justus unn effeii.
Een bijdrage tot de kennis van zijn karakter en zijn denkbeelden.
PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING VAN DEN GRAAD VAN DOCTOR IN DE LETTEREN EN WIJSBEGEERTE AAN DE RIJKSUNIVERSITEIT TE UTRECHT, OP GEZAG VAN DEN RECTOR MAGNIFICUS DR. J. A. C. VAN LEEUWEN, HOOGLEERAAR IN DE FACULTEIT DER GODGELEERDHEID, VOLGENS BESLUIT VAN DEN SENAAT TEGEN DE BEDENKINGEN VAN DE FACULTEIT DER LETTEREN EN WIJSBEGEERTE TE VERDEDIGEN OP VRIJDAG 7 JULI 1922, DES NAMIDDAGS TE 4 UUR, DOOR WILLEM ZUYDAM, GEBOREN TE GOUDA.
T. VAN TILBURG — GOUDA. — 1922.






JU5TUS URM EFFFM.
Een bijdrage tot de kennis van zijn karakter en zijn denkbeelden.
W. ZUYDflR






De gewoonte hierin volgend, wens ik, oud-Qroninger student {wie de gelegenheid geopend is aan de Utrechtse Universiteit zijn proefschrift te verdedigen) allereerst met een enkel — hoewel laat! — woord afscheid te nemen van de Groninger Hogeschool en mijn dank te betuigen aan U, Hooggeleerde Symons, die mij als een helder en sober docent voor ogen is blijven staan, helder in betoogtrant, sober in het meedelen van wetenschap, waarvan ook de beginner niet het idee had: een zee om in te verdrinken; dank aan U, Hooggeleerde Kern, die mij inleidde in de zo moeilike beginselen van het Sanskrit; dank ook aan U, Hooggeleerde Heymans, wiens kolleges ik, voor een gedeelte altans, mocht volgen. Welk een voldoening zou het in mijn leven geweest zijn, als ik mij met enige grond leerling der Groninger wijsgerige school had kunnen noemen / Maar in mijn tijd had een student in de letteren wel wat anders te doen, dan »te werken voor zijn liefhebberijen* t
De gedachtenis van de Professoren Bussemaker en Van Heiten zal mij altijd in ere blijven.
U, Hooggeleerde de Vooijs, geachte Promotor, verlangt niet veel dank voor uw bemoeiingen met mijn proefschrift. Maar ik mag U toch wel héél erkentelik zijn, voor de steun met raad en daad, waardoor ik dit werk tot een einde kon brengen?
Voor de welwillende beoordeling van mijn stellingen ben ik U, Hooggeleerde Frantzen en U, Hooggeleerde Kernkamp, zeer verplicht. S#$M
Ik zou dit proefschrift niet de wereld in kunnen sturen, zonder U te gedenken, hooggeschatte oud-leermeester, kollega en vriend Van den Bosch', die eigenlik mijn eerste promotor was. Het is een ander werk geworden, dan wij ons in den beginne hadden voorgesteld. En ik ging een andere weg, dan U wellicht zou hebben gegaan. U is de eerste om te bedenken, dat dit niet ■anders kon. Mag ik hopen, dat U mijn werk niet al te... 3>schools« zult vinden?'






flan mijn vrouw.






INLEIDING.
INHOUD: Oorsprong van het » cosmopolitisme litéraire* in de 18e E. — Rol van de réfSjgUs. — Ontstaan van »la critique pêriodique* ; de »Mercure«; het »petit journah ;de »Oazette«— De geest van het *Journal litéraire*. — Recensie van Engelse werken. — Idem van Franse werken. — Het zoeken naar wetenschappelike grondslagen. — Waardering van Van Effen in de Franse literatuur-geschiedenis. — de Muralt Prévost, Voltaire, als voorlopers van het ^cosmopolitisme litéraire«.
