script., IV, p. 705—708 blijkt.
Nog een stuk van Alpertus' werk De diversitate temporum is, behalve in het Hannoveraansche handschrift, ook op eene andere plaats voor ons bewaard gebleven. Daarbij moet ik wat langer stilstaan, omdat daarop, naar mijne meening, tot nu toe niet met voldoenden nadruk de aandacht is gevestigd.
In een codex der Bibliotheca Laurentiana te Florence ') is een geschrift opgenomen, dat met eene hand uit de elfde eeuw is geschreven en in 1876 door Ernst Dümmler is uitgegeven in Brieger's Zeitschriftcför Kirchengeschichte, I, p. 446—450, onder den titel: „Jüdische Proselyten im Mittelalter". Het heeft denzelfden inhoud als de hoofdstukken lib. I, c. 7, lib. II, c. 22, 23 en een gedeelte van c. 24 van Be diversitate temporum. Dat blijkt duidelijk, als men de beide teksten naast elkander plaatst.
Alpertus, De diversitate temporum (I, 7). De Wecelino apostata.
Istis etiam diebus, vide-
Brieger, Zeitschrift für Kirchengeschichte, I, p. 447—450.
In die-
Aufridi episcopi Ültrajectensis patroni loei" (cf. Acta Sanctorum, Mensis Maji T. I, p. 430). Waar deze codex thans berust, heb ik niet kunnen ontdekken. (N. v. d. U.)
1) In plaats van Ansfridi-.
2) Plut. LXXXIX super. 15. Uitvoerig beschreven door A. G. Baudinius, Catalogus codicum latinorum bïbliolhecae Mediceae Laurentianae, III, Florentiae 1776, col. 259—266. Volgens Pertz, in: Archiv der Gesel/schaft, für uitere Geschichtskunde, XII (1874), p. 722 is deze codex uit de tiende eeuw, en is het stuk over Wecelinus, dat geen opschrift draagt, daarin op fol. 104b door eene jongere hand uit de elfde eeuw bijgeschreven. (N. v. d. U.)



X
licet Heinrici regis, qui postea benedictione apostolica imperator effectus est, quidam Wecelinus, qui fuerat Cuonradi ducis clericus , illusione diabolica seductus errori Judeorum consensit.
Hoe audiens rex nimia, ut justum fuit, conturbatione commotus est atque illius jussione unus1) discipulorum suorum, nomine Heinricus, equivocus regis, predictum apostatam veracissimis sacrae scripturae testimoniis, ut ejus epistola affirmat, falsa verba in Christum ejusque sanctos dixisse devicit.
Et quia haec longiusculo sermone protracta sunt, in fine istius libelli ea ponere decrevimus.
(II, 22). De clerico Judeo facto.
Superius me promisi relaturum de illo apostata, qui relicta religione clericatus in perfidorum voraginem incidit Judeorum. Set in
bus Heinrici regis, qui postea benedictione apostolica imperator effectus est, quidam Wecelinus, qui fuerat ducis Cuonradi clericus, illusione diabolica seductus errori Judaeorum consensit, et contra Christum ejusque sanctae aecclesiae stabile firmamentum epistolam ausus est eructuare.
Hoe audiens rex nimia, ut justum fuit, conturbatione conpunctus est atque illius jussione unus discipulorum suorum nomine Heinricus predictum apostatam veracissimis sacrae scripture testimoniis, ut ejus epistola affirmat, falsa verba in Christum ejusque sanctos dixisse devicit.
Verum referre nunc volo de illo apostata, qui relicta religione clericatus in *) perfidorum voraginem8) incidit Judaeorum. Sed in
1) Bij Oederich foutief unum.
2) Door Dümmler verbeterd uit im.
3) Door Dümmler verbeterd uit voragionem.



XI
ipsa promissione exsolvenda totus contremesco *) et horrentibus püis capitis terrore concutior, diabolum potuisse homini persuadere, ut tan tas sordes ausus esset contra Christum et sanctos ejus jactasse. Scripserat enim funestis litteris infelicissimus ille:
(II, 23). Scripta ipsius apostatae.
„Quid contradicis justo, insipiens? Lege Abacuc prophetam, in quo Deus dixit: Ego sum Deus et non mutor. Si ille secundum vestram maledictam fidem mutaretur et mulieri commisceretur, principium verborum suorum non esset veritas. Dixit Dominus ad MoysenrNon enim videbit me homo et vivere potest. Quem filium hominis pretermisit? Dicit enim David propheta: Nolite confidere in principibus, in filiis hominum1), in quibus non est salus. Et Ezechiel:
ipsa relatione exsolvenda totus contremesco et horrentibus pilis capitis terrore concutior, diabolum potuisse homini persuadere, ut tantas sordes ausus esset contra Christum et sanctos ejus jactasse. Scripserat enim funestis litteris infelicissimus ille:
„Quid contradicis justo, insipiens? Lege Abacuc prophetam, in quo Deus dixit: Ego sum Deus et non mutor. Si illesecundum vestram maledictam fidem mutaretur et mulieri commisceretur, principium verborum suorum non esset veritas. Dixit Deus ad Moysen: Non enim videbit me homo et vivere potest. Quem filium hominis pretermisit? Dicit enim David propheta: Nolite confidere in principibus, in filiis hominum, in quibus non est salus. Et Ezechiel,
1) Dederich verandert dit woord in contremisco.
2) In het handschrift wordt dit woord, evenals de vijf volgende, enkel aangeduid door de beginletters.



XII
Maledictus homo, qui confiditin^homineet ponit carnem2)brachium suum; erit enim quasi mirice in deserto et non videbit fructum, cum venerit bonum. Quid contrahiscis, animal? Quem filium hominis pretermisit? Num Petrum et Johannem atque Martynum et alios demones, quos sanctos vocatis ? In omnibus locis legitur Deus Israël et non est Deus gentium. Ubiest vester sensus? Dicit David: Memor erit Dominus8) in seculum testamenti sui, verbi, quod mandavit in mille generationes, quod disposuit ad Abraham, et juramenti sui ad Ysaac. Hoe est lex sua sancta et circumcisio, quam dedit Moysi servo suo."
qui ab Hieremia hoe protulit:
Maledictus homo, qui confidit in homine et ponit carnem brachium suum. Erit enim quasi myrice in deserto et non videbit fructum, cum venerit bonum. Quid contrahiscis, animal? Quem filium hominis pretermisit? Num Petrum et Johannem atque Martinum et alios daemones, quos sanctos vocatis? In omnibus locis legitur Deus Israël et non Deus gentium. Ubi est vester sensus? Dicit David: Memor erit Dominus in seculum testamenti sui verbi, quod mandavit in mille generationes, quod disposuit ab Abraham, et juramenti sui ad Isaac. Hoe est lex sua sancta et circumcisio, quam dedit Moysi servo suo."
1) In het. handschrift volgt hier de letter d; door middel van een punt wordt zij echter voor ongeldig verklaard.
2) In het handschrift volgt hier het woord suum, dat echter door onderstreeping voor ongeldig wordt verklaard.
3) Dit woord, dat door den afschrijver was weggelaten, is aan den rand bijgeschreven.



xttf
(II, 24) !)•
Respondere calumpniae tuae, o Judee incredule, quam ex blasphemo ore in Christum ejusque sanctos nunc noviter evomuisti, cuique in militia christiana instructo facile esset, si non facilius esset saxa in mollitiem posse converti quam corda vestra ad recipiendam veritatem discindi. Quippe cum et illa auctorem suum morientem scissa recognoverint *) et tarnen adhuc insensibilitas cordis vestri, quam vis elisa, quamvis prostrata in duricia inveteratae iniquitatis perseveret, et licet per coeternam Dei sapientiam, qua mundus et mirabiliter est conditus et mirabilius reformatus, obstructum est os loquentium iniqua et iniquitas vestra mentita sit sibi, toto seculo verbisque prophetarum et exemplis sanctorum eluceat, quam sit dampnata infidelitatis vestra ceca im-
Heinrici epistola.
Respondere calumpniae tuae, o Judaee incredule, quam ex blasphemo ore in Christum ejusque sanctos nunc noviter evomuisti, cuique in militia christiana instructo facile esset, si non facilius esset saxa in mollitiem :;) posse converti quam corda vestra ad recipiendam veritatem discindi. Quippe cum et illa auctorem suum morientem scissa recognoverint et tarnen adhuc insensibilitas cordis ventri, quamvis elisa, quamvis prostrata in duritia inveteratae iniquitatis perseveret, et licet per coeternam Dei sapientiam, qua mundus et mirabiliter est conditus et mirabilius reformatus, obstructum est os loquentium iniqua et iniquitas vestra mentita sit sibi, toto seculo verbisque prophetarum et exemplis sanctorum eluceat; quamvis sit dampnata infidelitatis vestrae ceca im-
1) Pertz lascht hier als opschrift in: Heinrici epistola ad Weceli' num; Dederich volgt hem hierin na.
2) In het handschrift staat een streepje boven de / van recognovert; Pertz las recognoverunt, wat echter niet klopt met het daarna volgende perseveret,
3) Door Dümmler verbeterd uit; moUtiem.



pietas et quam glorificata assumptae in Christo mortalitatis infirmitas: tarnen, quoniam adhuc non desperat de machinationibus suis Judaicae malignitatis obstinata improbitas et ad confutandam christianam religionem scelerato fastu inmurmurat et per exempla patrum dictaque prophetarum stantem fiorentemque ecclesiam ipsa jam tociens devicta et omnino prostrata iterum ad certamen provocat, aggrediamur J) eos dante et j u van te2) ipsa Dei sapientia verbo Dei Dei filio eoque primum lapide lapidea corda feriamus, quem Daniël propheta, ut dicitis *) vester, immo noster, vidit sine manibus de monte concidi et implere universum mundum.
5frV
pietas et quam glorificata assumptae in Christo mortalitatis infirmitas. Tarnen, quoniam adhuc non desperat de machinationibus suis Judaicae malignitatis obstinata improbitas et ad confutandam christianam religionem scelerato fastu inmurmurat et per exempla patrum dictaque prophetarum stantem fiorentemque ecclesiam ipsa jam totiens devicta et omnino prostrata iterum ad certamen provocat, aggrediamur eos dante et juvante ipsa Dei sapientia verbo Dei Dei filio eoque primum lapide lapidea corda feriamus, quem Danihel propheta, ut dicitis vester, immo noster, vidit sine manibus de monte concidi et implere universum mundum. Ait enim: Aspiciebam in visu noctis et ecce in nubibus caeli filius hominis venit et datum est ei regnum et honor et omnes populi tribus et linguae servient ei. Quid nunc infelix? Ecce filius hominis.
1) In het handschrift agrediamur.
2) Dederich verandert dit woord in adjuvante.
3) In het handschrift is dit woord verbeterd uit dicatis.



De quo etiam et ') David dicit: Eructavit cor meum verbum bonum. Idemque: Dominus dixit ad me: filius meus es tu, ego3) bodie genui te. Idemque: Omnia in sapientia fecisti. Et Salomon: Dominus possedit me initio viarum sua rum. Set quoniam non de eterna Christi nativitate, in qua semper fuit patri equalis, set de temporali, in qua, sicut David clamat, minoratus est paulo minus ab angelis, cum Judeo nobis sermo est, audiamus quid dicat et objectioni ejus consequenter respondeamus. Dicis, Judee: Quare contradicis justo, insipiens? Primum velim, mihi respondeas: Quem dicis justum, te aut prophetam? Si prophetam assentior, tarnen in eo, quod illi me non contradicere ostendam, te mentitum esse jure convincam. Si vero te dicis justum, quem constat prius esse mentitum, nescio quo pacto obtinebis justitiam,
De quo aetiam et David dicit: Eructuavit cor meum verbum bonum. Idemque: Dominus dixit ad me, filius meus es tu, ego hodie genui te. Idemque: Omnia in sapientia fecisti. Et Salomon: Dominus possedit me initio viarum suarum. Sed quoniam non de aeterna Christi nativitate3), in qua semper fuit patri aequalis, sed de temporali, in qua, sicut David clamat, minoratus est paulo minus ab angelis, cum Judaeo nobis sermo est, audiamus quid dicat et objectioni ejus consequenter respondeamus. Dicis, Judaee: Quare contradicis justo, insipiens? Primum velim, mihi respondeas: Quem dicis justum, te aut prophetam? Si prophetam, assentior, tarnen in eo, quod illi me non contradicere ostendam, te mentitum esse jure convincam. Si vero te dicis justum, quem constat prius esse mentitum, nescio quo pacto obtin ebis justitiam,
1) Dederich heeft dit woord weggelaten.
2) Van dit woord en van de drie volgende heeft het handschrift alleen de beginletters.
3) Door Dümmler verbeterd uit navitate.



quem mendacii polluit macula. Neque legis tuae congruenter simul poteris esse assertor et prevaricator dicentis: Non loqueris contra proximum tuum falsum testimonium. Quod si, uti premisi, prophetae non contradicam, cum ipse pro me dicat, et quae tu tibi contra me comparaveris arma, his tibi laetalia infligam vulnera; quoniam intulisti proximo tuo falsum testimonium contra legis preceptum, legis incurres reatum. Reatus autem trahet te ad paenara, paena vero perducet te usque ad mortem. Set videamus sequentia. Infelix Judee x): Quem vocas insipientem ? Num2) nos credentes in crucifixum, qui factus quidem est vobis lapis offensionis et petra *) scandali? Quoniam quidem lapidem, quem reprobaverunt edificantes, hic factus
quem mendacii polluit macula. Neque legis tuae congruenter simul poteris assertor et prevaricator dicentis: Non loqueris contra proximum tuum falsum testimonium. Quod si, uti premisi, propbetae non contradicam, cum ipse pro me dicat, et quae tu tibi contra me comparaveris arma, his tibi laetalia infligam vulnera, quoniam intulisti proximo tuo falsum testimonium contra legis preceptum, legis incurris 4) reatum. Reatus autem trahet te ad poenam, poena vero perducet te usque ad mortem. Sed videamus sequentia. Infelix Judaee, quem vocas insipientem ? Num nos credentes in crucifixum, qui factus quidem est vobis lapis offensionis et petra scandali? Quoniam quidem lapidem, quem reprobaverunt aedificantes, hic factus
1) In het handschrift verbeterd uit judex.
2) Pertz leest non; in het handschrift staat hier een N met een streepje er boven.
3) In het handschrift staat hier petri, wat echter reeds door Pertz verbeterd is.
4) Bij Dümmler staat incurris, niet incurres.



XVII
est in1) caput anguli. A Domino factum est istud et est mirabile1) in oculis nostris. Ergo nos insipientes et vos sapientes estis? Tarnen per stulticiam predicationis jam mundi superbia 3) cecidit et in frontibus regum crucis videtis tropheum *). Quia quae stulta mundi sunt, elegit Deus, ut confundat fortia. Ac per hoe libenter amplectimur stulticiam crucis Christi, quoniam credimus nos perventnros ad gloriam Christi. Set quid surdo narro fabulam? Aut quid ceco appono lumen? Vel Judeo evangelium predico ? Redeamus ad sequentia. Inquis: Lege Abacuc prophetam, non in quo, ut tu dicis, set per quem ipse Deus dicit: Ego sum Deus et non mutor. Premisi tibi, Judee, testimonio Abacuc nullatenus me contradicere et non solum Abacuc, set et omnium prophetarum et
est in caput anguli. A Domino factum est istud et est mirabile in oculis nostris. Ergo nos insipientes et vos sapientes estis. Tarnen per stultitiam predicationis jam mundi superbia cecidit et in frontibus regum crucis videtis tropheum. Quia quae stulta mundi sunt, elegit Deus, ut confundat fortia. Ac per hoe libenter amplectimur stultitiam crucis Christi, qui credidimus6) nos perventuros ad gloriam Christi. Sed quid surdo narro fabulam? Aut quid ceco appono lumen, vel Judaeo evangelium predico? Redeamus ad sequentia. Inquis: Lege Abacuc prophetam, non in quo, ut tu dicis, sed per quem ipse Deus dicit: Ego sum Deus etnonmutor. Praemisi tibi, Judaee, testimonio Abacuc nullatenus me contradicere et non solum Abacuc, sed et omnium prophetarum et
1) Van dit woord en van de twee daarop volgende heeft het handschrift slechts de beginletters.
2) Ook van dit woord en de drie volgende heeft het handschrift slechts de beginletters.
3) In het handschrift is superbia verbeterd uit sapientia.
4) Door Dederich veranderd in tropaeum.
5) Zoo luidt de tekst bij Dümmler, en niet quoniam credimus. Alpertus, De diversitate temporum. 2



xvni
legis ') documenta me dico suscipere, quia eum colo, qui non venit legem solvere, set adimplere. Dixit Deus per Abacuc: Ego sum Deus et non mutor, et hoe firmiter credit christiana religio. Quod vero subsecutus es: Si ille secundum vestram maledictam fidem mutaretur et mulieri commisceretur, principium verborum suorum non esset veritas; quid mirum est, cum cecus sis, si non vides lucem illam, quam non vident, nisi qui mundo sunt corde; immo cum etiam more frenetici contra medicum resilias et sanare te volenti maledicta et convicia a) obponas P Tam enim excelsa 8) et profunda sunt incamationis Christi misteria *), quomodo verbum Dei incommutabiliter apud Deum patrem semper mariens, carnem de virgine sümpsit naturamque nostram suae univit, quod nemo haec capit, nisi qui spiritu-
legis documenta me dico suscipere, quia eum colo, qui non venit solvere legem8), sed adimplere. Dixit Deus per Abacuc: Ego sum Deus et non mutor. Et hoe firmiter credit christiana religio. Quod vero subsecutus es: Si ille secundum vestram maledictam fidem mutaretur et mulieri commisceretur, principium verborum suorum non esset veritas. Quid mirum est, cum caecus sis, si non vides lucem illam, quam non vident, nisi qui mundo sunt corde? Immo cum more frenetici contra medicum resilias et sanare te volenti maledicta et convicia opponas? Tam enim excelsa et profunda sunt incamationis Christi misteria, quomodo verbum Dei incommutabiliter apud Deum patrem semper manens, carnem de virgine sumpsit naturamque nostram suae univit, quod nemo haec capit, nisi qui spiritu-
1) In het handschrift is de i van dit woord verbeterd uit t.
2) In het handschrift .staat hier cumvitia.
3) In het handschrift is de c van dit woord verbeterd uit o.
4) Door Dederich veranderd in mytteria.
5) In deze volgorde bij Dümmler.



XIX
aliter sapit, nemo sapit, nisi Deo donante capiat, quo donante credit, qui nondum capit. Nisi enim credideritis, inquit propheta, non intellegetis. Ergo credenti colligitur meritum, videnti reddetur premium, quoniam si vides, non est fides. Quamdiu enim>) peregriuamur in hujus mundi tenebris, fide mundantur corda eorum, qui Deum visuri sunt.
Hac itaque fide, etc.
aliter sapit, nemo sapit, nisi Deo donante capiat, quo donante credit, qui nondu m capit. Nisi enim credideritis, inquit propheta, non intellegetis. Ergo credenti colligitur meritum, videnti reddetur premium, quoniam si vides, non est fides. Quandiu enim peregrinamur in hujus mundi tenebris, fide mundantur corda eorum, qui Deum visuri sunt.
De door Dümmler uitgegeven tekst eindigt met de woorden „Deum visuri sunt", terwijl in ons handschrift dan nog een lang stuk volgt. Van de Epistola Heinrici is in het Plorentijnsche manuscript klaarblijkelijk niet meer dan een derde gedeelte tot ons gekomen 2).
Toen Dümmler in 1876 het hierboven opnieuw afgedrukte stuk uit het handschrift der Florentijnache Laurentiana in het licht gaf, heeft hij niet opgemerkt, dat dit ook in de werken van Alpertus voorkomt; daarom was hij er ook niet zeker van, wie die „Heinricus rex" zou kunnen zijn, „qui postea benedictione apostolica imperator effectus est". Daar het vaststaat, dat Alpertus schreef ten tijde van Hendrik II, die 14 Februari 1014 keizer werd, zoo lijdt het voor ons geen twijfel, of hier kan alleen deze vorst zijn bedoeld. De „dux Cuonradus" echter, wiens „clericus" van het Christendom tot
1) Dit woord is in het handschrift boven den regel bijgeschreven.
2) Het stuk, dat in het Florentijnsche handschrift voorkomt, beslaat in de reproductie van het Hannoveraansche handschrift juist eene kolom, terwijl de Epistola Heinrici in het geheel er precies drie kolommen, vult. (Noot v. d. U.)



het Jodendom overging, is de neef van Koenraad II, dus de vorst, die gewoonlijk Koenraad de Jonge wordt genoemd en die door Wipo in zijne Gesta Chuonradi regis J) wordt aangeduid als „Chuono Wormatiensis dux Francorum", öf wel diens vader, die eveneens Koenraad heette en den 12den December 1011 stierf. Voorts houdt met den afval van Wecelinus van bet Christendom misschien verband een bericht uit het jaar 1012 in de Annales Quedlinbwrgenses, volgens hetwelk „Expulsio Judaeorum facta est a rege in Moguntia, sed et quorundam haereticorum refutata est insania" J).
Later heeft Dümmler weliswaar opgemerkt, dat de door hem uitgegeven tekst en het tractaat van Alpertus samenhangen, en heeft hij dit te kennen gegeven in een door hem zelf gestelde noot in de laatste uitgave van Wattenbach's Deutschlands Geschichtsquellen *), met de woorden: „Zu seinen" — van Alpertus namelijk — „Quellen gehort das von Dümmler in Briegers Zeitschrift für Kirchengeschichte, I (1877), 446—450 abgedruckte Stück: Jüdische Proselyten im Mittelalter (I, c. 7; II, c. 22—24)". De stand van zaken is zoo echter niet geheel juist voorgesteld, want het door Dümmler uitgegeven stuk bevat niet alleen de aanvallen van Wecelinus met een gedeelte van Heinricus' antwoord, maar ook de voornaamste persoonlijke meeningen en opmerkingen van Alpertus zelf over dezen geloofstwist. Het in de Laurentiana aanwezige fragment is dus blijkbaar niets anders dan een onvolledig afschrift van hetgeen Alpertus over Wecelinus' afval mededeelt. Daarentegen blijkt uit de hierboven
1) Ik haal hier aan naar de tweede, door Bresslau bezorgde afzonderlijke uitgave, Hannover 1878, p. 9.
2) In Monumenta Germaniae historica, Script., III, p. 81. — Ook J. Aronius, Regesten zur Gesehichte der Juden, Berlin 1902, n. 144, p. 61, is niet ongeneigd dezen samenhang aan te nemen.
3) L. c. p. 419, Anm. 4. — Op de boven aangehaalde woorden volgt nog de toevoeging: „Vgl. Aronius, Begesten z. Q-eschichte d. Juden im frank. Reiche n. 147"; Aronius noemt echter het in Brieger's Zeitschrift verschenen stuk in het geheel niet; hetgeen door hem wordt medegedeeld , is hem blijkbaar alleen bekend uit het tractaat van Alpertus.



XXI
naast elkaar geplaatste teksten, dat in het Hannoveraansche handschrift enkele volzinnen moeten zijn verloren gegaan, die in het Floreotijnsche zijn bewaard gebleven.
De geschriften van Alpertus zijn, naar het Hannoveraansche handschrift, driemaal volledig uitgegeven De eerste maal door J. G. Eccardus in 1723, in zijn Corpus historicum medii aevi, Lipsiae 1723, I, p. 91—132, „an vielen Stellen verdorben", zooals Potthast terecht opmerkt. Vervolgens in 1841 door Pertz in de Monumenta Germaniae historica, Script., IV, p. 697—723. En ten slotte door Dederich in 1859 onder den titel: „Des Alpertus von Metz zwei Bücher über verschiedene Zeitereignisse, nebst zwei Bruchstücken über Bischöfe von Metz" 2).
Het scheen mij niet noodzakelijk, de uitgave van Eccardus nog eens nauwkeurig met de reproductie van het Hannoveraansche handschrift te vergelijken; wel deed ik dit met de beide andere uitgaven. Natuurlijk echter denk ik er volstrekt niet aan, alle door mij gevonden afwijkingen hier weer te geven. Ik moet mij bepalen tot de mededeeling van mijne gevolgtrekkingen, welke ik met enkele voorbeelden zal verduidelijken.
Naar mijne meening heeft Pertz zijne taak over het algemeen zeer nauwgezet opgevat en vervuld. Wel brengt hij veranderingen en verbeteringen aan, maar hij laat ons toch bijna altijd van de lezingen van het handschrift zelf kennis nemen. Geheel onberispelijk is, zooals te verwachten was, de uitgave van Pertz evenmin als elk ander menschenwerk, zoodat ik, bij nauwkeurige vergelijking van den tekst, inderdaad enkele afwijkingen van het handschrift heb kunnen vaststellen. Zoo staat in de tweede kolom op folio 4 recto, regel 15 van onderen:
1) M. Bouquet, Recueil des historicus des Gaules et de la France, X, Paris 1760, p. 138—141 geeft alleen fragmenten; J. P. Migne, Patrologiae cursus completus. Series latina, CXL, Parisiis 1880, col. 445—490, drukt den tekst van Pertz af.
2) Bij deze opgave dient thans natuurlijk ook Pijnacker"s reproductie van het Hannoveraansche handschrift te worden vermeld. (Noot v. d. U.)



