GESCHIEDKUNDIGE ATLAS
VAN
NEDERLAND



COMMISSIE VOOR DEN GESCHIEDKUNDIGEN ATLAS.
Dr. P. J. Blok (Voorzitter), Leiden. Dr. W. A. F. Bannier, Utrecht. Dr. A. A. Beekman, Den Haag. Dr. H. Blink, Den Haag. Dr. H. Brugmans, Amsterdam. Dr. I. H. Gosses, Groningen F. A. Hoefer, Hattem. Mr. Dr. J. C. Overvoorde, Leiden. J. C. Ramaer, c.-i., Den Haag.



GESCHIEDKUNDIGE ATLAS |
van
NEDERLAND
DE MARKEN VAN DRENTE
GRONINGEN OVERIJSEL EN GELDERLAND
Eerste Aflevering
I. Dk Drentsche Marken, door Jhr. Mr. B. M. de Jonge van Ellemeet II. De Groningsche Marken, door Mr. J. G. C. Joosting
's-gravenhage
MARTINUS NIJHOFF 1920



tam
SI



INHOUD
Bladz.
Algemeene opmerkingen bij den geschiedkundigen atlas 8
I. DE DRENTSCHE MARKEN 11
Gemeente Zuidlaren 16
Marke Midlaren 16, Zuidlaren 16.
Gemeente Anloo ; . 17
Marke Schipborg 17, Gasteren 17, Anloo 18, Annen 18, Anderen 19, Eekst 19.
Gemeente Gieten 20
Marke Gieten 20, Bonnen 21.
Gemeente en Marke Gasselte 22
Gemeente Borger 23
Marke Drouwen 23, Borger 24, Buinen 24, Westdorp 25, Ees 25.
Gemeente Odoorn . 25
Marke Odoorn 25, Eksloo 26, Vatte 27. Gemeente Sleen 28
Marke Noord-Sleen 28, Zuid-Sleen 29, Erm 29.
Gemeente Emmen 30
Marke Weerdinge 30, Roswinkel 31, Emmen en Westenesch 32, Noord- en Zuid-Barge 33.
Gemeente en Marke Schoonebeek 35
Gemeente en Marke Peize 36
Gemeente en Marke Eelde 36
Gemeente Vries 37
Marke Bunne en Winde 37, Donderen 38, Ide 39, Zeien 39, ter Aard.40, Ree 40, Vries 40, Tinaarloo 41, Zeegse 41, Oude Molen 41, Taarloo 42.
Gemeente Assen (en gedeeltelijk Smilde) 42
Marke Witten 42, Assen 44, Peeloo 44, Loon 44, Anreep 45.
Gemeente Rolde 46
Marke Balloo 46, Deurze 46, Nijlande 47, Rolde 47, Amen (en Ekehaar) 48, Grolloo 48, Schoonloo 49. .
Gemeente Westerbork 50
Marke Zwiggelte 50, Elp 50, Westerbork en het Broek 51, Orvelte 53. Gemeente Zweeloo 54
Marke Wezep 54, Zweeloo 55, Aalden 55, Meppen 55, Benneveld 56. Gemeente Oosterhesselen (en gedeeltelijk Hoogeveen) .... 56
Marke Gees 56, Zwinderen 58, Oosterhesselen 58.
Gemeente Dalen 59
Marke Wachtum 59, Dalen 59. Gemeente en Marke Coevorden 60



6
Gemeente Roden 61
Marke Roden 61, Steenbergen 63 Lieveren 63.
Gemeente Norg ' 64
Marke Een 64, Langeloo 64, Veenhuizen 64, Norg, Zuid- én Westervelde 65, Peest 67.
Gemeente Beilen (en gedeeltelijk Smilde) 68
Marke Halen 68, Hijken 69, Brunsting 69, Beilen (en de Kluft) 70, Holte 71, Spier 71, Wijster 72, Drijber 72.
Gemeente Dwingeloo (en gedeeltelijk Smilde) 73
Marke Leggeloo 73, Eemster 74, Dwingeloo 75, Lee (en Leebroek) 75.
Gemeente Ruinen (en gedeeltelijk Hoogeveen) 76
Marke Ansen 76, Ruinen 76, Geusinge 77, Oldenhave 77, Hees 76, Pesse 78, Echten 79.
Gemeente Zuidwolde 79
Marke ten Arloo 80, Steenbergen 81, Veningen 81, Kerkenbosch 62, Bloemberg 82, Drocht 82, Bazuin 83, Linde 83, Nolde 83.
Gemeente Diever (en gedeeltelijk Havelte en smilde) 84
Marke Diever 84, Wapse 84, Wittelte 85. Gemeente Vledder 86
Marke Doldersum 86, Vledder 86, Nijensleek 86.
Gemeente Havelte 87
Marke Uffelte 87, Havelte 88.
Gemeente Nijeveen 88
Marke Nijeveen 88, Kolderveen 89.
Gemeente Meppel 89
Marke Meppel 89, Oosterboer 89.
Gemeente Ruinerwold 90
Marke(n) Buddingewold en Haakswold 90, Weerwille 91, Broekhuizen 92.
Gemeente de Wijk 92
Marke de Schiphorst 92, Dikninge 93, de Wijk 93, de Haalweide 93, de Stapel 94, Koekange 94.
II. DE GRONINGSCHE MARKEN 95
DE MARKEN IN WEDDE EN WESTERWOLDE. . - 103
De marken in het kerspel Wedde 105
De beide Wedder marken, de marke van Hoorn, de marken van Morige.
De marken in het kerspel Onstwedde 110
De marke Onstwedde, de marke Wessinghuizen en de Hofte, de marke ter Wupping, de marke Smeerling, de marke Veenhuizen.
De marken in het kerspel Vlagtwedde 122
De marke van Veele, de marke Vlagtwedde, de marke Ellersinghuizen, de marken Weende, de marke Weende, de marke van Wollinghuizea, de marke Jipsinghuizen.
De marken in het kerspel Sellingen 137
De marke Sellingen, de marke Laude, de marke ter Haar.
De marken in wolt en Groningen 142



7
De marken in het kerspel Noordlaren 144
De marke Noordlaren, de marke Grimmen.
De marken in het kerspel Haren 148
De marke Haren, de marke Onnen, de marke Dilgt. De marken in het kerspel Groningen 152
De marke Helpman, de marke Groningen.
De marken van vredewold 154
De marken in het kerspel Midwolde 154
De marken Midwolde. SLOTOPMERKING '56



ALGEMEENE OPMERKINGEN BIJ DEN GESCHIEDKUNDIGEN ATLAS.
Bij de samenstelling van dezen historischen atlas is voor de geografische vormen van Nederland tot grondslag genomen de Topografische Kaart des Rijks van het Ministerie van Oorlog. Bekend toch is, dat de kaarten van vóór de Krayenhoffsche opname wat de vormen betreft min of meer, de meeste zelfs zeer veel te wënschen overlaten. Slechts enkele zijn in dit opzicht vrij goed te noemen, zooals die van het Hoogheemraadschap Delfland van 1712 door Cruquius, die van de Uitwaterende Sluizen van Kennemerland en Westfriesland van de 18e eeuw en een paar andere.
Toch geven vele andere kaarten aanwijzingen, waarvan met vrucht gebruik is te maken, als nl. de bedoeling van het voorgestelde duidelijk is. Waar oriënteering en vormen onjuist zijn, kunnen die dan naar de Topografische Kaart worden verbeterd.
Intusschen doet zich, wat het teekenen van historische kaarten van Nederland aangaat, eene moeilijkheid voor, die voor dergelijke van het buitenland in 't geheel niet of slechts' in geringe mate bestaat, de moeilijkheid nl. die het gevolg is van de aanhoudende veranderingen van den bodem en de wateren in de lage alluviale helft des lands. De natuurlijke gesteldheid van de Rijnprovincie b.v. was in 1300 juist dezelfde als in 1880, op eene weinig beteekenende verleggingof afsnijding van een riviervak na, zoodat in een geschiedkundigen atlas van dat gewest de historie altijd op dezelfde geografische kaart kan worden ingeteekend.
Niet alzoo wat Nederland betreft. Vooral de groote veranderingen in de middeleeuwen in den loop der benedenrivieren in Holland, de tijdelijke en blijvende landverliezen en de gedurige bedijkingen en herdijkingen van gronden, zoowel in het zuidwesten als in het noorden des lands, zijn oorzaak, dat reeds een gering verschil in tijd



9
wijzigingen meebrengt in de kaart. En dikwijls zeer belangrijke wijzigingen.
Deze atlas nu heeft vele voorstellingen te geven op staatkundig, rechterlijk en kerkelijk gebied, die nagenoeg alle op verschillende tijdstippen vallen, waarop dus ook de physische gesteldheid des lands verschillend was. Ik heb er aan vastgehouden, ook al had dit met het doel der kaart niets te maken, die gesteldheid altijd zooveel mogelijk in overeenstemming te doen zijn. met het tijdstip der voorstelling.
Dit geldt echter alleen voor den tijd na 1300 a 1350. Van vóór dien tijd bezitten wij te weinig gegevens om daaruit een eenigszins groot gedeelte der kaart met eenige zekerheid te kunnen construeeren. Voorstellingen van oudere tijden, waarvan enkele ook in dezen atlas voorkomen, zijn meer te beschouwen als veronderstellingen, die trachten zooveel mogelijk de werkelijkheid nabij te komen.
Bedoelde moeilijkheid komt grootendeels neer op de beantwoording der vraag: Welke waren op dat tijdstip de juiste oever- en kustlijnen? Tk heb daarvoor overal genomen de hoogwaterlijn. De laagwaterlijn, dus ook de bij ebbe droogvallende gronden, te teekenen zou zelfs voor vele kaarten van het begin der 19e eeuw nog niet mogelijk zijn, — althans zoo deze op eenige nauwkeurigheid mochten aanspraak maken.
Ook heb ik gemeend overal de buitendijken (langs zee en open rivieren) te moeten teekenen. Zonder deze toch zou in de eerste plaats de voorstelling van den natumlnmdig-aardrijkskundigen toestand onjuist geworden zijn: dan zouden nl. geheel afgesloten binnendijksche wateren tot rivierarmen of open riviertakken of tot getijrivieren zijn gemaakt, een valsch beeld dus. Daarom zijn de binnendijksche en de buitendijksche wateren ook met twee verschillende kleuren — op deze kaart resp. zwart en blauw — aangeduid. Maar ook de waarde, het gebruik, de geschiktheid voor nederzettingen, enz. van de bedijkte landen en van de nu en dan aan overstrooming blootgestelde buitengronden zijn in 't algemeen zoo verschillend, dat ook voor den geschiedkundige de kennis van het onderscheid van die beide soorten van gronden wel degelijk van belang kan zijn.
Voor het overige meen ik te kunnen verwijzen naar de verklaring op de kaarten zelve en naar den daarbij behoorenden tekst.



10
Op deze Markenkaart van Drente, Westerwolde, enz. Zijn de marken ingeteekend op den tegenwóordigen toestand van die gewesten; het was niet mogelijk om eenig ander tijpstip te kiezen waarop de markenindeeling meer eigenaardig zoü kunnen worden voorgesteld. Men bedenke dus dat vóór het begin der 17e eeuw (Semslinie) de noordoostelijke grens van Drente verder naar de Groningsche zijde lag.
Alle water i$ op deze kaart blauw gekleurd.
A. A. B.



t
DE DRENTSCHE MARKEN






Ter inleiding van den hierna volgenden tekst zou door mij kunnen worden volstaan met verwijzing naar mijn opstel, getiteld: de Drentsche Marken-Organisatie, opgenomen in de Bijdragen voor Vaderlandsche Geschiedenis en Oudheidkunde Ve reeks deel VI en daarvan in het bijzonder de bladzijden 5—17. Intusschen komt het mij voor de gebruikers der kaart geschikter voor het daar meegedeelde, voorzoover onmiddellijk de bewerking der kaart rakend, bier zeer in het kort samen te vatten.
Bij de samenstelling der kaart is als punt van uitgang aangenomen de toestand, zooals die bestond ten tijde van de invoering van het kadaster (1811—1828); slechts in zeer enkele gevallen moest bij gebreke van beter met nog recentere verhoudingen worden rekening gehouden. Ten tijde toch van die invoering was de marken-eigendom in Drente nog zeer omvangrijk: hoewel reeds bij den aanvang der 19e eeuw onder Coevorden, Eelde, Hoogeveen, Meppel, Nijeveen, Peize, Ruinerwold en Smilde de marken tot het verleden behooren, staat nog in 1839 115.296 H.A. grond op naam van markegenooten tegenover 150.982 H.A. eigendom van particulieren, domeinen en gemeenten — dus nog de kleine helft der geheele provincie.
Van de kadastrale stukken verdienen in het bijzonder de aandacht de processen-verbaal van grensbepaling der gemeenten, of meer nog de daarmede onmiddellijk samenhangende processen-verbaal van verdeeling der gemeenten in sectiën. Bij die laatste indeeling toch had de landmeter, zich volgens het Recueil Méthodique van 1811 te houden aan „overeenkomsten, gewoonten en bovenal aan natuurlijke en onveranderlijke grensscheidingen", iedere sectie had hij aan te wijzen met een letter èn met een „naam, die in de gemeente in gebruik is of door een benaming, welke de landmeter daaraan geeft". In de secties toch vinden wij in den regel de vroegere marken terug, hetgeen een enkele maal met zooveel woorden in het proces-verbaal der sectie^verdeeling wordt geconstateerd. Meestal ziet men onmiddellijk, of de landmeter zich aan de oude indeeling heeft gehouden, dan wel een nieuwe creëerde: doch ook in het eerste geval heeft men toch op zijn hoede te zijn, of de landmeter niet in kleinigheden van den ouden staat van zaken is afgeweken, hetgeen hem in geringe mate vrijstond, door b.v. aan meer natuurlijke dan kunstmatige grenzen de voor-



14
keur te geven. Die controle is uit te oefenen aan de hand van de ligging der kadastrale perceelen. Bij gebreke van afdoende gegevens heb ik meermalen de sectie-indeeling als werk-hypothese gebezigd: behoudens tegenbewijs de sectie als marke aangenomen. Trouwens de uitgestrekte veldgronden, die veelal de brink- en eschgronden omsluiten, zijn bij de invoering van het kadaster in den regel nog marke-eigendom.
Van uit dien modernen stand van zaken is nu stelselmatig teruggewerkt, hetgeen bij de eene marke verder, bij de andere minder ver mogelijk en noodzakelijk was om zoo ten slotte tot een algeheele verknipping van Drente in marken te geraken. Vandaar dat sommige der op de kaart aangegeven grenzen van betrekkelijk recent en datum zijn, andere daarentegen ongetwijfeld veel oudere grensscheidingen aangeven. De preciseering trouwens is een proces van eeuwen geweest: de behoefte daaraan deed zich eerst gevoelen naar mate door incultuurbrengen van gronden, dichtere bevolking en andere factoren de gebieden der marken elkaar begonnen te raken.
Onder de bronnen, waaruit voor de samenstelling van kaart en tekst is geput, nemen uiteraard de kadastrale stukken een eerste plaats in, doch daarnaast kwamen nog allerlei andere in aanmerking, voorzoover niet het tegendeel blijkt, aanwezig in het Drentsche rijksarchief-depot. Ik denk hierbij in het bijzonder aan de restanten van marke-archieven — beschreven in Mr. Joosting's inventaris:.de Archieven van Kerspelen en Marken (Leiden E. J. Brill 1910) N°. 158 e. v. —, aan de beslissingen van Drente's hoogste rechtscollege den Etstoel — zie Mr. Joosting's inventaris: de Archieven van den Etstoel en van 'de.hem opgevolgde collegiën tot 1811 (Leiden E. J. Brill 1905) in hét bijzonder Nos. 14 en 16 — en aan de Drentsche oude Stat en-archieven —zie Mr. Joosting's inventaris: de Archieven der elkander vóór 1814 opgevolgde gewestelijke besturen van Drente (Leiden E. J. Brill 1909). In deze laatste verzameling zijn bepaaldelijk van belang de registers en andere stukken betreffende de invoering der grondschatting, een belasting van 5/1000 op het onroerend goed, waartoe de Landdag in 1630 besloot — zie aldaar N°. 840 e. v. en vooral N°. 845. Ook een onderzoeknaar den staat der marken, in 1810 van overheidswege ingesteld, schafte meerdere gegevens — aldaar in Nos. 1528 L<12?Dec. 1810 N°. 7 en 1663 i. d. 15 Febr. 1811 N°. 20. Oudere kaarten van Drente komen slechts zelden in aanmerking: het meest nog de nieuwere kaart der provincie in 1840 op last van Gedeputeerde Staten door den landmeter Werneke uit de kadastrale plans opgemaakt en in druk verschenen, die een aantal marke-grenzen aangeeft en een duidelijk beeld verschaft van de toenmalige bodemsgesteldheid.
Nog heb ik in bedoeld opstel op eenige punten gewezen, die ook hier dienen te worden gereleveerd. In de eerste plaats op de tegenstelling: iftarke-kerspel (huidige gemeente). De Drentsche gemeenten — tenzij van moderne formatie — vervallen in één of meerdere marken, de gemeente-



15
grenzen vallen samen met die der marken. Ook deze conclusie fungeert meermalen als werk-hypothese: wanneer b.v. vaststaat, dat op het gebied eener huidige gemeente slechts één marke voorkwam, is wel bij gebreke van nadere gegevens dat gebied eenvoudig als dat der marke aangenomen. Omgekeerd is het niet waarschijnhjk te achten, dat een van ouds bestaand kerspel onder een daarnaast gelegen marke ressorteerde. Het samenvallen van een of meerdere marken met de gemeente rechtvaardigt dan ook zeker voldoende de in den tekst aangenomen behandeling gemeente-gewijs.
Ook van een andere territoriale tegenstelling zal in den tekst herhaaldelijk sprake Zijn: die tusschen marke en kluft. In den regel valt de kluft met de marke samen, doch een enkele maal vervalt een marke in meerdere kluften. Of men in sommige gevallen aan een marke dan wel aan een kluft heeft te denken, is niet altijd gemakkelijk te beslissen: meestal zal in gevallen van twijfel als criterium moeten gelden, of er verschillende waardeelgerechtigheid valt te constateeren.
Van belang in dit verband is ook nog, dat ik heb kunnen constateeren dat er de eeuwen door een proces van marke-splitsing heeft plaats gehad: oorspronkelijk telde Drente ongetwijfeld een veel kleiner aantal marken. Die splitsing heeft tot in den nieuwsten tijd voortgeduurd: op de kaart zelf heb ik ongeveer het jaar 1795 als eindpunt aangenomen, doch latere meestal nog in den tekst vermeld.
Tenslotte nog een enkel woord over de ontbinding der marken. Oudtijds had ook in zaken van marke-scheiding de minderheid de meerderheid te volgen, doch sinds 1625 konden drie, sinds 1634 zelfs twee waren scheiding van dat deel uitlokken. Lodewijk Napoleon's Wetgeving — de wet van 16 Grasmaand 1809 en het koninklijk besluit van 10 Bloeimaand 1810 — heeft geen onmiddellijke resultaten opgeleverd: wel heeft een koninklijk besluit van 24 Juni 1837 gedecreteerd, dat bij vrijwillige markescheidingen aan die bepalingen alsnog stipt de hand moest gehouden worden, zoodat de deelingsplannen na onderzoek door de provinciale autoriteiten aan den koning ter goedkeuring dienden te worden aangeboden. Zoo ook houdt het reglement op het beheer van wegen en waterlossingen in de provincie Drente van het jaar 1837 in, dat Gedeputeerde Staten aan verdeelingsplannen — „alleenlijk voor zooveel betreft wegen, voetpaden kanalen en waterlossingen" — hun goedkeuring hebben te hechten. Vooral na 1840 zijn een aantal markescheidingen uitgelokt, blijkbaar onder invloed van den bij de wet van 6 Juni 1840 daarvoor toegestanen tijdelijken vrijdom van lasten, terwijl ook terzelfder tijd Drente's gouverneur een „Handleiding tot de verdeeling der marktegronden" in druk het licht heeft doen zien. Hoewel misschien eenigszins vallend buiten het kader van den tekst, heb ik daarin de ten hypotheek-kantore bekende marke-scheidingen opgenomen, al wil deze opsomming op volledigheid geen aanspraak maken, daar ik mij vaak ook tot de allerlaatste bepaalde. Verschillende gegevens



16
daaromtrent treft men ook aan bij F. B. Löhnis, Verhandeling over de houtcultuur en de bosschen in Drenthe, bl. 96 e.v., terwijl een statistisch overzicht der inkrimping der markegronden over 1828—1860 te vinden is in het Provinciaal Verslag over 1860 bl. 322 e. v.
GEMEENTE ZUIDLAREN.
Marke Midlaren.
In een desbetreffend proces' tusschen markegenootén van Midlaren en die van Zuidlaren werd een grens tusschen beiden van af het westen tot aan de Plankensloot getraceerd bij uitspraak van den Etstoel d.d. 25 Juni 1675 (Etstoel N°. 14 XXII bl. 75 en 232). De grens tusschen beiden van af de Plankensloot tot aan de Groeve geeft een kaart d.d. 1696 (aldaar N°. 16).
Op de kaart is ten westen van het Zuidlaarder meer als grenslijn aangenomen de grens tusschen de secties A (Midlaren) en H (Westerveld). Van af de Plankensloot verder is als grens genomen de Ujn, op het kadastraalminuutplan aangeduid als „scheiding tusschen de markten van Midlaren en Zuidlaarderveen". Intusschen geeft dat plan verderop twee eenigszins divergeerende lijnen; ik heb van deze de lijn gekozen, die waarschijnlijk den ouderen toestand weergeeft.
Ten tijde van de invoering van het kadaster stonden ten name van markegenootén ten westen van het Zuidlaarder meer verschillende kleine verspreid liggende perceelen, waarvan 4 tegen de grens van Noordlaren en een tegen die van Zuidlaren en een zeer klein perceel ten westen van de Drentsche Aa, dat ik op de kaart wel meende te mogen negeeren. Verder bijna het geheele Drentsche gedeelte van het Zuidlaar der-meer — 170 bunder tegenover 2 bunder van markegenootén van Zuidlaren — en het geheele complex ten oosten van het meer. In het rapport aan den landdrost d.d. 1810 wordt geconstateerd, dat de woeste gronden in deze marke destijds reeds sinds lang waren gescheiden.
Marke Zuidlaren. De grens dezer marke ten opzichte van die van Schipborg — overeenkomend met de huidige gemeente-grens Zuidlaren /Anloo d. t. p. — werd vastgelegd bij accoord tusschen respectieve markegenootén d.d. 31 Juli 1771 (Schuiten-gerechten inv. N°. 264* f. 1, Kerspelen en Marken inv. N°. 404). Over de grens ten opzichte van de marke van Annen geven eenige processtukken uit de jaren 1656, 1657 en 1707 (Etstoel inv. N°. 16, regest N°. 9) en de uitspraken van den Etstoel d.d. 19 Nov. 1737 en 25 Nov. 1738 (c. z. p. N°. 14 XLV f. 172 v° en XLVI f. 24) wel eenig, doch niet afdoende licht. Op de kaart van den landsingenieur Beuker dd. 1764 (Staten-archieven N°. 1176) wordt de grens tusschen Zuidlaren en Anloo ten oosten



17
van de Oostermoersche vaart nog betiteld als „scheidinge tusschen Anner en Zuidlaarder markte". Dat het ten oosten van de Oostermoersche vaart gelegen Zuidlaarderveen oorspronkelijk ook tot deze marke behoorde, blijkt duidelijk uit 2 oorkonden d.d. 1262 en 1264 (Oorkondenboek voor Groningen en Drente nos. 131 en 135).
Ten tijde van de invoering van het kadaster stonden nog ten name van markegenootén het geheele complex ten westen van den huidigen Zuidlaarderpolder—w.o. 5 perceelen tegen Midlaren aan, doch met uitzondering van de Noorder- en Zuider-esch, de dorpskom en het Zuursche veldje —, in genoemden polder de — thans verdwenen — plas Burgvoort, het Oude Diep, een weg en een dijk en laatstelijk een klein gedeelte van het Zuidlaarder-meer.
In 1661 werden tusschen markegenootén onderling verschillende stukken verdeeld o.a. de Plankensloot, de Groeve en de ten westen van de Oostermoersche vaart tegen de Zuidbroeken aan gelegen Buirbulties (concept inv. Stukken afkomstig van ambtenaren N°. 209); een verdeeling van het grootste gedeelte der nog resteerende markegronden werd bekrachtigd bij koninklijk besluit van 17 Maart 1844 (Hypotheek-register XLIV Nos. 30 en 33).
GEMEENTE ANLOO. Marke Schipborg. Over de begrenzing der marke ten opzichte van Zuidlaren zie aldaar; op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie P (Schipborg).
Bij de invoering van het kadaster stond dit geheele terrein ten name van markegenootén uitgezonderd de esch en de groenlanden aan het Schipborgsche en het Anlooër diep; wel waren ook markegronden de oevers van het Anlooër diep bij de uitmonding in het Schipborgsche diep, eenige minwaardige perceelen tegen het Schipborgsche diep aan en eenige in de kom en op de esch.
Een plan van finale scheiding — uitgezonderd de brinkgronden — werd door Gedeputeerde Staten bij besluit van 28 Dec. 1848 N°. 10 goedgekeurd (Hypotheek-register XCVII N°. 5).
Marke Gasteren.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie O (Gasteren) uitgezonderd de inham in het zuiden, toebehoorend aan markegenootén van Anderen.
Bij de invoering van het kadaster stond ten name van markegenootén het op de kaart aangegeven terrein met uitzondering van de aan he+ Groote en het Gasterensche diep gelegen groenlanden en de esschen, vap welke nog evenwel een enkel perceel markegrond was.
GESCHIEDKUNDIGE ATLAS
2



18
Het plan van scheiding der marke werd door Gedeputeerde Staten goedgekeurd bij besluit van 27 Nov. 1849 N°. 24 (Hypotheek-register CIII N°. 17).
Marke Anloo.
De grens dezer marke ten opzichte van Eekst werd bij akte van 9 Dec. 1718 tusschen buren van beide marken voor den schuit e vastgelegd (Schuiten-gerechten inv. N°. 264c bh 70).
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie K (Anloo). Bij de invoering van het kadaster stond dit geheele terrein ten name van markegenootén met uitzondering van de esch en het groenland langs het Anlooër diep. Bovendien werden toen ter tijd ook ten name van markegenootén gesteld een perceeltje heide in sectie H (Anner-Hoog) ten oosten van het Noordveen (de Dwarslaan) en een perceeltje in sectie O tegen de zuid-esch van Gasteren, wat misschien op een oorspronkelijk veel grooteren omvang der marke wijst.
Blijkens de resolutie van Drosten Gedeputeerde van 3 Maart 1625 hebben markegenootén destijds de Marsch en het Broek onderling verdeeld; een verdeeling van „de beste grasige streken", „het groenland" schijnt in 1744 te hebben plaats gehad (Vgl. Verslagen en Mededeelingen der Ver. tot uitgaaf der bronnen van het oud-vaderlandsche recht VII bl. 206); tenslotte is de blijkbaar finale scheiding der marke door Gedeputeerde Staten goedgekeurd bij besluit van 1 Aug. 1848 N°. 39 (Hypotheek-register XCVII N°. 28). Een authentieke copie der verdeelingskaart geeft N°. 401 der Coüectie-Oldenhuis Gratama.
Marke Annen.
Dat deze marke oorspronkelijk zich ook ten oosten van de Oostermoersche vaart uitstrekte, blijkt uit een aanhaling uit een willekeursbrief der marke van 1457, waarop een beroep werd gedaan bij een proces voor den Etstoel gevoerd in het jaar 1776 (Etstoel inv. N°. 16 i. d.: „ten oostsyde het diep de veenen, die reets voorgraven sint, de sullen boermarkte wesen, als ze voer waren, en voorts meer wat veehe daar gescheiden sint op de oostsyde dieps, soo sal wesen") en uit een stokleggingsbrief d.d. 1614, gebezigd in een dergelijk proces ten jare 1707 (t. z. p. i. d.; betreft de overdracht van land, „soals datselvige landt nu in dato van diesen op Annerveene in die marcke tot Annen gelegen is an die oestersijdt van het diep"). Ook de kaart van den landingenieur Beuker van 1764 (Staten-archieven N°. 1176) noemt de desbetreffende grenzen van af de Oostermoersche vaart tot de Sems-linie de „scheydinge tusschen Anner- en Zuidlaarder markte", „scheydinge tussen de Eexter en Anner markte".
Op de kaart zijn als gebied der marke aangenomen de kadastrale secties A (Oud-Annerveen), B (Nieuw-Annerveen), G (Anner groenlanden), H (Anner-Hoog) en I (Annen). Bij de totstandkoming van het kadaster ston-



19
den ten name van markegenootén een complex heide en bosch ten noordwesten, westen en zuiden van de dorpskom — begrensd door Zuidlaren, Anloo en Eekst —, eenige heide-perceeltjes op de esch, eenige groote bij elkaar liggende stukken weiland ten oosten van de kom, 2 perceeltjes in de kromming van denWilgendijk, een stuk heide ten westen van de Zuidbroeken, eenige perceeltjes aan of in de onmiddellijke nabijheid van de Oostermoersche vaart en deze vaart zelf.
Het plan van vrijwel finale scheiding werd door Gedeputeerde Staten goedgekeurd bij besluit van'30 Jan. 1849 N°. 66 (Hypotheek-register CXXX N°. 36).
Marke Anderen.
Een vordering van markegenootén van Eekst op die van Anderen om de „markscheiding, strekkende van de horn van 't Schiebroek ongeveer ten zuidoosten tot an de Andersche Zuidmolenweg en van daar naar de westerhoek van 't Reebroek als de egte en ware zwette tusschen de boerschappen Eext en Anderen te erkennen en voorts daar het nodig is met en nevens impetranten van nieuws op te maken" wees de Etstoel in 1778 toe (Etstoel inv. N°. 14 LXI f. 107v°). Een zelfde omschrijving geeft een gerechtelijke insinuatie van 1730 (Schuiten-gerechten inv. N°. 264* bl. 94). Een aanspraak van markegenootén tegen die van Eekst op den eigendom van het Schiebroek verklaarde de Etstoel in 1598 ongegrond (Joosting Ordelen bl. 392).
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie N (Anderen) en een uitstekend gedeelte in sectie O (Gasteren). Bij de invoering van het kadaster stond ten name van markegenootén het op de kaart aangegeven terrein met uitzondering van de groenlanden aan het Rolderdiep en de esch; slechts een zeer enkel esch-perceel en één perceel hooiland aan het Rolderdiep waren eveneens markegrond.
Een plan van finale scheiding — uitgezonderd slechts de brinkgronden en een klein gedeelte zandgrond — werd door Gedeputeerde Staten goedgekeurd bij besluit van 2 Maart 1849 N°. 35 (Hypotheek-register XCIV N°. 49).
Marke Eekst.
Omtrent de begrenzing dezer marke ten opzichte van Anderen, Anloo en Annen zie het d. t. p. medegedeelde. Ongetwijfeld strekte deze marke zich oudtijds ook ten oosten van de Oostermoersche vaart uit. Zóó verklaren markegenootén van Eekst ten jaren 1470(?) hun venen, op de oostzijde van het diep gelegen, te hebben gescheiden (Feith, Register archief Groningen i. d. N°. 9). In 1502 heeft overdracht plaats van een waar veenland in Eekster-marke, „streckende van dat diep opwaerts nae Westerwoldinge-landt" (Staten-archieven regest N°. 95* j° 116). Daarentegen werd in 1649 tegenover een beroep van markegenootén op een willekeurs-



20"
brief van 1505 — „inhoudende, dat die venen, die vergraeven sijn, wederomme buyrmarcke sullen wesen, gelijck alse tevoren waeren" — door de tegenpartij geponeerd, „dat niet alleen die voerg. wilkeurbrieff, gemaeket by de buyren van Eexte oever d'Extervener mercke, welcke verscheiden sonde sijn van d'Exter mercke.... vitieus ende oncrachtich, maer oick noit onderhouden, dan vele mails gecontrariërt, jae doer naerder contract in dato den 2 Junij 1557 ende daerby gedaene ewige affscheidinge van de venen geannulert ende te niete gedaen sou de sijn"; waartegenover eischers pertinent de verscheidenheid van marken bleven ontkennen (Kerspelen en Marken N°. 403). Van het bestaan eener afzonderlijke marke Eeksterveen in later tijd is mij trouwens niets gebleken; op de kaart van denlandsingenieur Beuker van 1764 (Staten-archieven N°. 1176) worden de desbetreffende grenzen van af de Oostermoersche vaart tot de Semslinie nogals „scheydinge tussen de Eexter en Anner markte" en „scheydinge tussen Gieter- en Eexster markte" betiteld
Op de kaart zijn als gebied der marke aangenomen de kadastralesecties C (Noord-Eeksterveen), D (Zuid-Eeksterveen), E (Zandvoort), F (Eekster groenlanden), L (Eekst) en M (Hondel). Bij de invoering van het kadaster stond ten name van markegenootén een groot complex grootendeels heide en bosch ten noorden, westen en zuiden van de dorpskom, grenzend aan Anloo, Gasteren, Anderen en Gieten. Bovendien verschillende kleine, op zichzelf staande perceelen in de kom, op de esch en ten oosten van de kom, bij Zandvoort, tegen de grens van Gieten aan, langs de Oostermoersche vaart en laatstelijk deze vaart zelf met het Grevelinkskanaal. Het meest zuidelijk eindigt het marketerrein tegen het — reeds onder Anderen genoemde — Reebroek.
De marke is onderling gescheiden bij akte dd. 17 Nov. 1869 (Hypotheek-register CCCXLIV N°. 89).
GEMEENTE GIETEN.
Marke Gieten. Oorspronkelijk heeft ook deze marke zich eveneens ten oosten van de Oostermoersche vaart uitgestrekt. In 1479 verkochten markegenootén van Gieten aan den pater van het Klerkenhuis te Groningen eenigen grond aan de oostzijde van de Beek (Feith Register archief Groningen i. d. N°. 7) ; in 1554 vergunden zij aan de voogden van het St.-Geertruids-gasthuis te Groningen om aan de oostzijde van het diep in de Gieter buurmarke 8 koeien en 3 paarden te houden(t. z. p. i. d. N°. 7). In vervolg van tijd schijnt een soort scheiding tot stand te zijn gekomen: zoo vaardigen „boren van Geterfeen" in 1730 een willekeur uit op het „burwarcken" en verdere „bursaken" (Kerspelen en Marken N°. 408) en staan bij de invoering van het kadaster eenige perceelen ten oosten van de Oostermoersche vaart ten



21
name van markegenootén van Gieterveen. Op de meer genoemde kaart van den landsingenieur Beuker van 1764 (Staten-archieven N°. 1176) worden de desbetreffende grenzen ten oosten van de Oostermoersche vaart nog aangeduid als „scheydinge tussen Gieter- en Eexster markte" en „scheydinge tussen Bonner en Gieter merkte".
Terwijl voor de grens der marke ten opzichte van die van Bonnen ten oosten van de Oostermoersche vaart gereedelijk kan aangenomen worden die tusschen de secties B (Gieterveen) en C (Bonnerveen), laat de sectiever deeling aan de westzijde geheel in den steek en heb ik de lijn op de kaart getraceerd in overleg met den deskundige ter plaatse, den heer H. Nijenhuis te Gieten; de uitspraak van den Etstoel van 11 Juni 1773 (Etstoel inv. N°. 14 LIX f. 26v°) is toch op de moderne kaarten niet meer te transponeeren. Intusschen is deze aanwijzing bij het kadaster eenigszins te controleeren: het begin der oostgrens van af de Gasselter grens wordt gepreciseerd door twee naast elkaar liggende perceelen der beide marken. Ook verder is de lijn op de kadastrale kaart terug te vinden tot ongeveer den zuidelijken verbindingsweg tusschen Gieten en Bonnen en verderop door de grens tusschen de Ossevenen eener- en de Haverlanden en Noordvenen anderzijds, waarmede de ligging van eenige wederzijdsche markeperceelen accoord gaat (ten name van markegenootén van Gieten de westhoek van het Boddeveld tegen den straatweg Gieten/Gasselte aan, een strook weiland ten zuiden van de Zwarte Dallen en den weg Gieten/Bareveld, de Middenweg en de Oude Maden weg; ten name van die van Bonnen de uitlooper van het Bonnerveld tot in de kom van Bonnen, de Bonner Voorste dwarsdijk en de Noordveensche dijk).
Bij de invoering van het kadaster stonden ten name van markegenootén het Gieter-veld — begrensd door Anloo en Gasselte —, verspreid liggende perceelen ten noorden en noordoosten van het dorp — waaronder enkele tegen de grens van Anloo aan — en in of in de onmiddellijke nabijheid der dorpskom.
Een plan van finale scheiding de brinkgronden incluis werd door Gedeputeerde Staten goedgekeurd bij besluit van 22 Aug. 1850 N°. 3 (Hypotheek-register CXXI N°. 106, zie ook Collectie-Oldenhuis Gratama N°. 487)
Marke Bonnen.
Wanneer markegenootén 1 Aug. 1834 vaststellen „bepalingen voor de markte van Bonnen over den aanleg, de huishoudelijke administratie, belooning van het volmagtschap en hetgeen niet bij het reglement van huishoudelijk beheer en andere reglementen is voorzien", rekent men, dat „met inbegrip van de zoogenaamde zestig roeden" tot de marke behooren „alle de veenen, ondergronden, dal-landen en wateren, gelegen tusschen de stadszwette, de scheidraayen van Gasselter Boerveen en Gieten en de dijk beneden het veen tusschen de groenlanden" (Collectie-Oldenhuis



22
Gratama N°. 470). Over de grens ten opzichte van Gieten zie het d. t. p. medegedeelde.
Bij de invoering van het kadaster stonden ten name van markegenootén het complex het Bonnerveld en verschillende op zich zelf staande perceelen, allen ten westen van de Oostermoersche vaart en waarvan enkele grenzend aan Gasselte. Bovendien onder Gasselte 2 zeer kleine perceelen oostelijk van den in de grenslijn Gieten—Gasselte voorkomenden Noord/ Zuid-knik.
In 1641 verdeelden markegenootén onderling „haere noch ongescheydene veenen, dallen ende anders an de westersyde vant Schoutendeep, tusschen de marckscheidingen van Geeten ende Gasselte gelegen" (Kerspelen en Marken n°. 406); een plan van scheiding der marke werd door Gedeputeerde Staten bij besluit van 18 Dec. 1849 n°. 81 goedgekeurd (Hypotheek-register CXI n°. 61).
GEMEENTE EN MARKE GASSELTE.
Dat deze marke zich oorspronkelijk ook ten oosten van de Oostermoersche vaart uitstrekte, blijkt uit de overeenkomst van 1662 tusschen de markegenootén en de participanten van Gasselter-Nijeveen over „de venen ten oosten van het Schuiten diep tusschen Gieten, Bunne ende Drouwen, gelegen in de marcke van Gasselte", waarbij aan participanten werden overgedragen „de gerechte -helfte min 8 roden van all de voerschreven venen, sick uthstreckende ten oosten an de scheidinge tusschen Westerwoldinge ende der lantschap Drenthe" (Kerspelen en Marken n°. 421). Betreffende de begrenzing ten opzichte van Grolloo kan gewezen worden op een ordel van 1518 (ed. Feith bl. 208) en op een arbitrale uitspraak van 1717 (Kerspelen en. Marken no. 381), die echter op moderne kaarten niet is te transponeeren.
Bij de totstandkoming van het kadaster stonden ten name van markegenootén het Gasselter-veld — ook ten zuiden van de dorpskom; ten noorden begrensd door Gieten, ten zuiden door Drouwen, ten westen door Rolde en Grolloo met uitzondering van enkele perceelen groenland —, verschillende kleine perceelen in of in de onmiddellijke nabijheid van de dorpskom, eenige perceelen ten noorden en ten oosten van het dorp en eindelijk ten oosten van de Oostermoersche vaart het Gasselter-Nijeveensche diep.
In een doleantie van markegenootén d.d.c. 1645 tegen de taxatie in de grondschatting heeten de beste groenlanden der marke 60 a 70 jaar geleden te zijn gescheiden (Staten-archievenn0.845) ;een plan van finale verdeeling der resteerende markegronden werd door Gedeputeerde Staten goedgekeurd bij besluit van 16 Jan. 1849 n°. 25 (Hypotheek-register XCII n". 5).



23
GEMEENTE BORGER.
Marke Drouwen.
Het bestaan eener afzonderlijke marke Bronneger is mij niet gebleken: in 1474 besliste de Etstoel tusschen „den buren van Druwen ende den Broeningen", „dat de Broeningen sollen Druwener marcke gebruicken gelijck den anderen buiren, alse se hent hijrto gedaen hebben; daer en sullen de buer sie niet uth verwilkoeren, begraeven noch verkopen, meer se sollen buerwilkoer holden van den essche ende maeden tho bevreden gelijck anderen bueren" (Ordelen bl. 103). Dit, omdat bij het kadaster sommige perceelen staan ten name van markegenootén van Drouwen, andere ten name van markegenootén van Drouwen en Bronneger.
Dat de Drouwener-venen oorspronkelijk ook tot de marke hebben behoord, mag men afleiden uit de voorwaarden van scheiding dier venen — blijkbaar tusschen markegenootén — d.d. 1725 (Collectie-Oldenhuis Gratama n°. 479); nog op het einde der 18e eeuw schijnt er veen onder de gewaarden te zijn verdeeld (Kerspelen en Marken ri°. 418) en nog de statuten der in 1825 opgerichte Drouwener-Veenmaatschappij noemen als doel „het ontginnen, aankoopen, ter sneede brengen en bij kleine gedeelten verkoopen van hooge veenen, gelegen in de markte van Drouwen." Een stuk der huidige gemeente-grens Gasselte/Borger ten westen van de Oostermoersche vaart langs den Drouwerdijk is op een 17e-eeuwsch kaartje voor de grondschatting aangegeven als „de marckscheyt tusschen Gasselt en Druwen." Een grenslijn tusschen de marken van Drouwen en Borger werd door den Etstoel getraceerd bij uitspraak van 1709 (Etstoel n°. 14 XXXVIII bl. 237).
Op de kaart zijn als gebied der marke aangenomen de kadastrale secties A (Drouwener-veen), G (Drouwen) en H (Bronneger). Volgens het proces-verbaal der gemeente-verdeeling in sectiën van 1828 zijn de secties G en H aan den zuidkant respectievelijk begrensd door „de marktscheiding van Borger en Drouwen" en „de martkscheiding van Buinen en Borger tegen Drouwen." Bij de invoering van het kadaster stonden ten name van markegenootén het groote complex heide — beginnend ten zuiden van Bronneger, het Drouwenerveld en het Drouwenerzand, grenzend aan Borger, Grolloo en Gasselte —, losse perceelen in of in de onmiddellijke nabijheid van de kom van Drouwen en Bronneger, de Drouwerdijk — vormend de grens met Gasselte —, een langwerpig perceel ten noorden van den weg Drouwen/Gasselter-Nijeveen ten oosten van den huidigen spoorweg en ten westen van het Voorste diep, de wegen tusschen Klein- en Kloenveen en tusschen Achtermade, Hulsmeren en Schaapsweiden en laatstelijk een stuk veldgrond ten oosten van het Voorste diep, aan de zuidzijde begrensd door de marke van Buinen.
Een plan van finale scheiding der marke werd door Gedeputeerde



24
Staten goedgekeurd bij besluit van 22 Mei 1849 n°. 24 (Hypotheek-register CXXV n°. 38).
Marke Borger.
Over de grens der marke ten opzichte van Drouwen zie het d.t.p. medegedeelde.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie F (Borger), volgens het proces-verbaal der gemeente-verdeeling in sectiën van 1828 ten noorden begrensd door „de gemeente Rolde en de marktscheiding tusschen Borger en Drouwen" en ten zuiden door „de marktscheiding Westdorp en Borger". Bij de totstandkoming van het kadaster stonden ten name van markegenootén een groot complex heide en bosch — aanvangend ongeveer waar tegenwoordig het Passanten-huis staat, omvattend het Esch-veld en het Borger-veld en grenzend aan Grolloo en Drouwen —, het Oosterveld — eveneens grenzend aan Drouwen — en verspreide perceelen in en om de dorpskom.
Een plan van finale scheiding werd door Gedeputeerde Staten goedgekeurd bij besluit van 22 Aug. 1850 n°. 58 (Hypotheek-register CIV n°. 82).
Marke Buinen.
Dat deze marke zich oorspronkelijk uitstrekte tot aan het Groningsche territoir (Onstwedde) is o.a. af te leiden uit een verklaring van zekeren d.d. 1550, dat Bunerhorne ligt in de marke en behoort aan de buren van Bueijn en dat deze zich oostwaarts even ver uitstrekt als Vaelte, Weerdijnge en Exlo, dus tot 't Haerhuus en de Woulffesbarge (Staten-archieven regest n°. 116 j isnis 115 en 129); trouwens nog in de 19e eeuw worden de Buiner-venen als „de veenmarkte van Buinen" gequalificeerd (Collectie-Oldenhuis Gratama n°. 476).
Op de kaart zijn als gebied der marke aangenomen de kadastrale secties B (Buiner-veen) en C (Buinen), de laatste volgens het proces-verbaal der gemeente-verdeeling in sectiën van 1828 ten noorden begrensd „door 't Diep en overigens door de marktscheiding van Drouwen en Buinen", ten westen „door de marktscheiding tusschen Eest en Buinen". Bij de invoering van het kadaster stond ten name van markegenootén het groote complex heide en bosch, genaamd het Buinerbosch en het Buinerveld, grenzend aan Eksloo en Ees, naar het noorden doorloopend tusschen de groenlanden langs het Voorste diep en de Noorder- en Zuider-esch tot aan de grens van Drouwen; bovendien verschillende perceelen in en bij de dorpskom, ten noorden en ten oosten van het dorp, waaronder een klein perceel ten oosten van het Oude diep.
4 Maart 1679 verleende de Landdag zijn toestemming tot verkoop van „seecker stucke veen- en weyde-landt in de marcke van Buinen gelegen, het Watertandt genaemdt"; een verdeeling onder markegenootén der Buinervenen had in 1718 plaats (Collectie-Oldenhuis Gratama n°. 474),



25
terwijl een plan van scheiding der resteerende marke-gronden door Gedeputeerde Staten werd goedgekeurd bij besluit van 28 Aug. 1850 n°. 90 (Hypotheek-register CXV n°. 41).
Marke Westdorp.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie E (Westdorp), volgens het proces-verbaal der gemeente-verdeeling in sectiën van 1828 ten noorden begrensd door „de marktscheiding van Westdorp en Borger", ten oosten en zuiden door „de marktscheiding van Westdorp en Eest". Bij de invoering van het kadaster stonden ten name van markegenootén het heide-complex het Westdorperveld — ten westen grenzend aan Schoonloo — met een uitlooper ten oosten van het Nieuwland, de Weide, een lange strook Ellertsveld langs de Schoonlooër-grens tot aan de Kijl en verspreide perceelen in of in de onmiddelhjke nabijheid van de dorpskom.
Een plan van finale scheiding werd door Gedeputeerde Staten goedgekeurd bij besluit van 4 Febr. 1851 n°. 60 (Hypotheek-register CVIIIn". 18).
Marke Ees.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie D (Ees), volgens het proces-verbaal der gemeente-verdeeling in sectiën van 1828 ten noorden en westen begrensd door „de marktscheiding tusschen Westdorp en Eest", ten oosten door „de marktscheiding tusschen Eest en Buinen". Bij de invoering van het kadaster stonden ten name van markegenootén het complex Ellertsveld en Eeserveen — grenzend aan Buinen, Eksloo, Odoorn en Westdorp —, brinkgronden, opzichzelf staande perceelen in de onmiddeUijke nabijheid der dorpskom en o.a. de weg, vormend de grens tusschen de' Nieuw landen en Ouden kamp en verder loopend in noord-oostelijke richting.
10 Maart 1649 committeerden Drost en Gedeputeerden eèn uit hun midden „om het lot wegen des Lantschaps dominien-goederen tot Eess gelegen te willen ontfangen in seecker onlandt, twelc die marckgenoten aldaer nu jongst hebben gescheyden" (rechtdag-resolutfc'i.d); een plan van finale scheiding der resteerende markegronden bekrachtigden Gedeputeerde Staten bij besluit van 1 Febr. 1850 n°. 50 (Hypotheek-register CXVI n°. 1).
GEMEENTE ODOORN.
Marke Odoorn.
Tusschen de buurschappen Odoorn en Noord-Sleen werd inzake wederzij dsche grensscheiding 22 Febr. 1639 een accoord getroffen (stukken afkomstig van de familie Garminge).



26
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie A (Odoorn), volgens het proces-verbaal der gemeente-verdeeling in sectiën d.d 1828 ten noorden begrensd „door de gemeente Borger en door de markte Exlo of sectie B" en ten oosten „door de markte van Valthe of sectie G". Bij de invoering van het kadaster staat ten name van markegenootén het groote complex veen en heide, gevormd door het Odoorner zand, het Odoorner veld, het Odoorner veen, het Zuiderveld en het Oosterveld, grenzend aan Ees, Valte en Noord-Sleen, met uitzondering van de Edderinger- , Groote- en Hoestink-landen in het zuiden, welke aan particulieren toebehoorden, doch waarin het Koedijkje en de daarnaast gelegen plas toch weer markegrond waren. Verder nog brinkgronden en verschillende opzichzelf staande perceelen in de onmiddellijke nabijheid der dorpskom.
Blijkens rechtdag-resolutie van 20 Sept. 1639 werd destijds een verdeeling van markegronden door de ingezetenen van Odoorn voorgenomen zonder dat blijkt, of deze inderdaad gevolgd is; een plan van finale scheiding werd door Gedeputeerde Staten goedgekeurd bij besluit van 22 Aug. 1850 n°. 42 (Hypotheek-register CXIV n°. 19).
Marke Eksloo.
Dat de marke zich oorspronkelijk tot aan de Groningsche grens uitstrekte, blijkt uit de hiervóór onder Buinen genoemde verklaring van zekeren dd. 1550. In het geschil over de grens tusschen markegenootén en die van Valte deden gecommitteerden uit den Etstoel in 1784 uitspraak; in revisie werd in 1792 deze lijn in eenigszins noordelijker richting getrokken (Etstoel inv. n°. 14 LXIV f. 35, n°. 34 II f. 110 v°). De beide lijnen zijn aangegeven op de kaart, aanwezig ih n°. 318 der Staten-archieven: de laatstgenoemde komt kennelijk overeen met de op de kaart aangegevene, die trouwens, voorzoover de Eksloosche en Valtervenen scheidend, thans nog heet de Ekslooër en Valter rooiweg.
Op de kaart zijn als gebied der marke aangenomen de kadastrale secties B (Eksloo), C (Eksloosche landen) en D (Eksloosche veen), zijnde volgens het proces-verbaal der gemeente-verdeeling in sectiën d.d. 1828 sectie B ten zuiden begrensd door de marke van Valte of sectie G, ten westen door de marke van Odoorn of sectie A en sectie C begrensd ten zuiden door de marke van Valte of secties E en G . Bij de invoering van het kadaster stonden ten name van markegenootén in sectie B het complex heide — gevormd door het Zuider-, Molen- en Hoogeveld, grenzend aan Valte, Odoorn, Ees en Buinen —, de brinkgronden en verspreid liggende perceelen; in sectie C bepaalde het marke-bezit zich vrijwel tot het Zoersche veen — grenzend aan Valte — en de in deze sectie voorkomende dijken; in sectie D van het Boerveen alleen het deel, thans de Kleine Kijl genaamd.



27
Gedeelten der marke zijn o.a. gescheiden bij akten d.d. 10 Nov. 1842 en 23 Dec. 1873 (Hypotheek-register XLVII n°. 71 en CCCCII n°. 54).
Marke Valte.
Dat de marke zich oorspronkelijk tot aan de Groningsche grens uitstrekte blijkt uit de hiervoor onder Buinen genoemde verklaring van zekeren Ad 1550. In 1611 beklagen zich markegenootén bij Drost en Gedeputeerden, dat die van Onstwedde zich wat de markescheiding aangaat niet houden aan het — overigens niet nader gepreciseerde reces van 1553 (resolutiei.d. 20Febr.). In 1644is tusschen wederzijdsche markegenootén een overeenkomst getroffen over de grens tusschen 2 palen langs de Mussel-Aa (Staten-archieven n°. 321): de lijn is eenigszins aangegeven op een kaart van 1797 in Staten-archieven n°. 318. Nog in 1790 beklaagt de boer van* Valte zich bij Drost en Gedeputeerden over hinder van de zijde der inwoners van ter Apel en de Haar, die „sedert ondenkelyke tyden met hunne markten hebben opgehouden tegen (of in) een moeras, liggende van Valthe gerekend boven de rivier de Musel, zonder immer verder eenige regt te hebben gepraetendeert" (Staten-archieven n°. 316, Landdagres, 20 Maart 1792 en 19 Maart 1793).
Ten opzichte van Roswinkel — over de gecompüceerde verhouding dezer marke tot die van Weerdinge zal later t.p. gehandeld worden — kan gewezen worden op een getuigen-verklaring van 1548, inhoudend o.a. dat de Roswinkelers hun omtuinde akkers hadden tot op den Noertdick (Staten-archieven regest no. 110). In 1617 heten de buren van Valte beslag leggen op vee van de buren van Roswinkel, dat laatstgenoemden hadden laten weiden „in de marcke van Valte, geheeten int Dyckebroock offte Mandebroock, hetwelcke de van Roesewinckell vermeenden in hoere marcke te weesen": de Etstoel wees het broek inderdaad aan Valte toe (Staten-archieven n°. 230).
Omtrent de grens met Weerdinge zijn in 1476 en 1520 scheidsrechterlijke uitspraken gedaan (Staten-archieven n°. 1193 f. 1, Kerspelen en Marken n°. 191). Over de interpretatie dier akten zijn herhaaldelijk beslissingen gegeven. o,a. in 1707, 1708, 1724, 1726, 1751/2 (Etstoel n°. 14 XXXVII bl. 456, XXXVIII bl. 54, L f. 88 v° en 179, Kerspelen en Marken n°s. 196 en 197). De lijnen zijn duidelijk getrokken op 2 kaarten van 1725 en 1752, aanwezig in Etstoel n°. 16: de meest recente lijn komt niet geheel overeen met de op de kaart aangenomen grens,
Betreffende de grens ten opzichte van Eksloo zie het d.t.p. medegedeelde.
Op de kaart zijn als gebied der marke aangenomen de kadastrale secties E (Valter-veen), F (Valter-landen) en G (Valte), zijnde de laatste volgens het proces-verbaal der gemeente-verdeeling in sectiën van 1828 ten noorden begrensd door de marke van Eksloo en ten westen door de marke van Odoorn. Bij de invoering van het kadaster stond dit geheele terrein ten



28
name van markegenootén met uitzondering van: de dorpskom en de omliggende esschen — uitgezonderd weer op zichzelfstaande perceelen —, de Kwabben, de Smeulbranden, de Oude landen, de Langehiets-landen, het oostelijk gedeelte der Strenglanden, de Tusschen-dijken, de groenlanden langs het Valter diep en een stuk in den noord-oost hoek van het Valter-veen — waarvan intusschen weer de veen weg langs de Groningsche grens markegrond was.
Gedeelten der marke zijn o.a. gescheiden bij akten ,d.d. 23 Mei 1853 en 24 Jan. 1874 (Hypotheek-register CXXXVIII n°. 87 en CCCCII n°. 53).
GEMEENTE SLEEN.
Marke Noord-Sleen.
Het bestaan van Noord- en Zuid-Sleen als afzonderlijke marken (buurschappen) dateert reeds van oudsher: zie Oorkondenboek voor Groningen en Drente n<». 534 en 699, Feith Ordelboek bl. 35 en 105, Gratama 2e supplement n°. 544. Ook bij de invoering der grondschatting werden beider waardeelen afzonderlijk, zij het dan ook tot gelijke waarde, berekend: 16 „volle waaren" onder Noord- en 17 onder Zuid-Sleen.
Over de begrenzingten opzichte van Odoorn zie het d.t.p. medegedeelde.
De kadastrale stukken geven voor de bepaling der grens tusschen beide marken geen voldoende uitsluitsel, daar vrijwel alle markegronden gesteld zijn ten name van beider markegenootén of wel van markegenootén van Noord- of Zuid-Sleen. Ook de sectie-indeeling laat ten dezen in den steek. De grenslijn op de kaart is getrokken op aanwijzing van den heer H. Rigterink te Oosterhesselen, deskundige ter plaatse; zij komt vrijwel overeen met die van Werneke's kaart. In het groenland tegen Benneveld aan is als grens aangenomen de op de kadastrale kaart voorkomende grens tusschen de Wolfgarens en de Aven-maten, de in tweeën-snijding van het Westerveld vindt men op de kadastrale kaart terug, de lijn over de esch-gronden is daar verloren gegaan, op het heide-gedeelte der Hartskampen Valt de grens samen met die der sectiën B (Noord-Sleen) en C (Zuid-Sleen en Diphoorn); de laatste is verder tot aan het Diep als grens aangenomen.
Deze grens vooropgesteld, stonden bij de invoering van het kadaster blijkbaar ten name van markegenootén: het Noord-Sleener-veen, -veld en -zand — grenzend aan Odoorn, Wezep, Zweeloo en Benneveld, doch met uitzondering van de Oude- en Nieuwe Turf oevers en een stuk van het Sleener zand —, de Voshaar, een enkel perceel der Voorste- en Achterste landen, het grootste gedeelte der Molen-maten en Marssen, de Kampmaten — uitgezonderd de groenlanden tegen Zweeloo aan —, het noordelijke deel van het Westerveld, brinkgronden en verspeide perceelen op Middel-esch, Achterste-esch, Tuinen, Zuider-esch, Loo en Holstee.