Van Effen is in de internationale literatuur van zijn dagen een man van betekenis. Als schrijver bedient hij zich van de taal van die algemene literatuur, het Frans. Wij staan voor het verschijnsel dat een auteur, dóór en dóór Hollander, eerst in het laatst van zijn leven zijn moedertaal schrijft. Hij is „homme dè lettres" in de „Répüblique" der Geleerden, d. i. >n geestelüce gemeenschap die geacht wordt te bestaan, boven de politieke grenzen uit. Hij is daarin criticus en leider; én schrijver van moraliserende geschriften. Bovendien vertaler, uit het Engels in het Frans. Dat hij zich op het laatst als auteur van de „Hollandsche Spectator" ontpopt, is tot zekere hoogte een verrassing.
Wij zullen trachten dat „internationalisme" te benaderen en Van Effen's betekenis daarin vast te stellen. Oorsprong van het Met Van Effen en de zijnen staan wij in „Cosmopolitisme li- het begin van het „cosmopolitisme litétéraire" in de 18e E. raire" van de 18e Eeuw. Dat een Hollander er aan meedoet en Frans schrijft, is volstrekt niet vreemd. Het kontakt met Frankrijk is overoud. De Walse of Franse schoolmeester treffen wij al aan in het begin van de 16e Eeuw. Waarschijnlik is hij er al eerder.1) Kennis van het Frans is al
1) Dr. K- /. Riemens: Esquisse historique de V enseignement du Franpait en Hollands du XVIe au XlXe siècle, p. 15.



2
vroeg een bestanddeel van de Nederlandse kuituur geworden. ] Dat deze Hollander óók Engels verstaat, is iets opmerkeliker. '' Een inslag van Engelsen in de bevolking, zoals een inslag van Fransen, was hier nooit. In tijden van vervolging bestond hier soms een Engelse kolonie. Toch, in een handelsnatie moet het Engels wel vrij sterk verbreid zijn geweest. De redakteurs van het „Journal Litéraire" kunnen dan ook van Holland verklaren: „II y a un bon nombre d' habiles gens qui savent 1'Anglois et ' le Franijois."1)
■ Kenmerk van het „cosmopolitisme litéraire" der 18e Eeuw is, dat daardoor — voor het eerst — de Franse geest invloed
| onderging van het Noorden, van Engeland. Zal dat ^cosmopolitisme" zich ontwikkelen, dan moeten eerst de beide landen wat nader tot elkaar zijn gebracht. Tussen Frankrijk en Engeland \ bestaat een oude antagonie. De Franse invloed is er in Engeland /nochtans niet minder om. Al vóór de komst van de réfugiés j 'zijn de hoogste standen er verfranst. „Dès 1660 Pepys constate ^ dans son Journal que tous les nobles sont Oallomanes.2) In de hoogste Engelse kringen kwam men met Frans uitótlkend terecht. Saint-Evremond, die vanaf de vrede van de Pyreneeën tot zijn dood (1703) in Londen leefde, heeft nooit Engels geleerd.3) De Fransen van hun kant gaven zich voor het kennen van 't Engels niet de minste moeite. De redakteurs van het „Journal des Savants" konden in 1665 niemand vinden die genoeg Engels kende, om geregeld verslag te doen van de „Proceedings" van de „Royal Sociel*". Met de komst der réfugiés wordt Engels onder Frans-"* sprekenden meer verbreid. Zij, die in Holland geen Hollands leerden, maakten zich in Engeland wél met het Engels vertrouwd. Barbeyrac leerde Engels om Locke te kunnen lezen.4) Maar nog in 1718 betreurde Le Clerc het, dat er op het vasteland zo weinig geleerden waren, die Engels kenden.5) Terwijl de Engelsen de"ï Franse literatuur van nabij volgden, kenden de Fransen de]
I Engelse sdirijvers alleen uit hun Latijnse werken. Voor en aleer omgekeerd hetzelfde geschiedt, moet er nog heel wat veranderen.