XXII
„Munna vero ut supra dim", terwijl Pertz in zijne uitgave op bladz. 717 regel 39 hiervoor gezet heeft diximus. Verder staat er aan het eind van regel 23 in de eerste kolom van folio 5 recto duidelijk geschreven „aut eo amplius", terwijl Pertz op bladzijde 720 regel 29 het woordje eo heeft weggelaten, zonder deze afwijking uitdrukkelijk aan te geven. Dit 'zijn enkele voorbeelden, welke gemakkelijk met nog andere zouden kunnen worden vermeerderd. Zij komen echter slechts bij uitzondering voor, zoodat de uitgave van Pertz in de Monumenta werkelijk als nauwgezet mag worden geroemd.
Minder gunstig moet mijn oordeel luiden over de door Dederich bezorgde uitgave, welke wemelt van willekeurige afwijkingen van den oorspronkelijken tekst. Slaat men folio 1 recto van het handschrift op, dan vindt men daar door eene veel jongere hand geschreven: „Alperti de diversitate temporum ad Burkhardum episcopum Wormacïens.", en daarop volgen, door de eerste hand geschreven, de woorden: „Incipit prolögus"; Dederich laat het woord incipit weg en schrijft achter het woord prologus „ad Burchardum episcopum Wormatiensem". Eveneens laat hij het woord Incipit weg vóór het antwoord van den bisschop. Dit eindigt in het handschrift met de woorden: „Explicit epistola domni Burchardi Wormaciensis episcopi. Incipit Alpertus de diversitate temporum". Dederich schrapt den eersten zin, verandert in den tweeden Alperlus in Alperti, en voegt hieraan, zonder op eenige wijze de aandacht daarop te vestigen, willekeurig de woorden Liber primus toe, welke in het handschrift in het geheel niet voorkomen. In den brief van Alpertus aan den bisschop staat in het handschrift duidelijk geschreven: „Nam spe gratiae tuae confisus". Dederich maakt hiervan: „Hac spe gratiae tuae confisus". Iets verder staat in het handschrift het woord novit, met een teeken daarboven, waaruit blijkt, dat hier noverit moet worden gelezen; Dederich zag dit teeken over het hoofd en liet novit drukken. In den brief van bisschop Burchard staat in het handschrift: „diversas sex causas quaeri convenit atque expediri oportet"; in de uitgave van Dederich daarentegen lezen wij expedire. — Dit alles zijn nog maar een



XXIII
paar kleine proeven, welke ik aan de eerste zinsneden van Dederich's uitgave heb ontleend. Verder lezende stuit men regel na regel op soortgelijke willekeurige veranderingen of fouten. Nog één enkel bijzonder kenschetsend voorbeeld wil ik hier naar voren brengen. In het hoofdstuk, waar sprake is van de verwoesting van TJplada — of zooals eigenlijk in het handschrift staat Ubladi(um) — luidt de eerste zin, folio 4 recto kolom 1 regel 14: „Hac re ubique divulgata statim ab domno Adelboldo episcopo et duce et ceteris", terwijl de laatste zin van dit hoofdstuk (loco cit. regel 3 en 2 van onderen) begint met de woorden: „Quibus Adelboldus episcopus et Bernhardus dux"; Dederich lascht op bladzijde 40 inden eersten zin vóór het woord duce den naam Bernhardo in en laat in den laatsten op bladzijde 42 het woord dux weg.
Over den tijd, waarin Alpertus heeft geleefd en geschreven, kan geen meeningsverschil heerschen. Zijn werk De diversitate temporum droeg hij aan bisschop Burchardus van Worms op, die den 20st<iI1 Augustus 1025 overleed1); in het werk zelf wordt over Balderik bericht, dat hij is gestorven „post hinc triennium", dit is drie jaren na den rijksdag te Nijmegen, welke, zooals ons uit andere bronnen bekend is 2), in April 1018 werd gehouden. Nu vernemen we uit het Necrologium der abdij te Deutz, dat Balderik den 5den Juni overleed 3). Vast staat dus, dat dit werk van Alpertus moet zijn vervaardigd tusschen 5 Juni 1021 en 20 Augustus 1025. De
1) Vergelijk de Necrologia van Fulda en Weissenburg, aangehaald door A. Hauck, Kirchengeschichte, III, 3. Ausg. Leipzig 1906, p. 992.
2) Thietmar deelt in zijn Chronicon, ed. F. Kurze, Hannoverae 1889, p. 243 en 250 mede, dat de keizer Palmzondag en het Paaschfeest (6 April) te Nijmegen zou hebben gevierd en aldaar gedurende eenigen tijd verblijf gehouden. Op 12 April 1018 onderteekende de keizer daar eene oorkonde: Monumenta Germaniae historica, Diplomata Heinrici II, No. 385; vergelijk ook No. 386 van het jaar 1018 zonder nadere aanduiding van maand of dag.
3) Vergelijk Th. J. Lacomblet, Archiv für d. Gesch. des Niederrheins, V (1865), p. 266.



XXIV
eindtermijn van dit tijdperk kan zelfs nog iets worden teruggezet. Keizer Hendrik II komt namelijk in het tractaat als nog levend voor; van zijn afsterven op 13 Juli 1024 wordt met geen enkel woord gerept. Bijgevolg was ons tractaat zeker nog vóór dezen termijn voltooid. Volgens de Annales Egmundanix) heeft op 26 Juni 1023 de schitterende inwijding van den nieuwen Dom te Utrecht plaats gehad. Misschien zou uit het feit, dat Alpertus daarover niets mededeelt, de gevolgtrekking kunnen worden gemaakt, dat hij zijn werk ook reeds vóór dezen datum heeft afgesloten; ik zou echter aan deze opmerking geenszins de beteekenis van een doorslaand bewijs willen zien toegekend.
Minder precies laat zich de tijd bepalen, waarin Alpertus' tractaat over de laatste levensjaren van bisschop Theodericus I van Metz moet worden gesteld. Vermoedelijk is het ouder dan het tractaat, dat ik reeds heb behandeld; een meer bepaalden termijn durf ik echter niet aan te geven. In den regel *) besluit men uit het ongunstige oordeel, dat in het fragment over bisschop Theodericus II van Metz wordt geveld, dat het geschrift is ontstaan, vóórdat deze prelaat in 1017 definitief ook door den keizer als bisschop werd erkend8). Daar het echter, volgens mijne meening, nog volstrekt niet vaststaat, dat dit fragment als deel van één grooter geheel door Alpertus werd vervaardigd, kan ik deze gevolgtrekking ook niet als zeer steekhoudend beschouwen.
Zelfs wanneer we uit andere bronnen niets over Alpertus wisten, dan nog zouden we met zekerheid kunnen aannemen, dat hij een geestelijke of een monnik moet zijn geweest. Want alleen de geestelijke stand bezat ten tijde
1) Ed. B. J. L. de Geer van Jutfaas, in: Werken van het Historisch Genootschap N. S. No. 1, Utrecht 1864, p. 16. Vergelijk S. Muller Fz., Het oudste Cartularium van het sticht Utrecht, in: Werken van het Historisch Genootschap, 3e S. No. 3, 's-Gravenhage 1892, p. 178.
2) Aldus bijvoorbeeld Pertz in de inleiding op zijne uitgave p. 696.
3) Vergelijk Thietmari Chronicon, ed. F. Kurze, Hannoverae 1889, p. 226.



XXV
van Alpertus eene dergelijke wetenschappelijke ontwikkeling als ons uit diens geschriften tegenstraalt. Zij behelzen niet alleen duidelijk aangegeven aanhalingen uit den bijbel en uit oud-romeinsche schrijvers'), maar zij zijn ook — zooals Manitius heeft aangetoondJ) — als het ware doorzaaid met klassieke leesherinneringen, voornamelijk uit Julius Caesar's De bello Gallico, benevens uit Sallustius, Sulpicius Severus en andere Latijnsche auteurs.
Dat Alpertus een monnik is geweest, wordt echter ook uitdrukkelijk bevestigd door Sigebert van Gembloux, die io zqn werk De scriptoribus ecclesiasticis8) mededeelt: „Albertus monachus Metensis scripsit, ad Episcopum, Historiam de gestis sui temporis, etsi brevem, tarnen utilem". Men kan toch wel als vaststaand aannemen, dat met deze woorden wordt gedoeld op het aan bisschop Burchard van Worms opgedragen boek De diversitate temporum, al is het ietwat bevreemdend, dat Sigebert, die zelf het leven van bisschop Theodericus I van Metz heeft beschreven, niet ook het tractaat van Alpertus over de laatste levensjaren van dezen bisschop vermeldt.
Nu heeft men uit, het bericht van Sigebert opgemaakt, dat Alpertus als monnik in het klooster van den H. Symphorianus te Metz moet hebben geleefd. Daarvoor pleit, dat hij aan Constantinus, abt van dat klooster, een van zijne geschriften heeft opgedragen. Daarentegen wordt, zooals hierboven reeds is gezegd, het aan Alpertus ontleende, zelfstandig bewaard gebleven fragment over bisschop Ansfried van Utrecht aan een „monachus Ultrajectimus S. Pauli" toegeschreven. Moll4), die deze
1) Terentius onder den naam comicus noster, Juvenalis als de satyriciis in De diversitate temporum lib. I, c. 11; II, c. 9.
2) In Neues Archiv, XIII (1888), p. 202—208; vergelijk p. 197—202, waar dezelfde schrijver aantoont, dat daarentegen vele zinswendingen in de Vita Burchardi episcopi WormaHensis zijn ontleend aan de tractaten van Alpertus.
3) Uitgegeven o. a. door A. Miraeus in zijne1 Bibliotheca Ecclesiastica. Ik haal aan uit de tweede door Fabricius bezorgde uitgave, Hamburgi 1718; zie aldaar p. 110.
. 4) Kerkgeschiedenis van Nederland, II. 2, p. 343.



xxvi
overlevering met het bericht van Sigebert in verband brengt, vermoedt, dat Alpertus, oorspronkelijk kloosterbroeder te Metz, van daar „herwaarts gekomen, ons vaderland sedert als het zijne beschouwde" — en dat „zijne woonplaats, althans tijdelijk, Ansfrieds klooster bij Amersfoort zal geweest zijn, dat later, naar Utrecht verlegd, de St.-Paulsabdij werd". Deze gissing heeft vrij algemeen bijval gevonden, o. a. ook in Wattenbach's Deutschlands wsehichtsguellen'), waar het zelfs zeer wel mogelijk wordt geacht, dat de uitzending van een monnikenkolonie oorzaak was van Alpertus' verhuizing. Van eene vestiging van monniken uit Metz in het door Ansfried gestichte klooster Hohorst is ons uit andere bronnen weliswaar niets bekend; maar toch komt mij het door Moll uitgesproken vermoeden vrij aannemelijk voor, echter onder één voorbehoud. Moll houdt Alpertus voor een vreemdeling, die zich in het bisdom Utrecht zou hebben gevestigd; ik zou daarentegen eerder willen aannemen, dat Alpertus in dit bisdom thuis behoorde en slechts tijdelijk in een klooster te Metz verblijf heeft gehouden. De inhoud van Dedwersitate temporum dwingt mijns. inziens tot de overtuiging niet alleen, dat dit boek binnen de grenzen van het Utrechtsche bisdom moet zijn geschreven, — een feit, dat door niemand wordt geloochend, — maar ook, dat het slechts kan zijn vervaardigd door iemand, die daar geboren en getogen is. Overal in hét boek komt de Nederlander voor den dag; de stad Metz daarentegen wordt hier (lib. I, c. 5) kortweg als „Mettis in Belgis" aangeduid, en nergens maakt de auteur ook maar ééne toespeling, dat hij op deze stad eenige betrekking zou hebben. Nog eerder zou men kunnen aannemen, dat Alpertus zijn tractaat over de laatste levensjaren van bisschop Theodericus I van Metz, dien hij daarin ook als „nostrum praesulem" betitelt, vervaardigde in den tijd, toen hij nog in het klooster te Metz vertoefde. Hoe echter daarmede te rijmen, dat hij dit geschrift niet persoonlijk aan abt Constantinus overhandigde, maar het hem toe-
1) L. c, p. 419.



XXVII
zond1)? Hij zelf deelt overigens mede, dat hij zijne berichten heeft ontvangen van iemand, „qui in ejus (sc. Deoderici) erat assidue obsequiis"; hij kan ze echter even goed in het bisdom Utrecht als te Metz hebben gekregenDe vraag rijst dan, hoe een monnik uit het bisdom Utrecht er wel toe mag zijn gekomen, om het leven van een reeds sedert jaren overleden bisschop van Metz te beschrijven. Dit laat zich echter gemakkelijk verklaren, daar deze bisschop eveneens uit het bisdom Utrecht afkomstig was en nauw verwant met enkele personen, die in " het tractaat De diversitate temporum eene hoofdrol spelen. Later zal ik hierop nog uitvoeriger terugkomen.
Van Alpertus' familie is ons niet veel bekend; maar wat wij daarvan weten, wijst eveneens op het bisdom Utrecht. Hij had een broeder, Immo geheeten, die diaconus was te Worms, later in dienst trad van Koenraad II en, naar het schijnt, omstreeks 1036 bisschop van Arezzo in Italië is geworden. Van hem zijn enkele brieven bewaard gebleven s). Aan dezen Immo nu werd, nog ten tijde van zijn diakonaat te Worms, vanuit Tiel eene beschrijving toegezonden 8) van de door de H. Waldburga verrichte wonderen, terwijl iü een begeleidend schrijven nog een nieuw wonder dezer heilige werd medegedeeld, met de opmerking: „Si testem hujus signi habere cupis, fratrem tuum, an ita se res habeat, interrogabis, qui hanc, marito suo in illa miserabili caede Fresiorum interfecto *), duxit uxorem". Met dezen „frater" van Immo nu zal wel niet Alpertus zijn bedoeld, maar een derde broeder, die blijkbaar eveneens in het bisdom Utrecht verblijf hield, en wel in of bij Tiel, toentertijd eene niet onbeduidende koopstad, welke een levendigen handel op Engeland dreef, zich op koninklijke voorrechtsbrieven kon
•l) In den tekst staat uitdrukkelijk direnn.
2) Vergelijk de plaatsen, die bij Wattenbach, Deulschlands Gesehichtsquellen, p. 419, Anm. 5 zijn aangehaald.
3) Zie de Miracula S. Waldburgae Tielensia in Monumenta Germaniae historica, Script., XV, p. 764—766.
^) Bedoeld is de slag op 29 Juli 1018.



xxvni
beroepen, en omstreeks dezen tijd ook reeds een eigen munt bezatl). Opvallend is het, dat deze stad ook in de geschriften van Alpertus zelf eene betrekkelijk gewichtige rol speelt; hij schijnt er zelfs zoo goed bekend te zijn geweest, dat men haast zou vermoeden, dat hij uit deze streek geboortig is geweest.
De ruimte, welke mij ter beschikking is gesteld, laat niet toe, om den inhoud en de beteekenis van Alpertus' geschriften tot in alle bijzonderheden na te gaan; ik moet mij bepalen tot enkele opmerkingen, welke ik door voorbeelden zal verduidelijken.
Terecht is reeds door anderen 'gezegd, dat deze geschriften voor de algemeene geschiedenis van het Duitsche rijk van geene bijzondere beteekenis zijn. Wat bijvoorbeeld in het stuk over de laatste levensjaren van bisschop Theodericus I van Metz wordt bericht over den strijd tusschen keizer Otto II en koning Lotharius van Frankrijk in 978, over de nederlaag van den keizer in Calabrië in 982, over de samenzweringen door Hendrik van Beieren en diens bondgenooten na den dood van den keizer op touw gezet, — dit alles kan slechts dienen als aanvulling op hetgeen ons in andere bronnen uitvoeriger en nauwkeuriger is overgeleverd. Ook in het werk De diversitate temporum wordt de algemeene geschiedenis van het Duitsche rijk — bijvoorbeeld de veldtocht van Hendrik II naar Bourgondië in 1016 — slechts terloops behandeld. Des te grooter beteekenis heeft dit echter voor de kennis der gebeurtenissen, welke zich in het begin der llde eeuw in het bisdom Utrecht en de naburige gewesten hebben afgespeeld. Dit moet evenwel niet in dien zin worden opgevat, alsof daarin eene volledige, doorloopende beschrijving met nauwkeurige tijdsbepalingen zou zijn te vinden; dit is geenszins het geval en heeft ook volstrekt niet in de be-
1) „Librae Thielenses" worden al genoemd in eene oorkonde, welke tusschen de jaren 1012 en 1023 moet worden gedateerd. Vergelijk Het oudste Cdrtularium van het sticht Utrecht, p. 81, waar echter eene nauwkeurige tijdsopgave ontbreekt. Deze valt te bepalen uit Godfried's optreden als hertog in 1012 en zijn dood in het jaar 1023.



XXIX
doeling van den schrijver gelegen. Zooals hij het in zijne opdracht aan bisschop Burchard duidelijk zegt, wilde hij veelmeer slechts geven „diversa colleeta ... de nostrorum dierum hominibus". Jaartallen komen in zijn verhaal geheel niet voor, zoodat wij er met behulp van andere bronnen achter moeten komen, dat bijvoorbeeld de inname van Tiel door de Noormannen (1,8) in het jaar 1006 plaats had l), — dat Ansfridus in 995 bisschop van Utrecht werd en den 3den Mei 1010 overleed *), — dat Wichman den 6den, 5den of 9d<n October 1016 werd gedood3), — enz. Oók baart het ons eenige verwondering, dat bepaalde belangrijke gebeurtenissen volkomen zijn verzwegen, en dat enkele personen, van wie wij zeker hadden kunnen verwachten, dat zij in het verhaal eene rol zouden hebben gespeeld, niet eens worden genoemd. Zoo weten wij, dat keizer Hendrik II een klein jaar vóór den moord op Wichman, namelijk in November 1015, te Nijmegen vertoefde4), terwijl wij vermoeden, dat hij bij deze gelegenheid wel eene beslissing zal hebben getroffen over de twisten tusschen Balderik en Wichman. Alpertus echter spreekt hierover met geen enkel woord, tenzij hij daarop zinspeelt aan het begin van lib. II, c. 12, waar sprake is van eene verzoening der beide partijen, waarop de moord op Wichman dan „nondum peracto anno" zou zijn gevolgd; over den keizer spreekt hij in dit verband echter in het geheel niet. Van de lotgevallen van Balderik na den rijksdag te Nijmegen in April 1018 weet Alpertus niets te vermelden dan zijn dood drie jaar later
1) Vgl. Annales Colonienses majores in Monumenta Germaniae historica, Script., I, p. 99.
2) Vgl. A. Hauck, Kirchengeschichte, III, 3. Ausg. Leipzig 1906, p. 997, 998.
3) Vgl. Annales Hildesheimenses, ed. G. Waitz, Hannoverae 1878, p. 32, waarin op het jaar 1016 wordt bericht: „Wigmannus comes 2 Nonas Octobris est occisus". Daarentegen geeft het Necrologium van Merseburg als sterfdag op den 5den October, dat van Luneburg den 9den October.
4) Vgl. Monumenta Germaniae historica, Diplomata Heinrici II, No. ,,339 en 340; een daarvan is gedateerd 28 November.



MfeË
te Heimbach en zijn begrafenis te Zyffiich. Hij verzuimt te berichten — wat wij door Thietmar ') te weten komen — dat, slechts weinige maanden na genoemden rijksdag, „Baldericus reconciliatur". Vermoedelijk heeft Alpertus daarvan niets geweten, omdat deze verzoening niet aan den Nederrijn is tot stand gekomen, maar binnen de grenzen van het aartsbisdom Mainz, waar Hendrik II zich toen ophield. Veel weet Alpertus te verhalen van Balderik's gemalin Adela, maar niets over de kinderen uk haar eerste huwelijk met Immed, hoewel een van hen toch was Meinwercus, die, gelijk bekend is, de vriend was van Hendrik II en die reeds op den 13d«n Maart 1009 tot bisschop van Paderborn werd gewijd.
De wijze, waarop Alpertus de in zijn verhaal voorkomende personen betitelt, maakt het niet altijd gemakkelijk de hooge plaats, die zij in de maatschappij innamen, te onderkennen. Zoo bezat zoowel Balderik als Wichman de grafelijke waardigheid, terwijl Alpertus toch geen van beiden met dezen titel doet optreden. Evenzoo zou men, als men niet te voren daarvan op de hoogte was gebracht , nauwelijks kunnen vermoeden, dat de in de Vila Deoderici vermelde „quidam Noricus, nomine Heinricus, vir magnarum opum", niemand minder was dan de vader van keizer Hendrik II, onder wiens regeering toch Alpertus leefde en schreef. Lambert, graaf van Leuven, de stamvader van de hertogen van Brabant en achterkleinkind van den bekenden markgraaf Reginar, die over Lotharingen regeerde en op het einde van 915 of in het begin van 916 stierf, heet bij Alpertus slechts „princeps praedonum ... desperatus homo, cujus nomen ne dici quidem opus est"2). Dirk III, die den 29eD Juli 1018 hertog Godfried en diens bondgenooten eene geweldige nederlaag toebracht, wordt door Alpertus niet eens de eer waardig gekeurd om met name te worden ge-
1) L. I., p. 250.
2) L. I, c. 11. — Naderhand (L. II, c. 2) wordt de naam „Lantbertus" toch genoemd. Tenslotte wordt nog naar dezen graaf Lambert verwezen, wanneer in lib. II, c. 10 gesproken wordt over Brabants „importuni et seditiosi homines".



XXXI
noemd; Alpertus schijnt den verzamelnaam „praedones" als aanduiding voor dezen legeraanvoerder en zijne aanhangers voor volkomen voldoende te houden. En toch was deze Dirk, dien wij meestal graaf van Holland noemen, ofschoon deze titel eerst ten tijde van zijn kleinzoon in zwang is gekomen, een zoon van de zuster der toenmalige keizerin. In lib. II, c. 15 is sprake van een partijganger van Balderik — „quidam partium Balderici" —, wiens naam evenmin genoemd wordt, en dien men daarom voor eene persoonlijkheid van ondergeschikte beteekenis zou houden, wanneer niet door Thietmar *) de naam van dezen man „Bertoldus Liutharii filius", ware medegedeeld; daardoor komen wij te weten, dat wij hier met Thietmar's eigen neef, een man van hoog aanzien, te doen hebben: met den zoon van Lotharius van Walbeek, markgraaf van de Noordmark (| 25 Januari 1003), tevens broeder van diens opvolger, markgraaf Werner, die in 1009 werd afgezet en den 11*** November 1014 overleed.
Niettegenstaande dit alles zijn de geschriften van Alpertus voor ons van buitengewoon groote waarde; de gegrondheid van deze bewering meen ik het best te kunnen staven door aan te toonen, dat zij ons in kennis brengen met den ondergang van enkele adellijke geslachten, die in de 9de en 10de eeuw in het bisdom Utrecht eene voorname plaats hebben ingenomen.
In de allereerste plaats denk ik hierbij aan het geslacht, waarvan Alpertus getuigt, dat het „magnam partem Germaniae et maxime circa littora oceani imperia tenebat". Het bezat, zoowel aan den Rijn, den IJsel en in de streek van Naarden, alsook in het oostelijk deel van het bisdom Utrecht uitgestrekte bezittingen, die paalden aan het Friesche gedeelte van het bisdom Munster (bij Groningen). Ik moet er van afzien, hier dit geslacht tot op de oudste vertegenwoordigers na te gaan. Zeker echter behoorde daartoe „Eworhardus dux, filius Meginardi", die in 898 door „Waltgarius Freso, filius Gerulfi"
1) L. I , p. 226 , 250.



XXXII
werd gedood, en wiens „ducatus" toen aan zijn broeder Meginhard overging1)- Een kleinzoon van dezen jongeren broeder Meginhard was Wichman, de grondlegger der abdij te Elten *); van den ouderen broeder Everhard daarentegen stamde, als zoon of kleinkind, wel die Everhard af, nit wiens huwelijk met Amalrada, eene zuster van koningin Mathilde, Theodericus I, bisschop van Metz, is gesproten »). Met Wichman en Theodericus stierf dan dit zeer voorname adellijke geslacht in de mannelijke lijn uit. Weliswaar had eerstgenoemde uit zijn huwelijk met Liutgard van Vlaanderen, behalve twee eveneens door Alpertus genoemde dochters, nog een zoon gehad, die wederom met den naam Wichman was gedoopt, maar
1) Reginonis Chronicon, ed. F. Kurze, Hannoverae 4890, p. 146; in hetzelfde Chronicon komt Everhardus Saxo filius Meginardi reeds in het jaar 880 voor, en wel als gevangene van de Noormannen, uit wier handen hij door zijne moeder Evesa werd vrijgekocht. Hij is het ook, die in. 885 den Noorman Godfried aanvalt. (Ib. p. 117 en 124.) — Zijn broeder Meginhard was tusschen 914 en 917 in twist mef bisschop Radbod van Utrecht, die toen te Deventer verblijf hield. (Vgl. H. J. Floss, Die Papstwahl unterden Ottonen, Freiburg 1858, p. 107; en G. Brom, Bullarium Trajectense, I, Hagae Comitis 1891, p. 2 No. 5.)
2) In het Necrologium der abdij te Elten — in Nieuw Archief voor kerkelijke geschiedenis, inzonderheid van Nederland, II (1854), p. 71 — leest men: „Item obiit Megenhard, pater Gerberch. Item eadem die memoria Gerberch, patris comitis Wichmanni". Deze Gerberch of misschien Gerberth is dus de vader geweest van Wichman en niet de moeder. In aansluiting aan L. A. J. W. Sloet, Oorkondenboek der graafschappen Gelre en Zutphen, 's-Gravenhage 1872, p. 98, vestig ik hier nogmaals de aandacht op, omdat Léon Vanderkindere in zijn in 1902 verschenen boek La formation territoriale des principautés beiges au moyen dge, Bruxelles 1902, II, p. 302, het voorbeeld van Van Spaen volgend, Gerberch voor eene vrouw houdt.
3) Sigeberti Vita Deoderici I (Monumenta Germaniae historica, Script., IV, p. 464) noemt „Deodericum, ex pago Saxoniae Hamalant oriundum, comité Everardo patre et Amalrada matre". Graaf Everard komt in oorkonden van 944, 956 en 960 voor als graaf in Drente en Salland (Monumenta Germaniae historica, Diplomata Ottonis I, No. 62, 181, 216), Wichman daarentegen in 952 en later als graaf in Hamaland. (Ib. No. 159, 181, 216, 358.)