29
Een plan van finale scheiding der marke werd door Gedeputeerde Staten bekrachtigd bij besluit van 21 Nov. 1848 n°. 31 (Hypotheek-register XCVII n°. 29).
Marke Zuid-Sleen.
Zie omtrent de verhouding en grensbepaling ten opzichte van NoordSleen het d.t.p. medegedeelde. Ten opzichte van Erm is aangenomen de grens tusschen de kadastrale secties C (Zuid-Sleen en Diphoorn) en H (Zuid-Sleener veld) eener- en D (Erm) en G (Ermerveld) anderzijds, behalve dat in den zuid-oosthoek Erm zich met eenige perceelen tot over deze grens uitstrekt. Volgens het proces-verbaal der sectie-verdeeling van 1829 heeten de secties C en H zonder meer begrensd door „de markte", „de scheiding van de markte" van Erm.
Vooropgesteld de op de kaart aangenomen grens met Noord-Sleen, stonden bij de invoering van het kadaster blijkbaar ten name van markegenootén : het zuidelij ke deel van het Westerveld, het Zuid-Sleener veld, het Broekveld met uitlooper naar Diphoorn '■— grenzend aan Erm —, twee wegen in het Zuid-Sleenerbroek, het heide-gedeelte der Harskampen, het Oosterveldje, brinkgronden met daaraan onmiddellijk grenzende perceelen en verspreide perceelen op de Waterkampen, Oosterakkers, Holstee en in de onmiddellijke nabijheid van Diphoorn.
Een plan van finale scheiding der marke werd door Gedeputeerde Staten bekrachtigd bij besluit van 19 Juni 1849 n°. 36 (Hypotheekregister CXXV n°. 70).
Marke Erm.
Betreffende de grens der marke ten opzichte van Zuid-Sleen zie het d.t.p. medegedeelde. Met markegenootén van Noord- en Zuid-Barge werd in 1644 een accord getroffen „oever die lemiten achter Loegesham int vene"; die van Barge pretendeerden „haer lemiten volgens olde brieven te gaen van den sloedt achter Loegesham recht nae Schoenebeecke an op Smeinge-sloot", wat Erm ontkende (Kerspelen en Marken no. 199, waarbij te vergelijken n05". 201 en 204).
Op de kaart zijn als gebied der marke aangenomen de kadastrale secties D (Erm), E (Ermerveen), F (de Hooi), G (Ermerveld) en de zuid-oosthoek van C (Zuid-Sleen en Diphoorn). Bij de invoering van het kadaster stonden ten name van markegenootén: het groote complex Ermerveld, Hoolslootsveld en Hoolinger veld — grenzend aan Zuid-Sleen —, de op de kaart aangegeven zuid-oosthoek van sectie C met annexen heidegrond ten zuiden en westen daarvan, een lange smalle strook in Ermerveen — grenzend aan Noord- en Zuid-Barge —, aan den zuidkant de weg tegen Dalen aan, opzichzelf staande perceelen in de dorpskom van Erm, op de Ermer esschen en de Hooleresch, in Ermerveen en in de groenlanden (de Stroomstukken, de Scheethaar, de Deutlanden,



30
de Strenge landen, de Vledders, de Vliers en Kleikuilen en de Korte slagen).
Blijkens landdag-resolutie van 11 Maart 1690 was toen de brink van Erm sinds kort onder markegenootén verdeeld; de finale scheiding der marke had plaats bij akte van 16 April 1859 (Hypotheek-register CCXIV n°. 106).
GEMEENTE EMMEN.
Marke Weerdinge.
'Dat de marke zich in beginsel tot aan de Groningsche grens uitstrekte, blijkt uit de hiervóór onder Buinen genoemde verklaring van zekeren d.d. 1550; zie ook de oorkonde van 1327 in het Oorkondenboek van Groningen en Drente n°. 311. Betreffende de grens ten opzichte van Valte zie het d.t.p. medegedeelde.
De verhouding tot Roswinkel was gecompliceerd en gaf dan ook herhaaldelijk tot geschillen aanleiding; wellicht hebben beide marken oorspronkelijk eèn geheel uitgemaakt. Volgens een verklaring van de buur van Weerdinge d.d. 1498 hadden de buren van Roswinkel in Weerdingermarke de positie van keuters, waarvoor zij den Weerdingers en den bisschop jaarlijks een geld-praestatie hadden op te brengen (Staten-archieven n°. 1193 f. 1); zij hadden het recht om in de marke van Weerdinge leem te graven en steenen te houwen (Kerspelen en Marken n°. 235, Staten-archieven regest n°. 117), terwijl hun in 1445 opgelegd was om jaarlijks den Weerdingers van elk der 9 door hen gebruikte waren 3 oude Vlaamsche grooten te betalen (Staten-archieven regest n°. 83). Ook blijkt tusschen beide marken zeker compascuum te hebben bestaan: bij een overdracht tusschen particulieren van Weerdinger waardeel in 1476 wordt uitdrukkelijk geconstateerd, dat „de van Werdinge mit de van Roswinckel mogen heiden unde weiden in der Muisel so verre Weerdinger marcke gaet" (Kerspelen en Marken regest n°. 11); van compascuum is ook sprake in een arbitrale uitspraak van 1516, nader bevestigd in 1534, 1541 en 1572 (Staten-archieven regesten nos. 100, 105 en 108, Kerspelen en Marken n°. 236). Aan dien toestand van gemeenschap is een einde gemaakt door den Landdag — welke resolutie niet schijnt geprotocolleerd te zijn —, nadat de Roswinkelers in 1619 vee der Weerdingers, weidend in „de mande marcke", hadden geschut (Kerspelen en Marken nos. 239 en 244, Etstoel n°. 14 VI bl. 207 en VII bl. 157). Nog verdient de aandacht een oorkonde d.d. 1561, waarin de buren van -Altharen en Langen door de Weerdingers als hunne mede-markegenooten worden gequalificeerd (Staten-archieven regest n°. 125): wellicht heeft zich Weerdinge oorspronkelijk tot bij Lindloh uitgestrekt.
Betreffende de grens ten opzichte van Emmen en Westenesch kan



31
slechts gewezen worden op een getuigenverklaring van 1701 (Schuitengerechten n°k 72* bl. 207): de daarin aangegeven begrenzing is echter thans niet meer te transponeeren.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie B (Weerdinge). Bij de invoering van het kadaster stonden ten name van markegenootén het groote complex Weerdinger-veen, Weerdinger-hout en Veldgrond (ook ten zuid-oosten van de esch) benevens enkele perceelen op de esschen, in de dorpskom, de Koehuiden, de Oude Asch-broeken (o.a. de weg tusschen beide laatstgenoemden) en de Tusschen-landen, waarmede de geheele begrenzing van Weerdinge ten opzichte van de omliggende marken is gegeven, met uitzondering van enkele perceeltjes groenland aan het Valterdiep, de zuidelijkste punt van de esch en het Weerdinger Erfscheidenveen.
Van verdeeling van markegrond is omstreeks 1662 sprake, zonder dat van uitvoering blijkt (Staten-archieven n°. 233). In 1685 zijn tusschen markegenootén de Roelanden en de Oude Aschbroeken gedeeld (t.z.p. n°. 234; resol. Drost en Ged. d.d. 16 Dec. 1684). Nadat in 1849 de Zandmarke was gescheiden, had de finale deeling plaats in 1864 (Hypotheekregister CIII n°. 45, CCLXXVII n°. 90).
Marke Roswinkel.
Wat de begrenzing dezer marke en in het algemeen haar verhouding tot die van Weerdinge aangaat, zie het d.t.p. medegedeelde.
Ten aanzien van de marke van Emmen en Westenesch kan gewezen worden op een arbitrale uitspraak van 24 Oct. 1772 tusschen wederzij dsche markegenootén, waarbij de grens ten oosten van de Runde getrokken werd schuin door het huidige Munstersche veld naar de Hannoversche grens (Schuiten-gerechten n°. 72° f. 94 en v°, Kerspelen en Marken n°. 232;kaartjes in Staten-archieven nos. 344 en 347). Toen tengevolge van het geheime grenstractaat met Munster van 1784 de eigendom der Munsterschen ten westen van de grenslinie diende te worden hersteld, had de marke van Roswinkel aan Altharen en Langen terrein af te staan — een deel van het Munstersche veld —, waarvoor markegenootén van wege de Generaliteit schadeloosstelling ontvingen (Staten-archieven nos. 347 en 1693, van Holthe tot Echten de Gemeente Emmen bl. 20): de grens van 1772 schijnt toen vervallen en door een andere vervangen te zijn. De grens tusschen beide marken onmiddellijk ten oosten en ten westen van de Runde komt voor op een kaart van 1792 (Staten-archieven n°. 838).
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie A (Roswinkel). Ten tijde van de totstandkoming van het kadaster stonden nog maar ten name van markegenootén: het Heeren-land, het daar om heen liggende complex veldgrond — op de stafkaart 1 : 25000 nog genaamd Roswinkelsche marke —, het Mande moer, eenige daarbij aanslui-



32
tende esch-perceelen, de dijken tusschen de Vennen, de Dreschen en de Roswinkeler esch, twee in eikaars verlengde liggende lange smalle perceelen in het Roswinkeler veen in Z.W./N.O. richting van af de Weerdingsche grens en de z.g. Schans; waarmede dus slechts gedeeltelijk de grens ten opzichte van Groningen en Weerdinge is bepaald. 1
Een plan van scheiding der resteerende markegronden werd door Gedeputeerde Staten goedgekeurd bij besluit van 13 Sept. 1850 n°. 41 (Hypotheek-register LXXXIV n°. 1).
Marke Emmen en Westenesch.
Ordelen van den Etstoel van 1426, 1484 en 1487 (Uitg. Feith bl. 144 en 151, 2e supplement n°. 316) doen het waarschijnhjk achten, dat Westenesch oorspronkelijk een van Emmen afzonderlijke marke vormde: later — b.v. bij de invoering der grondschatting — heb ik daarvan geen spoor meer kunnen ontdekken.
Over de begrenzing ten opzichte van Weerdinge en Roswinkel zie het d.t.p. medegedeelde.
Een limiet ten opzichte van de marke Noord- en Zuid-Barge werd bepaald door den Etstoel bij uitspraak van 29 Nov. 1763 (Etstoel n°. 14 LIV f. 205 v°): zij is echter op de huidige kaarten niet meer te transponeeren; alleen blijkt zij tot over de Runde nog in oostelijke richting te hebben doorgeloopen. De grens is uiterst schetsmatig aangegeven op een laat 18e-eeuwsch kaartje, aanwezig in Staten-archieven n°. 347. Door het grenstractaat met Munster van 1784 —■ waarbij o.a. Emmen en Westenesch met een compascuum ten behoeve van Altharen c.s. werden bezwaard — achtten markegenootén zich benadeeld: Drost en Gedeputeerden gingen daarmede accoord, doch de taxatie, schijnt door de Stat en-Generaal niet te zijn gehonoreerd (res. Dr. en Ged. d.d. 16 Febr. en 16 Aug. 1787 f. 153 v° en 167, van Holthe tot Echten de Gemeente Emmen bl. 20 en 22). Over dit compascuum is in 1817 een nadere overeenkomst getroffen, waarbij o.a. de grondeigendom van Emmen en Westenesch over het geheele compascuum werd erkend. Op de kaart der grensscheiding volgens het tractaat van 1784 (Staten-archieven n°. 1693) wordt het terrein ten oosten van de A en ten zuiden van den Zwarten Berg als „Emmer markt" aangeduid.
Op de kaart is in overleg met den deskundige ter plaatse den heer H. Rigterink te Oosterhesselen als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie C (Emmen en Westenesch). Intusschen is niet meer precies na te gaan, welke perceelen bij de invoering van het kadaster ten name van markegenootén werden gesteld, daar verscheidene bladen der oudste kadastrale kaart èn in de kadastrale bewaarplaats èn te Emmen ontbreken. Een te negeeren bezwaar lijkt mij de omstandigheid, dat in de kadastrale liggers verschillende perceelen ten name van de boer van Westenesch en die van Emmen afzonderlijk worden gesteld. Intusschen is uit de nog aan-



33
wezige kaarten op te maken, dat bij de invoering van het kadaster ten name van markegenootén althans werden gesteld: brinkgronden te Emmen en Westenesch, verspreide perceelen op de Emmeresch, de Schimmeresch en in de Emmer hooi- en wei-landen, de uitlooper van den toenmaligen heidegrond van het Emmer-veld ten westen'van Emmen en Westenesch en grenzend aan Noord- en Zuid-Barge, twee perceeltjes aan den zuid-oostkant van Emmen eveneens tegen Noord- en Zuid-Barge aan, twee perceelen ten oosten van het Erfscheiden-veen en ten westen van de toenmalige Runde.
Een gedeelte der marke is o.a. gescheiden bij akte van 11 Aug. 1862 (Hypotheekregister CCLIV N°. 97): o.a. werden toen verdeeld het Emmerveld — grenzend aan Weerdinge en Valte —, andere aan Weerdinge grenzende perceelen en perceelen ten oosten van Emmen — grenzend aan Noord-en Zuid-Bargë.
Marke Noord- en Zuid-Barge.
Het bestaan van Noord- en Zuid-Barge als afzonderlijke marken is mij niét gebleken. Wel hadden markegenootén van Noord-Barge blijkens lottingssententie van 27 Nov. 1726 (Etstoel N°. 14 XLII f. 237v°) tegen die van Zuid-Bargé een vordering ingesteld tot scheiding der „mandelige marckte", doch ook de Landschap, als daarbij zijnde geïnteresseerd, maakte bezwaar (res. Dr. en Ged. d. d. 1 Juli 1727). • Omtrent de begrenzing ten opzichte van Emmen en Westenesch en Erm zie het d. t. p. medegedeelde.
Dat de marke zich oostwaarts uitstrekte tot aan de Munstersche grens, blijkt o.a. uit het grenstractaat met Munster van 1784, waarbij o.a. ten laste van de marke een compascuum ten behoeve van Wesuwe en Versen werd vastgesteld, waarvan de marke steeds grondbelasting betaalde en dat zij in 1860 aan particulieren verkocht (van Holthe tot Echten, de Gemeente Emmen, bl. 16, 24 en 25).
: De grens ten opzichte van Schoonebeek was herhaaldelijk een bron van moeilijkheden. Van oudsher blijken markegenootén van Noord- en ZuidBarge goed onder Schoonebeek te hebben bezeten. Zoo verkochten zij 3 Febr. 1470 „een stucke landes gelegen to Schonebeke tusschen Korvessyle en den Kerkendijke", eenige maanden later „een stukke landes van onse markte, dat wy de (sic!) Schonebeker gelegen tusschen Boelinge lant en de Korfsyle" (Kerspelen en Marken regesten Nos. 8 en 9). In 1667 verkocht de schulte van Coevorden en Schoonebeek bij executie 175 dagWerk veen in de marke van Noord- en Zuid-Barge en dien markegenootén toebehoorend, „anvanck nemende by Corffzijls Vyte naest aent veene; 900 Willem Poppen za. van de Bergers gecoft heeft, ende soo voort langs den sloot rontom na de Schonebeecker maden off groenlanden veenéwaerts op' (t. z. p. inv. N°. 200, een duidelijk kaartje betreffende dit terrein aldaar in N°. 201). Omtrent het westelijk gedeelte der grens tusschen beide mar-
GESCHIEDKUNDIGE ATLAS • 3



34
ken beslisten gecommitteerden uit den Etstoel 3 Dec. 1748 — welke beslissing de Etstoel een jaar later in revisie bekrachtigde — in een proces tusschen de boer van Noord- en Zuid-Barge ca. eenige inwoners van Schoonebeek, „dat de linie uit de zogenaamde graft tusschen die van Enne en Dalerveen zal worden opgeroeyt tot de opgangh, het gasthuis te Coevorden toebehorende, dat van die rooyinge na de kand van Schoonebeek aan 50 roeden zal worden afgemeten en daarlahges een linie getrocken worden, welke linie tusschen parthyen voor een scheydinge zal verstrekken" (EtstoelN°. 14XLIXf. 118v°, 198v°en250). Over de verdere grens is in de 19e eeuw langdurig geprocedeerd tusschen markegenootén van Noord- en Zuid-Barge eener- en die van Schoonebeek, later een aantal met name genoemde personen, anderzijds. Aanvankelijk in 1819 door scheidsrechters beslist — in welke uitspraak werd overwogen, dat duidelijk was gebleken, „dat in of ten aanzien van het questieuse territoir tusschen die van Barge en die van Schoonbeek nimmer eenige scheiding heeft plaats gehad" —, is in het geschil vonnis gewezen door de Rechtbank te Assen in 1830, welk vonnis het Hooggerechtshof te 's-Gravenhage in 1838 bevestigde, waarna ten slotte op berusting van partijen door de Assensche Rechtbank de grens bij vonnis van 20 Oct. 1845 werd getraceerd. Dien overeenkomstig is de grens tusschen Emmen en Dalen — waaronder Schoonebeek tot 1884 ressorteerde — bij koninklijk besluit van 17 Mei 1847 (N°. 89) vastgesteld en zijn eenige kadastrale perceelen van Dalen onder Emmen gebracht (Kerspelen en Marken Nos. 204 en 205, Gedep. Staten i. d. 14 Sept. 1842 N°. 1369 en 22 Juni 1847 N°. 1).
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie D (Noord- en Zuid-Barge) met bijvoeging van hetgeen onder deze sectie is gebracht krachtens het koninklijk besluit van 1847. Bij de invoering van het kadaster besloeg deze marke nog de kolossale uitgestrektheid van 15050 bunders, doch welke perceelen precies ten name van markegenootén toen werden gesteld, is, aangezien verscheidene der oudste kadastrale kaarten niet meer aanwezig zijn, niet meer volledig op te geven; in elk geval: Noord- en Zuid-Barger brinkgronden, verspreide perceelen pp de Noorden Zuid-Barger-esch — waaronder eèn grenzend aan Emmen — in, de Brinkmaden, de Noord-Broekmaden, de Rietlanden, de Luksham, de Slagen, de Stroeten en de Noord- en Zuid-Barger weilanden, het veldland ten oosten van die weilanden, het voormalige Bargermeer en het groote complex het Noord- en Zuid-Barger veen — in elk geval grenzend aan Erm en Emmen, maar vrij zeker ook aan Schoonebeek en de Duitsche grens. Aan deze opsomming kunnen nog blijkens de aanstonds te noemen scheidingsakten worden toegevoegd', het Noord- en Zuid-Barger veld tegen Emmen aan incluis de Noord-Barger Oude Kamp, het Meerveld, het Oosterveld tot aan het Smeulveen — eveneens grenzend aan Emmen — en het Hoogbulten veen.
Terwijl reeds in 1647 van een — blijkbaar zeer partieele — verdeeling



35
der marke schijnt sprake geweest te zijn (Register archief Groningen i. d. N°. 31) en in 1693 veldland bij Angelsloo schijnt verkocht te zijn (Res. Dr. en Ged d.d. 28 April 1693), is het grootste gedeelte der marke gescheiden bij akten van 9 Juni 1860, 28 Mei 1861, 13 Maart 1862 en 23 Oct. 1867 (Hypotheek-register CCXXVII N°. 64, CCXXXVII N°. 27, CCLI N°. 1; zijnde de akten van 1861 en 1867 destijds afzonderlijk in druk verschenen).
GEMEENTE EN MARKE SCHOONEBEEK.
In een gerechtelijke getuigen-verklaring van 1720 wordt geconstateerd, „dat ten oosten van de huysen op Schonebeek staande de gemeene marcke van Schonebeek begint, waarvan 't groene gemeenlijk den Twyst wert genoemt, welke Twyst van 't westen tot 't oosten ruym twe uiren gaans tot aan dien van Munsterland is opstrekkende en dat deselve ten suyden begint an de Aa, sijnde de scheydinge tusschen de landschap Drenthe en graafschap Benthem, van waar deselve noortwaarts opstrekt tot de gemene boeëh, dien van Schonebeek toebehorende" (Kerspelen en Marken N°. 158). Door het grenstractaat met Munster van 1784 achtten markegenootén zich in het bezit hunner groenlanden en venen ernstig benadeeld; doch het blijkt niet, dat hun verzoek aan den Landdag om schadeloosstelling effect heeft gehad (Resol. Ridd. en Eig. 23 Maart 1790 f. 140). Een lijst van eigenaren der ongescheiden marke van Schoonebeek is ten jare 1810 door den schulte van Coevorden en Schoonebeek opgemaakt.
Betreffende de grens der marke ten opzichte van Noord- en Zuid-Barge zie het d. t. p. medegedeelde.
Op de kaart zijn als gebied der marke aangenomen de kadastrale secties F (Oud-Schoonebeek) en G (Nieuw-Schoonebeek) van Dalen: dienovereenkomstig is ook bij de wet van 24 April 1884 (Stbl. N°. 65) Schoonebeek van Dalen als zelfstandige gemeente afgescheiden. Volgens het procesverbaal der sectie-verdeeling d.d. 1827 waren de secties D en E van Dalen ten oosten begrensd „aan de marktscheiding tusschen Dalerveen en Schoonebeek", „tegen de markt van Schoonebeek". Bij de invoering van het kadaster werden nog slechts een perceel ten westen van de kerk te (Oud-)Schoonebeek, een stuk hooiland in de Oosteindsche Stukken tegen de oostelijke Duitsche grens aan en de weg daarheen ten name van markegenootén gesteld.
Wanneer de scheiding der marke heeft plaats gehad, is mij niet gebleken: uit de t. p. behandelde procedure met markegenootén van Noord- en Zuid-Barge valt op té maken, dat zij kort vóór de invoering van het kadaster zal zijn tot stand gekomen.



36
GEMEENTE EN MARKE PEIZE.
Uit een rochtbrief van 1578 valt op te maken, dat Peizerwolde onder de marke van Peize ressorterde (Keerspelen en Marken regest N°. 44). Het Peizer diep vormt van ouds de grens ten opzichte van Fokswolde en Roden (Staten-archieven regesten Nos. 91, 121, 127, 140). Geschillen over de markegrens met Bunne en Winde waren ten jare 1562 aanhangig (Rijksarchief Groningen Ewsumarchief regest N°. 552). Bij de invoering der grondschatting werd de volle waar sléchts op 300 gl. getaxeerd, zoodat blijkbaar reeds toen het markebezit onbeduidend was. In 1794 blijkt er vrijwel geen markegrond meer over te z ijn (Coll. 01 denhuis Gratama N°. 511) en in 1810 heet zij zelfs in het geheel niet meer te bestaan.
Op de kaart is als gebied der marke bij gebreke van nadere gegevens aangenomen dat der huidige gemeente. Bij de invoering van het kadaster Werden geenerlei perceelen meer ten name van markegenootén gesteld. Wel wordt nog in het proces-verbaal der gemeentelijke grensscheiding d.d. 1820 ten opzichte van het grenspunt Vries-Roden-Peize gewag gemaakt van „de zamenkomst der heidevelden, toebehorende het westelijke an het buurschap van Lieveren, het noorden an het buurschap van Peize en het zuid-oostelijke aan de buurschappen van Bunne en Winde": het hier — voor zooveel Peize betreft — bedoelde Groote Veld stond toen ten name van de gemeente Peize.
De marke is in 1578 blijkbaar voor verreweg het grootste gedeelte tusschen de buren naar slagen gescheiden — „over hooch ende lech, in heyde ende weyde, in groe(n)lant ende in holt ende in veen, soo de marckt door een ander gelegen is" — o.a.: „dat Norderbroeck", „een-stuck veltlant ten syden van de Neystechster wech gaende met de suider swette ofte sloot midden door dat Smeervene", „een stucke veltlants streckende met de noorderswette door dat opgemelte Smeervene", „een stuick veltlant liggende tusschen Winde ende de Horst", „een stuck veltlant ende groenlant tsamen tusschen Winde ende de Horst ten osten van den Drentschen dijck", „een stuick veltlant ten suiden vant dorp.... an den buirlaensterwech", „dat Witteveen" en stukken grenzend aan Liever- en Bunnermarke (Kerspelen en Marken N°. 397). De slagen zijn o.a. in 1650, 1654, 1665 en 1669 weer onderverdeeld (stukken afkomstig van de families Ripper da en de Coninck).
GEMEENTE EN MARKE EELDE.
Dat Paterswolde onder Eeldermarke ressorteerde, blijkt uit een ordel van 1519 tusschen de buren van Eelde en zekeren Symon Kannenghieter, houdend „dat Symon voirss. Eelder marcke mede bruyken sall na beloop syns werdelz uut Potterwolde" (ed. Joosting bl. 12), zooals ook in het



37
grondschattingsregister van 1646 èn onder Paterswolde èn^onder Eelderwolde Eelder waardeel voorkomt. In 1603 beklaagden ingezetenen van Eelde zich erover bij Drost en Gedeputeerden, dat sommige hunner markegenootén telkens door Groningen met pandings-procedures werden lastig gevallen voor hooilanden in „Nederwoltt tusschen den wechsloet ende twütsloet", die Groningen schatplichtig onder het Goorecht wilde maken,
waardoor „Eelder marck sulde geraecken in peryckell van gesmal-
leert te worden" (Resolutiën i. d. 8 Aug.). Dat marke en kerspel te Eelde samenvielen, mag men wel opmaken uit een rechtdag-resolutie van 4 Juli 1682, waarbij de eisch van het kerspel tegen den schoolmeester tot schadevergoeding „wegen een angegraven stuckjen van de buyrmarcke an den ged". hofte" werd toegewezen. In 1810 heeten onder Eelde geen markegronden meer te bestaan.
De grens der marke ten opzichte van Glimmen liep blijkens een ordel van 1489 van ouds ten westen van het Hoornsche diep (Feith bl. 161).
In geschillen over de markescheiding met markegenootén van Bunne en Winde besliste de Etstoel in 1554, zoo markegenootén van Eelde niet voldoende bewijs bijbrachten, „sullen zye alsdan de marke tsamen gebruken ende'bedryven, alse soe lange gedain hebben" (Joosting bl. 234, 291, 366, 368).
Op de kaart is als gebied der marke bij gebreke van nadere gegevens aangenomen dat der huidige gemeente. Bij de invoering van het kadaster werden geenerlei perceelen meer ten name van markegenootén gesteld.
Een scheiding der marke schijnt reeds vóór de Reformatie te hebben plaats gehad (Register archief Groningen V bl. 99). In 1617 deelden kluftgenooten van Eelde „dath mande landt of er Stockerdeforde": „und is veraccorderth, dath een ieder sin slothen sall grafen, gelijck dath gebrukelijck is in scheyden (van) lande tho doende, ock na inholt den olden scheydenbref van de marke van Eelde" (Kerspelen en Marken N°. 398).
GEMEENTE VRIES. Marke Bunne en Winde.
Reeds van oudsher worden Bunne en Winde als één marke gequalificeerd: zóó in geschillen over de markegrens met Peize en Eelde in de 15e en 16e eeuw (Ewsum-archief-regest N°. 552, Ordelen Feith bl. 53, id. Joosting bl. 234,291,366,368), gelijk ook in het 17e-eeuwsche grondschattings-register slechts van taxatie van één waardeel sprake is.
Een limiet ten opzichte van Lieveren werd door den Etstoel 4 Juni 1695 getraceerd: langs het Li verder Nylant „van daer noortwaert met een rechte linie op Sinninge-sloot en van daer op de Dove Man" (Etstoel N°. 14 XXXI f. 52 v°).
Betreffende de grens ten opzichte van Eelde zie het d. t. p. medegedeelde.



38
Op de kaart zijn als gebied der marke aangenomen de kadastrale secties A (Bunnerveen) en B (Bunne en Winde). Bij de invoering van het kadaster werden ten name van markegenootén gesteld de complexen heidegrond ten westen van het Bunnerveen—grenzend aan Peize, Lieveren en Norg —, het Winderveld — grenzend aan Peize en gelegen aan weerszijden van den weg Winde-Peize —, het Bonge-veen — grenzend aan Donderen —, de heide- en boschgrond ten westen van den weg Donderen/ Bunne en die ten oosten van den weg (de Bokkenstreek) — beide eveneens grenzend aan Donderen—en eenige opzichzelfstaande perceelen bosch en heide in de onmiddellijke nabijheid van of in de kom van Winde en Bunne.
In 1577 besloten markegenootén tot markescheiding over te gaan, waartoe de marke in 3 porties werd verdeeld — weer in onderdeden te verkavelen —: „waervan dat eherste diell is glegenn up de zuitsijtt vant huis tho Bonne, streckende mith dat zuider-ende an Donder buirmarcke, mith dat noert-ende an den Schapedijck, mith dat westen op Bongen-vene unnd int oestenn an den wal langes Bonner-esch — dat ander diel tusschenn dat huis tho Bonne unnd Wynde—dat derde diel gelegenn achter Bonne unnd Wynde streckende langes up den Eelder sloett" (Ewsumarchief N°.258). Een plan van verdeeling der resteerende markegronden werd door Gedeputeerde Staten goedgekeurd bij besluit van 27 Maart 1849 N°. 26 (Hypotheek-register XCV N°. 37).
. Marke Donderen.
De grens dezer marke ten opzichte van markegenootén van Norg, Zuiden Westervelde werd door den Eistoel bepaald bij sententie van 4 Juni 1695, bevestigend de uitspraak zijner gecommitteerden dd. 3 Aug. 1694 (Etstoel N°. 14 XXXI f. 69, Kerspelen en Marken N°. 387). Ook leest men van een proces voor den Etstoel in 1665 tusschen markegenootén van Donderen en Peest over wederzijdsche grenzen, dat commissoriaal werd gemaakt, doch van verdere behandeling blijkt niets (Etstoel N°. 14 XX bl. 141).
Op de kaart zijn als gebied der marke aangenomen de kadastrale secties C (Donderveld) en D (Donderen). Bij de invoering van het kadaster werden ten name van markegenootén gesteld het heide-complex Hoogeveld, Donderveld en Achter Noordsche veld — grenzend aan Bunne en Winde, Norg, Peest en Zeien—, het complex Oosterveld en Hooge veen met uitloopers — grenzend aan Bunne/Winde, Eelde, Ide en Vries —, op zichzelf staande perceelen op de Noorder- en Zuider-esch, eenige brinkgronden en de lange smalle strook weiland en heide ten oosten van de Noordsche drift en den Zwarten dijk.
29 Sept. 1574 besloot de meerderheid der markegenootén „de gemene marcke tho Donderen vors. yn hoech und leech, yn guet und quaetjia groetheit eines yederen wardeels thoe scheiden", tegen welk voornemen echter oppositie rees (Ewsum-archief N°. 258). Een plan van finale schei-



39
ding der resteerende markegronden werd door Gedeputeerde Staten goedgekeurd bij besluit van 28 Dec. 1848 N°. 18 (Hypotheek-register LXXXI Nos. 74 en 75).
Marke Ide.
23 Dec. 1602 beklaagden zich de „mede-erfgenaemen in het buirschap Ide" bij Gedeputeerden er over, dat de Homans o.a. het diep onder de Punter-brug loopend alleen verhuurden (Res. i. d.).
Op de kaart zijn als gebied der marke aangenomen de kadastrale secties E (Ide) en F (de Punt). Bij de invoering van het kadaster werden ten name van markegenootén gesteld de heide-complexen aan den westkant — grenzend aan Eelde, Donderen en Vries —, ten oosten van de Ruimsloot — grenzend aan Eelde—en ten oosten van Ide zelf — grenzend aan Eelde en Tinaarloo —, op zichzelf staande perceelen op de Noord- en Zuid-esch, eenige brinkgronden, een streek weiland ten zuiden van den grooten weg tot aan de Punt en een wegje naar het Punterdiep ter hoogte van de Pol.
4 Juli 1614 verklaarde de Etstoel de gedane markescheiding van waarde (Etstoel N°. 14 III bl. 139, Kerspelen en Marken N°. 395, Staten-archieven N°. 220). Ook in 1664 en volgende jaren is wederom verdeeld o.a. groenland (Etstoel N°. 19, Staten-archieven N°. 221). De finale scheiding der marke had plaats bij akte d.d. 9 Mei 1860 (Hypotheek-register CCXXVII N°. 27).
Marke Zeien.
30 Nov. 1713 werd tusschen markegenootén van Zeien en Vries — ter beëindiging hunner geschillen „over den eygendom en het gebruik van de groenlanden, den Stroet en het Vledder genaamt, ter wederzijden van de Zeyer Trede gelegen, mitsgaders het velt daaran liggende" — een schikking getroffen, waarbij het Stroot aan markegenootén van Zeien en de Fledders aan die van Vries kwamen (Staten-archieven N°. 1193 f. 54).
Betreffende de grens ten opzichte van Assen troffen Drost en Gedeputeerden met de boer van Zeien en den bode Ten Oever 10 Juni 1745 een accoord, inhoudend „dat de scheitlinie tusschen de Landtschap en die van Zeyen sal beginnen van de Peelder paal tot op de paal, welke tusschen de Lantschap en de drie boerschappen Norgh, Zuidt- en Westervelde gestelt is in de gruppe of scheidinge tussen voom. drie boerschappen en die van Peest, alwaar een gruppe in een regte linie tot een scheidinge gegraven sal worden, so verre de Lantschap tegens die van Zeyen opgaat" (Statenarchieven N°. 237).
Op de kaart zijn als gebied der marke aangenomen de kadastrale secties L (Ree en Ter Aard), M (Westerhoek) en N (Zeien) met aftrek van hetgeen als marken Ree en Ter Aard is aangenomen. Bij de invoering van het kadaster werden ten name van markegenootén gesteld de heide-complexen het Zeier-laar, het Russche Strootsveld — beide grenzend aan Don-



40
deren, het tweede ook aan Peest —, het Westerveld — eveneens grenzend aan Peest —, gedeeltelijk het Zeierveld, het Zeierveen — grenzend aan Peest en Assen —, het noordelijkste deel van het Oostersche veld — grenzend aan Vries—, perceelen brinkgrond en perceelen in de kom of de onmiddellijke nabijheid van Zeien.
Het plan van finale scheiding der marke werd door Gedeputeerde Staten goedgekeurd bij besluit van 3 Dec. 1851 N°. 16 (Hypotheek-register CV N°. 3).
Marke ter Aard. i&i-fc Ter Aard komt als zelfstandige marke nog niet voor in de stukken betreffende de invoering der grondschatting. Wèl wordt zij genoemd in de opgaaf van 1810, met de aanteekening: ,,heeft 2 eigenaren". Zij is duidelijk aangegeven op een kaart der ongescheiden marke van Zeien en ter Aard van den landmeter Meursing d,d. 1776 — aanwezig op het rijksarchief; ook op de kadastrale kaart is het terrein gemakkelijk weer te vinden. Intusschen kent het kadaster zoodanige marke niet meer: wèl werden twee perceelen — resp. tusschen ter Aard en Ree en in het Zeierveen — gesteld ten name van markegenootén van Zeien en ter Aard.
Marke Ree.
Noch in de stukken tot de grondschatting, noch in de lijst van 1810, noch in de kadastrale stukken wordt Ree als een zelfstandige marke gequalificeerd. In oudere stukken wordt het wel onder de marke van Vries gebracht (Oorkondenb. v. Gron. en Drente N°. 709, request van den bekenden Piccardt in Staten-archieven N°. 845 sub Vries). Intusschen is de marke zeer duidelijk aangegeven op de kaart van den landmeter Meursing d.d. 1776 van de ongescheiden marke van Zeien en ter Aard — aanwezig op het rijksarchief — en is zij met behulp daarvan gemakkelijk op de kadastrale kaart terug te vinden.
Het marke-territoir stond reeds bij de invoering van het kadaster ten name van enkele leden eener zelfde familie: het is met andere hun toekomende perceelen ten Z.O. van Ree in 1866 onder hen verdeeld (Hypotheek-register CCXC N°. 16).
Marke Vries.
Over de begrenzing der marke ten opzichte van Zeien zie het d. t. p. medegedeelde.
Op de kaart zijn als gebied der marke aangenomen de kadastrale secties O (Middenveld) en P (Vries). Bij de invoering van het kadaster werden ten name van markegenootén gesteld het complex heidegrond ten Z.W., Z.O. en N.O. van Vries — tegen de Fledders en het Zeier Stroot aan en verder grenzend aan Zeien, Oude Molen, Tinaarloo (met uitzondering van de Nieuwe Stukken) en even nog aan Ide —, de heidegronden ten N.W.



41
van het dorp rondom het Nieuwland — bijna geheel grenzend aan Donderen —, een perceeltje in het N. tegen Ide aan — het Stijf veen was blijkbaar reeds toen ter exploitatie verkaveld—.deboschgrondten Z.W. enW. van de esch, enkele perceelen op de esch en het Nieuwland en vrijwel alle brinkgrond.
Het plan van finale scheiding der marke werd door Gedeputeerde Staten goedgekeurd bij besluit van 23 Dec. 1851 N°. 20 (Hypotheek-register CXVII N°. 26).
Marke Tinaarloo.
Als gebied der marke zijn op de kaart aangenomen de kadastrale secties G (Hunnebed) en H (Tinaarloo). Bij de invoering van het kadaster werden ten name van markegenootén gesteld het groote complex heidegrond rondom het dorp en de esschen — grenzend aan Vries, Ide, Zeegse en Oude Molen —, verspreid liggende perceelen op de Ooster- en Wester-esch en brinkgronden. Onder Midlaren heb ik er reeds op gewezen, dat aan die markegenootén toebehoorde een klein perceel ten westen van de Drentsche Aa ter hoogte van de Bulten.
Een plan van finale scheiding der marke — uitgezonderd de brinkgronden — wérd door Gedeputeerde Staten goedgekeurd bij besluit van 15 Febr, 1848 N°. 34 (Hypotheek-register XCVII N°. 65).
Marke Zeegse.
Als gebied der marke is op de kaart aangenomen de kadastrale sectie I (Zeegse). Bij de invoering van het kadaster werden ten name van marke genooten gesteld het complex heide — grenzend aan Oude Molen en op één punt het Oude Molensche diep, voor ongeveer de helft het Schipborgsche diep en vrijwel geheel den Zeegser loop rakend —, eenige perceelen heide aan den rand van de esch en een stuk zandduin in de kom.
Een akte van scheiding der marke is door mij niet gevonden: ze was echter volgens het Provinciaal Verslag over 1860 op 31 Dec, van dat jaar finaal verdeeld.
Marke Oude Molen. Het bestaan dezer marke is niet geheel zeker. In de stukken tot de grondschatting wordt zij niet aangetroffen; wèl in de opgaaf van 1810, met de aanteekening: „deze marke behoord aan ééne familie''. De tegenwoordige eigenaar — Mr. J. T. Linthorst Homan te Havelte — en de heer C. F. Crone te Oude Molen twijfelen aan haar bestaan niet; ook Werneke neemt haar op zijn kaart aan. Hoewel ook het kadaster haar niet meer kent, is zij uit de kadastrale kaart zeer wel op te maken: de noordelijke strook der sectie K (Oude Molen en Taarloo).



42
Marke Taarloo.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie K (Oude Molen en Taarloo) met aftrek van het terrein, als marke Oude Molen aangenomen. Bij de invoering van het kadaster werden ten name van markegenootén gesteld het westelijke complex heide tegen Assen, Zeien en Oude Molen aan, het meer oostelijke eveneens tegen Assen en Oude Molen aan, het stuk heide in den Z.O.hoek tegen Balloo en Gasteren aan, een noordelijker stukje heide tegen Gasteren aan, op zichzelf staande perceelen eschgrond, brinkgronden en een enkel perceel groenland aan het Taarloosche diep.
Een akte van scheiding der marke is door mij niet gevonden: ze was echter volgens het Provinciaal Verslag over 1860 op 31 Dec. van dat jaar finaal verdeeld.
GEMEENTE ASSEN (en gedeeltelijk SMILDE).
Marke Witten.
Een kaart dezer marke van c. 1800 is aanwezig in N°. 235 der Statenarchieven; zij geeft echter niet afdoende de begrenzing aan ten opzichte van Assen en Anreep, terwijl ook destijds reeds de z.g. Landschaps-venen aan de marke onttrokken waren. Dat deze intusschen tot aan de grens met Friesland, Norg, Zuid- en Westervdde oorspronkelijk tot haar behoorden, wijst o.a. duidelijk uit de kaart der Witter- en Halervenen van 1767 in Staten-archieven N°. 1302. In de meer genoemde opgaaf van 1810 heet de marke in zijn geheel eigendom te zijn van den landdrost Hofstede; zij komt dan ook later in de kadastrale stukken niet meer voor.
Terwijl nog de vrij duidelijke kaart van 1636 der Smilder-venen in het archief der Compagnie der Dieverder-, Legler- en Smilder-venen aangeeft: „die Hycker-, Haeler-, Witter- ende Norcher vheenen sijn noch ongescheyden", is in 1742 bij arbitrale uitspraak tusschen markegenootén van Norg, Zuid- en Westervelde eener- en Drost en Gedeputeerden namens de Landschap — „als eygenaren van Witten" — anderzijds bepaald, „dat er een paal tot een scheydpaal geset sal worden tendes de Pies(t)er uitgeboekweyte veenen in de gruppe tusschen Piest en Norg en dat vandaar een linie getrokken sal wo den op het Hogerijs om te strekken tot een scheydinge van Witten en No g, voor so verre die tegens malkanderen tegens die van Vriesland opschieten" (Statèn-archieven N°. 226); de huidige gemeente-grens Norg/Smilde.
De grens tusschen Witten en Halen werd getraceerd bij compromissoriale uitspraak van 15 Sept. 1742 (Staten-archieven N°. 219); de lijn is op de reeds genoemde kaart der Witter- en Halervenen van 1767 duidelijk aangegeven, doch is op de moderne kaart slechts bij benadering over te brengen.



43
Betreffende de grens met Anreep werd door den rentmeester van Assen — intervenieerend voor de meiers te Witten — met markegenootén van Anreep en Amelte in 1661 een accoord getroffen (concept-inv. Ambtenaren N°. 204). De daarin genoemde oriënteeringspunten zijn niet meer te transponeeren en ook tweel 7e-eeuwschebijbehoorendekaartenzijnniet voldoen de duidelijk, doch uit de clausule „dat de van Anrepe ende Amelte door de Witter toegescheydene marcke tot aen het diepie haere vrije ende onbecommerte affwateringe sullen hebben", is op te maken, dat het diep niet de grens vormde, maar Witten zich nog ten oosten daarvan uitstrekte. Op de kaart is als grens aangenomen die tusschen de secties E (Anreep) en F (de Haar).
De grens ten opzichte van Assen leverde verschillende moeilijkheden op. Ten zuiden van de kaart is als grens aangenomen die tusschen de secties F (de Haar) en G (Witten) eener- en A (Assen) anderzijds: de zelfde grens is kennelijk ook aangenomen op de kaart der Witter marke van c. 1800. De Witter-marke — afgescheiden van de Landschapsvenen — werd in 1798 verkocht aan den schuit e van Rolde J. Homan en Mr. P. Hofstede (Staten-archieven N°. 597), welke laatste in 1810 alleen eigenaar der marke was. Bij de invoering van het kadaster stonden behoudens geringe uitzondering de geheele secties F en G ten name van Jhr. Mr. H. J. L. van der Wijk, aan wien dus blijkbaar alles in massa was overgegaan: de grens van diens eigendommen valt met de sectie-grens vrijwel samen.
Ten noorden van de vaart naar Zeien ontbreken positieve gegevens ten eenen male: alleen constateert de advocaat Mr. J. Kymmell in een rapport aan Drost en Gedeputeerden in 1742, „dat van gemelte paal [nl. de scheidpaal Zeien/Peeloo/Assen] af verders in het veen de Asser boekweyten-akkers sijn opstrekkende dwars tegen de boekweyten-akkers van die van Seyen" (Staten-archieven N°. 226) en loopen ook op een 18e-eeuwsche kaart (Staten-archieven N°. 1275) de Asser venen ongeveer tot Peest. Ten noorden van Assen hadden hare inwoners het recht om ten e gen behoeve veen te steken; later stond dat onder gemeentelijk beheer (Statenarchieven N°. 1306, archief gemeente Assen B V 3 e.v.). Toen dan ook het gemeentebestuur in 1834 39 perceelen heideveld op Veeningeriand verkocht, heetten deze in de verkoop-condities sinds onheugelijke jaren eigendom der gemeente te zijn (Coll. Oldenhuis Gratama N°.414). Over de eigendomsgrens is tusschen het gemeentebestuur en het domeinbeheer geschil ontstaan — in den grond der zaak vrij zeker daarin zijn oorzaak vindend, dat de grens tusschen de marke- en kloostervenen nimmer is gepreciseerd i—i, welke bijgelegd werd bij transactie van 18 April 1829 (archief Ged. Staten i. d. 12 Aug. 1834 N°. 19). Bij gebreke van elk ander gegeven — de sectie-verdeeling laat hier ten eenenmale in den steek — is deze lijn op de kaart als grens aangenomen.



44
Marke Assen.
Aan het bestaan van Assen als zelfstandige marke valt niet te twijfelen. In 17e-eeuwsche stukken wordt zij herhaaldelijk als zoodanig genoemd: zoo spreekt een resolutie van Drost en Gedeputeerden van 1 Aug. 1616 over ongerechtigd plaggen maaien en beesten weiden „binnen de bewijsIicke mercke van Assen" en wordt het Asser waardeel bij de grondschatting op 600 g. getaxeerd (Staten-archieven N°. 844; die van Peeloo, Loon, Anreep en Witten resp. op 1500, 1200, 1800 en 1500 g.). Ook in een willekeur van 1748 vindt men kennelijk nog sporen van het vroegere markebestuur terug (archief gem. Assen A N°. 243).
Betreffende de grens ten opzichte van Witten en Zeien zie het d. t. p. medegedeelde.
Voor Peeloo is aangenomen de sectiegrens A (Assen)/B (Peeloo).
Voor de grens ten opzichte van Loon en Anreep is voor het noordelijkste gedeelte bij gebreke van nadere gegevens de sectie-grens A (Assen)/ D (Vredeveld) genomen, die wellicht op den vroegeren toestand steunt. Voor het zuidelijker deel de sectie-grens A (Assen) /E (Anreep). Dat het Anreeper diep van ouds de grens vormde tusschen Anreep en Assen, valt op te maken uit een request der Witter buren van c. 1674 aan drost Rabenhaupt, waarin zij zich — „alsoo vervolgents het diepien ofte waterlossinge tusschen de mercken van Assen ende Anrepe door dese oorlochstyden ongeruimpt ende onopgemaekt is verbleven" — beklagen over het overstroomen hunner landerijen (conc. inv. Ambtenaren N°. 207).
Marke Peeloo.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie B (Peeloo). Bij de invoering van het kadaster werd dit geheele terrein ten name van markegenootén gesteld met uitzondering van de Peeler-esch aan weerszijden van den weg Assen/Vries — waarop enkele perceeltjes markegrond waren — met haar uitloopers, één perceeltje aan de westgrens en eenige aan de oost-grens.
Het plan van finale scheiding der marke werd door Gedeputeerde Staten goedgekeurd bij besluit van 8 Febr. 1848 N°. 102 (Hypotheek-register XC N°. 43).
Marke Loon.
Dat de marke grensde aan die van Anreep, blijkt o.a. uit een „aftreck kaertswyse van de gemeeten hoy- en koehuiden yn Anreeper marckt anno 1650", „anfangende by Looner marcksscheyt" (Staten-archieven N°.845)j terwijl Drost en Gedeputeerden 27 Febr. 1675 aan de buren van Loon en Anreep toestonden „het bruggetien tussen Amelte en Loner marcke" te verwijderen en ter plaatse te dempen, mits de weg passabel werd gehouden (Rechtdag-res. i. d.). Amelte ressorteerde steeds onder Anreep, Vredeveld blijkbaar onder Loon. De „korte staet" toch der hooilanden in Rol-



45
der kerspel van c. 1654 (Staten-archieven N°. 845) Vermeldt onder Loon „Bernt Husman meyer op Fredevelt" en in de revisk-proceduTe, door den toenmahgen eigenaar van Vredeveld in 1722 voor den Etstoel gevoerd tegen de buren van Loon, beweerde deze te wonen in de marke van Loon (Etstoel N°. 14 XLI f. 140, N. Dr. Volksalmanak 1902 bl. 115).
Over de grens ten opzichte van Assen zie het d. t. p. medegedeelde.
Dat het Looner diep van ouds de grensscheiding vormde ten opzichte van Balloo, valt af te leiden uit een ordel van 1488 (ed. Feith bl. 156). In een 17e-eeuwsch request van de buren van Loon aan gecommitteerden tot redresseering der grondschatting constateeren requestranten, dat zij hun groenlanden aan het diep hebben afgescheiden, die dan ook voor de grondschatting afzonderlijk getaxeerd waren, terwijl die van Balloo aan de andere zijde van het diep ze wel dagelijks afgraven, maar ze onder het waartal hadden begrepen (Staten-archieven N°. 845).
Op de kaart zijn als gebied der marke aangenomen de kadastrale secties C (Loon) — welke zich uitstrekt tot het meest zuidelijke punt van Peeloo en vandaar naar Balloo langs een lijn min of meer parallel aan den straatweg Assen/Rolde — en een noordelijke strook der sectie D (Vredeveld) — zóó dat Amelte er buiten en Vredeveld er binnen valt. Bij de invoering van het kadaster werd ten name van markegenootén gesteld de kadastrale sectie C met uitzondering van de esch met uitloopers — waarvan versprei-* de perceelen en ook perceelen in de kom aan markegenootén toekwamen —, de groenlanden tegen het Looner diep aan — waarvan ook enkele marke-eigendom waren — en die in den westhoek tegen Peeloo aan. Bovendien één uitstekend perceeltje aan de oostzijde van het Looner diep, dat ik op de kaart wel meende te mogen negeeren.
Een scheiding van groenlanden had in 1640 plaats (Staten-archieven N°. 222). Een plan van finale scheiding werd door Gedeputeerde Staten goedgekeurd bij besluit van 16 Nov. 1849 N°. 79 (Hypotheek-register XCII N°. 71).
Marke Anreep.
Over de begrenzing dezer marke ten opzichte van Assen, Loon en Witten zie het d. t. p. medegedeelde.
Een scheidsrechterhjke uitspraak van 1474 regelde de grens ten opzichte van Halen, inhoudend o.a. een compascuum betreffende het Geelbroek (LMkninge inv. N°. 55; zie ook Ordelen ed. Joosting bl. 348).
Een niet duidelijke 17e-eeuwsche kaart geeft aan den „steen in het Geelbroeck, scheydende die Anrepe ende Duyrse" (conc. inv. Ambtenaren N°. 204). Markegenootén van Anreep (en Amelte) troffen in 1719 met die van Deurze en Nijlande een accoord over de grensscheiding in het Geelbroek: de bestaande sloot zou voortaan als scheddsloot gelden (t. z. p. Nos. 205 en 206).