Allereerst moet, door meerdere bekendheid, de wederzijdse minachting van deze naties afnemen. Oemakkelik zal waardering deze volken, „des Antipodes Moraux", volgens Van Effen,6) niet vallen. Verleden en heden van beide zijn in volstrekte tegenstelling. De Engelsen zagen neer op een natie met een despotiek monarchisme „qui se soumet servilement aux ordres absolus de son Monarque" — zoals Van Effen zegt. Daarbij katholiek, iedere andersdenkende vervolgende met een bloeddorst die geenweer-
1) Journal Litéraire, Ed. 1731. Tomé III, p. 211 (Janvier et Fevrier 1714.) "2) Ch. Bastide: Anglais et Franfais, p. 67. 3) /. Texte: Jean Jacques Rousseaa, p. 11. 4) Bastide, a. w,, p. 39. 5) Bibliothèque Choisie XXVIII, . Prêface. 6) Misantrope, Discours LXXXVII.



3
ga had, iedere vrije geestelike uiting onderdrukkende met boete, gevangenis, of ballingschap.
• De Fransen van hun kant waren met het grootste wantrouwen bezield tèn opzichte van een afvallige natie van barbaren, een horde koningsmoordenaars, die in veertig jaar tijd een koning onthoofd en een andere verdreven had; een natie, volgens Van Effen, „souverainement jaloux de sa Iibérte", die haar koningen zo lang respekteerde als deze eerbied voor de wetten betoonden.
De dood van Lodewijk XIV betekent voor de geestesgesteldheid der Franse natie een ommekeer. De schaduwzijden van het despotisme maken de mensen voor andere denkbeelden ontvankelik. Het werk van de „Journalistes de Hollande" begint vrucht te dragen. Frankrijk begint van zijn nationale eigenwaan afstand te doen. Terwijl Buckle1) moet betwijfelen of er aan het eind van de 17e eeuw vijf mensen waren — van literatuur of wetenschap — die Engels kenden, is er onder de eerstvolgende twee generaties nauwliks een Fransman van betekenis die niet Engeland bezocht — Buckle geeft bladzijden namen. — of Engels leerde of allebei deed. De Franse geest ontwaakt dan ook tot onafhankelikheid en durf. Gedurende 60 jaar na de dood van Descartes had Frankrijk geen man bezeten die vrij durfde denken, of het waagde, een politieke of godsdienstige kwestie in het openbaar te behandelen. Als onvermijdelik gevolg van de veranderde geestesgesteldheid is in de 18e Eeuw gevangenneming van scSriivers, en verbranding van werken aan de orde van de dag. Negen tiende van de literatoren — schat Buckle2) — hadden van de Franse regering een of andere grievende behandeling te verduren. En hij wijst voor deze nieuwe geest van verzet en opstandigheid op de betekenis van Voltaire. Innerlik nog gewond, door een onverdiende gevangenschap van een jaar, beledigd en vernederd door de edelman Rohan Chabot, komt hij in 1726 naar Engeland, ontvankelik voor alle ideeën die het toenmalige Frankrijk kunnen revolutionneren. Na tweejarig verblijf schrijft hij zijn „Lettres philosophiques" — door beulshanden verbrand — en begint hij de verbreiding van de Engelse politieke en filosofiese denkbeelden, die zijn grote roem uitmaakt.
Mag Voltaire de grootste vertegenwoordiger zijn van het „cosmopolitisme litéraire", de oorsprong ervan ligt veel verder terug. Wij komen dan op het werk van wat men gemeenlik „les Journalistes Hollandais" noemt, al waren het behalve de enkelen met wie wij bij het „Journal Litéraire" zullen kennismaken, zo goed als uitsluitend Fransen van afkomst: réfugiés en hun nakomelingen.
1) History of Civilisation in England. (Leipzig 1865). Vol 111, p. 100 seq. 2) Ibid. p. 115.