XXXlll
deze was reeds op jeugdigen leeftijd gestorven Ook had een broeder van bisschop Theodericus een eenigen zoon, Everard genaamd, nagelaten, die daarna door zijn oom, den bisschop, was grootgebracht, maar in 978 eveneens, nog als aankomend jongeling, uit het leven is verscheiden J).
Een tweede adellijk geslacht, dat wij ten tijde van Alpertus zien uitsterven, is dat der graven, die in de Betuwe, in de Duffel, in de Hettergau en mogelijk ook nog in de Mühlgau regeerden. Hun gebied, dat zich dus tot óver de grenzen van het bisdom Utrecht uitstrekte, omvatte nog een stuk van het aartsbisdom Keulen. Tot dit geslacht behoorde Ansfried, dien wij in de jaren 855 , 856 en 863 in de Betuwe en in de Hettergau aantreffen '); ook Ricfried alias Dodo, die de vader was van bisschop Balderik van Utrecht en die' in 897 als graaf in dè Betuwe wordt vermeld4); verder nog Erenfried of Irenfried, die in 947 graaf in de Hettergau en de Duffelgau wordt genoemd, en in 966 blijkbaar ook graaf in de Mühlgau is geweest6); hem houd ik voor een broeder van bisschop Balderik van Utrecht6). Daar de namen,
1) Necrologium van Elten, l. I., p. 88: „Item obiit Wichmannus, filius comitis Wichmanni ... Et jacet sepultus in parvo sepulchro prope sepulchrum Wichmanni comitis". Het „parvum sepulchrum" was blijkbaar een kindergraf.
2) Sigeberti Vita Deoderici 1,1. I, p. 479, 480.
3) Vgl. Sloet, Oorkondenboek der graafschappen Gelre en Zutphen No. 45, 46, 51.
4) Vgl. Sloet, l. I., No. 70; ook het grafschrift bij S. Muller Fz., Het oudste Cartularium van het sticht Utrecht, p. 47.
5) Monumenta Germaniae historica, Diplomata Ottonis I, No. 89, 93, 316. — Léon Vanderkindere (l. I, II, p. 296, 297) neemt aan, dat deze Erenfried in de jaren 942 , 945 en 950 ook als graaf in de Zülpichgau, in de Bonngau en in de Keldagau, tevens gelijktijdig als graaf van Huy voorkomt. Naar zijne meening zou deze Erenfried ook Ansfried hebben geheeten en de oom geweest zijn van bisschop Ansfried van Utrecht, verder de „XV comitatuum comes", over wien Thietmar, l. I., p. 82 schrijft. Ik ben het met deze beschouwing niet eens, kan er hier echter niet verder op ingaan.
6) In bovengenoemd grafschrift wordt hij „Victor Yrmifridus" geAlpertus, De diversitate temporum. 3



welke de leden dezer familie dragen, in den regei op „fried" eindigen, is hiertoe mijns inziens ook te rekenen de door Alpertus genoemde praefect Godfried, tot wiens gebied ook Gennep in de Hettergau behoorde; tenslotte nog Adela's echtgenoot Balderik, dien ik voor den zoon van een broeder van Godfried houd >). Ook dit geslacht moet in het begin der elfde eeuw in de mannelijke lijn zijn uitgestorven, omdat Balderik geene kinderen schijnt te hebben gehad en de vrij zwakzinnige zoon van Godfried wel evenmin nakomelingen zal hebben nagelaten.
Er is nog een derde adellijk geslacht, dat te dier tijde op het uitsterven stond en waarvan de vermoedelijk laatste telg in de geschriften van Alpertus op den voorgrond treedt. Ik bedoel den oudsten tak van de familie, waaruit, in jongere lijn, naderhand de hertogen van Saksen zijn voortgekomen. Dit geslacht was oorspronkelijk aan den rechteroever der Weser gevestigd, doch had langzamerhand zijne bezittingen tot in de bisdommen Munster en Utrecht uitgebreid. Als hoofd ervan vinden wij Wichman genoemd, die een oudere broeder was van hertog Herman van Saksen en die in 944 is overleden. Hij liet uit zijn huwelijk met eene zuster van koningin Mathilde twee zonen na, Egbert en Wichman, van wie de laatste in 967 om het leven kwam,"terwijl Egbert — met den bijnaam „unioculus" 2) — niet vóór 994 is gestorven, op zijn beurt een zoon met den naam Wichman nalatend,
noemd. Voorzoover ik weet, is nog niet opgemerkt, dat hij ook als „Irenfridus comes" voorkomt op 23 October in het Necrologium van Oud-Munster te Utrecht; vergl. Matthaeus, Fundationes, Lugduni Batavorum 1703, p. 101.
1) Alpertus noemt Godfried Balderik's „avunculus"; het is echter algemeen bekend, dat dit woord in middeleeuwsche geschriften ontelbare malen voor „patruus" wordt gebruikt. De verdere inhoud van het tractaat bevestigt slechts mijne opvatting. Volkomen onaannemelijk lijkt mij Léon Vanderkindere's veronderstelling (l. I., II, 297), volgens welke Balderik een natuurlijke zoon van Erenfried zou zijn geweest.
2) Zoo wordt hij genoemd in Thietmar's Chronicon, ed. F. Kurze, Hannoverae 1889, p. 64.



xxtv
die in 1016 werd vermoord. Deze derde Wichman heeft ongetwijfeld één of meer broeders gehad '). Zij moeten echter reeds vóór October 1016 zijn gestorven, daar, volgens het bericht van Alpertus, de zorg voor den onmondigen zoon van Wichman werd opgedragen aan een neef, hertog Bernhard II van Saksen; dit zou wel niet zijn gebeurd, wanneer toen nog nadere verwanten in het leven* waren geweest. Naderhand wordt van dezen onmondigen zoon nooit meer gerept, zoodat met hem ook dit geslacht wel zal zijn uitgestorven.
Tegenover deze adellijke geslachten, welke omstreeks dien tijd uit de geschiedenis verdwijnen, staat eene andere grafelijke familie, welke zich in de Noordelijke Nederlanden staande hield. Ofschoon zij, juist in Alpertus'dagen, verliezen had te lijden, legde zij toch ter zelf der tijd — in zekeren zin opnieuw oplevend — den grond voor hare toekomstige machtspositie. De stamvader van dit geslacht is Gerolfus, comes Fresonum, die in de jaren 885 en 889 voorkomt *). De nakomelingen van Waldger, den oudsten zoon van dezen Gerolfus, gingen reeds in de 10de eeuw te gronde; hun gebied kwam in het bezit der bisschoppen van Utrecht. Den jongsten zoon van Gerulf, Dirk I, was de heerschappij over de kuststreken langs de Noordzee, Kennemerland, Maasland, enz. ten deel gevallen. Zijn
1) In eene oorkonde van Otto III van 23 Januari 1001 (Monumenta Germaniae historica, Diplomata Ottonis III, No. 390) is sprake van eene bezitting „in pago Hastfala sive Ambargan in comitatu filiorum Ekbrahti comitis et nepotis nostri". — Ik ga niet mee met de gissing van Léon Vanderkindere (l. I., II, p. 289), dat een van deze;, „filiorum" dezelfde zou zijn als Bruno, de eerste gemaal van Gisela, die in derde huwelijk met den Meren keizer Koenraad II was verbonden. Toch verdient deze veronderstelling nog nader te worden onderzocht, mede in verband met de vraag, of Ekbertus, die in 966 als graaf in Westergo (in de tegenwoordige Nederlandsche provincie Friesland) wordt vermeld (Monumenta Germaniae historica, Diplomata Ottonis I, No. 324), misschien identisch is met „Egbertus unioculus".
2) Vgl. mijne mededeelingen over de oudste vertegenwoordigers van dit geslacht in Bijdragen voor Vad. Geschiedenis en Oudheidkunde, 4de Reeks, I (1900) p. 148—153.



xxxVl
zoon Dirk II, die met Hildegardis — vermoedelijk eene dochter van Arnulf I van Vlaanderen — gehuwd was, vinden wij herhaaldelijk in Vlaamsche oorkonden vermeld; de zoon uit dezen echt, Arnulf, wordt, evenals zijn zoon en opvolger Dirk LU, door de oude kroniekschrijvers als „comes Gandensis" aangeduid *). Het machtsgebied van deze graven schijnt toen dus van het noorden naar Gent te zijn verlegd. Arnulf zelf sneuvelde in het jaar 993 in den strijd tegen de Friezen, zoodatj koning Hendrik II in 1005 Arnulfs weduwe Liudgardis, zijne eigen schoonzuster, en haar zoon Dirk III te hulp moest snellen *), — waarschijnlijk echter zonder een werkelijk duurzaam resultaat te bereiken. Reeds zag het er bijna naar uit, of de heerschappij over het gebied, dat met het tegenwoordige Holland») overeenkomt, voor dit geslacht geheel zou verloren gaan, en of Dirk ffl niet anders zou worden dan een vazal van den graaf van Vlaanderen, tegen wiens macht zijn geslacht nooit iets had kunnen uitrichten4).
1) Vgl. de door Vanderkindere (l. I, I, p. 66) verzamelde plaatsen.
2) Thietmari Chronicon, ed. F. Kurze, Hannoverae 1889, p. 144, op het jaar 1005: „Fresones (rex) navali exercitu adiens ab ceptis contumacibus desistere et magnum Liudgardae sororis regine zelum placare coëgit" Blijkens zijne oorkonden (Monumenta Germaniae historica, Diplomata Heinrici II, No. 95-97) was Hendrik II op 2, 5 en 31 Mei 1005 te Utrecht en volgens de Annales Hildesheimenses (Ed. Waitz, Hannoverae 1878, p. 29) vierde hij in 1005 de quadragesima (in dat jaar op 18 Februari) te Tiel. Dienvolgens zou de krijgstocht des konings in Februari of Mei van dat jaar moeten hebben plaats gehad.
3) Namelijk de tegenwoordige provincies Noord- en Zuid-Holland. (Noot v. d. U.)
4) Reeds in 988 schijnen in deze verhouding onaangenaamheden te zijn voorgevallen. Vgl. Epistolae Gerberti, No. 114 (bij J. Havet, Lettres de Gerbert, in Collection de textes pour servir a Vétude etc. de Vhistoire, Fase. 6, Paris 1889, p. 104). Havet dateert dezen brief in de maanden April-Juni 988, na het overlijden van Arnulf H van Vlaanderen op 30 Maart van datzelfde jaar. Op het tijdstip, dat deze brief werd geschreven, behoorde echter Dirk II, de vader van aartsbisschop Egbert van Trier, blijkbaar ook niet meer tot de levenden ; daar deze 6 Mei 988 stierf, kan de brief dus eerst na dezen datum zijn geschreven.



xxxvii
Toen keerde Dirk terug tot het bondgenootschap met de Friezen in zijn eigenlijke vaderland en legde daardoor, benevens door zijne schitterende overwinning op de machthebbers van Lotharingen, hertog Godfried, den bisschop van Utrecht enz., den grondslag van het later in de Noordelijke Nederlanden zoo machtige graafschap Holland »)•
C. Pijnacker Hordijk.
Haarlem, 31 October 1907.
1) Evenals Vanderkindere (I. I, I, p. 76, 96; H, p. 282) houd ik het voor zeer waarschijnlijk, dat hiermede echter de „comitatus Gandensis" voor Dirk III verloren ging.






INCIPIT PROLOGUSa).
Frater Immo *) causa amoris ad me venit; tua sancta studia, venerande presul Burcharde, fidem, sanctitatem et honestatem morum retulit, et quanta auctoritate construeres et regeres e.cclesiam tibi a Deo commissam, ostendit. Ejus relationibus, fateor, admodum non solum congaudebam, set etiam condigna admiratione, gratias Deo toto corde rependens, exultabam. Cumque adhuc de tua bonitate pluriora scire desiderarem, quanta meditatione in sanctis scripturis, labore jejuniorum et vigiliarum, et in ceteris Christi operibus esses occupatus, exposuit. Denique quanto amplius tui mentionem apud nos egerat 6), tanto gratiorem nobis diem et jocundiorem effecerat. Et quia in tam laudabili vita agnitus es, quamquam et ante plurimis et pnestantibus viris referentibus multa preclara et illustria de te sint audita, secundum dicta Salvatoris nostri unici filii Dei: „Non potest c) civitas abscondi super montem posita, neque lucerna supra candelabrum missa" a); tarnen interior tua conversatio apertius manifestata, memoriam tui, sigillo caritatis Christipectori meo arcius impressam, perpetua conglutinatione, si presumo confiteri, mihi copulabit. Et si angustia familiaris rei in administrandis obsequiis copiam mihi negabit,
a) Fol. la bovenaan staat in zestiende-eeuwsche hand geschreven: „Alperti de diversitate temporum ad Burckhardum episcopum Wormaciensem".
b) In het hs. is dit woord verbeterd uit egèrit.
c) In het hs. is dit woord verbeterd uit pote.
1) Zie over dezen broeder van Alpertus hiervoor p. XXVII,
2) Matthaeus V, 14—15.



2
tarnen pie, mentis affectus in Christo tibi semper aderit, fulcitus testimonio Scripture., dicentis: „Voluntas bona sufficit omnia" Ceterum nomini tuo istum consecravi libellum de nostrorum dierum hominibus compositum, cui nomen est De diversitate temporum, quia in eo diversa collecta videntur. Non enim pleniter omnia, qUe, de proposita materia scribenda erant, collegi, ne verbosior quam debaerim viderer. Et ut propter tuas occupationes sanctissimas fastidium vitarem, brevitati animum in omnibus dedi. At si emjjlus quis forte ex adverso emerserit, et livido oculo his inspectis ob invidiam rugam contraxerit, et in hoe me reprehendere temptaverit a), quod superfiue nova et impudenter inpolito sermone ediderim, eo.. quod sufficiant libri quos studiosi recipiant, nedum etiam istis imperitis scriptis quasi inutili fasce onerentur, et ea causa libellum repulerit; is sciat, eum tue. cognitioni solummodo esse missum, ut tuo judicio aut aboleatur aut legendus servetur. Nam spe gratie tue confisus, ab hac intentione mentis mee, non facile quisquam retraxerit, quin quicquid sentencia tua pröba, verit, absque ambiguitate id aliorum etiam examinatione sit stabiliendum. Et si demum hec obicientur et arguar, /) * quod omnibus cognita scripserim, tuo consilio perpendant/'me hac responsione uti: nota delectabiïïter sepius audiri, ut solet fieri in cantilenis, quod, veteribus ex assiduitate fastiditis, nove. frequentius in dies repetite. delectabilius audTantur. Inter he.c noverit tua dignitas, quod etiam ad evitandam ociositatem et desidiam cordis res istas scribendas susceperim; et quia ad op"üs Dei Bive ad alicujus virtutis profectus idoneus non sum, in hoe saltim opusculo miserum animum ab inani curiositate cohiberem. Quod etiam ideo sine nomine auctoris positum est, ut, si displicet, sictft predixi superius, reseces, sive fossa facta humo operiri jubeas; si vero placet, adposito nomine causa exerciciT feliciter legas.
a) In het hs. staat taemptaverit.
1) Dit gezegde komt in den bijbel niet voor.



3
INCIPIT EPISTOLA DOMNI BURCHARDI EPISCOPI.
Burchardus, sancte Wormaciensis ecclesiq provisor humillimus, Alperto, speciali suo, gratie integritatem et plurimam salutem.
Literas tuas, quas nomine meo tibi multum incognito misisti, hilariter accepi, quas etiam per dilectionem pariterque tuam peticionem et^ ipse legi et coram me legere precepi; in quibus studiia) ac voluntatis tue, devotionem safjs supjique cognovi. Set has quociens revolvi, tociens per singula pene verba commotus, nostris pueris presentibus super hoe dolui, scilicet quod his temporibus sunt nulli vel vix paucissimi, qui ad studendum inveniantur idonei, vel quibus voluntas sufficiat studendi, cum et hoe negotio unusquisque reficeretur, ac labilis animus a variis tumultuantis "seculi commissis interim suspenderetur, necnon cata cautione posterïiati sequacium laudatuTe traderetur exemplum. Omnes autem dilectamênto mundanorum illusi et ad" deteriora pronissimi, miseris hujus seculi vanitatibus inserviunt, et tam delectabiles animarum epulas exe.rcere aut querere nesciunt ac penitus neglegunt, sicut scriptum est: „Omnes declinaverunt, simul inutiles facti sunt; non est b) qui faciat bonum, non est usque ad unum"'). Igitur studii tui devotio non est inanis apud me, nee videtur yituperanda, set multum laudanda. Nam in dictaminis tui filo, haud segniter tórnato, magnas et auctorales causas non titubantibus vestigus"cautissime conservasti. In omni enim expositione auctorali, et in quolibet libro, diversas sex causas qü^ri conxenit atque expediri oportet, sicut in proemio editionis primêf^sagogarum Porphyrii Severinus c)prudentissimus doctor, Pabio exhortante,
o) In het hs. is dit woord verbeterd uit siudui.
b) In het hs. staat est non.
c) In het hs. staat achter Severinus het woord pudentibus, met een streep er onder, ten teeken dat het niet moet worden gelezen.
1) Romeinen III, 12.



4
dicendo instituit: „Primum, inquit, docent, que. sit cujusque operis intentio, secundo que utilitas, tercio qui ordo; quarto si ejus, cujus opus esse dicitur, germannsjgrorjrjnsque a) liber est; quinto, que. sit ejus inscriptio; sextum est id dicere, ad quam partem philosophie. cujuscumque libri ducatur intentio". Hec omnia in libro tuo caute conservasti, set nominis tui inscriptionem non apposuisti. Quoniam autem meo arbitrio hoe judicandum 6) reliquisti, ideo sic judico necnon et jubeo: titulum libro apponas, nomen tuïïm fiducialiter inscribas, et unicuique legere volenti liber pateat ,"ac stabilis inconvulsusque meo judicio permaneat. Si quis vero, invidia stimulante, detractipnis murmure nos nostraque vituperet, huic respondeo, et confusum his verbis obmutescere facio:
„Invidus es nostris, quoniam tu talia nescis". EXPLICIT EPISTOLA DOMNI BURCHARDI WORMACIENSIS EPISCOPI.
a) In het hs. staat propnisque.
6) In het hs. is dit woord verbeterd uit judicasti.



INCIPIT ALPERTUS DE DIVERSITATE TEMPORUM a) LIBER PRIMUS 6).
(l.)c) Apud Germanos, qui circa Rhenum incolunt, duo ditissimi, Wicmannus i) et Baldericus, summis opibus mter se de potentatu contendebant. Set Wicmannus gratia et amicicia regis multorumque Germanorum nitebatur; alter Coloniensis sacerdotis2) itemque Gerhardi Mosellensis 8), potentis viri, auxilia sibi concibat. His rebus confirmati d), contumeliosum existimabant, nee alter alteri in ullo e) negotio cederet. Intérdum etiam pace inter eos facta, dolo pocius, quam ut illius vere. amicicie. fidem servarent, studebant. Set Baldericus ditisBimi et longe nobilissimi Wicmanni *), cujus majores magnam partem Germanie et maxime circa littora oceani imperia tenebant, filiam duxit uxorem; Wicmannus vero aliquos annos post
a) In het hs. is dit woord verbeterd uit morum.
b) Liber primus staat niet in het hs.
c) De hoofdstukken zijn in het hs. niet genummerd.
d) In het hs. is dit woord verbeterd uit confirmata.
e) In het hs. is dit woord verbeterd uit illo.
1) Zoon van Egbertus unioculus, vermoord in 1016, zie hiervoor
p. xxxrv—xxxv.
2) Aartsbisschop Heribert van Keulen (999—1021).
3) Graaf in den Elzas, getrouwd met Eva, schoonzuster van keizer Hendrik II, zie Thietmari Chronicon, ed. Kurtz, p. 119 noot 1.
4) Graaf van Hamaland, zie over hem R. Köpke u. E. Dümmler Katser Otto der Grosze (in: Jahrbüeher der deutschen Geschiehte), Leipzig 1876, p. 577—583 en hiervoor p. xxxh



6
prefecti Godefridi ')> avuncuii Balderici, flliam in matrimonium sumpserat. His rebus et hic in Gallia, et ille in Germania, predia et edificia multa ex dotis jure sibi adquisierant.
(2.) De castello Adelae d) incenso, et ejusdern moribvs.
Erat antea tempus, cum Baldericus sue, uxoris ullam spem pociundi ne quidem existimaret, propterea quod habebat2) sororem nomine Liutgardam, abbatissam Eltnensis montis '), qua nolente, nullam contumeliam suo generi degeneri conubio inferre audebat. Videbatur enim ille secundum quorumdam opinionem, quamvis loco nobilitatusfe), genere tarnen...c); is etiam et quidam Godizo, Richizonis filius, vir magnarum opum, qui inter se in illo spacio temporis societatem et fidem firmaverant, in clientelam Liutgarde se devoverant, ejusque obsequiis et inperiis obtemperarant. Erat enim Godizo consanguineus harum sororum, et primum ad amiciciam alterius se addicavit, eique studium suum et auxilium prestiterat. Sefcum animi ejus levitatem et mores faciles animadverteret, ab ejus familiaritate se removit, et ad domne, Liutgarde. clientelam se contulit. Qui post hinc biennium ob plerasque injurias, quas Adela sorori domne. Liutgarde, inrogabat, adjuncto sibi Balderico, castellum illius subito inrumpens, preda et incendio consumpBit. Ipsa vero, comperto eorum adventu, paulo ante mediam noctem
a) In het hs. stond eerst Adelae, daarna is dit woord veranderd in Addelae.
b) In het hs. is dit woord verbeterd uit nobilitatis.
c) Door den afschrijver is hier blijkbaar een woord overgeslagen; Pertz stelt voor mediocris in te vullen.
1) Zie over dezen Godfried hiervoor p. XXXTV.
2) Onderwerp is sua uxor.
3) Elten ligt even over de Nederlandsche grens tusschen Zevenaar en Emmerik. Het adelüjk vrouwenstift was in 966 door Liutgarda's vader, graaf Wichman, gesticht.



?
Cüm pauck profugit. Set preterea res ista vehementer est admiranda, has sororesa), parentibus clarissimis ortas, tam diversas a se esse potuisse, ut, quot reprehensiones in una notarentur, tot in altera virtutes predicarentur, nisi hoe cogitationibus nostris opponamus, mirum non fuisse, eo quod et primus parens noster itidem dissimiles filios genuerit, quorum alter, crudelissimus parricida, alterum mitissimum invidia occidit. Nostro vero silentio illa pretermittenda sunt, que de Adela dicebantur, quod erat clamosa in voce, lasciva in verbis, veste composita, animo dissoluta, et quod instabilitatem mentis nutibus oculorum preferebat. Nos vero scimus, eam ad opera multa esse sollertem, magno ingenio, et numerosas cubicularias ad yarietatem textrilium rerum instructas habere, et in preciosis vestibus conficiendis pene omnes nostrarum regionum mulieres superare; he_c sola humanitas in ea nota est.
(3.) De moribus Liutgarde.
At vero Liutgardis longe dissimilis huic. Nam moribus honestis erat celeberrima, virtutibus omnibus ultra quam credi potest preclarissima, hospitalitate ita adsueta, ut in adventu hospitum maxime delectaretur, itidemque si quando abessent, quod tarnen raro contigit, quandam quasi mesticiam in vultu preferebat. Prudentiam in ea laudari non est necesse, cum non solum ex palatio ad eam, set etiam ex longinquis regionibus magnus numerus hominum ad suarum rerum capiendum consilium confluxisset. Erat enim in ea cum summa scientia, turn verissima facultas suorum consiliorum expediendorum. Omnibus affabilis, omnibus extitit benigna, multa etiam dando maximam gloriam adepta est; unde et contigit, ut omnes eam maximo honore celebrarent. Pauperes eam quasi matrem etiam ex peregrinis locis sine intervallo frequentabant, quorum neminem sine solatio a se abire permisit. Mira res, ut fragilitas feminei sexus tantis vexationibus ne quidem ad horam gravaretur, set potius, quod est
a) In het hs. is dit woord verbeterd uit topores.



8
mirabilius, ut dixi, delectaretur. Unde frequenter inter nos colloeuti a), dum in ejus gloria estim'aremus tantam. humilitatem, fateor nos jam tune divinasse, id quod verum erat, illa 6) extincta nullam in his regionibus sui consimilem tam illustri vita esse futuram. Patrimonium quoque omne, quod sibi hereditatis parte c) successerat ,■ ecclesie, cui ipsa preerat, contulit. Id soror d) ejus factum graviter ferens, traditionem illam sepius rescindere moliebatur. Set cum id efficere non posset, in vite. illius necem cogitabat, et consilio cum quibusdam pestiferis inito, illam veneno, ut fertur, extinxerunt. Nos eam rem, pro magnitudine sceleris parum nobis compertam, existimationi vulgi ruminandam relinquimus. Set illi, qui venenum confecerant, capti e) atque oculis dampnati sunt. Post mortem ejus cum omnes ubique orbitatem ƒ-) tante mulieris cum luctu et planctu deplorarent, soror illius locum furibunda invadit, et omne patrimonium, quod soror pia intentione ecclesie. contulit, ad suam potestatem retorsit g). Set non multo post ex precepto Ottonis tertii h) imperatoris cum dedecore expulsa, his adversitatibus previderi cogitabat; et consilio cum suis accepto, cum post virum priorem sine occultatione turpiter vixisset et cupienti sui copiam non negasset, postquam vidua lasciva i) secundum dictum sancti apostoli ') diu luxuriata fuisset, illum de quo supra diximus Baltericum duxit maritum, cum vivente sorore neuter copulam alterius ne
0) In het hs. staat collocati.
6) In het hs. is dit woord verbeterd uit illu.
c) In het hs. is dit woord verbeterd uit patre (?).
d) In het hs. is dit woord verbeterd uit sororor.
e) In het hs. is dit woord verbeterd uit capiti.
f) Aldus Pertz j in het hs. staat sobrietatem.
g) In het hs. is dit woord verbeterd uit retrorsit.
h) In het hs. is dit woord verbeterd uit terni (?) terwijl tercii ook nog eens voluit aan den rand is bijgeschreven.
1) In het hs. staat lascua.
1) 1 Thimotheus V, 11.