46
Dat Amelte met Anreep één geheel uitmaakte, blijkt herhaaldelijk: o.a. uit de stukken van de grondschatting.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie E (Anreep) — ten noorden geheel begrensd door het Anreeper diep — en de zuidelijke strook der sectie D (Vredeveld). Bij de invoering van het kadaster'werden ten name van markegenootén gesteld: het Holt — met uitlooper ten zuiden van Anreep —, het Veen, het Anreeper-veld — ten zuiden tot voorbij den Westerkamp — en eenige perceelen in de kom Het Schievenerveld in sectie D stelt het kadaster ten onrechte ten name van markegenootén te Vredeveld: het werd later in de Anreeper markescheiding begrepen.
Blijkens rechtdag-resolutie van 16 Jan. 1662 had toen kort tevoren een verdeeling van groenlanden plaats gehad; een definitieve scheiding der marke geschiedde bij akte van 5 April 1860 (Hypotheek-register CCXXVIII N°. 75).
GEMEENTE ROLDE.
Marke Balloo.
Over de begrenzing der marke ten opzichte van Loon zie het d. t. p. medegedeelde.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie A (Balloo) met deze uitzondering, dat blijkens de leggers een smalle lange strook ten noorden van den weg Assen/Rolde (de sectie-grens) aan markegenootén van Deurze en eenige min belangrijke perceelen in den Z.O.hoek aan die van Rolde toebehoorden: de betreffende perceelen konden wegens radeering op de plans slechts bij benadering worden aangegeven. Bij de invoering van het kadaster werden ten name van markegenootén gesteld: het Ballooër-veld met uitlooper ten westen van de esch — grenzend aan Gasteren, Taarloo, Deurze en Rolde —, een enkel perceel groenland aan het Looner diep, verspreide perceelen op de esch en wellicht — zijnde ook daar op de kadastrale plans verschillende oorspronkelijke nummers geradeerd — brinkgronden.
Een plan van definitieve scheiding der marke werd door Gedeputeerde Staten goedgekeurd bij besluit van 14 Nov. 1848 N°. 33 (Hypotheek-register GV N°. 88).
Marke Deurze. Oorspronkelijk heeft wellicht Nijlande met Deurze één geheel uitgemaakt. In een proces, in 1602/3 voor den Etstoel aanhangig, zijn-j/Jié buijr van Nijlande ende Duirsse" partij, zonder dat blijkt of men ze als één geheel of afzonderlijk heeft te denken (Ordelen ed. Joosting bl. 446, 460). In den „corte staet" voor de grondschatting zijn beide onder één



47
hoofd gebracht, doch de waardeelen zijn afzonderlijk — zij het ook tot gelijke waarde — getaxeerd. Dè opgaaf van den schuit e van Rolde aan den kwartierdrost in 1810 noemt beide t es amen. De grens ten opzichte van elkaar bepaalt zich door de ligging van beider markegronden tot vlak bij het Amer diep.
Betreffende de grens ten opzichte van Anreep zie het d. t. p. medegedeelde. .
De grens ten opzichte van Amen moest eenigszins bij hypothese worden getrokken: de sectie-verdeeling het ten dezen in .den steek. Het Amer boschstuk behoorde aan markegenootén van Amen, een stuk groenland ten noorden van de Hoppenbroeken tegen het Geelbroek aan stond in 1845 — toen eigenaren het naar waardeelen verdeelden (Hypotheek-register LIII N°. 48) — nog bekend als „de zoogenaamde marktegronden" en heeft dus waarschijnlijk oorspronkelijk aan markegenootén van Deurze toebehoord, terwijl verder vrij zeker de Ruimsloot — waaraan Amer markegronden raakten — de grens zal gevormd hebben.
Op de kaart is met machtneming van het zdo juist opgemerkte als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie I (Nijlande) — met aftrek van hetgeen als marke Nijlande is aangenomen —, de smalle onder Balloo genoemde strook ten noorden van den weg Assen/Rolde in sectie A en een gedeelte van sectie G (Ekehaar). Bij de invoering van het kadaster werden ten name van markegenootén gesteld: bedoelde strook ten noorden van den weg Assen/Rolde, het heide-complex ten zuiden van dien weg tegen Rolde en Nijlande aan tot dicht bij het Amer diep, het heidecomplex ten noorden van Eleveld tot dicht bij de Ruimsloot en twee perceelen groenland naar Anreep toe.
Een plan van finale scheiding der marke werd door Gedeputeerde Staten goedgekeurd bij besluit van 8 Aug. 1848 N°. 34 (Hypotheek-register XCVII N°. 63).
Marke Nijlande.
Over de verhouding en begrenzing der marke ten opzichte van Deurze zie het d. t. p. medegedeelde.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen een deel der kadastra'e sectie I (Nijlande). Bij de invoering van het kadaster werden ten name van markegenootén gesteld het stukje heide ten N.W. van de Nijlander-esch — grenzend aan Deurze —, het op de kaart aangegeven gedeelte van het Nijlander veld tegen Deurze en Rolde aan, het Nijlanderbroek tegen het Amer diep aan en een perceel groenland dicht bij dat zelfde diep.
Een finale scheiding der marke had plaats bij akte d.d. 14 Sept. 1864 (Hypotheek-register CCLXXII N°. 52).
Marke Rolde.
Op de kaart zijn als gebied der marke aangenomen de kadastrale secties



48
B (Oostzijde-Rolde), H (Westzijde-Rolde) en de zuidoosthoek der sectie A (vergelijk het medegedeelde onder Balloo). Bij de invoering van het kadaster werden ten name van markegenootén gesteld: het groote complex heidegrond het Wester- en Oosterveld — van af den weg Assen/Rolde tot bij het Ooster diepje en grenzend aan Nijlande en Grolloo uitgezonderd slechts de groenlanden in den Z.W.hoek —, de heide rond den Winkel tegen Balloo aan, de heide en boschgrond in den Z.O.hoek der sectie A, verspreide perceelen op de Noorder- en Zuider-esch, brinkgrond en een perceel in de Oostersche ma.
Een plan van definitieve scheiding der marke werd door Gedeputeerde Staten goedgekeurd bij besluit van 18 April 1848 N°. 25 (Hypotheek^ register XCIV N°. 1).
Marke Amen (en Ekehaar). Van een bestaan oudtijds van Amen en Ekehaar als afzonderlijke marken blijkt nergens : zoo worden zij bij de taxatie voor de grondschatting als één beschouwd (Staten-archieven N°. 844). Het kadaster stelt de betreffende perceelen ten name van markegenootén van Amelte en Ekehaar, uitgezonderd een vijftal — vormend een deel van het Veldje achter 't Hout — alleen ten name van markegenootén van Amelte — vrij zeker een omissie.
Over de aangenomen begrenzing ten opzichte van Deurze zié het d. t.p. medegedeelde.
Op de kaart sijn als gebied der marke aangenomen de kadastrale secties F (Amen) en G (Ekehaar), voor zoover niet gerekend tot Deurze. Bij de invoering van het kadaster werden ten name van markegenootén gesteld: het groote complex het Amer veld — grenzend aan Halen, Zwiggelte en Grolloo en destijds ook zich uitstrekkend tot aan de Ruimsloot en rondom Ekehaar loopend —, het Veldje achter 't Hout — destijds op twee punten het Amer diep rakend —, het Amer Boschstuk, 2 perceeltjes op de Achterste esch, brinkgronden en eenige perceelen dicht bij de kom.
Een scheiding tusschen Amen en Ekehaar kwam krachtens vonnis van de Arrondissements-r echt bank te Assen tot stand bij akte van 9 Mei 1849 (Hypotheek-register LXXXIX n°. 59); de scheiding der Amer marke volgde bij akte van 27 Oct. 1874 (t.z.p. CCCCX n°. 96).
Marke Grolloo. Het is eenigszins twijfelachtig, of niet Schoonloo mede onder Grolloo als een marke moet worden beschouwd: toch meen ik, dat men aan twee afzonderlijke marken heeft te denken, tusschen welke evenwel langen tijd condominium heeft bestaan. De terminologie van oudere oorkonden is onzeker: in oorkonden'der 15e eeuw wordt gesproken van tienden in de marke van Grolloo en de buurschap Schoonloo, land te Schoonloo in de marke van Grolloo, land in de marke van Grolloo en Schoonloo, goed in en



49
buiten de marke van Schoonloo (Abdij Assen inv. nos. 12,83—85). In een 17e-eeuwsch limiet geschil tusschendie van Grolloo en Schoonloo, beweren de eersten voor 17 tegen de Schoonlooërs voor 2 waren in de buurmarke gewaardeeld te zijn (Kerspelen en Marken n°. 384); een zelfde voorstelling geeft een 17e-eeuwsch request van „de buyrën van Grolle ende Schoonloo" tegen de waardeel-taxatie voor de grondschatting: „ende commen dese waertallen tot 19 volle waeren, waervan 17 tot Grolle ende 2 tot Schoonloo gehoerende". Beider waardeel werd dan ook gelijkelijk op 1600 gl. getaxeerd. De opgaaf van den schulte van Rolde aan den kwartierdrost in 1810 zegt: „de markte van Grollo en Schoonlo zijn ongescheiden en hebben tezamen pl.m. 18 waar waardeel". Nog in de jaren 1825/7 kon tusschen twee particulieren — doch au fond tusschen markegenootén van Grolloo en Schoonloo — geprocedeerd worden over de vraag, of Grolloo en Schoonloo al of niet een „onverscheidene" marke vormden (Kerspelen en Marken n°. 386). Een proces-verbaal van definitieve grensscheiding tusschen beiden is 26 Jan. 1842 opgemaakt (archief Ged. Staten i.d. 20 Juni 1848 n°. 8).
Over de begrenzing ten opzichte van Gasselte zie het At.p. medegedeelde.
In een geschil over de limieten tusschen Grolloo en Elp besliste de Etstoel in 1602, „nademael beydersyts schriften ende getuigen voele ende malcanderen seer contrariëren, also datter na rechte niet wel kan in
uuthgesproecken worden dat die van Grolle ende Elp dat questiose
afgegraven groenlandt toegelycke sollen heyden, weyden ende gebruicken," (Ordelen ed. Joosting bl. 447 en 474).
Op de kaart zijn als gebied der marke aangenomen de kadastrale secties C (Grolloo Oostzijde) en E (Grolloo Westzijde). Bij de invoering van het kadaster werden ten name van markegenootén gesteld: het Wester- en Oosterveld, het Grollooër veld met het stuk heide aan de westzijde van het Amer diep tegen Amelte en Zwiggelte aan — met welke complexen vrijwel de geheele begrenzing ten opzichte van de omliggende marken is gegeven; verder: de Koe-landen tegen Gasselte aan, een perceel in de Oostersche ma, vrijwel de geheele Grollooër koelanden langs het Oosterdiepje, de Halkenbroek, verspreide perceelen op de Noorder-, Zuider-esch en Westbroek, brinkgronden en perceelen in de onmiddellijke nabijheid der dorpskom. Alleen bezaten markegenootén van Schoonloo in dit gebied de Schoonlooërkoelanden — ten zuiden van de Grollooër dito — en de over de grens voortloopende uitloopers der onder Schoonloo gelegen Koelanden.
Een finale scheiding van markegronden had plaats bij akte van 18 Febr. 1859 (Hypotheek-register CCXI n°. 62).
Marke Schoonloo. Over de verhouding in het algemeen en de begrenzing dezer marke ten opzichte van Grolloo zie het d.t.p. medegedeelde.
GESCHIEDKUNDIGE ATLAS 4



50
Aangaande de grensscheiding met Orvelte van af het centraal punt op ^Ellertsveld is c. 1650 tusschen markegenootén van Grolloo, Schoonloo Orvelte en Orvelterveen een akte opgemaakt en zijn marksteenen dien overeenkomstig mtgezet (Kerspelen en Marken n° 382)
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie hoonl°o). Bij de invoering van het kadaster werden ten name van markegenootén gesteld het Schoonlooër veld - slechts op geringe uitzondering na geheel grenzend aan de omliggende marken verspreide perceelen in of nabij de dorpskom en een deel der Koe-landen Over de aan markegenootén onder Grolloo toekomende terreinen zie het dtp medegedeelde. ■ y'
De finale scheiding der marke had plaats bij akte van 22 Aug. 1866 (Hypotheek-register CCXCVI n°. 21).
GEMEENTE WESTERBORK. Marke Zwiggelte.
1 JïJ™ r°CeS *,USSCheD na*ee*o0ten van Zwiggelte en Elp, waarbij de laatsten beweerden gerechtigd te zijn tot den Colmersteen; den Grafsteen en den steen achter het Westerbroek, besliste de Etstoel in 1623
J£ f0™661 het <P»«tie»e terrein gezamenhjk zouden gebruiken (Etstoel n°. 14 VI bl. 30).
A Si? êebied dCr marke gnomen de kadastrale sectie
A (Zwiggelte). Bij de mvoering van het kadaster werden ten name van
rTd ITST-^u ZWiggClter Vdd~met * aitiooP- d-tijds rond geheel Zwiggelte loopend, op een tweetal plaatsen rakend den Westerborker stroom en grenzend aan Beden, Halen, Amen en Elp - en kleine verspreide perceelen op de Wester- en Ooster-esch.
. m\TTtdCfinitief ^cheiden bij akte van 29/30 Sept. en 4 Oct. 1856 (Hypotheek-register CLXXIX n°. 64).
Marke Elp.
mX™^™ dCZer ^°PZichte VaD Zwiggdte zie het d t P-
t> ^ ƒ ^ J &ebied ^ marke aangenomen de kadastrale sectie f (E1P)- BlJ de «voering van het kadaster werden ten name van markegenootén gesteld het Noorderveld met zijn uitlooper tegen Zwiggelte aan
sTuTS^ Zwi^dte'GroUo° enSchooidoo-,hegtZuidergveld,ïï stuk Ellertsveld -grenzend aan Schoonloo en Orvelte -, het Halen
Se'cSrPreit VT^a °P dC ReCt-ma' GreVe-ma' ZuidkamP. hoek, Ooster-esch, alsmede brinkgronden
doeilw^ReChtd?'r^0lU!ie 8N°V- 1649büjkt, dat men toentertijd doende was over scheiding der marke. De definitieve scheiding had plaats bij akte van 22 Sept. 1871 (Hypotheek-register CCCLXVIII n° 99)



51
Marke Westerbork en het Broek.
Met het aannemen van Wescerbork en het Broek als eèn marke schijnt mij de beste oplossing te zijn gegeven, al blijven dan nog — zooals aanstonds blijken zal — moeilijkheden bestaan.
Velschillende feiten steunen deze voorstelling van zaken. Zoo vaardigen in 1590 „ynghesetenenn unde egennarffdenn vann Borck unde het Broeck" — „wylens sye thosaemen eene marck hebbenn" ■— een willekeur uit over de positie der keuters (Kerspelen en Marken n°. 259). Een zelfde voorstelling geeft een akte van taxatie voor de grondschatting door het kerspel zelf opgemaakt in 1642: „Die van Westerborck ende het Broeck, sijnde een marck tsaemen ende volgens die angevinge begrypende in sich omtrent 39 vuile buiryen, stellen elcke vuile burye op acht hondert
gulden Die van Oersinge behoorende onder Westerborck stellende
haer landeryen ende waertall gelijck die van Westerborck.... Hett Broeck: het waertall is boeven by het Westerborck gestelt, als sijnde een marck". In 1798 treffen „de marktgenoten van Westerbork en Broek" een accoord met participanten der Hoogeveensche compagnie „volgens hetwelke de gemelde marktgenoten haare veenen en andere producten kunnen afvoeren door de colonie en vervolgens door de vaart en vallaten" (Kerspelen en Marken n°. 263). Eindelijk noemt ook de opgaaf van den schuit e van Westerbork aan den kwartier-drost in 1810 Westerbork en Broek als eèn marke.
Andere gegevens geven een eenigszins andere voorstelling, doen althans aan zelfstandige marken Westerbork — al of niet gecombineerd met Eursinge — en Mantinge denken. Zoo noemt een oorkonde van 1408 „Olde Amelinghe-guet te Oversinghe in kerspel ende marke Borc" (Dikninge regesten nos. 156 en 157), een van 1421 „Nysinge-hofstede te Oversynge in marke Borck" (t.z.p. n°. 227). In 1637 wordt een „waerdeelbryeff" van Westerbork en Eursinge opgemaakt, geteekend namens de kluften Westerent, Oesterent en Oersinge, aangevend, „wat elck tot sijn plaetse heft daer hy op wonet ende voerts doerch verst aerff of ft in buittinge offt coepen aen hem heefft becoemen folgens sijn versegelde bryeven" (Kerspelen en Marken n°. 258). Evenzoo vaardigen „onse saementlick buyr van Westerborck ende Oersinge" in 1657 een willekeur uit voor „de marck van Westerborck" (t.z.p. n°. 261).
Mantinge vindt men als een afzonderlijke marke genoemd in een oorkonde van 1408 betreffende „Woerdinghe-guet in de buurschap ende marke Mantinge, kerspel Borck" (Dikninge regesten nos. 163 en 166). Het zuidelijke deel van Westerbork naar Hoogeveen toe wordt op een 18eeeuwsche kaart van Hoogeveen (Museum-collectie K2 n°. 21) en een kaart van 1791 betreffende de Overijselsche limieten (Staten-archieven n°. 278) als Mantinge gequalificeerd. Ten slotte nog wijs ik op een request van c. 1650 tot afslag van grondschatting, uitgaande van „de gemeene ingesetenen van 't Brouck in Westerborcker carspel als Mantinge, Balinge,



52
Bruntinge ende Germinge", welke zich bezwaard achtten over de taxatie
„int stuck van haer wardeel angesien de volle waer aldaer getaxeert
sy op 2200 gl. ende tot Westerborck 2000, Wyshoern, Spier ende Driberde
op 1800 gl Ende bestaet deselve haere marcke in 201/a volle waere.
Ende alsoo de supplianten met de geseyden van Wyshoern, Driborde ende Spier, als an malcanderen gegrenst hebbende, alleene met een sloot afgescheyden sijn, oock syluiden mei dien van Westerborck giene limitscheydinge en hebben, maer dat die gemelde van Westerborck daernae trachten om hun van den supplianten te separeren, hebbende tot dien eynde albereits tegens henluyden een proces aengevangen" enz.
Betreffende de grens tusschen Bruntinge en Spier, Wijster en Drijber, besliste de Etstoel 13 April 1629, „dat den steen int Beerhoorn, in den Hamslach ende Vuyle Voort marcksteenen zijn tuschen die van Wijshoorn, Driberde ende Spier ter eenre ende die van Bruntinge ter andere zijden ende dat de verweerders volgens den inhouden van de voors. nitsprake van den 24 Maji 1579 [door mij tevergeefs gezocht] haer sullen onthouden vant heyden ende weyden over de suytzijdt van den voorgemelten wech, gaende noch yegenwoordich van Wijshoorn naer Bruntinge, ten noorden van den voors. steen in de Vuyle Voort gelegen" (Etstoel n°. 14 VII bl. 148). Nog besliste genoemd college 26 Sept. 1636 tusschen ingezetenen van Bruntinge en Wijster betreffende „het veldt liggende ten noorden van den wechvanBruntinge naer Wishoorn gaende", „dat partyen het voors. veldt.... tsamentlijck naebuyrlick ende buyrlick sullen heyden ende weyden" (t.z.p. IX bl. 333).
Op de kaart zijn als gebied der marke aangenomen de kadastrale secties D (Westerbork), E (Eursinge), F (Bruntinge), G (Garminge en Balinge), H (Witteveen), I (Mantinge) en K (Hoogeveen). Bij de invoering van het kadaster werd verreweg de meeste gemeenschappelijke grond gesteld ten name van markegenootén van Westerbork en Broek, ook wel genaamd geïnteresseerden van (de marke) Westerbork en Broek: het Oosterveld—grenzend aan Orvelte—,het Hooima-veld—op twee punten den Westerborkerstroom rakend —, het Hamveld, de Westerborker brinkgronden, het Scharreveld — grenzend aan Holte —, het Veenveld — grenzend aan Orvelte —, het Bruntinger-Binnenveld, het Garminger- en Balinger veld, het Witte veen — grenzend aan Meppen en Aalden —, het Mantinger veld en het Hullen zand. Ten name van markegenootén van Westerbork werden gesteld verspreide perceelen op de Ooster-, Westerborker en Noord-esch en op den Roesing-kamp en een perceel brinkgrond; ten name van markegenootén van Eursinge een vijftal perceelen op de Eursinger esch en in de dorpskom; ten name van markegenootén van Bruntinge de Bruntingerweiden en 3 perceeltjes ten westen van het dorp; ten name van markegenootén van Balinge de Balinger weiden en eenige perceelen in de onnüddelhjke nabijheid van Balinge; ten name van markegenootén van Garminge een vijftal perceelen in de onnüddelhjke nabijheid



53
van Garminge; ten name van geïnteresseerden van de marke van Mantinge of Mantingerheide 7 perceelen op de Voorste- en Achterste esch en in de Ekkelkampen. Bovendien heeten nog eenige gronden toe te behooren aan geïnteresseerden van de Mantinger weide en aan dito van het Mantinger bosch, terwijl het meest zuidelijke deel van Westerbork toekomt aan geïnteresseerden van het Bovenveen, de Korte slagen e.a.: zij zijn dus blijkbaar reeds in exploitatie genomen.
Aan dezen gecompliceerden toestand is na een langdurige procedure tusschen „de markegenootén van Bork en Broek voor zoo verre die behooren tot het boerschap Westerbork" en „de markegenootén van Bork. en Broek voor zoo verre die behooren tot de boerschappen Eursinge, Garminge, Balinge, Mantinge en Bruntinge" een einde gemaakt door het vonnis der Arrondissements-rechtbank te Assen van 17 Mei 1836, waarbij aan markegenootén dier verschillende boerschappen gedeelten van het Mantinger veld, het Lentsche veen en het Witte veen werden toegewezen. In vervolg van tijd zijn door de verschillende markegenootén de markegronden grootendeels verdeeld: Westerbork 8 Aug. 1856 (Hypotheekregister CLXXIV n°. 12), Eursinge 2 April 1847 (t.z.p. XCVII n°. 49) en 31 Mei 1879 (t.z.p. CCCCLXXVII n°. 65), Bruntinge 13 Oct. 1852 (t.z.p. CXXVII n°. 42), Garminge 27 Nov. 1862 (t.z.p. CCLIX n°. 37), Balinge 19 Febr. 1874 (t.z.p. CCCCIV n°. 49), Mantinge 13/29 Nov. 1854 (t.z.p. CLI n°. 58) en 4 Oct. 1860 (t.z.p. CCXL n°. 33),
Marke Orvelte. Over de begrenzing der marke ten opzichte van Schoonloo zie het dt.p. medegedeelde.
In een proces tusschen markegenootén van Orvelte en die van Wezep verklaarde de Etstoel 19 Sept. 1614 een willekeurbrief betreffende Orvelter marke van waarde „in suiker vougen dat die van Wesuppe, als hebbende den vierden voet in Orvelder marke, alle yaren met den verweerderen mogen wilkeuren ende ordre beraemen nopende 't heyden ende weyden harer beesten ende naer wardeels gerechticheyt de marcke gebruycken" (Etstoel n°. 14 III bl. 177). Door gecommitteerden uit den Etstoel werd bij uitspraak in den jare 1703 in het geschil tusschen markegenootén van Orvelte en Wezep aan de eersten recht van weide van „de Tip op"Wesuper Kiel" gelaten (Etstoel n°, 14 XXXVI bl. 155), waarvoor bij akte van 10 Sept. 1860 eigendom van V, in de plaats is gekomen (Hypotheek-register CCXXVIII n°. 52). Een grensscheiding tusschen beide marken langs de Diphorsten werd 22 Aug. 1783 door gecommitteerden uit den Etstoel bij wijze Van compromis getraceerd (Etstoel n°. 14 LXIII fol. 114).
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie C (Orvelte). Bij de invoering van het kadaster werden ten name van markegenootén gesteld het stuk Ellertsveld — grenzend aan Elp, Schoon-



54
loo en Wezep —, het grootste gedeelte van het Koe-hoorn, het Oosterhout, Hulsveld, Hemelt, Veenveld — grenzend aan Wezep, Westerbork en het Broek —, Kampveld — ten westen en noorden van de Kamp-esch grenzend aan Westerbork —, Rustveld, enkele perceelen op de Ooster-, Noord- en Zuider-esch en in de Noord-ma benevens brinkgronden. Daarentegen werden de Wes(u)pplagen tegen Wezep aan ten name van markegenootén van Wezep gesteld.
Ten jare 1642 troffen markegenootén onderling een accoord tot scheiding der marke: genoemd worden in de akte het Noortbroeck, Oosterholt en Heemholt („ofte ander groenlandt om Orvelde gelegen"), terwijl tevens ook de verhouding tot de buiten-eigenaars —met name de markegenootén van Wezep —* werd geregeld en geconstateerd werd, dat laatstgenoemden recht van weide hebben „in het ungescheyden velt voor die schaepen op die westersijt van het Oosterholt ende Veeninge-maet" (Staten-archieven n°. 227). De definitieve scheiding der marke had plaats bij akte van 13 Sept. 1860 (Hypotheek-register CCXXVII n°. 65).
GEMEENTE ZWEELOO.
N.B. Bij de reconstrueering der onder deze gemeente ressorteerende marken was een niet geringe hinderpaal het ontbreken van alle oude kadastrale kaarten der gemeente zoowel op het kadaster als te Zweeloo, zoodat de ligging der in de kadastrale liggers genoemde marke-perceelen niet kon worden nagegaan. Alleen bezit de Museum-commissie te Assen de kadastrale verzamelkaart, welke de verdeeling in sectiën aangeeft. Dat de sectie-verdeeling —behoudens misschien een klein gedeelte van Wezep — de oude marke-indeeling weergeeft, is mij door den heer H. Rigterink te Oosterhesselen deskundig ter plaatse in overleg met twee bejaarde ingezetenen van Zweeloo ten stelligste verzekerd.
Marke Wezep.
Over de grens dezer marke en in het algemeen haar verhouding tot die van Orvelte zie het dt.p. medegedeelde.
Een vordering van markegenootén tegen die van Aalden om „t'helpen uytgraeven den scheydtsloot tuschen partijen beyde mar eken" wees de Etstoel 30 Oct. 1644 toe, dientengevolge „de verweerderen tot het graeven ende onderhouden van den scheydtsloot mede gehouden" verklarend (Etstoel n°. 14 XI bl. 457).
Ten aanzien van markegenootén van Zweeloo bekrachtigde de Etstoel 2 Juli 1729 de uitspraak van gecommitteerden, waarbij beslist was, dat de limiet tusschen beide marken getrokken diende te worden over den steen achter de Vlieren, den steen den Doven Warner en dat zij „van daar



55
op twee steenen soude moeten gaan, welcke gelegen waren tegens de marckte van Noordsleen en soo op Queckenbosch, alwaar seven marckten souden t es amen komen, waaronder die van Sweelo niet bekent souden wesen" (Etstoel n°. 14 XLIII f. 165v°).
Als gebied der marke is aangenomen de kadastrale sectie A (Wezep). De pertinente meening van den heer Rigterink, dat de marke van Aalden zich nog iets noordelijker aan den Tiphoek zou uitstrekken, heb ik niet aanvaard, daar de kadastrale ligger geen terrein van markegenootén van Aalden in deze sectie kent. Bij de invoering van het kadaster werden ruim 1362 bunder ten name van markegenootén gesteld; onder Orvelte bezaten markegenootén de Wes(u)pplagen en een heide-perceeltje van ruim 5 roeden onder Zweeloo.
De marke is finaal gescheiden bij akte van 13 Jan. 1858 (Hypotheekregister CXCVIII n°. 56).
Marke Zweeloo. Over de begrenzing der marke ten opzichte van Wezep zie het d.t.p. medegedeelde.
Dat de Aalder stroom wel steeds de grens met Aalden zal hebben gevormd, mag men wellicht afleiden uit het feit, dat Zweeloo en Aalden in 1678 procedeerden tegen Oosterhesselen over den onderhoudsplicht der „brugge tusschen Zwele en Aelden over de stroom liggende" (Etstoel n°. 14 XXIII bl. 238).
Oudtijds schijnen markegenootén van Benneveld in Zweeloo gewaardeeld te zijn geweest (Feith Ordelen bl. 98 en 107).
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de sectie B (Zweeloo).
Omstreeks 1635 schijnt reeds het een en ander van de marke te zijn verdeeld (Etstoel n°. 14 IX bl. 60 en 117, Staten-archieven n°. 1729). In 1845 zijn het Broek—ten westen van het Mande-veld—, het Laauwveld en het Stroot — grenzend aan Benneveld — en in 1861 de brinkgronden gescheiden (Hypotheek-register LV n°. 11 en CCXXXVII n°. 2).
Marke Aalden.
Over de begrenzing der marke ten opzichte van Wezep en Zweeloo zie het d.t.p. medegedeelde.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie D (Aaiden). Bij de invoering van het kadaster werden ruim 700 bunder ten name van markegenootén gesteld.
In 1639 is men doende over verdeeling van markegronden (Etstoel n". 14 X bl. 254). De marke is bij akte van 17 Dec. 1867 finaal gescheiden (Hypotheek-register CCCXVII n°. 25).
Marke Meppen. De marke is oudtijds naar het zuiden blijkbaar van veel grooteren



56
omvang geweest, heeft toen wellicht Gees en Zwinderen in zich begrepen. In 1551 toch droegen de buren van Meppen aan drost Reinolt van Burmania over een stuk moer- of veenland „streckende unde beginnende wth onser marcken van de Wulfscuelen aen, wendet op ofte aen die beecke, die datStichte van dieDrenthe scheidet unde mit dé eener syden naeLutthen unde mitter ander syde aen die marcke van Suytwolde" (Staten-archieven n°. 278). Ook de 4000 morgens van het complex van 5100 morgens ten oosten van het Kinholt, Alberts Holtien en den Braamberg, langs Pesse, Drijber en Mantinge naar de Lutten en Zwinderen — die Jhr. Roelof van Echten in 1631 overdroeg aan van Nuwenhoven c.s. — heeten te liggen in de marken van Zuidwolde en Meppen, wordende de desbetreffende akte voor schulte en buren van Zweeloo (Meppen) en Zuidwolde gepasseerd (Privilegiën Huis Echten bl. 16); men vindt dezen toestand nog weergegeven op een 17e-eeuwsche kaart van Hoogeveen in de Museum-collectie (Ka n°. 27), doch ze is op de huidige kaarten niet meer te transponeeren.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie E (Meppen). Bij de invoering van het kadaster werden nog 1543 bunder ten name van markegenootén gesteld.
De scheiding der marke had plaats bij akte van 28 Juni 1866 (Hypotheek-register CCXCIV n°. 204): verdeeld zijn toen o.a. een complex ten westen en noorden van de Koematen — grenzend aan Oosterhesselen en Aalden — en het Mepperveld — grenzend aan Gees en Westerbork.
Marke Benneveld.
Zie omtrent de verhouding der marke tot die van Zweeloo het d. t. pmedegedeelde.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie C (Benneveld).
Omstreeks 1645 schijnt reeds het een en ander van deze marke te zijn gescheiden (Etstoel N°. 14 XII bl. 71). Een plan van verdeeling der Bennevelder weide — waaronder de Marsch, Horst en het Smalbroek —; werd goedgekeurd bij koninklijk besluit van 12 Dec. 1841 N°. 57 (Archief Ged. Staten i. d. 28 Dec. 1841 N°. 17 en Gouverneur i. d. 28 Maart 1842 N°. 2247); een vrijwel finale verdeeling volgde bij aktè van 3 Juni 1865 (Hypotheek-register CCLXXXIV N°. 48): gescheiden zijn toen het Bennevelder veld — rakend den Westerstroom — en het destijds daaraan grenzende Noorderveld — grenzend aan Zweeloo — met uitloopers tegen Sleen en den Westerstroom ten westen van de esch aan.
GEMEENTE OOSTERHESSELEN (en gedeeltelijk HOOGEVEEN). Marke Gees.
De vroegere verhouding ten opzichte van Zwinderen is niet duidelijk.



57
Een ordel van den Etstoel van 1439 (2e Suppl. N°. 452).doet onderstellen, dat markegenootén van Zwinderen in die van Gees gewaardeeld waren. Daarentegen zon uit een protest door Gees en Zwin deren in 1635 tegen de transacties van Jhr. Roelof van Echten uitgebracht volgen, dat beiden destijds één marke vormden: ter afsnijding van verdere mogelijke moeilijkheden kocht de heer van Echten in 1657 van markegenootén van Gees en Zwinderen ten overvloede de venen Van af de Wolfskuilen naar hetzuiden tot de Lutterbeek (Etstoel N°. 14 XLVIII f. 147 v°, LI f. 216). Aan dat condominium — of hoe men die gemeenschapsverhour. ding heeft te construeeren — is geheel of gedeeltelijk in 1757 een einde gemaakt blijkens een procedure van markegenootén van Zwinderen tegen zekeren Goringe in 1759 voor den Etstoel gevoerd (N°. 14 LUI f. 151 v°), waarbij eischers, als eigenaars der Zwindersche Woeste — gelegen tus-. schen den Veenhuizer dijk en de Geeser Woeste —, stelden, „dat de Woeste, sijnde een stuk land gelegen in de marke van Gies, tot 1757 toe mandeleg tusschen die van Swinderen en Gies geweest en gebruikt was, dat die van Swinderen enGieser markte op 3/4 na buiten de keuters voor de helft geregtigt, na die proportie de Woeste ook hadden gescheyden en gedeelt en dat an die van Swinderen het suiderlyke en an die van Gies het noordelyke by lotinge te deele was gevallen, dat impetranten in den harst 1757 haar toegevallene deel voort hadden afgegraven en bevredigt" enz., zijnde in die deeling ook begrepen het Sombroek. Een reminiscentie aan dien vroegeren toestand geeft het feit, dat bij de invoering van het kadaster één perceel op het Sombroek nog ten name van markegenootén van Zwinderen werd gesteld.
Hoe nu precies de grens naar het westen tegen Steenbergen enTenArloo moet worden getrokken, is onzeker: de lijn op de kaart is een hypothese. Misschien — doch waarschijnhjk acht ik het niet — bevat het huisarchief te Echten — waarvan de inzage werd gedifficulteerd—nog eenig gegeven, doch het medegedeelde onder Meppen heeft ook reeds getoond, dat de grenzen hier blijkbaar oudtijds zeer vaag waren: trouwens bij de overdracht der venen en moerassen van Steenbergen en Ten Arloo in 1625 aan Jhr. Roelof Iran Echten was geformuleerd: „voorts recht oostwaarts opgaande zo veer als Zyn Ed. van wegen den erfgenamen zal konnen verdedigen" (Privilegiën Huis Echten, bl. 4), terwijl in een in 1745 voor den Etstoel gevoerde procedure sprake is van een streep veen in het oosten, die „de gehele compagnie tot barrière tegens de andere marcken sonde strecken" (Etstoel N°. 14 XLVIII t. a. p.); ook de 17e- en 18e-eeuwsche kaarten van Hoogeveen in de Museum-collectie maken een rechte lijn noord/zuid wel waarschijrdijk.
Wat de grens ten opzichte van Oosterhesselen aangaat zij opgemerkt, dat een meer rechtlijnige grens op de eschgronden dan de kaart aangeeft, doch overigens met deze laatste overeenstemmend, getrokken is op een kaart van het Oosterhesseler- en Klenker-veld d.d. 1774 op het rijksarchief.



58
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie B (Gees), volgens het proces-verbaal der sectie-verdeeling d.d. 1829 begrensd ten oosten door de marke van Oosterhesselen of sectie A en ten zuiden door die van Zwinderen of sectie C. Bij de invoering van het kadaster werden ten name van markegenootén gesteld: het Geeser-veld aan beide zijden van den Geeser-stroom — grenzend aan Hoogeveen, Westerbork, Meppen, Oosterhesselen en Zwinderen —, het complex heidegrond ten zuidoosten van het dorp — grenzend aan Oosterhesselen en Wachtum —, het grootste deel der Bolle Ma, Brinken en Sombroeken en verspreide perceelen in de Bergstukken, het Luibroek, op de esch en in de Vherswoesten. Van de uitloopende punt der laatsten is het zuidelijke gedeelte gesteld ten name der marke, het noordelijke ten name van markegenootén van Veenhuizen — blijkbaar abusievelijk.
De markegronden werden voor verreweg het grootste gedeelte verdeeld bij akte van 24 Mei 1882 (Hypotheek-register DXV N°. 40).
Marke Zwinderen.
Over de begrenzing dezer marke ten opzichte van de Echt ensche venen en haar verhouding tot die van Gees zie het d. t. p. medegedeelde.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie C (Zwinderen), volgens het proces-verbaal der sectie-verdeeling d-d. 1829 ten noorden en oosten begrensd door de marke van Gees. Bij de invoering van het kadaster werden ten name van markegenootén gesteld een complex brinkgronden en het Zwindersche veld — grenzend aan Gees en Hoogeveen — uitgezonderd de zuidwestelijke hoek.
De marke is vrijwel finaal gescheiden bij akte van 15 Dec. 1882 (Hypotheek-register DXXV N°. 1).
Marke Oosterhesselen.
Over de begrenzing der marke ten opzichte van Gees zie het d. t. p. medegedeelde.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie A (Oosterhesselen), volgens het proces-verbaal der sectie-verdeeling dd. 1829 ten westen begrensd door de marke van Gees. Bij de invoering van het kadaster bepaalde de marke-eigendom zich vrijwel tot het complex het Oosterhesseler veld — grenzend aan Gees en Wachtum uitgezonderd de Hoonholten en een gedeelte van het Klenker veld —, het grootste gedeelte van het ten noorden van het dorp gelegen Achterste veld — grenzend aan Gees —, de brinkgronden en eenige los liggende perceelen op de esschen.
De marke is vrijwel finaal gescheiden bij akte van 3 Maart 1865 (Hypotheek-register CCLXXVIII N°. 30).



59
GEMEENTE DALEN.
Marke Wachtum.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie B (Wachtum), volgens het proces-verbaal der sectie-verdeeling d.d. 1827 ten zuiden begrensd door „de marktscheiding tusschen Dalen en Wachtum". Bij de invoering van het kadaster zijn nog eenige marke-gronden tegen deze grens aan gelegen: de heidegronden ten westen van de Westeresch, het Binnenveld en de zuidoostelijke uitlooper van het Oosterholt, welke omgekeerd begrensd worden door perceelen der Dalensche marke. Bij de invoering van het kadaster werden behalve deze reeds genoemde nog ten name van markegenootén gesteld de heidegronden tegen Oosterhesselen aan, de heide- en boschgrond tusschen de Houtmaten en de Vliers, het verdere Oosterholt en verspreide perceelen in de dorpskom en op de esschen.
Terwijl de brinkgronden bij akte van 19 Nov. 1858 (Hypotheek-register CCIX N°. 21) zijn gescheiden, is een omvangrijke scheiding gevolgd bij akte van 20 Febr. 1860 (Hypotheek-register CCXXVI N°. 48); zie verder Löhnis t. a. p. bl. 97/8.
Marke Dalen.
Het bestaan van een afzonderlijke marke Veenhuizen acht ik niet waarschijnlijk. Wel stelt de kadastrale ligger enkele perceelen onder Gees ten name van markegenootén van Veenhuizen en spreken enkele 19e-eeuwsche bescheiden in het archief der Compagnie tot exploitatie van het vaarwater Oostopgaande (Ontbonden Vereenigingen en Commissiën K. Nos. 3, 4, 10) van zoodanige marke, maar verder wijst geenerlei gegeven in dien zin. Integendeel: 20 Maart 1643 (Resolutiën i. d.) verleende de Landdag octrooi van belastingvrijheid aan Jhr. van Welvelde „op seecker stucke landes in Daler marcke gelegen, Nyensleeck genaemt"—onder protest van markegenootén van Dalen, die beweerden, dat het land hun gedeeltelijk toebehoorde—, welk Nijesleek met Veenhuizen schijnt te mogen worden geassimileerd (Kerspelen en Marken N°. 160 en een dagvaarding van 1877 in Ontbonden Vereenigingen en Commissiën K. N°. 10). Op een oorspronkelijk grooteren omvang der Dalensche marke wijst wel de oorkonde van 1276 (Oorkondenboek N°. 148), waarbij in het geschil tusschen het klooster Assen en de „cives de Dalen" „de palude sita inter domus que dicuntur Venehus et Pathhus" aan eerstgenoemde het bezit van het moeras onder verpüchting eener jaarlijksche praestatie in geld werd toegekend.
Omtrent de begrenzing der marke ten opzichte van Wachtum en Schoonebeek vergelijk het d. t. p. medegedeelde.
Omtrent die ten opzichte van Coevorden het volgende. In 1469 verkochten de buren van Dalen aan zekeren Johan Vischer een stuk land van hun marke, gelegen tusschen de Puppenhaer en Arnoldus-maat bij den



60
Metmegoer (conc. inv. archieven van Ambtenaren N°. 35). In de grensgeschillen tusschen markegenootén van Dalen en burgemeesteren, gezworen meente en markegenootén van Coevorden deed de drost van den Boetzelaer 21 Mei 1649 uitspraak (oud-archief Coevorden N°. 471): daarbij werd de grens tusschen beide marken getraceerd — ik bepaal mij tot de thans nog te controleeren plaatsnamen — langs Weyerswolde, den Zutphensberch, het Binnen-vree, het Drostendiep „tot den invall van Mattmagorssloot ofte diep", lijnrecht naar den steen op Hulsfoorder dijck, over de Voorste of Groote Loo naar waar het Loodiep tusschen' de beide Looën in loopt, „ende wyders gaende linienrecht door achter Holwart.... tot aen het veen daer achter aen gelegen". De limiet in die Westersche venen werd nog onbeslist gelaten tot nadere verklaring, zullende die venen inmiddels op de tot dusver gebruikelijke wijze worden gebruikt. Betreffende deze grens beslisten gecommitteerden uit den Etstoel 10 Oct. 1752, „dat de
limite tusschen die van Dalen enCoevorde regt uit zal opgaan en al-
soo in het veène tusschen de zogenaamde Coevordse Saadveenen en de Dalerveenen boven de Marsch voor een markscheiding zal gehouden worden", een uitspraak die de Etstoel 2 Dec. 1749 behoudens eenige wijziging bevestigde (Etstoel N°. 12 L f. 192 en 228).
Op de kaart zijn als gebied der marke aangenomen de kadastrale secties A (Gotte), C (Dalen), D (Dalerveen) en E (Ossehaar). Reeds bij de invoering van het kadaster was het bezit van markegenootén onbeteekenend. Het bepaalde zich tot kleine, vrij Waardelooze op zichzelf staande perceelen in de onmiddelhjke nabijheid van het dorp — waaronder, gelijk gezegd, enkele tegen Wachtum aan —, den Kerkdijk naar Dalerveen en een stukje heide ten Z.W. van den Reindersdijk. Ten westen van het Loodiep was reeds toen van marke-eigendom geen sprake meer.
GEMEENTE EN MARKE COEVORDEN.
Betreffende de begrenzing der marke ten opzichte van die van Dalen zie het d t. p. medegedeelde.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen dat der huidige gemeente. Bij de invoering van het kadaster is van deze marke al lang geen sprake meer: een restant van haar mag men misschien zien in den destijds nog tusschen een aantal mede-gerechtigden bestaanden gemeenschappelijken eigendom van de Mars ter grootte van ruim 292 bunder, die bij akte van 20 Oct. 1860 is opgeheven (Hypotheek-register CCXXX N°. 9).
Incidenteel zijn in de jaren 1509, 1575, 1590 en 1616 gedeelten der marke verkocht of onderling gedeeld, respectievelijk „geleghen by dat Pickfelt streckende an die Woesten ende an dat Abbendynck", in de Mars tegen de Wijnhorst en den scheiddijk met Laarwolde aan, in de Mars over de Vecht, het Coevordensche broek en de Heege (oud-archief Coevorden



61
Nos. 447, 452, 690 en 697). Een blijkbaar vrijwel finale Verdeeling had plaats in de jaren 1650 en '51, waarbij betrokken waren: „het vene aen Stienwijx moer", „het oevrige veen op die suitzyde van d'oude thogeslaegene Coeverder Saetveenen gelegen", Holwart, de Groote- en de Kleine Loo, Matmegoor, de groenlanden „an de ostersijt van Coeverden na Daeler Ossehaer gelegen", „die ongescheidene vehne- ende broecklanden naer Schoenebeecker moer", het „Drosten- ende Coevorder broeck ofte Weyerswolt ende het veen daerby gelegen.... tot hen op de scheidinge van die van Dalen", „de grote Coeversche Marsch" en „de cleyne Scher" (Statenarchieven Nos. 223, 224, 696; oud-archief Coevorden Nos. 140, 152).
GEMEENTE RODEN.
Marke Roden.
Wat de begrenzing dezer marke naar het noorden — tegen Roderwold aan — betreft het volgende. Van het bestaan eener marke Roderwólde is geen spoor te ontdekken; wel komt Roderwólde reeds in een oorkonde van 1139 (Oorkondenboek N°. 27) als zelfstandig kerspel naast Roden voor en is het dat tot in de 19e eeuw gebleven. Nevens Roderwólde zélf omvatte het kerspel Matsloof enZandbuur (Kerspelen en Marken N°. 80): vandaar dat voor Roderwólde op de kaart zijn afgetrokken de kadastrale secties A (Matsloot), B (t Waal), C (Roderwólde) en van D (Zandbuur) het gedeelte ten noorden van den Zandbuurschen dijk, daar het zuidelijke deel der sectie — Fokswolde — ongetwijfeld onder Roden viel.
In het grondschattings-register van 1642 wordt het waardeel onder de hoofden Roden, Zulte, Steenbergen, Fokswolde en Leutingewolde op 1200 gl. getaxeerd. De marke heet in een daarbij behoorend bezwaarschrift van markegenootén van Roden uit 30 waardeelen te bestaan; ingezetenen van Steenbergen verklaren in een soortgelijk request: „wardiell ende haer andere hoylanden resortieren onder Roden". Doch in deze verhouding is weldra verandering gekomen. In verband met voorgenomen markescheiding rezen tusschen die van Roden en Steenbergen moeilijkheden. De Steenbergers hadden gestelde scheidpalen weggenomen „onder pretext van een separaete ende besondere marcke buyten de gemeene marcke van Roden te hebben, daer nochtans die van Steenbergen noyt andere marcke hebben gehadt als gemeen nevens andere kluften van Roden, hoewell de kluften om geryfs halven yedereen sijn eygen besonder district van opslach, heyden ende weyden gehadt heeft, daerby doende, dat de verweerderen [de Steenbergers] nevens de andere kluften alle gemeene lasten eenpaerlijck gedraegen ende haer aendeel aen deselve marcke ook ontfangen hebben sonder dat ten tyde van de grontschattinge nochte in ende over de marckscheydinge in de jaeren 1635 ende daernae voorgevallen die verweerderen eenige aparte waertall hebben angebracht, hoewell over de be-



62
soignen gekent, geroepen ende present geweest zijnde, behalven dat se ook selve begonnen hebben met den eyscheren in handelinge te treden van een secker stucke veldes by ende om Steenbergen tot haeren geryf te bekomen". Daartegenover stelden die van Steenbergen „een separaete ende besondere marcke van den eyscheren te hebben, daerop sy ook hare beesten boven menschen geheuchnisse hadden gedreven, alleen, sonder genott van anderen". De Etstoel stelde 16 Mei 1650 Roden in het gelijk (Etstoel N°. 14 XIV bl. 319), doch Steenbergen revideerde. Het verloop dier procedure blijkt niet, doch Steenbergen blijkt zijn wensen vervuld te hebben gekregen, getuige het grondschattings-register van 1664: „Roden. Een vuile waer 1600 gl. Edoch nu vermidts het endigen van het proces tegens Steenbargen, alsoo dieselve haer 5 volle waren hebben affgenomen, can die volle waer nu maer krigen 1384 gl." „Steenbergen. 5 Volle waren van die van Roden affgenomen, die waer a 1600 gl." Sindsdien is dan ook Steenbergen zelfstandig gebleven.
Welke nu is de verhouding geweest tusschen Roden eener- enFokswolde, Zulte en Leutingewolde anderzijds? Sommige gegevens doen inderdaad denken, dat de laatsten zelfstandige marken zijn geweest. Zoo zien wij de buren vanFokswolde te samen procedeeren met die van Roderwólde tegen die van Roden (Feith Ordelen bl. 154). In art. 28 der Roder willekeur van 1495 (Versl.enMed. Ver. bronnen oud. vaderl. recht VI bl. 62) wordt overwogen: „want de Loetinghewoltmer ene sunderlinghe marcke hebben"; zie ook Ordelen 2e suppl. N°. 520. Toch geloof ik, dat zij slechts kluften en niet afzonderlijke marken zijn geweest. Ik verwijs daartoe ook naar het zooeven aangehaalde uit het proces tusschen Roden en Steenbergen. In een request betreffende de gronó^chatting qualificeeren die vanFokswolde zich als „die samptheke ingeseeten van die kluft Foxwolde". Een dergelijk request van ingezetenen van Leutingewolde overweegt: „watt de hoylanden ende wardiell belangt comt opten voet mit die vanRoon,daeronder dieselve meede resorteren", terwijl in een soortgelijk request van ingezetenen van Zulte die van Leutingewolde gequalif iceerd worden „als zijnde een cluft apart". En laatstelijk vervolgt het reeds aangehaalde grondschattings-register van 1664 betreffende Zulte, Leutingewolde en Fokswolde: „het hoylant en wardiell gelijck als binnen Roden": zij maken tesamen met Roden thans 25 waardeel uit.
Op de kaart zijn als gebied der marke aangenomen de kadastrale secties E (Roden), H (Roder-esch), I (Zulte), K (ter Heil), L (Leutingewolde) en het zuidelijke gedeelte van sectie D (Zandbuur). Bij de invoering van het kadaster werden ten name van markegenootén van Roden o.a. gesteld het groote complex de Hullen (sectie H) — grenzend aan Steenbergen en loopend ten Z.W., W., N.W., N. en O. van de Roonder-esch —, een stuk veld ten N. W. van Stoutenburg (sectie K), een perceeltje ten westen van den weg Roden/Leutingewolde en een dito tegen den Turfweg aan (beide sectie I) en een perceeltje dicht bij Fokswolde (sectie D); ten name van



63
markegenootén van Zulte een perceeltje aan den westkant der Zulter-esch en een weg iets noordelijker (beide sectie I), benevens 2 perceeltjes ten noorden en zuiden van de Jarrensche Gouwe tegen het Hoofddiep aan (sectie L); en laatstelijk ten name van markegenootén van Leutingewolde een perceel ten westen van den weg Roden/Leutingwolde (sectie I).
Gedeelten der Roder marke zijn naar slagen gescheiden in de jaren 1638, 1639, 1642, 1728 en 1814 (?) (Coll. Oldenhuis Gratama N°. 512; een moderne kopie eener desbetreffende 18e-eeuwsche kaart is aanwezig op het rijksarchief); sommige dier slagen waren in 1878 nog onverdeeld (Löhnis t. a. p. bl. 100). „De ten deele nog onverscheidene marktgronden van Leutingewolde" werden in 1869 gescheiden (Hypotheek-register CCCXLI N°. 41).
Marke Steenbergen.
Over de verhouding dezer marke ten opzichte van die van Roden zie het d. t. p. medegedeelde.
Als gebied der marke is op de kaart aangenomen de kadastrale sectie G (Steenbergen). Bij de invoering van het kadaster werd dit geheele terrein ten name van markegenootén gesteld met uitzondering van de groenlanden en de esch, terwijl ook een enkel perceel in en dichtbij de dorpskom markegrond was.
In de jaren 1713 en 1719 zijn markegronden — blijkbaar de groenlanden—verdeeld (Coll. Oldenhuis GratamaN0.512); een finale scheiding had plaats bij akte van 16 Oct. 1871 (Hypotheek-register CCCLXVIII N°. 91).
Marke Lieveren.
Over de begrenzing dezer marke ten opzichte van Peize en Bunne en Winde zie het d. t. p. medegedeelde.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie F (Lieveren), waarbij valt op'te merken dat toen ter tijd de gemeente-grens Roden/Norg voor een deel niet het Kleine diepj e volgde: die oudere grens is op de kaart overgenomen. Bij de invoering van het kadaster werden ten name van markegenootén gesteld de complexen Lieverder Noordbosch, Noordveld, Voorste veen, Achterste veen — met uitzondering van den Veenekamp grenzend aan Peize, Bunne en Winde en Norg —, Zuursche veld en de Hullig—behoudens een geringe uitzondering grenzend aan het Lieverder diep en het Kleine diepj e. Bovendien verschillende verspreid liggende perceelen: eenige groenlanden in het noorden en bij het Kleine diepje, het terrein tusschen de Noord- en Zuid-esch, eenige brinkgrond, een perceel aan den N.W.kant van het Lieverder Nyland e. d.
Een plan van scheiding is bekrachtigd bij kon. besluit van 12 Febr. 1841 N°. 126 (Hypotheek-register XVIII N°. 33); het Lieversche bosch werd verdeeld bij akte van 5 April 1897 (t. z. p. DCCXX N°. 85).



64
GEMEENTE NORG.
Marke Een.
Twee 18e-eeuwsche niet zeer duidelijke kaarten dezer marke bevinden zich in N°. 306 der Staten-archieven. In een rochtbrief van 1794 wordt verklaard, dat de stroom — t. w. de Aa of het Groote diep —, welke in de marke Norg, Zuid- en Westervelde een aanvang neemt, langs deze marke eener- en die van Een anderzijds verder loopt (Coll. Oldenhuis Gratama N°. 511). Zie omtrent de grens ten opzichte van Veenhuizen hetgeen d. t. p. daarover zal worden medegedeeld.
Het op de kaart als gebied der marke aangenomen terrein valt niet geheel samen met de sectie-indeeling: het werd bij de invoering van het kadaster ten name van markegenootén gesteld uitgezonderd de groenlanden en de esschen — waarvan een enkel onbeduidend perceeltje ook ten name van markegenootén werd gesteld.
In 1810 wordt o.a. omtrent deze marke verklaard, dat het groenland meerendeels gescheiden, de velden en venen nog ongescheiden zijn. Een finale scheiding der marke heeft plaats gehad bij akte van 7 Aug. 1866 (Hypotheek-register CCXCVI n°. 14).
Marke Langeloo.
Ter reconstrueering der marke laat de sectie-indeeling in den steek. Bij de invoering van het kadaster werd ten name van markegenootén gesteld het op de kaart aangegeven terrein met uitzondering van de groenlanden, het dorp, de Loo-akkers en Achter het Hout — op ieder waarvan ook een enkel perceel markegrond. De grens naar het zuiden is gegeven met de ligging der marke-perceelen, waartegenover over bijna de geheele lijn ook perceelen der marke van Norg, Zuid- en Westervelde gelegen zijn. Bovendien is op de kadastrale kaart van af den weg Norg/Langeloo tot aan het Oostervoortsche diep over een „markpaal" de „markscheiding tusschen Langeloo en drie buurschappen" getrokken. Alleen moest in het oosten en westen door de groenlanden de lijn bij hypothese worden doorgetrokken.
In 1810 wordt o.a. omtrent deze marke verklaard, dat het groen and meerendeels gescheiden, de velden en venen nog ongescheiden zijn. De marke is behoudens de brinkgronden en enkele andere perceelen gescheiden bij akte van 11 Juni 1880 (Hypotheek-register CCCCLXXXIX n°. 53).
Marke Veenhuizen. De marke bestond in 1642 bij de invoering der grondschatting slechts uit 3 Waren, welke op 1500 gl. werden getaxeerd. In 1810 heet het: „de marke van Veenhuizen is geheel gescheiden uitgezonderd dat twee erven aldaar hunne velden en veenen nog mandeelig hebben". In de kadastrale stukken is van de marke dan ook geen spoor meer te ontdekken.