4
Rol van de Voor het geestelik verkeer tussen de West-Europese ] réfugiés. naties in de 18e Eeuw zijn de lotgevallen der f réfugiés van alles overheersende betekenis1). Verbitterd door de opheffing van het Edict van Nantes, vormen zij aan alle kanten van het rijk kolonies, bereid tot iedere daad van vijandschap tegen Frankrijks koning en godsdienst. Hoe langer de ballingschap duurt, hoe meer zij zich wenden tot het geestelik leven van hun twede vaderland, dat hun om politieke en godsdienstige redenen al aantrok. Holland en Engeland zijn de middelpunten. Aanvankelik Holland in de eerste plaats, omdat Jacobus 11 niet op de réfugiés gesteld was. In Amsterdam — ook elders in Holland — ontmoeten zij de
\ Engelse Whigs die voor de reaksie, volgende op heMerugroepen
l van de hertog van York (1681), gevlucht waren. Nauwe relaties
\ lussen Hugenoten hier en in Engeland maken ze tot één kolonie \ met dezelfde gedachten en gezichtspunten, en waarvan de sympathieën uitgaan naar de Whig-partij. Verhalen over de gruwelen der geloofsvervolging doen de tegenzin tegen het Franse absolute koningschap toenemen. Jacobus toont zich van gelijke reaktionnaire gezindheid door Claude's „Plaintes des Protestants" openlik door beulshanden te laten verbranden. Het idee vf$ „daadwerkelike tegenstand" tegen een vorst die zijn macht te buiten gaat, leidt in Engeland tot verdrijving van Jacobus H. De
/réfugiés staan hierin pp-de zijde van de Whigs. In 1692 schrijft Bayle — zelf absolutisties gezind, en de Engelse revolutie verwerpende — „gij weet dat het idee van volkssoevereiniteit
• onder de de réfugiés een algemeen aangehangen denkbeeld is ?" Steeds schaper wordt de tegenstelling tussen het oude, klassi-
l cistiese, katholieke, monarchale Fran^ijk en het jonge, moderne,
ƒ hervormde West-Europa.
De rol van de „Journalisten" is geweest te bemiddelen tussen j Engeland en Frankrijk; hun betekenis ligt in het verbreiden van | de nieuwe, meest Engelse, denkbeelden; de aard van hun werkzaamheden is: vertalen, uittreksels maken, compileren. Men heeft hun een fout verweten „le grave défaut de dédaigner V art."8) De geest van de 17e Eeuw is geheel anders dan die van de achttiende: „tandisque les travaux Iittéraires et les oeuvres d' irftagination passent au second plan, 1'avant-scène est occupée par des collections d' anecdotes, des mémoires et des mélanges, prétextes a d'inquiétantes incursions dans le domaine de la philosophie, de la théologie, de Ia politique".3) Die fout mag men de Journalisten nochtans niet aanrekenen. Ze heeft haar oorsprong in het opkomen van een publiek, het ontstaan van een publieke belangstelling, die in zekere richting gaat, niet allereerst in die van de kunst.
1) Men zie: Koenen, Geschiedenis der vluchtelingen, en: Weiss, Histoire des réfugiés. 2) Bastide, a. w. p. 222. 3) lbid p. 223ï



5
De Journalisten schrijven in cosmopolitiese geest voor een uitgebreid internationaal publiek. Hun cosmopolitisme is kenmerkend. Le Clerc b.v. vestigt zich, na in Londen gepreekt te hebben te Amsterdam, reist vervolgens in Duitschland, sterft in Parijs. Het ideaal van de 18e Eeuwse Franse schrijver is: „Être 1'homme de toute nation; n' être pas du pays."1) Maar waar de Journa- t listen toeven, de enorme produktie van hun werk — Bayle \ noemt dit kortweg „prodigieux" — wordt in Holland gedrukt. De daar heersende vrijheid van drukpers, benevens het ontbreken i van een gecentraliseerd bestuur, zijn daartoe gerede aanleiding.' Holland maakt de indruk een Franse buiten-provincie te zijn. Ontstaan van De aard van deze Franse geschriften — die óók I ^ „la critique Frankrijk ingaan, „ala sourdine" of die, om erger périodique". te voorkomen, oogluikend worden toegelaten— I is anders dan van de in Frankrijk zelf gedrukte. Hun verschijning i > doet hier in Holland „la critique périodique" geboren worden. f De in Frankrijk gedrukte tijdschriften kenmerken zich door hun kritiekloos-héid; zelfs de revolutie van 1789 weten ze te verzwijgen ! |
Hatin2) onderscheidt drie soort van periodieken, waarvan hij lange lijsten geeft. In het hier behandelde verband verdienen ze. alleen vermelding voor zover zij de betekenis van Van Effen kunnen belichten.