9
mente quidem concipere auderet. Nee multo post, instigante illa, cum armata manu montem Eltne a) subito occupat ö). Cum opidani repentino metu perculsi fuga salutem quererent, in monasterio se abdiderunt. Expugnatoque monasterio et jaculis altaribus trajectis, unum, quem sibi inimicum existimari voluit, captivum duxit. Set cum id regi compertum foret, graviterque factum hoe ferret, delictum Balterici deprecatorum auxilio pecunia expiatum est. Eex vero altiori consilio in posterum loei illius stabilitatem previdere volens, Noviomago c) concilio *) indicto, cum undique frequentissimi illue convenirent, tractandum de predicto loco statuit. Ad erat cum sua conjuge Baltericus, eo quod sententie, senatorum processerant, ut ille convictus secundum legem in perpetuum ab illius expostulatione ecclesie se eximeret, sicque karta et privilegio loei stabilitatem firmaverunt2).
(4.) De obitu Ottonis et dolis Baldrici.
Post hec vero imperator tercius Otto, bone indolis adolescens, in Italia moritur8), corpusque ejus ad Aquasgrani effertur et ibi cum1 regio honore sepelitur. Post cujus mortem Baltericus rupit fidem, et hostili manu adgressus ad montem Eltne, valium, qui ecclesiam ad instar castelli ambiebat, scidit familiamque omnem sibi servire coegit.
(5.) De Henrico rege.
Ubi vero Heinricus summa rerum potitus est, iterum locum illum in priorem statum reduxit. Multa preclara
0) In het hs. is dit woord verbeterd uit Etnae,
b) In het hs. is dit woord verbeterd uit oeupat.
c) In het hs. is dit woord verbeterd uit Novio magno.
1) 18 December 996.
2) Zie daaromtrent het diploom van 18 December 990 in Mo mime nta Germaniae historica, Ottonis III diplomata, n. 235.
3) 23 Januari 1002.



ió
de hoe viro nobis scribenda sufficiunt: quam facile gratia Dei donante a) ad apicem &) regni per venerit, qualiter illustres viros et summe, potentie, bella adversum se concitantes, celeri victoria in deditionem venire coegerit, qualiter reges in c) interioribus Germanie. d) partibus, qui sunt Winidi') vocati, sue dicioni tributarios effecerit, et Mettim in Belgis, diu contra se male cogitantem et compluribus annis e) obsessam ƒ), pene ad internitionem g) vastaverit et tandem multis incommodis illatis*sibi subegerit. Set quia domnus Adelboldus Trajectensis episcopus hec omnia pleniter in uno volumine luculento h) sermone comprehendit, a nobis pars, que aliquando nostris scriptis necessario occurrit, pretereunda visa est, ne historia tantis et tam venustis documentis edita a nobis tanquam ab insipientis latratu obfuscaretur.
■* (6.) De viso comete, et fame, et mortalitate.
Post hinc triennium quam rex in solium regni sublimatus est, commetes horribili specie öammas hac illacque jactans, in australi parte celi visus est. Sequenti anno 2) fames et mortalitas gravissima per totum orbem facte, sunt, ita ut in multis locis pre multitudine mortuorum et tediö sepelientium vivi adhuc spiritum trahentes, vi qua poterant renitentes i), cum mortuis obruerentur.
a) In het hs. staat donantem.
b) In het hs. staat adipicern.
c) In het hs. ontbreekt dit woord.
d) In het hs. is dit woord verbeterd uit Gemaniae.
e) Dit woord ontbrak eerst in het hs., maar is aan den rand bijgeschreven.
ƒ) In het hs. is dit woord verbeterd uit aobsessam.
g) In het hs. staat internitw.
h) In het hs. is dit woord verbeterd uit loculento.
i) In het hs. staat remittentes.
1) Wenden.
2) 1005.



11
(7.) De Wecelino apostata.
Istis etiam diebus, videlicet Heinrici regis a), qui postea benedictione apostolica imperator effectus est, quidam Wecelinus, qui fuerat Cuonradi ducis clericus, illusione diabolica seductus, errori Judeorum consensit6). Hoe audiens rex, nimia, ut justum fuit, conturbationecommotusc) est, atque illius jussione unus discipulorum suorum, nomine Heinricus, equivocus regisd), predictum apostatam veracissimis sacre. scripture. testimoniis, ut ejus epistola affirmat, falsa verba in Christum ejusque sanctos dixisse devicit; et quia hec longiusculo sermone protracta sunt, in nne istius libelli*) ea ponere decrevimuse).
(8.) De adventu Nordmannorum f).
Wicmannus, sortita conjuge, ut supra diximus, prefecti filia, sibi in omnibus obtemperare fidemque illi et amiciciam 0)~servare constituit, et frequenter alter ab altero adscitus K) convivio, communem sibi causam fecerant. Cumque jam senio confectus etiam i) egritgdine iia deprehensus esset prefectus k), ut vix pedibus incederet, pyrate ex diversis l) insulis oceani cum magna multitudine navium emersi, per fiumen Meriwido magna celeritate vecti, usque
0) In den codex Laurent. staat: In diebus Heinrici regis.
b) In den codex Laurent. volgen achter consensit nog deze woorden: et contra Christum ejusque sanctae aecclesiae stabile firmamentum epistolam ausus est eructuare.
c) In den codex Laurent. staat conpunctus.
d) In den codex Laurent. ontbreken de woorden equivocus regis.
e) In den codex Laurent. ontbreken de woorden et quia ponere
decrevimus.
f) In het hs. is dit woord verbeterd uit Normannorum. gr) In het hs. staat amiticiam.
h) In het hs. staat adsitus.
1) Aldus het hs.; Pertz leest et. k) In het hs. staat perfectus.
0 Achter diversis staat in het hs. het woord locis, met een streep er onder, ten teeken dat het niet moet worden gelezen.
1) Liber II rap. 22—24.
Alpertus, De diversitate temporum.
4



12
ad portum Tyle. perveneruntt). Populus vero, qui circa littora Wal flummis habitaverunt, comperto tante, multitudinis adventu, spem omnem sahrtiB in fuga ponente's, sua pene omnia preter pecuniam, quia mercatores erant, alienissimis reKquerunt. Prefectus vero prudens consüia, veritus ne agri hominibus destituti hostibus facilior pateret ingressus, vi qua poterat ascenso equo fugientem vix itttmuit populum. Hostes usque Thyle. venientes, vela deposueruat, et portum nullo resistente ingressi, copiam victus magnam repererunt. Qua celeriter exportata, vicum incendio vastaverunt. Monasterium quoque sancte. Walburge irrumpentes a), vestesque sanctas a quodam comité Waltgero, constructore ipsius loei, et sua conjuge Deo dignaö) Alberada ibidem collocatas auferentes, et altare spoliatoc), et preterea quam plurimis rebus ecclesiasticis exportatis, ecclesiam quidêm incolomem relinquentes, ad classem se recipiunt; statimque nunciis a prefecto in omnes partes dimissis, postero die summo mane maxima multitudo convenit. Et quia prefectus exercitui preesse non poterat, Balterico, de quo supra diximus, itemque Unruochod) comiti, strenuo viro, qui in exercitu tercii Ottonis imperatoris in e) ttalia in re militari opinatissimus habebatur, bellum committitur. Nostris visis et celeri eorum adventu hostes perterriti, naves quam citius solventes recedebant, adeo ut similis fuge. recessus yiderritür. Nostri insequentes, et ex utraque parte fluniinis levibus preliis factis, et utrimque f) paucis aut g) vulneratis aut occisis, ne cupidate prede a ripa longius hostes vaga-
o) In het hs. staat irrupentes.
b) In het hs. staat digne.
c) In het hs. staat spoliate.
d) In het hs. staat alleen ruocho, terwijl daarvoor eene ruimte voor twee letters is opengelaten; in hoofdstuk 16 komt de naam Unruoeh voluit voor.
e) In het hs. ontbreekt dit woord. ƒ) In het hs. staat utrique.
g) In het hs. staat ac.
1) In 1006.



46
rentur, prohibebant. Viois veto juxta littus a) quos adire poterant exustis, nona hora diei omnes de navibus desilierunt, aciem confertissimam b) instruxerunt, nostris c) potestatem pugnandi prebuerunt. At nostri loco se continuerunt; et quia plurimi ex agris coacti convenerant, eum his ad usum belli imperitis et superioris anni propter sterilitatem inopia familiaris rei vexatis, prelium committere non audebant. Ubi barbari neminem ad pugnam procedere oonspicerent, satis ad ostentatiflftem su^audatie, factum existimantes, ad naves se reeipiunt, et nullo prohibente regressi sunt.
(9.) De secundo adventu Nordmannorum.
Sequenti anno ') iterum quidam pyratarum cum nonaginta longis navibus per flumen Laicam *) veniebant. Nontri, extemplo d) coacta magna multitudine equitum et peditum et e) paucarum navium, per ripam instructi armis adventum hostium expectabant. At primi barbarorum visa tanta multitudine perturbantur, et in medio fluminie alveo anchoris naves statuentes, reliquos expectare disponunt. Pöstquam in unum conveniebant, et, sententiia.inter eos conlatis, invitis nostris transire diffidebant, legatos ad eos miserant, ut ipsos per fines eorum transportari pateren tur; sibi esse in animo sine injuria et maleficio ire vellfll et ut id eorum pace et licentia liceret precari. Etimpetrato, eo die pace usi sunt. Sequenti die cum classem movissent, jamque primi Hrenum essent ingressi, nostri cum paucis navibus clamore magno novissimos ad(h)orti, bello lacessere/) e^perunt. Quo clamore ab aliis audito, celeriter
a) In het hs. stond eerst littu», maar dit is doorgehaald en aan den rand het woord litus bijgeschreven.
b) In het hs. staat confestissimam.
c) In het hs. is dit woord verbeterd uit nostram.
d) In het hs. staat extimplo.
é) In het hs. is dit woord verbeterd uit ac.
f) Jn het hs. stond eerst Icucercere, dat verbeterd is in lassescere.
1) 1007.
2) Lek.



14
accurrunt, et armatis circa littus dispositis, nostros ne adpropinqnare auderent perterrent. Intermisso noctis spacio, et omnibus nostris flumen transportatis, et diluculo ad nostros, qui in navibus erant, falsa fama pervenisset a), equites cum hostibus magno certamine conflixisse jamque quasdam naves direptas esse, nihil reliqui ad celeritatem sibi fecerunt. Tumultu et clamore omnia complentes, nullo duce, nullo certo ordine, ut quique sibi celeriores videbantur, hostibus adpropinquabant. Quibus visis, in unum hostes conglobati occurrerunt. At nostri qui in navibus erant, ut viderunt Nordmannos integris viribus occurrisse, relictis navibus precipites se fuge, dederunt. Quos hostes consectati, tot in ea fuga peremerunt, quot cursu consequi potuerunt.
(10.) De portu Trajectensi incenso.
Trajectenses ft) de adventu barbarorum cerciores facti, ne hostibus commodo c) aut usui ad obsidionem castelli foret, portum omriëm ipsi incenderunt. Portu exusto, conquesti sunt barbari, cur tantum incommodum esset admissum; se nullum malum adversus locum molirid), presertim cum Ansfridus tante, sanctitatis vir eidem preesset episcopus. Religionis tarnen causa ut in"castellum intromitterentur, orabant; ecclesias oblationibus suis venerari se veile, dicebant. Quibus oppidani, assumpto vultu et constantia, respondent, se aditum armatis prebere non posse. Et quamvisê) facillima expugnatio esset, tarnen cognoscentes, sanctum locum et tantum sacerdotem suis f)fortunis alias obsistere posse, nullam lesionem civitati inferentes abierunt. Quis hoe meritis sancti episcopi non adscribat, „oppidanos contra spem metu liberatos, et periculum evasisse, et locum illum inviolatum permansisse? Quia Vir iste sanctus scriptis nostris intervenit, libet pauca de vita ejus huic operi nostro inserere.
a) In het hs. staat pervenissent. V) In het hs. staat Trajectense.
c) In het hs. staat commodi.
d) In het hs. is dit woord verbeterd uit mort.
e) In het hs. staat quanvis.
f) In het hs. staat sus.



15
(11.) De beato Ansfrido comité.
Erat a) igitur Ansfridus in Bratuspantium finibus >) comes summe. justitie, ut neque muneribus neque donis a rectitudinis calle refiecti posset. Frequenter in, consiliis et conventibus sententie ab eo imprimis exquisjie., abore ejus omnes erant pendentes, et que ipse legum" decreta statuit, his nulli contradicerefas fuit. Sermo ejus ita mediocritate et discretione temperatus erat 5), ut non c) comici nostri dictum: „Ne quid nimis" 2), supergrederetur./Set et hoe adnectendum, quia ex moderatione suorum verborum facile compositio et honestas ejus occulti cordis ab audientibus intellegi potuit. Quicquid vero d) in jugi et cotidiana confabulatione loquebatur, hoe divinarunT scripturarum exeinpfis blande leniterque condlebat; et si quando contigit, ut a secularibus negotiis quietus esse poterat e), aut justa Judicia f) tractabat, aut lectioni tanto studio insistebat, ut a quibusdam msipientibus monachicam vitam illum agere derideretur. Quod ideo minus sit mirum necesse est, quia quanto avidiori meditatione sancti divinis operibus invigilant, tanto amplius viliores mundo fiunt, et ut patientia eorum probetur, a pfavis hominibus ex permissione Dei plerumque dehonestantur, teste notariöSpiritus
a) Het in de Acta Sanctorum, Mensis Maji tom. I, p. 431 432
afgedrukte gedeelte van de Vita S. Ansfridi (zie daarover hierboven P- vm—f*) begint aldus: Anno tertio Henrici imperatoris, Ottonis tertii beatae memoriae caesaris augusti successoris, erat apud Brachbantium comes Aufridus, summae justitiae vir, qui neque muneribus neque donis transitoriis ullo modo a rectitudinis calle refiecti poterat. Frequenter enim a conciliis enz.
b) Dit woord ontbreekt in het hs., maar staat wel in de Vita S. Ansfridi.
c) In de Vita S. Ansfridi staat secundum in plaats van non.
d) Dit woord ontbrak eerst in het hs., maar is aan den rand bijgeschreven.
e) In de Vita S. Anfridi staat potuisset.
f) In de Vita S. Ansfridi staat judicia legum.
1) Brabant.
Terentius, Andria, 1, 1, 34,



16
sancti dicente: „Obprobrium insipienti dedisti me" •). Summi etiam et illustres viri, dum in jure dicendo gravius a) quid disceptandum erat, ëï ut solet fieri diversi 6) diversa sentirent, et variari seriFentie, viderentur c), ad eum gratia discendi et interrogandi recurrebant d). Imperialibus quoque secretis sepissime intererat, et quociens de majoribus rebus tractandum erat, tanta auctoritate et dignitate habebatur e), ut sine ipsius consilio raro aliquid statueretur. Hoe sibi in omni etate deoretum, hoe sibi propositum, — non sicut quosdam ƒ) nostri temporis, quos plerumque aut misericordia aut invidia a g) judicio labi conspicimus, — de juris et legis veritate nihil diminuere K). Ob hec i) a k) rege frequenter adscitus et carus pre eeteris habitus, ejus oratione et pravos l) cohercebat et rempublicam m) cum pace gubernabat. Predonibus, quibus regio Bratuspantium n) maxime alebatur, infestissimus erat, et crebris occursionibus eorum conatao) impediebat. Principem quoque eorum, desperatum hominem, cujus nomen 2) ne p) dici quidem opus est, sanguine civium et
0) In het hs. staat gravis, in de Vita S. Ansfridi: gravius.
b) Dit woord ontbreekt in de Vita S. Ansfridi.
c) In het hs. is dit woord verbeterd uit videretur.
d) In het hs. is dit woord verbeterd uit requirebant. In de Vita S. Ansfridi staat gratia discendi veniebant et interrogandi.
e) In de Vita S. Ansfridi staat tantae auctoritatis habebatur.
f) In de Vita S. Ansfridi staat quidam.
g) In het hs. staat aut, in de Vita S. Ansfridi: a.
h) In het hs. staat deminuerat, in de Vita Ansfridi: diminuere.
1) In de Vita S. Ansfridi staat hoe.
k) In het hs. staat ab, in de Vita S. Ansfridi: a. I) In de Vita S. Ansfridi staat primas.
m) In de Vita S. Ansfridi staat coercebat et regnum per eum in pace gubernabat.
n) In de Vita S. Ansfridi staat Brachbant. o) In de Vita S. Ansfridi staat conatus. p) In de Vita S. Ansfridi staat nee.
1) Psalm XXXVIII, 9.
2) Bedoeld is graaf Lambert van Leuven, zie hiervoor p. XXX.



17
preda adultum a), frequenti fuga se vix eripientera, vehementer premebat; cQm ille aut b) saltibus aut paludibus densissimisc) arboribus consitis, presens periculum evadere cupiens, sese occultaret. Multi preterea triumphi, multa bella feliciter gesta non ad perniciem civium, set ad reprimendam audaciam improborum. He,c quidem laicus gerebat.
(12.) Quomodo Am/ridus comes episcopus efficitur d).
Cum vero Baltuvinus e) sacerdos Trajectensis ƒ) vita decederet *) nunciusque g) in castra venisset, rex Ansfridum seorsum manu ducens, sacerdotium illud ei offerre cepit. Cumque ille reniteretur, jamque se senem, in militaribus armis omni tempore vite, sue. versatum, clericatus officia suscipere omnino absurdum videri contenderet, et Tex vehementer instans, vi ad susoipiendum compelleret, perspiciens h) quia regi resistere non posset, ut cum suis rem deliberaret, exposcit. Qua re impetrata et ab *') suis oratione accepta, que, rex imperaret se facturum pollicetur. Et accepto gladio, quo erat accinctuB, super altare sancte. Marie, posuit, dicens: „Hactenus hoe k) honorem terrenum obtinui, et hostes pauperum Christi et viduarum expuli; nunc deinceps huic domine, mee sancte, Marie,, qua virtute honorem et salutem anime. i) optineam, commendoT
a) In de Vita S. Ansfridi staat sanguine civili adultum. 6) Dit woord ontbreekt in de Vita S. Ansfridi.
c) In het hs. stond eerst denssimis, dat veranderd is hl denssisimis; in de Vita S. Ansfridi staat densissimis.
d) Dit opschrift ontbreekt in de Vita S. Ansfridi.
e) In het hs. is dit woord verbeterd uit Baltuinus; in de Vita S. Ansfridi staat Balduinus,
f) In het hs. is dit woord verbeterd vit,,tractjectensis.
g) In het hs. is dit «oord verbeterd uit nuncique.
h) In de Vita S. Ansfridi staat prospiciens.
i) In de Vita S. Ansfridi staat a.
k) In de Vita S. Ansfridi staat hunc. D In de Vita S. Ansfridi staat animae meae obtineam.
i) In 985,'. zie: C. Pijnacker Hordijk, Lijsten vam Utrechtsche prelaten vóór 1300, uitgeg. door S. Muller Fz., in: Njed, Archievenblad, XX (1912), p. 36,



18
Hoe cum diceret, omnium obortis lacrimis, applausu omnium a), qui aderant, dignis ejus meritis tribuitur infula pontificalis. Versiculos quidam e nostris de his rebus cecinit, quos etiam huic opusculo intexereo) libuit, ut etc) alium in nostra narratione testem haberemus.
(13.) Versus de eadeni re d).
O bona Trajectum, mater preelecta e) locorum, Nunc retines dominum generali laude potitum ƒ). Ansfrid pro meritis datus g) est tibi pontificalis, Est et prelectus Domino confessor et almus; Qui prius in bello firmabat regna popello, Ecclesie. custos nunc est sanctusque sacerdos. Vertitur in melius sic sic certaminis usus: Quondam bèllator, nunc autem pacis amator; Tune pars bellorum, nunc autem dux animarum; Quondam pugnabat, populi nunc corda gubernat; . Militis officium precis obmutavit in usum. Veste sacerdotis nunc prorsus liber ab armis, Accepit calicem manibus, liquitque mucronem. Deposuit parmam ce.pitque7i) levarei) patenam; Sprevit vexillum f), voluit quia psallere missam; ü Nunc missam cantat precibusque fideliter instat. Ista sub 4) exemplo Petri facit indubitando,
— Qui primus cecinit missam barbamque totondit.
I Que vult ut veniant Deus, omnia protinus adstant l); De cane fecit ovem Deus bic, ut fecerat olim,
a) In de Vita S. Ansfridi staat laerymis ac plausu eorum qui aderant.
b) In de Vita S. Ansfridi staat annectere.
c) In de Yita Ansfridi staat quo etiam.
d) In de Vita S. Ansfridi ontbreekt dit opschrift.
e) In de Vita S. Ansfridi staat praelecta.
f) In het hs. staat potivum, in de Vita S. Ansfridi: potitum.
g) In het hs. staat decus, in de Vita S. Ansfridi: datus.
h) In de Vita S. Ansfridi staat coepit.
i) In het hs. staat lavare, in de Vita S. Ansfridi: levare.
f) In het hs. staat vexillam, in de Vita S. Ansfridi: vexillum. k) In de Vita & Ansfridi staat suo. I) In de Vita S. Ansfridi staat assunt.



19
Ad se cum Paulum rapuit de sorte luporum, Quem post ecclesie. doctorem jusserat esse. Nunc est albatusa), cum stemmate ö) glorificatus, Atque stolam portat, virtutis et arma ministrat, Qui prius in multis valuit per bella pericliB. Gloria pastoris sonat in sermone suavis!
(14.) De cecitate et monaehica vita et elemosina Ansfridi c).
Sumpto episcopatu, aliquandiu d) canonicis vestibus utebatur, non quidem elationïs causa, set ne dedignationis suspicione a ceterorum moribus sacerdotum vidêretur e) dissentire. Set quia pius Dominus jam illum ad suam servitutem advocavit jamque illi curam ecclesie, commisit, adhuc/) plenius sua consueta pietate sibi adjungere disposuit. Nam quamvis impossibile sit vitam ullius g) sancti sine peccatis transire, cumA) tarnen illa, que. fragilitate carnis incaute contracta sunt, largissima Deii) misericordia in hoe seculo aliqua molestia corporali soleant purgari, attestante Scriptura, que. dicit: „Plagellat Deus omnem filium, quem recipit" 1), Ansfridus lumen harum tenebrarum amisit, taliter quodammodo manente integritate oculorum, ut nihil minus quam aspicienti videns vidêretur k). Defectum quidem visus l) sustinuit, set deformitas faciem viri nulla dehonestavit. Hoe ex benignitate Salvatoris nostri credo actum esse, ut, extincto oculorum
a) In de Vita S. Ansfridi staat ablatus.
b) In het hs. staat stemate, in de Vita S. Ansfridi: stemmate.
c) In de Vita S. Ansfridi ontbreekt dit opschrift.
d) In de Vita S. Ansfridi staat aliquando.
e) Dit woord staat in het hs. tweemaal, de laatste maal met een streep ^eronder, ten teeken dat het niet moet worden gelezen.
f) In de Vita S. Ansfridi staat ad haec.
g) In het hs. staat illitis, in de Vita S. Ansfridi: ullius.
h) Dit woord ontbreekt in het hs., maar staat wel in de Vita S. Ansfridi.
i) Dit woord ontbreekt in de Vita S. Ansfridi.
k) In de Vita S. Ansfridi staat aspiciens et videns putaretur. I) In de Vita S. Ansfridi staan in plaats van visus de beide woorden in se.
1) Hebreeën XII, 6.



20
desiderio et exclusa occasione peccandi, et vultus dignitatem episcopi servaret et ulterius non haberet, unde concupisceret. Neque hoe incommodo accepto umquam superatue aut animo a) dejectus est; set 6) eodem vultu, eadem hilaritate, eadem jocunditate, cum summa patientia permanserat. Igitur c) respectu Dei in se propensius d) rediens, salutifera cogitatio sibi incidit, flores-hujus mundi sordes apud Deum videri et ea, que. multo sumptu ad ornatum putrescende, carnis oaptarentur, non solum ade) detrimentum, set etiam/) ad perpetuam ruinam anime pertinere; vestem delicatiorem deposuit, indumenta, ne dicam<7) viha, set potius angelica, ad institutionem sancti Benedicti sumpsit. Est collis h) sex mijlibus a Trajecto distans '), undique circumoisus i), una ex parte fiumen limosum, reliquum spacium perpetua palus eademque latissima ambiendo omnem aditum k) excludit. Huc adacta navicula, trans üumen illud se ferri jubet, et quia orationis causa tumultus hominum vitare cupiebat, verticem collis, succisis arboribus et fruticibus, in planitiem deduxit, imprimis oratorium, dein sibi cellam, post aliis constructis et claustro effecto, conventiculam Z) monachorum ibidem collocavit, et abbaterjèi»)
a) In het hs. staat achter animo het woord superalus met een streep er onder, ten teeken dat het niet moet worden gelezen.
b) In het hs. is dit woord verbeterd uit sub.
c) In de Vita S. Ansfridi staat Igitur ex hoe respectu.
d) In het hs. staat proponstus, in de Vita S. Ansfridi: propensius.
e) Dit woord ontbreekt in de Vita S. Ansfridi.
f) Dit woord ontbreekt in de Vita S. Ansfridi.
g) In de Vita S. Ansfridi staat non dixerim.
h) In de Vita S. Ansfridi staat Est collis Heilgenberg tribus millibus a Trajecto distans.
i) In de Vita S. Ansfridi staat circumclusus.
k) In het hs. staat additum, in de Vita S. Ansfridi: aditum. 2) In de Vita S. Ansfridi staat conventicula. m) In de Vita S. Ansfridi staat abbatem eis praefecit.
1) Hohorst, later Heiligenberg, bij Amersfoort, zie: H. F. van Heussen, Kerkelijke historie en outheden der Zeven Vereenigde Provinciën. Overgezet en met aanteek. opgehelderd door H. van Rijn. Leiden 1726, II, p. 88.