65
De vrij duidelijke kaart der Smilder-venen van 1636 in het archief der Compagnie der Dieverder-, Legler- en Smildervenen geeft ten N.W. van het Norger-vheen als het Vheenhuysigher vheen aan een strook daarlangs vanaf de Friesche grens tot dichtbij het bosch Brul. Bij het octrooi ter ontginning der Veenhuizer venen van 1640 (Staten-archieven np. 1311) werd aan den Etstoel opgedragen de afdoening van „de questien, die albereyts souden mogen sijn ontstaan offte die noch verder souden mogen resulteren ter saecke van de marcken- oft limytscheidinge met de nabuiren van de voorss. Veenhuiser veenen". Tevens werd den participanten toegestaan ter afvoer van de turf vaarten en wijken aan te leggen „offte oock de ouwdeSchipsloott, liggende aen deNoordtsijde van de Veenhuiser veenen te mogen opruimen, verdiepen, verwijden ende bekaeden", van welke laatste concessie volgens een rochtbrief van 1716 dan ook gebruik is gemaakt (stukken afkomstig van de familie Van der Donk op het rijksarchief). De Schipsloot heeft dus blijkbaar de uiterste grens tegen Een aan gevormd en is dan ook op de kaart als zoodanig aangenomen.
Ten opzichte van de grens naar de marke van Norg, Zuid- en Westervelde het volgende. Ih een proces door de buren van Zuid- en Westervelde in 1572 gevoerd tegen die van Veenhuizen tot handhaving van hun bezit van het Florisland worden in een rochtbrief o.a. bevestigend beantwoord de vraagpunten: „offte nyet die van Westervelde ende Suytvelde besunder ende buyten de van Norch een stucke landes geheten Floryslant gebruiken" en „ofte nyet warachtich, dat eene swette, liggende negest an de bouwlanden vant wterste arve toe Veenhuysen.... streckende wt den suytwesten ynt nordoesten up een stucke hoylandes, dieKrannegenoempt, stedes een lymyt und scheydinge ys gewest tusschen Floryslant und de landen tot Veenhuysen" (Kerspelen en Marken n°. 389). En in een proces van Zuid- en Westervelde contra Norg wordt in 1736 verklaard „dat Florrysland ten noorden swett an het uiterste erve van Veenhuisen en dat hetselve met dat erve na het westen opgaat tot an de Vriesche limiten en na het oosten tot an de Strenge en het Hulsebosch" (t.z.p. n°. 388). Op de kaart is derhalve als grens een rechte lijn langs het Florisland vanaf de Friesche grens tot het Hulsebosch getrokken. De Tempelstukken en het Hulsebosch behoorden — zoo als t.p. blijken zal — tot de marke van Norg, Zuid- en Westervelde; ook een kaart van Veenhuizen van 1639 (aanwezig op het Rijksarchief onder de stukken afkomstig van de familie Van der Donk, doch in duidelijker 18e-eeuwsche copie in de Museumcollectie) geeft kennelijk als begin van Veenhuizen aan de gronden ten zuiden van het Veenhuizer diep, zoodat dit op de kaart als grenslijn is aangenomen.
Marke Norg, Zuid- en Westervelde. Hoewel een oorkonde van 1484 van „Dysynge-arve yn der marke to Westervelde" spreekt (stukken afkomstig van Particulieren regest i.4)
GESCHIEDKUNDIGE ATLAS 5



66
en dus aan een zelfstandige marke Westervelde zou kunnen doen denken, hebben Norg, Zuid- en Westervelde kennelijk van ouds eèn marke uitgemaakt. Zoo wordt in een procedure van Zuid- en Westervelde tegen Veenhuizen over het Florisland in 1572 bij rochtbrief de vraag bevestigend beantwoord, „ofte niet de van Norch, Westervelde ende Suytvelde ene gemene onverscheydene marke hebben und gebruycken" — zij het dan ook dat Zuid- en Westervelde het Florisland uitsluitend tesamen gebruiken (Kerspelen en Marken n°. 389). Ook het grondschattings-register van 1642 behandelt ze als eèn: „in Norch, Wester- en Suitveld sijn 30 waren ad 1600 jQ". Een zelfde voorstelling van zaken in het proces door „de eygenerf den van het boerschap Norgh, als zijnde mede-markgenoten in de mandelige marke van Norgh, Suidvelde en Westervelde" gevoerd ten jare 1736 tegen Zuid- en Westervelde wegens uitsluiting van medegebruik van het Florisland (Kerspelen en Marken n°. 388). In een tot dat proces behoorenden rochtbrief wordt door getuigen verklaard, „dat de velden, veenen en bosschen tusschen de markgenoten van de drie boerschappen Norgh, Zuidvelde en Westervelde mandelig en gemeen zijn, doch dat elke boerschap in het hoeden van schapen zijn byzondere schapenstreek houdt, sonder dat echter de velden ten opsigte van den eygendom sijn gescheyden en gedeelt", zij het dan ook dat eenige veentjes tusschen de drie buurschappen naar proportie der waardeelen zijn verdeeld om te beboekweiten en turf daaruit te graven, „dog dat de ondergrond tusschen de drie boerschappen tot dusverre altoos mandelig is gebleven". En ook bij het contra-rocht heet het, „dat ofschoon vorengenoemde drie boerschappen met malkanderen ene markte hebben, echter dese en gene hare particuliere landen en eigendommen in die markte besitten". Ook in de door den kwartierdrost in 1810 overgelegde lijst worden Norg, Zuid- en Westervelde tesamen genoemd met deze toevoeging: „het Noordbroek en Veldingerbroek, zijnde gemeene weiden in de markte van Norg, Zuid- en Westervelde, doch aan die van Norgh afzonderlijk toegedeeld; het Hulzebos en Tempelstukken, zijnde weiden als voren, doch aan die van Zuidvelde bijzonder afgedeeld; het Tempelstuk als mede gelijke weiden voor die van Westervelde in eigendom afgezonderd; het Florisland zijnde 27 opslagen veen, gelegen ten westen de gemeene markte van Norg, Zuid- èn Westervelde en aan die van Zuid- en Westervelde toebehorende." Intusschen schijnt — zooals wij ook reeds hoorden verklaren, dat iedere boerschap eigen schapendrift hield — ook reeds lang een soort van verdeeling in kluften te hebben bestaan: in 1754 toch benoemden de eigenerfden van het kerspel Dr. W. Tonckens tot volmacht voor den Landdag „voor de tourbeurt van Norger-Oosteinde" (Stukken afkomstig van de familie Tonckens op het Rijksarchief). Wanneer nu aan deze samenhoorigheid een einde, is gemaakt, heb ik ondanks bij verschillende ter plaatse bekende personen gevraagde inlichtingen niet kunnen ontdekken, maar dat een scheiding getroffen is, staat vast. In art. 45 toch der akte van markescheiding van



67
Norg, Zuid- en Westervelde wordt gesproken van „eene voor eene reeks van jaren gemaakte scheiding van een gedeelte der markte van Norg, Zuid- en Westervelde, waarbij aan de gewaardeelden van het Westeinde van Norg onder den naam van marktgenooten van het Westeinde van Norg, nu uitmakende eene afzonderlijke markte, is toegescheiden voor 4 waar 41/, spint" en evenzoo in zelfde terminologie aan markegenootén in het Oosteinde van Norg, aan die van Zuidvelde, het Noordeinde van Westervelde en Mr. Johannes Tonckens in privé — wonend in het Zuid* einde van Westervelde — respectievelijk 5 waar 8 spint, 6, 12, 5.21/* en 8.5, tesamen uitmakend 30 waar. Ik heb deze recente marken-splitsing op de kaart niet overgenomen: voor zoover zij aan te geven is, vindt men haar op de kaart van Werneke.
Over de begrenzing der marke ten opzichte van Witten, Veenhuizen, Een, Langeloo en Donderen zie het d.t.p. medegedeelde; over die ten opzichte van Peest zie hetgeen d.t.p. zal uiteengezet worden;
Bij de invoering van het kadaster werden perceelen gesteld ten name van markegenootén van Norg, Norg-Weste'nde, Norg-Oosteinde, Westervelde, Zuidvelde, Zuid- en Westervelde en Norg, Zuid- en Westervelde. Marke-eigendom was destijds het op de kaart aangegeven complex voor zoover heidegrond behalve het stuk ten zuiden van Westervelde en ten westen van het Esmeer—door markegenootén vanNorg, Zuid- en Westerr velde in 1824 aan de Maatschappij van Weldadigheid verkocht met uitzondering echter van een lange smalle strook tot aan de Friesche grens tegen Smilde aan —, eenige brinkgronden in Zuid- en Westervelde, stukken in de Tempelstukken en het Huizebosch en eindelijk het Norgerhout, waarmede ook de grenzen ten opzichte van de omliggende marken vrijwel zijn aangegeven.
Een verdeeling van het gemeenschappelijk terrein van Norg, Zuid- en Westervelde omtrent de Norgervaart en het bosch Brul werd goedgekeurd bij koninklijk besluit van 19 Febr. 1842n°. 61 (Hypotheek-register XXX n°. 31), het Vellingerbroek rondom het bosch Brul is gescheiden bij akte van 20 Febr. 1874 (t.z.p. CCCCn°. 30), Zuidvelde—met uitzondering van de brinkgronden — 27 Sept. 1878 (t.z.p. CCCCLXVI n°. 5), Westervelde 13 Dec. 1867 (t.z.jx CCCXIII n°. 57), Norg-Oosteinde 22 Oct. 1872 (t.z.p. CCCLXXXV n°. 46) en Norg-Westeinde 24 Aug. 1874 (t.z.p. CCCCIX n°. 99).
Marke Peest.
Over de begrenzing dezer marke ten opzichte van Donderen en Witten zie het d.t.p. medegedeelde.
Het op de kaart als gebied der marke aangenomen terrein volgt vrijwel uit de ligging der markegronden bij de mvoering van het kadaster. Toen toch werden ten name van markegenootén gesteld het complex heidegrond ten N.O. van het Oostervoortsche diep tegen Norg, Donderen en



68
Zeien aan, het soortgehjke complex ten noorden van de Ooster-esch—in westelijke richting doorloopend tegen de Norger grens en zuidelijk van Peest tegen die van Zeien—en kleine verspreid liggende perceelen op de esschen en in de dorpskom. Het Peesterveld en Peesterveen waren destijds particulier bezit, doch zijn ook vrij zeker oorspronkelijk markegrond geweest. Niet onmogelijk is het, dat de meest noordelijke groenlanden aan de westzijde van het Oostervoortsche diep tot de marke van Norg hebben behoord samen met de Norger groenlanden ten oosten van het diep; op de kaart heb ik ze onder Peest betrokken, daar de stafkaart 1 : 25000 ze tot de Peester maden rekent.
Een vrijwel finale scheiding der marke had plaats bij akte van 19 Oct. 1878 (Hypotheek-register CCCCLXVII n°. 29).
GEMEENTE BEILEN (en gedeeltelijk SMILDE). Marke Halen.
De onderscheiding van afzonderhjke marken van Laag- en van HoogHalen, schijnt van recenten datum te zijn: zij was onbekend bij de invoering der grondschatting en de limietbepaling ten opzichte van Witten van 1742, doch komt wél voor op de meer genoemde lijst van 1810. Op die vroegere samenhoorigheid wijst ook de omstandigheid, dat het Mande
— ook wel genaamd Hoog- en Laag Haler veen tot de scheiding in
1862 toe gemeenschappelijk aan beide markegenootén toebehoorde. Op de kaart heb ik de onderscheiding der beide marken niet overgenomen: voor zoover de gemeente Beilen aangaat zou zij met uitzondering van het Mandeveen samenvallen met de grens tusschen de kadastrale secties B en C, welke dan ook op de kaart van Werneke is overgenomen.
Omtrent de grens der marke ten opzichte van Witten zie het d.t.p. medegedeelde. Naar de zijde van Hijken is een accoord getroffen in 1681, dat de Landdag 7 Maart 1682 bekrachtigde (Staten-archieven n°. 217, alwaar ook een duidelijk kaartje; zie ook de kaart in n°. 1302 der Statenarchieven).
Op de kaart zijn — voor zoo ver de gemeente Beilen aangaat — als gebied der marke aangenomen de kadastrale secties B (Laag-Halen) en C (Hoog-Halen). Bij de invoering werden deze beide geheel ten name van markegenootén gesteld, uitgezonderd de esschen met uitloopers en de noordelijke groenlanden; in de gemeente Smilde kwamen destijds eigendommen van markegenootén niet meer voor.
Terwijl — gelijk reeds gezegd — het Mandeveen in 1862 is verdeeld (Hypotheek-register CCLII n°. 4), zijn Laag- en Hoog-Halen finaal gescheiden resp. bij akten d.d. 9 Sept. 1864 (t.z.p. CCLXXIII n°. 122) en 20 Juni 1865 (t.z.p. CCLXXXII n°. 56).



69
Marke Hijken.
Oorspronkelijk — o.a. ten tijde van de invoering der grondschatting — ressorteerde ook Brunstinge onder Hijken: een scheiding is ter instantie van de buren van Brunstinge in 1777 of '78 tot stand gekomen (Kerspelen en Marken n°. 270 en Stukken afkomstig van de familie Brunstinge op het Rijksarchief).
Betreffende de grens ten opzichte van Halen zie het d.t.p. medegedeelde. De „scheydinghe tusschen Leggell ende Hijeken" is als een rechte hjn in schuine richting aangegeven op de kaart der Smilder-venen van 1636 (archief der Compagnie der Dieverder-, Legler- en Smilder-venen; zie ook de kaartjes in Staten-archieven nos. 215 en 217); een accoord omtrent de limiet werd getroffen in 1642, die echter op de huidige kaart niet is over te brengen (archief dier Compagnie n°. 91).
Uit de akte van oprichting der hooge heerlijkheid Smilde in 1633 (Magnin, Gewestelijke Besturen III B bl. 287) en een interrogatoir d.d. 1771 (Kerspelen en Marken n°. 268) is op te maken, dat de marke aan genoemde heerlijkheid grensde: ik heb dus deze grens, zooals die voorkomt op Krayenhoff's kaart van de Hoofdvaart van 1774 in de Museum-collectie, overgenomen. yo^ic-
Op de kaart is als gebied der marke — voor zoover gelegen onder Beilen — aangenomen de kadastrale sectie A (Hijken). Bij de invoering van het kadaster werden ten name van markegenootén gesteld het geheele Hijkerveld met zijn uitloopers — waarmede reeds de geheele grens ten opzichte van Beilen is gegeven — uitgezonderd het Vorrelveen, het kleine stuk waar de Hijker-esch aan Brunstinge grenst en de Hijker-weiden tot aan de zuidpunt. Bovendien: brinkgronden, verspreid liggende perceelen op de Hijker- en Nastering-esch en een enkel perceel in de Hijker-weiden. Onder Smilde kwamen destijds geen gronden meer ten name van markenooten voor.
Een deel van Hijken (en Brunstinge) schijnt in 1710 gescheiden te zijn (Kerspelen en Marken n° 266). Een plan van scheiding, dat zich bepaalde tot een splitsing in 4 hoofddeelen, werd goedgekeurd bij koninklijk besluit van 3 April 1841 n°. 93 (Archief Ged. Staten i.d. 27 April 1841 n°. 4); van de Noorder en de Ooster-kluft zijn gedeelten gescheiden bij . akten resp d.d 1841, 1866 en 1842, 1852, 1854 (Hypotheek-register XXVIII n°. 23, CCXCIV n°. 84, XXVIII n°. 22, CXXIII n°. 8 en CXLVI n°. 86).
Marke Brunstinge.
Zie omtrent de verhouding dezer marke ten opzichte van Hijken het d.t.p. medegedeelde.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie E (Brunstinge). Bij de invoering van het kadaster werden ten name van markegenootén gesteld een noordelijke strook van het Brunstinger veld tegen Hijken aan, een zuidelijke dito boven de Nottinger maden — gren-



70
zend aan Eemster—, perceelen rond de esch — grenzend aan Hijken—, brinkgronden, eenige verspreid liggende perceelen pp de esch en den Veldkamp en eèn in de Nottinger maden.
Terwijl een deel der marke in 1710 tegelijk met Hij ken schijnt gescheiden te zijn, is een verdere verdeeling in 1802 bij accoord gevolgd (Stukken afkomstig van de familie Brunstinge); de „eindscheiding" der marke had plaats bij akte d.d 1 Juni 1852 (Hypotheek-register CXXV n°. 23).
Marke Beilen (ook wel genaamd Beilen en de Kluft).
Hoewel die van Alting en Klatering in een proces met markegenootén van Zwiggelte op het einde der 17e eeuw eveneens als markegenootén worden gequalificeerd (Kerspelen en Marken n°. 264), vormde Beilen ongetwijfeld eèn marke, vervallend in meerdere kluften, getuige b.v. het grondschattings-register van 1654: „Beylen, Overschen, Altinge, Clateringe, Mackinge, Lievinge ende Terhorst hebben eene marcke ende is een mudde gesaey aldaer genomen op 60 gnL, een volle bourrije op 2400 guL" (fol. 1) en: „het wardeel van Beylen, Overschen, Altinge, Clateringe, Mackinge, Lievinge ende Terhorst, die wardelen soo dubbelt angegeven waren affgetogen sijnde, blyven noch 477/8 volle bourrijen" (fol. 25).
Op de kaart zijn als gebied der marke aangenomen de kadastrale secties D (Noorder-kluft), F (Zuider-kluft) en een gedeelte van H (Holte); omtrent het laatste zie hetgeen onder Holte zal worden medegedeeld. Bij de invoering van het kadaster werden gesteld ten name van de kluft — ook wel: markegenootén van de kluft — Beilen, de kluft van Alting en Klatering en eèn maal markegenootén van Makkum: het groote noordelijke heide-complex met uitloopers naar het zuiden tusschen de Noorder made, Klatering en Alting — grenzend aan Hijken, Halen, en Zwiggelte —, brinkgronden van Alting, een enkel perceel in de Groenlanden, dito op de Beiler-esch, een strook aan den noord-westrand daarvan, de Groote Drift, het groote zuidelijke heide-complex tot aan de Leek en tot achter de Terhorster esch — grenzend aan Lee (broek), Spier en Wijster —, stukken heide ten Z.W. en N.O. van de Ooster-esch tegen Holte aan en verspreid liggende perceelen o.a. ten westen van den weg Beilen/Dwingeloo bij den Beilerstroom, in de kom van Terhorst, Lievinge en Makkum en boven de Mulling aan den Beilerstroom.
In een proces tusschen „geïnteresseerde marckgenoten van Beilen" tegen „d'andre marckgenoten" besliste de Etstoel 14 Juni 1665 — het volgend jaar in revisie bevestigd —, „dat de angevinge van den jare 1634 sal worden gevolgt ende in conformite van deselve tot scheidinge getreden" (Etstoel n°. 14 XX bl. 112 en 274). Een plan van scheiding van de marke van Beilen en de Kluft — neerkomend op een splitsing in Beilen Oostersche veld, Beilen Westersche veld, Eursinge, Alting en Klatering, Terhorst, Makkum en Lievinge — werd goedgekeurd bij koninklijk besluit van 12 Dec. 1841 n°. 56 (Archief Ged. Staten i.d 28 Dec. 1841 n°.



71
16, waarbij te vergelijken t.z.p. i.d. 28 Sept. 1850 n°. 58 en archiefGouverneur i.d. 28 Maart 1842 n°. 2247). Het Westersche veld, het Oos* tersche veld, Alting en Klatering, Makkum en Lievinge en Eursinge zijn vervolgens in de jaren 1843, 1854, 1858 en 1867 meer of minder finaal gescheiden (Hypotheek-register XXIX nos. 110 en 111, CXLVI n°. 80, CCVII n°. 29 en CCCIII n°. 62).
Marke Holte.
Holte vormde reeds bij de invoering der grondschatting een zelfstandige marke: het waardeel werd toen op 1500 gl. getaxeerd.
De grensbepaling dezer marke heeft verschillende moeilijkheden opgeleverd Het kadaster toch stelt in de sectie H (Holte) de meeste markegronden ten name van markegenootén van Holte èn Makkum en slechts enkele ten name van die beide afzonderlijk. De op de kaart aangenomen westelijke grens ten opzichte van Makkum is op de kadastrale kaart —mede in verband met de scheiding van Makkum en Lievinge — te reconstrueeren; de noordelijke het duidelijkst uit de kaart der markescheiding van Holte, 31 Dec. 1856 gedeponeerd bij notaris Mr. J. T. Kymmell te Westerbork. Als zuidelijke grens is aangenomen de kadastrale sectie-grens, zoodat de Oosterma — op de kadastrale kaart genaamd: groenland van Holte en Wijster — onder Wijster is gebracht: een zeer klein perceel daarin behoorde evenwel aan markegenootén van Holte, een veel grooter daarnaast aan die van Wijster.
. Tot de marke behoorden ten tijde van de markescheiding het geheele complex ten O., Z.O. en Z. van Holte — grenzend aan Makkum, Westerbork en Wijster; uitgezonderd de Oosterkamp —, brinkgronden en een enkel perceel op de esch.
De marke is voor zoover daarvoor vatbaar finaal gescheiden bij akte van 28 Aug. 1855 (Hypotheek-register CLVIII n°. 85).
Marke Spier.
Spier, Drijber en Wijster hebben oorspronkelijk tesamen eèn marke uitgemaakt. Zoo verklaarde de Etstoel in 1553 „tusschen den buren van
Wijshoren, Spyer ende Dryberden horen wylkerbreeff stantafftich
ende van werden" (Ordelen ed Joosting bl. 283). Ter instantie van die van Drijber achtte de Etstoel 4 Juni 1632 een door Wijster buiten Drijber en Spier om uitgevaardigde willekeur ongeldig, „verstaende, dat de drie, sampthcke buerschappen gehouden sullen zijn byeen te komen ende haer over het heyden ende weyden in de marke nae redelickheit ende in vruntschap te vereenigen" (Etstoel n°. 14 VIII bl. 173). Een vordering van Spier tegen Wijster en Drijber om tot markescheiding over te gaan wees de Etstoel 16 Juni 1685 toe, doch werd gerevideerd (t.z.p. XXVII bL 50, 138 en 210). Spier poneerde, „dat die van Spyr, Wysthoorn en Driberde van ondenckelycke tyden aff hebben gehadt, gelijck noch sijn hebbende,



72
een gemeine onverdeilde marckte"; waartegenover de tegenpartij o.a. opwierp, „dat die van Spyr, Wyster ende Driberde wel een marckte kunde wesen en nochtans de gedaechde privative recht hebben van weiden op Wijsterbroeck". Toch schijnt een scheiding gevolgd te zijn: in een vordering van markegenootén van Spier tegen die van Wijster en Drijber in 1719 wegens een verloren procedure tegen Lee-Leebroek wordt een beroep gedaan op een accoord van scheiding d.d. 5 Nov. 1688, welke akte ik echter nergens heb kunnen ontdekken (Etstoel n°. 14 XL f. 211 v°). Een herinnering aan die vroegere samenhoorigheid der drie marken geeft hetgeen nog onder Drijber omtrent de Slagen en Tiende-venen zal medegedeeld worden.
Op de kaait is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie G (Spier). Bij de invoering van het kadaster werd zij geheel gesteld ten name van markegenootén, uitgezonderd de esch—waarop intusschen ook enkele minwaardige perceelen markegronden waren.
De marke is grootendeels gescheiden bij akte van 2 Juli 1850 (Hypotheek-register CVI n°. 5).
Marke Wijster.
Over de oorspronkelijke samenhoorigheid met Spier en Drijber zie het d.t.p. medegedeelde; over de grens ten opzichte van Bruntinge zie hetgeen dt.p. is opgemerkt.
Als gebied der marke zijn op de kaart aangenomen de kadastrale sectie I (Wijster), in sectie K (Drijber) het Hullenveen — dat bij de invoering van het kadaster ten name van markegenootén van Wijster werd gesteld —en de Hullen, die het kadaster reeds ten name van particulieren stelt, maar vrij zeker in aansluiting aan het aan markegenootén toekomend Hullenveen en Wijsterbroek hun ook oorspronkelijk zullen toebehoord hebben.
Bij de invoering van het kadaster werd ten name van markegenootén gesteld het geheele op de kaart aangegeven complex incluis brinkgronden en een perceeltje ten N.O. van de Leek, uitgezonderd: de esch-gronden —enkele perceeltjes op de Noorder-esch waren wèl markegrond —, de groenlanden tegen Holte aan — uitgezonderd eèn perceel in de Oosterma — ,die ten westen van het Wijsterbroek tegen Drijber aan — uitgezonderd het stuk heide genaamd Altinghorst — en de Hullen.
De marke is finaal gescheiden krachtens koninklijk besluit van 20 Mei 1845 n°. 81 (Hypotheek-register LVIII n°. 5).
Marke Drijber.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie K (Drijber) met aftrek van de onder Wijster gerekende Hullen en het Huilen-veen. Bij de invoering van het kadaster werd dit geheele complex incluis de brinkgronden ten name van markegenootén gesteld uitgezon-



73
derd de esch — waarop een enkel perceel markegrond — met haar in noordelijke en zuidelijke richting uitloopende groenlanden.
De marke is gescheiden bij akte van 25 Aug. 1855 (Hypotheek-register CLVIII n°. 86).
Ten slotte moet hier nog gesproken worden over het resteerende zuidelijke stuk der gemeente Beilen: de Slagen en Tiende-venen, sectie L (de Drie Venen). Het heeft ongetwijfeld oudtijds deel uitgemaakt van de gecombineerde marke Spier, Wijster en Drijber en is daarom op de kaart met een stippellijn van Drijber gescheiden. De kaart der Echtensche venen van 1670 in de Museum-collectie geeft bij het onderste gedeelte tegen Hoogenveen aan de aanwijzing: „kinder van Echten yn Drybberte marcke". Bij de invoering van het kadaster werden in het bovenste gedeelte — de Slagen — 4 smalle strooken ten name van markegenootén van Drijber gesteld: al het overige was destijds reeds in particuliere handen. Toch bewaart ook de kadastrale kaart nog de herinnering aan den vroegeren toestand: de Slagen — vergelijk ten dezen de kaart van Werneke — vervallen van het westen af gerekend in de slagen: Kleine Hagenhorst van Drijber, Kleine Hagenhorst van Spier, le slag van Drijber de Groote Hagenhorst, le slag van Spier de Groote Hagenhorst, le slag van Wijster achter de Mandehorst, 2e slag van Drijber achter 't Hulzedink,2e slag van Spier achter Drijber-esch, 2e slag van Wijster achter Drijber esch, 3e slag van Drijber achter de Kuilen, 3e slag van Spier achter de Kuilen en 3e slag van Wijster achter de Kuilen. En de Tiendevenen vervallen op de kadastrale kaart van het Noorden af gerekend in de slagen Wijstersche-, Spieringer- en Drijbersche Tiendeveen. Hiermede kan nog vergeleken worden Mr. Kniphorst's mededeeling (Geschiedkundig Overzicht van de Verveeningen bl. 40), dat de ondernemers van Nieuweroord ook kochten„veenen en ondergronden in de z.g. drie veenen, behoorende aan de marken Drijber, Wijster en Spier, in de gemeente Beilen gelegen, meer algemeen bekend onder den naam van Tiendeveen."
GEMEENTE DWINGELOO (en gedeeltehjk SMILDE).
Marke Leggeloo. Omtrent de grens dezer marke ten opzichte van Hijken zie het d.t.p. medegedeelde.
Als grens ten opzichte van Diever — voor zooveel het gedeelte onder Smilde aangaat — is aangenomen de tegenwoordige Hoofdyaart, kennelijk — zij het ook verbreed — de hier vroeger aangelegde grift, zooals die b.v. zeer duidelijk voorkomt op de bekende 17e-eeuwsche kaarten van Pijnacker. In 1614 n.1. transporteerden de eigenerfde ingezetenen der Dieverder- en Legler marken aan de Compagnie der Dieyerder-, Legler-



74
Smilder-venen „het geheele rechte derde part en gedeelte veens met de ondergronden onder Dieveren en Leggelen Smilde-veen, strekkende van Hycken-marcke tot aan deVriese kusten toe, soo wijt breed wy vanDieveren en Leggelo voorsz. dat alles tegens de Vriesen en de van Hycken verdedigen connen", terwijl de Compagnie verplicht werd van af den stroom tot boven in het veen een turf grift te graven, maar voor welker gebruik zij dan ook van af te voeren goederen tol zou mogen heffen (Staten-archieven n°. 635). Met de uit bakening van dat een derde heeft men in 1614 en 1620 een aanvang gemaakt, kennelijk zooveel Diever aangaat aan de noordwestzijde, zooveel Leggeloo aangaat aan de oostzijde der inmiddels gegraven grift (archief der Compagnie nos. 66, 71 en 85), zoodat deze blijkbaar op de grensscheiding der marken is getraceerd. De meer genoemde kaart van 1636 der Smilder-venen — aanwezig in het archief der Compagnie — noemt trouwens ook de venen ten N.W. van de grift „Dieverder venen" en die ten Z.O. daarvan „Leggeler venen".
De grens ten opzichte van Eemster is getraceerd bij scheidsrechterlijke uitspraak van 1699, welke echter op de huidige kaart niet is over te brengen (archief der Compagnie n°. 93).
Eindelijk wijs ik er nog op, dat in een oorkonde van 1503 de Dwingler stroom verklaard wordt te zijn een gemeene wetering tusschen Leggeloo, Eemster, Lee, Dwingeloo, Uffelte en Wittelte (Batinge regest n°. 23).
Op de kaart is als gebied der marke — voor zoover onder Dwingeloo vallend — aangenomen de kadastrale sectie A (Leggeloo). Bij de invoering van het kadaster werden ten name van markegenootén gesteld onder Smilde een strook heide tegen de Dwingelooër gemeente-grens aan en een smalle dergelijke strook langs de Hoofdvaart; onder Dwingeloo het groote complex voornamelijk heidegrond ten zuiden van Smilde grenzend aan de Hoofdvaart en Eemster — met uitzondering van bijna geheel het Vierelveen en loopend rondom de Leggeler kampen—, brinkgronden, eenige perceeltjes op de esch en een strook heide ten zuiden van de esch.
Een plan van finale scheiding der marke werd door Gedeputeerde Staten goedgekeurd bij besluit van 25 April 1849 n°. 36 (Hypotheekregister LXXXVII n°. 66).
Marke Eemster.
Over de begrenzing der marke tem opzichte van Leggeloo zie het d.t.p. medegedeelde. Aldaar is ook gewezen op de oorkonde van 1503, waarbij de Dwingler stroom verklaard wordt te zijn een gemeene wetering o.a. tusschen Eemster en Dwingeloo; het zelfde volgtookuiteen beslissing van den Etstoel van 12 Nov. 1678, waarbij dien van Dwingeloo en Eemster gelast werd „de stroom tusschen haer beyder marckten vloeyende" ieder voor de helft te ruimen en schouwbaar te onderhouden (Etstoel n°. 14 XXIII bl. 322).
Als gebied der marke zijn op de kaart aangenomen de kadastrale secties



75
B (Eemster) en C (Voshaar). Bij de invoering van het kadaster werden ten name van markegenootén gesteld het destijds bestaande groote heidecomplex vanaf den Ouden Stroom — ten oosten en noorden afgesloten door de Nieuwe maden, Vledderschen, Nieuwe dijken en Holten, loopend rondom den Eemster kamp en ten noorden grenzend aan Leggeloo —, een stuk heide tusschen de Voshaar en de Voslanden tegen Brunstinge aan, brinkgronden en een klein perceel, vormend den Z. W. hoek der sectie.
De marke is—met uitzondering der voor verdeeling min vatbare perceelen — gescheiden bij akte d.d. 26 Aug. 1846 (Hypotheek-register LXIV n°. 70).
Marke Dwingeloo. Over de begrenzing der marke ten opzichte van Eemster zie het d.t.p. medegedeelde.
Op de kaart zijn als gebied der marke aangenomen de kadastrale secties G (Dwingeloo) en H (Oldengaarde). Bij de invoering van het kadaster werden ten name van markegenootén gesteld het groote complex het Dwingelerzand — grenzend aan Lee en Ansen —, brinkgronden, verspreid liggende perceelen o.a. bij het Broeken-laar en ten N.O. van de Boerenmade en eenige wegen in het groenland en op de esch. Ook wil ik hier noteeren, dat een klein perceel groenland ten oosten van den Ouden -'stroom gesteld werd ten name van markegenootén van Wittelte; op de kaart heb ik gemeend het te mogen negeeren.
Blijkens resolutie van Drost en Gedeputeerden van 25 April 1627 waren de buren van Dwingeloo toen ter tijde doende over het scheiden hunner marke; een plan van vrijwel finale scheiding — uitgezonderd werd o.a. de groote brink — werd door Gedeputeerde Staten goedgekeurd bij besluit van 21 Nov. 1848 n°. 23 (Hypotheek-register XC n°. 15).
Marke Lee (en Leebroek).
Ten tijde van de invoering der grondschatting worden Lee en Leebroek als eèn marke beschouwd Bij de totstandkoming van het kadaster worden eenige perceelen ten name van markegenootén van Lee en Leebroek afzonderlijk, doch de meeste op beider naam gezamenlijk gesteld: dienovereenkomstig is ook in vervolg van tijd gescheiden. De onderscheiding is kennelijk recent en door mij niet op de kaart overgenomen.
Op de kaart zijn als gebied der marke aangenomen de kadastrale secties D (Leebroek), E (Zuid-Lee) en F (Noord-Lee). Bij de invoering van het kadaster werden ten name van markegenootén van Lee en Leebroek gesteld het groote complex heide Leebroeker- en Leeder-zand — ten oosten van Noord-Lee en ten zuiden van Leebroek en Zuid-Lee (uitge zonderd de geënclaveerde Welpenkamp) en grenzend aan Dwingeloo, Geuzinge, Pesse, Spier en Beilen —, brinkgronden van Leebroek NoordLee en Zuid-Lee en verspreide perceelen op die drie esschen — voorname-



76
lijk wegen o.a. in westelijke richting in de Leeder made en die dicht daarbij langs de Dwingelooër grens.
Lee en Leebroek zijn vrijwel finaal gescheiden bij akten van 9 Dec. 1853, 21 Maart 1857 en 19 Oct. 1858 (Hypotheek-register CXXXVIII n°. 31, CLXXXIII n°. 91 en CCIII n°. 66).
GEMEENTE RUINEN (en gedeeltelijk HOOGEVEEN). Marke Ansen.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie A (Ansen). Bij de invoering van het kadaster werden ten name van markegenootén gesteld het Anserveld — grenzend aan Dwingeloo en Geuzinge —, brinkgronden, eenige min-waardige esch-perceelen, een perceel in de Anser-hooilanden en een weg door de Anser-weilanden.
Een verdeeling van „dye alinge gemene platte groene lande" der marke had in 1574 plaats (Dikninge regest n°. 439),'de resteerende markegronden —uitgezonderd „dieperceelen grond, welkevoorgemeenscmappelijkgebruik tot wegen en driften of tot andere doeleinden geacht zouden worden mandeelig te moeten blijven of voor deeling ongeschikt te zijn" — zijn gescheiden bij akte van 24 Sept. 1853 (Hypotheek-register CXXXVHn". 61).
Marke Ruinen.
De marke is ongetwijfeld vroeger van veel grooteren omvang geweest dan op de kaart is aangegeven: oorspronkelijk hebben vrij zeker Geuzinge, Oldenhave, Hees en misschien ook Weerwille onder haar geressorteerd. Zoo is bij de invoering van de grondschatting slechts van eèn marke sprake: in het register van 1642 b.v. wordt het waardeel op 4000 g. getaxeerd en heet het onder het hoofd Gijzelte en Hees: „twaerdeel onder Ruyne". Uit marke-willekeuren van c. 1600 en 1692 (Heerlijkheid Ruinen n°. 103, Kerspelen en Marken n°. 426) en een accoord tusschen den heer van Ruinen en Ruiner markegenootén van 1689 (Res. Drost en Ged. 1689 f. 186) blijkt, dat Geuzinge, de Blanken en het Laar destijds onder Ruiner marke vielen. Een splitsing heeft waarschijnlijk in 1764 plaats gehad. In een request van Nov. 1764 n.1. beklagen zich eenige landschapsmeiers bij Drost en Gedeputeerden over de door markegenootén van Ruinen getroffen generale markescheiding, „nadien de markte van Ruinen in vijf lotten verdeelt zijnde", zoö ook verdeeld had moeten worden; het College evenwel bekrachtigde 12 Febr. 1765 de trouwens reeds ten uitvoer gelegde scheiding (Resolutien f. 1 e.v.); de akte zelf heb ik nergens kannen ontdekken.
Een grens tusschen Ruinen en Pesse over den Galgenberg tot aan Lee werd vastgesteld bij commissoriale uitspraak van 6 April 1743 (Etstoel n°. 14 XLVII f. 169).



77
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie H (Ruinen). Bij de invoering van het kadaster werden ten name van markegenootén gesteld het Ruinerveld met uitzondering van Gijzelte — grenzend aan Pesse, Echten en Oldenhave —, een breede strook veldgrond aan de noordzijde tegen Geuzinge en Pesse aan, brinkgronden en eenige onbeduidende esch-perceelen. Bovendien eèn groot en eèn klein perceel in de meest noordelijke punt van sectie G (Oldenhave): de omstandigheid evenwel, dat daarboven gelegen is een perceeltje van markegenootén van Oldenhave weerhield mij om voor beide marken op dit punt een afwijking van de sectie-grens aan te nemen.
Een scheiding der marke —waarschijnlijk de groenlanden betreffend— heeft in 1661 of '62 plaats gehad(Res. Ridd. enE. 8 Aug. 1661 f. 198 v° en 23 Febr. 1664 f. 7 v°; Staten-archieven n°. 659). Over de splitsing ten jare 1764 is reeds gesproken. Een plan van algeheele scheiding werd door Gedeputeerde Staten goedgekeurd bij besluit van 16 Jan. 1849 n° 27 (Hypotheek-register XCVI n°. 68).
Marke Geuzinge. Over de verhouding der marke ten opzichte van die van Ruinen zie het d.t.p. medegedeelde. Zelfstandig worden markegenootén van Geuzinge genoemd in een akte van 1793 (Staten-archieven n°. 1193 f. 237 v°).
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie B (Geuzinge). Bij de invoering van het'kadaster werden ten name van markegenootén gesteld het Geuzinger veld — destijds insluitend de Vledders en grenzend aan Ansen, Lee, Pesse en Ruinen —, een stuk veld ten zuiden van de Blanken tegen den Ruinerdijk (Oldenhave) aan, de weg tusschen de Klompenmakers-weide en de Veen-akkers, de weg ten Z.O. van Geuzinge tegen Ruinen aan en zelfs door loopend tot in sectie G en eenige andere onbeduidende perceelen.
Een plan van finale scheiding der marke werd door Gedeputeerde Staten goedgekeurd bij besluit van 26 April 1848 n°. 40 (Hypotheek-register XCIV n°. 2).
Marke Oldenhave.
Over de verhouding der marke ten opzichte van die van Ruinen zie het d.t.p. medegedeelde.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie G (Oldenhave) met aftrek van hetgeen aangenomen is als marke van Hees. Bij de invoering van het kadaster werden ten name van markegenootén gesteld het Oldenhaver-veld — grenzend aan Koekange, Echten en het Heeser-veld —, een strook veldgrond ten zuiden van den Ruiner dijk —grenzend aan Geuzinge —, de westelijke helft der Laar-esch en nog eenige onbeduidende perceelen.



78
De marke is finaal gescheiden bij akte van 14 Oct; 1860 (Hypotheek register CCXXIX n°. 94).
Marke Hees.
De begrenzing dezer marke ten opzichte van Oldenhave is gegeven doo de ligging der perceelen, die bij de invoering van het kadaster ten name van markegenootén werden gesteld, t.w. het Heeserveld, dat ook grensde aan Echten en ten noorden om de Heeser esch uitliep in een drift beneden denKeuterkamp naar de grens ten opzichte vanRuinen.Ook werd op naam van markegenootén gesteld de op eenigen afstand van de marke af gelegen boerendrift tusschen de Vledders en de Lange weide in sectie G.
Blijkens het provinciaal verslag over 1860 is de marke voor 31 Dec. 1860 finaal gescheiden.
Marke Pesse.
Het bestaan eener afzonderlijke marke Nuil—die Werneke's kaart aangeeft— is mij niet gebleken: bij de invoering der grondschatting viel Nuil kennelijk onder Pesse en de opgaaf van 1810 vermeldt haar niet.
Over de begrenzing der marke ten opzichte van Ruinen zie het d.t.p. medegedeelde.
Onder de marke is ook betrokken het Pesserveld onder Hoogeveen, ten zuiden begrensd door hetNoordsch opgaande, in rechte lijn verlengd naar het westen en naar het oosten de huidige gemeente-grens. Men vindt deze rechte lijn gequalificeerd als de „Pesser-scheyt" op de kaart der Echtensche venen van den landmeter Karsten van 1677, in copie d.d. 1707 aanwezig in de Museum-collectie, alwaar het verlengde naar het westen de Karsten-dijck genaamd wordt. Vergelijk ook ten dezen de overeenkomst tusschen Jhr. Roelof van Echten en van Nyeühove c.s. over de bekende 5000 morgens d.d. 1631, welke o.a. begrensd heet en: „an de noorzyde de markgenooten van Pesse voors., gaande aldaar mede de linie reght oostwaarts op "(Privilegiën Huis Echten bl. 11); nog in de 18e eeuw verkeerde het Pesserveld bepaaldelijk wat de betaling van kerklasten e.d. aangaat ten opzichte van Hoogeveen in een bijzondere positie (oud-archief Hoogeveen n°. 5).
Op de kaart zijn nevens het Pesserveld onder Hoogeveen als gebied der marke aangenomen Ruinen kadastrale secties C (Nuil), D (Stuifzand) en E (Pesse). Bij de invoering van het kadaster werden ten name van markegenootén gesteld het Pesserveld —grenzend aan Echten, Ruinen, Geuzinge, Lee, Nuil, Drijber en de groenlanden langs het Oude diep en omvattend Pesse, Anholt, Kraloo en Kralenberg —, het Boerenveld f- aan de andere zijde van het Oude diep en grenzend aan Drijber en de Slagen van Drijber, Spier en Wijster — en brinkgronden onder Kraloo, Eursinge, Pesse en Oostering. Onder Hoogeveen werden destijds geen Pesser markegronden meer aangetroffen.



79
Het plan van verdeeling van de marke en hare onderdeden is bekrachtigd bij koninklijk besluit van 28 April 1846 n°. 81 (Hypotheek-register LXVI n°. 2).
Marke Echten.
Onder deze marke is gebracht de Oshaar, thans ressort eerend onder de gemeente de Wijk. Het grondschattings-register van 1642 (en 1646) noemt onder Echten: „de Ossehaer, ses huisen, waervan Syne Gestr. [t.w. de drost Van Echten] verdaerde de osseweyde van oudts tot de havesaete gebruickt als ock het derde part van de resterende landen en de twee derde parten tot de voors. beyde erven Bentinge ende. Entinge gehoorich ende noch ter tijt onder het octroy begrepen te zijn"-. De Ossehaar ressorteerde onder het kerspel Echten, maar schijnt in 1796 bij overeenkomst onder Koekange gekomen te zijn (Kerspden en Marken n°. 65***, Schuitengerechten bl. 54/5). Alleen de opgaaf van den schuit e van de Wijk van 1810 noemt de Ossehaar als een afzonderlijke marke.
Een vordering van markegenootén van Echten tegen die van Steenbergen en Ten Arloo, waarbij de eersten dgendom pretendeerden van de landerijen, genaamd de Oever aan de zuidzijde van den Zuidwolderdijk, werd door den Etstoel in 1629 met-ontvankelijk verklaard (Etstoel n°. 14 VII bl. 196).
Op de kaart zijn als gebied der marke aangenomen Ruinen sectie F (Echten) en de Wijk sectie C (Oshaar). Bij de invoering van het kadaster was de Oshaar gehed in handen van particulieren, doch werden in sectie F ten name van markegenootén gestdd het Echt ener vdd—uitgezonderd het oostelijke gedeelte naar Pesse toe, terwijl een smalle strook aan den Z.W.kant het schddde van de Oshaar; overigens grenzend aan Koekange en Ruinen —, brinkgronden en eenige minwaardige esch-perceelen. ;
De marke is gescheiden bij akte van Mei 1851 (Hypotheek-register CXIII n°. 42).
GEMEENTE ZUIDWOLDE.
N.B. Waarschijnlijk heeft Zuidwolde oorspronkelijk eèn marke uitgemaakt : als zoodanig komt het in oudere, maar ook in nieuwere akten herhaaldelijk voor (b.v. Ordelen ed. Joosting bl. 43 Staten-archieven nos. 269 en 747). De stukken betreffende de invoering der grondschatting doen geen duidelijke verdeeling aan de hand: het register van 1642 onderscheidt blijkbaar Steenbergen en Ten Arloo, Kerkenkluft, Linde, Drocht en Bazuin. Bij de onderhandelingen met Jhr. Rodof van Echten in de 17e eeuw teekent zich duidelijk een afzonderlijke marke Steenbergen en Ten Arloo af. De bestaande onzekerheid leverde



80
moeilijkheden op bij het kiezen van erfburen voor het passeeren van gerechtelijke akten: volgens een request van den schulte van Zuidwolde sustineerden sommigen, „dat geheel Zuitwolde, schoon onder diverse kerken resorterende, maar voor ene marcke en carspel zoude moeten worden geconside(re)ert", waartegenover anderen stelden, „dat geheel Zuitwolde in diverse carspelen en die wederom in diverse cluften, bourschappen en marken zouden bestaan"; de Landdag besliste 22 Maart 1729, „dat de markte van Zuitwolde, ofschoon in verscheiden onderdelingen bestaande, in het doen van regtsplegingen voor ene marke zal worden aangezien en gehouden". Volgens opgaaf van den schulte in 1810 verviel Zuidwolde toen ter tijd in de marken Ten Arloo, Steenbergen, Kerkenbosch, Linde, Nolde, Bazuin, Drocht en Veningen.
Marke Ten Arloo. Uit een procedure, gevoerd in 1766 en volgende jaren voor den Etstoel tusschen markegenootén van Ten Arloo en Steenbergen, blijkt, dat beide marken oorspronkelijk één geheel hebben gevormd, doch in 1648 zijn gescheiden (Etstoel N°. 14 LV f. 207 v° en 245): van daar dat bij de transacties van Roelof van Echten in 1625 en volgende jaren steeds van Ten Arloo en Steenbergen tesamen sprake is, terwijl men wellicht een reminiscentie aan de vroegere samenhoorigheid kan zien in het feit, dat nog steeds onder Ten Arloo boven de Hoogeveensche vaart ten oosten van de Ten Arlooder weiden de Steenberger weiden zijn gelegen. De grens tusschen beide marken is gepreciseerd bij een uitspraak van gecommitteerden uit den Etstoel van 11 Juni 1768 (t. z. p. LVI f. 103 v°, zie ook de interpretatieve uitspraak van 26 Juli 1770 aldaar LVII f. 162).
J-ubbinge heeft blijkbaar geen afzonderlijke marke uitgemaakt: in de uitspraak van den Etstoel van 8 Dec. 1766 (t. a. p. LV f. 245) heet en die van Lubbinge, als „voor '/u in de markte van Steenbarge en Ten Arloe gewaardeelt", in 1648 hun dien overeenkomstige portie te hebben bekomen, evenals de heer van Echten, „als voor x/6 in de markte van Ten Arloe geregtigt". Nog bij de invoering van het kadaster treft men onder Ten Arloo aan Lubbinger Oosterslag en onder Steenbergen Lubbinger Westerslag, beide eigendom van particulieren.
Over de bij hypothese getraceerde grens tegen Gees aan is d. t. p. gehandeld. Een grens tusschen Steenbergen en Ten Arloo op het gebied der gemeente Hoogeveen heeft natuurlijk nimmer bestaan,daar de overdracht dier gronden aan den heer van Echten plaats had, vóórdat Ten Arloo en Steenbergen werden gesplitst: van daar dat de Hoogeveensche grens — ongeveer samenvallend met Van Echtens bezit (vgl. de overeenkomst <Ld. 8 Maart 1635 tusschen Van Echten en markegenootén betreffende de



81
„marck-schddinge" in Staten-archieven N°. 748) — op de kaart met een stippellijn is aangegeven.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie A (Ten Arloo). Bij de invoering van het kadaster werden ten name van markegenootén — doch grootendeels reeds markegenootén en consorten — gesteld het Ten Arlooder veld — met uitzondering van de Kampen en Lubbinger Oosterslag grenzend aan Steenbergen en Hoogeveen — en eenige wegen in het Kinholt.
De marke is wrijwel finaal gescheiden bij akte van 30 Juli 1847 (Hypotheek-register LXXVI N°. 50).
Marke Steenbergen.
Over de verhouding der marke tot die van Ten Arloo zie het d. t. p. medegedeelde; omtrent de begrenzing ten opzichte van Echten vergelijk d. t .p.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie B (Steenbergen). Bij de invoering van het kadaster werden eenige perceelen in het Weeme-slag in sectie C (Kerkenbosch) ten zuiden van de Hoogeveensche grens en niet aansluitend aan het Steenberger Oosterveld gesteld ten name van markegenootén van Steenbergen en Ten Arloo „als eigenaren van het mandeelige Kibbelveld", terwijl ook eenige perceelen ten oosten daarvan onder Hoogeveen ten name van participanten van het Kibbelveld werden gesteld: van daar de op de kaart — van de sectie-indeeling eenigszins afwijkende — aangenomen zuid-oostgrens, verder naar het oosten recht doorgetrokken. In sectie B zelf werden toen ter tijd ten name van markegenootén gesteld het Steenberger Westerveld — grenzend aan Ten Arloo, de Molenoevers, het Lage veen, Veningen en Kerkenbosch —, het Steenberger Oosterveld — grenzend aan Ten Arloo, Hoogeveen en Kerkenbosch — en eenige eschperceelen — voornamelijk wegen. Een gedeelte van het Ooster- en Westerveld stond echter toen reeds ten name van markegenootén en consorten.
Het plan van finale scheiding der marke werd goedgekeurd bij koninklijk besluit van 30 Dec. 1840 N°. 22 (Hypotheek-register I N°. 54 j9 LV N°. 53).
Marke Veningen.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie G (Veningen). Bij de invoering van het kadaster werd dit geheele terrein ten name van markegenootén gesteld, uitgezonderd de Veninger landen. Een weg in het N.O. der Veninger landen van af de Hoogeveensche vaart naar het Veningerveld werd — misschien abusievelijk — destijds gesteld op naam van markegenootén van Kerkenbosch.
De finale verdeeling der marke had plaats bij akte van 22 Oct. 1856 (Hypotheek-register CLXXIV N°. 100).
GESCHIEDKUNDIGS ATLAS 6



82
Marke Kerkenbosch.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie C (Kerkenbosch) met uitzondering van het kleine gedeelte in het oosten, dat onder Steenbergen viel: vergelijk het d. t. p. medegeelde; en verder in rechte lijn doorgetrokken door Hoogeveen. Bij de invoering van het kadaster werden nog slechts ten name van markegenootén gesteld het Middelveen, het Hoogveld en wegen in het Westerveld, achter Kerkenbosch over de esch en in het Oosterveld. Intusschen doen de scheidingsakten van het Kerken-bovenveen en het Kerken-veld resp. d.d. 23 Juni 1849 en 18-Dec. 1855 (Hypotheek-register XCV N°. 51 en CLXII N°. 90) vermoeden, dat deze nog vóór kort markegrond waren geweest.
Het Hoogeveld en het Middelveen zijn gescheiden bij akte van 4 April 1858 (Hypotheek-register CXCV N°. 67).
Marke Bloemberg. Het bestaan dezer marke is zeer dubieus: slechts als plaatsnaam zonder meer komt Bloemberg reeds van ouds voor (zie Nomina Geographica i.v.). Maar het is zeer onwaarschijnlijk, dat het op de kaart voor deze marke aangenomen terrein onder een der aangrenzende marken zou hebben geressorteerd.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie F (Bloemberg). Bij de invoering van het kadaster werden bijna alle onder deze sectie ressorteerende perceelen gesteld ten name van de families Bloemberg, Pieperij en Rabbering.
Marke Drocht.
Deze marke heeft oorspronkelijk één geheel uitgemaakt met Bazuin. In een processtuk toch van 1758(Etstoel N°. 16 i. d.) wordt verklaard, dat c. 50 jaren geleden de marke van Drocht (en Wemmenhove) eener-en die van Bazuin anderzijds gescheiden zijn. De oostelijke helft van het op de kaart als marke van Nolde aangenomen terrein draagt thans nog den naam van Drochter Opslagen, hetgeen wel doet vermoeden, dat Drocht vroeger ook met Nolde één geheel heeft uitgemaakt, of wel dat Drocht in Nolde gewaardeeld was.
Op de kaart zijn als gebied der marke aangenomen van sectie H (Drocht en Bazuin) het Drochter-veen, -veld en de Drochter-esch, gelijk die zich op de kadastrale kaart afteekenen. Bij de invoering van het kadaster werd nog maar ten name van markegenootén gesteld het Drochter-veld, terwijl de destijds over de Drochter- en Bazuiner-esch loopende weg stond op naam van hen en markegenootén van Bazuin.
Het Drochter-veld is gescheiden bij akte van 17 Sept. 1851 (Hypotheekregister CXVI N°. 73).



83
Marke Bazuin.
Over de verhouding der marke ten opzichte van die van Drocht zie het d. t. p. medegedeelde.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen van sectie H (Drocht en Bazuin) het Bazuiner-veld en de Bazuiner-esch, gelijk die zich op de kadastrale kaart afteekenen. Bij de invoering van het kadaster komt eigendom van markegenootén niet meer voor, behalve gezamenlijk met Drochter markegenootén de onder Drocht genoemde weg.
Marke Linde.
Het lijkt mij niet waarschijnlijk, dat Schotterhuizen — op de kaart onder Linde begrepen — een afzonderlijke marke heeft gevormd, welke dan zou bestaan hebben uit de Schotter-esch en het Schotter-veld en met behulp van de kadastrale kaart zonder bezwaar zou te traceeren zijn. In een processtuk van 1761 (Etstoel N°. 16 i. d.) wordt Schotterhuizen gequalificeerd als „een uytgetrokken markte van Drugt en Basuyn", hetgeen eenigszins aan een zelfstandige marke kan doen denken, maar noch in de 18e-eeuwsche grensgeschillen met de Lutten (o.a. Staten-archieven N°. 278) nóch in de opgaaf van den schulte van 1810 komt het zelfstandig voor, terwijl het ook als oudere plaatsnaam niet bekend is. Wel werd bij de invoering van het kadaster nog een weg op de Schotter-esch ten name van markegenootén van Schotterhuizen gesteld.
Een limiet tusschen Linde en Nolde werd krachtens commissoriale uitspraak van 4 April 1743 vanaf de Luttergrup in westelijke richting getraceerd (Etstoel N°. 14 XLVII f. 169 v°).
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie D (Schotterhuizen en Linde). Bij de invoering van het kadaster werd ten name van markegenootén gesteld het geheele Linder-veld — geheel grenzend aan Nolde en nog even aan Bazuin; het is gescheiden bij akte van 22 Sept. 1851 (Hypotheek-register CXVI N°. 72).
Marke Nolde.
Over de mogelijke verhouding dezer marke ten opzichte van die van Drocht zie het d.t.p. medegeelde; over de grens naar Linde eveneens d. t .p.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie E (Nolde en Opslagen). Bij de invoering van het kadaster werden ten name van markegenootén gesteld het Nolder-veld en eenige wegen op de esch.
Het plan van vrijwel finale scheiding der marke werd door Gedeputeerde Staten goedgekeurd bij besluit van 20 Oct. 1847 N°. 33 (Hypotheekregsiter LXXVII N°. 69).