De „Mercure". Het belangrijkste genre draagt de naam van „Mercure", wat wij een Revue zouden noemen. Prototype hier-1 van is het in Frankrijk verschijnende „Journal des Savants", \ tijdschrift van de verouderde deftige geleerdheid. Dit zelfgenoegzame wereldje wordt rauw opgeschrikt door die Journalisten van Holland, die met hun „Recueils Lit^raires" het monopolie, van het „Journal des Savants" komen breken.
De eerste die een dergelijk tijdschrift in Holland oprichtte, wasjoud-Sédanse Professor Pierre Bayle, toen Professor aan het Lyceum te Rotterdam. Hij geeft er — aanvankelik vol aarzeling of de onderneming slagen zal — in Van Effen's geboortejaar 1684, zijn „Nouvelles de la République de lettres"3) uit. Gedurende drie jaar was Bayle als 't ware de algemene verslaggever van Europa, en onderhield hij maandeliks het publiek over de meeste werken — voornamelijk Franse en Latijnse — die in Europa verschenen. Hij was de voorganger van het leger goede Journalisten met roeping en gaven, en van de bende avontuurlike geesten, wier enige drijfveer de nooddruft was.
Onder de goede noemen we Basnage de Beauval met zijn „Histore des ouvrages des Savants,"*) die met dit werk een \ >• voortzetting van Bayle's „Nouvelles" beoogde; noemen we
1) Texte, a. w. p. 95. 2) Les Gazettes de Hollande. 3) A'dam, Maart 1684—Februari 1687. Door anderen voortgezet — 1718. 56 vol. in 12. 4) R'dam, September 1687—1709. 24 vol. in 12.



6
Jean le Clerc met zijn „Bjbliothèque universelle et Historique",1) en zijn „Bibliothèque choisie",2) en zijn „Bibliothèque ancienne et moderne".3) Behalve beoordelingen van, en uittreksels uit werken van allerlei aard die in Europa verschenen, kwamen in deze drie opeenvolgende Bibliothèques een menigte oorspronkelike artiekels, biografieën enz. voor.
Nog een enkel voorafgaand tijdschrift zullen wij moeten noemen, om het werk van Van Effen in de rij te kunnen plaatsen:
„Journal surtoutes sortes de sujets";*) „Nouveau Journal des savants" ;5) „Histoire critique de la République des Lettres."6) En dan komen we aan het ons bekende .. lournal Literaire"7), dat t de sinds lang „kwijnende smaak" voor dergelijk werk wist op te wekken, en dat, volgens I'abbé Desfontaines was „un des meilleurs qui existent". Het is 't enige tijdschrift in dit genre, waaraan hij meedoet.
Het „petit Meer presteert hij in het „petit journal", ook wel rh* journal". „journal frondeur et satirique" of „pamphlet périodique" genoemd,8) waarvan het prototype was de in 1672 in Frankrijk geboren „Mercure Galant", naar men weet. De „Eloge •Historique" zegt dat hij verschillende stukken heeft geleverd aan de „Courrier Politique et Galant", in de jaren 1719, '20 '21.9) De „Eloge" spreekt niet van een „Journal historique, politique, critique et galant" 1719 2 p. in—12, hem door het „Journal des Savants" toebedeeld. Ook niet van „1'Europe Savante", Den Haag 1718—'20, 12 vol. in—8, geroemd als een van de beste, waarvan Hatin hem, St. Hyacinthe e.a. auteurs maakt. Evenmin van: „Histoire littéraire de 1'Europe", 1726, 6 vol. in—8, die hij — volgens Hatin — alleen zou hebben geschreven. De „Gazette". Over het derde genre, de „Gazette", „le gaillard ] 3 qui tombe sur tout le monde et qui publie généralement tout ce qu'on lui écrit", „le véhicule des médisances de toute 1'Europe"10) kunnen wij kort zijn : hij heeft er niet aan meegedaan; het is beneden zijn waardigheid.11)