21
prefecit *); Huc se post colloquia regis, post synodum, post diversos conventus recipere solebat; hic miseram curam secularis negocii a se removit, viribus totis laudibus Dei et obseujuüs institit, orationibus, vigiliis, elemosinis ita intentus, ut nemo nostra e.tate sibj possit adsimilari. Unam" ex ejus innumeris liberalitatem in pauperes Christi exibitam referemus. In ipsa cella quam diximus positus, consueto opere Dei expleto a), post terciam vigiliam unum ex suis ministris ad se vocat, quid fieri velit ostendit, et ut nemo id cognoscat, summopereö) interdicit. Sumit situlam, immittit vectem, seque simul portando ministrum ad regendos gressus suos usque ad flumen precedere jubet. Aqua hausta redit, igne calefacitc), dolium<£) ipse infudit, leprosum, cujus corpus miserabilis sanies totum obduxerat, pannis exutum in balneum deposuit, putrescentia membra manibus perlustrans diligentissimee) la vit, lotum in lectulumf) ipsius 'collocavit et vestibus novis vestïïum antelucanum sub testatione, ne quis id sciret, abiregO precepit. Hic si queras, cur iste tantus vir, tot virtutibus pTeditus, Spiritus Bancti gratia inroratus h), leproso illi solaciunTcurationis noninpenderitt), facili has cogitationes obvius hac responsione excipiam ky
a) In de Vita S. Ansfridi ontbreken de woorden consueto opere Dei expleto.
6) In de Vita S. Ansfridi ontbreekt dit woord.
c) In de Vita S. Ansfridi staat rediit igne calefecit.
d) In de Vita S. Ansfridi staat in dolium.
e) In de Vita S. Ansfridi staat diligenter.
f) In de Vita S. Ansfridi staat lectum.
g) In het hs. staat abeunti, in de Vita S. Ansfridi: abire.
h) In het hs. is dit woord verbeterd uit inrotatus.
i) In het hs. verbeterd uit inpenderet, in de Vita S. Ansfridi staat irnpendit.
k) In de Vita S. Ansfridi staat facili responsione has cogitationes obvius excipiam.
1) De stichtingsoorkonde, die als datum heeft 18 November 1006 is echter valsch; volgens N. B. Tenhaeff, Diplomatische studiën over Utrechtsche oorkonden der Xe tot Xlle eeuw, Utrecht 1913, p. 213— 848, is zij eerst omstreeks 1870 vervaardigd.



22
(15.) Cur Ansfridus infirmos non curareta,).
Legimus namque, quod signa infidelibus, non fidelibus, data sint'), ut b) in initio nascentis ecclesie. corda gentilium, longissimac) consuetudine idolorum indurata, visis tot prodigiis ad credendum d) emollirentur. Quis enim tune temporis, mundo in florentissimis rebus posito» pre,dicanti aliam vitam crederet, nisi ea exiberentur, que. antea nece) visa nee audita fuerant? Et que necessitas fuit istis novissimis/) temporibus ecclesiam Dei signis ' illustrari, cum nullus sit locus quovis gentium, non mons, non vallis, non silva infinita, non palus immensa, non insula ab orbe terre remota^), que non sintA) domini nostri Jesu Christi confessione repletai)? Vir Dei namque k) inanibus favoribus hominum extolli noluit, qui semper intra conscientiam quod boni egïFsoli Deo cognoscendum contegere studuit t). Et förtasse leproso illi ^ infirmitas utilis fuit, ut que humana fragilitate illicite cominisit, ad hee iterahda illum debilitasm) corporis impediret. Neque ulli de istius viri sanctitate dubitandum est, quem demones etiam confitebantur. Audivi quendam energuminum inter diversorum criminum confessionem hec etiam adjecisse, se frequenter sancto illi episcopo sine causa detraxisse, multa inhonesta de eo dixisse, cum
a) In de Vila S. Ansfridi ontbreekt dit opschrift. 6) In de Vita S. Ansfridi staat sunt quo.
c) In de Vita S. Ansfridi staat longa.
d) In het hs. staat crescendum, in de Vita S. Ansfridi: credendum.
e) In de Vita S. Ansfridi staat non.
f) In de Vita S. Ansfridi staat nostris.
g) Aldus Pertz. In het hs. staat arbore terre mota, in de Vita S. Ansfridi: ab orbe remota terrae.
li) In de Vita S. Ansfridi staat sunt. i) In het hs. is dit woord verbeterd uit re repleta. k) In de Vita S. Ansfridi staat Vir namque Domini. I) In het hs. is dit woord verbeterd uit noluit. Hier eindigt het fragment van de Vita S. Ansfridi. m) In het hs. staat debitas.
1) 1 Corinthe XIV, 22.



23
illum sancta religio implicatum teneret; se autem nihil rei adversus eum habere, nisi solam invidiam ipsius malicie exercende. Qui tarnen miser paucis diebus post, ceteris dormientibus, suspendio mortem sibi conscivit. He.c breviter perstrinxi, ne quis in corde suo existimet, propter defection em probate, vite, servo suo dominum nostrum Jesum Christum virtutem signorum concedere noluisse, qui multo majora et longe his feliciora, id est vitam eternam in celesti rêgno, concessü.
(16.) De obitu An f'ridi episcopi.
Igitur cum illi virium imbecillitas adcresceret et languore corpus ad occasum vergere intellegeret, ad supradictum collem transferri jubet. Cumque illic aliquanto tempore vi egritudinis premeretur, Redemptori nostro, cui servivit, spiritum reddidit. Aderat in exequiis ejus filia ipsius venerabilis, abbatissa Tornensis ') monasterii, consanguineusque ejus, de quo supra diximus, Unruoch comes; corpusculumque in oratorio positum a fratribus solitis frequentabatur officiis, futurum ut postero die in ipsa ecclesia, ut ipsi animo firmaverant, tumularetur. Interim Trajectênses' quam frequentissimi convenerant, corpus examine Trajectum deferendum auferre moliebantur. Ad he/; peragenda, Deum adjutorem, in ecclesia juxtaa) feretrum prostrati, totis gemitibus precabantur. Turn subito ex uno latere collis officina quedam sive casu sive jussu Dei igne correpta est, omnibusque ad restinguendum ignem concurrentibus et omnino in ea re occupatis b), feretrum Trajectenses, in quo corpus viri Dei positum est, leviter levantes, ad üumen usque progrediebantur, et positum in
a) In het hs. staat justa.
b) In het hs. staat ocupatis.
1) Thorn ligt aan den linker Maasoever, twee en een half uur bezuiden Roermond. De abdij was gesticht door Ansfrid, zie Thietmari Chronicon lib. IV cap. 32, ed. Kurtz, p. 83: „Inde vero reversus abbatiam quae dicitur Torna, de hereditate propria construxit, in qua filiam suam abbatissam, plurimarum Deo devotarum sanctimonalium matrem, assensu pontificis constituit".



24
naviculam, flumen transire ce.perunt. Et quia navicula paucos capere poterat, ceteri quamdiu vadum a) permiserat, deinde natatu, sequebantur. At bi, qui ad submovendum ignem concurrerant, cum non prius con&ilium eorum animadverterent, quamvis brevissimum spacium interesset, quam illi naviculam ad aliud litus subducerent, sumptis armis eorum conata advertere parabant. lbi abbatissa, de qua prefati sumus, passis manibus soloque prostrata, ne recedentes insequerentur, vixprecibusobtinuit. Quis etiam hoe meritis beati viri non adscribat, armatos furenti animo facillime sedatos, et rusticam multitudinem in fiumine transeundo impeditam et periculum et necem evasisse? Sicque isti et illi cum summa tranquillitate invicem conjuncti, cum psalmis et ymnis levissimum onus Hrenum usque deportantes, in navim ad hoe ibi paratam constituerunt, et Trajectum pervenerunt. Cumque in litus exponeretur, concursu populi magnis oblationibus honorabatur, et sequenti die in ecclesia sancti Martini, ubi ipse sedem episcopalem habebat, religiose sepelitur. Hec de beato viro que dicerem habui, non ut pleniter de illo omnia que, digne cornrnjmdanda- memorie, fuerant colligerem, set ut istud opuseulum materia ejus vit^, quamvis insipienter edita, quasi sol illustraret.
(17.) De obtrectatoribus Ansfridi episcopi.
Set libet adhuc percontari, ubinam nunc sunt, qui vitam Ansfridi venenatis linguis carpere solebant, qui fame se ipsum affiixisse, impie calumpniabantur, et nee unquam ejus aridum corpus in tanta sui episcopatus opulentia vel modico cybo refectum esse pestiferis invectionibus &) dicebant? O profanos sola ventris plenitudine gloriantes! O neminem illorum in tali studio vite occupatumc) inveniri posse! O steriles omnis pietatis, qui nullius in se jrirtutis conscii, sanctis hominibus in vident,
a) In het hs. is dit woord verbeterd uit vasum. V) In het hs. staat dit woord tweemaal, de laatste maal met een streep er onder, ten teeken dat het niet moet worden gelezen, c) In het hs. staat ocupatum.



25
quod ipsi assequi nequeunt! Vere fateor illum jejunio, non fame, sicut obtrectatores sui per officinas oblatrant a), sepius laborasse, ipsumque totis animis ad Deum conversum pestiferos syrenarum sibilos surda aure transisseo). Set complures c) ex his obtrectatoribus videmus divino judicio domo expulsos; predia, vicos, edificia cultore destituto amisisse, jamque diu per aliena limina mendicasse, sive furtb seu latrocinio sibi victum turpiter adquisisse, cognovimus.
(18.) Item de quodam obtrectatore.
Audivi fidelem nostrum referentem, quendam ex his miseris, cum in tabernis vino estuans derisisset sanctum hominem, ad hanc etiam miseraTnlem vocem erupisse, animam hominis nihil esse et in ultimo flatu in auras penitus evanescere. Et quia in noticia Deum habere noluit, insuper etiam servos Dei obscenis verbis impetere non timuit, tradidit eum Deus in reprobum sensum, utfaceret et loqueretur ea, que non convenirent. Unde et contigit, ut illius potestati traderetur, cujus ista instinctu agebat. Nam aliquo spacio sibi ad penitentiam post dato, nee tarnen resipisceret, die quadam sicut semper cum gule deserviret, jam sub solis occasum domum reversus quasi redivivam esuriem sedaturus, usque in multam noctem convivium protaxit d), tandemque optato cybo onustus in lectulum se collocavit, et somnum subite morti sociavit. Qui ad sepeliendum eicitur, et in magno sepulchrö intruditur, set ventrem admodum porrectum cum lapis superior superpositus compressu suo stringeret, per labra sepulcri in giro adeps pinguissimus, integra tarnen cute, proh pudor! diffusus est. Nimirum si adesses, fetorem ferre non valens, nares veste obclusisses. Set quorsum ista tam multa de -illo, cujus memoria pretereunda potius est
rt) In het hs. is dit woord verbeterd uit ollatrant. V) In het hs. is dit woord verbeterd uit transississe.
c) In het hs. staat cum plures.
d) In het hs. staat pertraxit.



26
quam commemoranda? Quia pro/ecto vides, miserumillum fuisse hominem, qui nee in ultima sua e_tate linguam ab obtrectatione sancti viri comrjescere voluit. Cujus etiam gloriam in fine mundi conspecturus, dieet: „Hic est, quem aliquando habui in derisu et in similitudine improperii a). Ego insensatus vitam ejus estimabanTïnsaniam et finem ejus sine honore. Ecce quomodo computatus est inter filios Dei et inter sanctos sors~ïllius est" Audiant ista, qui soli carnali cupiditati inserviunt et consimili invidia virum Dei insequebantur, et utrorumque fine conspecto, quem pocius imitari debeant, exemplum accipiant; et meminerint 6), alterum non ita magms opibus locupletem, set cotidie per domos discurrentem, nunc minisT^ninc misera subsannatione alvum implentem, et tandem veluti pecus saginato cadavere salutem suam seculo spemque sepulcro dedisse; item alterum, cum illi omnis boni copia suppeteret et sibi pene omnia ad usus pauperum subtraheret, fructuo'sum laborem gratia Dei largiente ad calcem usque perduxisse. Cui, quamdiu vixit, vivere Christus erat et mori lucrum2). Nos vero in nostre. narrationis itinere amoena prata conspicati, non inutiliter a via divertimus, et per loca pulcherrima oculos circumferentes, aliquantulum demorati sumus, et necdum odore dulcissi-. morum florum saciati, sepius respectantes, ceptum iter perficere conabimur. —
" ÏJKPLICIT LIBER L
a) In het hs. is dit woord verbeterd uit obpro{brium).
b) In het hs. staat meminerunt.
1) Liber Sapientiae V, 3—5.
2) Filippensen I, 21.



INCIPIT (LIBER) II.
(1.) De simultate Baldrici et Wicmanni o).
Postquam prefecti Godefridi et item Wicmanni b) res in amiciti^c) fedus convenerant, eamque rem utrisque in posterum satis sibi presidii futuram existimarent, prefectus moritur, filioque suo propter probitatem patris, et summam consilii diligentiam qua semper viguit, prefectura traditur. Set quia iners et nullius consilii nulliusque pe.ne vale^dinis erat, amioitie. tarnen conventionem, quam patri Wicmannus d) devoverat, conaulto ipsi conservare constituit, sperans, si eum sibi adjunctum e) haberet, facile se suorum omnium dominari posse. Ex eo tempore inter ipsum et Baldricum simultates/) nascebantur. Et cum neuter alterum sibi superiorem esse pateretur, conventu tarnen sepius inter se facto, suspecta «nit»tia$r) utebantur. Set res illa conatui Wicmanni h) obstabat, quod eandem copiam agrorum in Gallia quam Baldricus non habuerat, quamvis et ipse latos fines in Germania teneret, et nihil quam quod cum uxore acceperat cis Hrenum ') haberet; quod tarnen alterius copiis
o) In het hs. staat Uuincmani.
b) In het hs. staat Uuigmani.
c) In het hs. staat amieiae.
d) In het hs. staat Uuincmannus.
e) In het hs. staat adjunclu.
f) In het hs. staat simultantes.
g) In het hs. staat amiücia.
h) In het hs. staat Uuincmanm.
1) Aan den linkeroever van den Itijn Alpertus, De diversitate temporum.



u
êquari non poterat. Unde quibusdam Cisrenanis familiaritate ad se vinctis, eis quid sui sit consilii proponit.
(2.) De ea8tello Wicmanni a) a Batdrico expugnato et de Munnab) munita.
Est stagnum palustre, a Mosa flumine ducentis passibus distans, infra quod erat collis exiguus, difficilis aditu — nam nisi navi propter altitudinem stagni et impeditionem paludis nequaquam adiri poterat studenti novis rebus castellum efficiendum promittebat. Hunc locum per amicos cognitum, advectis navibus adiit. Quo explorato, extimplo coegit magnam c) multitudinem armatorum, et rusticis undique evocatie, et fossa in circuitu facta, editiorem admodum fecit. Quem vallo circumdedit, et turribus excitatis, munitionem satis firmam perj"acit. Dein finitimis non sine arrogantia imperare, ut commeatus ad oppidum apportarent. Custodes ipsos, qui ei consilium dederant, munitioni adponit. Quem* locum in reliquum tempus ad optinendam prefecturam, et Baldricum si quid conaretur facilius reprimendum, satis idoneum existimabat. Qua re audita, Baldricus vehementer perturbatur, suisque fortunis difficillimam credidit, et nisi his adversitatibus summa cura non prospiceret, maximum sue, dignïtatis honorem se amissurum non dubitabat. Itaque convocatis clientibus suis, quorum magnum numerum habebat, et legatis circumquaque missis, Lantbertum d), cujus supra mentionem fecimus, et Gerhardum, cujus singulari amicitia usus est, et ceteros amicos in unum coegit, ipsisque presentibus, quidnam contra se pararetur, exponit. Et causa cognita e), sese in eam partem futuros quam ille constituisset, dixerunt. Quibus cum magnifice gratias egisset, ipsis hortantibus
a) In het hs. staat Uuincmanni.
b) In het hs. ontbreekt dit woord, terwijl de ruimte ervoor wel is opengelaten.
c) In het hs. staat magna.
d) In het hs. staat Lanttbertum.
e) In het hs. is dit woord verbeterd uit incogmta.



2§
atque eupientibus, ad munitionem accessita), eamque, in quantum "situs paludis permisit, obsedit. • Nam natura loei totum b) circumvallare, sinu stagni longius porrecto, non sinebat. Oppidani vero certi quod telum in tanto spatio ad se adigi neque remitti posset, vallo tuto sese continebant et eventum rei expectabant. At hostes experti, quod in nullis omnino locis vado transire possent, pontem facere instituunt. Set cum diu in hoe opere insisterent, et effectum nullum labor operantium propter inmensitatem aque dare poterat, incepto destiterunt c). Denique adductis onerariis navibus, adjungunt animalia et in stagnum trahere parant, ut super naves machinis exstructis ad munitionem adpropinquarent et pugnam committerent. Gumque complures d) dies in his operibus versarentur, illi qui infra oppidum erant, desperantes ne obsessione a suo domino liberarentur, et timentes ne victi iaclementius tenerentur, jamque illis victus deficere cepisset, legatos de deditione ad Baldricum miserunt. Cognitis eorum postulatis, ut munitionem ipsam quam fecerant suis manibus ipsi incenderent atque destruerent, jussit. Quod ut factum est, illesos cum suis omnibus abire permisit. His rebus confectis, cum vires hostium Wicmannus e) sustinere diffideret, Hrenum clam transiens, Munnam ') castellum aggere et turribus edicius extulit, etquiasupra montem erat positum, tam facile illud munivit, ut nisi obsidione expugnari non potuerit. Hostes vero vicos et vicina loca crebris incursionibus, ne castellanis usui forent,
a) In het hs. is dit woord verbeterd uit accedit.
b) In het hs. is dit woord verbeterd uit tantum.
c) In het lts. staat destituerunt.
d) In het hs. staat cum plures.
e) In het hs. staat Uuincmannus.
1) Monreberg bij Calcar tusschen Cleef en Xanten; zie: S. Hirsch, Jahrbücher des deutschen Reichs unter Heinrich II, II, hrsg. von H. Papst, Berlin 1864, p. 350—351; III, hrsg. von H. Bresslau, Leipzig 1875, p. 53.



30
rapinis et plerumque cede vastarunt. Adjuvabat etiam res Baldrici, quod adhuc gratia imperatoris multa utebatura), et Coloniensis sacerdotis et domni Adelboldi episcopi, qui celebri fama omnium nostre, etatis sapientissimus et Laciali lingua longe facundissimus et maximi vir ingenii est^habitus, auxilia sibi acTscivit. Gerhardus quoque Mosellensis et Lantbertus, de quibus supra mentionem fecimus, quascumque acerbitates et pericula cum eo se laturos dixerunt. Hi enim~(luo semper ad omnes motus et seditiones concitandas erant parati.
(3.) De Aspola') ab Adelboldo epücopo obsessa.
Post hec causa extitit, qua domnus Adelboldus Trajectensis sacerdos castra imperatoris adiit, et his propter que venerat peractis, navi pwHrenum reportatus est. Equi vero ejus per ripam ejusdem fluminis juxtaè) Aspolam a suis reducuntur. Quos clientes Godizonis, propterea quod favebant partibus Wicmanni, interceperttnt atque inter se distribuerant. Qua de re episcopus necessario commotus, et his injuriis quam citius mederi cupiens, omnibus suis c) copiis cum Baldrico adscitis, de improviso veniens, Aspolam ex una parte obsedit. Nam ex altera palude et stagno interjecto inaccessibilis erat. Cumque aliquot diebus acriter ab utrisque pugnaretur, et omnia studio obpugnandi experirentur, propter firmitatem loei et altitudinem turrium nihil proficere poterant. Set cum frustra laborem se sum ere vidêrent, et spes pociundi opidi a se discederet, simul etiam quia dicebatur d), hostes cum exercitu adventasse, obpugnatione destiterunt, et in suas sedes se receperunt. Episcopus vero his de cansis, quod ante obsidionem castelli Godizo ad se in
a) In het hs. is dit woord verbeterd uit utebantur.
b) In het hs. staat jusctam.
c) Dit woord staat in het hs. twee keer.
d) In het hs. is dit woord verbeterd uit dicebanlw.
1) Thans Aspel, ten Noordoosten van Hees.



31
petenda pace legatos miserat, et de injuriis a suis sibi inlatis omnibus rationibus satisfacturum promiserat, quamvis 'fllum dolo loqui suspicaretur, et ideo nullam conditionem pacis dare voluisset, et suum dolorem jam satis expiatum esse populatione agrorum et vicorum, et hostes jam ad sanitatem reverti arbit»retur, ab hac procella seditionis se subtraxit, et quem exitum res esset habitura, interim quietus expectare c^pit. Baldrico tarnen studium suum et auxilium semper prestitit. "
(4.) De pace inter BaMricum et Wiemannum facta.
Munna exstructa et firmata, Wicmannus audacius resistere et spem suis augere, plerumque hostibus inprovisus adveniens eos in fugam conjecST Set cum diu inimicfti^ inter eos exercerentur, et homicidia fierent, et insidie. ab utrisque poner^SW, et invicem alter ab altero fugaretur, tandem utrique a rege in castra sunt vocati. Et cum diu cause. eorum discuterentur, et rex sine offensione multorum neutrum familiariorem in reconciliando a) habere posset, inter" se regia potestate pacem habere jussit. Qua sacramento firmata, discesserunt. Wicmannus cum rem in commodiorem statum collocatam existimaret, et nihil mali dehinc suspicaretur, ut rupto federe aliqua seditio rursus onretur, 'oratibnis 6) causa limina sancti Pétri adire parabat, et comparatis his que, sibi in itinere necessaria erant, profectus est ad TJrbem. In eo itinere dum esset, uxor Baldrici quietis inpaciens et semper prona ad res novas excitandas, hac oratione interpellat maritum:
(5.) Oratio Adelae uxoris Baldrici.
„Saxonem istum in tanta propinquitate ^dificiorum vicinum nostrum pati non possum; et quem parem tibi esse ferre non valeo, si superiorem conspexero, vivere nolo. Proinde queso, utere consiliis meis, et verba mea, ceteris curis postpositis, menti tue, reconde; ex hoe enim
o) In het hs. staat reciliando.
b) In bet hs. is dit woord verbeterd uit oationis.



32
fortunatissimum te fore licebit. Ecce iste hostie noster, videns nepotem tuurrT esse sine scTentia ullius consilii, falsis adulationibus in dies deludit, et dignitatem suam te invito jam invasit. Denique ille stolidus existimat, illum vera affinitate~adductum, sincere suis"~rebus favere, et non potius ob hoe, ut illum in proximo principatu deiciat et ipse locum ejus nimia sua calliditate arripiat. Et cui dubium est, illum jam pridem adversum te prava moliri? Egone, si vir essem, eum in his regionibus consistere sinerem? Et si nunc, pace facta, justa occasio nulla intercedit, quaa) cum eo palam contendere possis, hoe saltim facito: regem adito^et prefecturam, que justius ex linea consanguinitatis et prosapia majorum tuorum tibi obtingit, postulato. Si propter hoe aliquis tumultus ab hoste adversum te concitabitur, ipse tibi prius peccabit$,,tuque sacramento adstrictus non teneberis. Quid tibi obsistit? Quid impedit? Amplissima domus, latissima predia, milites numerosi vires tibi et favorem attribuent ö), neminem quam te hoe honore esse digniorem. Muneribus quoque dandis, auri, argenti, preciose, vestis, non deerit tibi copia; incunctanter omnia tribuam." Persuadet facïïe cupido et more hominum qui honóribus expleri nesciunt, suscipit negotium, non solum ad sue, familiaris rei damnum, set etiam ad perpetuam ruinam sue. salutis. Et quamvis graves cause, irarum inter eos antecessissent, tarnen he.c fomes et initium utriusque extitit exitii; et sicut Hiezabel Achab, ita et ista hunc ad flaritia semper concitavit, dans ei consilia, quibus ad perniciem suam uteretur, donec abhominabilis et odiosus omnibus fieret.
(6.) De prefectura Baldrico tradita.
Parata profectione, venit ad regem, a quo et benigne suscipitur; oblatis his que, attulerat, causas adventus sui e2on^' e* reSem a^ voluntatem sententie sue. perduxit.
a) In het hs. staat quam.
b) In het hs. is dit woord verbeterd uit attribunnl.



33
Denique tradita eet ei prefectura, et ne ob hoe civiles disserisiones, unde arma excitari possent, nascantur, summopere interdictum est. Qui mox ut rediit Ganipe ») municiunculam prefecti propintyii sui occupavit, et per servurn~fugitivum, qui se jam pridem his qui in turri erant devoverat et studium suum promiserat, dolo introduotus est, et eos quos propinqutt» bvuib ad tuendam turrim reliquerat expulit, presïdiaque sua ibi ponit.
(7.) De reconciliatione Adelboldi episcopi et Wicmanni.
Ubi in vulgus populi elatum est, Baldricum regem adisse, prefecturam sibi usurpasse, Ganipe. turrim invasisse, tanta subito omnium commutatio facta est, ut meutes non solum finitimorum, set etiam domesticorum ab eo in tantum averterentur a), ut pauci reliqui essent qui ejus facta non detestarentur 6). Inter Alpes Wicmanno redeunti res c) gesta nuntiatur, magnaque cura afficiebatur, quod remedium huic incommodo repperire posset. Nam publice armis rem incipere, metus imperatoris prohibebat; unde ab animi virtute consilium et rationem querendum esse statuit. Talia sollioitanti res oportUhissima ad capiendum consilium accjdit.—Audierat namque, omnem populum contra Baldricum murmurasse et omnibus precibus ejus facta detestari; ideo primum in his elaboranaum esse decrevit, ut etianxauxüia episcopi domni" Adelboldi ab eo detraheret, et spem ad illum se recipiendi ulterius non haberet, amicitiam ejus sibi adjungeret, ejus auctoritate et subsidio hostem ab incepto deterreri posse existimavit. Set quia nondum bono animo in ipsum ex his injuriis, quas Godizo illi inferebat, videbatur, primum per
a) In het hs. staat everterentur. ft) In het hs. staat detarentur. c) In het hs. staat re gesta.
1) Het tegenwoordige Gennep in de provincie Limburg, 3'/a uur gaans ten Zuidoosten van Nijmegen, aan de Niers, niet ver van de plaats, waar deze zich in de Maas stort



34
legatos hominem temptare disposuit. Cumque aditum in ejus amicitiam patere cognovisset, eo quod Baldrioo ex his rebus de quibus supra demonstratüm est amicus non erata), venit ad eum, et cum b) de his injustitiis c) qug episcopus questus d) est a se et a suis amicis sun inlatis, satisfaciendum in potestatem ejus promitteret e), projemporis oportunitate fidem et amicitiam ƒ) inter se sanxerunt. Quamvis de conventione illorum Baldricus parum moveretur, tarnen potestate episcopi in locis qui ad prefecturam pertinebant jus dicere prohibitus est. Episcopus videns, adcrescere dissensiones et in dies lites augeri, metuens, ne temeritate eorum plebs labejetur, et sperans, controversias sua auctoritate minui posse, diem colloquio constituit eosque ad hanc venire fecit.
(8.) De sententiis inter eos collatis.
Postquam eo conventum^) "est, episcopus hoe initium orationis habuit: se egre ferre, tot motus in dies inrationabiliter adcrescere, oportere ad cognitionem suam et omnium qui justa decernere velint referre, et has improbas seditiones, quibus plebs leditur, agri depopulantur, debere comprimi. Si vero pertinatia desistere nollent, imperatoris potestate et suis copiis vi coacturos, ut ab incepto tumultu absistant, demonstrat. Ad hec Wicmannus respondit: intellegere sese, que,, commemoraret de horto tumultu esse vera ft), nee quemquam i) plus doloris quam ipsum exinde capere, et se in potestatem suam dediturum, et omnibus rationibus, si qua culpa criminatur, satisfacturum
a) In het hs. staat noverat.
b) In het hs. is dit woord uitgevallen.
c) In het hs. staat injustitus.
d) In het hs. is dit woord verbeterd uit gestut.
e) In het hs. staat permitteret.
f) In het hs. staat amiticiam.
g) In het hs. stond eerst conventum; dit is veranderd in eo ventum.
h) In het hs. staat veram.
i) In het hs, is dit woord verbeterd uit quemque.