84
GEMEENTE DIEVER (en gedeeltelijk HAVELTE en SMILDE).
Marke Diever.
Een afzonderlijke marke Wateren, die o.a. Werneke aangeeft en waarvoor dan zou dienen' te woeden aangenomen de kadastrale sectie A (Wateren), heb ik niet aanvaard: zij komt voor noch bij de invoering der grondschatting, noch in de opgaaf van den schulte van Diever in 1810. Bij de invoering van het kadaster evenmin: de geheele sectie stond toen reeds ten name van de Commissie van Weldadigheid; de betrekkelijke eigendomsbewijzen der Maatschappij van Weldadigheid van c. 1822 spreken van waardeelen „in de ongescheiden markte van Diever en Wateren". Blijkbaar maakte Wateren een kluft uit: in een proces, in 1701/2 gevoerd tusschen markegenootén van Oldendiever contra markegenootén van Diever, Wateren enCalthoorn, stelde de eene partij, „dat de geheleDieverder, Oldendieverse, Waterse en Cathor(n)se marke sy ene en onverscheiden marcke in veen en velt", hetgeen de tegenpartij in het algemeen toegaf (Etstoel N°. 14 XXXIV bl. 456, XXXV bl. 52 en 172).
Over de begrenzing der marke ten opzichte van Hijken en Leggeloo zie het d. t. p. medegedeelde.
Op de kaart zijn, voor zooveel de gemeente Diever aangaat, als gebied der marke aangenomen de kadastrale secties A (Wateren), B (Kalteren) en C (Diever). Bij de invoering van het kadaster werden de beide laatste ten name van markegenootén van Die ver gesteld met uitzondering van de dorpskom met de esschen — waarop enkele verspreide perceelen wèl markegrond —, de groenlanden tegen de Hoofdvaart aan — waarvan ook enkele markegrond —, die in den Z.W.- en Z.O.hoek en de Kalterbroeken; waarmede in hoofdzaak de begrenzing der marke is gegeven. In Smilde kwamen destijds geen markegronden van Diever meer voor: wel werd een strook heide ten westen van de Hoofdvaart tot aan de Friesche grens gesteld op naam van markegenootén van Oude Smilde, een overigens niet bekende marke en dus wellicht ontstaan door een afscheiding van Diever.
Nadat een vonnis der Arrondissements-rechtbank te Assen van 27 Dec. 1841 een scheiding tusschen Oldendiever en Diever had gedecreteerd (Hypotheek-register XXI N°. 160) is een plan van finale scheiding van Oldendiever door Gedeputeerde Staten bekrachtigd bij besluit van 13 Juli 1848 N°. 30; de marke van Diever is laatstelijk gescheiden bij akte van 20 Nov. 1857 (Hypotheek-register CXC N°. 31).
Marke Wapse.
Onder deze marke is door mij gebracht het onder Havelte gelegen Wapserveen, t.w. Havelte secties A fHorrelveen) en B (Wapserveen). Van een zelfstandige marke Wapserveen blijkt nergens: waardeel aldaar is reeds



85
bij de invoering van het grondschatting niet meer bekend. Kerkelijk behoorde het tot 1461 onder Diever en is sindsdien een afzonderlijke parochie geweest; als schuit ambt was het ook steeds met Diever gecombineerd en is het eerst in de 19e eeuw onder Havelte gebracht. Trouwens de naam alleen reeds maakt oorspronkelijke samenhoorigheid met Wapse waarschijnhjk.
Op de kaart zijn voor zoover de gemeente Diever betreft als gebied der marke aangenomen de kadastrale secties E (Zuid-Wapse) en F (NoordWapse). Bij de invoering van het kadaster werd het geheele terrein dier beide secties ten name van markegenootén gesteld met uitzondering van de groenlanden aan den rand van af het N.W. door het W. en tot in het Z.O., alsmede de esschen — welke destijds nog door het Wapserveld waren ingesleten en waarop enkele verspreide markeperceelen.
De marke is finaal gescheiden bij akte van 12 Sept. 1855 (Hypotheekregister CLX N°. 29).
Marke Wittelte.
Terwijl b.v. in de stukken betreffende de mvoering der grondschatting van een afzonderlijke marke het Moer geen sprake is, werd een vordering van markegenootén van Wittelte tegen die van het Moer om gevolg te geven aan het 7 Mei 1771 getroffen accoord tot scheiding hunner mandeelige marke door den Etstoel 5 Juni 1772 toegewezen (Etstoel N°. 14 LVIII f. 108 v°). De opgaaf van den schulte van Diever d.d. 1810 noemt dan ook het Moer afzonderlijk, doch het kadaster kent een zoodanige marke niet meer. Het wil mij zeer twijfelachtig voorkomen, of men die smalle strook aan de westzijde van Wittelte — die men met groote waarschijnlijkheid zelfs nog op de huidige stafkaart kan aanwijzen — als een wezenlijke marke heeft aan te merken : op de kaart meende ik ze niet te moeten overnemen.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie D (Wittelte). Bij de invoering van het kadaster werden ten name van markegenootén gesteld het Wittelter veld—grenzend ten Z. aan Uffeite, ten W. aan het Moer, ten N. mede door uitloopers door de dorpskom heen op verschillende punten aan Diever en ten O. voor een klein gedeelte aan den Ouden stroom —, eenige brinkgronden en groenlanden. Onder Dwingeloo wees ik er reeds op, dat ook een klein perceel ten O. van den Ouden stroom toebehoorde aan markegenootén van Wittelte.
De marke is finaal gescheiden bij akte d.d. 6 Sept. 1847 (Hypotheekregister LXXVII N°. 50).



86
GEMEENTE VLEDDER.
Marke Doldersum.
Bij de invoering der grondschatting werd het waardeel van Doldersum op 500 gl. getaxeerd. De opgaaf van den schulte van Vledder d.d. 1810 noemt de marke nog. 26 April 1820 verklaarden Gedeputeerde Staten zich onbevoegd om een contract tusschen markegenootén betreffende het gebruik van het boven-veen te bekrachtigen: de marke was dus toen nog kennelijk beslaande. Intusschen schijnt de scheiding spoedig daarna te zijn gevolgd: in het archief der Maatschappij van Weldadigheid toch berust een stuk van 1821, houdend „voorlopige punten van overeenkomst tusschen de Maatschappij van Weldadigheid en den heer van Royen en verdere geërfden in de markt van Doldersum wegens de marktscheiding der onbebouwde velden in die buurtschap". Bij de invoering van het kadaster werden geenerlei perceelen meer ten name van markegenootén gesteld.
Op de kaart is bij gebreke van andere gegevens als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie A (Doldersum).
Marke Vledder.
De opgaaf van den schulte van Vledde» van 1810 omschrijft deze marke als „strekkende van de markte van Nijensleek cot aan de ongescheiden markte van Doldersum". Verschillende aankoopsakten der Maatschappij van Weldadigheid d.d. c. 1821 omschrijven perceelen in het Vledderveen als te zijn gelegen in de maike van Vledder, terwijl ook haar aankoopsakte d.d. 1817 van „het landgoed Westerbeek" — vormend het zuidelijk deel van sectie D — dit qualificeert als „gelegen onder de markte van Vledder".
Op de kaart zijn als gebied der marke aangenomen de kadastrale secties B (Vledder), C (Vledderveen) en D (Frederiksoord). Bij de invoering van het kadaster bepaalden de markegronden zich reeds tot sectie B t.w. het Vledderveld —grenzend aan de Vledder-stukken, Frederiksoord, Vledderveen (grens: de Boerengrup), Doldersum en Vledder-ma met een inham in de esch, die den Veenkamp omsloot —, brinkgronden en eenige esch-perceelen.
De marke is finaal geschieden bij akte van 19 Jan. 1849 (Hypotheekregister XC N°. 16).
Marke Nijensleek. Hoewel reeds bij de invoering der grondschatting van waardeel onder Nijensleek niet meer wordt gerept, valt aan het bestaan van zoodanige marke oudtijds wel niet te twijfelen. Zoo verbonden bij de stichting eener



87
vicarie te Vledder in 1402 door „dye ghemene buere van Vledderkerspel' Nyensleker bure" zich om evenals die van Doldersum 1/i van 8 mud winterrogge op te brengen, tegen die van Vledder de helft (Oorkondenb. v. Gron. en Drente N°. 1130). In 1512 werd ten behoeve van het St. Annaaltaar te Steenwijk een rente gevestigd op een huis ca. „in der marken van Nyensleeck oestert de marke van Vleddere" (cartularium Kapittel van Steenwijk f. 207 v°). Ook bij de octrooi-verleening voor de Moersberger-venen en de geschillen met Eeze omstreeks de helft der 17e eeuw wordt Nijensleek herhaaldelijk als marke betiteld (zie b.v. Staten-archieven N°. 1139, Resolntiën Ridd. en E. 13 Febr. 1638 f. 227 v°, 24 Febr. 1640 f. 263 en 17 Febr. 1646 f. 131), zooals trouwens ook nog de schulte van Vledder in 1810 bij zijn omschrijving der Vleddersche marke van een marke van Nijensleek sprak (vgl. onder Vledder).
Op de kaart zijn bij gebreke van eenig ander gegeven als gebied der marke aangenomen de kadastrale secties E (Nijensleek-Oost) en F (Nijensleek-West).
GEMEENTE HAVELTE.
N.B. Wat betreft Wapserveen zij verwezen naar het hiervóór medegedeelde onder Wapse (gemeente Diever).
Marke Uffelte.
Het grenspunt tusschen deze marke en die van Havelte tegen Wapserveen aan werd in 1609 vastgesteld "(Kerspelen en Marken N°. 352); de geheele grens van af dit punt tot de Leemgraven (bij de Oude Smildervaart) bij compromissoriale uitspraak van 1779 (t. z. p. N°. 357). De splitsing in Uffeltei Oost- en Uffelter-Westeinde — te vinden op Werneke's kaart — dateert eerst van 1805 (t. z. p. N°. 298) en is door mij op de kaart niet overgenomen. Een duidelijke kaart der Uffelter marke van 1768, opgemaakt door den landmeter Meu(r)sing, bevindt zich in N°. 989 van het archief van het Kapittel van St. Pieter te Utrecht.
Op de kaart zijn als gebied der marke aangenomen de kadastrale secties C (Unelte-Westónde), D (Uffelte-Oosteinde) en E (Ettelte), hetgeen met de kaart van 1778 overeenkomt. Bij de invoering van het kadaster werd dit geheele terrein ten name van markegenootén gesteld — de grens tel opzichte van Havelte qualificeert de kadastrale kaart als de „markescheiding tusschen Havelte en Uffelter-Westeinde" — met uitzondering van de esschen (mduisHófcinge), de Uffelter made —het groote stuk groenland aan den Zuid- en Zuidoostkant ten zuiden van de Oude Smildervaart — en eenige kleinere complexen groenland: Oude-Nieuwe landen, Ootmaan, Hooge made, Spijk, Nieuwe landen en Schipperskamp.
Uffelte-Oosteinde is gescheiden bij akte d.d. 5 Nov. 1859 (Hypotheek-



88
register CCXVI N°. 35), Uffelte-Westeinde bij akte d.d. 21 Sept. 1860 (t. z. p. CCXXVIII N°. 77).
Marke Havelte.
Omtrent de grensscheiding der maike ten opzichce van Uffelte zie het d. t. p. medegedeelde. In een getuigenverhoor van 1669 in een limietgeschil met Wapserveen wordt herhaaldelijk „de Wapserveeningers scheytgruppe" gememoreerd (Kerspelen en Marken N°. 69).
Op de kaart zijn als gebied der marke aangenomen de kadastrale secties F (Nyentap), G (Lageveld), H (Overcinge) en I (Havelte). Bij de invoering van het kadaster werden ten name van markegenootén gesteld het groote complex heide en bosch boven het Lage veld — grenzend aan Nijeveen, Steenwijkerwold, Wapserveen en Uffelte tot even ten zuiden van de Hoofdvaart met uitloopers tot aan en dichtbij de Hoofdvaart en insluitend Eursinger-binnenesch, Busselte, Kampen, Schieren Meerkampen —, de Havelter Meente, perceelen op Schier, Eursinger- en Havelter-binnenesch en een perceeltje in het Lage veld ten Z.W. van Veendijk bij de Nijeveensche grens.
Een gedeelte van den brink is door volmachten der marke in 1672 aan een particuher overgedragen (Stukken afkomstig van de famihe Eysen op het Rijksarchief). In 1780 is een verdeeling van gronden uitgesproken (Kerspelen en Marken N°. 281 bl. 57; zie ook aldaar bl. 15, 29, 78 en 99). Een scheiding der markegronden met uitzondering van de Meente had plaats bij akte van 13 Oct. 1860 (Hypotheek-register CCXXIX N°. 30; suppletoire akte d.d. 6/8 Oct. 1863 t. z. p. CCLXIV N°. 65); die van dé Meente bij akte van 16 Juni 1874 (t. z. p. CCCCVII N°. 18).
GEMEENTE NIJEVEEN. Marke Nijeveen. Het aannemen van Nijeveen als zelfstandige marke is niet boven allen twijfel verheven. Van waardeel onder Mgeveen is geen spoor te ontdekken, reeds niet meer bij de invoering der grondschatting. Intusschen wordt èn die invoering der grondschatting èn in 17e-en 18e-eeuwsche gerechtelijke akten (zie bv. de stukken afkomstig van de familie Dannenberg) Nijeveen herhaaldelijk als marke gequalihceetfd, zooals ook meermalen gesproken wordt van volmachten van de gemeene boer van Nijeveen (o.a. Kerspelen en Marken Nos. 47, 64 en 278). Vrij zeker heeft Nijeveen oorspronkelijk één marke uitgemaakt met Havelte (Hessehe), getuige de oudere naam Hesséler-veen. Hesselte en Hesseler-veen werden in 1310 parochiaal afgescheiden van Steenwijk (Oorkondènb. v. Gron. en Dr. N". 231), waarna op haar beurt de buurschap Nijeveen in 1477 tot zelfstandige parochie werd verheven (Magnin, Gew. Besturen I bl. 81).



89
Op de kaart zijn als gebied der marke aangenomen de kadastrale secties A (Nijeveen-Boven), B (Nijeveen-Binnen) en C (Nije veen-Buit en). Wellicht heeft oorspronkelijk ook het gehucht aan den Zomerdijk onder Nijeveen geressorteerd, dat bij de invoering van het kadaster verklaard werd onder Meppel te behooren, hoewel het kerkelijk onder Nijeveen schijnt gebleven te zijn (vgl. Romein, de Hervormde Predikanten van Drenthe bl, 206, nieuw-archief Meppel N°. 12: 1826 bijl. 191).
Marke Kolderveen.
Evenals Nijeveen is ook het aannemen van Kolderveen als zelfstandige marke vrij twijfelachtig. Ook hier is reeds bij de invoering der grondschatting van waardeel geen sprake meer, maar ook Kolderveen wordt in 17eeeuwsche akten herhaaldelijk als marke gequalificeerd (zie bv. Rechtdagresolutie van 22 April 1630 f. 142, Kerspelen en Marken N°. 64). De parocWe-vorming had hier een ander verloop als te Nijeveen (vgl. Ned. Archief v. Kerkgesch. XIII bl. 179); ook maakte het Overijselsche Dingsterveen met Kolderveen één parochie uit.
Op de kaart zijn als gebied der marke aangenomen de kadastrale secties D (Kolderveen-tBoven) en E (Kolderveen-Buiten).
GEMEENTE MEPPEL.
Marke Meppel.
Het bestaan van marke-eigendommen behoort reeds ten tijde van de invoering der grondschatting lang tot het verleden: in 1437 hadden Roelof Johanszoen e.a. zich verbonden om de Meppeler marke binnen het jaar te scheiden (oud-archief Meppel N°. 2). De voorstelling, die men uit 2 akten van 1431 en 1432 (Dikninge Nos. 31 en 32) zou kunnen maken, alsof Vledderinge een afzonderlijke marke zou hebben gevormd, heb ik niet aanvaard, daar ze nergens elders bevestigd wordt. Betreffende de grens ten opzichte van Nijeveen, zie het d. t. p. medegedeelde.
Op de kaart zijn bij gebreke van andere gegevens als gebied der marke aangenomen dè kadastrale secties A (Meppel) en D (Zomerdijk).
Marke Oosterboer.
Hoewel marke-gronden van Oosterboer historisch niet aanwijsbaar, zijn, valt aan het bestaan van Oosterboer als zelfstandige marke toch wel niet te twijfelen. 24 April 1598 besliste de Etstoel (Ordelen ed. Joosting bl. 388): „sollen die van die Oesterbuir apart ende allene blyven van dié van Meppel, sonder dat die van Meppel oever die Oesterbuir niet sollen hebben toe bevelen". Onroerend goed in de Oosterboer wordt in 1640 overgedragen voor den schulte van Meppel ca. en 2 erfburen uit de Oosterboer (Staten-archieven N°. 845 i. v. Meppel). Het duidelijkst in dezen spreekt



90
wellicht de beslissing van Drost en Gedeputeerden op den Rechtdag van 1 Juni 1699— in reformatie 21 Maart 1701 door den Landdag bevestigd — in het geschil tusschen de volmachten van Meppel en die der Oosterboeren over den omslag van justitieele kosten. Meppel sustineerde, „datt die van de Oosterbuyr, als mede onder het carspell Meppell behoorende, tott dese geeyste penningen gelijck tot andere lasten den vierden penninck souden moeten betaelen"; daartegenover hielden de Oosterboeren vol—-en zij werden in het gelijk gesteld — „datt sy in alle caspell-ende bourlasten van die van Meppell gesepareertt souden sijn, gelijck oock haer marckten onderscheyden sijn". Zie verder nog: oudarchief Meppel Nos. 76 en 79*** Rechtdag-res. 27 Juni 1683 (bl. 410), Landdag-res. 26 Febr. 1684 (f. 191 v°).
Ook ressorteerde onder Oosterboer de enclave Dingstede. In een staat van hooi- en groenlanden onder Kolderveen van 1645 (Staten-archieven N°. 845 i. v.) wordt geconstateerd, dat zekere Jan Broers, ingezetene van Kolderveen, „onder de marcke van d'Oosterboer op Dinckstede" 2 dagmaten hooiland bezit; onder de stukken tot de invoering van de grondschatting te Meppel bevindt zich een request tot afslag van „die eigenaers van Dinxstede in de Oesterbuur"; zie ook oud-archief Meppel N°. 181.
De voorstelling, die men uit 2 akten resp. van 1431 en 1432 (Dikninge Nos. 31 en 32) zou kunnen maken, alsof de Bloeme, Ramhorst, de Rumpte en de Vaart (= Waerdinge?) afzonderlijke marken zouden hebben gevormd, heb ik niet aanvaard, daar ze nergens elders bevestigd wordt en die namen in andere akten als van gewone goederen zonder meer voorkomen (vgl. bv. Regesten St. Pieter Nos. 824, 1031 en 1327).
Op de kaart zijn bij gebreke van andere gegevens als gebied der marke aangenomen de kadastrale secties B (Oosterboer-Noord), C (Oosterboer-
Zuid) en £ (Dingstede).
GEMEENTE RUINERWOLD.
Marke Buddingwold en marke Haakswold. De marke-indeeling van Ruinerwold — waartoe oudtijds Broekhuizen en Weerwüle niet behoorden — is zeer onzeker. Een positieve aanwijzing, dat zij bestaan heefc, ontbreekt: in de stukken betreffende de invoering der grondschatting is er geen spoor van te ontdekken, althans lijkt mij de opgaaf van een aantal personen als bezitters van zeker aantal „scheerweyden" daarvoor onvoldoende. Aan den anderen kant doet art. 50 van het landrecht vooi Budding- en Haakswold van 1428 (Gratama, Drenthsche Rechtsbronnen bl. 165) het marke-instituut ook hier als bekend onderstellen, hetgeen trouwens zeer waarschijnlijk mag heeten, waar het Wel in de omliggende gemeenten werd aangetroffen. Wèl schijnen de kluften sinds lang bestaan te hebben (t. z. p. bl. 170/1), maar de vaste indee-



91
ling in 4 kluften — Oosteinde, Ruige kluft, Kale kluft en Haakswold — schijnt eerst van lateren datum te zijn; zij bezaten een zekere mate van zelfstandigheid, die aan die der marken nabijkomt (vgl. P. A. Derks, Chronologisch Register bl. 10 en 70 noot 1).
Ruinerwold — in de oudere oorkonden genaamd „de Wolden", „de Woltluden"e.d.—vormde steeds een afzonderlijk, van Ruinen onderscheiden, schuitambt; nog in de 17e eeuw — o.a. in de stukken tot de grondschatting — wordt het genoemd het schuitambt van Budding- en Haakswold. Oudere beleeningsakten spreken van de gerechten van Budding- en Haakswold (Oork.b. v. Gron. en Dr. Nos. 684 en 699); evenzoo het reeds genoemde landrecht. In een oorkonde van 1291 (t.z.p. N°. 1227) heet Buddingwold met een „fossa" te grenzen aan Weerwille, in een van 1580 aan de Noordzijde aan de Leisloot (Joosting Nomina Geographica i. v. Weerwille). Mr. Joosting identificeert t. a. p. Buddingwold met Dijkhuizen.
Aan de hand van deze — zij het ook vrij vage — gegevens kwam het mij geoorloofd voor de verdeeling van eigenlijk Ruinerwold in Budding- en Haakswold als marke-indeeling te aanvaarden. Als Haakswold nam ik aan op de kaart de gelijknamige kadastrale sectie E, als Buddingwold de daarnaast gelegen sectie F (Dijkhuizen) en de overige meer oostelijke: G (Kale kluft), H (Ruige kluft), B (Oosteinde) en A (de Kraak). Mocht men evenwel aan de kluft-indeeling de voorkeur geven — waardoor het oude Buddingwold zou komen te vervallen —, dan zou men onder Oosteinde ook wel de sectie A (de Kraak) hebben te rekenen en onder de Kale kluft de sectie F (Dijkhuizen): immers blijkens het verhandelde voor het Ruinensche landrecht op 26 Aug. 1739 (Heerlijkheid Ruinen N°. 155a bl. 190) grensden de Kale kluft en Haakswold aan elkaar.
Marke Weerwille.
Het zelfstandig bestaan dezer marke is eenigszins twijfelachtig. In een oorkonde van 1291 (Oorkb. v. Gron. en Dr. N°. 1227) worden de „cives" van Weerwille, Buddingwold en Koekange uitdrukkelijk van elkaar onderscheiden. Bij de invoering der grondschatting — t.w. onder Ruinen; zie ook de kaait in Staten-archieven N°. 1200 — is van waardeel, opslag of dergelijke onder Weerwille geen sprake; wèl wordt in een accoord d.d. 1669 van de „ghemeynte" van Weerwille betreffende het gebruik der meente (?) van ieders „scheer" gewag gemaakt (Kerspelen en Marken N°. 279). Deze Weeiwillinger meente werd eerst in de 18e eeuw gescheiden (P. A. Derks, Chronologisch Register bl. 54 noot). In 1810 wordt Weerwille door den schulte van de Wijk als een der onder hem ressorteeren de marken gequalificeerd.
Op de kaart is als gebied der marke aangegeven de kadastrale sectie C (Weerwille).



92
Marke Broekhuizen.
Van deze marke is reeds sprake in 2 oorkonden van 1376 (Oorkb. v. Gron. en Dr. Nos. 1238 en 1239). Bij de invoering der grondschatting wordt van waardeelen niet gerept, wel van geheele of gedeeltelijke opslagen op het Broek. In 1728 procedeerden markegenootén van Broekhuizen met die van de Wijk tegen de participanten der Echtensche hooge venen over vrijdom van vaargeld door de Echtensche vaart (Kerspelen en Marken N°. 438). Ook noemt de schulte van de Wijk in 1810 Broekhuizen als een der 8 in zijn schuitambt gelegen marken.
Een scheiding tusschen het vóór dien mandeelige Broekhuizinger- en Wijker-broek werd in 1653 uitgesproken (N. Dr. Volksalmanak 1914 bl. 213); een van het Broekhuizinger- en Dikninger-broek in 1771 (Etstoel N°. 14 LVII f. 202, LVIII f. 40 v° en 146 v°). Omtrent de beide laatste had nog een resolutie van Drost en Gedeputeerden van 27 April 1693 gedecreteerd, dat ze, altijd mandeelig geweest zijnde, zulks hadden te blijven.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie D (Broekhuizen). Bij de invoering van het kadaster werden slechts nog ten name van de boerschap van Broekhuizen gesteld een perceel weiland met boomen dicht bij het Roogat en het daarop staande schoolgebouw.
GEMEENTE DE WIJK.
N.B. De verdeeling dezer gemeente in marken is vrij onzeker. In de stukken betreffende de grondschatting is van waardeel onder de Wijk geen sprake; wèl wordt gesproken van opslagen, scharen op het Wijkerbroek en het Stapehnger-broek. In 1810 verklaart de kwartierdrost, dat alle marken in het schuit-ambt de Wijk met uitzondering van die van Echten zijn gescheiden; daarentegen verklaarde de schulte van de Wijk ter zelf der tijd, dat in zijn schuit-ambt nog 8 marken aangetroffen werden, t.w. de Schiphorst, de Wijk, de Stapel, Broekhuizen, Koekange, Weerwille, Oshaar en Echten.
Bij de vaststelling van den tekst pleegde ik herhaaldelijk overleg met den heer W. Koops te de Wijk, deskundige ter plaatse.
Marke de Schiphorst.
Men vindt deze marke herhaaldelijk als zoodanig genoemd: vgl. inv. Dikninge index i. v. Nog in 1764 zijn markegenootén partij in een proces tegen de participanten der Hoogeveensche vaart (Kerspelen en Marken N°. 362**).
Ook vindt men op dit terrein wel gewag gemaakt van de Cralinger en



93
de Havixhorstermarke (Dikninge i. v.): indien deze inderdaad hébben bestaan — hetgeen mij zeer twijfelachtig voorkomt — zullen zij respectievelijk de meest westelijke en de meest ooscelijke strook van het op de kaart voor deze marke getraceerde terrein hebben omvat.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie H (Schiphorst).
Marke Dikninge. Het bestaan dezér marke is zeer dubieus. In een ordel van 1426 (2e suppl. N°. 307) Wordt Dikninge als een buurschap gequalificeerd; in de stukken betreffende de grondschatting vormt Dikninge steeds een zelfstandig hoofd. Als marke wordt het aangeduid bij de scheiding van het Dikninger- (en Broekhuizinger-) broek. Het is niet onmogelijk, dat de marke reeds van ouds in de abdij is opgegaan, zooals te Assen kon geconstateerd worden. Hoewel ik erken, dat deze argumenten niet sterk zijn, heb ik Dikninge toch als marke aanvaard, ook uit overweging, dat het mij zeer onwaarschijnlijk voorkomt, dat dit terrein onder de Wijk,1 de Schiphorst of de Havixhorst zou hebben geressorteerd. Over de scheiding van het Dikninger- (en Broékhuizinger-)broek is reeds onder Broekhuizen gehandeld.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie G (Dikninge).
Marke de Wijk.
De Wijk wordt herhaaldelijk als zelfstandige marke genoemd: vgl o.a. inv. Dikninge index i. v. In oudere akten wordt ook wel het in den Z.O.hoek gelegen Dunninge als een afzonderlijke marke gequalificeerd,, doch later in combinatie met de Wijk (vgl. Dikninge t. p.), zoodat ik het daaronder heb betrokken. Over de scheiding tusschen het Broekhuizinger- en het Wijker-broek is reeds onder Broekhuizen gehandeld.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie F (de Wijk). Bij de invoering van het kadaster werden nog een twaalftal perceelen ten name van markegenootén gesteld, voornamelijk brinkgronden in de Wijk en Oostenrijk benevens stukjes weg.
Het Wijker-broek en de meente zijn in 1741 en '42 gescheiden en afgegraven (N. Dr. Volksalmanak 1914 bl. 215); in 1868 zijn de resteerende markegronden verdeeld en de brinkgronden aan de gemeente overgedragen (t. z. p. bl. 222/3).
Marke de Haalweide. De Haalweide wordt herhaaldelijk als marke betiteld: vgl. inv. Dikninge index i. v.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie E (Haalweide). Intusschen is de heer Koops van meening, dat de Haalweide



94
zich niet zoo ver noordwaarts uitstrekte, als de sectie aangeeft: Schoonvelde en de Hooge Linthorst hebben volgens hem steeds onder Koekange behoord. Ook zou volgens hem de grens ten opzichte van de Stapel westelijker geloopen hebben, nl. langs de thans gedempte Wijter-laat. Doch volkomen preciseering dier grenzen is ook volgens hem niet wel mogelijk, zoodat ik mij noode maar aan de kadastrale indeeling heb gehouden.
Marke de Stapel.
De Stapel wordt herhaaldelijk als marke betiteld: vgl. inv. Dikninge index i. v. Ook de op dit terrein gelegen Eemten worden meermalen een marke genoemd: vgl. t. z. p. Over de begrenzing ten opzichte van de Haalweide zie het d. t. p. opgemerkte.
Op de kaart is als gebied der marke aangenomen de kadastrale sectie D (Stapel).
Marke Koekange. Koekange wordt herhaaldelijk als marke betiteld: vgl. inv. Dikninge index i. v. Over de begrenzing ten opzichte van de Haalweide zie het d. t. p. opgemerkte.
Op de kaart zijn als gebied der marke aangenomen de kadastrale secties A (Noord-Koekange) en B (Zuid-Koekange).



IL
DE GRONINGSCHE MARKEN






De provincie Groningen bestaat uit twee deelen met verschillende bevolking: zij is gedeeltelijk Saksisch, gedeeltelijk Friesch. De stad Groningen met den naasten omtrek tot in het oosten de Borgsloot heeft oorspronkelijk tot Drente behoord en had in verband daarmede een overwegend Saksische bevolking, evenzoo Wedde en Westerwolde. De boschstreken ten westen der stad, Lieuwerderwold, Vredewold en Langewold, misschien van Saksischen oorsprong, zullen al spoedig hun saksisch karakter hebben verloren en verfriescht zijn geworden. Het overig deel van Groningen, dat zijn aanzijn dankt aan zeer oude en jongere indijkingen, werd bewoond door Friezen.
Deze onderscheiding is voor ons van belang, wanneer wij de marken ;van Groningen willen beschrijven en dus in de eerste plaats hebben vast te stellen, waar wij deze hebben te zoeken. Vooral, omdat de terminologie in deze streken met eenige omzichtigheid moet worden gehanteerd.
Het woord „boer" („civis") kan wijzen op een marke, maar behoeft dit niet te doen; het kan markegenoot beteekenen, maar daarnaast geërfde .en zelfs inwoner. Als in 1337 Liudolf Gholtcnape zijn dochter Gheysseke doet opnemen in het klooster te Essen onder Haren, draagt hij aan het klooster een tiend over „coram omnibus civibus in ThiUicte, ubi predicta Jacet decima". Hier hebben wij wel „dves"indebeteekenisvan „markegenootén", zooals m Drente de overdracht van onroerend goed plaats had •Voor de genooten der marke, waarin dat goed was gelegen. Als in 1323 de .„dves Thriantie de Northlare, de Haren, de Elethe" en de „parochia'„les" van Noorddijk en andere plaatsen een overeenkomst omtrent een waterafvoer goedkeuren en zich daarvoor borgstellen, treden als zoodanig
') In tegenstelling met andere bewerkers vermeld ik niet de vindplaatsen der door mij gebruikte archivalia. Om tweeërlei reden. Eerstens zou ik moeten verwijzen naar voorloopige inventarisnummers, een onpractisch bedrijf, wanneer het op zoo groote schaal moet geschieden. In de tweede plaats zou door de in verband hiermede gevorderde uitvoerige aanwijzingen de tekst te veel worden bezwaard. Het door mij gebruikte materiaal vindt men in het Oorkondenboek voor Groningen en Drente en verder in een hiervoor afzonderlijk gevormd dossier ten rijksarchieve in Groningen.
Daartegenover heb ik in ander opzicht een grootere uitvoerigheid betracht. De marken zijn in Groningen een bizonder verschijnsel, in tegenstelling tot Drente. Eenige gegevens .b.v. omtrent de waarde der waardeelen heb ik daarom opgenomen; ook hierom, omdat zij in sommige marken (b.v. Onstwedde) van belang zijn voor de omlijning der marke; en ten slotte, omdat een publicatie elders van deze gegevens alleen niet wel mogelijk is en het mij ongewenscht scheen het eenmaal bijeengebrachte weer tot vergetelheid te doemen. Erkentelijk ben ik der Commissie, dat zij mij de opname ervan heeft toegestaan.
GESCHIED KUNDIGE ATLAS '



98
op personen uit Eelde en Yde, uit Noord- en Midlaren en Glimmen, uit Haren, Onnen, Hemmerwold, Dilgt en Helpman. Ook bier is dus weer sprake van markegenootén, maar in iets ruimer zin, want bier gelden zij als parochianen en misschien als ingelanden. Zuiver als „ingelanden" zijn te beschouwen de „cives proprietarii prediorum in Westerhemmerke
„et in Osterhemmerke in districtu Groniensium, homines de Nordike,
„Berghe, Everdeswolde, Middelare, Nordhlare, Unne, Haren,Yesse „et Heltman", die in 1332 worden genoemd. De beteekenis van „civis" als „burger" eener stad kan ik natuurlijk ter zijde laten.
In verband' biermede zegt ons het bestaan van een „boerweg" zonder meer te weinig. Deze term wordt gebruikt om daarmede aan te duiden een door de markegenootén onderhouden weg in een marke, maar verder ook om iederen publieken weg aan te wijzen.
Een tweede term, die nu eens wijst op een marke en dan weer niet, is de naam „hamrik" of „hammerke". „Hamrik" heeft de beteekenis van marke, als in 1678 wordt gesproken van „twee mollen waeren over Onst„wedder hammarck"; of duidelijker in 1659 van „twe mollen waeren over „Onstwedder hammarck, te heijde ende weijde, te velde, te veen ende te „water, te top ende te twijg"; — in 1660 van „een halve mollen waerts „onder sijnne gerechticheijt van 't Nannes over Sellinger hammarck"; — in 1660 van „veer koenen- ende twe peerden-weijdde van 't Edinck „over Smeerlinger hammarck". Zoo kon men dan ook in 1706 spreken van „seekere mollen waers op het Louwder hammerck ofte marck, te „veen ende te velde, te bosch ende te broeck". Maar geheel verkeerd zou men uitkomen, wanneer men deze gelijkstelling ging veralgemeenen. Hamrik heeft in Groningerland in de eerste plaats de beteekenis van „waterschap", althans van een samenvoeging van gronden, die wij met dien term plegen aan te duiden1). Dit blijkt uit de bovenaangehaalde oorkonde d.d. 1332, waarin gesproken wordt van de Wester- en Oosterstadshamrikken van Groningen; dit blijkt ook uit de oorkonden betreffende plaatsen in de Omlanden. Voortdurend is daar sprake van „ham,,rikken"a), maar iedere verdere aanwijzing, dat men daaronder „marken" verstond, ontbreekt. Bovendien blijkt herhaaldelijk, dat men, dien term gebruikende, waterstaatsbelangen regelde.
Groote omzichtigheid was dus geboden bij de vaststelling, waar marken in Groningerland werden aangetroffen. In verband met de opgedane
*) Dr. A. A. Beekman verzocht mij aanteekening, dat hij mijn gevoelen niet deelt; waaraan ik zeer gaarne gevolg geef.
*) Roderhemmeke (c. 1160), Wester- en Osterhemmerke en Heltmer Osterhemmerke (1332), Verydemenehemmerke bij Baflo (1339), Uthuserahammerke (1387, 1403,'04), Eppingahusterahammerke (1390), Exter hammerick en Westerleester hammerick (1391), Selwerder hemmerick (1395), Ranerahammerke (1400), Edingghaweristerahamric (1400), Sondwerahammerke (1403, '04), Kanterahammerke (1403); — lant-of hammerick-scheydinge (1391).



99
ondervinding met betrekking tot de terminologie meende ik dus geen marken te mogen aannemen behalve daar, waar meer gegevens samen er aanleiding toe gaven óf wel de omschrijving van dien aard was, dat zonder twijfel aan marken moest worden gedacht.
Het gevolg daarvan is geweest, dat ik meen, dat slechts voor een klein deel van Groningen marken zijn aan te wijzen: alleen in het grootste deel van Wedde en Westerwolde (niet in Vrieschelo), in het oude Wolt (niet in Go) en in Midwolde. Typisch is het zeker, dat, terwijl overigens de marke inheemsen was in Wedde en Westerwolde, het door zijn naam als uitzondering op de overigens Saksische bevolking aangewezen Vrieschelo geen marke heeft gekend; eenig spoor is daarvan althans niet tot ons gekomen. Een geruststelling voor hen, die — uit het veelvuldig voorkomen van „hamrikken" in de Omlanden — zouden geneigd zijn aan te nemen, dat die term misschien op „marken" in die streken zou kunnen wijzen. De Saksische instelling der marke alleen in 't Saksisch deel van Groningerland; zoo dra een misschien van oorsprong Saksische streek door immigratie verfriescht is, als Vrieschelo, brengt dit mede, dat marken daar onbekend zijn geweest.
Deze voorstelling klopt vrijwel met het resultaat van het onderzoek naar de marken, door gedeputeerde staten van Groningen ingesteld naar aanleiding van een missive van den minister van binnenlandsche zaken d.d. 18 Augustus 1824 N°. 36. Op hunne drculaire d.d. 30 Augustus 1824 N°. 8 verklaarden de schouten der gemeenten Marum, Grootegast, Oldekerk, de Leek, Noordbroek, Nieuwe Pekela, Oude Pekela, Scheemda, Midwolda, Finsterwolde — en op een herhaalde vraag ook Hoogezand, Muntendam, Veendam, Wildervank en Meeden —, dat in hunne gemeenten geen marken of onverdeelde heidegronden bestonden1). Die van Scheemda vestigde daarbij de aandacht op „de zoogenaamde Wester„leester garste", groenland, „behoord aan eenige personen in eigendom en „wordt met beesten beweid". — Een uitvoerig bericht kwam in van den schout der gemeente Winschoten; maar dit bewees, dat van een marke geen sprake was, maar wel van gemeente-eigendom in de gewone beteekenis van het woord'). — Het gemeentebestuur van Bellingwolde ver-
•) Sommigen richtten hun antwoord aan den gouverneur. Enkelen (Grootegast, Muntendam, Oude Pekela en Midwolda) combineerden de vraag naar „marken of onverdeelde „heidegronden tot „onverdeelde marken".
De nablijvers hadden gemeend, dat antwoord alleen noodig was, indien in bunne gemeenten marken bestonden.
*) De schout van Winschoten deelde nl. mede, „dat onder deze gemeente zijn leggende „eenige gronden, zijnde klei-, leem- en zandgronden, welke zederd onheuchelijke jaren ten „algemeene nutte der ingezeten in gebruik,als klei, land en leem tot de steen- en panfabrie„ken, leem en zand tot dorsvloeren en veelal tot metzelspetie voor de gebouwen, zijnde die „gronden algemeen bekend onder de naam van de Meente; ieder haald ervan na zijn genoe„gen; buitenlieden, niet onder de gemeente behorende, betalen voor ieder voer leem 20 „centen aan de armekas, zonder dat de diaconie eenig regt van eigendom kan aantoonen „noch pretenderen. Voor eenige jaren is het op het kohier van belastingen gebragt en de „gemeente betaald er de belastingen van. Het is in den volstreksten zin geen grond, die



100
klaarde eveneens, „dat zich binnen dit ressort geen marken, uit onverdeel„de, onbebouwde heidegronden bestaande, bevinden", doch noemde voor alle zekerheid „de Vrieschelooster gast — beter gaast", „gelegen tusschen „de Aa-dijken", mandeelig tusschen 8 eigenaars. — Marken werden alleen vermeld door de schouten van Wedde, Onstwedde, Vlagtwedde en het plaatselijk bestuur van Haren. — In Wedde waren marken, waarvan van tijd tot tijd stukken waren verdeeld en ook gedeeltelijk ontgonnen. — Eén raadslid van Onstwedde was voor verdeeling der geheele marke, „aan deeze gemeente toebehoorende", de andere voor gedeeltelijke verdeeling. Tusschen Nieuwe Pekela en Onstwedde lag heidegrond, de -Tange, „aan de Onstwedders toebehoorende" en „door de waargeregtig„den dezer plaats beheerd"; verdeeling ervan was vooralsnog niet raadzaam in verband met de bezwaarlijke bemesting. — Bij alle dorpen en gehuchten in Vlagtwedde bestonden marken, „door de ingezetenen in onverdeelde eigendom bezeten, tot het weiden van hun vee naar ieders
„aandeel mandelig gebruikt. Het eigendom of regt op die marken
„bestaat onder den naam van waaren Seedert eenige jaaren is
„een gedeelte dier marken verdeeld en gecultifeerd". Die verdeeling zet men naar mogelijkheid voort; maar algeheele verdeeling is niet raadzaam, omdat men nu kan volstaan met 1 of 2 herders. — Het plaatselijk bestuur van Haren eindelijk noemt 3 marken, omtrent welker beheer het uitvoerige gegevens verstrekt. Die van Noordlaren (van het Foxholster gat tot den mond van het Zuidlaarder meer en vandaar tot de grens tusschen Noord- en Midlaren, in het westen door de oude A en ten noorden door de marken van Glimmen en Onnen begrensd), die van Glimmen (tusschen de oude A (W.), Haren (N.) en Noordlaren (O. en Z.), en die van Onnen (grenzend aan de Zuidbroeken en Noordlaren (O.), Noordlaren (Z.), Glimmen (W.) en Haren (N.). Ook voor deze marken wordt verdeeling op practische gronden onraadzaam geacht. Voeren in Noordlaren en in Glimmen „volmagten" het beheer, in Onnen is dit opgedragen aan „dijkschouwers"; hier overweegt dus het waterstaatsbelang, gelijk dit meer noordelijk in nog sterkere mate het geval is.
„aan de gemeente behoord, dog is altoos alzo geconsidereerd als tot de gemeente behoren„de. In de jaren 1815 nebbe een oproepinge gedaan van alle, dieeenig regt op dezelve pretendeerde, en hebben zig toen eenige personen aangegeven, welke konden aantoonen, „regt van kleigraven op de meente te hebben; anderen konden met verzegelingen aantogen, regt van koeweide op dezelve te hébben, zodat het evenwel algemeen word be„schouwd als het eigendom van de gemeente te zijn (met uitzondering van dien, welke regt „van graving ofte weiding van vee). Er worden jaarlijks voor een kleine recognitie aan de „gemeente betaald voor het weiden van vee voor geringe lieden, als van een paard 50 cent, „koebeest 25 cent en een schaap vflf cent in het jaar. Voor eenige jaren heeft de raad der
„gemeente een stukje van dezelve laten planeeren en word jaarlijks verhuurd en tot
„de beestemarkt gebruikt en zijn voornemens, wanneer de f inantieele omstandigheden der „gemeente zulks permiteren, nog twee stukken van dezelve te willen in order brengen, „als een tot de paardemarkt en het andere mede tot verbetering van de plaats te laten „in order brengen...."
(Bijlage tot de notulen van gedeputeerde staten i. d. 20 December 1824 N". 13).



101
Wie in onzen tijd over marken schrijft, kan weinig anders doen en doet althans weinig anders dan voor een kleiner of grooter grondgebied herhalen, wat reeds bekend was en vast stond. Van algemeene beschouwingen kan ik mij dus onthouden. Alleen veroorloof ik mij de vrijheid, te wijzen op van Vollenhoven's jongste geschrift: „De Indonesiër en zijn „grond", waaruit blijkt, dat soortgelijke instellingen als onze vroegere marken in onze Oost hebben bestaan en nog worden gevonden. Daardoor is niet alleen de kennis van het markerecht onmisbaar voor den Indischen bestuurder en rechter, maar kan ook vergelijking met Indië voor de bestudeering van het Europeesche markerecht groote waarde hebben.
Indertijd heb ik reeds gewezen op het feit, dat onze tegenwoordige gemeenten hun grenzen ontleenen aan die der middeleeuwsche kerspelen en dat in Drente die kerspelen eenige marken omsloten. Daaruit volgt deze vergelijking: gemeentegrens = kerspelgrens = markegrens. In Drente vond men daarenboven nog dit eigenaardige, dat de gemeente gelijk was aan het kerspel. In Groningerland is dit anders. Ter vereenvoudiging der administratie heeft men — het aantal kerspelen in Groningen was zoo heel veel grooter dan in Drente met zijn armen bodem — herhaaldelijk enkele kerspelen vereenigd tot ééne gemeente. De wijze, waarop men (in 1811) dit deed, en de grondslag, dien men daarbij aannam, was zeer eenvoudig. Men ging uit van de indeeling in vredegerechten en vereenigde nu tot ééne gemeente plaatsen, die in den regel 1, soms 2 en zeer zelden 3 uur gaans verwijderd waren van het hoofddorp der te vormen gemeente.
Maar — voor zoover blijkt — men splitste geen kerspel over 2 gemeenten. Is dit geschied, dan was het groote uitzondering en betrof het zeker slechts onbewoonde streken, als b. v. venen. Zoo mogen wij dus ook voor Groningen uitgaan van het beginsel, dat een marke zich niet zal hebben uitgestrekt over de gemeentegrens, maar dat haar grens zal hebben gevormd een stukje van de grens der gemeente.
Een tweede ervaring is, dat als regel — evenals mijne bevinding in Drente was — ook in Groningerland een kerspel meer dan een marke omsloot. Daaruit volgde een plicht voor de wijze van Werken. Al was gevonden, dat de hoofdplaats van een kerspel eèn gelijknamige marke rijk was geweest, dit was niet voldoende, hiermee mocht ik niet tevreden zijn; hoogst waarschijnlijk zoudé bij verdere nasporing de aanwezigheid van meer marken in hetzelfde kerspel blijken. Dit verplichtte tot een zeer wijdloopig onderzoek. Niet als in Drente beschikt het rijksarchief in Groningen over tal van act en in klooster- en andere archieven; niet als in Drente zijn de belangrijkste protocollen door indices in korten tijd na te gaan, ze moeten geheel worden doorgelezen; en ten slotte zijn de registers van overdracht van onroerend goed te Groningen van veel jonger datum. Het ge-



102
volg daarvan is, dat ik niet alle protocollen, die in aanmerking kwamen, kon nagaan of doen nagaan. Zou de kaart kunnen verschijnen, dan moest ik mij beperken; toen ik een behoorlijk aantal gegevens had, moest ik het onderzoek beëindigen. Zoo kan ik dus niet voor volledigheid instaan; heb daarentegen het bewustzijn, dat er meer zou zijn te vinden; maar heb toch zooveel materiaal bijeengekregen, dat de hoofdlijnen vast staan.
Omtrent de splitsing van marken heb ik geen gegevens gevonden. Ditis niet te verwonderen, als men bedenkt, dat mijn materiaal in hoofdzaak dagteekent van de 18°e en het begin der 19a eeuwen. Toen zal geen splitsing meer hebben plaats gevonden. Toch meen ik hierover iets te mogen zeggen.
Zooals ik boven opmerkte, mag men aannemen: kerspelgrens = markegrens. Hieruit mag men een gevolgtrekking maken. Gaat men de vorming der kerspelen na, dan vindt men, dat in een omvangrijk kerspel een buurt belangrijk genoeg wordt om een eigen kapel te bezitten. De buurtschap wint in beteekenis en vraagt en verkrijgt verheffing der kapel tot kerspelkerk. Het oude kerspel wordt nu gesplitst, er ontstaan twee kerspelen, welker betrekking soms nog in later tijd is aan te wijzen. Uiterst zelden heeft, wegens achteruitgang eener plaats, in later tijden vereeniging van twee kerspelen plaats gevonden. Op grond van deze kerspel-deeling mag men stellen, dat evenzoo niet een kerspel is gevormd dóór samenvoeging van eenige marken, maar wd dat een kerspel is onderverdeeld in marken. Dat kerspel- en markegrenzen samenloopen, is dan dus niet iets toevalligs, maar te danken aan het feit.dat de bevoegdheid der kerspelheden niet uitging buiten zijn grens. Speciaal in Groningerland zullen waterstaatsbelangen geleid hebben tot nauwere aaneensluiting der kerspelheden in groepen; vandaar dat hier een waterschapsvorm (hamrik) bij herhaling wordt gelijkgesteld met een oeconomischen vorm van grondgebruik (marke). In Groningen eischte de bodemgesteldheid reeds zeer vroeg zulk een groepeering in een soort waterschapjes; de splitsing van het kerspel in marken en de splitsing dier marken moet dus reeds in ouden tijd hebben plaats gehad; volkomen verklaarbaar is het, dat onze (betrekkelijk zoo jonge) bronnen daaromtrent geene mededeelingen doen ').
Iets meer weten wij van de scheiding der marken, al vloeien te dien opzichte onze bronnen niet overvloedig. Ter griffie van de arrondissementsrechtbank te Winschoten is omtrent deze zaak niets bekend; waaruit is af te leiden, dat de marken in Wedde en Westerwolde óf reeds verdeeld waren, voordat de werkzaamheid der rechtbank aanving, óf hare scheiding niet tot inroeping eener rechterlijke bemoeienis heeft geleid.
In het archief van gedeputeerde staten zijn tal van „plannen van ver„deeling" van marken bewaard en nog vele andere stukken betreffende markescheiding, grensscheiding tusschen marken, rechten van bepaalde personen op een aandeel in de marke enz. Voor ons doel zijn naast de
l) Ik zeg niet „geene gegevens bevatten"; want het is zeer wel mogelijk, dat bij ijverig naspeuren en nauwkeurig nagaan der bronnen daaruit iets zou zijn op te delven.



103
grensscheiding de vermelde plannen het meest van belang, omdat daardoor de ten kadaster aangenomen omvang der marken is te controleeren; en ook, als een kadastrale sectie meer dan een marke of een deel eener marke beslaat, de reconstructie der marke mogelijk wordt. In die stukken hebben wij min of meer belangrijke gegevens voor dat deel der gemeente Bellingwolde, dat niet behoort tot het oude gelijknamige kerspel, en voor de marken van Wedde, Hoorn, Onstwedde, Hotte en Wessinghuizen, ter Wipping, Smeerling, Vlagtwedde, Veele, Sellingen, Laude, ter Haar, Noordlaren en Onnen. Ter plaatse vermeld ik telkens, wat wij daaromtrent leer en.
Ten slotte moet ik nog mededeelen, dat—meer nog dan Mr. de Jonge— ik verplicht ben geweest te steunen op de kadastrale minuutplans voor het. teekenen der markegrenzen. In het Groningsen archief is geen kaart eener marke voorhanden; als er hebben bestaan, zijn zij verloren. Slechts enkele sporadische gegevens omtrent preciese grensaanwijzing of gerechtelijke grensbepaling zijn gevonden. Zoo moest dus gesteund worden op grenzen van kadastrale secties. Een belangrijk verschil kunnen deze echter niet opleveren, want een uitstekend middel ter controle stond mij ten dienste, In de protocollen van overdracht van onroerend goed wordt steeds aangegeven, in welke buurtschap of welk dorp het overgedragen goed was gelegen. Al wordt daarbij zelden of nooit gesproken van een marke, het spreekt wel vanzelf (en mag althans worden aangenomen), dat een goed te Jipsinghuizen lag in de gelijknamige marke, een goed te Sellingen moet worden gezocht in de marke van dien naam, enz. Zoo kunnen wij dus eenigermate den omvang der marken bepalen. Eenigermate; want wij moeten ons tevreden stellen met wat de stafkaart ons levert. Tevreden stellen is eigenlijk bizonder ondankbaar, want genoemde kaart is zeer rijk aan gegevens en zeer nauwkeurig. Alleen zou men bij een onderzoek als het mijne nog meer erop wenschen te vinden.
DE MARKEN IN WEDDE EN WESTERWOLDE.
Van ongeveer 1150 dagteekent eén Ijjstje der kerken in Groningen en elders, gelegen in de diocese Osnabrück, waarin worden opgesomd: Westwold, ünsved, Wedde, Sallinge, Vlachtwedde, Vresschenlo. De uitgevers van het Oorkondenboek voor Groningen en Drente vermoedden, dat voor Westwold het woordje „in" is uitgevallen en dus-moet worden gelezen; in West(er)wolde: Onstwedde, Wedde, Sellingen, Vlagtwedde, Vrieschelo; zij herinneren daarbij aan een andere lezing, die een Westerwalde vermeldt, „dat echter vermoedelijk bij Munster moet gezocht worden". Hun opvatting kan juist zijn; maar daarnaast zou ik mij willen veroorloven de onderstelling, dat West(er)wold misschien de oude benaming is geweest van het district dat Bellingwolde en Blijham omvatte; dan zou-



104
den de samengevloeide Mussel en Ruiten A's terecht daar den naam voeren van Westerwoldsche A. Daartegen echter pleit, dat in 1316 optreden de „consules et incole universe terre Westerwalde commorantes in „quinque parochiis subscriptis, videücet Unswede, Vlachtwede, Wedde, „Zellynge ac Loo". Als het „mene lant" van Westerwolde optreedt, hooren wij nooit van Bellingwolde en Blijham; wel, als in 1391 b. v., van Onstwedde, Vlagtwedde, Wedde. En een oorkonde d.d. 1498 noemt „de dorffer Bellinckwolde und Bleichhamme" naast het „land zu Wester-wolde". Wij moeten dus aannemen, dat de beide dorpen geen deel uitmaakten van Westerwolde. Hiermee gaat parallel, dat zij geen markeindeeling hebben gehad.
Toch moet ik met betrekking tot Bellingwolde nog iets mededeelen, omdat daar een naar marken riekende instelling heeft bestaan, welke daardoor de onjuiste gedachte zou kunnen wekken, dat ook Bellingwolde marken heeft gekend.
Voorop moet ik stellen, dat in de massa nagegane acten betreffende Bellingwolde nimmer een term als „marke", „esch", „brink", „boergrond" of een dergelijke voorkomt. Verder, dat slechts éénmaal „hamrik" wordt aangetroffen, en wel in eene acte d. d. 22 Nov. 1706, waar sprake is van de verpachting van „seeckere camp meedland, in Bellinghwoldster. i.hammerck gelegen, in Willem Gebes heerdt, circum circa grood vijfte„half heeren-deimpten". „Hamrik" kan op een marke wijzen, behoeft het niet te doen, heeft de beteekenis van een soort waterschap. Eén bastaardzwaluw maakt zeker nog geen zomer. Wij mogen dus zeggen, geen spoor van marken in Bellingwolde te vinden.
Wat wij er echter wel vinden, zijn „gilden". Niet in den zin van ambachtsof koopliedenvereenigingen, maar van landelijke districtjes, welkernamen samenhingen met die van gebouwen of gehuchten in het kerspel of wel wezen op een plaatselijke ligging. Zoo vond men daar de Hofker- en Kerkgilden, de Bovenstreekster, Hamster- en Leeter-gilden, en het Euverender-of Overeindiger-gilde. Ik vermoed, dat deze gilden zijn ontstaan in verband met den eigenaardigen bouw van het dorp. Bellingwolde toch bestaat uit een langen, bijna rechten, weg, waaraan ter weerszijden hofsteden zijn gelegen. Nu kan het zijn, dat men ter nadere plaatsaanduiding het uitgerekte dorp heeft verdeeld in 6 stukken en deze „gilden" heeft gedoopt ; waarecmjnlijker echter acht ik het, dat men deze verdeeling heeft aangebracht met het oog op te verrichten naberdiensten .en op hulp bij brand als anderszins. Medewerking van alle dorpsgenooten te vorderen ging natuurlijk niet door de uitgestrektheid der plaats, Vandaar een practische beperking. Dan zouden dus deze gilden alleen hebben betroffen het eigenlijke dorp Bellingwolde en niet het geheele kerspel. Dit vermoeden grond ik op het feit, dat de Bovenstreek (blijkens een acte van overdracht d.d. 1758) zich westwaarts althans uitstrekte tot de Westerwoldsche A., en dus (in verband met de ligging der perceelen) zich N.W.—Z.O. uit-



105
strekte over het zuidelijk deel van het dorp. De Ham vertoont in het noordelijk deel van het dorp geheel hetzelfde beeld, het lag tusschen de Westerwoldsche A en de Moersloot, en bestreek dus ook een deel van het dorp. Nu zou ik dus de plaatsaanwijzingen: in de Bovenstreek, in den Ham, enz. willen opvatten als het geheele district van dien naam; en daarnaast perceelen in de Bovenstreekster-gilde, in de Hamster-gilde enz. willen zoeken in die gedeelten van het eigenlijke dorp Bellingwolde, welke door die districten worden bestreken. De opvolging der gilden durf ik niet beslist te geven; wellicht zijn wij niet te ver mis, als wij haar van het noorden naar het zuiden aannamen als volgt: Hamster-gilde, Hofkergilde, Kerk-gilde, Leeter-gilde, Overeinder-gilde, Bovenstreekster-gilde. De lBte, 3* en 6e staan onderling zeker in de goede volgorde. Leete ligt op de hoogte der kerk; het Leeter-gilde moet dus volgen op het Kerkgilde of daaraan voorafgaan. Het Opeind zal moeten gezocht worden bij de Bovenstreek; maar zijn naam komt evenmin op de kaart voor als een Hof.
Bij mijne bespreking der marken mag ik geheel uitschakelen het in de gemeente Bellingwolde gelegen Rheder en Nieuw-Rheder veld, omdat dit een geheel bizondere plaats inneemt en dan ook door onze autoriteiten ter zijde werd gelaten, wanneer zij in de belangen onzer marken trachtten te voorzien. Zoo berichtte de burgemeester van Bellingwolde op 30 Januari 1878 aan gedeputeerde staten, dat in zijn gemeente geen onverdeelde markegronden aanwezig waren; wel een gedeelte hoogveen, gedeeltelijk achter Bellingwolde en Vrieschelo (kad sectie I), en de private gronden van Rhede genaamd, dat geheel aan ingezetenen van Rhede en NeuRhede (Pruissen) behoort; of dit verdeeld was, was hem onbekend.
DE MARKEN IN HET KERSPEL WEDDE.
Tengevolge van de elkaar weersprekende gegevens is het niet gemakkelijk den omtrek vast te stellen van het kerspel Wedde, het terrein waarbinnen de marken in genoemd kerspel moeten worden gezocht; in het noorden en zuiden doen zich een paar onregelmatigheden voor. De westgrens staat vast, zij werd gevormd door de Barkela-zwet. Zoo is in een acte d.d. 14 Januari 1656 sprake van „seèkere begraven vennen landtz
„op Hoorniger marck streckende gelijck die benabuerde marken
„int veen an die offswettinge van die heern heern borgmrn. en raedt „in Gronningen Peekei veenen"; en wordt op 23 Mei 1755 overgedragen
een veenplaats met huis ca., „geleegen ter Nieuwe Pekel A hebbende
„ter naast er swetten ten noorden het Heerendiep ten zuyden veen-
Jwaards op de Onstwedder swette oft Barklaas sloot". Van weerszijden, werd dus de Barkela-sloot als grens aangegeven. In het oosten van het kerspel worden genoemd de Wedder koemarke (28 Juni 1784), de Wedder Ossemark (28 Januari 1807); de kaart wijst uit, dat ook hier geen (belangrijke) wijzigingen hebben plaats gehad. Wellicht heeft de bochtige



106
Zodendijk oudtijds de grens gevormd en is te eeniger tijd deze laatste in een rechte lijn veranderd; veel verschil in territoir bracht dit niet met zich.
Anders staat de zaak in het noorden en het zuiden. De Lutjeloër mede, thans tusschen den A-dijk en de Westerwoldsche A, levert gering bezwaar. De kronkels in den A-dijk wettigen het vermoeden, dat hij oudtijds diende ter keering van het water der A en deze den zuidkant van dien dijk volgde. De Lutjeloër mede moet dan oudtijds hebben behoord tot Wedde, waarschijnhjk als deel van den meentegrond. In den tijd, waarvan ons gegevens hebben bereikt, is echter de Lutjeloër mede een deel van Lutjelo en met dit dorp ressorteerend onder Vrieschelo; bij de bespreking der marken van Wedde blijft het terzijde. — Ten westen en noordwesten van Lutjelo liggen Morige en Molenhorn. Van deze heeft Morige zeker geressorteerd onder het kerspel Wedde (zie acten Ad. 24 October 1705, 21 Juni en 5 Sept. 1707, 25 Maart 1712, 22 Juli 1739, 15 Januari 1763, 31 Januari 1804, 27 Aug. 1806) *); de gemeentegrens wijkt hier dus af van de kerspelgrens. Omtrent Molenhorn is de toestand minder vast; op 28 April 1731 wordt overgedragen een huis en tuin „staande en „gelegen in de Molenhorn tot Blijham", op 29 Januari 1783 daarentegen „3°° een kamp lands bij Blijham in de zogenaamde Molenhorn, onder
,,'t carspel Wedde gelegen beswet ten noorden aan het pad, ten
„oosten de heereweg blijkbaar een perceel dat gelegen was aan
't voetpad, dat tusschen Lutjelo en Molenhorn in noordwestelijke richting den weg van Wedde naar Blijham verlaat en over vonders naar Stroobos voert. Wij hebben bier blijkbaar het geval, dat een hoek van 180° in twee ongelijke deelen wordt verdeeld; zoowel de scherpe als de stompe hoek dragen hier den naam Molenhorn, naar den molen bij Winsel, de stompe hoek ligt onder het kerspel Blijham, de scherpe onder het kerspel Wedde. Daarom meen ik het kerspel Wedde naar 't noorden te moeten vergrooten met een trapezium-vormige streek land, omsloten door den weg en 't voetpad, zooeven genoemd, het water de Morige, den Louwdijk en den A-dijk.
In het zuiden is blijkbaar de Ossedijk altijd de grens geweest tegenover Veele; immers een acte dd. 1803 spreekt van „zodanig stuk grond, gedegen bij de Hongerige Wolf, zoals bepaald is volgens zwette tusschen „Veele en Wedde naar de zijd van de rivier de A, en hebbende ten noorden „en ten westen gem. rivier, ten oosten de heereweg en ten zuiden Veeier „boeregrond ter naaster zwetten". Ook verder zijn er geen moeilijkheden gebleken. Alleen noemt een acte Ad. 1 Nov. 1728 „het geheele tuinkers„erve tot Wessingehuisen, onder het karspel Wedde geleegen"; en noemt
') de commissie van landbouw in het departement Groningen op 30 Hooimaand 1810 aan den landdrost in het departement eene beschouwing zendt over de ontginning van woeste gronden, spreekt zij dan ook van: „de aan de Pekelder veenen naast zwettende „dallen van Hoorn en de Moorryge onder Wedde".