1) A'dam, 1686—'93. 26 vol. in 12. 2) A'dam, 1703—'13. 27 vol in 12. 3) La Haye, 1714—'27. 29 vol. in 12. 4) Par Gabriel d'Artis. A'dam et Hambourg, 1693—'96. 5 vol. in 8o. 5) Par le sieur C. R'dam et Berlin, 1694—'98. 4 vol. in 8o. Omtrent dit laatste merkt Bayle op bij zijn verschijnen: „On commence a se lasser de ces sortes d'écrits". 6) Par PhiUppe Masson. Utrecht et A'dam, 1712—'18. 15 vol. in 12. 7) La Haye, 1713—»22, 1719—'26, 24 vol. 12. 8) Hatin, a. w. p. 79. 9) Hatin [p. 187] kent een „Cour.rier\ Amsterdam 1723—'24, pet. in — 8, door de „Lettres sirieuses et badines" toegeschreven aan Potin, Van Effen in Rousset. Deze laatste noemt zich auteur van een „Courrier Politique", blijkbaar dezelfde. 10) Hatin, a. w. p. 81. 11) Over deze Franse couranten uit Holland zijn, zooals men weet, de Wachten niet van de lucht. Mr. W. P. Sautyn Kluit geeft een massa staaltjes, zie b.v. „HoUandsche en Fransche Utrechtsche Couranten" in de „Bijdragen en mededeelingen van het historisch Genootschap", D I p. 24 en ,De Fransche Leidsche Courant" in de „Handelingen van de Maatschappij voor Letterkunde" 1869—70 p. 14, 15, en elders in Sautqn's verhandelingen. Niet enkel van de zijde van de Franse koning, maar uit geheel Europa komen de klachten. Hierbij is in 't oog te houden, dat men geen publiciteit gewend was. Nog



7
De geest van het De verdienste van het „Journal Litéraire" ,,Journal Litéraire", voor de verbreiding van het „cosmopolitisme litéraire" is niet gering geweest. Het wil vooral ... literair zijn.1) Maar de inhoud is niet tot het literaire bepaald, is zelfs niet overwegend literair. De hoofdinhoud is recensie van werken van theologies-filosofiese aard. De korrespondenties2) uit Frankrijk en Engeland, uit Duitsland en Zwitserland, en uit de Hollandse universiteitssteden, melden het verschijnen van werken van allerlei aard. Het is een internationaal tijdschrift bij uitnemendheid, en wij zien er zich 'n universele belangstelling in vertonen, die de tijd van de Encyclopedisten aankondigt. Want behalve theologie en philosophie, behalve oude en nieuwe literatuur, houden wiskunde, mechanica, natuurkunde, geschiedenis, geografie onze Journalisten bezig. Van het meest verhevene als het „Projet pour rendre la Paix perpétuelle"8) tot het meest eenvoudige als het „Traité de toutes sortes de chasses et de pesche"4) hebben allerlei onderwerpen hun aandacht.
De redakteurs van het „Journal Litéraire" hebben zeer veel gedaan voor verbreiding van de nieuwe geestesstromingen. Ze zijn „Lockistes". De begrippen sensatie, reflectie, demonstratie „du célèbre Locke" komt men herhaaldelik tegen. Ze zijn ver verwijderd van de oude scholastieke wijsbegeerte. „Quand on examine la logique et la metaphysique scholastique, que de pauvretez et de sottises n'y trouve-t-on pas ? Que de disputes inutiles et ridicules ?"5) Ze zijn aanhangers van al wat „naturel" is, evenwel geen franc-Deïsten, en tegen vrijdenkerij. Ze zijn Newtonianen, al in 1713! Ze hebben in een brandende kwestie partij gekozen : Newton's „natuurfilosofie" maakt h.i. een einde aan Descartes' „tourbillons".6) De naijver tusschen beide volken maakte de verdediging van Descartes' filosofie, waarvan vooral te noemen is zijn leer omtrent de aangeboren ideeën, tot een Frans-nationale zaak ! De habitus van der Journalisten psyche is Engels, in reaktie tegen de Franse geest. Ze zijn, hoe objektief ook in godsdienstzaken, en hoezeer ervan uitgaande zich in theologiese geschillen niet te mengen, met voorliefde voor Protestantse kerkhistcuae vervuld, en anti-Jezuïties, wat in die dagen wil zeggen : anti-katholiek. „Le pape — t.w. Clemens XI, die geheel onder invloed der Jezuïeten stond — et ses humbles esclaves"7) zijn niet hun vrienden. Ze zijn tegenstanders van vervolging; wie zou willen „dwingen in te gaan", moet h.i. bepaald een geestelike afwijking vertonen. Ze zijn Latitudinariërs. Locke's
in 1754 was een bericht in de Franse Utrechtse Courant over het verzakken der sluis in het kanaal bij Leuven voldoende aanleiding voor het stadsbestuur om een' klacht in te dienen!