35
promittit; sese tarnen permoveri, quod Baldrious post amicitiam inter eos firmatam belli initia primus concitaverit,' prefectum propinquum illius, cui fide et consilio prodesse debuit, omni honore ab eo spoliatum et a principatu dejectum, ipsi et omnibus nationibus, ad quas fama tante, mlramanitatis pervenire potuit, detestabile videri. Qui nisi ab his ilfHMfe -discedat stj liberam facultatem iHi:,,in suis legibus uti permi^tat, ex illa saltim affinitate, quod sororem suam1) in conjugium duxerat, ejus injurias non neglecturum, neque he.c faciendojqutcquam maleficifc'adversus gratiam imperatoris se acturum, presertim cum omnibus, unde lites augentur, studio pacis summopere se intèrponere et ea submovere veile confirmat. Baldricus huic sententie. he,c retulit: non a se fidem lesam, neque a se commissum, unde amicitia dissolvi debuisset; scire se quidem, propinquum suum non illa a) scientia aut prudentia esse, ut sibi commisse dignitati curam habere posset; ideo se illius rebus intermisisse, ut ei potius prodesset quam obesset, et id sua voluntate iam pridem agere voluisse, sio) ipBe copiam cum eo colloquendi habere potuisset; set ita illum, quasi sub quadam custodia, semper a Wicmanno devinctum et tali disciplina constrictum, ut neque ad momentum ab latere ejus discedere auderet. Si precepta quoque imperatoris servari deberent, hoe, quod Bibi propria manu dederat, injustum esse ab ullo interdici. Quod vero diceretc), ex affinitate injurias ejus non neglecturum, se ipsum illi propiorem esse consanguinitate, qui avunculi ipsius existeret filius, ei ideo illam dignitatem ex parte majorum ipsi justius preter nepotem quam alteri obvenire. Quod vero se dixerit ad lites sedandas intèrponere veile, neminem quam se ipsum in communi salute civium consulenda studiosiorem; testimonium esse ejus rei, quod non ex
a) In het hs. staat tilt.
b) In het hs. staat se.
c) In het hs. is dit woord verbeterd uit dicepet. 1) Suam slaat op den praefect.



36
ipsius arbitrio, sed imperatore largieute negotium susceperita). Talia et multa alia cum jam iu longum diem ab utrisque proferrentur, episcopus tandem, litibus eorum plenius cognitis, in alios conventus rem deferre placuit, et interim pacem inter eos firmari constituit. Baldricus vero, quod memoria tenebat, sororis sue. domum paucis diebus ante quosdam ex parte Wicmanni invasisseó) j|et quibusdam interfectis, filium illius alterum intra ecclesiam vix necem aufugisse, et item alterum ab indignis captum et abductum esse,(et>ideo cum his, a quibus tanta contumelia sibi et suis illata fuisset, nullam pacis amicitiam c) sine satisfactione habere posse demonstravit. Ad hec Wicmannus: si conferri, inquit, injurie debent, unam harum hanc esse iniquissimam, quod a sororis sue. filiis nondum adultis servili agmine congregato, prefectum cum paucis iter secure agentem et nihil mali a quoquam suspicantem, magna insolentia de inproviso adortum, et in fugam conjectum, et in sacra e.de contutatum, vix morte subtractum; neminem fore tam pacientem~,qui"talem actam pjnculosam contumeliam inultam transire pati potuisset d). Baldricus ubi manifestius intellexit sibi resisti, dixit, nequaguam rem exitum illum, quem illi existimarent, esse habituram. Et cum ex hoe tumultus pene excitaretur, accessit ad eum quidam dicens, et id clariori voce ut magna pars suorum audiret, illum ex eo agro vivum non exiturum, nisi hoe faceret quod episcopus et Wicmannus constituissent. Qua voce perterritus, annuit ut pax fieret, que ab utrisque ad certam diem sacramento firmata est.
(9.) De dolis Wicmanni.
Set preter ea dum mecum reputo, tot sacramenta perfido animo perpetrata, mirandumne site) an dolendum dubito, eo quod illi qui summo honore et dignitate
o) In het hs. is dit woord verbeterd uit susciperit.
6) In het hs. is dit woord verbeterd uit invasse.
c) In het hs. staat amiticiam.
d) In het hs. staat potuisse.
e) Dit woord, dat in het hs. ontbrak, is aan den rand bijgeschreven.



37
prediti ad tantam perfidiam sint devoluti, ut talia contra iustitiam Christiane fidei agerent, qualia nee vile vulgus cogitatione quidem concipere presumeret; unde etiam secundum notarium Spiritus sancti dicentem: „Non loquatur os meum opera hominum" '), timeo referre perversissimos nostre mores etatis, et pene nulla fide stabilitos a), set ceca cupiditate miseri honoris et false, potentie, adductos, omniB humanitatis et bonitatis esse oblitosö). Set sunt nonnulli qui Wicmannum in his litibus iniquiorem esse contendunt, hoe in presidium sue, opinionis assumentes, quod ea, que cis Hrenum minus in possessionibus habuerat, quacumque celeritate consilii, opibus Baldriciiadequare Tritaretur. Quod ex eventu hic sequentium facile cognosci potest. Nam postero die ad sororem suam colloquendam Baldricus cum paucis Hrenum transivit. Compertoque ejus per exploratores adventu, illi de quibus prediximus, qui domum sororis sue. impetiverant, ex Munna egressi, cum magno equitatu per ripam Hreni latenter descendentes, ei adpropinquarunt. Nee antea visTsunt, quam propius vicuin accessissent. At isti, equis c) in pastum per segetes dimissis, et nihil timentes, propterea d) quod pridie ejus diei pax esset inter eos constituta et firmata, remissius e) sese agebant. Set cum hostes obstinacius /) cursu impetum in eos facere cernerent, celeriter re vocatis equis, et bipartito equitatu diviso, et pro angustia temporis acie instructa, eos exceperunt. Cumque acriter ab utrisque pugnaretur, et jam res in eo esset, ut superiorem
a) In het hs. is dit woord verbeterd nit slabiliUu.
b) In het hs. staat oblulos.
c) Dit woord, dat in het hs. was uitgevallen, is aan den rand bijgeschreven.
d) In het hs. stond eerst propter timentes ea, maar daarna is timentes onderstreept, ten teeken dat het niet moet worden gelezen.
e) In het hs. is dit woord verbeterd uit remisius.
f) In het hs. staat oblinacius.
1) Psalm XVI, 4.



38
manum Baldricus habere debuisset, pretera) opinionern omnium subito converso equo fuge, se dedit, et ad ripam naviculam nactus, ea profugit. Quod ceteri conspicientes, itidem fugam hac et illac inierunt, plures in ecclesia se concluserunt. Wicmannus, qui tune forteo) ab illo loco non longe aberat, prelio per legatum accepto, celeriter accurrit, ecclesiam inrumpit, eosque qui in ea se abdiderant ce.pit, graviusque retineri jussit, et Munnam adductos, irf^vincula oonjecit. Ex eo enim iterum redivive inter eos que quieverant c) seditiones orte, sunt; et quamvis Baldrico cause. justiores in hac, ut prediximus, lite existerent, tarnen in hoe inferiord) erat, quod milites sui crebris expeditioaibus defatigati, jftq tanto labore parva premia consecuti sunt, et uxor sua dedignanter eos appellando et ignaviam et socordiam improperando, a suo obsequio eos dissuevit et multo infideliores quam antea essent effecit. Domesticis etiam ita gravis extitit, ut pro levi culpa quosdam in exilium mitteret, 'IJÏÏosdam autem, naso et auribus desectis, deformes aspicientibus redderet, et odiosam vitam illis presentem emceret. Nobilitas generis et omnium opulentia rerum pernimium eam extulit, in tantum ut etiam illius satyrici ver'su non immerilo notari possit: „Intolerabilius nihil est quam femina dives"'). Talibus et aliis hujuscemodi rebus corda non paucorum a mariti amicitia et familiaritate avertite).
(10.) De exercitu in Bratuspantes migso et capto Baldrico.
In dissensione vero que nunc orta est, quia neuter eorum in tanta propinquitate agrorum tuto se ab altero cavere posset, concordia iterum inter eos ad certam diem
a) Pertz leest in overeenstemming met het hs. propter, wat geen zin geeft. Ongetwijfeld moet dit woord worden verbeterd in praeter, zie: Manutius, in Neues Archiv, XIII (1888), p. 206.
6) De woorden gut tune forte zijn tusschen de regels bijgeschreven.
c) In het hs. staat que qui in ea; Dederich leest quae quieverant, Pertz que antea.
d) In het hs. staat inferiorari. «) In het hs. staat advertit.
1) Juvenalis VI 460.



i
condicta est. In quo spatio temporis extitit causa, qua ab ïmperatore exercitus in Bratuspancium fines mitteretura) — audierat enim, a quibusdam importunis et seditiosis hominibus regionem frequentibus incursionibus devastari —; cui exercftui Adelboldus episcopus et dux Godefridus et Wicmannus preerant. Baldricum, quia his adversus quos exercitus ducebatur amicus erat, secum habere nolebant. His profectis, Baldricus dabat operam Gerhardo, de quo supra diximus, qui jam multis diebus municiunculam Hengibach ') obsedit. In altissimis namque rupibus sita, inexpugnabilis erat. Set tarnen diutissima p obsidione oppidani fatigati, et omnibus que. secum habebant consumptis, se dediderunt Itineribus Baldrici exploratis, Gevehardus, qui domum sororis sue, vidue predicte invaserat, omnes vias obsedit et summa dih> gentia, si eum inparatum aliquatenus adire posset, cum suis omnibus invigilabat. Nec"~fëfellit fortuna consilium hominis. Nam Baldricus, clientibus suis in sua loca hac et illac dimissis, cum paucis Coloniam versus iter incautius adgressus est. Quem mox hostis conspicit et celerj pursu insequitur, cum ille de inproviso perterritus et viribus dissolutus, ut nee .quidem ascensum equi accuratioris 6) qui juxta eum ducebaiur temptaret, captus est, et ab indignis, barba ex parte evulsa~ê't colafis infractis, omni indignitate est habitus. Ad Munnam, castellum Wicmanni, cum summo probro deductus est, ibique minis et nimia furia victorum, ut Aspolam traderet nisi capite maluisset plecti, compellebatur. Ille vero legatum, quem illuc mitteret, expostulat. Quo impetratoc), aliqui ex d) suis
a) In het hs. U dit woord verbeterd uit mitterentur.
b) In het hs. verbeterd uit accurtatoris. Pertz neemt dit laatste woord op en meent, dat het gebruikt is in de beteekenis van spado. Ik geloof echter, dat accurtatoris een schrijn"o»to4s, en vat equus accuratior op als bij- of handpaard.
c) In het hs. staat imperato.
d) In het hs. stond eerst ex, dat veranderd is in e.
1) Het tegenwoordige Heimbach in den Eifel.



4ö
ad eam venerunl, et ex casu ejus multo dolore et gemitibus affectis, munitionem tradi jussit.
(11.) De Gevehardo et Baldrici redenxptione.
Godizo is, de quo supra diximus,~~propinquus venerabiHs Liutgarde et uxoris Baldrici, moriens Hengibach et Aspolam in Gerhardia) fidem, quia propinquüs erat, ut uxorem et filias ejus parvulas nutriret, tradidit. Gerhardus vero Aspolam, quia proxima erat, Baldrico conimisit, et Hengibach vidue, suis custodibus adhibitisè), tueri jussit. Que muliebribus c) rebus agitata, accitum Gevehardum ad se admisit, et sibi in conjugium copulavit. Hic miles primum Baldrici fuerat; set quia hec omnia eo insciente et sine ejus consilio peregerat, et Aspolam, que sub sua potestate erat, ex parte uxoris appetiturum cognoverat, qua carere nolebat, amicitiam d) ejus repulit et militem abdicavit. Qui cum ejus potentie resistere non posset, Wicmanno se devovit ejusque imperiis se subdidit. Hec erate) causa, que Gevehardum contra Baldricum accenderat et inter eos discidium fecerat. Aliquot diebus Balïïricus cum in vinculis tëneretur, postulavit, ut accepta pecunia quantam voluisset dimitteretur. Cumque, ut ille >C hoe laudare vellet, vix cogeretur, constituit, ut in tra brevissimum spacium temporis duo milia librarum argenti profiterotur. Ea quidem ratione dimissus est, et ille obsidibus de pecunia cavebat. Cumque he.c conquireretur et conferretur ƒ), et jam pars quedam data esset, episcopus et Wicmannus cum exercitu redierunt, rem gestam a referentibus cognoverunt, et eventum, tantis infortuniis suis exigentibus, ex nimia obtemperantia uxoris ") commiserati sunt. Et indicto conventu, simul g) conveniunt,
a) In het hs. staat Gehardi.
b) In het hs. staat adhibitus.
c) In het hs. staat mulieribus.
d) In het hs. staat amitidam.
e) In het hs. is dit woord verbeterd uit erit.
f) In het hs. staat conferreretur.
g) In het hs. is dit woord verbeterd uit simu.
1) Adela.



41
Gevehardum adhibuerunt, et ut illam pecuniam preter quadringentas libras argenti Baldrieo- indulgeret, perfecerunt; et ille, de his omnibus que in eum commissa sunt nullam ümquam ultionem expeteret, sacramento firmavit.
(12.) De nece Wicmanni.
Non multo tempore post hec familiaribus amicisque Baldrici et Wicmanni complacuit, ut deinceps, omni simultate postposita, pax stabilis et fides firma inter eos sanciretur. Quod cum omnes uno animo collaudarent, ad constitutam diem iterum omnes conveniunt. Post multa colloquia transierunt undecim cum Baldrico et totidem cum Wicmanno, juramento, inter ipsos habituram pacem et fidem et dilectionem, summa alacritate omnium se obligaverunt. Quod ut factum est, satis fida amicitia sine ulBTsuspicione, ut quibusdam videbatur, postea usi sunt. Set cum procederet jam non multum spacium temporis, scilicet nondum peracto anno, Wicmannus ad convivium Baldricum invitavit. Quo peracto et amplissimis donis oblatis et benigne his susceptis, dimisit eum et cum abeunte comitatus est. Quibus euntibus, Baldricus postulavit Wicmannum, ut vicem illi rependeret, ad domum suam veniret, epulasque sibi decenti apparatu exibere liceret. Atque primum renitebatur; set cum tan tam amicitiam et dilectionem inter eos "cönflatam recoleret, ut nefas putaret, si non voluntati ejus adquiesceret, suis militibus dissuadentibus et quasi jam casum ejus divinantibus, tarnen annuit, et dëducentem subsecutus est. Et cum jam ante introitum castelli nomine Upladii ') venissent, Wicmannus conversus dixit ad alterum: „Ecce contra voluntatem meorum militum hoe casteüum ingredior, in eo quid mihi sit eventurum ignorans, set Deo et vestre. fidei me medium interpono". Cumque ille, vehementer admirans super verbo hoe, dixisset, nihil incommodi Deo disponente aut aversitatis, set omnia que sue saluti et honori congrtterent, sibi eventura, ingressus est. Uxor quoque Baldrici solo corpore, non animo, proce-
1) Tusschen Nijmegen en Elten.



42
dens, plurimis verbis, ut mos est adulantium, illum suscepit. Sane quidem pene in singulis sententiis contra eam bellum suscipere videor, dum invitus, que. de illa referuntur, necessario ordine exppnere cogor. Illa, statim ut ingressus est, de morte hominis tractare cepit, et primum venenis extinguere temptavit. Set cum hoe nihil se proficere animadvertit, insciente marito, consilio cum duobus inito, uno ex militibus et altero a) servo ipsius, perditis hominibus, promissione firmata, datis dextris, ut eum quomodocumque interficerent, obtinuit. Tercio die, finito convivio, magno comitatu cum leticia et jocunditate Baldricus deducit abeuntem. Quibus proficiscentibus 6), quidam ex parte uxoris Baldrici, intuens Wicmanni elegantiam et honestatem hominis, dixit ad socium: „Tam prudentem virum et tam probis moribus decoratum et tot virtutibus preclarum non facile quisquam repperiet". Cui alter respondit: „Expecta paulisper, et videbis istius invidissimi hominis gloriam in brevi perituram". Ex qua re colligitur, vere contra eum factam conspirationem fuisse. Set cum non longius miliario ab oppido progrederentur, et Wicmannus cum uno de sua re familiari secum agenti paululum precederet, et sui ante eum per agrum sparsi, nullam opinionem timoris habentes, precessissent, illi nefarii homines de improviso eum adgressi subito interficiunt, et rapido cursu se inde proripiunt. Cumque concursus fieret, et alius alium, quidnam tumultus significaret, clamosis vocibus percontaretur, et nemo quicquam certi, nondum re cognita, respondere potuisset, tandem cede conperta, et cadaver sanguine conspersum juxta viam jacens cernerent, clamore et planctu magno sublato hoe scelus unanimiter in Baldricum conferebant; tale ejus et consilium et fidem esse. Et quamvis innocens hujus consilii esset, nullus tarnen ex omnibus ad hoe adduci potuit, ut illum culpa non teneri arbitraretur, ita propter maliciam uxoris in odium ejus omnium fama consentiens erat. Baldricus vero ut audivit comitem esse occisum,
a) In het hs. is dit woord verbeterd uit alter.
b) In het hs. is dit woord verbeterd uit profiscicentibus.



i
animo consternebatur, lacrimis et multis gemitibus deflens interitum viri; et metuens ne contra se ex recenti dolore tumultus excitaretur, celeriter se recipit in opidum.
(13.) De Ubladio destructo a).
Hac re ubique divulgata, statim ab domno Adelboldo episcopo et duce et ceteris amicis eorum legationes ad imperatorem uiittuUtur, qui tune cum exercitu in Burgundia morabatur, ab his de Wicmanni cede cognoscat. Qui de morte amicissimi et familiarissimi viri vehementer commotus, auctorem cedis ut persequantur et bona ejus diripiant jussit, seque ilico venturum denuntiat. Baldricus vero intellegens, neminem aliter existimaturum quam suo consilio hominem interemptum b), pfopterea quod ab ipso domi invitatus fuerat, êToppido receperat, et abeuntem deduxerat, et in presentia sua necatus fuerat, gravi dolore afficiebatur et quid huic rei opponeret excogitabat. Quem dolore merentem uxor accedens, muilis inerepationibus arguebat, et ut constantiam et vires sumeret et desidiam deponeret hortabatur. Hanc molliciem animi vili maneipio potius quam illi congruere dicebat, hocque equiore animo ferendum docet, quod nullo remedio recu-, perari possit. Neque etiam dubitandum, quin suaratione et voluntate comitem "occisum illos arbitrjÈédos, etidrSrOoj proeul dubio credendum, ultiónem ab eis esse expetendam. Proinde opus esse, ut sue suorumque saluti prospiceret et rebus suis tuendis summa cura invigilaret. His et aliisc) hujuscemodi verbis conjugis permotus et in majores angustias adductus, commeatum in oppidum conportari jubet, ut si quid facto opus esset, sibifacultas resistendi non defulsset. Miffit nuntios Coloniam ad archipresulum, in cujus clientela erat et <éjus^largitate beneficia multa tonebat, illi rem gestam proponit. At ille auxilia sua sioi non defutura pollicitus est. Trajectum quoque mittens, supplementa episcopi exposcit; qui ejus
a) In bet hs. staat destructa,
b) In het hs. is dit woord verbeterd uit interemplutum.
c) In het hs. staat alii.
Alpertus, De diversitate temporum. Q



44
adjutorem et arrricum fore non posse demonstrat, nisi domino suo imperatori augusto de admisso scelere inculpabilem esse fida satisfactione se expurgaret a). Hac spe dejectus, omn«7 a quibus fidem et familiaritatem sperabat, ad suum auxilium convocat; et priusquam id efficeret, propinqui et omnes amici Wicmanni, et maxime Adelboldus Trajecten sis episcopus, qui illi ex hac re omnium infestissimus factus est, hostem judicaverunt et bona sua pubhcaverunt. Summa quoque diligentia clam, ne id ad cognitionem ejus perveniat, legationes inter se mittere ceperunt, ut 6) quisque prout possit copias cogat, et ad constitutam noctem et certum locum conveniant, et intra munitionem Baldricum, si fieri posset, obsideant. Quod cum a cupientibus celeriter administraretur c), hostis consuetudine sua ante primam confectam vigiliam, timens periculum obsessionis, oppido cum paucis egressus est. Qui in tenebris, conspectu adempto d), hostes videre non potuit; set exaudito tumultu adventantium perterritus celeri fuga evasit. Castellum obsideture), omnes vici et privata edificia ad se pertinentia ubique vastantur, et magno numero pecoris et ceterarum rerum pociuntur. Dein que ad pugnam preparaverant, expediunt. Summa yi ab utrisque certatur. Set oppidanos in hoe superari, quia, cum multi accessissent et defatigatis alii successissent, propter paucitatem defendentium ex his nihil ab eis fieri potuit. Mulieres quoque galeis capitibus superpositis per murum disposuerunt, et per eas speciem pugnantium prebuerunt, ut visa quasi copia armatorum desperationem oppidi potiundi hostibus darent. Talibus incommodis fatigati, aliquot diebus egre obpugnationem sustinent. Set hec sola res remedio illis erat, quod locus ex planicie natura paululum adclivis f), et aggere egregie elevatus,
«) In het hs. is dit woord verbeterd uit expugaret.
b) In het hs. staat et.
c) In het hs. staat administretur.
d) In het hs. staat adepto.
e) In het hs. staat obsiditur.
f) In het hs. staat adclinis.



'4&
et muro, quod in illis locis rarissimum est, circundatus erat. Huic firmitati pocius quam sibi ipsis confidebant. Set cum imperaTorem adpropinjjuasse cognoscerent et ejus castra procul extrui animadvertorent, desperata salute, de deditione ad hostes legatos miserunt. Quibus Adelboldus episcopus et Bernhardus dux veniam dederunt, et uxorem Baldrici cum suis rebus omnibus abire permiserunt. Castellum vero', muro diruto et subverso, incendio consumpserunt.
(14.) De Rvodoldo rege Burgundvmum.
Imperator illis diebus in Burgundia, ut predixi, cum exercitu hac de causa morabatur. Nam Ruodoldus rex Burgundie propter mansuetudinem et innocentiam o) vite a quibusdam principibus suis contemptus est, unde et de regno eum expellere temptaverunt. Qua necessitate compulsus ad imperatorem venit, illique causam omnem ordine exponit, et quia laborem et negotia regni diutius ferre non poterat, quia jam etote prpvectus fuerat, regnum imperatori tradidit, et amplissimas donis acceptis, in patriam regressus eBt. Post hec imperator in Burgundiam profectus, conventus quos constituit peregit, obsides accepit, et rebus necessariis imperatis, rediit. Hiiö)vero, qui f antea rebellionem fecerant, cum viderent regem a negotiis regni alienatum, et se a priori potestate submotos , et auctoritatem et gratiam inter eivitates in quibus dominari solebant esse diminutam, venerunt ad regem, et ejus pedibus provoluti se dediderunt, et omnibus rationibus de contemptu satisfacturos promiserunt, neque se umquam ab hoe animo revocari, quin semper suis imperiis sint obedientes; unum illud specialiter deprecari, ne alterius gentis regem super populum suum dominari pateretur; legem hanc perpetuam Burgundionum esse, ut hnnc regem haberent, quem ipsi eligerentfttqaefoonstituerunt. Horum oratione placatus et satisfactione accepta, rex legatos ad imperatorem mittit, dicens, adversarios
o) In het hs. is dit woord verbeterd uit ingnocentiam. b) In het hs. staat hic.