107
eene acte d.d. 15 Dec. 1758 een verkooper, die zou wonen „tot Wessing„huizen onder 't carspel Wedde". Daarentegen spreekt een acte d.d. 5 April 1680 van een erf ca. „soals deselve onder den klockenslach Onst„wedde tot Werssinghuisen als buiten dien muchte gelegen sijn"; een rentebrief d.d. 2 Mei 1713 staat ten name van Boele Wilts „erfgesetene „tot Wessinghuisen onder het carspel Onstwedde". Wij hebben hier niet — als straks bij Molenhorn — een hoek, en moeten dus Wessinghuizen aan een van beide kerkdorpen toewijzen. En dan slaat voor mij de schaal door ten gunste van Onstwedde, omdat een straks aan te halen acte cLd. 28 October 1803 aan een huis ca. in Onstwedder hofte verbindt eene gerechtigdheid in de marke van Wessinghuizen; eene vergissing acht ik te dezen opzichte onwaarschijnlijk. Misschien ook moet de oplossing worden gevonden op deze wijze, dat het gehucht Wessinghuizen onder Onstwedde zich heeft voortgezet over de kerspelgrens tot in het kerspel Wedde. Bij aanneming van deze onderstelling is de vermelde tegenstrijdigheid opgelost.
De beide Wedder marken.
Deze marken worden begrensd, blijkens het kadastrale minuutplan — dat niet strijdt met de aan de act en ontleende gegevens —, ten noorden en westen door de Westerwoldsche A, ten zuiden door de Ruiten Aen den Ossedijk, ten oosten door de raaiing die de grens langs den kronkelenden Zodendijk egaliseert en het hoekpunt Wedde—Vrieschelo—Vlagtwedde verbindt met de Westerwoldsche A bij Lutjelo.
Het dorp Wedde bezat twee marken; in 1684 wordt gesproken van „de Wedder marken" en in 1718 van „de beijde Wedder marcken"; onzeker is het daarom, of „een mollen waer over Wedder hammarck" („hamrik"), zooals in den regel wordt gezegd, een of beide marken geldt. In 1684 wordt genoemd „de buermarck", blijkbaar als deel der ook genoemde „Wedder marken". Op 11 April 1782 hooren wij van den tuin de Golthoorn op de Lutke Esch (in 1805 Kleine Esch) ten westen van „boere„grond", op 18 Mei 1805 van een akker bouwland den Ganze-akker op de Groote Esch ten westen der „boermarke". Over de „Wedder Koemarck" heeft het erf Wicheringe (ten noorden van de buurmarke en ten oosten van den heereweg) „de gerechticheit van de peerdewe&de". Deze koemarke lag (1684) tusschen het Wedder meer en het dorp. De„ Wedder „Ossemark" wordt genoemd in acten d.d. 1807 en '08.
De beteekenis der waardeelen wordt verschillend aangegeven, zeker wel omdat de daaraan verbonden rechten verschillend waren. Naast de niets-zeggende uitdrukking „een vierendeel waar es over Wedder hamrik, „andere vierendeelen waar es aldaar in alles gelijk" (1774), en „andere „nabuur vierendeel war es aldaar in alles gelijk" (1784), — vinden wij gesproken van „seeker vier en diel mollen waars op ende over de beijde „Wedder marcken, te veen ende te velde" (1718), „een volle waare op



108
„Wedder hammark, te veen en te velde" (1753), „eene mollen waer over „Wedderhamnarek, teheijdeen weijde etc." (1739); „een vierendiel weide „van 't Wicheringe over de Wedder marken, naebnirlicker weiden geJijck, alsmede de gerechticheit van de peerdeweide op Wedder koemarek". (1684). „Een vierendeel waartal, geleegen in het Wedder hamrik, te „veen en te velde", was belast „met het onderhoud van het kerkpad „naar proportie der overige markgenoten" (1765)').
In 1784 heeft eene markescheiding plaats gevonden met betrekking tot gronden (waaronder de Kijl) ten westen van den heereweg, buiten het loeg Wedde, naar den kant van Veele (Vlagtwedde). De predikant van Wedde deelde „wegens de geregtigheid van de pastorie-arve" daarin voor 4 „vierendeel waares". De toen „door de geïnteresseerden van Wedder „hamrik" verdeelde „gemeene grond" strekte oostwaarts tot „de zogenaamde Vorrelkampof het voetpad" en de Westerwoldsche A, ten zuiden tot de A. Blijkens een acte d.d. 28 Juni 1784 geschiedde de scheiding „bij lotinge".
In acten dd 25 Mei 1807 hooren wij van een eerste en een tweede verdeeling van stukken der Wedder Ossemarke, welke waarschijnlijk kort tevoren hadden plaats gevonden; ook hierbij ontving de pastorie haar aandeel. Wellicht staat met de eerste scheiding in verband een overdracht van een stuk land ten noorden van den Ossedijk Ad. 28 Januari 1807, en is die scheiding te dateeren c. 1 Januari 1807, en de tweede c. Mei 1807; deze laatste kan zijn bedoeld in een acte Ad. 16 Juli 1807. Een acte van overdracht AA 16 Mei 1808 spreekt van „de derde of laatste verdeling, der „Wedder gemeentegrond, de Ossemarke genaamt".
Bij K. B. Ad. 5 Mei 1846 N°. 60 werd goedgekeurd het ontworpen „plan „van verdeeling der markegronden van Wedde", dat beoogde „de 'alge„heele opheffing der gemeenschap, waarin de markgronden van de boer-schap Wedde worden bezeten". De begrenzing wordt daarin aldus aangegeven: ten N. de rivier de Aa en het Wedder meer of de Nieuwe Aa-dijk, tenO. Vriescheloo, ten Z. het Wedder reeds verdeelde veen en ten W. de Wedder Groote Esch, het Boschpad en particuliere gronden. Om practische redenen zouden eenige perceelen niet worden verdeeld doch verkocht, en enkele (marktterrein, de Lage of Molenweg, de „vaart" naar de Wedder bouwakkers, de Staalskamp genaamd, en de Nieuwe dijk met „de „streepjes grond ter wederzijden") „gemeen eigendom blijven". Sedert heeft dus de marke van Wedde opgehouden te bestaan.
De marke van Hoorn. De grenzen der marke van Hoorn heb ik ontleend aan het kadastrale minuutplan; de aan oude acten ontleende gegevens zijn hiermede niet in strijd Het plan geeft als noordgrens aan den hoekigen Veendijk, welke
•) De jaarschatting wordt niet vermeld ten laste der waardeelen, wel b.v. van een akker op de Groote Esch. groot ongeveer 1 mud en betalende 1 stuiver.



109
van de Morige tot de Lutjeloër mede volgens de kaart den naam Louwdijk voert; — in 1700 wordt land verkocht in de Leege Meede te Hooren, ,,d' Moorijghster dijck ten noorden"; in 1735 is sprake van een huis ca. „tot Hoorn onder Wedde gelegen, hebbende hetselve ten noorden de „Lauwdijk"; in 1773 van land „in het kluft Hoorn onder den klokkenslag
„des voorschr. karspels Wedde swettende ten noorden de Louwedijk
„of sollen". Het plan laat in het oosten de sectie Hoorn sluiten aan de sectie Wedde, daarvan gescheiden door de Westerwoldsche A; — in 1775 wordt overgedragen een huis ca. „in opgem. kluft Hoorn.... ten oosten de ri„vier de Aa; in 1778 een stuk land in de Leege Meeden „onder Hooren.... „beswet.... ten oosten de Ae". De kadastrale zuidgrens loopt langs de scheiding tusschen den onder Wedde gelegen polder Hoorn Zuidkant met de Hoorner venen en het onder Onstwedde behoorend Achterholte met het Achterholter veen; de westgrens langs de Barkela-sloot; — de laatste grens noemde ik reeds als oude grens tusschen Nieuwe Pekela en Wedde, en de eerste magwordenaangenomen, omdat zij een sprekende kerspel grens is.
Eene acte d.d. 14 Januari 1656 vermeldt „seekere begraven vennen „landtz op Hoorniger marck".
Verdere bizonderheden zijn mij omtrent deze marke niet gebleken. Het niet-vinden van deelgerechtigdheid van erven te Hoorn in de marke(n) van Wedde doet haar als zelfstandig voorkomen. Zoo ook de protesten van den „boerrigter" van Hoorn, met die van Veele, Wessinghuizen en Wedde, in 1862 en '63 ingebracht bij de directie van het Tienkarspelen Zijlvest tegen het (her) graven van een kanaal van Vrieschelo af door de marke van Veele tot in de Aa (vgl. Notulen Gedep. Staten d.d. 8 Mei 1863 N°. 67 en 29 Januari 1864 N°. 77).
De marke van Hoorn was wel geheel gescheiden vóór 1878. Op 7 Januari '78 schreef de minister van binnenlandsche zaken aan gedeputeerde staten over het maken van wettelijke voorzieningen, ten einde de verdeeling der markegronden te vergemakkelijken. Dit college besloot daarop zich te richten tot de dagelijksche besturen van Onstwedde, Bellingwolde eh Vlagtwedde; het twijfelde dus niet, of de marken in de gemeente Wedde waren reeds geheel gescheiden.
De marke van Morige. Omtrent de marke van Morige heb ik boven reeds het belangrijkste medegedeeld. Daaruit blijkt, dat de grenzen niet vast staan, behalve naar het zuiden. Dat de marke inderdaad ook ten oosten van den heereweg van Wedde naar Blijham zich heeft uitgestrekt, blijkt uit een acte van overdracht d.d. 4 Febr. 1778, waarin wordt gesproken van een stuk land „in de „Moorriester marke.... beswett.... ten westen de heereweg.... ten „oosten de Leegemeester sloot"; terwijl daarin bovendien wordt vermeld „de worke tusschen Lutjeloo en de Moorrijster marke, sooals de voorsaa„ten van het geheele land hebben gemaakt".



110
Een acte && 10 Aug. 1771 vermeldt „de halfscheyt van plus minus „vier deimatten land in de marktsgeregtigheyd van de kluft Moerrijge,
„swettende ten westen de heereweg". Deze termen wekken dus het
vermoeden, dat wij aan een marke van Morige mogen denken.
De eventueele marke van Morige was wel geheel gescheiden vóór 1878; zie hierboven onder de marke van Hoorn.
Terloops vestig ik de aandacht op de spelling „Moerrijge", die als sprekende benaming wel de juiste is.
DE MARKEN IN HET KERSPEL ONSTWEDDE.
Het kerspel Onstwedde werd begrensd ten noorden door het kerspel Wedde; deze grens heb ik reeds besproken. De westgrens, tegen Nieuwe Pekela, werd gevormd door de Barkela-sloot, waarover ik ook reeds het noodige mededeelde. Als zuidgrens, tegen Drente, fungeerde sedert 1615 de bekende Semslinie, welke in het begin der 19a« eeuw bij koninklijk besluit nader werd vastgesteld; bizonderheden behoeven daarover niet te worden gegeven na het door M'. de Jonge opgemerkte1). De talrijke en langdurige moeilijkheden tusschen Onstwedde en de aangrenzende Drentsche kerspelen betroffen onbewoonde (of tenminste uiterst spaarzaam bewoonde) veenstreken, voor ons doel van geen belang; bovendien moet ik dit punt behandelen in mijne toelichting op de kerspelen-kaart. Eenige bespreking vordert echter de oostgrens van Onstwedde langs Sellingen en Onstwedde.
Geheel in overeenstemming met het medegedeelde omtrent de grenzen is het feit, dat wij — Wessinghuizen verder onbesproken latende — in het noorden de Onstwedder hofte, de Onstwedder holte met de Achterholte, Dunsveen en de Achterholter venen, in het oosten en zuiden de Tang, Veenhuizen en (het huis) ter Maarsch in oude acten aangewezen vinden als liggende in het kerspel Onstwedde. Daarmede klopt ook de verkoop op 16 Juli 1784 door de eigenerfden van het kerspel Onstwedde aan de stad Groningen van een strook veen langs „de scheiding, die tusschen het car-
„spel Onstwedde en het landschap Drenthe zal worden gemaakt van
„Veenhuizen af tot zoverre het carspel Onstwedde zig uitstrekt". Ook de rest der kadastrale zuidgrens, die Jipsingboer-Mussel buiten Onstwedde plaatst, gaat daarmede accoord: Jipsinghuizen lag in het kerspel Vlagtwedde. Ter hoogte ongeveer van den Braamberg (in het zuidoosten) scheidt de sloot van Karei Schenck, die (behoudens een knik) recht noordwaarts loopt, Onstwedde van de kerspelen Sellingen en Vlagtwedde; de Onstwedder Mussel blijft daarbij westelijk, de Sellinger Beetse, het Jipsinghuizer veld en het Weender veld (Weende lag ook volgens de oude acten in het kerspel Vlagtwedde) blijven oostelijke van de scheidshjn. Ten noorden van Weende en het Weender veld ligt EUersinghuizen, waarover in
•) Behoudens dat een stuk van de Boven-Mussel zal hebben behoord bij Sellingen, zie hierachter onder Jipsinghuizen op blz. 138.



111
onze oude gegevens verschil van meening bestaat. Een acte d.d. 1 Juni 1670 noemt Boelman Eelsinck c. u. als „erfgesetene tot Ellersinghuisen „onder de klockenslach Onstwedde". Ten onrechte, alle andere acten plaatsen dit gehucht in het kerspel Vlagtwedde. Verder noordelijk komt de kadastrale grens ook overeen met hetgeen de oude gegevens ons leeren. Smeerling onder Onstwedde, Ellersinghuizen (en daarin 't Winsel) onder Vlagtwedde, dan Vlagtwedde zelf (met de Lagebrugsesch), dan ter Wipping (met Sterenborg) en Wessinghuizen onder Onstwedde, en Veele (met zijn Zuideresch en Westeresch en het Veelér veld) onder Vlagtwedde. De grens is dus de sloot van Karei Schenck tot den hoek, waar de Plaaster, Ellersinghuizen en Smeerling samenkomen; vandaar in noordoostelijke richting de rechte scheidsloot tusschen de twee laatstgenoemde gehuchten ten zuiden van de Vennen en de Doesekampen, tot waar deze sloot tusschen het Eemboerveld (Smeerling) en het Kallerveld (Ellersinghuizen) de Metbroeksloot ontmoet; daarna die Metbroeksloot in noordoostelijke richting tot waar deze valt in de Ruiten A; en ten slotte die A.
Als marken in het kerspel Onstwedde vinden wij genoemd: Onstwedde, Wessinghuizen + de Hofte, ter Wipping, Smeerling en Veenhuizen. Het aantal kadastrale secties is veel grooter, het bedraagt 12. Ten deele vindt dit zijn reden in het feit, dat zoowel de marke van Onstwedde als die van Wessinghuizen + de Hofte en die van Veenhuizen ieder uit twee secties bestaan (resp. Onstwedde en Sterenborg, Wessinghuizen en de Hofte, en Veenhuizen en het Kanaal). Daarnaast doet zich echter het verschijnsel voor, dat de overige secties (de Tang, de Mussel en de Plaaster) uitsteeksels schijnen te hebben gevormd tot de marke van Onstwedde. Uit gebrek aan gegevens durf ik niet beslissen ten opzichte van de sectie Omersberg. Het is mogelijk, dat deze eveneens een aanhangsel is geweest tot de marke van Onstwedde; maar niet onmogelijk is het eveneens, dat zij vroeger vereenigd is geweest met de aangrenzende marke van Veenhuizen. In verband met deze omstandigheden achtte ik het gewenscht op de kaart te doen uitkomen de oude marken, van welker bestaan ons blijkt, de aanhangsels der marke van Onstwedde en het twijfelachtige Omersberg.
De marke van Onstwedde.
In het midden van het kerspel Onstwedde ligt de marke van dien naam, waarvoor ik meen te mogen aannemen den omtrek der kadastrale secties E (Onstwedde) en K (Sterenborg); immers de omliggende secties dragen alle namen van marken en bij de instelling van het kadaster en het teekenen der kaarten heeft men aangenomen de grenzen, die toenmaals golden als de scheiding vormend voor de onderdeelen der gemeente (= kerspel). Op een enkele plaats komt dit nog uit. Op 2 April 1659 wordt overgedragen ;,het geheele arve ter Sterenborch, met het daerop staende getim„mert, plantagie, bouw-, meedt- ende weijdlandt, soo op Onstwedder als „Wippinger bourmarck onder 't klockenslach Onstwedde gelegen". Nu



112
loopt de kadastrale grens der secties K (Sterenborg) en H (ter Wipping) door de plaats Sterenborg heen en laat zij aan sectie K {met sectie E de marke van Onstwedde) het Oosterbroek; Oosterbroek, natuurlijk ten opzichte van Onstwedde. Diagonaal daartegenover brengt het kadaster tot (de marke van) Onstwedde Nieuwe en Oude Fiode en legt ten zuiden daarvan de grens tot de sectie (C) Omersberg. Dit stemt overeen met de overdracht op 1 November 1783 van een stuk meedland „in Onstwedde op „de zogenoemde Vioede gelegen.... beswet.... ten zuiden de Onst„wedder boeremarke". Verder gaat op 12 Septemb. 1659 iemand een schuldbekentenis aan met betrekking tot de halve koopsom van „een „acker bouwlandt op de Essche nae Veenhuisen.... item een mollen „waerls over Onstwedder hammarck, met de gerechticheijt van dien". Het ligt voor de hand, het waardeel in de marke van Onstwedde te verbinden -aan het bouwland; dit lag niet op de esch van maar op die naar, in de richting van, Veenhuizen, en dus wel in de marke van Onstwedde aan den Veenhuizer kant. De kaart geeft ons de Esch en Zuideinden op de grens tusschen Onstwedde en Veenhuizen. Op 21 Januari 1727 wordt land overgedragen „gelegen in de Laeke bij Onstwedde", op 10 Februari 1783 „de „Laakekamp zwettende ten N. an boeremarke" (=de Onstwedder boermarke); de kadastrale kaart plaatst de Lake vlak over de zuidgrens van de (tot de marke van Onstwedde behoorende) sectie Sterenborg. En eindelijk, hét Oosterholtsdiep {poster wederom ten opzichte van Onstwedde) loopt in de richting zuid-noord even ten westen van de kadastrale grens Sterenborg (= Onstwedde) - Smeerling.
Van de boer last en kan ik vermelden „het onderhoud van een pand van „een mollen op de lijkwegh tusschen de Onstwedder pastorij en kosterij... „en boven de andere ordinaire lasten, op deze twee mollen waeres leggende, -„vijf mollen worke voor de Nieuwe Miede an Jabbing Hörn", welke bij een overdracht op 10 April 1767 van „twee mollen waares over Onstwedder „hammerk, te veen en te velde", worden vermeld en waarvan de eerste zou blijven ten laste der verkoopers. Verder de verplichting van „twee „mollen weg te maken op de Agterweg tot Unsdwedde en dat verkoper 't „zij in de Mussel of elders altoos de voormate zal hebben voor zig", doch overigens „andere mollen waren aldaar gelijk (1729)." Algemeen drukkende lasten schijnen te zijn geweest de „half jaar-schattinge" (zeker naar de grootte der perceelen) en „alle lasten van wegen en hegen, nabuir „waaren gelijk" (1740), welke wij ook aantreffen in een acte d.d. 15 November 1673 („vrij van alle actiën exempt heeren-schattingen, wegen
„end stegen te maecken, andere waeren gelijck"). De bizondere bedingen .—- als b.v. „dat de verkopers het regt sullen hebben om twee stukken •„veenboven het Fledder eenmaal te mogen boekweyten, en na dien tijt spijlen gemelte twee stukken weder vervallen an de koperen" (1749) — blijr ven natuurlijk onvermeld.
Of alle waardeelen gelijke rechten gavén, moet worden betwijfeld, wan-



113
neer tenminste de bewoordingen der oude acten met behoorlijke zorg zijn gekozen. De verschillen kunnen dan wellicht hun oorsprong vinden in de verschillende ligging der overgedragen perceelen, waaraan waardeelen waren verbonden. Een speciaal onderzoek zou natuurlijk' noodig zijn om vast te stellen, of inderdaad zich deze verschillen te Onstwedde hebben voorgedaan; thans wil ik volstaan met slechts de aandacht erop te vestigen. Terzijde blijven daarbij natuurlijk uitdrukkingen van onbestemde strekking als „twee mollen waers over Unstwedder hamarcke, toe heijde „ende weijde, mettet annexe meerdere gerechticheijt, toe weten, nabuir„gelijck" (1656); zoolang wij niet weten, wat onder die „meerdere gerech„ticheijt" is te verstaan, kunnen wij niet den juisten omvang van het recht vaststellen. Evenmin met betrekking tot „een mollen waerls over „Onstwedder hammarck, met de gerechticheijt van dien'' (1659), „acht „mollen waers over Onstwedder hammarck, naboerlicke moUen gelijck*), „so tot Huigen-arven sijn beboer ende geweest" (1669) enz.*). Maar daarnaast hooren wij van waren, „streckende te veen ende te velde" (1700), van „drie vierden diel waers over Onstwedder hammerik te veen ende te „velde, in alle dielen andere waeren aldaer gelijck" (1706), wat een niimere strekking kan hebben; — van „seecker mollen waers over Onstwedder „hammarcke, te heijde ende te weijde, invoegen sooals andere waeren al„daer worden gebruickt" (1690), van „twee mollen waers over Onstwedder „hammarck en Musselbroek, te heijde en te weijde" (1737), wat een andere beteekenis moet hebben;—van „twee mollen waers over Onstwedder ham„marck, te heijde ende te weijde, met sijn opstrek in 't veen", (1714); van „vier mollen waeren in Onstwedder hammarck en Musselbroeck, te veen „en te velde, te heide en weijde" (1715), van „twee mollen waar en over „Unswedder hammarkt, te heide en te weide, te veen en te-velde, andere „mollen waren aldaar gelijk" (1729); — en eindelijk, nog ruimer, van „twe „mollen waeren over Onstwedder hammarck, te heijde ende weijde, te velde, „te veen ende te water, te top ende te twijg, met zijn eijgendom ende gerechticheijt, invoegen het nu van d'e.e. heer vercooper kan worden ver„dediget" (1659); van „dre mollen waers over Onstwedder hammarck, te „heijdde ende weijdde, te veen ende te velde, te top ende swich, gelijck an„dere waeren aldaer coennen worden verdediget" (1667). Deze voorbeelden geven den indruk, dat de bosschen ten noorden, de venen ten oosten en de broeklanden ten zuiden van Onstwedde hun invloed hebben uitgeoefend bij de bepaling van de waarde, aan de waardeelen toe te kennen. Eene bizonderheid, misschien verbonden aan de oudste erven, was „de „gerechticheit van d' bancken in de kercke en legerstede op 't hoff", in een overdracht van „acht mollen waers in Onstwedder hammarck ...., „so tot Huigen-arven sijn behoerende geweest" (1669).
') Deze wijze om zich van de zaak af te maken komt herhaaldelijk voor. ') Eenmaal komt zelfs voor de, in de latere notarieele acten, zoo hinderlijke luiheids* clausule: „met alle desselfs lusten ende lasten" (15 Maart 1731).
GESCHIEDKUNDIGE ATLAS
8



114
Er waren dus in de marke van Onstwedde waren, gerechtigd „te veen „en te velde", „over Onstwedder hammarck en Musselbroek"; de kadastrale sectie de Plaaster grijpt op een eigenaardige manier in in de sectie Onstwedde (= het westelijk deel der marke van Onstwedde); vandaar dat ik de niet als deelen eener bepaalde marke aan gewezen secties—deTange (veen), de Plaaster en de Mussel (broekland) — zou willen beschouwen als aanhangsels der marke van Onstwedde. Eene versterking hiervoor meen ik te mogen putten uit een overdracht (dd. 23 Febr. 1750) van „seeker „agtendeel waar es, gelegen in Onstwedder hamrik, in het Bruininge, be„ginnende van Jegele voort, liggende t' endes Onstwedder Lutke Bar„lege" (ten zuiden van Onstwedde in de sectie Sterenborg, dus in de marke van Onstwedde) „van daar af door de geheele marke na dat gantsche „Musselbroek door, an beijde sijden des dieps, te veen en te velde, etc"; — in een acte d.d. 26 Dec. 1785, waarbij de „boermeesters van het loeg Onstwedde"'overdragen „een stukje groenland.... gelegen voor in de Mussel,
„aan de nieuwe sloot, hebbende ter naaster swetten ten westen de
„Mussel A en ten noorden de nieuwe sloot"; — in een overdracht dd 29 Mei 1807 van „twee mollen waren over het Onstwedder hamrik, .... voor
„in de Onstwedder Mussel in de Boerenmeede gelegen , welke waren
;,zich, gelijk die van hunne naburen, ten zuiden of zuidwesten uitstrekken „tot aan de zwette tusschen Onstwedde en Veenhuizen en tot aan de ver„kogte 104 roeden breedte bijlangs de Drentsche scheiding, welke de stad „heeft aangekogt volgens koopbrief van den 16 Julij 1784....", waarin nog wordt bedongen, „dat de oude huurder Albert Heijes het groote stuk „achter de Tange, alsmede het Mussel-stuk en 't stuk Plaaster, beide zoover het thans is begroept, voor deze keer zal mogen uitboekweiten". Deze laatste acte is bizonder sprekend. Blijkbaar heeft er eene markescheiding voor Onstwedde plaats gehad en nu verkoopt een der deelgerechtigden zijn (of een deel van zijn) aandeel in de marke van Onstwedde; hij behoudt zich echter het recht van beboekweiting over eenige (juist door hem ontgonnen?) perceelen voor. En nu blijken deze perceelen, dus verbonden aan waren in de marke van Onstwedde, te liggen „achter de Tan„ge", in de Mussel en in de Plaaster. Dit is m.i. het overtuigend bewijs, dat inderdaad de Tange, de Plaaster en de Mussel aanhangsels waren van de marke van Onstwedde. Geheel overeenkomstig met deze conclusie is 't, als op 1 Juni 1808 een verkooper van „twee mollen waars, gelegen over het „Onstwedder hamrik.... met de geregtigheid van twe waren in de Mus„selkamp...." daarvan uitzondert „het nieuws verdeelde veldland gele„gen op de Tang"; en als op 9 Maart 1809 worden overgedragen „twee „mollen waren over het Onstwedder hamrik .... met het aandeel van „twee mollen waren rigt van de laatste toegedeelde kampe in de Boeren„meede voor in de Onstwedder Mussel gelegen".... En ten slotte, als in 1827 A. Boels de tusschenkomst van gedeputeerde staten inroept om van de „waargeregtigden van Onstwedde" uitbetaling te erlangen



115
van salaris en verschotten, hem toekomend wegens zijn hulp bij het „daarstellen" eener grensscheiding tusschen hunne en de Drentsche venen,; de marke van Onstwedde moet dus (in het zuiden) begrensd zijn geweest door de Drentsche venen.
De sectie Omersberg zou ik ook willen rekenen tot de aanhangsels der marke van Onstwedde. Immers men vindt daarin de Onstwedder Kiel. Plaaster-veen en Musselkanaal, wel dus samenhang in naam met Onstwedde en de daartoe behoorende de Plaaster en de Mussel, en geen naam welke wijst op Veenhuizen, de eenige marke, waartoe het dan zou moeten behooren. Bij deze geringe aanwijzingen kan ik nog een voegen. Op 6 December 1753 worden overgedragen „twee waar in de markte als anders „onder Onstwedder hamrik gehorende, hebbende het afgescheidene.... „ten zuiden de e. Hans Carssies Huitsing en het veen boven het Vledder". Dit „boven" beteekent: „hooger gelegen" en dus hier „ten zuiden van"; zooals ook de Boven-Mussel het zuidelijkst deel is van de Mussel. Nu ligt Vledder in den noordelijken top van de sectie Omersberg, ten zuiden daarvan ligt het Vledder-veen. Het overgedragene is dus te zoeken tusschen Vledder en het Vledder-veen, dus in de sectie Omersberg. Het ressorteert onder Onstwedder hamrik. Waaruit is af te leiden, dat ook de sectie Omersberg mag worden beschouwd als een aanhangsel tot de marke van Onstwedde.
In verband met den eigenaardigen toestand, waarin de marke van Onstwedde heeft verkeerd, door niet een afgerond geheel te vormen maar eenige uitloopers te hebben, scheen het mij goed op de kaart deze uitloopers door een stippellijn van de eigenlijke marke van Onstwedde af te scheiden. Het beeld, dat de kaart dan geeft, wekt te meer de overtuiging, dat een kerspel niet uit een vereeniging van marken is opgebouwd, doch in eenige marken is gesplitst.
Voor het eerst kunnen wij een markescheiding vaststellen in de zoo straks aangehaalde acte AA 6 Dec. 1753, waarin de begrenzing van een toegewezen stuk wordt opgegeven; die scheiding betrof (het noordelijke deel van) het Vledder. Misschien wijst echter een acte d.A 28 April 1706, waarbij o.a. worden overgedragen 4 mudden bouwland „op de Onstwedder „holte" "en „vijf mollen gelegen in de Mussel Mee", op een (gedeeltelijke öf geheele) scheiding van die „holte" en de Mussel Mee. Ook kan het onverst aanbare in een acte van overdracht d.d. 28 April 1740 van „een molle „waare door Onstwedder hammarkte": „dat veen boven Dunsveen is met „Boele Michels verbuijt, daar is ten eijnde de Tange weer sooveel in „plaatse; het begroepte veen en het niewe an- en toegemaakte veen behoudt de „verkoper an zig, blijvt bij de verkofte waare" wijzen op een markescheiding in de Tange. Immers eerst wanneer het veen was gescheiden, zal het zijn begrupt en ontgonnen. En als in diezelfde acte „het veen agter het „Redder blijvt bij de verkofte waare", zou ik dit willen verbinden met de bovengenoemde acte Ad 1753 en dus de scheiding in het Vledder van



116
1753 willen terugbrengen minstens tot 1740. Op die scheiding kan ook wijzen het voorbehoud door een verkooper op 27 Nov. 1749 gemaak; „om „twee stukken veen boven het Fledder eenmaal te mogen boekje weyten, en na dien tijt sullen gemelte twee stukken weder vervallen „an de koperen". Blijkbaar is de zin hiervan als volgt: er is een markescheiding geweest; A heeft daarbij 2 stukken veen ontvangen en de ontginning aangevangen; hij verkoopt die 2 stukken maar bedingt daarbij, dat de kosten en moeiten dier ontginning niet voor hem verloren gaan.
Een acte d.d. 14 Nov. 1776 spreekt van „miedelandt, zoals in de „Scholthopen opgemelde waren" (nl. „twee mollenwares over Onstwedder „liamrik") is toegedeelt". Het juiste terrein dezer markescheiding is mij — door het ontbreken op de kaart van den naam Scholthopen — onbekend. Volgens acten d.d. 15 Mei 1776 en 26 Febr. 1781 lagen de Scholthopen tusschen Onstwedde en Veenhuizen, ten zuiden van de „boeremarke".
Op 16 December 1776 vernemen wij van een overdracht van land „in de „Onstwedder boeremarke", ten oosten en noorden door die marke en ten zuiden door de Mussel (A) begrensd; ongetwijfeld wijst deze omschrijving op een scheiding der boer marke. Ook de reeds aangehaalde acte d.d 26 Dec. 1786, waarbij de „boermeesters van het loeg Onstwedde" een stukje groenland „voor in de Mussel" overdragen, wijst zonder twijfel op een markescheiding. Of dezelfde scheiding wordt bedoeld in de boven genoemde acte d.d. 29 Mei 1807 („twee mollen waren over het Onstwedder „hamrik, te veen en te velde, te heide en te weide, te zwijg en te twijg, met „het van de laatst toegedeelde kampe van deze twee waren voor in de „Onstwedder Mussel, in de Boerenmeede gelegen, welke waren zijn aange„kogt door verkopers overleden moeder"). durf ik niet beslissen. Een beding omtrent beboekweiting bevat de acte met betrekking tot perceelen „agter de Tange", in de Mussel en in de Plaaster. Een acte dd. 1 Juni 1808 maakt melding van „het nieuwsverdeelde veldland gelegen op de Tang" en „de nieuw verdeelde Zuideinden". De acten Ad. 1807 en '08 betroffen wel dezelfde scheiding in de Tange.
In 1828 roept de onderwijzer-koster-voorzanger te Onstwedde de tusschenkomst in van gedeputeerde staten, omdat men „bij gelegenheid „dat de marktgeregtigden hunne gemeentegronden verdeden.... (hem) „geene wdde (wil) geven, doordien bij de meesterij groenlanden zijn, die „Hij als wdderij zou kunnen gebruiken". Toen heeft men dus eene (volledige?) markescheiding ter hand genomen. Deze was in 1836 afgeloopen; immers toen.vroegen kerkvoogden en notabden van Onstwedde verlof tot negotiatie van f 125.— ter betaling van hun aandeel in „de kosten van „scheiding der Onstwedder mandeelige gronden", waarvan de renten door den predikant zouden zijn te betalen, „omdat zijn weleerw. door die toe-



117
„gescheidene (verdeelde marke) ^gronden, (waarin de pastorij aandeel „had) -), aanmerkelijke voordeden komt te trekken".
Op 20 Juli 1864 schreef de burgemeester van Onstwedde aan den commissaris des konings inzake de regeling van het onderhoud der wegen, bruggen, pompen en waterleidingen in die gemeente „in de vroegere marke „van Onstwedde" gelegen. Gedeputeerde staten benoemden daarop gecommitteerden om de zaak mondeling te bespreken. Dezen deelden op 19 Aug. d. a. v. mede, dat omtrent dit „onderhoud door de marktgenooten; „ten wiens lasten dit kwam, bij de verdeeling der mark geene bepalingen „waren gemaakt"; en stelden voor de oprichting van een waterschap, omdat „deze vereeniging van gronden op zichzelve het karakter van een waterschap bezit en daaraan alleen de wettelijke vorm ontbreekt". In dien geest werd den burgemeester geschreven. — De laatste markescheiding en de daarmee gepaard gegane opheffing der marke van Onstwedde dagteekent dus van vóór dien tijd.
De marke van Wessinghuizen en de Hofte.
De marke Van Wessinghuizen en de Hofte, in den regel naar de eerste plaats alleen genoemd, omvat Wessinghuizen, de (Onstwedder) Hofte, de Onstwedder Holte en de Achterholte, of de kadastrale sedies Wessinghuizen en de Hofte. Zooals ik opmerkte, meen ik — bij gebrek aan andere gegevens — de kadastrale grenzen te mogen gebruiken; te eerder, omdat bij den aanleg van het kadaster de grenzen der secties door de ingezetenen zelf zullen zijn aangegeven. Voor zoover de grens kerspelgrens is, besprak ik haar reeds. Verder gaat zij van de Veder Westeresch westwaarts ten noorden van den Ruigeberg (in de marke van Onstwedde), ten zuiden van den Kieberg en van de (nieuwe) begraafplaats van Onstwedde, tot de Huttenstreek waar zij een uitstulping naar het zuiden maakt, om dan in een golvende lijn zich noordwaarts te richten; Tange blijft daarbij, evenals Dunsveen, even ten westen van de grenslijn.
Ten oosten van de grens dezer marke naar de zijde van Wedde lag in dit kerspel, volgens aden d.d. 13 Dec. 1718 en 1 Maart 1747, „seécker „stuk meedtlandt", 't Hoorn. Wd bij een hoek van de grens, zoodat wij ook in de Wessinghuizer meede ten oosten van „de mark" en dus naar den Wedder kant „een stuk meedeland . „het Hoorn" aantreffen. .
De naam wordt ons doorgaans enkdvoudig gegeven, slechts eenmaal noemt hij ook de Hofte. Zoo hooren wij van „de Wessinger Huisinger „marcke" (1718), „de gemeene Wessingeboure-markt" (1747), „de Wes„singbuir-marke" (1757), „Wessmgbinr-hamrik" in verschillende spelling (1771, '83, '86, 1803); terwijl in 1805 naast de Wessenhuizinger mede" „de mark" wordt vermdd. Alleen een acte d.d. 22 Nov. 1737 spreekt van de „Wessingbuir en Hoftinger markt".
') Deze beide aanvullingen ontleen ik aan een advies van het provinciaal college van toezicht aan gedeputeerde staten.



118
De beteekenis der waren wordt gekenschetst als: „te heide en te weide, „te veen en te velde, en in alles andere nabuurwaaren gelijk" (1786), „te ;,heyde en te weyde, te veen en te velde, te swijg en te top, andere nabuir„waaren gelijk" (1771). Daarnaast vinden wij in 1757 gesproken van „seeckere mollen waar es over de Wessingbuir-marke, te veen en te velde, „in alles met zijn vrieheden en geregtigheden, andere waren gelijk, als„meede binnen in Wessmgbuir-bosch, exemt het veen". Het uitvoerigst licht ons in een acte van overdracht van „een kleine behuizinge staande „in de evengenoemde Onstwedder Hofte .... met twee tuinen daarbij „gelegen (waaronder „de Hoogetuin")". Behalve het huis en de tuinen draagt de verkoopster over: „twee mollen waaren over het Wessingbuir„hamrik, andere waaren aldaar in alles gelijk, exemt datgeene welke nader „zal worden noemagtig gemaakt; te weten dat van de eene waare niet „meer in eigendom word overgedragen als de geregtigheid van weiderijen, „het veen en aanpart van hout, zooals daarbij kan worden verdedigt. „Blijvende het regt van stemminge door deeze waaren mede aan ver„kopersche en bij de haaren ten allen tijde uit te oeffenen. Verders met „alle recht en geregtigheden, lasten en zwarigheden". Dit terughouden van het stemrecht wijst wel op een tenietgaan van het markerecht *). Maar verder is deze acte ook nog hierom voor ons van belang, omdat daaruit blijkt, dat inderdaad de Hofte behoord heeft tot de Wessinghuizer marke; anders toch kon aan het huis ca. in de Hofte geen waardeel in die marke hebben behoord Hiermede gaat accoord, dat in 1837 „de waar„geregtigden der marktgenooten van de Hofte en Wessinghuizen onder „Onstwedde" van gedeputeerde staten goedkeuring vragen der door hen opgemaakte boerwillekeur *).
In 1845 is de marke nog niet gescheiden. Op 22 April van dat jaar verwijzen gedeputeerde staten naar den gewonen rechter „den boerrigter „van het gehucht Wessmghuizen", die inlichtingen verzocht, hoe te moeten handelen tegenover een markegenoot, die weigerde toe te treden tot een „contract .... gesloten omtrent de weiderij op hunne nog onverdeelde „marke."
Op 25 October 1877 berichten B. en W. van Onstwedde aan den commissaris des konings in Groningen, dat de marke van Wessinghuizen reeds geheel is verdeeld (vgl. Notulen Gedep. St. d.d. 1 Februari 1878 N°. 83). De laatste markescheiding en de daarmede gepaard gegane opheffing der marke dateert dus van vóór dien tijd.
*) Staat hiermede wellicht in verband eene ervaring, die ik in Drente opdeed, dat het archief eener marke in bezit was bij en geheel vrijelijk beheerd werd door iemand, die noch met de marke noch met het markebes tuur iets had uit te staan?
2) Deze goedkeuring werd niet verleend. Gedeputeerde staten overwogen, „dat waars„geregtigden der marktgenooten geenszins kunnen beschouwd worden als een collegie of „publieke autoriteit, geregtigd om reglementen of keuren vast te stellen, en dat de ingebonden zoogenaamde boerwillekeur niet anders kan worden beschouwd dan als eene overeenkomst of contract van particulieren onderling, welke voor de contracterende partijen „verbindende kracht heeft." (Notulen Gedeputeerde Staten 27 Juni 1837 N". 21).



119
De marke van ter Wipping.
De marke van ter Wipping wordt omsloten door de kerspelgrens ten zuiden van den Veeier Westeresch en ten westen van de Veeier Zuideresch en de Lagebrugsesch in de marke van Vlagtwedde; vandaar gaat de grens westwaarts in een gebroken lijn ten noorden van het gehucht Smeerling, om dan in noordwestelijke richting Sterenborg door te snijden en zich in een gebogen lijn ten zuidoosten van den Ruigeberg te wenden naar de Veeier Westeresch.
Slechts ééns wordt deze marke vermeld; en wel in de reeds genoemde acte d.d. 2 April 1659, waarbij „het geheelle arve ter Sterenborch" wordt gezegd te zijn gelegen „soo op Onstwedder als Wippinger bourmarck „onder 't klockenslach Onstwedde". Bij K. B. dd. 15 Nov. 1848 N°. 80 werd goedgekeurd het „Plan van verdeehng van de marke van ter Wup„ping", dat beoogde „de opheffing der gemeenschap der marke, waarin „dezelve tusschen de markgenooten wordt bezeten". De gronden worden gezegd te liggen „in de mark" (grenzend aan de Stroot en aan „de „Onstwedder scheiding"), „in de Stroot" (grenzend aan „het Stroot of „Oude Diep" en aan de esch), „in de esch" en „in het veen, genaamd het „Stobke". Sedert heeft dus de marke opgehouden te bestaan.
De marke van Smeerling. De marke van Smeerling ligt ten zuiden van die van ter Wipping; hare grenzen zijn reeds vermeld bij de bespreking van het kerspel Onstwedde (voor zoover het betreft de noord- en oostgrenzen), en van de marken van ter Wipping en Onstwedde. Van 28 Febr. 1730 dagteekent een overeenkomst tusschen de gevolmachtigden van Smeerlingh en die van Onstwedde „nopens de scheiding der gemeene mark en gronden, waarover zij „tot dusverre questieus sijn geweest." Zij bepaalden daarbij, „dat „de scheidinge sijn begin en anvanck nemen sal en gegraven worden „van de Galbargen *) af linie-recht tot an de Harse Mee, na uijt„wijsinge van de Oude sloodt, welke sloodt met malckanderen — yder de „gerechte helfte — sal worden gegraven en vervolgens oock onderhouden. „Verders sal die gront, tot sooverre strekkende an de sloodt — soo door „die van Onstwedde is gegraven en wederom volgens sententie van de „hooge justitie-kamer, Ad. 13 Junij 1729 ergaen, wederom hebben toegeworpen, — in eigendom an die van Smeerlingh, tot an haer Vennen*) „opstreckende tot an die van Ellersinghuisen, sijn en verblijven; en het„geene over de gemelde sloodt is liggende, in een waren eigendom an die „van Onstwedde". Verder kwamen partijen overeen, dat de bewuste
*) Deze bergen lagen even ten zuiden van den weg van Smeerling naar Onstwedde: een acte d.d. 13 Oct. 1739 spreekt van „een acker bouwlandt.... op Smeerlinger Galbergen, „swettende de heereweg ten noorden", eene d.d. 6 Mei 1806 van „de zogenaamde Galg„bergen bij Smeerling onder Onstwedde".
*) De Vennen in het zuiden der marke van Smeerling en ten noorden van de sloot van Karei Schenck.