46
stios ad se venisse, veniam de his que. in eum commisérant postulasse, sibique dehinc sine ulla suspicione fore obedientes confirmasse. Petit, ut hanc gratiam sibi concedat, regni sui pristina potestate pro sua dementia a) se uti permittat. Imperator vero, quamvis sibi hoe vidêretur incommodum, tarnen recolens, propinquum suum summa necêssitate coactum ad se venisse et regnum non tam voluntate quam necêssitate adductum sibi tradidisse, ne nimis inhumane contra eum egisse existimaretur, peticioni regis annuit, sibique regnum reddidit, et principibus suis ut illi in omnibus obsecundantes essent imperavit. Set si quis in his, que nunc diximus, propter honorem imperatoris in paucis verbis ab historie, veritate me declinasse contenderit, quamvis ego nihil falsi mea conscientia, set que pTurimorum relatu didici, scripsissem, is profecto sciat, hoe tarnen omnium testimonio verumfr) esse, Burgundiones imperatoris timore perterritos, regi pristinam servitutem deinceps exhibuisse. Heinricus Burgundia rediens, Munnam et omnia""que Wicmanni erant c) Bernhardo duci, ut filium suum parvulum nutriret donec adolesceret, commisit.
(15.) De Munna dam tradita.
In Munna erat servus cujusdam partium Baldrici, ad fallendum valde callidus; hic nescio quo de criminereus, domino suo multis diebus fugitivus erat. Qui, excogitato consilio, posse domino suo in hoe reconciliari si castellum illi traderet^ clam venit ad eum, certissime. promittens, si eum sequi vellet, in medium Munne. absque ullo periculo deducturum. Ille autem, ut est consuetudo adolescentium, nimium in pollicitatione ejus exultans, magna ei promittit munera, et ut quam d) celeriter id efficiat hortatur. Ille vero fidem dat se ita faoturum, et ad constitutum tempus reseratis portis summo mane
a) In het hs. is dit woord verbeterd uit potentia.
b) Dit woord, dat in het hs. was uitgevallen, is aan den rand bijgeschreven.
c) In het hs. stond eerst Berhardo, dat veranderd is in Bernardo.
d) In het hs. is ut quam verbeterd uit um quam.



47
doniinum suum intromisit. Oppidani in lectulis adhuc somno gravati, inopinato clamore hostium subito excitantur. Cumque per hospicia hac et illac discurrerent et quo se reciperent ignorarent, inermes capiuntur, uno tantum in prima concursione interfecto, ceteri omnes de castello expelluntur a).
(16.) De expulsione Baldrici, et Munna destructa.
Baldricus domo expulsus et omnibus fortunis amissis, ad sacerdotem Coloniensem abiit. Qui ejus recentes calamitates commiserans, sedëm 6) in civitate delegavit stipendiumque constituit. Gerhardus quoque Mosellénsis Hengibach illi accommodavit, ut, quo se recipiat, habeat et tutus ab hostibus existat. Munna vero, ut supra dixi, a suis capta, augebatur illi spes, sperans se c) per hanc dj casum suum et dolorem expiaturum et pristinam salutem recuperaturum. Set longe aliter res accidit. Nam Noviomago concilio indicto^T, cum multi advenissent, imperator Munnam, ne aliquod incommodum aut preda ex ea regio ne fieret, destrui jussit. Ad ejus destructionein Heribertum archiepiscopum et Gerhardum Mosellensem et alios muitos misite), qui funditus edificia omnia subruentes, ignem immiserunt, et spem omnibus ibi ulterius constituende. munitionis ademerunt.
(17.) De questwne habita cum Baldrico de morte Wicmanni.
His actis rebus, de nece Wicmanni cum Baldrico questionem habere instituit. Cumque ad hunc conventum multi adessent, imperator Baldricum, publica data fide, advenire jussit. In quem cum acerrime, sententie proferrentur, et ille summo conatu se inculpabilem per omnes justicias, quas imperator constitueret, demonstrarT cuperet,
a) In het hs. is dit woord verbeterd uit expellit.
b) In het hs. is dit woord verbeterd uit sed om.
c) Dit woord, dat in het hs. was uitgevallen, is aan den rand bij geschreven.
d) In het hs. is dit woord verbeterd uit hunc.
e) In het hs. is dit woord verbeterd uit muitos.
1) Op 16 Maart 1018.



dux Godefridus et Bernhardusa) omnem purgationem sui faciendam legibus interdixerunt, propterea quodsepius inter illum et WicmannumTïdes et pax sacramento firmata, Hemper ille prior discidium fecerit, et ïöeo ejus satisfactionem ulterius non recipiendam esse,~qui conviotus tam manifestis indiciis periurus 6) existeret. CumqueToqui conantein, vocem ejus, ne causam "suam diceret, interciperent et in eum frenderent, sevientes ob innocentis mortem, et vix conspectum ejus ferrent, res jam pene in eo erat, ut militum manibus discerperetur. Cumque videret se in arto positum et evadere~~posse diffideret, voce magna clamavit petens auxilium regis. Clamore ejus audito, surrexit rex, et extensa manu, ne publicam datam fidem lederet, ex manibus sevientium eripuit, et jam disperatum abire a facie ejus jussit. Quem archiepiscopus suscipiens, magna cura tuebatur, et ab hostibus vix ereptum, Coloniam remisit. Qui post hinc triennium eger factus in Hengibacn moritur, corpusque ejus in possessionem c) suam Sefluche *) defertur et ibi sepelitur.
(18.) Quomodo Gevehardus in mortem d) ductus est.
Post cujus mortem servus isdem qui Munnam tradidit, venit ad Gevehardum, de quo supra diximus, promittens illi, si ejus consilio adquiescere et se sequi vellet, beatum facturum, ad suum castellum Hengibach, quod ei ex parte uxoris jure successit, deducturum, et sine vulnere liberam facultatem sibi pociundi daturum. Qui ad suam infelicitatem, nimium credulus verbis servi, sine mora subsequitur euntem. Et cum per exploratores eum adpropinquasse cognitum est, Gerhardus, ut condictum erat, magnam multitudinem armatorum per officinas et con¬
ti) In het hs. staat Berhardus.
6) In het hs. stond eerst piurus, dat veranderd is in pejums.
c) In het hs. staat possionem.
d) In het hs. is dit woord verbeterd uit montem.
1) Tusschen Nijmegen en Kleef; zie H. Oesterley, Historischesgeographisches Wörterbuch des deutschen Mittelalters, Gotha 1883, i. v. Zifflich.



49
clavia oppidi abscondit, et quid sui sit consilii illis ostendit, et ipse iu circuitu castelli in silva cum aliis copiis delituit. Et oum Gevehardus in medium munitionis quasi bos ad victimam deductus esset, subito omnes de turribus et habitaculis exilientes, portas obsistunt. Paucis primo ooncursu viso evasis, oeteri sunt occisi. Set ille, non segniter muro ascenso, insidias de foris nesciens, se precipitavit et egre membris collisus est. Gerhardus quoque aocurrens, porrecta manu oollum ejus graviter ferit, his verbis: „Seniorem tuum eodem modo cecidisti; en, habes, quod egisti!" Dein ab illo a quo Wicmannus cesus est, adjuncto^quodam servo Baldrici, confoditur atque interficitur. Sicque dum plus appetit, illud quod habuit cum vita amisit.
. (19.) De eclipsi lune et solis, et viso comete. Anno uno antequam concilium~~Noviomago indictum esset, luna post mediam noctem hiberno tempore defecit, et rege sequenti anno in eodem loco consistente, in paschali ebdomada solis eclipsis facta est. Tercio quoque anno cometes in aquilonari parte ce,li longissimis crinibus et pallida specie visus est. Sequuntur hoe signum multa bella, et in plurimis nationibus maximus sanguis hominum per preha fusus est.
(20.) De Meriwido a Frisiis obtenta, et de Tielensibus.
Antequam hoe prodigium in c\ü appareret, circa litus oceani bellum coortujtm est. Hujus belh; he/3 causa fuit. Pars Prisiorum, sedibus suis relictis, in silva Meriwido, de qua supra diximus *), habitacula construentes consederunt, et adjunctis sibi predonibus magna mercatoribus dampna intulerunt. Predones vero, eis postea subjugatis, singulis ad modum uniusoujusque culture ad extirpanda novalia terram diviserunt, eamque colere jusserunt, et sibi vectigales fecerunt. / Unde mercatores Tielenses, qui etiam specialiter pre cetéris facile ad quascumque querimonias excitandas accenduntur a), crebro regem interpéfla-
a) In het hs. is dit woord verbeterd uit acctduntur. 1) Liber I cap. 8.



50
bant, ut pro sua gratia eos ab his injuriis defendat. Si id non faciat, neque se causa negotiandi in insulam») venire, neque ad se Britannos commeari posse, et ideo vectigalia sibi, ut oportebat, plenius prqvgpire non posse, dicebant. Set libet pauca, non detrahendo, set ex intimo corde condolendo a), hic inserere, ^"quibus moribus et institutis isti Tielenses ab aliis virisft) differant. Homines sunt duri, et pene nulla disciplina adsuefacti, judicia non secundum legem set secundum voluntatem decernentes, et hoe ab imperatore karta traditum et confirmatum dicunt. Si quis quicquam ab alio mutuum sive'accommodatum acceperit, et ille ad constitutas inducias rem suamrepetiti constanti animo inficias it, et »ne"mora se nihil ab illo accepisse jurat. Et si quis c) deprehensus fuerit publice pejurasse, a nullo posse d) redargui confirmant. Si rem quoque una manu tenuerit, si tantilla est ut pugno includi possit, cum altera juramento"denegabit. Si quis Dei fidelium apud imperatorem intercedat, ut h$c scelera interdicat ne tot anime, cotidie pereant, magnam profecto a Deo remunerationem sibi donandam sperare poteritl Adulterium in culpam non ducunt. Quamdiu uxor tacuerit, virum per nefaria scelera sordescere licitum habent, et talia agentem neminem preter uxorem in synodo interpellare debere. Summo mane potationibus student, et quisquis ibi altiori voce turpes sermones ad excitandum risum et ad vinum indocile vulgus provocandum protulerit, magnam apud eos fert laudem. Siquidem ob hoe pecuniam simul conferunt, et hanc partitam singulis ad lucra distribuunt, et ex his quoscumque potus certistemporibus in anno cernunt, et in celebrioribus festis quasi solempniter ebrietatie) inserviunt.
a) In het hs. is dit woord verbeterd uit detrahendo.
b) Zoo leest Pertz; in het hs. staat Ut (onderstreept) vicis.
c) In het hs. is dit woord verbeterd uit quid.
d) In het hs. is dit woord verbeterd uit pose.
e) In het hs. is dit woord verbeterd uit ebriati.
1) Engeland.



51
(21.) De bello contra Frisios adhibito.
Imperator vias mercatorum patefieri volens, Adelbalduma) episcopum et ducem Godefridum ad se vocans, mandat, ut Frisios adeant, eosque ab his sedibus quas injuste occuparantö) propeliant, et predones submoveant. His mandatis accêptis, immensam multijlji^inem cogunt, clarissimos quoque viros et adprime in re militari instructos, qui tarnen equitatui omni vita^studebant^fpivi nihil poterant, secum adsciscunt c). Cumque in unum convenissent, omnem exercitum in navibus collocant, eoque ubi Frisios cum coactis copiis audierant esse contendunt. At illi qui silvam occupabant, ut compererunt per exploratores de adventu exercitus, reliquerunt domos, et ad eos, inter quos predones municiunculam construxerant, fuga se receperunt. At nostri cum d) tota classe plenpestu accesserunt ad Flaridingun; sic enim hec regio Frisiorum vocatur. In cujus litua cum exponerentur milites, dux ceteram omnem multitudinem egredi jussit, paucis relictis qui naves in altum reducerent, ne iterum commutato e.stu in arido consisterent, ut si quid opus esset eis liberi uti potuissent. Frisii ubi eos campum audacitore) suis agminibus complere cernerent, et neque ab his qui in munitioue erant ullum presidium sperarent, eo quod et illi circumjecta tanta multitudine nullum effugium haberent, editioribusf) locia in stationibus Frisii cóarlunati, quid consilii hostes caperent, expectabant. Hec tarnen res in loco eos continuerat, eo quod illos sine equis ad venisse cognoverant, se autem labore cotidiano et rustica exercitatione pedibus plurimum posse confidebant; et si ab hostibus premantur, stabant ad fugam preparati atque experjrti. Una res erat illis magno usui, quod campum omnem fossis prefoderant, aive ad defendendum majorem estum
a) In het hs. staat Adebbaldum.
b) In het hs. staat achter dit woord praeparant, met'een streep eronder ten teeken dat het niet moet worden gelezen.
c) In het hs. staat adciscunt.
d) In het hs. is dit woord aan den rand bijgeschreven.
e) In het hs. ia dit woord verbeterd uit audacter.
f) In het hs. is dit woord verbeterd uit editionibus.



62
maris, qui in plenilunio validior solet fieri, sive ad impediendum iter hostium. Quas cum dur»'-vidêretur difficile cum multitudine transeundas", jussit, ut qui signa ferebant redirent, et circuitis a) fossis in locis planis consisterent, ut si Frisii 6) "dimicare vellen t, eos excipiendi expeditior facultas esset. Et cum exercitus ducis c) signa referre cepissent, ortus est inter novissimos eorum clamor a quodam scelestissimo, propinquo predonum, dicens, ut quisque vite. sue oonsuleret, ducem in prima aeie impetu Frisiorum pressum fuga prelio cesgisse. Hac falsa farna per exercitum perlata, omnes in fugam versi sunt, et tanto timore sunt perterriti, ut nemine urguente in flumen se precipitarent. Multi confisi viribus acT naves transnatare cupiebant. Quas cum prehendissent et in eas summo studio ascendere conarentur, multitudine circumstipated) naves dimerse. sunt. Et eo modo plures pènerunt, quod'qUisque oarum suum et propinquum in mortis natatu peWclitasse conspiciens, dum subvenire illi vellet, circumfunditur innumerabile vulgus, navesque in profundum trabunt,'et sic pariter omnes suffocÉfci sunt. Pauci videntes he.c et timentes periculum suïïmersionis, et ut solet fieri, quod plerique in tali perturbatione non recipiunt miseration«m, ne simili modo perirent incitatis remis fugam-acoelerant. Complurese) vero metu et lassitudine et pondere armorum pressi sicuti cursu intrabant, ita sub aqua recti et exanimati stabant. At hi qui in munitione erant, cum viderent concursum fieri, et certatim se de littore in aquam/) precipitari, animadverterant eos perturbatos fugam inisse, et mox nutu et vocibus de fuga eorum Frisiis significare c^perunt. Dux vero videns fugam multitudinis, cum suis stabat stupefactus; fortissimi quo-
a) In het hs. staat circutriis. Pertz leest circulatis.
b) In het hs. staat Frisi.
e) In het hs. is dit woord verbeterd uit duos.
d) Pertz leest circumstipanle.
e) In het hs. staat Cum plures.
f) In het hs. zijn de woorden in aquam aan den rand bijgeschreven.



53
que, quorum cor ut leonum erat, ita pavore solutuma) est, ut loco in quo constiterant se movere non possent. Acciditque — nescio quo divino judicio — quasi inauditum miraculum a Domino 6), ut Fririi ex significatione oppidanorum evocatie) accurrerent et eos quasi saxi immobiles stantes interficerent; et ita Dei jussu sunt in suis membris obUgati, ut nemo ex tanta copia olarissimorum virorum manum stricto gladio ad resistendum erigeret, vel scutum ad se protegendum oppóneret. Quibus peremptis, celeri cursu pervenernnt ad litus, et complures d),lfuiper«ejji» dinem littoris in aqua manibus reptabant, jaculis confodiunt. Alii namque, dum ducem solum stare conspioerent, circumsistunt; set ille, consumpto spiritu, fortiter restitit, et missa pila excipit, unum tantum a tergo se inpetentem ****** nasta traicit. Quo exanimato, reliquorum impetum paMülum repressit. Interim predones ex oppido jam leti de victoria subito erumpunt, omnia cadavera mortuorum perequitant, illue ubi ducem a multitudine circumdatum cernebant contendunt. Quem cognitum, et jam in adversum os vulneratum et pene desperatum, statim ex periculo eripiunt et cum paucis captis in castellum perducunt, pedibusque ejus pro vol vuntur, «Sque se dedunt, obsecrant, ut rebus suis consulat et apud iditjeratorem et episcopum Adelbaldum pro" eis de negotio oonfecto interveniat. Quibus cum dixisset, omnia que, ab eo postularent sese facturum, tantum ut ipsum et ceteros qui superessent et capti erant illesos abire petmitterfent, responderunt, magnas" inimicitias e) parentum et propinquorum illorum qui occubuerant ipsos incurrisse; si impunitatem illius facti juramento sibi conftfment, ut nullam umquam vindictam ab ipsis exigant, sese facturos,
o) In het hs. is dit woord verbeterd uit solilum,
b) Pertz leest adeo.
c) In het hs. is dit woord, dat eerst was uitgevallen, tusschen de regels bijgeschreven.
d) In het hs. staat cum plures.
e) In het hs. staat immiticiat.



54
que, postularet, ostendunta). Cumque dux he,c laudaret, constituunt diem et locum, quando hec omnia fieri debeant. Illos autem qui capti fuerant usque ad inducias condictas in vinculis retinent; ducem abire perniittunt. Quoabeuute, irruerunt super occisos, et obliti omnis humanitatis, omnia corpora vestimentis exuerunt, ut nee pannum quidem relinquerent quo verenda tegerentur. De his quoque he,c feruntur, quod quedam corpora horum longe in altum ab incolis propter feto_rem expulsa, ab avibus et bestiis et marinis feris, que, cupidissime humanorum cadaverum sunt, illesa et intacta permanserint. Et dum iterum ad litus per e.stum proicerentur, per duo miliaria aut eo amplius candor eorum visus est, quasi litus candidissimis linteis esset expansum. Hoe quoque in ejus rei testimoninm dicatur, quocTnovem corpora illorum Kalendis Decembris, simul adhuc conligata, in quadam ripa sunt reperta, ita integra ut pene nulla putredo in eis investigari posset, quamvis cedes IV Kalendis Augusti facta fuisset-
(22.) De clerico Judaeo factob).
Superius') me promisi relaturum c) de illo apostata, qui relicta religione clericatus in d) perfidorum voraginem e) incidit Judeorum. Set in ipsa promissione exsolvenda totus contremesco, et horrentibus pilis capitis terrore concutior, diabolum potuisse homini persuadere, ut tantas sordes ausus esset contra Christum et sanctos ejus jactasse. Scripserat enim funestis litteris infelicissimus ille:
(23.) Scripta ipsius apostataef).
Quid contradicis justo, insipiens? Lege Abacuc prophetam, in quo Deus" dixit: „Ego sum Deus et non
a) Pertz leest oslenderunt.
b) In den cod. Laurent. ontbreekt dit opschrift, maar daar gaat nog een stuk vooraf, dat geheel overeenkomt met liber I cap. 7, zie aldaar.
c) In den cod. Laurent. staat Verum referre nunc volo.
d) In den cod. Laurent. staat im.
é) In den cod. Laurent. staat voragionem.
f) In den cod. Laurent. ontbreekt dit opschrift.
1) Liber I cap. 7.



N
mutor" *). Si ille secundum vestram maledictam fidem mutaretur et mulieri commisceretur, principium verborum suorum non esset veritas. Dixit Dominus o) ad Moysen: „Non enim videbit me homo, et vivere potest" 2). Quem filium hominis pretermisit? Dicit enim David propheta: „Nolite confidere in principibus, in filiis hominum b), in quibus non est salus" »). Et Ezechiel c): „Maledictus homo, qui confidit in d) homine et ponit carnem e) brachium suum; erit enim quasi mirice in deserto et non videbit fructum, cum venerit bonum""*). Quid contrahiscis, animal? Quem filium hominis pretermisit? Num Petrum et Johannem atque Martynum et alios demones, quos sanctos vocatis? In omnibus locis legitur Deus Israël et non est Deus gentium. Ubi est vester sensus? Dicit David6): „Memor erit Dominusƒ) in seculum testamenti sui, verbi, quod mandavit in mille generationes, quod disposuit id jf) Abraham, et juramenti sui ad Ysaac". Hoe est lex sua sancta et circumcisio, quam dedit Moysi servo suo.
(24.) Heinrici epistola K).
Respondere calumpnie tue., o Judee incredule, quam
a) In den coJ. Laurent staat Deus.
b) In het hs. is dit woord, evenals de vijf volgende, alleen door den beginletter aangeduid.
c) In den cod. Laurent. staat Ezechiel qui ab Hieremia hoe protuUt.
d) In het hs. volgt hier de letter d, welke echter door een punt er onder als niet geldig wordt aangeduid.
e) In het hs. volgt hier het woord suam, dat echter door een streep er onder als niet geldig wordt aangeduid.
ƒ) Dit woord, dat in het hs. was overgeslagen, is aan den rand bijgeschreven.
g) In den cod. Laurent. staat ab.
h) Dit opschrift ontbreekt in het hs., maar staat in den cod. Laurent. Pertz Ileeft er in zijn uitgave Heinrici epistola ad Wecelinum boven gezet.
1) Maleachi III, 6.
2) Exodus XXXIII, 20.
3) Psalm CXLV, 2—3.
4) Jeremia XVII, 5-6.
5) Psalm CIV, 8—9; cf. CX, 5.



Sé
ex blasphemo ore in Christum ejusque sanctos nunc voviter evomuisti, cuique in militia christiana instructo facile esset, si non faciMus esset saxa in mollitiem a) posse converti, quam corda vestra ad recipiendam veritatem discindi. Quippe cum et illa auctorem suum morieajfcm scissa recognoverint 6), et tarnen adhuc insensibilitas cordis vestri, quamvis elisa, quamvis prostrata, in duricia inveterate, iniquitatis perseveret, et licet per coeternam Dei sapientiam, qua mundus et mirabiliter est conditus et mirabilius reformatus, obstructum est os loqueuWW iniqua ') et iniquitas vestra mentita sit sibi *), toto seculo verbisque prophetarum et exemplis sanctorum eluceat, quam c) sit dampnata infidelitatis vestre. ceca impietas et quam glorificata assumpte in Christo mortalitatis infirmitas. Tarnen, quoniam adhuc non desperat de machinationibus suis Judaice malignitatis obstinata improbitas, et ad confutandam christianam religionem scelerato fastu inmurmurat, et per exempla patrum dictaque prophetarum stantem fiorentemque ecclesiam ipsa jam tociens devicta et omnino prostrata iterum ad certamen provocat, aggrediamur d) eos, dante et juvante ipsa Dei sapientia, verbo Dei, Dei filio, eoque primum lapide lapidea corda feriamus, quem Daniël3) propheta, ut dicitis e) vesjter, immo noster, vidit sine manibus de monte concidi et implere universum
a) In den cod. Laurent. staat molitiem.
b) In het hs. staat recognovert met een streepje boven de t. Pertz lost dit terecht op als recognoverunt, wat echter niet overeenkomt met het volgende perseveret. De cod. Laurent. heeft de juiste lezing recognoverint.
c) In den cod. Laurent. staat quamvis.
d) In het hs. staat agrediamur.
e) In het hs. is dit woord verbeterd uit dicatis.
1) Psalm LXII, 12.
2) Psalm XXVI, 12.
3) Daniël II, 34—35.



5|
munduma). De quo etiam et David dicit: „Eructavit cor meum verbum bonum"Idemque: „Dominus dixit ad me: filius meus es tu, ego6) hodie genui te" *). Idemque: „Omnia in sapientia fecisti" 3). Et Salomon: „Dominus possedit me initio viarum suarum" 4). Set quoniam non de eterna Christi nativitate c), in qua semper fuit patri equalis, set de temporali, in qua, sicut David 6) clamat, miqojatus est paulo minus ab angelis, coca. Judeo nobis sermo est, audiamus quid dicat, et objectioni ejus consequenter respondeamus. Dicis, Iudee.: „Quare contradicis justo, insipiens-?" Primum velim, mihi respondeas: Quem dicis justum, te aut prophetam? Si prophetam^assentior, tarnen in eo, quod illi me non contradicere ostendam, te mentitum esse jure convincam. Si vero te dicis justum, quem constat prius esse mentitum, nescio quo pacto obtinebis justitiam, quem mendacii polluit macula. Neque legis tue, congruenter simul poteris esse assertor et prevaricator dicentis: „Non loqueris contra proximum tuum falsum testimonium" 6). Quod si, uti premisi, prophete, non contradicam, cum ipse pro me dicat,!et .que. tu tibi contra me comparaveris arma, his tibi le.taljft infligam vulnera; quoniam intulisti proximo tuo falsum testimonium contra legis preceptum, legis incurres cl) reatum. Reatus
a) Hierop volgt nog in den cod. Laurent.: Att'enim: Aspiciebam in vitu noctis, et ecce in nubibus caeli filius hominis venit, et datum est ei regnum et honor: et omnes populi, tribus et linguae servient ex. [Daniël VII, 13—14]. Quid nunc infelix? Ecce filius hominis.
b) Van dit en de volgende drie woorden staan in het hs. alleen de beginletters.
c) In den cod. Laurent. staat navitate.
d) In den cod. Laurent' staat incurris.
1) Psalm XLIV, 2.
2) Psalm n, 7.
3) Psalm CIII, 24.
4) Spreuken VIII, 92.
5) Psalm VIII, 6.
6) Exodus XX, 16.



1
autem trahet te ad penam; pe,na vero perducet te usque ad mortem. Set videamus sequentia. / Infelix Judeeo), quem vocas insipientem? Num 6) nos credentes in crucifixum, qui factus quidem est vobis lapis offensionis et petra c) scandali?1) Quoniam quidem lapidem quem reprobaverunt edificantes, hic factus est in d) caput anguli. A Domino factum est istud, et est mirabilee) in oculis nostris2). Ergo nos insipientes, et vos sapientes estis? Tarnen per stulticiam predicationis jam mundi superbia/) cecidit et in frontibus regum crucis videtis tropheum. Quia que stulta mundi sunt, elegit Deus, ut confundat fortia8). Ac per hoe ljbenter amplectimur" stulticiam crucis Christi, quoniam credimusjr) nos perventuros ad gloriam Christi. Set quid surdo narro fabulam? Aut quid ceco appono lumen? Vel "Judeo evangelium predteo,? Redeamus ad sequentia. Inquis: „Lege Abacuc prophetam", non in quo, ut tu dicis, set per quem ipse Deus dicit: „Ego sum Deus et non mutor". Premisi tibi, Judee, testimonio Abacuc nullatenus me contradicere et non solum Abacuc, set et omnium prophetarum et legis h) documenta me dico suscipere, quia eum colo, qui non venit legem solvere *"), set adimplere *). Dixit Deus per Abacuc: „Ego sum" Deus et non mutor"; et hoe firmiter credit Christiana
a) In het hs. is dit woord verbeterd uit judex.
b) Pertz leest non; in het bus, staat een N met een streepje erbovende cod. Laurent. heeft num.
c) In het hs. staat petri.
d) Van dit woord en de twee volgende geeft het hs. slechts de beginletters.
e) Van dit woord en de drie volgende geeft het hs. slechts de beginletters.
f) In het hs. is superbia verbeterd uit sapientia.
g) In den cod. Laurent. staat qui credidimus.
h) In het hs. is de i van dit woord verbeterd uit t.
i) In den cod. Laurent. staat solvere legem.
1) 1 Petr. II, 8.
2) Matthaeus XXI, 42.
3) 1 Corinthe I, 27.
4) Matth. V, 17.



59
religio. Quod vero subsecutus es: „Si ille secundum vestram maledictam fidem mutaretur et mulieri commisceretur, principium verborum suorum non esset veritas"; quida) mirum est, cum cecus sis, si non vides lucem illam, quam non vident nisi qui mundo sunt corde1); immo cum etiam more frenetici contra medicum resilias et sanare te volenti maledicta et convieiaè) oppoiïas? Tam enim excelsa c) et profunda sunt incamationis Christi'' misteria, quomodo verbum Dei incommutabiliter apud Deum patrem, semper manens, carnem de virgine sumpsit naturamque nostram sue univit, quod nemo he,c capit, nisi qui spiritualiter sapit; nemo sapit, nisi Dep donante capiat; quo donante credit, qui nondum capit./,Nisienim credideritis", inquit propheta , „non intellegetis" *). Ergo credenti colligjtur meritum, videnti reddetur premium, quoniam si vides, non est fides. Quamdiu enimrf) peregrinamur in hujus mundi tenebris, fide mundantur corda eorum, qui Deum visuri sunt e). Hac itaque fide , qua Dei filius etiam hominis filius predicatur, quosdam vestrorum mundandos longe ante Deus predixerat per prophetam Ezechiel, dicens: „Et erit in novissimis diebus, effundam de spiritu meo super omnem carnem »), et effundam super vos aquam mundam, et mundabimini ab omnibus inquinamentis vestris, et ab universis idolis vestris mundabo vos, et dabo vobis cor novum, et spiritum novum ponam in medio vestri, et auferam cor lapideum de car'ne vestra, et dabo vobis cor carneum"4), et cetera; quibus evidenter
a) In het hs. staat ga" met een plat liggend streepje door de schacht van de d, het af kor tings teeken voor quod.
b) In het hs. staat hier cum vitia; in den cod. Laurent. convida.
c) In het hs. is de c van dit woord verbeterd uit o.
d) In het hs. is dit woord boven den regel bijgeschreven.
e) Hier eindigt de cod. Laurent.
1) Matth. V, 8.
2) Jesaja VII, 9, waar achter staat: si non credideritis, non permanebitis.
3) Joel H, 28; cf. Acta apostolorum II, 17.
4) Ezechiel XXXVI, 25—26.
Alpertus, De diversitate temporum. 7



60
ostenditur, in quibusdam vestrum abstulisse Deuè de cordibus velamen, ut spiritu Dei agente fide prepararentur corda multorum ad susoipiendam aquam salutaremJin emundationem omnium peccatorum; quosdam vero obcecari et in infidelitatis errore remansuros; sicut per alium prophetam scriptum est: „Excecans.excecabo corda eorum, ne videant lumen" >). Unde, o Judee, cum tu palpabilibus tenebris obcecatus sis, quomodo te putas posse advertere, qualiter Deus sine ulla sui comnmtatione mulieri, non ut tu, perfide, garris, commisceretur, set de carne mulieris corpus sibi fabricaret, quoniam divinitas verbi Dei in unitatem^ sibi persone. assumeret, ita ut nee divinitas "in carnis passibilitatem, nee humanitas in divinitatem transiret, essefque tarnen et filius Dei homo propter assumptum hominem, et filius hominis deus propter assumentem Deum. Predixerit tibi propheta: „Nisi credideritis, non intellegetis". Crede, et intellegis; et roga Deum, ut tollat velamen, ut auferat cor lapideum. Rogamus etiam et nos pro vobis, invitis vobis. Set quoniam Judeus nee rationem recipit nee predicationem, nisi Deusa) tollat velamen — scio enim ejus cervicem durissimam —, occurramus ei oraculis prophetarum", ut vel sic credat, vel sic"confusus recedat. Quod 6) carnem Christus c) de virgine esset sumpturus, predixit Esaias: „Ecce virgo concipiet in utero, et pariet filium, et vocabitur nomen ejus Emmanuel" *), id est nobiscum Deus. Quod de tribu Juda esset nasciturus et spiritu Dei replendus, idem d) ipse ait: „Exiet virga de radice Jesse et flos de radice ejus ascendet, et requiescet super eum e) spiritus Domini, spiritus sapientie et
a) In het hs. staat nisi Deus twee maal.
b) In het hs. staat quid.
c) In het hs. staat Christo.
d) In het hs. staat id est.
e) In het hs. staat eam.
1) Jesaja VI, 10.
2) Jesaja VII, 14.



61
intellectus, spiritus constni'et fortitudinis, spiritus scientie. et pietatis, et replebit o) eum b) spiritus timoris Domini" Quod inter homines conversari deberet, predixit Jheremiasï „Hic Deus noster, et non estijnabitur alius preter eum"; et post pauca: „Post hec in terris visus est, et cum hominibus conversatus est"i). Quod pro nobis pati deberet, item Esaias: „Vulneratus est propter iniquitates nostras" 8). Et multa alia de illo protulerunt, quibus aperte edocetur, omnem dominicam conversationem inter nos a tempore incamationis usque ad ascensionis concordare testimoniis illorum. Quod contra he,c dicis, sceleste? nisi forte opponas mendacium, quod ex patre tuo diabolo est; sicut idem Dominus noster Jesus Christus dixit: „Vos ex patre diabolo estis, et opera patris vestri facitis" 4). Ecce quoniam ratione et exemplis responsum est tibi breviter, quod Deus inmutabilis permanet, et tarnen carnem sumpsit ex virgine. Nunc ad sequentia redeamus. Dixit Deus ad Moysen: „Non enim videbit me homo et vivere potest". Hic interrogo, Judee, qui semper sequeris occidentem litteram et non vivificahTem spiritum, quomodo putas posse hominem videre Deum, an non posse putas? Si posse, utrum corporalibus oculis, an mente? Si corporalibus oculis c), absurdum satis videtur; siquidem cum ille incifcümscriptus"" spiritus nee mole distenditur, nee loco contiftêtur, nee tempore movetur, a^e^omnia late patgt., quam infirmus sit humanus intuitus. Si mente, non videtur impossibile, si tarnen muncta. Promissum nobis enim est: „Beati mundo corde, quoniam ipsi Deum videbunt' 6). Si non posse, quomodo erit verum, quia
a) In het hs. staat replevit.
b) In het hs. staat eam.
c) Oculis, dat in het hs. was overgeslagen, is aan den rand bijgeschreven.
4) Jesaja XI, 1—3.
2) Baruch III, 36, 38.
3) Jesaja LUI, 5.
4) Johannes VIII, 44.
5) Matthaeus V, 8.



62
dictante veritate David dixit: „Querite Dominum et confirmanini; querite a) faciem ejus semper" *). Num non hominibus loquebatur David, quorum mentes ad exquirendam Domini faciem excitabat? Nam quidnam^yejótas et preco veritatis dissentient? Non plane quidem intellegentitTus. Item quero, si videre homo Deum possit et vivere, annon? Si videre potest et vivere, quomodo erit verum, qfrTJd Deus dixit: „Non enim videbit me homo et vivere potest". Si vero non potest, ut hoe verum esse possit, quomodo erit verum, quod Jacob dixit: „Vidi Dominum facie ad faciem, et salva facta est anima mea" *); et Esaias: „Vidi Dominum Sabaoth oculis meis" Quomodo predicabunt contraria et veritas et prophete, veritatis? Set quoniam stoliditas vestra in vetustate littere. et non in novitate spiritus*ambulabat, ex eo~ce.ci incurritis offendiculum, unde luminis possetis habere ducatum. Ac per hoc"nos, qui eterni luminis suscepimus veritatem, Judaice. cecitatis discindamus errorem, ut et fidelibus mentibus proposite questionis pateat veritas, et illi audier^tes non intellegant, et videntesö) ceci fiant. Dixit Deus ad Moysen: „Non enim videbit me homo et vivere c) potest ," quod ita intellegi potest: Quamdiu homo in isto mortali corpore, quod corrumpitur et aggravat animam, vivit, Deum videre non potest sicuti est in natura divinitatis, nee corporeis oculis nee ipsa etiam mente, quamvis munda et ab omni pene vitiorum labe purgata. Que. etsi in divina jam sit contemplatione, minus tarnen habet ad summam, quod aliquam maculam contrahit ex mortalitate, et ideo homo Deum non potest videre et vivere, quousque
a) Van dit en de volgende drie woorden heeft het hs. alleen de beginletters.
b) In het hs. is videntes verbeterd uit videntiuus.
c) In het hs. is vivere verbeterd uit videre.
1) Psalm CIV, 4.
2) Genesis XXXII, 30.
3) Jesaja VI, 5.



63
secundum hominem vivit, et secundum Deum a) minime, et sibi non moritur, ut vivat Deo. 'Set quomodo in regione mortis, ut ita dicam, mortaliter vivens, Deum, qui vera vita6) est, et homo videret aut quereret, nisi misericorditer inclinata vita ad mortuos descendisset? Mortui enim eramus, ex quo a facie Dei ex illa prima prèvaricatione in Adam omnes cecidimus. Quapropter, miserata mortalitatem nostram c) diabolica fraude deceptam, ad nos vita velata carne descendit, quia non aliter inaccessIEIem lucem infirmitas carnis ferre valeret, nisi eadem vita- carne se velaret, per oppositionem carnis monstraret nobis lucem Deitatis, quod quasi jam factum Esaias d) ante predixit: „Habitantibus in regione umbre mortis lux orta est eis" Hanc ergo lucem uterque Jacob et Esaias non corporalibus oculis, set spiritualibus vidit. Atque ex hac visione in vocem exultationis alter e) eorum prorumpit, dicens: „Vidi Dominum facie ad faciem, et salva facta est anima mea". Intellexerat enim, Deum dixisse ad Moysen: „Non enim videbit me homo et vivere potest"; quasi de salute anime sue desperasset, si non per prophetie miBterium/") Deum, qui ab homine videri non poterat, per assumptionem carnis videri posse cognosceret. Unde, quia vidit, clamavit: „Vidi Dominum facie ad faciem, et salva facta est anima mea", et in spem salutis assumpsit; unde per assumpte. mortalitatis speciem salutem, èxpectationem mundi, per carnis sue probationem venturam mundo cognovit. Quod etiam in benedictione filiorum predicendo expressit, dicens: „Non auferetur sceptrum de Juda et dux de femoribus ejus, donec veniat, qui mittendus
a) In het hs. is Deum overgeslagen.
b) In het hs. is vita verbeterd uit vite.
c) In het hs. staat nostra.
d) In het hs. staat Easaias.
e) In het hs. is alter verbeterd uit aliter.
f) In het hs. stond testimonium, maar dit is doorgehaald en aan den rand is misterium bijgeschreven.
1) Jesaja IX, 2.



54
eet, et ipaea) erit expectatio gentium" *). De quo etiam Esaias ait: „Super quem continebunt reges os suum; ipsum gentes depreeabuntur" 2). Nunc quid b) contradicis, Judee, cur vocas nos animalia? Ecce nos animalia ejus, de quo dixit Abacuc: „In medio duum animalium cognosceri8". Non, ut tu improperas, hiscimus, set ut rationabilia animalia respondemus. Quod vero proseeutus es, dixisse David: „Nolite confidere in principibus, in e) filiis hominum, in quibus non est salus", ac per hoe nullum filium hominis pretermisisse, ut ex prophete testimonio injuriam clam videaris facere Christo — set aperte servos ejus blasphemas, quasi non injuria servi ad contemptum rëspiciat Domirii —, respondemus ad hec dicentes cum propheta: „Muta fiant labia dolosa, que locuntur adversus justum iniquitatem in superbia d) et in abusione".3) Etspem nostram in hominem non ponimus set in Deum et in Christum ejus, quem Deum et hominem veraciter credimus, eumque Deum et Dei filium esse, prophetarum vestrorum e) testimoniis comprobavimus ƒ). Petrum vero et Johannem atque Martinum non demones, set expulsores demonum fideliter confitemur, et hoe verum esse certis indiciis usque hodie cernimus, non in eis spem nostram ponentes, set spem nostram apud Deum eorum intercessionibus commendantes. Quod vero dixisti: „In omnibus locis legitur Deus Israël et non Deus gentium", refellit te Deus per David, dicens ad filium: „Postula a me, et dabo tibi gentes here-
a) Van dit woord en de volgende drie staan in het hs. alleen de beginletters.
6) In het hs. staat qd met een streepje door de schacht van de d, het afkortingsteeken van quod.
c) In het hs. staan van dit woord en van de volgende zeven alleen de beginletters.
d) In het hs. is dit woord uitgevallen.
e) In het hs. staat vestrarum.
f) In het hs. staat cum probavimus.
1) Genesis XLIX, 10.
2) Jesaja LH, 15; XI, 10.
3) Psalm XXX, 19,



65
ditatem «) tuam et possessionem tuam terminos terre1'1); idemque ad Abraham: „In semine tuo benedicentur omnes tribus terre," 2). Si vero gentes hereditas Dei sunt, nescio, qualiter non sit Deus earum, cujus hereditas sunt. In hoe namque, quod sub requisitione nostri sensus innectis, memorem fieri dominum testamenti sui, verbi, quod mandavit in mille generationes, quod disposuit ad Abraham, propinquius tuo noster sensus veritati concordat. Quomodo hic intellegis: „in mille generationes?" Si replices generationes ab exordio mundi, non invenies mille. Set quia in scripturis sacris sepe finitum pro ihfinito ponitur, mille generationes omnes generationes accipiende, sunt, ut consequenter verum sit juramentum ad Abraham dispositum: „Quod in semine tuo benedicentur omnes gentes", id est in Christo.
a) Van dit en de volgende zes woorden geeft het hs. alleen de beginletters.
1) Psalm II, 8.
2) Genesis XXII, 18.






INDEX VAN PERSOONS- EN PLAATSNAMEN.
A.
Adalbero II, bisschop van Metz, VII, VIII. Alberada, vrouw van Waltgerus, comes, 12. Adela, vrouw van Balderik, XXX, XXXIV,.5—9, 31, 32,
38, 40, 42, 43, 45.
Adelbold, bisschop van Utrecht, XXIII, 10 , 30 , 33 , 34,
39, 40, 43—45, 51—54. Aken, 9.
Amalrada, zuster van koningin Mathilde, moeder van
bisschop Theodericus I van Metz, x"x"XTT, Ambargan, zie Hastfala.
Anselmus, auteur van de Gesta pontificum Trajectensium
et Leodiensium, VI. Ansfried, bisschop van Utrecht, VIII, IX, XXV, XXIX,
XXXIH, 14—24. Arezzo, Bisschop van, zie Immo. Amulf I, graaf van Vlaanderen, XXXVI.
„ II, graaf van Vlaanderen, XXXVI. Arnulf, graaf van Holland, „comes Gandensis", zoon van
graaf Dirk H van Holland, XXXVI. Aspel (Aspola), ten noordoosten van Rees, 30, 89, 40.
B.
Balderik, echtgenoot van Adela, XXIH, XXIX, XXX,
XXXIV, 5 , 6 , 8 , 9, 12 , 27—49. Balderik, bisschop van Utrecht, x~x~x~TTT. Balduinus (Baltuvinus), bisschop van Utrecht, 17.



68
Beieren, zie Hendrik.
Bernhardus, dux, XXIH, XXXV, 43, 45, 46,48. Bedoeld
is hertog Bernhardus II van Saksen. Bertoldus, zoon van Lotharius van Walbeek, markgraaf
van de Noordmark, XXXI, 46. Betuwe, XXXIII. Betuwe, Graaf in de, zie Ricfried. Bonngau, XXXIII. Bourgondië, XXVIII; 43, 45, 46. Bourgondië, Koning van, zie Ruodoldus. Brabant (Bratuspantium), 15, 16, 38, 39. Britanni, XXVII, 50.
Bruno, eerste gemaal van Gisela, in derde huwelijk met
keizer Koenraad II verbonden, XXXV. Burchard, bisschop van Worms, V, VI, XXH, XXIH,
XXIX, 1, 3, 4.
C.
Calabrië, XXVIII.
Chuono Wormatiensis, dux Francorum, zie Koenraad de Jonge.
Constantinus, abt van het St.-Syrnphorianusklooster te
Metz, V—VIII, XXV, XXVI. Cuonradus dux, zie Koenraad de Jonge.
D.
Deodericus, zie Theodericus.
Deventer, XXXII.
Dirk, zie Theodericus.
Dodo, zie Ricfried.
Drente, Graaf in, zie Everhard.
Duffel, XXXIH.
Duffelgau, Graaf in, zie Erenfried.
E.
Egbert (Ekbertus), unioculus, zoon van Wichman, broeder van hertog Herman van Saksen, XXXIV. „ , graaf in Westergo, XXXV.



09
Elten, Abdij te, XXXII, 9.
„ Abdis van, zie Liutgardis. Elzas, Graaf in den, zie Gerhardus Mosellen sis. Engeland, XXVII, 50.
Erenfried (Irenfried), graaf in de Hettergau, Duffelgau,
Mühlgau, XXXm, XXXIV. Eva, schoonzuster van keizer Hendrik II, 5. Everhard, vader van bisschop Theodericus I van Metz,
graaf in Drente en in Salland, XXXII. Everhard, zoon van een broeder van bisschop Theodericus I
van Metz, XXXIII. Everhardus (Eworhardus) dux, Saxo, filius Meginardi,
XXXI, XXXII. Evesa, moeder van Everhardus Saxo, XXXII.
F.
Pófculnus, abt van het St.-Vincentius klooster te Metz, VI. Frisii, 49—54.
G.
Ganipe, zie Gennep.
Gembloux, Sigebert van, VI, XXV, XXVI. Gennep (Ganipe), XXXIV, 33.
Gent, comes Gandensis, zie Arnulf, Theodericus III. Gerberch, vader van Wichman, graaf in Hamaland, XXXII.
Gerhardus, Mosellensis, graaf in den Elzas, 5, 28, 30, 39, 40, 47—49.
Gerulf, comes Fresonum, stamvader der Hollandsche
graven, XXXV. Gevehardus, echtgenoot van Godizo's weduwe, 39—41,
48—49.
Godfried, hertog van Neder-Lotharingen, XXVLH, XXX,
XXXVH, 39 , 48 , 51—54. Godfried, Noorman, XXXII.
Qodfiried, praefect, graaf in de Hettergau, XXXIV, 6,11,
12, 27, 33, 35, 36. Godizo, Richizonis filius, 6, 30, 33. Groningen, XXXI.



70
H.
Hamaland, Graaf in, zie Wichman. Hastfala sive Ambargan, pagus, XXXV. Heiligenberg, vroeger Hohorst, klooster bij Amersfoort, XXVI, 20.
Heimbach (Hengibach) in den Eifel, XXX, 39 , 40, 47, 48.
Hendrik (Heinricus, Henricus), II, keizer, X, XLX, XXIII, XXIV, XXVIII—XXX, XXXVI, 5, 9—11, 16, 17, 30—36, 39, 43-47, 49—51, 53. „ , auteur van de Epistola ad Wecelinum, VI, X, XIH, 11, 55.
„ , hertog van Beieren, hoofd der samenzweerders na den dood van keizer Otto H, XXVHI; elders „quidam Noricus nomine Henricus" genoemd, XXX. Bedoeld is Hendrik „de twistzoeker", de vader van keizer Hendrik II. Hengibach, zie Heimbach.
Heribert, aartsbisschop van Keulen, 5 , 30 , 47, 48. Herman, hertog van Saksen, XXXIV. Hettergau, XXXIH.
„ , Graaf in de, zie Erenfried, Godfried. Hildegardis, dochter van Arnulf I van Vlaanderen, vrouw
van graaf Dirk II van Holland, XXXVI. Hohorst, later Heiligenberg, klooster bij Amersfoort,
XXVI, 20. Holland, Graafschap, XXXVI, XXXVII.
„ Graaf van, zie Arnulf, Theodericus. Hrenum, zie Bijn. Huy, Graaf van, XXXIII.
I.
Immed, eerste echtgenoot van Adela, vrouw van Balderik, XXX, 8.
Immo, diaconus te Worms, later bisschop van Arezzo,
broeder van Alpertus Mettensis, XXVII, 1. Irenfried, zie Erenfried, Victor Yrmifridus. Italië, 12.



71
K.
Keldagau, XXXIII. Kennemerland, XXXV. Keulen, 39.
Keulen, Aartsbisschop van, zie Heribert.
Koenraad II, keizer, XX, XXVII.
Koenraad, vader van Koenraad den Jonge, XX.
Koenraad de Jonge (dux Cuonradus, elders Chuomo
Wormatiensis dux Francorum genoemd), X XIX,
XX, 11.
L.
Lambert (Lantbertus), graaf van Leuven, XXX, 16
28 , 30. Lek (Laica), 13.
Leuven, Graaf van, zie Lambert. Liutgardis, abdis te Elten, 6—8, 40.
„ , weduwe van graaf Arnulf van Holland, XXXVI. „ van Vlaanderen,1 vrouw van Wichman, graaf in Hamaland, XXXII. Lotharius, koning van Frankrijk, XXVIII.
„ van Walbeek, markgraaf van de Noordmark, XXXI.
M.
Maas, 28. Maasland, XXXV.
Mathilde, Koningin (tweede gemalin van Hendrik I)
XXXH, XXXIV. Megenhard, pater Gerberch, XXXI, XXXn. Meinwereus, bisschop van Paderborn, XXX. Merwede, 11, 49. Metz, XXVI, XXVH, 10.
„ , Bisschop van, zie Adalbero, Theodericus.
„ , St.-Symphorianusklooster te, abt Constantinus, VI.
„ , St.-Vincentiusklooster te, abt Folcuinus, VL Monreberg (Munna), bij Calcar tusschen Cleve en Xanten,
28, 29, 31, 37—89, 46—48. Mosellensis, zie Gerhardus.



72
Mühlgau, XXXIII.
„ , Graaf in de, zie Erenfried. Munna, zie Monreberg. Munster, Bisdom, XXXI, XXXIV.
N.
Naarden, XXXI. Noormannen, XXIX, 11—14. Nijmegen, XXIX.
n » Rijksdag te, 18 December 996, 9.
„, April 1018, XXIII, XXIX, 47, 49.
0.
Otto II, keizer, XXVIII. „ III, keizer, 8, 9, 12.
P.
Paderborn, Bisschop Meinwercus van, XXX. Paulus Diaconus, VIII.
R.
Radbod, bisschop van Utrecht, XXXII.
Ricfried, alias Dodo, graaf in de Betuwe, vader van
bisschop Balderik van Utrecht, XXXIII. Rome, 31.
Ruodoldus, rex Burgundionum, 45. Rijn, XXXI, 5, 13, 24, 29, 30, 37.
S.
Saksen, Hertogen van, XXXIV; zie Bernardus, Herman. Salland, Graaf in, zie Everhard. Sefluche, zie Zifflich.
Sigebert van Gembloux, VI, XXV, XXVI.
ta-tul T.
Theodericus I, Mettensis episcopus, VI—VIÜ; Xdtlv^XXVIH, XXX, XXXII, XXXIII.



n
Theodericus II, Mettensis episcopus, VII, VUB, XXIV. „ I, graaf van Holland, zoon van 6«rulf, XXXV. „ II, graaf van Holland, XXXVI. „ III, graaf van Holland, comes Gandensis, b SLXX, XXXI, XXXVI. Thorn, Abdis van het vrouwenklooster te, dochter van
bisschop Ansfried van Utrecht, 23, 24. Tiel, XXVII—XXIX, XXXVI, 12, 49, 50.
„ , Monasterium S. Walburgk te, 12. Trajectum, «ie Utrechte d
U.
Unruoch, comes, 12, 23.
Uplada tusschen Nijmegen en Elten, XXIH, 41, 43—45.
Niet bedoeld is Opladen bij Dusseldorf. Utrecht, 14 , 23 , 24 , 43.
„ , Bisschoppen van, XXXV; zie Adelbold, Ansfried,
Balduinus, Radbod. „ , Dom te, XXIV, 24. „ , St.-Paulusabdij te, VIH, IX, XXVI. „ , Monnik in de St.-Paulusabdjj te, XXV. „ , Portus, 14.
V.
Victor Yrmifridus, elders „Irenfridus comes" genoemd,
XXXIH, XXXIV. Vlaanderen, Graaf van, XXXVI; zie Arnulf I en Arnulf II. Vlaardingen, Slag bij, in 1018, XXXVII, 51—54.
W.
Waal, 12.
Waldburga, S., XXVIL
Waldger (Waltgarius), zoon van Gerulf comes Fresonum,
XXXI, XXXV. Waltgerus, comes, stichter van het klooster St.-Walburgis
te Tiel, 12.
Wecelinus, Cuonradis ducis clericus, VI, IX, X, XIX XX, 11. '



74
Wenden, 10.
Werner, markgraaf van de Noordmark, XXXI.
Weser, XXXIV.
Westergo, Graaf in, zie Egbert.
Wichman, graaf in Hamaland, stickter van de abdij te Elten, XXXII, 5, 6.
„ , zoon van Wichman, graaf in Hamaland XXXII, XXXIII.
„ , broeder van hertog Herman van Saksen, XXXIV.
„ , zoon van Wichman, broeder van hertog Herman van Saksen, XXXIV.
„ , zoon van Egbert unioculus en kleinzoon van Wich man, broeder van hertog Herman van Saksen, XXIX, XXX, XXXIV, XXXV, 5, 11, 27-49.
Worms, Bisschop van, zie Burchardus. „ , Diaconus te, zie Immo.
Y.
Yrmifridus, zie Victor. IJssel, XXXI.
Z.
Zulpichgau, XXXIII.
Zifflich (Zyfflich, Sefluche), XXX, 48.