120
grenssloot voor de noordelijke helft door de Smeerlingers en voor de zuidelijke door de Onstwedders zou worden gegraven en onderhouden. De Harse Mee staat niet op de kaart, maar zal, omdat de sloot „linie„recht" zou loopen, moeten worden gezocht daar, waar de noord-zuid loopende sloot zich zuidoostwaarts ombuigt naar Ellersinghuizen, dus in de buurt van de Nieuwe Meede in het noorden van de Plaaster.
Omtrent de beteekenis der waren hooren wij het volgende. In 1714 wordt gesproken van een „seeckere mollen waers over Smeerlinger ham„marck, te heijde en te weijde, alles soo en invoegen andere mollenwaers „aldaar worden gepossideert en gebruickt". In 1660 worden overgedragen „veer koeijen- ende twe peerden-weijdde van 't Edinck over Smeerlinger „hammarck"; hooiland van 't genoemde erf lag „bylanghe de Aa, tüs„schen Smeerlinger hoge essche van Hiddinghhorn tot an Winkertill". Als last wordt eenmaal vermeld: „gevende het verkogte tot ijder halve „jaar-schattinge een stuiver 5 doiten na 'tkluft Smeerling" (15Febr. 1759).
Bij K. B. d.d. 9 December 1845 N°. 76 is goedgekeurd het „plan van ver„deeling der markegronden van Smeerling, gemeente Onstwedde", dat beoogde „de opheffing der gemeenschap, waarin evengenoem.de markt tusschen de marktgenooten wordt bezeten". De verdeelde gronden blijken te liggen in de zuidelijke helft der marke, ten zuiden van „de esschen de „Langenhoven of Galgbergen", ten westen van „de Onstwedder schei„ding", ten noorden van „de dijk liggende langs de scheiding van Ellers,,gehuizen". Er behoorden o.a. toe: 't Weike, de Tange, de Dorich en het Evenbuurveld (thans Eemboerveld).
De marke van Veenhuizen.
Als grenzen voor de marke van Veenhuizen meen ik te mogen aannemen die van sectie B (Veenhuizen) en van sectie A (het Kanaal) der gemeente Onstwedde. Boven deelde ik reeds in hoofdzaak de gronden mede, waarop dit mijn vermoeden steunt. Eene bevestiging daarvan schijnt mij gelegen in de bewoordingen eener acte van overdracht dd. 29 Mei 1807, boven aangehaald in verband met de scheiding der marke van Onstwedde. Daarin toch is sprake van „twee mollen waren over het „Onstwedder hamrik (dus in de marke van Onstwedde) .... met het „(aandeel) van de laatste toegedeelde kampe van deze twee waren voor „in de Onstwedder Mussel in de Boerenmeede gelegen,.... welke waren „zich gelijk die van hun naburen ten zuiden of zuidwesten uitstrekken tot aan „de zwette tusschen Onstwedde en Veenhuizen en tot aan de verkogte „104 roeden breedte bijlangs de Drentsche scheiding, welke de stad heeft „aangekogt vólgens koopbrief van den 16 Julij 1784". Hier is dus sprake van zuidwestwaarts opstrekkende perceelen in de sectie Omersberg (C). Maar dan heeft die sectie ook geen deel uitgemaakt van de marke van Veenhuizen; immers de perceelen, in de marke van Onstwedde, strekken zich uit tot de grens tusschen de marken van Onstwedde en



121
Veenhuizen. Ook de boven reeds aangehaalde acte d.d. 9 Maart 1809 spreekt van „twe mollen waren over het Onstwedder hamrik.... met het „aandeel van twee mollen waren rigt van de laatste toegedeelde kampe „in de Boerenmeede voor in de Onstwedder Mussel gelegen, . strekkende deze mollen waren zich uit tot aan de scheiding tusschen
„Veenhuizen en Onstwedde". Wij mogen dus aannemen, totdat nader bewijs van het tegendeel zal zijn bijgebracht, dat de kadastrale sectie Veenhuizen de gelijknamige marke dekt.
Toch meen ik een kleine reserve te mogen maken. Ik acht het niet onmogelijk, dat in vroeger tijd de marke van Veenhuizen zich ook in de kadastrale sectie Omersberg met een strook langs de Drentsche scheiding heeft voortgezet; en dat ook de markegenootén van Veenhuizen een aandeel in de Mussel hebben bezeten. Maar daarvoor ontbreekt mij het bewijs. De redenen, waarom ik dit niet geheel onmogelijk acht, zijn voor het eerste gelegen in de zooeven aangehaalde acten, waarin perceelen zich uitstrekken tot de scheiding der marken van Onstwedde en Veenhuizen en den aan de stad Groningen overgedragen grond. Deze grond lag als een strook ten noorden van de Drentsche scheiding; het is dus niet uitgesloten, dat ook de grens der marken evenwijdig liep aan die provinciale grens. Maar ook kan zijn bedoeld een noordoostelijke lijn, loodrecht op die provinciale grens; dan zou het „zich uitstrekken tot" de marke langs twee zijden bepalen. Met betrekking tot een mogelijk aandeel der marke van Veenhuizen in de Mussel vestig ik de aandacht op het feit, dat ten zuiden van de Mussel, in de gemeente Vlagtwedde, wordt gevonden de Jipsingerboer-mussel. Jipsinghuizen lag in het kerspel Vlagtwedde, maar grensde niet aan de Jipsingerboer-mussel. Bij de splitsing van genoemd kerspel in marken heeft men dit terrein dus toegewezen aan de marke van Jipsinghuizen. Zoo zou de marke van Veenhuizen, hoewel niet grenzend aan de Mussel, toch recht op een deel der Mussel kunnen hebben gehad..
De sectie het Kanaal meen ik bij de marke van Veenhuizen te mogen rekenen, omdat zij de zuivere voortzetting is van de sectie Veenhuizen naar de Drentsche grens, en omdat zij waarschijnlijk de voortzetting is van den in 1784 door de markegenootén van Onstwedde aan de stad Groningen verkochten grond.
Als grenzen der marke van Veenhuizen verkrijgen wij alzoo : in het zuidwesten de Drentsche grens; in het noordwesten een lijn, die van het hoekpunt van het kerspel Onstwedde aan de Drentsche grens bij de Pekeler venen recht aanloopt op de Tange doch eindigt voor de Dwarsstukken; dan een lijn in zuidoostelijke richting, die de Zijdstukken scheidt van die Dwarsstukken; daarna buigt zich de grens noordoostwaarts in een gebroken lijn tot ten zuiden van de Esch, gaat dan in zuidoosthjke richting langs den zuidkant van de Esch langs de Zuideinden tusschen Onstwedde en Veenhuizen door ten zuiden van de Oude Fiode, wendt zich ten zuiden van de Hidsmeeden en ten westen van Vledder om in zuidweste-



122
Iijke richting tot aan den Opgaanden Veenweg, verlaat terstond dien veenweg in iets westelijker richting langs een anderen weg tot bij de Broekplaatsen; gaat daarna in zuidelijke richting tot het Vledder-veen en eindigt ten slotte in zuidwestelijke richting, tusschen de Onstwedder kiel (O.) en Stadskanaal (W.) doorgaande, om zoo weer de Drentsche scheiding te bereiken.
Niet veel is ons bekend over deze marke. In 1808 wordt gesproken van land „gelegen in het Zij bij Veenhuizen", in 1809 van een veenplaats „in het Maarster broek te Veenhuizen onder Onstwedde". In 1738 van „seeckere streepe meedtlandt, opstreckende van de buirmarcke tot an de „Maers"; in 1771 van meedland „in het kluft Veenhuizen onder voornoemt
„karspel Onstwedde", „geleegen in de Mussel meede swettende ten
„oosten de Korte Maaten .... ten zuiden het diep"; in 1809 van veen, gelegen „bij de Veenbuursweg" te Veenhuizen.
Op 26 Januari 1878 berichten B. en W. van Onstwedde aan gedeputeerde staten van Groningen, dat „in deze gemeente thans geen onver„deelde markegronden meer zijn", en dat die van Wessinghuizen het laatst zijn verdeeld. De laatste markescheiding en de daarmee gepaard gegane opheffing der marke dagteekent dus van vóór dien tijd
DE MARKEN IN HET KERSPEL VLAGTWEDDE.
Het kerspel Vlagtwedde bestond uit het noordelijk deel der tegenwoordige gemeente van dien naam (kadastrale secties A—F) en het zuidelijk deel der gemeente Bellingwolde (secties H en I). Ten westen grensde het aan Onstwedde en ten noorden voor een deel aan Wedde, waarvan het door den Opperdijk werd gescheiden. Van het hoekpunt ten oosten der Wedder heide, waar de gemeenten Vlagtwedde, Wedde en Bellingwolde samenkomen, ging de grens (tegen Bellingwolde) eerst in oostelijke richting tot den (Ouden) Veen- of Leidijk, dien zij in zuidoostelijke richting slechts even volgde. Van dat ontmoetingspunt ongeveer ai is de grens niet geheel zeker: er bestaat een zoogenaamde „Onbesliste scheid„gruppel", die raaide op het aan de Munstersche grens bij grenspaal 185 gelegen Lijske-meer; maar er bestaat ook een „Scheiding tusschen de „veenen van Vriescheloo en Veele" (onder Vlagtwedde), die raaide op het punt, waar de weg van het Munstersche Rhede naar Bellingwolde, bij de grenspalen 183'v en 183v het Nederlandsche gebied bereikt; deze laatste grens heet nog de „Veeier scheiding". Het is de onzekerheid, die men herhaaldelijk in veenstreken aantreft. Er is daar geen natuurlijke grens, daarom heeft men de daardoor gerezen moeilijkheden trachten te beëindigen door eenvoudigweg een rechte lijn te trekken. Beide lijnen hebben dus vrijwel gelijke waarde, omdat zij beide even weinig beteekenis hebben. Er is een kleinigheid, welke voor ons ten gunste van de Veeier scheiding zou doen beslissen: de aanleg der venen ten noorden dezer scheiding



123
is geschied in andere richting (noordwest-zuidoost) dan die der venen ten zuiden ervan (bijna west-oost, doch iets noordoost waarts). Het komt mij echter voor, dat de „Onbesliste scheidgruppel" dichter zal staan bij den ouden toestand. Raaiende zal men eerder zich gericht hebben naar het Lijske-meer, dat later ook dienst deed bij het bepalen der Munstersche grens, dan naar het (oudtijds toch zeker twijfelachtige) punt, waar de Rheder weg de grens overschreed. Voor ons doel is deze zaak niet van groot belang, maar een beslissing moest worden genomen, en eischte eenige toelichtingl).
De „Onbesliste scheidgruppel" liep door tot de „scheiding (in noordwest-zuidoostelijke lichting) tusschen de dorpen Bellingwolde en Vrie„scheloo", welke stuitte tegen het „Oud-Rheder veld". Langs dat Ouden het Nieuw-Rheder veld gaat de grens in bijna noord-zuidelijke richting tot even ten noorden van Boertange, ten westen van dit veld Wel blijven dan die velden, thans behoorend tot Nederland, buiten Nederlandsche kerspelen, maar een feit is het, dat zij behoorden aan Rhede en NeuRhede, en dat van een kerspel-verband met het aangrenzende Bellingwolde en Vlagtwedde of van een marke-verband met Veele en Vlagtwedde nergens een spoor wordt gevonden. Van de zuidwestpunt van het NieuwRheder veld (bij de redoute Bakoven) volgt de kerspelgrens van Vlagtwedde in oostelijke richting de Bakoven-kade tot de rijksgrens. Deze volgt zij zuidwaarts tot grenspaal 177; vandaar wendt zij zich westwaarts (lichtelijk-noorwestwaarts) ten noorden van Rijsdam tot waar zij de Ruiten A ontmoet; dan gaat zij zuidwestwaarts tusschen het Zandmeer (N.) en Sellinger Beetse (Z.) om de sloot van Karei Schenck te ontmoeten even zuidelijk van de plaats, waar deze een knik maakt.
Op 23 Januari 1878 berichten B. en W. der gemeente Vlagtwedde aan den commissaris des konings in Groningen, dat de laatste marke in hun gemeente in 1875 is verdeeld (vgl. Notulen Gedep. Staten dd. 1 Febr. 1878 N°. 93). Toen waren dus alle marken in het kerspel Vlagtwedde opgeheven.
De marke van Veele.
In het noorden van het kerspel Vlagtwedde lag de marke van Veele, omsloten voor het grootste deel door de reeds genoemde kerspelgrenzen; alleen hare afpaling tegenover de ten zuiden ervan gelegen marke van Vlagtwedde moet worden besproken.
Het kadaster geeft aan Veele (sectie A) de volgende zuidgrens; even boven de scheiding tusschen de onder Onstwedde gelegen marken van ter
') Wellicht heeft het terrein tusschen de Onbesliste scheidgruppel en de Veeier scheiding zijn ontstaan (ten deele?) te danken aan oude rechten, die aan Vrieschelo (of Vriescheloërs) toekwamen in de marke van Veele. In het „Plan van verdeeling der mark„gronden van de boerschap Veele", goedgekeurd bij K. B. d.d. 20 October 1846N*. 92, lezen wij, dat „aan de noordzijde der marke, ten oosten van den hoofdweg van Vlagtwedde „naar Wedde, is een streep gronds aan de markgenooten van Vriescheloo toegescheiden, „overeenkomende met de hoeveelheid grond, die hen voor 8*/4 waren toekwam".



124
Wipping en Smeerling verlaat de grens tusschen Veele en Vlagtwedde de Ruiten A in zuidoostehjke richting, doch ongeveer ter hoogte , van die scheiding gaat zij in noordoostehjke richting bijna recht tot de gemeentegrens (de oude Veen- of Leidijk). Deze grens kan juist zijn. Immers in 1749 hooren wij van de Leekebrugge-esk (Lagebrugsesch), in 1729 en '31 van den Winsum camp (Wensenkamp), in 1733 van den Wilmer camp (Wilmerkamp) als gelegen onder Vlagtwedde. Ten noorden van 'de Lagebrugsesch ligt de Zuideresch (natuurlijk van het noordelijk gelegen Veele) ; in 1786 wordt vermeld het Nieuwland (Nieland), in 1707 de Luchtenborgh als gelegen te Veele. De kadastrale grens erkent deze ligging, zij zal dus den ouden toestand weergeven. Van de Ruiten A af vormt de kadastrale grens een rechte lijn tot den Ouden Veen- of Leidijk. Zij kan ook hier juist zijn, want het Veeier veld laat zij ten noorden; het Barlage-veld en Barlage, ten Z. van het Veeier veld doch ten N. van Vlagtwedde, dat zij zoodoende in de marke van Vlagtwedde plaatst, wordt in de geraadpleegde protocollen niet genoemd; controle is dus hier niet mogelijk. En geheel onzeker is het voor mij, hoe in het Hebregt (het zuidelijk deel der gemeente Bellingwolde, dat tot het kerspel Vlagtwedde moet hebben behoord) de grens tusschen de marken van Veele en Vlagtwedde is te trekken. Zeker is het, dat een stuk van het Hebregt tot Veele heeft behoord; de naam „Veeier scheiding" en de „Scheiding tusschen de dorpen Vrie„scheloo en Veele" maken dit onbetwistbaar. Maar voor de plaats, waar Veele ophoudt en Vlagtwedde begint, ontbreken mij in deze namenlooze streek alle gegevens. Ik heb daarom gemeend het best te doen door van het punt in den Ouden Veen- of Leidijk, waar het kadaster de grens tusschen Veele en Vlagtwedde doet eindigen, een rechte lijn te stippelen tot aan het Rheder veld in de richting, waarin loopen de daar aanwezige slooten; dan is er mogelijkheid, dat óf de juiste grens is getroffen óf het verschil tusschen de aldus veronderstelde en die grens niet al te groot zal zijn.
In het „Plan van verdeeling der markgronden van de boerschap „Veele", goedgekeurd bij K. B. dd. 20 October 1846 N°. 92, wordt in „de IVe hoofdafdeeling" gescheiden een terrein, dat „grenst ten noorden „aan den Veenweg en de Bovenvennen (in de „IIIe hoofdafdeeling" gescheiden), „ten oosten aan den Ouden Leijdijk en aan den Bovenvenne„weg, ten zuiden aan de markt van Vlagtwedde, ten westen aan het „Veelerdiep". Terzake van den onderhoudsplicht der bruggen wordt gesproken van „de Ossebrug liggende over het Veeier diep en die noodig „is om den Veeier hoofdweg met den Veenweg in verband te stellen". Die Ossebrug vinden wij op de topographische kaart ten N. van Veele en Luchtenburg- De weg, die vandaar loopt in noordoostehjke richting, is dus de Veenweg; de perceelen ten zuiden van dien weg worden dus verdeeld en worden ten zuiden begrensd door de scheiding tusschen de marken van Veele en Vlagtwedde. De vorm der perceelen wijst uit, dat



125
hier dus de grens tusschen de kadastrale secties A en B de scheiding is tusschen beide marken.
Ook werd het onderhoud geregeld van de op de kaart voorkomende „Westerbrug, liggende over het Westerdiep en die dient om den Véeler „hoofdweg in verbinding te brengen met den Westeresch" (ook op de kaart); terwijl verkocht zou worden een perceel op de Zuideresch. Alles aanwijzingen, dat ook in het westen en het zuiden de kadastrale grenzen mogen worden overgenomen.
Dat inderdaad de marke van Veele zich ten oosten van den meergenoemden Veendijk heeft uitgestrekt, blijkt uit eene acte van overdracht dd. 20 December 1770, waarin sprake is van „een mollen war es over „Veelder hamrik, andere nabuir waren aldaar gelijk, met de daartoe behorende vier akkeren veen boven de Veendijk an de zijde van 't Koops", en waarschijnlijk ook de toevoeging: „met een akker bouwland gelegen bij „Veele, de Wijtlange genaamt, beswet ten O. en N. an 't Koops .... „Noch een akker bouwland aldaar gelegen, de Julskamp genaamt, be„zwet ten N. an 't Koops". 't Koops moet dus ten N.O. van („boven") den Veendijk hebben gelegen; en waarschijnlijk al de genoemde gronden, anders had men niet het aan de andere zijde van den Veendijk gelegen 't Koops als swette genoemd maar den dijk zelf. Ook een tweede acte van denzelfden datum spreekt van „een halve waar es geregtigheid over „Veelder hamrik met twee akkeren veen boven de Veendijk". Hetzelfde leert ons het genoemde „Plan van verdeeling''. Immers daarin heet hét: „Deze Oude Leijdijk ligt aan de oostzijde langs de geheele lengte der „markte. Hij wordt als weg gebruikt en is noodig voor eene invaart in „de perceelen in de Veeier veenen en daarom moet dezelve zijne tegen„woordige ligging behouden". Naast de marke in engeren zin kende men dus de venen en deze moest men bereiken over den Leidijk.
„D'marck" wordt het eerst genoemd in 1656, „de Veeier marcke" in „1700, — „Veeller hammarck" in 1690, — „de Veelder meente" in 1707, „— „Veler Westeresch" in 1713, — „de gemeene buirgront" te Veele in „1733, — het „buireveld, geleegen in de Veelder marke" in 1772,— „Veeier buirmarke" in 1756,—„de Veelder esch" in 1781, — de„buirweg" in 1805.
De beteekenis der waardeelen kan ook in Veele verschillend zijn geweest. Wij vernemen van: „een mollen waer over Veler hammark" zonder verdere aanduiding (1713), — „anderhalf mollen waers over Veeller ham„marck, te heijde ende weijde, gelijck ander waeren aldaer worden ge„bruickt" (1690), — „een mollen waere ofte gerechte vierdendeel van een „arven-gerechticheijdt op de Veeier marcke, streckende te veen ende te „velde, alles ende alles invoegen aldaer andere mollen competeert ende „betaemt" (1700), — „twee mollen waers over Veeier hammarck, te veen „en te velde, te heijde en weijde, andere mollen waers gelijck" (1720), — „een mollen waares over Veelder hammerik, te veen en te velde, te heijde



126
„en te weijde, te swijg en te top, andere nabuir waaren aldaar in alles „gelijk" (1777), —en ten slotte van „een halve „wares geregtigheid over „Veeier hamrik, andere waren aldaar gelijk, behalve 't veen" (1807).
Als last wordt alleen genoemd de jaarschatting, welke tweemaal voor een „mollen waers" wordt bepaald op 2 stuivers (1805), en eenmaal voor een halve waar (zonder veen) op 6 duiten (1807). Een jaarschatting van twee stuivers werd ook betaald door sommige akkers bouwland (1805).
Omtrent de scheiding der marke is niet veel mede te deelen. De eerste vervreemding van markegrond, die ons bekend is, betreft geene markescheiding. Op 19 Sept. 1707 geschiedt overdracht van een huis c:a. „met „noch een hoeckj en ofte campien lands, afgegraven uijt de Veelder meente, „soo d'ingeseten van Vele bevorens an verkoperen hebben vereert, hebbende ten noorden beswettet de buijren-meente, ten oosten de gemeene „ofte heerenwegh, ten zuijden de Osseheerscamp ende ten westen de „Bleeckdobben". Wel daarentegen mogen wij zeggen, dat markescheiding vooraf is gegaan aan de verkooping in 1770 van de bovengenoemde perceelen ten noordoosten van den Veendijk, want de daarbij overgedragen akkers behoorden tot een „mollen wares" en niet deze tot de akkers; en ook aan den verkoop in 1772 van „een stukje buireveld, ge„leegen in de Veelder marke, swettende ten noorden en westen aan „Dingemeede ten oosten aan de buiremarke".
Bij K. B. dd. 20 Oct. 1846 N°. 92 is bekrachtigd het „Plan van ver„deeling der markegronden van de boerschap Veele", dat beoogde „de „opheffing der gemeenschap, waarin evengenoemde markt tusschen de „geregtigden wordt bezeten". Tot die gronden behoorden o. a. de Bovenvennen, ten westen van den Ouden Leidijk, begrensd door Vrieschelo(N.) en Vlagtwedde (Z.); „deze Oude Leijdijk ligt aan de oostzijde langs de „geheele lengte der markt; hij wordt als weg gebruikt en is noodig voor „eene invaart in de perceelen in de Veeier veenen" (die dus vroeger geheel of gedeeltelijk waren gescheiden). Sedert heeft de marke van Veele opgehouden te bestaan.
De marke van Vlagtwedde. Bij de omlijning der, ten zuiden van de marke van Veele gelegen, marke van Vlagtwedde, laat het kadaster ons ernstig in den steek, want de marke heeft zich, evenals die van Veele, uitgestrekt tot aan de Munstersche grens en dus het zuidelijk deel van het Hebregt (thans in de gemeente Bellingwolde) omvat; in de kadastrale sectie B (Vlagtwedde) wordt ook begrepen EUersinghuisen, dat een zelfstandige marke is geweest; en de kadastrale sectie C (Boert ange) is veel grooter dan dat gedeelte van Boertange, dat oudtijds onder de marke van Vlagtwedde kan hebben geressorteerd Immers deze sectie strekt zich uit achter geheel Wolllinghuizen tot aan Jipsinghuizen toe, en het is hoogst onwaaisdujnlijk, dat de marke van Vlagtwedde aldus die van Wollinghuizen zou heb-



127
ben omvat; integendeel moet worden aangenomen, dat deze laatste marke zich heeft uitgestrekt tot de Munstersche grens; ik kom straks daarop terug.
Wij moeten dus de grens tusschen de marke van Vlagtwedde en die van Ellersinghuisen en van Wollinghuizen opsporen. Uitgaande van de grens tusschen Vlagtwedde en het onder Onstwedde gelegen Smeerling, kunnen wij vaststellen, dat als in (de marke van) Vlagtwedde gelegen worden genoemd: de Lagebrugsesch („Leekebrugge esk", 1749), Lage Oer („de „Lange Oerde", 1773 en '75), de Lage esch („de Lege", 1803 en '04), Wisch („de Wisk", 1786), de Oosteresch te Vlagtwedde (1804); — daarentegen in (de marke van) Ellersinghuizen: 't Winsel („ de Winssel", 1752; „de Wissel", 1753), den Hem („Eldersingboerhem", 1765). In een acte d. d. 11 Mei 1739 wordt gesproken van „meedtlandt, de Kloocke Mee" (wellicht thans Mei tusschen Wisch en den Hem) „genaemt, gelegen an deese sijde „van de Graevebrugge nae Vlachtwedde toe"; deze brug kan dus op de grens hebben gelegen tusschen Vlagtwedde en Ellérsinghuizen. Zoo krijgen wij dus als grens tusschen Vlagtwedde en Ellersinghuizen de Ruiten A stroomop van de grens van Smeerling tot waar het Veeier diep deze A verlaat.
Hierbij zijn echter een paar puzzles.
De acten wekken den indruk, alsof het vlak ten noorden van 't Winsel gelegen Steending behoorde onder de marke van Vlagtwedde; in 1735 wordt gezegd: ,,'t Steendingh bij Vlagtwedde", in 1804 wordt overgedragen 1 akker op Altinkamp bij Vlagtwedde, een stuk land in de Leege en een stuk land in Steending. Bij deze laatste twee wordt niet vermeld, dat zij niet lagen bij Vlagtwedde, wij zijn dus geneigd ze ook daar (dus in de marke van Vlagtwedde) te zoeken. De Leege is vermoedelijk de Lage esch. Ligt Steending inderdaad in de marke van Vlagtwedde, dan zal dé Ruiten A oorspronkeHjk hebben geloopen tusschen Steending en 't Winsel, zoo't Winsel bij 't zuidelijk gelegen Ellersinghuizen en Steending bij 't noordelijke Vlagtwedde voegende. In later tijd kan de A haren loop ietwat hebben gewijzigd en hare bedding hebben verlegd ten noorden van Steending.
De tweede moeilijkheid betreft den Hem. Dit ligt thans ten noorden van de Ruiten A. Inderdaad heeft het behoord tot de marke van Ellersinghuizen, zooals de oude naam ondubbelzinnig aantoont. Maar dan heeft ook hier de Ruiten A géloopen tusschen den Hem en Mei en later haar loop verkort door terstond van de Oosteresch in noordwestwaartsche richting te loopen naar de Gravenbrug.
Volgens de kaart zijn beide wijzigingen in den loop der Ruiten A zeer wel mogelijk. Het Veeier diep heeft dan even ten noorden van den Hem, en niet als nu ten zuiden ervan, de Ruiten A verlaten.
De Ruiten A zou ik, met het kadaster, in oostelijke richting stroomop willen volgen tot even ten zuiden van de plaats, waar zij de Renne op-



128
neemtl) en zich zuidwaarts kronkelt, om daarna langs den Pottenberg en de Scheidsloot te komen tot de kampen en tuinen voor de vesting Boertange.
De richting der Scheidsloot zon ik door Boertange willen volgen; wij bereiken dan het midden der zuidgrens van het Neu Rheder-veld, tusschen de redoute Bakoven en grenspaal 182. Verder doet dienst de grens van hét Rheder veld Geheel voldoet deze grenslijn mij niet, maar zij zal dicht zijn bij de juiste en voldoende gegevens voor deze mis ik.
Op deze wijze deel ik dus een deel van de naaste omgeving der (latere) vesting toe aan de marke van Vlagtwedde, doch deze vesting zelve met de rest harer omgeving aan de marke van Wollinghuizen. Dit moet ongeveer de oude toestand zijn geweest. Op 23 Nov. 1781 geeft de richter van Westerwolde vidimus van een overeenkomst d d 20 Febr. 1653 tusschen de „erfgeseten" ia Walingenhuesen" en „die inwoenders in „Bourtange"; een overeenkomst, gesloten in verband met moeilijkheden tusschen de Wollinghuizers en de Vlagtwedders over hun „marckscheij„dinge". De laatsten wilden de inwoners van Boertange, „die hare eijgen „„huijsen aldaer binnen staende hebben, ophuijre.... constringeren"; die van Wollinghuizen waren hiertegen „nae onse olde ende dagelij xe ge„bruijcken". „Also te weten, dat wij erffgeseten van Walinghuesen die „inwoenderen in Bourtange mits desen hebben toegelaeten endegetrans„porteert die huijsplaetsen, tuynen ende gronden, mitt alle gerechticheij„den, tgeen binnen de heeren vestinge Bourtange begrepen, tselve wij „Walinghuesers daeran mochten hebben offte kumstich krijgen konnen, „mitt noch vier plaetsen buijten de voorscr. vestung gelegen, te „weten twie buijten de Munstersche ende twie buijten de Vriesche „poorte"; de twee buiten de Munstersche poort strekten „an de Munstersche scheijdinge". Een afzonderlijke bepaling werd gemaakt voor „de tuijnen ende hoven, soe tegenswoerdigh buijten de vestinge Bourtange gemaeckt ende gebruickt worden offte oock verders gemaackt ende „gebruickt mochten worden boven de vier voorbenaempte perceelen." Hiertegenover namen de Boertangers op zich „alle kostinge" ten laste der Wollinghuizers „wegen dese marckscheijdinge, te weeten van de „Dobbe op de bargen nae de Krumme Tange ende volgens nae Reeder „tooren an de Munstersche grondt, offte waer de scheijdinge mochte „vallen". — De markegenootén van Wollinghuizen beschikten dus over erven in Boertange, over perceelen oostelijk (tot de Munstersche grens) en westelijk der vesting en over meer perceelen daaromtrent. Een en ander lag vlak bij de grens Vlagtwedde-Wollinghuizen. Deze grens werd
') In 1789 toch droegen gecommitteerden van de „buirschap" van Vlagtwedde over aan A. „een stuk boeregrond bij het Velthuis" gelegen. De grens van de marke van Vlagtwedde moet dus worden gezocht ten zuiden van het Vlagtwedder Veldhuis en de Veldhuizer esch. En is wellicht de Doene esch een schrijffout voor of een verbastering van de Droone (in Onstwedde b.v. heette alzoo de Groote Esch) ?



129
gedacht van de Dobbe op de bargen (wel de Leemdobben bij Rennenborg) naar de Kromme Tange, wat zal overeenkomen met onze Scheidsloot. De Kromme Tange vind ik echter niet; raaien op den toren van (Neu) Rhede doet het laatste deel van mijn lijn niet precies. Wel echter komt zij „an de Munstersche grondt", waaronder wij het (Neu) Rheder veld zullen hebben te verstaan, tegenover de „Munstersche scheijdinge" (= Munstersche grens).
De marke van Vlagtwedde strekte zich uit tot of misschien over het Hebregt tot de Munstersche grens. Dit blijkt uit de volgende acten. Op 26 December 1768 wordt overgedragen „een venne miedland gelegen „bij Vlagtwedde, met zijn Opstrekkende veenen, andere vennen aldaar „gelijk, beswet ten O. an de Munstersche veenen, ten W. an de boere„marke"; op 25 April 1771 in ongeveer gelijke bewoordingen „een venne „meedland, geleegen bij Vlagtwedde", weder „beswet ten oosten aan „de Munstersche veenen, ten westen aan de buiremarke". En wanneer in 1808 overdracht van land plaats heeft „gelegen in de Reedhuisder „meden bij Vlagtwedde", zal dat land zijn te zoeken bij of in het Rhederof Nieuw-Rheder veld. Dat de marke zich uitstrekte tot bij Boertange, volgt uit een acte van overdracht d. d. 11 December 1799, waarin wordt gesproken van „een stuk veenland, gelegen te Bourtange, zwettende ten „noorden an de Vlagtwedder boeregrond". Ten slotte zou ook de aanduiding in een acte d d. 1782 van „een mollen wares over Vlagtwedder ham„merik, bij welke onder de Leijdijk geen veen behoord", kunnen wijzen op veen ten noordoosten van den Leidijk, die de gemeenten Bellingwolde en Vlagtwedde scheidt; doch dit is m. i. zeer twijfelachtig wegens den term onder, tenzij men met „onder de Leijdijk" een geheele streek wilde aanwijzen.
De „bourbrincke" vinden wij vermeld sedert 1655, „Vlagtwedder „hammarck" (de gewone uitdrukking voor de marke) sedert 1667, „de „Vlachwedder marck" sedert 1676, „de gemeene buinnarck" sedert 1716, „het (gemeen) bourevelt" sedert 1729, „de (gemeene Vlagtwedder) boure„gront" sedert 1731, „de Coeter esch"in 1734, „de buirschap" sedert 1765, „de Oosteresch" sedert 1771, „de boerveenen" in 1773, een „bnurrichter „des ronden loegs Vlagtwedde" optredende voor „de respective buurschap- en markgeregtigden van Vlagtwedde" in 1789.
Ook in de marke van Vlagtwedde was de beteekenis van alle waardeelen niet dezelfde. Terzijde latend omschrijvingen als „seeckere mollen „waer over Vlagtwedder hammarck, met alle desselves rechten en gerech„ticheden ende dependentiën van dien, nabuirlicke waeren gelijck" (1675), vermeld ik: „seecker mollen waers over Vlagtwedder hammarck, „te heijde en weijde, gelijck ander waeren aldaer worden gebruickt, met „alle sijn annexen ende gerechticheidt" (1678); — „seeckere mollen waers „over Vlaghtwedder hammerck, te veen ende te velde, andere nabuir mol„lens aldaer gelijck" (1707), een „schatvrij mollen waeres over Vlagtwed-
GESCHTEDKUNDIGE ATLAS
9



130
„der hamrik, te veen en te velde, en in alle andere vrijheeden en geregtig„heeden andere mollen waares aldaar gelijk" (1766), enz.; — „soodane „mollen waers over Vlachtwedder hammarck, te heide en weijde, te veen
„en te velde, scoals door dusver is gepossideert en gebruickt" (1716),
„seeckere mollen waers over Vlachtwedder hammarck, te heijde en
„weijde, te veen en te velde, sooals van het Boejnge-erve heeft gekoft"
„(1717) -); „een mollen waares over Vlagtwedder hamrik, te veen en te „velde, te heijde en te weijde, te swijg en te top" (1782); „twee mollen „waeren over Vlachtwedder hammarcke, te heide en te weide, te veen en „te velde, te top en swijgh, voorts soo en in dier, vougen andere waeren „enichsints aldaer konnen werden verdediget" (1677), „seecker mollen „waers over Vlagtwedder hammarck, te heijdde ende te weijdde, te veen „ende te velde, te water ende te lande, te top ende te swijch, gelijck andere „waeren aldaer worden gebruickt" (1667).
Ook te Vlagtwedde kwam het voor, dat de verkooper zich bij den verkoop van een (deel van een) waardeel een of ander terugbehield. Zoo in 1752: „exemt 't veen, 't geen reets onder die van Vlagtwedder hammark „is verdeelt"; — in 1768: „behalven in het veen, 't geen zo tot deese „waare zal behooren, is gespecificeert te zijn 5 akkeren, gelegen tusschen „de Vlagtwedder vennen en de Boertange, waarvan twee door...., twee „door.... en een door worden gebruikt".
Daarnaast worden bepaalde tot het waardeel behoorende zaken (speciaal veen) uitdrukkelijk genoemds „en in spetie met de vijf akkeren veen „volgens de verdeeling, in de buirschap gedaan, daartoe behoorende" (1765), „waaronder mede behooren vier akkeren veen en twee akkeren „in de eerste ommeslag tusschen de Vennen en de Stobben" (1768), enz.
„Het halve jaar-schatting" bedroeg in de marke van Vlagtwedde, voor zoover het waardeel niet „schatvrij" was, per „mollen waer" 1 stuiver (1804, '05); de helft van hetgeen werd gevorderd van „een akker bouw„land groot pl. min. drie mudden inzaads" (1804).
Van markescheiding hooren wij het eerst in 1707. Dan wordt overgedragen „seeckere mollen waers over Vlaght wedder hammerck, te veen ende „te velde, andere nabuir mollens aldaer gelijck,.... alsmede het diel „nieuw toegemaeckte ende verdielde boeckweijten-veen, naest nae de „Vlaghtwedder Vennen." Waarschijnlijk heeft deniarkescheiding, waarop de zoo straks aangehaalde acte d. d. 1752 doelde, later plaats gehad De markescheiding, vermeld in de zooeven genoemde acte d. d. 1765, betrof wellicht „de eerste ommeslag tusschen de Vennen en de Stobben", genoemd in de acte d. d. 1768. Ook een acte d. d. 1771 noemt dien „eersten „ommeslag". Omstreeks dezen tijd heeft vermoedelijk meer dan eens eene verdeeling der venen plaats gehad; althans een acte d. d 1773spreekt van 2 akkers veen „gelegen .... in de eerste ommeslag der boerveenen" en een
') Hier blijkt dus het waardeel los te zijn van het erf, waaraan het was verbonden.



131
derden akker „gelegen in de derde ommeslag". Uit het najaar van 1789 (25 Nov. en 1 Dec.) dagteekenen eenige acten, waarbij gevolmachtigden der markegenootén gronden bij het Veldhuis, bij de Ruiten A, bij den Vlagtwedder windkorenmolen en „een stuk boereveld digt bij Vlagtwedde „naast an des kopers kamp, de Swartekamp genaamd," overdragen aan particulieren. Toch was toen de marke nog niet volledig gescheiden; want dit stuk „boereveld" grensde „an de drie andere kanten an boeregrond".
De marke van Vlagtwedde was geheel gescheiden vóór 1878 (zie bladz. 124-125).
De marke van Ellersinghuizen.
De marke van Ellersinghuizen omvatte dat deel van de kadastrale sectie B (Vlagtwedde), dat niet tot de marke van Vlagtwedde behoorde. Wij hebben dus alleen hare zuidgrens, tegen de marke van Weende, aan te wijzen. Deze liep volgens het kadaster van den ruimsten kronkel in de Ruiten A, ten zuidwesten van de Veldhuizer esch, in gebogen richting ten zuiden van de Doene esch tot een weinig noordoost van den weg van Sellingen naar Vlagtwedde. Vandaar gaat de grens in zuidwestelijke richting, ten zuiden van het EUersinghuizer veld en Harpel, en ten noorden van Liefstinks broek en den Molenkamp tot de sloot van Karei Schenck, die zij even ten zuiden van het, onder Onstwedde in de Plaaster gelegen, Blekslage ontmoette. Het meest zuidelijk deel dezer grens volgt den Weender weg. Onze gegevens uit oude acten verzetten zich niet tegen het aannemen van deze kadastrale grens als markegrens. Uit den aard der zaak worden ons geen namen genoemd in het veld, of het ten zuiden gelegen Weender veld, die licht kunnen ontsteken.
Deze marke behoort tot het kerspel Vlagtwedde. Dit blijkt uit acten d. A 4 Febr. 1713, waarbij Claes Aijssingh, „kerkvoogd tot Vlagtwedde „en erfgeseten tot EUersinghuisen" *) land overdraagt, en d. d. 25 Mei 1804, welke land vermeldt „gelegen te Eldersinghuizen onder 't karspel „Vlagtwedde". Deze gegevens stemmen overeen met het kadaster, dat Ellersinghuizen plaatst in de gemeente (= kerspel) Vlagtwedde. Het is dus een abuis, als een acte A d. 1 Juni 1670 een overdracht van „seecker molden waers over Onstwedder hammarck" vermeldt aan Boelman Eelsinck c.u. „erfgesetene tot Ellersinghuisen onder de klockenslach Onstwedde".
In de weinige acten, die ons voor Ellersinghuizen ten dienste staan, wordt herhaaldelijk gesproken van waren over het Eldersingboer-hammerik, in verschillende spelling, (30 Mei 1751, 14 Maart 1763, 23 Nov. 1773, 24 Maart 1783), en van een akker bouwland „gelegen op de Elder„singboer Hem bij Vlagtwedde" (19 Jan. en 9 Febr. 1765); dit laatste heet thans den Hem.
Naast de karakteriseering van waren als in alles andere nabuur waaren
*) Zeker wel op de boereplaats c. a., „het Aeijsingh genaamt, staande en geleegen te „Eldersinghuizen" (1751).



132
„aldaar gelijk" (1751, '63), vinden wij vermeld „mollen waares te
„veen, te velde etc." (1783), en „mollen waares te heide en te weidè, te „veen en te velde en in het holt, in alles andere mollen waares aldaar ge„lijk" (1773). De boereplaats c. a. „het Aeijsingh genaamt" wordt in de acte van overdracht omschreven als: „bestaande voornamelijk in de „groote behuizinge, schuure, bakhuis, hoven en tuinen, plus minus ses en „dertig mudde bouwland, plus minus dertig deimatten meedland, neegen „waren over het Eldersingboer-hammerik en tien waaren in het boere„holt aldaar, in alles andere nabuur waaren aldaar gelijk".
De marke van Ellersinghuizen was geheel gescheiden vóór 1878 (zie bladz. 124-125).
De marke van Weende.
Acten van overdracht noemen „Eemsinge-erve, soo als datselve tot „Weende onder den klockenslach Vlachwedde is gelegen" (1686), en Remke Wibelingh „woonachtig tot Weende onder den klockenslag „Vlachtwedde" (1717).
Weende was eene marke, want in 1763 wordt gesproken van „een be„huisinge en tuin daaran, beswet van rondsomme an gemeene boere„grond, en een tuin bij het huis van Engel Okkes, mede als voren beswet, „en een camp lands gelegen tusschen Weende en EUersinghuisen, bezwet „ten O. aan de heereweg, ten Z. an de nutweg, en ten N. an gemeen Ween„der boereveld".
Of in vroeger tijden misschien eenige samenhang met Ellersinghuizen heeft bestaan? De zooeven genoemde acte van overdracht laat na het medegedeelde volgen: „en een mollen waares over Eldersmgbinr-hamrik". Natuurlijk is men geneigd dit waardeel te verbinden aan een der medeovergedragen goederen, het huis c. a. of den kamp land. Deze lagen in Weende. Heeft de bedoelde samenhang bestaan, dan zou daaruit volgen, dat de marken van Ellersinghuizen en Weende oorspronkelijk één zijn geweest; na de splitsing kan dan het huis of de kamp te Weende nog rechten op de marke van Ellersinghuizen hebben behouden. Ik durf, uit gebrek aan gegevens, geen oplossing geven; vooral, omdat ons reeds een paar malen bleek van overdracht van waren zonder hét erf, waaraan zij waren verbonden; de mogelijkheid is dus niet uitgesloten, dat het bedoelde waardeel niet behoorde tot het in Weende gelegen huis of land, maar indertijd was losgemaakt van een perceel onder Ellersinghuizen.
Als grens van de marke van Weende meen ik te mogen aannemen: in het westen de kerspelgrens (de sloot van Karei Schenck), — in het noorden de straks genoemde grens van de marke van Ellersinghuizen, — in het noordoosten de Ruiten A, die ook de kadastrale grens vormt tusschen de secties B (Vlagtwedde) en D (Wollinghuizen) ter eene, en E (Jïpsinghuizen) ter andere zijde, — en in het zuiden de rechte scheidsloot, die in zuidwestelijke richting loopt van de Ruiten A even ten N. van den



133
Spinberg tegenover Wollmghuizen naar de genoemde sloot van Karei Schenck. Deze ligging van Weende (me* zijn Oosteresch) en Wollinghuizen (met zijn Bergakkers) ter weerszijden der Ruiten A en de ligging van het Weender veld en het Jipsinghuizer veld wijzen de genoemde grenzen aan.
De beteekenis der waren in de marke van Weende is zeer vaag; wij kennen slechts eene omschrijving „te heijde, te weijde etc.", welk laatste woord alle verder gedachte mogelijkheden vrij spel laat.
De marke van Weende was geheel gescheiden vóór 1878 (zie bladz. 124-125).
De marke van Wollinghuizen.
In acten Ad. 1659, 1718, 1775, 1803 wordt gesproken van „Teijnngh„arve tot Wollinghehuisen onder 'tklockkenslachVlachtwedde gelegen", „Wollinghehuijsen onder de clockslagh van Vlaghtwedde"; „het kluft „Wollingehuizen onder den klokkenslag des karspels Vlagtwedde", „Wollinghuizen onder het carspel Vlagtwedde".
De noordgrens besprak ik reeds bij de marke van Vlagtwedde. Als westgrens komt m.i. in aanmerking de kadastrale grens langs de Ruiten A, die ten opzichte van Weende-Wollinghuizen zeer waarschijnlijk bleek te zijn en dus ook wel voor het stukje grens Jipsmghuizen---Wol]inghuizen zal mogen worden genomen; te meer omdat niet blijkt van perceelen ten westen van de Ruiten A en daarentegen wel een perceel wordt begrensd „ten westen de rivier de Aa" (1775). Als zuidgrens meen ik mij, totdat het tegendeel blijkt, te moeten houden aan de kadastrale grens, die, even ten noorden van Plaggenborg en ten zuiden van de Nieuwe Kampen, langs een scheidsloot in zuidoostelijke richting loopt naar de Munstersche grens. In het oosten grensde de marke aan het Munstersche.
Een acte Ad. 1731 vermeldt ,,'t Bargelandt omtrent Wollinghuijsen", en eene Ad. 1751 „de Bargen"; hieronder zullen wij wel mogen verstaan de Bergakkers van thans, ten oosten van de Ruiten A, vlak ten zuiden van de door mij getrokken grens tusschen de marke van Vlagtwedde en die van Wollinghuizen in de richting van Boertange. Dezelfde acte Ad. 1751 noemt „de Wester-Hoorn"; in het westen van de marke van Wollinghuizen, zooals ik haar omlijnde, vindt men thans de Hoornakkers. Eene acte Ad. 1775, waarbij eenige perceelen worden verkocht met „een waare ower Wollingehuizer hammerik", dus blijkbaar in die marke gelegen, wordt onder het overgedragene genoemd bouwland ten zuiden van „de Strenge"; thans vindt men even ten noorden van de genoemde Hoornakkers de Strengen. Ik meen dus te mogen veronderstellen, dat de getrokken grenzen juist zijn.
Het eenige, wat omtrent de zuidgrens twijfel zou kunnen doen ontstaan, is een acte van overdracht d.d. 29 April 1735, waarin wordt gesproken van „een acker bouwland, gelegen op den Espel sijnde kooper selfs ten



134
„zuidt oosten en Buirs tot Wollinghuisen ten noordwesten beswetten". De Espel ligt tusschen Plaggenborg en Rijsdam ten oosten van de Ruiten A, bijna midden tusschen de door mij aangenomen grenzen van Wollinghuizen-Jipsmghuizen en Jipsmghuizen-Sellingen. Beduidt „Buirs" een plaatsnaam, dan zou dus de zuidgrens van Wollinghuizen veel zuidelijker moeten worden genomen, minstens ten noorden van den Espel en wellicht langs de door mij genomen grens Jipsmghnizen-SeUingen. Ik vermoed evenwel, dat „Buirs" een persoonsnaam is, en dat wij uit het feit, dat in dezelfde acte wordt overgedragen „een acker bouwlandt gelegen op de „Nordlingen in de Jipsingbuir-hem", mogen afleiden dat ook de akker op den Espel onder de marke van Jipsinghuizen was gelegen. Eenzelfde gevolgtrekking zou ik willen maken uit een acte d.d. 8 Maart 1734, waarbij worden overgedragen twee stukkenbouwlandopden Espel „sijndedekoeper „an beijde stucken an weedersijden beswettet", omdat in deze overdracht tevens begrepen wordt nog een derde stuk bouwland, gelegen in den Hem, bezwet door kooper alleen ten Z. en doorhemen andere ingezetenen van Jipsinghuizen „gesaementhjck" ten N. In dit geval spreekt alles van Jipsinghuizen: verkooper en kooper woonden daar, her derde stuk landligt in denHem, onder Jipsinghuizen1), de zwetten zijn Jipsmghuizeïs; lag de Espel niet in die marke doch onder Wollinghuizen, dan zou eenige aanduiding dezer afwijking zeker noodig en althans gewenscht zijn geweest. Nu deze achterwege bleef, schijnt mij de slotsom gerechtvaardigd, dat de Espel ook in Jipsinghuizen lag. Maar dan kan de kadastrale grens — die toch gelegd is Wollinghuizen en Jipsinghuizen gehoord — de juiste zijn. Totdat het tegendeel blijkt, meen ik dit laatste te moeten aannemen. Te meer, omdat op 23 October 1751 de markegenootén van Wollinghuizen overdragen „een stuk grondt, in de gemelte markte gelegen, van de noordkant van de koper sijn akker tot an de scheydinge van Wollinghuisen en „ Jipsenhuisen met een regte linie doorstrekkende". Deze grond moet hebben gelegen ten oosten van de Ruiten A, omdat deze westwaarts de grens vormde tusschen genoemde beide marken. Maar dan heeft Jipsinghuizen zich dus ook ten oosten van de A uitgestrekt. Meer dan onwaarschijnlijk is het, dat dit zou zijn geweest met zulk een smalle strook, als ten noorden van de marke van Sellingen overblijft, als wij de grens tusschen Wollinghuizen en Jipsinghuizen leggen ten zuiden van den Espel.
Ten slotte moet ik er de aandacht op vestigen, dat in de reeds aangehaalde acte d.d. 21 September 1751 als „gelegen bij Wollinghuizen" wordt genoemd „een mudde bouwlandt op de Rethsebrie". Mogen wij hierin verband zien met Rhede en dus dit land plaatsen bij het aan Rhede grenzend Boertange?
De „Wolhngbouer-marke" wordt genoemd in acten d.d. 1751 en '62,
de markegenootén en eigenerfden van „ Wollinghuisder hamrick" in een an-
•) Op 29 September 1751 overdracht van een halven akker bouwland, „gelegen agter ,in den Hem bij Jipsinghuisen".



135
dere acte d.d. 1751, en dit hamrik in 1775,—de „Wollingboer-essche" in 1762, — „Wollingboer-miede", „WoUmgboer-hamrick" in 1762 en '75, — „Wollingboer-veen" in 1762, — de „Boerebrink", de „Boeregooren" en het „Boereveldt" in 1775.
De omschrijving der waardeelen leert ons, dat men in deze marke overdroeg : „een waare te heijde en te weijde, te veen en te Velde, te swijg
„en te top, andere nabuirige waaren gelijk" (1775), — een „volle waare „over Wollingboer-hamrik, nabuir waren gelijk, de geregtigheid van twee „waren in het Wollingboer-veen zo onder als over de dijk, nog de geregtig„heid om twee koeijen te weiden op de Wollingboer-marke, boven de geregtigheid van de waare" (1762), — „een waare over Wollingbuir-ham„mark, nabuir waaren gelijk, exempt het veen" (1751), — een volle waare „over Wollingbouer-marke, nabuir waeren gelijk; nogh daerenboven „tveen van verkopers eene waare" (1751); — terwijl een plaats en erf „tot „Wollinhuizen, bestaande in een behuizing en schuure, appelhov én hof „om 't huis.... van drie tuinen en van al 't bouwland, leggende in 't ge„heel voor 22 mudden inzaads in verscheiden akkeren, — en van plus mi„nus elv dagwerk miedeland, in verscheiden stukken en deelen te Wol„linghuizen om 't loeg toe gelegen — en van plus minus vijf vierendeel „deimpt miedeland, in het Wedder meer gelegen", werd verkocht met „vier waaren over Wollingboer-hamrik, andere waren aldaar in alles gelijk, „behalven in 't veen, alwaar deze plaats maar voor drie waaren geregtigt ",is" (1799).
De marke van Wollinghuizen was geheel gescheiden vóór 1878 (zie bladz. 124-125).
De marke van Jipsinghuizen.
Omtrent de begrenzing der marke van Jipsinghuizen, de zuidelijkste in het kerspel van Vlagtwedde, behoeft na het reeds medegedeelde niet veel te worden gezegd. De grenzen vielen in het oosten, zuiden en westen samen met die van het kerspel Vlagtwedde, in het noorden paalde de marke aan die van Weende en van Wollinghuizen.
Dat de zuidgrens aan de oostzijde wel ongeveer te goeder plaatse is getrokken, blijkt uit acten dd. 1733, '42 en 1804, waarin overgedragen worden: „een acker bouwlant.... gelegen tot Jipsinghuisen op Hane„kamp, zwettende.... de heereweg ten N. O. en agter het Hanekamps„veld ten Z.W.", — „seker mudde landts, geleegen op Hanecampe onder „Jipsenhuisen", — en een akker bouwland, „gelegen op de zogenaamde „Hankamp bij Jipsinghuizen". De Hankamps-esch ligt ten N. der aangenomen scheiding, het Hankampsveld ten zuiden ervan; het eerstgenoemde stuk land is blijkbaar te zoeken in den driehoek, waarvan de scheiding de basis en de weg van Sellingen naar Jipsinghuizen een der opstaande zijden is.
In acten d.d 2 Augustus 1684 en 12 October 1803 wordt gesproken van



136
jjipskghuisen onder het klocketaslach Vlachtwedde", „Jipsmghuizen „onder het karspel "Vlagtwedde". Vast staat dus, dat deze marke deel uitmaakte van Vlagtwedde en niet van het aangrenzende kerspel Sellingen.
„Jispingbuir-hem" wordt vermeldt in 1735, „Jipsingbuir-hammarck"in 1737, '51 en '80, „de Olde Goorderondtom gelegen in buitgrondt" in 1739, „de gemeene boureweg" en ,,'t bourevelt" in 1746, „Jipsenbuirder markte" in 1751.
Ds waardeelen golden „te heijde en te weijde, naebuir mollen waeren ge„lijck" (1737); bij de boereplaats ca. het Brouwers werden in 1780 overgedragen: „plusminus 14 dagwerken miedland, vier mollen waares over „Jipsmgboer-hammerik, te heijde, te weijde, te swijg en te top, andere na„buir mollen waares aldaar in alles gelijck". Doch de waren moeten soms ook zich hebben uitgestrekt óver het veen en het broek: „verkopers waare
„ andere nabuir waaren gelijk, exemt het verdeelde veen" (1751),
„een halve waar ander waaren gelijk, uitbesondert in het Elleren-
„broek, dat erof verkogt is, en het verhuirde veen, solang het uitgeboek„weytet is" (1751).
Tot de marke van Jipsinghuizen heeft ook behoord de streek ten zuiden van de Onstwedder Mussel, welke op het kadastrale minuutplan staat aangegeven als Jipsinghuizer Boere-Mussel en op de stafkaart als JipsingboerMussel. Hoe deze oudtijds was begrensd, weet ik niet; thans wordt zij in het noorden en westen door een weg gescheiden van de Onstwedder Mussel; de zuidgrens loopt vermoedelijk eerst langs de Drentsche grens van den Zandberg tot den Schaapsberg en verder in een rechte üjn zuidoostelijk door in de richting van de grens Laude-ter Haar, voorbij de Slegge Kampen, dan noordoost- en noordwestwaarts om deze heen tot den Schaalberger weg en langs dezen westwaarts tot de sloot, die in noordelijke richting gaat en een vervolg vindt in de sloot van Karei Schenck. Hoe de Jipsinghuizers aan dit stuk van de Mussel zijn gekomen, is mij on-bekend. Zou het vermoeden juist zijn, dat Onstwedde en Vlagtwedde, die in de late middeleeuwen de belangrijkste plaats in Wedde en Westerwolde innemen, oorspronkehjk één kerspel hebben gevormd, en heeft men daaraan deze zonderlinge aiwijking te danken? Zeker is het, dat dit terrein tot de marke van Jipsinghuizen heeft behoord: op 1 December 1750 werd verpacht „eeen zeker stuk grond, gelegen in de Jipseboure-Mussel, „genaamt de Wildernisse, zo groot en klein 't zelve reeds is afgehaakt en „begraven, zoverre de sloot tusschen de Zellingers en de Jipsenbouren is „strékkende; hebbende ten noorden de Jipsenbouren, ten oosten de Zellin„gers en Lauders, ten zuiden de Jipsinbouren, en ten westen dezelve tot „naaster zwetten".
Deze acte geeft nog tot eene opmerking aanleiding. Volgens de kadastrale kaart ligt de sectie Sellingen (F) van de gehjknamige gemeente juist zooveel te noordelijk, dat haar zuidelijkste punt aan den westkant samenvalt met de noordelijkste punt aan de oostzijde van de Jipsingboere-



137
Mussel; Sellingen en deze Mussel'begrenzen elkaar dus-niet. De sectie Laude (G) omvat dit stuk Mussel en begrenst het dus aan den oostkant geheel. Wel daarentegen is de oude omsclrrijving verklaarbaar, wanneer wij aan de marke van Sellingen toevoegen de corréspondeerende ruime helft der Boven-Mussel. Mag de juistheid der oudé acte worden vermoed, steun vindt zij in de tegenwoordige kerkelijke grens, die het bewustè stuk tot Sellingen rekent.
De markescheiding was, althans met betrekking tot de venen (en het Musselstuk), omstreeks 1750 in gang; dit blijkt uit de zoo straks en zooeven aangehaalde acten d.d. 175Fen 1750. Niet bleek mij, of zij ook over andere deelen der marke zich uitstrekte, en evenmin of zij is voortgezet.
De marke van Jipsinghuizen was geheel gescheiden vóór 1878 (zié bladz. 124-125).
DE MARKEN IN HET KERSPEL SELLINGEN.
Het kerspel Sellingen omvatte de gelijknamige gemeente en waarschijnlijk nog een stuk van de gemeente Odoorn in Drente, en wel het gedeelte dat begrensd wordt door de Groningsch-Drentsche grens ten noorden en ten oosten, den Munnikendijk ten zuiden en de Mussel A ten westen.
Over de begrenzing van Groningen tegen Drente is eeuwenlang gestreden, totdat een K. B. in 1817 de laatste beslissing bracht. Ook over het ge* deelte dat — naar ik vermoed ■— nog tot Sellingen heeft behoord doch thans in Drente ligt, tusschen Koningsraai en Mussel A. Op 2 kaarten (Th. Beckeringh, 1784, en A. D. C. de Gross, 1792) wordt de Mussel A als grens aangegeven, 't Kan zijn, dat dit gezien is van Groningsen oogpunt uit, en dus de preciese Waarde niet heeft. Trouwens, 't is de vraag, of wel steeds de vereischte nauwkeurigheid heeft voorgezeten; wie de oude kaarten ziet, moet het betwijfelen. Maar plausibel is de Mussel A als grens wel, omdat zij de eenige duidelijke grens was in die veenstreek. En te veel heeft men in het veen getobd met bakens, grensdtèenen, greBSpaleft, dan dat niet een natuurlijke grens dankbaar zal zijn aanvaard, — totdat belangen in botsing kwamen, die een andere grens gewenscht deden zijn.
De grenzen tegen de kerspelen Vlagtwedde, in het noorden, en Onstwedde, in het Westen, heb ik boven reeds bij die kerspelen besproken \ ik meen alleen nog even te moeten herinneren aan het bij Jipsinghuizen (bladz. 138) opgemerkte omtrent de Boven-Mussel.
In het kerspél Sellingen worden in de protocollen van overdracht 3 marken vermeld, van het noorden naar het zuiden: Sellingen, Laude en ter Haar. Betwijfeld mag ook Wórden, of er meer zijn geweest. Naar de namen die ons de kaart geeft, zou daarvoor alleen nog in aanmerking kunnen komen ter Borg; immers er bestaat een Borger veld en een Borger Tange, deze zouden kunnen wijzen op een boer-veld ep een boer-tange. Heeft inderdaad een marke van ter Borg bestaan, dan zou zij slechts zeer geringen



138
omvang hebben gehad; want de marke van Sellingen plaatst hare grenzen slechts weinig boven het gehucht ter Borg, dat in den min of meer driehoekigen top ligt van de kadastrale sectie Laude (G); de Lauder esch strekt zich noordwaarts van het dorp uit tusschen ter Borg en het Borger Veld; en het Lauder veld met de Lauder Beetse is slechts weinig zuidwestwaarts van ter Borg gelegen. Ter Walslage en ter Wisch, dicht bij elkander en zuidwestelijk van Laude gelegen, hebben geen namen in de buurt doen ontstaan, welke aan een marke kunnen doen denken *). Zoo schijnt alles erop te wijzen, dat inderdaad in het kerspel Sellingen niet meer dan de drie genoemde marken hebben bestaan.
Op 23 Januari 1878 berichten B. en W. van Vlagtwedde aan den commissaris des konings in Groningen, dat de laatste marke in hun gemeente in 1875 is verdeeld (vgl. Notulen Gedep. Staten 1 Febr. 1878N°. 83), Toen waren dus alle marken in het kerspel Sellingen opgeheven.
De marke van Sellingen. Als grenzen van de marke van Sellingen meen ik te mogen aannemen de grenzen der kadastrale sectie F (Sellingen) + de kleine toevoeging in de Boven-Mussel. Immers in het westen scheidt de zuidgrens dezer sectie het Sellinger veld met de Sellinger Beetse van het Lauder veld met de Lauder Beetse; het eerste heeft natuurlijk onder de marke van Sellingen, het laatste onder die van Laude behoord. In het oosten vinden wij vlak boven de zuidgrens der marke van Sellingen het Zuidveld en de Zuidesch, benamingen die ten opzichte ven Sellingen duidehjk zijn doch met betrekking tot Laude van geen beteekenis zouden zijn. De Zuidesch strekt zich bovendien uit van het dorp Sellingen af, ze is dus met geep andere plaats te verbinden. Zoo krijgen wij als zuidgrens van een punt even ten noorden van grenspaal 175 aan de Munstersche grens een lijn, die eerst lijnrecht noordwestwaarts loopt naar het Zuidveld, daarbij gekomen zich westwaarts om het veld heenbuigt, dan in ongeveer noordelijke richting gaat tusschen de Zuidesch en de Holle Beetse (ten O. van ter Borg) tot waar de zuidgrens der Vennekampen wordt bereikt, die zuidgrens in noordwestelijke richting volgt tot den weg van ter Borg naar Sellingen, zich langs dien weg (Valweg) noordwaarts wendt", om — waar deze weg zich bij de Wester kamp») noordoostwaarts naar Sellingen ombuigt—haar te verlaten en in noordwestelijke richting de Wijvebrug over de Ruiten A te bereiken. De A volgt zij, korten tijd, tot de grens van de Sellinger en Lauder velden, om dan in zuidwestehjke richting den zuidoosthoek van de OnstwedderMussel op te zoeken, waar thans de sloot van Karei Schenck noordwaarts de scheiding vormt tusschen Sellingen en Onstwedde. Vroeger zalSellingen's
') Integendeel schijnt mij de term „Wischlui-weg" voor den weg van ter Wisch in zuid. oostelijke richting tegen een marke te pleiten, markegenootén noemt men niet „lui".
*) Deze wordt in een acte d.d. 1734 als „gelegen tot Sellingen" genoemd; onze grens komt daarmede overeen.



139
grens westwaarts hebben doorgeloopen ten zuiden van de Boven-Mussel tot den Musseldijk, dien dijk en den Barlagedijk noordwaarts hebben vergezeld tot op de hoogte van de grens Jipsmghuizen-Sellingen, om dan oostwaarts die grens op te zoeken. De overige grenzen besprak ik reeds.
„Sellinger hammarck" wordt genoemd sedert 1660, „Sellinger marcke" sedert 1727, — „bouregront" in 1734, — de „Zuideresch" sedert 1660, — de „Noord-esch" sedert 1727, — de „Veltange" in 1729, — het „(gemeene) boerevelt" sedert 1729, — de „gemeene meedtlanden" in 1734, — de „bouregoorde" in 1752, — de „Beetse" in 1773,—de „Boere„miede" (ten N. van den Westerkamp) in 1784, — de „buirrichter van „Sellingen", een stuk „boereveld" bij de Zuid-esch verkoopende, in 1790.
De waardeelen, dikwijls in algemeene bewoordingen aangegeven, vinden wij herhaaldelijk omschreven als „te heijde ende weijde, gelijck an„dere waeren aldaer worden gebruickt" (1687), — „te veen en te velde, an„dere waren aldaar in alles gelijk, behalven vijf akkers over de Leijedijk en „drie akkers over de riviere de Aa (na de Beetze an)" (1772, '73); — „te „veen, te velde, te heide en te weide, aander nabuyr halve waren gelijk" (1729). Met den grond, waartoe de waardeelen behoorden, werden zij zorgvuldig gesplitst overgedragen in een acte d.d. 1660: „de Middelste „Mede, de mede in de Costers mede, veer mollen tegens de Horst, alles „mede van 't Nannes, noch anders een wederteijs uit 't Nannes, een halve „mollen waerte van 't Nannes met sijn gerechtichheidt over Sellinger „hammarck. Item een dardepart in een acker bouwlandt op de Zuider„esch, de Goord-acker genaempt.... Ten twede noch de twe andere darde„parten van voomoempte Goordt-acker, met noch een halve mollen waerts „onder sijnne gerechticheijt van 't Nannes over Sellinger hammarck". En evenzoo in eene acte Ad. 1687, waarin tevens een kerspel-recht wordt verv meld: „de gerechte sevendepart van Hillinge-hof, noch de gerichte seven„depart van twe mollen waers over Sellinger hammarck, te heijde ende „weijde .... noch de sevendepart van Hillingh begraef f enisse op 't kerck„hof". Acten AA 1727 en 1739 verbinden resp. aan l mud land V» waar over de marke, '/« waar aan Va muA
De eerste acte, waarin een waardeel zonder den grond wordt verkocht, dagt eekent van 1729.
Op markescheiding wijzen de aangehaalde acten d.d. 1772 en '73; wanneer toch een waardeel wordt overgedragen doch akkers (in het veen) worden teruggehouden, moet voorafgegaan zijn een markescheiding, waarbij het mandeelige recht van het waardeel is omgezet in akkers. Een tweede markescheiding blijkt uit de vermelde acte van verkoop door den boerrichter AA 1790.
Vóór April 1826 heeft weder eene (gedeeltelijke) markescheiding plaats gehad. Toen toch beklagen H. L. Greving c.s. te Sellingen zich bij den koning, dat zij bij „de plaats gehad hebbende verdeeling van de gemeente„gronden" geen aandeel hebben ontvangen. Gedeputeerde staten, hierin



140
gekend, winnen via den burgemeester van Vlagtwedde bericht in van de markegerechtigden, die in een uitvoerige memorie Greving's uitsluiting verdedigen1). Adressant wordt daarop verwezen naar den gewonen rechter.
Wellicht heeft men in 1851 weder een deel der marke gescheiden. Toen toch verleenen gedeputeerde staten aan de kerkvoogden van Sellingen machtiging tot verkoop van een deel der aan den predikant bij de voorgenomen verdeeling toe te scheiden „marktgronden" (Notulen Gedep. St. 4 Dec. 1851 N°. 47). Het kan echter zijn, dat de 1900 bunder, waarvan toen sprake is, den geheelen nog onverdeelden markegrond aanduiden en de scheiding eerst in 1868 geschiedde.
Bij K. B. d.d. 22 Mei 1868 N°. 47 werd goedgekeurd „het plan van ver„deeling en scheiding der Sellinger marke". Dit plan is niet ter bestemder plaatse aanwezig in het archief van gedeputeerde staten. Zonder twijfel betrof het de geheele marke, met uitzondering wellicht van perceelen, die men zou verkoopen, en van gronden en wateren, die voor den publieken dienst als gemeente-eigendom zouden blijven liggen.
De marke van Sellingen was geheel gescheiden vóór 1878 (zie blz. 140).
De marke van Laude.
De marke van Laude zal in hoofdzaak identiek zijn geweest met de kadastrale sectie Laude (G). In hoofdzaak, want daarvan moet worden uitgezonderd de Jipsingerboer-Mussel, die tot de marke van Jipsinghuizen heeft behoord. In het oosten grensde de marke aan Munster; de overige grenzen heb ik reeds besproken behalve die naar 't zuiden, waar de marke van ter Haar lag. Deze gaat volgens het kadaster even ten zuiden van den rechten hoek in de provinciale grens, tegenover den Schaapsberg, in zuidoostelijke richting ten zuiden van de Sleggé Kampen en van de Beuge Hooilanden *) en ten noorden van ter Haar tot de Ruiten A, volgt deze zuidwaarts tot westelijk van Roelage, buigt zich dan oostwaarts naar Roelage, laat dit links liggen om de grens der Ruige Lage en. der Ruige Lage Stukken (rechts) zuidoostwaarts te volgen tot de Olden sloot, en ber reikt langs deze eerst zuidwaarts en dan met een bocht in zuidoostelijke richting de Munstersche grens.
Als gelegen in het kerspel Sellingen wordt Laude vermeld o.a. in acten
l) Dit bericht bevestigt, dat marken alleen zijn te zoeken in Wedde, Onstwedde, Vlagtwedde en Sellingen. „Gelijk over gansch Westerwolde by de dorpen Onstwedde, Vlagt„ wedde en Wedde en gelyk ook in Drenthe en het naburige Munsterland overal nagenoeg „plaats heeft — zoo ook is het gelegen met de gronden bij het dorp Sellingen. Deze gron„den.... worden.... van oudsher verstaan als uit te maken de marke of markt van het „dorp of van het gehucht, rondom hetwelk die gronden gevonden worden" (in § 2). Verder vernemen wij, dat over de marke van Vlagtwedde 100, over die van Sellingen 23 waren van Oudsher liggen (In § 2), — „dat hij, die 4 waren heeft, aangemerkt wordt als te bezit„ten een volle boerenplaats of erve en dat degene, die slechts 2 waren bezit, wordt aange„merkt als halve of als keuterboer" (in § 3), — en dat by predikantsvacature het recht van stemming toekomt aan „den vollen boer" van 4 waren (in § 4).
*) Bij deze kampen en hooilanden met een gebroken lijn.



141
d.d. 1710 en 1753: „Louwde onder den klockenslach Sellingen", „Loude „in 't carspel van Sellingen".
Het „meentlandt by Louwder Broeck" wordt genoemd in 165S, — „Louwder marck" (de gewone aanduiding) sedert 1655, — „Louwder „hammarck" sedert 1670, — „de gemeene buirgrond" in 1735.
De waardeelen worden omschreven als: „te veen en te velde, andere nai,buuren gelijk" (1783), — „te heijde en te weijdeetc." (1795), —„te veen ,en te velde, te heide en te weide, andere nabuir volle waren aldaar gelijk" (1772, '74), — „te heijde, te weijde, te veen en te velde, maarniet „door de holte, verders andere nabuiren waren gelijk" (1753), — „te veen "en te velde, te bosch ende te broeck" (1706). Een acte d.A 1670 specificeert aldus: „seecker mollen waers over Louwder-hammarck van 2 peer„den, 4 koeijen, tijn guste beesten weijde, voorts alle ander gerechticheit „daertoe behoorende".
Of deze laatste acte, waarin ook bouwland, doch na het waardeel, wordt genoemd, reeds wijst op afscheiding van het waardeel van den grond, weet ik niet; als in 1706 alleen een waardeel wordt verkocht, is het zeker het geval.
Reeds oud zijn onze gegevens voor de scheiding der marke. Als op 25 Januari 1655 wordt overgedragen „seeckere begravene camp meentlandt
„by Louwder Broeck, daeran gedachte broeck ten oosten ende
„Louwder marck ten westen beswettet sijn", is hieraan natuurlijk een markescheiding voorafgegaan.
Bij K.B. dd 21 Aug. 1850 N°. 41 werd goedgekeurd „het plan tot veri „deeling der marke Laude". Sedert zal dus de marke opgehouden hebben te bestaan. Zij was geheel gescheiden vóór 1878 (zie bladz. 140)1).
De marke van ter Haar. De marke van ter Haar heeft ingenomen het zuidehjk deel der gemeente Vlagtwedde. Hare grenzen behoeven geen nadere aanduiding, zij worden gedekt door de provinciale (gedeeltelijk rijks-)grens, door de beschreven scheiding tegenover de marke van Laude, door de zuidgrens van de Jipsingerboer-Mussel en het stukje zuidgrens van Omersberg tot waar de Mussel A de grens der provincie Groningen overschrijdt; en loopt verder jEuidwaarts langs de Mussel A tot den Munnekendijk, om dezen oostwaarts volgend weer op de provinciale grens terug te komen. Zij beslaat dus de kadastrale sectie H (Klooster) en ten westen daarvan de streek tusschen de Koningsraai en de Mussel A.
-) Naar aanleiding van een verzoek van de grondeigenaren en ingelanden in het 8ste onderdeel van het waterschap Westerwolde aan den minister van waterstaat, om weer in het bezit te mogen geraken van het plan van verdeeling der marke van Laude met de kaarten, berichtten gedeputeerde staten den minister op 13 Maart 1896, dat het plan en de kaarten niet meer aanwezig waren in het archief der gemeente Vlagtwedde; adressanten konden; zich echter vervoegen tot den notaris J. J. Offerhaus te Winschoten, te wiens kantore de minute der acte met de daarbij behoorende kaart moest berusten.



142
Acten dd. 1689 en 1753 noemen ter Haar in het kerspel Sellingen: „ter „Haar onder den klockenslagh van Sellingen'', „ter Haar in 't caspel van „Sellingen".
Slechts één acte doet ons deze marke kennen. Op 16 Februari 1798 wordt overgedragen een huis, schuur eaz., en „de derdepart van de ros„molen aldaar (n.1. te ter Haar), seventien mudde inzaads bouwland op „de essche, eenige stukken bouwland in de zogenaamde Oude Miede en „Brille, en een stuk miedeland, plus minus dertig dagwerk hooijland in „het hamrik of geregtigheid van ter Haar, een sesdepart van alle de veenen, als onder het regt van het ter Haarsche hamrik behoren, een vierde „part van al het hout aldaar".
De marke van ter Haar was geheel gescheiden vóór 1878 (zie blz. 140).
DE MARKEN IN WOLT.
Ten zuiden, oosten en zuidoosten van het stadsgebied van Groningen bevindt zich een streek, in later tijd betiteld als „het Gorecht", in de middeleeuwen als „Wolt ende Ghoe". De latere eenheid is dus een samensmelting van een tweeheid: oudtijds waren er twee districten „Wolt" en „Ghoe", de beboschte streek en het vlakke land
De grens tusschen deze twee districten is vroeger overtuigend aangetoond '); ik kan mij dus bepalen door haar hier in een paar woorden weer te geven. Wolt omvatte Noordlaren en Haren; Ghoe daarentegen Noorddijk, Middelbert, Engelbert en Westerbroek. Ten zuidoosten van Ghoe vond men de, voornamelijk uit veen bestaande, kerspelen Kropswolde en Wolfsberge, dat ten zuiden van het Mid- of Zuidlaarder meer grensde aan Drente en daarvan — evenals de andere plaatsen in Groningen langs de Drentsche grens—door lage landen en venen was gescheiden. Ten noorden eryan lag in den noordtop van het oude Drente de stad Groningen.
Ghoe behoorde niet tot het oude Drente, evenmin Kropswolde en Wolfsberge. Willen wij een markenkaart teekenen, dan valt dus te vermoeden, dat wij ons kunnen beperken tot (het Drentsche) Wolt (Noordlaren en Haren) en de stad Groningen.
Wat de oude gegevens ons leeren, stemt hiermede geheel overeen: wij vinden nimmer van marken gesproken met betrekking tot Noorddijk, Middelbert, Engelbert, Westerbroek, Kropswolde en Wolfsberge. Wij kunnen dus met grond veronderstellen, dat zij in dit niet-Drentsche grondgebied ook niet hebben bestaan.
Toch hebben de genoemde kerspelen, en althans eenige hunner, een onderverdeeling gekend Westerbroek was verdeeld in een noorder- en een zuiderkluft: het gericht van Selwerd behandelde op 1 Nov. 1611 een
*) H- Gosses, De bisschoppen van Utrecht, het Domkapittel en de Groninger prefect in Bijdr. v. vaderl. geschied, en oudheidk. 1908, blz. 106, 107.



143
geschil tusschen Bronne Syabbens en „de van de zueder-cfofft thoe „Westerbroecke" over geldelijke aangelegenheden, op 1 Mei 1612 was partij voor hetzelfde gericht „Bronne Zijabbens, schatboerder over de „zueder-clufft thoe Westerbroecke". Tegenover deze zuiderkluft stond natuurlijk een noorderkluft. Onderdistricten, die blijken te hebben gediend voor de belastinginning, en zeker ook nog voor andere administratieve doeleinden; geboren waarschijnlijk uit waterstaatsbehoeften en geen gelijkenis vertoonend met eene marke.
Eene zelfde verdeeling ontmoeten wij in Kropswolde. In 1637 wordt daar gesproken van hoogvenen ca. „in de Suider-klufft van Kropswolde, „streckende ten westen in 't meer (wel het Zuidlaarder meer *)) ende ten „oosten nae Muntendam toe" *). In 1678 worden daar verkocht ;,lande» ,jijen tot Cropswold gelegen, sterck 14 roeden breedt, .... bestaende in „hoij- en weijdelandt in de Kerckhoofster-kluft, hebbende .... de „Woltwech ten oosten .... ende Waessinge wolt ten westen ter naesfer „swetten". Wellicht bestond dus Kropswolde uit 3 deelen: Foxhol („Fox„hol onder de klokkeslag van Cropswolde", 1742), de Kerkhoofster-kluft en de Zuider-kluft. Ook hier blijkt uit geene acte, dat er een markeverband in dit kerspel zou hebben bestaan.
Het onderzoek bracht geen kluften aan 't licht in Noorddijk, Middelbert en Engelbert. Dat zij daar niet hebben bestaan, mag ik niet beweren, omdat eene dergelijke conclusie eerst zou zijn te trekken na een volledig onderzoek. Maar ik meen wel te mogen wijzen op het feit, dat Ghoe blijkbaar uit minstens 3 deelen heeft bestaan en daarin eene verklaring van dit verschil zou zijn te vinden. Middelbert ingesloten door Noordelijk ten noorden en Engelbert ten zuiden. Westerbroék (met Kropswolde en Wolfsberge) ten westen van Noord- en Zuidbroék, doch ten zuiden van Engelbert en dus niet benoemd met het oog op zijn noordelijken buurman. Blijkbaar zijn bier dus ten minste 2 complexen van kerspelen. Kropswolde wordt in 1332 afzonderlijk genoemd naast Ghoe („de Crepeswolde et de „Gho"); misschien dus behoorde dit niet bij het tweede complex. Deze kerspelen vormen dus de 3of 4 groepen. Noorddijk, Middelbert en Engelbert, — Westerbroek, — Kropswolde — en Wolfsberge »), waarvan de voorlaatste met Westerbroek één groep kan hebben gevormd. Tegenover deze 3 a 4 complexen staan Noordlaren en Haren, die beide eene verdeeling in marken hebben gehad. Westerbroek en Kropswolde hebben nog kluften gekend. In het complex ten noorden daarvan worden geen kluften genoemd; het was een verzamelingetje op zichzelf.
*) Er worden in andere acten ook perceelen genoemd ten oosten van het Boelemeer in Kropswolde.
*) De grens tusschen Kropswolde en Wolfsberge is dus wel te zoeken op de hoogte van het Zuidlaarder meer.
3) Wolfsberge is gesproten uit het kerspel Noordlaren en zal dus daarmede oudtijds tot dezelfde groep hebben behoord; vandaar dat de acte d.d. 1332 alleen spreekt van Kropswolde naastGhoe en dusWolfsbergerekenttotThrentawalde.Laterverdwijntdatverband.



144
Resten *mj dus te bespreken Noordlaren en Haren ('t Wolt) en de stad Groningen.
Voor de stad heeft men vroeger ijverig zijn best gedaan om net bewijs te leveren, dat zij uit een marke zou zijn geboren l). De term „hamrik" speelde daarbij een groote, wel de grootste, rol. Nu wees ik boven er reeds op, dat in het noorden en oosten onzer provincie, waar zeer zeker geen marken hebben bestaan, de term „hamrik" inheemsen is; hij wordt gebruikt ter aanwijzing van een soort waterschap en heeft dus in deze streken niets uit te staan met een marke. Een ander argument, ontleend aan 't voorkomen van den term „marke", heeft geen afdoende waarde, omdat wij weten, dat „marke" eenvoudig „grens" en „omgrensd gebied" kan beteekenen, en het op de plaatsen, waar het ten opzichte der stad wordt gebruikt, deze primaire aanduiding kan willen. Ook is gewezen op de aanwezigheid van een „buermande", maar ook dit woord brengt de zaak niet veel verder, omdat het niets anders aanwijst dan wat wij met een term van onze dagen als gemeente-eigendom betitelen; zulk een eigendom bewijst nog niet afdoende", dat Groningen een marke heeft gehad, en zeer zeker niet, dat het uit een marke zou zijn ontstaan. Even weinig grond is voor zulk een onderstelling te putten uit het feit, dat het stedelijk bestuur deelen vervreemdde „de communitate civium", dus stedelijk eigendom. Een afdoend bewijs, als b.v. 't noemen van een waardeel te heide en te weide, is ons niet overgeleverd Zoo meen ik de stad-zelf te kunnen uitsluiten bij de bespreking der marken. Een blik op de kaart doet duidelijk zien, dat de hamrikken waterschapjes vormden; het Westertadsharnriks wel voornamelijk met het oog op den waterafvoer der Drentsche A, het Oosterstadshamrik ten behoeve van den waterafvoer der Hunse.
In verband met dit een en ander sprak ik in het hoofd dezer paragraaf kortheidshalve van de marken in Wolt.
DE MARKEN IN HET KERSPEL NOORDLAREN.
Tusschen Noord- en Midlaren heeft een groote connexiteit bestaan, in de middeleeuwen en tijdens de Republiek. In die mate, dat wij bereid zouden zijn Midlaren in te deelen bij het kerspel Noordlaren, wanneer niet nog sterker argumenten ons verplichtten daarvan af te zien.
In 1323 keuren de Drentsche buren („cives") van Noordlaren, Haren en Eelde en de gezamenlijke kerspelheden („universi parochiales") van Noorddijk, Middelbert, Engelbert, Westerbroek, Kropswolde en Wolfsberge — behoorend onder den nieuwen waterloop bij Schilligeham — goed een overeenkomst, tusschen het klooster te Essen en het Winsumer zijlvest terzake gesloten, en stellen jdj zich daarvoor borg2). De borgen namens
*) Weerlegd door I. H. Gosses, Stadsbezit in grond'en water gedurende de middeleeuwen, Dissertatie Leiden, 1903, bladz. 53—56, 65—66.
*) In 1332 is er een dergelijke overeenkomst, waarin Midlaren is betrokken; maar dan worden in den aanhef niet uitsluitend de betrokken kerspelen genoemd, doch de onder-districten van Haren en Wolfsberge opgesomd naast die plaatsen en Midlaren naastNoordlaren.



145
de genoemde plaatsen worden opgesomd en blijken te zijn personen uit Eelde en 't daaronder gelegen Yde, uit Noordlaren, Glimmen en Midlaren, uit Haren, Onnen, Hemmerwold (Hemmen) met den Hoorn, de Dilgt, uit Helpman, uit Wolfsberge en 't daaronder gelegen Everswold, uit Kropswolde, Westerbroek, Noorddijk, Middelbert en Engelbert-. Zuidlaren, waaronder thans Midlaren ressorteert, wordt niet als belangen deelhebbend genoemd De borg uit Midlaren schijnt dus Noordlaren te vertegenwoordigen. Wij zijndus geneigd, Midlaren — evenals Glimmen — in te deelen onder Noordlaren.
In 1600 verpacht het landschap Drente aan Harmen Harekens 2 erven te Midlaren en te Gummen. Dit laatste lag onder Noordlaren. Ook hier dus weder connesdteit.
En op 1 October 1664 wordt een groote verzameling perceelen verkocht, die gelegen zijn in Noord- en Midlaren en waaraan waardeelen in die beide marken zijn verbonden.
Hiertegenover staat echter, dat bij de vastlegging der provinciale grenzen Midlaren is gerekend tot Zuidlaren in Drente. Dit zou zeker niet zijn geschied, indien Midlaren deel uitmaakte van het kerspel Noordlaren> dat van oudsher tot Groningen werd gerekend Het sterkste tegenargument, aan de acte d.d. 1323 te ontleenen, kan ook aan ernstige bedenking worden onderworpen. De zaak betrof toen den waterafvoer. Daarbij kan Midlaren belang hebben gehad, terwijl Zuidlaren zelf er niet in was betrokken en het kerspel daarom niet werd genoemd. Het optreden van Midlaren geschiedde dus niet als marke, maar wel als waterschap je. Vandaar dat de naam Zuidlaren ontbreekt onder de belanghebbenden en Midlaren zich wel verbindt om mede te werken aan de richtige naleving der overeenkomst. Vandaar ook, dat in dergelijke aangelegenheden gedurig Helpman optreedt zonder Groningen.
De grenzen van het kerspel Noordlaren zijn zuid- en westwaarts de provinciale grenzen. Een weinig ten noorden van Meerwijk (het voormalige erf te Midlaren van bovengenoemde Harekens) gaat de lijn in zuidwestelijke richting langs de noordgrens der Huisakkers tot het Punterdiep (de Drentsche A); zij volgt dit (noordelijker de Oude A geheeten) noordwestwaarts tot de Eelder Schipsloot bij Paterswolde. Dan gaat de grens noordoostelijk langs die sloot tot het Hoornsche diep, gaat langs dit diep in zuidoostelij ke richting tot even ten zuiden van Voorveld, slaat dan oostelijk af langs het Maar tot aan de Boerlaan, wendt zich weder over korten afstand zuidoostwaarts om daarna in oostelijke richting haar loop te vervolgen tot aan den heereweg van Noordlaren naar Haren. Dezen weg snijdt zij, en loopt dan zuidoostelijk op eenigen afstand ten oosten van dien weg tot den Waterdijk, dien zij noordoostwaarts volgt tot de Hunse (Oostermoersche vaart); Deze begeleidt zij stroomop tot het Zuidlaardermeer. De noordgrens (tusschen de Oude A en de Hunse) is tevens zuidgrens van Haren.
GESCHIEDKUNDIGE ATLAS -0



146
Deze omlijning van het kerspel Noordlareh ontleende ik aan gegevens, voor enkele jaren aan den secretaris van het provinciaal kerkbestuur -) verstrekt door de predikanten van Noordlaren en Haren en in het vorige jaar aan mij door den predikant en het hoofd der school in laatstgenoemde plaats. Zij bleek geheel overeen te stemmen met de kadastrale kaarten (het kerspel Noordlaren komt overeen met de secties E, F en H der gemeente Haren). Deze overeenstemming pleit voor hare juistheid. Ook: de Waterdijk scheidt de Noordlaarder made (Z.) van den Onner polder (N.) (Onnen ligt onder Haren); — de grertshjn tusschen den Waterdijk en Harendermolen scheidt de Glimmer esch (Z.) van de Onner esch (N.); — ten oosten van de Drentsche A liggen de Wolddeelen, welke herhaaldelijk worden beschreven als gelegen onder Haren, en ten westen van de A ligt de Glimmer polder.
De marke van Noordlaren.
De marke van Noordlaren moet hebben bestaan uit de kadastrale secties E en F. De scheiding tusschen haar en de marke van Glimmen moet hebben geloopen langs de zuidoostgrens der sectie H (Glimmen). Immers zij verlaat de kerspelgrens ten zuiden van de Onner esch, bij den onder Onnen gelegen Leemweg, en gaat in zuidwestelijke richting (met een kleinen knik in 't midden) naar de Drentsche A, in 't begin de Glimmer esch noordwest- en de Kleine Pol zuidoostwaarts latende en de Drentsche A vindende even ten noorden van de Pol. De Pollen ressorteerden onder de marke van Noordlaren: „de bueren van Nortlaren hebben Reijner Roe■„leffs de Polsche marcke laten upseggen" hooren wij op 18 Januari 1612. De Glimmer esch lag uitteraard onder Glimmen. De kadastrale grens mag dus worden aangenomen als markegrens.
In 1664 blijkt in Noordlaren te liggen het wellicht, als in het Westerwoldsche, tot de meent behoorende Ossebroek (niet op de kaarten, wel een „Koebroek"); verder de „buyrbrinck", die den naam gaf aan het particuliere „Brincklandt", het „buyrveldt", het buyrlandt", de „Nord„larer essche", de „Noorderessche". Wellicht, dat ook „de Woest", waarop een toen overgedragen stuk land lag, deel heeft uitgemaakt van het meenteland.
De beteekenis der waardeelen wordt niet omschreven. Op 12 November 1659 draagt men over een huis en heemstede te Noordlaren ten noorden van de Buttfenne met een „hoffte" ten westen en een klein kampje (de Buttfenne) ten zuiden van het huis, „met noch een vierdeel waar diel „in de marck". Op 24 October 1664 een huis, hof en tuin te Noordlaren, met „een ende een halff vierendyel waardyel met noch ongeveer seven„dehalff madten hoyelandt op de ma aldaer gelegen"; verder „noch twije „vierendijel waardijel tot Noordtlaarn met noch een stuck landt, hett
*) Ten behoeve van wijlen Mr. S. Muller Hzn. te Rotterdam.



147
„Brincklandt genaampt" (tusschen het „Midtlaerer meer ten oosten, de „bnyrbrinck ten westen").
Markescheiding heeft waarschijnlijk reeds vóór 1664 plaats gehad. Onder de overgedragen perceelen tóch behoorde „een ackerjen van drye „schatt, het Uijterlaachijen genaampt, op 't buyrvelt gelegen in sijn swet„ten". Wellicht mag hieruit worden afgeleid, dat een deel van het „buyr„velt" toen onder de markegenootén was verloot.
Bij K.B. d.d. 25 Juni 1847 N°. 88 werd goedgekeurd „het „Plan van „verdeeling der markte van Noordlaren gelegen in de gemeente Haren „provincie Groningen". In die scheiding werden opgenomen alle „aan de „markte behorende gronden en water"; met uitzondering — op practische gronden — van „het zoogenaamde Noordlaar der meer benevens de „wegen en brinkgronden.... als zijnde voor geene verdeeling geschikt"» Sedert heeft dus de marke van Noordlaren opgehouden te bestaan.
De marke van Glimmen.
De grenzen der marke van Glimmen zijn in het oosten, noorden- en westen die van het kerspel Noordlaren, in het zuiden een deel van de noordgrens der marke van Noordlaren (tusschen de Onner scheiding bij den Leemweg en de Drentsche A); zij behoeven dus geen nadere bespreking. Deze marke is zoodoende identiek met de kadastrale sectie H van de gemeente Haren.
De „marcke" van Glimmen wordt genoemd in 1619; „Glimmer hamme,riek" (nu het Hemrik), ten zuiden van ,,'t maar" en zuidwestwaarts van Harender molen, en „unvorscheyden buirmarken" in 1623;— de „eygen„arffden van Glimmen" = „de gemiente" op 24 April 1613, „de gemene „marckgenoten tho Glimmen" = de „samptliche marckgenoten" op 15 Mei 1613, „die buiren van Glimmen" in 1623; — „de gemene visscherije" der markegenootén in 1613, „de visscherije" in 1619.
De beteekenis van een waardeel "wordt niet gespecificeerd, wij hooren alleen, dat daaronder is begrepen het vischrecht. Zoo wordt op 26 Mei 1623 overgedragen een huis ca. tusschen „Gummer hammerick up het
„westen . unde die buiren van Glimmen up het osten", met een stukje
„veltland so an Glimmer Nieland geswett is, noch 3 vörndel mat hollands streckende op Glimmer hoidijk, noch darto in unvorscheyden „buirmarken te water en t' lande een half vorndel waers". En in 1613 is er geschil tusschen de markegenootén van Glimmen en Sixto Aldringa, „d'welcke sick tot meermalen hadde onderstaen buten consent der „sampttlicke marckgenoten in hoer gemene visscherijen toe visschen". Het gericht van Selwerd beslist dan, dat Aldringa zich zal moeten gedragen naar zijne sententiën gewezen tusschen de markegenootén en Johan Valcke, „ten weer saecke Aldringa dem rechte genoechsam konde „bewijsen, meerder tot deselve visscherije als een ander marckgenote gerechtiget te sijn".



148
Markescheiding heeft zonder twijfel plaats gehad vóór 1623, vandaar de boven aangehaalde uitdrukking „unvorscheyden buirmar ken"; een gedeelte der marke was dus wel gescheiden.
DE MARKEN IN HET KERSPEL HAREN.
De begrenzing van het kerspel Haren levert eenige moeilijkheden opdie wij bij gebreke van de noodige kaarten en het tijdroovende van een afdoend onderzoek bij benadering moeten oplossen.
De zuidgrens, tusschen de Hunse (Oostermoersche vaart) en de Oude A valt samen met de boven besproken noordgrens van het kerspel Noordlaren. Van het punt, waar de Eelder Schipsloot de Oude A snijdt, volgt de kerspelgrens van Haren die A ongeveer noordwaarts tot bij het PatersWolder meer, gaat dan zuidwestwaarts lang den weg ten zuiden van het meer tot de Woldsloot, volgt die sloot in noordwestelijke richting tot even ten noorden van den Hoorn en even ten zuiden van de plaats, waar de Woldsloot zich westwaarts ombuigt naar den Eelderwolder hooiweg. Vandaar af gaat de grens in oostelijke richting langs den bochtigen en hoekigen Onlandschen dijk tot waar deze de Drentsche A ontmoet; volgt deze korten tijd naar het zuidoosten, om dan een weinig ten zuiden van genoemden dijk noordoostwaarts te gaan recht op de voormalige Coendersborg aan. Voordat zij deze nog slechts halverwege is genaderd, volgt zij een sloot zuidoostwaarts naar Dilgt, om even ten noordwesten van dit gehucht zich noordoostwaarts om te buigen, den weg van Helpman naar Haren te snijden, aan den oostkant van dien weg samen te vallen met den Oosterwegl) tot even ten westen van het Esser klooster, dan weder zich noordwestwaarts om te buigen ongeveer in de richting van dé Coendersborg. Ten zuidwesten van deze gekomen, loopt zij in een bochtige, licht noordoostelijke, richting naar de Oude Hunse, die zij bij Landzicht bereikt. Dan volgt zij den loop der Oude Hunse zuidoostwaarts ten westen van Uilkenham (waar het Winschot er diep met de Oude Hunse samenvalt), langs Waterhuizen tot den noordoosthoek van het kerspel Noordlaren. Het kerspel Haren besloeg dus ongeveer de kadastrale secties C, D, G, K, en I der gemeente Haren.
Een gelijk bezwaar, als de grenzen opleverden, bestaat ten opzichte van de marken, die in het kerspel Haren hebben bestaan. Een marke van Haren en een van Onnen staan vast. Maar verder?
Helpman zal hebben geressorteerd onder Groningen. In hoever zijn ingelanden gerechtigd waren in dé marke van Haren en het dus verband hield met die marke of met Dilgt, weet ik niet; daarom geef ik op de kaart de grens van Helpman aan.
Dilgt geeft den indruk, een marke te zijn geweest, maar onze gegevens zijn té luttel om met preciesheid iets omtrent deze marke te bepalen. Het
*) Dus juist ten zuiden van het huis de Kamp („predü dicti Camp, situati in Hertman", 1352).



149
komt mij echter noodig voor, toch enkele woorden aan de marke van Dilgt te wijden.
Omtrent Hemmen staat de zaak niet gunstiger, integendeel nog ongunstiger. Wij hooren hier zelfs niet van een esch, die te Hemmen zou hebben bestaan.
Essen was een klooster; de enkele huizen daarbij waren woningen van klooster-meiers. Het komt dus niet in aanmerking.
Het kadaster laat ons met betrekking tot Dilgt, Hemmen en Essen ook geheel in den steek; alle drie liggen in de sectie K (Haren). De bezittingen van het klooster zouden wij wellicht, grootendeels, terug kunnen vinden; voor ons doel is dit van geen waarde.
Zoo staan dus alleen vast de marken van Haren en Onnen.
De marke van Haren.
Boven merkte ik reeds op, dat het de vraag kon zijn, of Helpman te eeniger tijd behoord heeft tot de marke van Haren, en zegde ik de grens van Helpman toe. Al kan het zijn, dat Dilgt en Hemmen tot de marke moeten worden gerekend, het komt mij waarschijnlijk voor, dat toch den Hoorn ca daarvan moet worden uitgezonderd; als uiterste noordgrens der marke zou ik dus willen aannemen den hoekigen Onlandschen dijk tusschen de Woldsloot en de Drentsche A. Hebben ook Dilgt en Hemmen buiten de marke gestaan, dan moet de grens nog meer zuidwaarts worden verlegd, en moet ook oostwaarts een lijn worden gevonden ten zuiden van het huis te Hemmen, zeker wel tot de Oude Hunse toe. Echter: in dubiis abstineo. In het zuiden paalde aan de marke van Haren die van Ghmmen; deze scheiding besprak ik reeds. In het zuidoosten de marke van Onnen, waarvoor de kadastrale begrenzing zalmogen worden genomen; van Harendermolen verheft deze zich noordoostwaarts door het Westerveen (Onnen), tusschen het Witteveen (Haren) en Felland (Onnen), ten oosten van de onder Haren gelegen Middelhorst en den Oosterpolder (oost met betrekking tot Haren) en ten westen van de Onner en Groene polders; om plotseling met een wending oostwaarts de Oude Hunse te bereiken. De gegeven aanduidingen wijzen erop, dat deze kadastrale grens weinig van de oude markegrens kan verschillen; misschien is de lijn door het Westerveen min of meer willekeurig, als alle door veen getrokken grenzen. De marke besloot dan de kadastrale secties C en K en ten deele I.
In 1383 verkoopt Godekün van Echten „al mijn goet, woe dat gheleghen „is mit allen sinen tobehore in der marke van Haren.. •. uytghesproken „ene hofstede, die gheleghen is in den dorpe van Haren". De „Harer „mercke" wordt verder herhaaldelijk genoemd sedert 1638, — de „Hae„rer esch" of „de esch" sedert 1623, — de „Haerder Grote esch" in 1661,— de „esch op Aerberg" in 1641, — „ de burgrondt" in 1637, ,,'t buurlandt" sedert 1680, — het „burwater" in 1637, — de „Ossemercke" bij de Roode Haan in 1637, — de „Ossenbrinck" sedert 1619, — het „Harer veldt" in



150
1637,—het „mande veen" in 1661,—het „buireveen" in 1733,—de mande „Russchen"in 1637. In 1651 wordt overgedragen „een mat hoeilandes met „de visscherie daertoe behoorende, voor desen daer noeit bij gebruickt".
De marke van Onnen.
De grenzen der marke van Onnen gaf ik reeds: oostwaarts en zuidwaarts de kerspelgrens van Haren, aan de westzijde en het kleine stukje in de noordpunt de grens tegen de marke van Haren. In tegenstelling met de dorpen en gehuchten ten noorden van Haren wordt voor Onnen eene zekere zelfstandigheid erkend; een overdracht d.d. 1639 spreekt
van„eenstuck veltlands in Harer marcke gelegen, daer de Onner
„swetten ten oosten.... naest bent swettende". De marke van Onnen is dus identiek met de kadastrale secties D en G.
In 1637 hooren wij van een stuk land „het Suidervélt genaempt, daer.. „de mercke van Onnen ten oosten.... naest aengeswettet bent"; in
1667 van een kamp „de Pijperspoel genaempt, waeran demarck-
„te van Onnen ten oosten ". Blijkens het verhandelde voor het gericht van Selwerd waren op 5 October 1611 twee personen in geschil „umb het gebruik van een halve mudde landes up Onner esch gelegen, „Poppencamp genoempt". En voor het genoemde gericht treden in 1611 en ' 12 op „de ingeseten van Onnen" of „de gemeinte van Onnen".
Het zijn, zooals men ziet, zéér luttele gegevens, waarmede wij het moeten doen.
Bij K. B. d.d. 27 Mei 1852 N°. 14 werd bekrachtigd het „plan van ver„deeling der marke van Onnen", dat beoogde de „scheiding en deeling „van de markt van Onnen". Verdeeld werden het Westerveen, het Zuiderveld, het Langeakkersveen, het Hoogeveen en het Steenberger veen. Sedert heeft dus de marke van Onnen opgehouden te bestaan.
De marke van Dilgt.
Boven merkte ik reeds op, dat onze gegevens omtrent de eventueele marke van Dilgt zeer weinig uitsluitsel geven. Met juistheid kunnen wij niets omtrent haar bepalen, en hare omlijning is uit hetgeen bekend is niet aan te geven. Evenals andere min of meer nevelachtige marken komt het mij echter noodig voor, ook die van Dilgt afzonderlijk te bespreken.
Op 16 April 1337 draagt Rodulphus, zoon van Ecbertus de Tbillicte aan het klooster te Essen over „totam decimam quam habeo per distric„tum TbiUicherehesck"; er is dus een esch te Dilgt geweest. En op 1 Mei 1337 draagt een ander een tiend te Dilgt over aan die abdij „coram omni„bus civibus de Thillicte ubi predicta jacet decima", dus volgens het Drentsche recht. Dergelijke overdrachten voor de buren kwamen herhaaldelijk voor; zoo in 1438, '54, '56.
In 1454 verklaart het St. Geertruids-gasthuis te Groningen Henrick Lu„dekens soen salighe Ghebben man van Dillicht" te hebben opgenomen



151
„myt huse, mit hove, mit ix grase meer of myn in der marke ende myt „allen rechte, dat Henrick ende Ghebbe vors. hadden ende pleghen toe „bruken ende toe besitten in Dilhchter buerscap ende buermarke ghe„leghen". Deze acte wekt wel zeer sterk den indruk, dat Dilgt een marke is geweest; buurschap en buurmarke zijn daarvoor zeer gangbare termen, in Drente steeds gebruikt om de marke aan te wijzen. Maar, juist waar het licht helder kon schijnen, blij ft het duister: met al het recht, dat de vorige eigenaar placht te bezitten en te gebruiken in de buurtschap en buurmarke; een onbestemde uitdrukking en dat in een tijd, toen de grootte van een waardeel in den regel nauwkeurig werd aangegeven. Was dat recht dan geen waardeel?
Die onbestemdheid doet ons weer aarzelen, met beslistheid een marke te constateeren, als wij in een acte d.d. 1456 hooren van een stuk land „in Dilhchter marke tusschen des vorsc. convents (n .1. de abdij te „Essen) land opten essche, streckende van den buerweghe westwert an„die buermarke".
Toch geloof ik, dat wij de marke van Dilgt met gerustheid mogen aanvaarden.
Eene omlijning is er echter niet van te geven. En dit is te grooter ongerief, omdat meer dan eens Dilgt wordt verbonden met Helpman en daardoor de indruk wordt gewekt van eenigen samenhang tusschen die beide. Een samenhang begrijpelijk voor in eenzelfde kerspel gelegen marken; maar moeilijk te verstaan wanneer, zooals hier, die marken in verschillende kerspelen zijn gelegen. Tenzij — de marken-indeeling van het kerspel Groningen voorafgegaan zij aan de afsplitsing van het kerspel Haren van de moederkerk te Groningen.
Hoe het zij, het volgende staat vast. In 1437 verklaart de ambtman van Selwerd, dat voor hem kwamen „die buren van Helpman ende van „Dilchte hyrnae ghescreven", die getuigden er „an ende over" te zijn geweest, toen Hundeken als gemachtigde van zijn broeder Roloff Hundeborch,-aan het convent te Essen den stok legde van „synen olthoveden „erve to Dilchte" geheeten Hundeborchs erve, en van een erf of goed, „Eylinge-guet off erve", beide gelegen „in der buerscap van Dilch„ste" (sic). De goederen liggen beide in de buurtschap Dilgt, hoe komen dan ook buren van Helpman als getuigen bij de stoklegging te worden geroepen? Waarom worden zij zelfs in de eerste plaats genoemd? Wijst dit niet op zekeren samenhang tusschen Dilgt en Helpman ?
Een zonderling geval ook in 1438. Otto Duyswolt, Henrick de Lunsche e.a. verklaren, dat zij verkochten hun land „by der Hondeberch in Dil„lichter ende in Helpmer marken, gheheten Duyswoldes guet"; en dat H. d. L. het overdroeg „voer gueden mannen buren to Dillichte ende to „Helpman, als Bartolt Hinckens, Johan Ludikens to Helpman, Egbert „Hoytekens ende Dirck Kremer to Helpman ende ander büre genoech". Zijn de woorden juist, dan hebben dus Dilgt en Helpman iéder eene marke, was het land gelegen in de twee marken. Maar de buren ? Twee



152
worden aangewezen als in Helpman; de andere twee dus niet daar doch in Dilgt? Waarom dan die vreemde opsomming, telkens een buur uit Dilgt en een uit Helpman en waarom niet die uit Dilgt ook als zoodanig aangewezen ?
Ten slotte: in een acte d.d. 1437 is sprake van de overdracht van een stuk land „in Helpmer ende in Dilhchter hemmerke tusschen den esch „ende Potter woltma dyck"; doch de stoklegging vond plaats voor de
„bure van Helpman alze by namen "; en de verkooper behoudt
zich voor „erfliken zine buremarck in Helpmer hemmerke voirs". Was er dus slechts één marke van Dilgt-Helpman, waarin Helpman de leiding gaf ?
Men ziet het, er zijn vragen te over; wij weten veel te weinig. Vooral wij missen, zooals ik reeds zeide, eene belijning der marke; deze had ons het inzicht kunnen verduidelijken. Nu weten wij haar alleen gelegen in het kerspel Haren („in den kerspele van Haaren in der burschap toe „Dylget", 1438).
DE MARKEN IN HET KERSPEL GRONINGEN.
Het kerspel Groningen omvatte alleen de stad Groningen niet de ten zuiden daarvan gelegen voorstad Helpman, terwijl ten noorden der stad werd gevonden het klooster Selwerd. Het werd begrensd in het zuiden door het kerspel Haren, in het oosten en noorden door de Oude Hunse, het Selwerder diep en de A, en in het westen door verschillende wateren gescheiden van Hoogkerk.
H;t klooster Selwerd vormde natuurlijk geen marke; zoo blijven ons dus alleen te bespreken Helpman en Groningen.
De marke van Helpman.
Helpman neemt in meer dan een opzicht een zonderlinge plaats in. Was het een marke, en ressorteerde deze marke onder de stad Groningen ?
Wij weten, dat de term „hamrik" op een marke kan wijzen, doch dit niet behoeft te doen, omdat hij in de eerste plaats een soort waterschap aanduidt. De terminologie is trouwens in deze buurt uiterst onvast; wij vinden door het gericht van Selwerd zelfs gesproken van „het carspell „Helpman" (1613), terwijl als een paal boven water staat, dat Helpman nimmer een kerspel is geweest; men had (er is sprake van „utgeschrevenn „Schottongenn") alleen op het oog een administratief, wereldlijk, district. Hooren wij dus van „Helpmer hammerik" (1627, '68, '77), dan mogen wij niet denken aan een marke. Voor de hand ligt zelfs dien term op te vatten als waterschap; vooral waar sprake is van een „Heltmer Osterhemmerke" (1332) of „Ooster Helper hammerich", dat oostwaarts strekte tot de Hunse („het Schutendiep") (1667). Daartegenover stond natuurlijk het Wester Helper hamrik, zeker wel gelegen aan de Drentsche A (het Hoornsche diep). Voorloopers vermoedelijk van de waterschappen Euvelgunne (O.) en Helpman (W.). Aan deze waterschappen reiden zich de



153
Oost er- en Westerstadsharn rikken. Natuurlijk; een behoorlijke regeling van den waterloop en den waterafvoer was voor de stad een levenskwestie.
Wel zegt de Tegenwoordige Staat (1794 uitgekomen) van Helpman: „Aan de overzijde der Aa, in de markt van Helpen, stond ook bevorens een „nonnenklooster, die den derden regel van Franciscus volgden. Het droeg „den naam van Maria op den Hoorn, en lag digt aan de Aa, vanwaar die „stroom nog bekend is onder de benaaming van het Hoornsche diep; „tenzij dat en stroom en klooster die hadden van het land zelve, dat als „een smalle opstrekkende streek lands in vroege stukken bekend staat „onder den naam van home". Maar dit bericht is niet geheel juist; den Hoorn was geen nonnenklooster, doch een voorhof van de Maria-abdij te Assen. Dit abuis maakt ook de vermelding der marke onvast.
Toch zullen wij aan een marke, of althans een soort marke, mogen gelooven. In 1554 toch is er sprake van land „tho Helpman gelegen .. „streckende mit den oester ende an den ghemenen buermarcke ende mit „dat westerende an den ghemene oester-herewech"l); en dit land wordt verkocht „oeck mit twe buerdeelen yn Helpmar marcke gelegen". Op 26 April 1559 vonnissen burgemeester en en raad van Groningen in het geschil van burgemeester Albert Jarges „sprekende op de eghenghearff-
„den van Helpman omme in den medeghebrueck ende possessie
„tho hebben een halff buerdeell in de marcke tho Helpman". En in 1627 wordt land verkocht in Helpmer hammerik, „alwaer die gemeine buer„delen mitt een seker Grönewech (= de Groenedijk?), warinne 4 grasen „gelegen doende geen schattinge, ten suiden, die dijk an het Schuiten„diep ten westen naest angezwettet".
Luttele gegevens; men mist ongaarne het „te heide en te weide" of een dergelijke uitdrukking. Opmerking verdient, dat de acten d.d. 1554 en 1627 (een deel van) de meente plaatsen in het Oosterhamrik van Helpman, terwijl de Tegenwoordige Staat deze in het westen zoekt. Was het oostelijk gelegene in 1794 reeds verdeeld of is er in het westen nimmer markegrond geweest ? Dit laatste zou wijzen in dezelfde richting als de boven aangehaalde waterschapsregeling dd 1320, waarbij den Hoorn wordt verbonden met Heimrawalda (Hemmerwold, Hemmen).
Is dus Helpman te beschouwen als (een soort ?) marke, de vraag rijst dan: in welk kerspel lag deze marke ? Helpman ressorteerde tot voor kort onder de gemeente Haren; het kadaster gaat natuurlijk daarmede accoord. De oude acten vermelden nooit Helpman in het kerspel Groningen, maar altijd in de buurt van („juxta") Groningen. Zij verbinden herhaaldelijk verkoop van grond te Helpman met dien te Haren; er heeft dus groote connexiteit tusschen deze beide plaatsen bestaan. Wij zijn dus geneigd, Helpman aan het kerspel Haren toe te kennen. Toch zullen wij dit niet mogen doen. De kerkgang der bewoners van
') Dos in het oosten van Helpman.



154
Helpman was en is naar Groningen, niet naar Haren. Dit stemt overeen met de bewering in 1483 van een der pastoors der Martini-kerk te Groningen, dat een stuk land ten oosten van den weg van Groningen naar Helpman gelegen was in de parochie dier kerk. Wel was dit een gelegenheidsbetoog en dus met omzichtigheid te gebruiken; maar het feit der ligging was gemakkelijk vast te stellen, onjuistheid daarin zou dus de geheele zaak, waar voor gepleit werd, verdacht maken; de bewering zal dus — overeenstemmend met den toestand van een eeuw geleden en van thans — juist zijn geweest. Wij mogen dus de oostelijke helft van Helpman plaatsen in het kerspel der Martini-kerk; het westelijke zal (evenals het westelijk deel der stad) hebben geressorteerd onder de A-kerk.
In verband met het medegedeelde meen ik als grenzen der marke te mogen aannemen: in het zuiden de noordgrens van het kerspel Haren; als westgrens de Drentsche A; in het noorden een bijna rechte lijn in noordoostehjke richting van de zuidpunt van het Westerstadshamrik dwars over den weg van Groningen naar Helpman en dwars over het Winschoter diep, van dit laatste snijpunt af langs den Groenendijk tot aan de lis, waarin de Oude Hunse Euvelgunne aan die zijde omsluit, (de oude gemeentegrens Groningen-Haren). Als noordoostgrens meen ik te mogen aannemen den ouden loop der Hunse, die ten zuidoosten van Euvelgunne samenvalt met de gemeentegrens, doch den zuidelijken hoek van Middelbert afsnijdt en tot Helpman voegt; daarna de gemeentegrens verlaat om langs Dijkhuizen bij Landzicht aan te sluiten aan de kerspelgrens van Haren. De marke van Helpman dekt dus ongeveer de kadastrale secties A en B der gemeente Haren.
De marke van Groningen. Na het boven (blz. 146) opgemerkte spreekt het vanzelf, dat ik geene marke(n) van Groningen durf aannemen. Heeft deze (of hebben deze) al bestaan, dan ontbreekt ons toch ieder gegeven, om eenige nadere beschrijving ervan te geven.
DE MARKEN IN VREDEWOLD.
DE HARKEN IN HET KERSPEL MIDWOLDE.
Of hét kerspel Midwolde indertijd in marken is verdeeld geweest, kan ik niet zeggen. Mij is slechts van ééne marke daarin gebleken en wel van het dorp, waaraan het kerspel zijn naam ontleende. Andere dorpen of gehuchten komen trouwens niet voor in het kerspel; wij zullen dus wel mogen aannemen, dat niet meer marken hierin hebben bestaan.
De zuidgrens van het kerspel viel samen met de scheiding tusschen Groningen en Drente; de westgrens liep van een punt in het Hoofddiep, een weinig ten noordoosten van Diepswal in noordnoord-



155
westelijke richting langs Traan, even ten noorden dezer boerderij in vrijwel noordelijke richting ten westen van Grijze Heem, om dan in noordwestelijke richting af te wijken naar het Wolddiepje, dat zuidwest waarts gevolgd werd tot den Mensemaweg, die ten zuidoosten van Kuzemer aansloot bij het water, dat kronkelend loopt van de Jouwer naar Enumatil; dit water vormde de noordgrens.
De marke van Midwolde.
In Mei 1851 richtte zich J. R. Wering te Midwolde tot gedeputeerde staten van Groningen met de volgende klacht. Hij had in 1830 gekocht „de vaste beHenmiing eener boerderij groot ongeveer 100 bunder, benepens het regt van 19 beesten te weiden op het zoogenaamde Meente„schaar te Midwolde". Hij en anderen wenscheen reeds sedert jaren verdeeling dezer Meentescbaar, -±- 72 bunder groot, ,,waarop onderscheiden „personen met den req4. gezamenlijk 128 weiden hebben"; maar zijn aandringen had „niets anders teweeg(ge)bragt dan twist en onaangenaamheden". Geen uitvoering was gegeven aan de keur, die begraving had gevorderd"vaaden door de Meenteschaar loopenden publieken weg, zoodat 't vee op den weg hep, in aanraking kwam met daarover naar de markten gevoerd vee dat „de thans heerschende longziekte" kon hebben; terwijl, doordat sommigen hun recht verhuurden, „de 128 beesten uit verschillende oorden worden zamengebragt". Zoo is de Meenteschaar een „wildernis", een,, woestenij", en wenscht hij bevel óf tot scheiding óf tot begraving van den weg.
Het plaatselijk bestuur der gemeente de Leek, hierover gehoord, berichtte, „dat deze verdeeling allezins wenschelyk is, waarover misschien „een eeuw is gesproken van tyd tot tijd onverrigte zamenkomsten des„wege zyn gehouden"; het achtte daartoe den weg van rechte aangewezen de keur „moeijehjk tegen de dwars willigen uittevoeren", en opperde ten slotte nog een voorstel inzake de longziekte.
Op 4 September 1851 (N°. 49) gaven gedeputeerde staten aan adressant te kennen, dat zij geene bevoegdheid bezaten de gewenschte verdeeling te bevelen en dat de zaak van den weg behoorde tot de bemoeiing van den gemeenteraad, dien zij uitnoodigden zich dit belang ernstig aan te trekken.
Zoowel de verzoeker als het plaatselijk bestuur en gedeputeerde staten waren dus overtuigd van het bestaan der marke. Wij mogen haar dus aannemen, al zijn ons verdere bizonderheden niet bekend Cum grano salis is dus op te vatten het boven (blz. 99) aangehaalde bericht d.d. 1824 van den schout der gemeente de Leek aan den gouverneur, „dat er onder „deze gemeente geen heidegronden onder den naam van marken of zoogenaamde gronden, welke aan marktgenoten eener gemeente toebehoren, in deze gemeente (sic) gevonden worden".



156
SLOTOPMERKING. Ten slotte een algemeene opmerking.
Drente geeft ons den indruk, dat het markewezen daar krachtig heeft geleefd, tot zelfs in de 19ae eeuw door. In het afgesloten Drentsche deel van Groningen, in Wedde en Westerwolde, kunnen wij eveneens een behoorlijk bestaan der marken vaststellen. — Het stukje echter van Drente, dat thans tot Groningen behoort en ten zuiden der stad was gelegen, wekt den indruk, alsof de marken daar een meer of min kommervol bestaan hebben gehad, minder levendig hoe noordelijker men kwam. In Noord* laren en Glimmen nog wel; in Haren wordt het markebeeld reeds zeer veel minder helder. En de noordelijkste top van het oude Drente, de stad Groningen, vertoont in den tijd dat wij iets meer daaromtent weten, zoo weinig van een marke, dat wij aarzelen moeten aan het bestaan eener marke daar te gelooven. Groningen schijnt reeds geheel, en anders toch bijna geheel, onder den invloed gekomen van de waterstaatsverhoudingen in Groningerland, die wel „liamrikken'' vorderden om een geschikten waterloop te verzekeren en zich daartoe aaneensloten, maar die het gezellige buurlevèn der marken misten en ook niet konden gebruiken. — In Vredewold is de marke slechts even over de Dreöteche grens in Groningen doorgedrongen.