i) Bij de wederoprichting in 1729, als Van Effen geen deel aan het tijdschrift heeft, schrijft 'sGravesande links en rechts om „Nouvelles littéraires." 2) Wel te scheiden van de verslagen van verschenen werken. 3) Journal
Litéraire. TIV, p. 30. 4) T. V., p. 216. 5) T. VII, p. 158. 6) T 1, p.215. 7) T. V, p. 300.



8
„Le vrai christianisme raisonable" is „Ie vrai et I'unique moien de réunir tous les chrétiens malgré la différence de leurs sentimens".1) Ze kunnen het boek niet genoeg aanbevelen. Ze zijn , voor scheiding der staatsmachten en het constitutionele koning! schap, dus anti-monarchisties. De rede, door Prof. Noodt — een j Nederlander dus — in 1699 uitgesproken: „Du Pouvoir des souverains", een rede die Willem III weinig behaagde, stellen de Journalisten buitengewoon hoog.2) De redakteurs van het „Journal Litéraire" zijn verbreiders van de nieuwe, meest Engelse, ideeën over natuurkunde, wijsbegeerte, godsdienst en politiek. Wij herkennen in dit alles de wetenschappelike kritiese zin van de 18e Eeuw; de ruim gedachte geloofsvrijheid. Parijs is, ook nog in hun ogen, het middelpunt van wetenschap en beschaving; in Engeland ontdekken zij het grote geestelike gebeuren.
Bemiddelaars te zijn geweest tussen Engeland en het vasteland, is, zoals bekend is, de verdienste der „Journalistes de Hollande". Deze zijn intussen nog wel wat mèèr dan bemiddelaars! Natuurlik bemiddelen zij ook !
Recensie van Zij recenseren tal van Engelse, vooral theoloEngelse werken, giese, werken. Was de relatie van 's Gravesande met de zoons van Burnett de aanleiding? Door deze recensies wordt het werk der Engelse theologen óók op het vasteland bekend. Want een ongeluk werd het geacht te zijn voor de Engelse „Beaux-Esprits", „dat hun taal in zekere zin binnen dezelfde grenzen beperkt was als hun eilanden".8) Er worden — door Clarke e.a. — dikke boeken met afwijkende inzichten geschreven ter verduideliking van de Drie-eenheid, ongeacht Bayle's bekende opvatting dat de Triniteit onder de voor het verstand onbegrijpelike leerstukken is te rangschikken, aangezien 1 -f- 1 -f 1 drie en niet een is.*) „La plupart de nos Théologiens se sont mis depuis peu a prêcher et a écrire sur la Doctrine de la Trinité." Niet alleen over de drieëenheid; ook over andere geschillen. Een verder bericht uit Londen: „Ilparoit toujours ici quantité de Livres de Controverse sur les differens de Religion".6)
De Newtoniaanse natuuropvatting had — en in Engeland het allereerst — aanleiding gegeven tot het ontstaan van tal van godsdienstige verhandelingen, die tot thema hadden: uit de Schepping niet alleen Gods bestaan, maar ook Gods grootheid te bewijzen. Ze voeren kenmerkende titels, zooals de bekende werken: „Physico - Theology or a Demonstration ofthebeing and the attributes of God from his works of Creation"6) of: „1'Existence et la sagesse de Dieu manifestées dans ses oeuvres de Ia Creation"7). De konklusie is altijd ongeveer dezelfde: „il
1) T. VII, p. 437. 2) T. IV, p. 62. 3) T. VI, p. 506. 4) T. III, p. 216. 5) T. IV. p. 209. 6) Van Derham ; T. II, p. 364. 7) Van Ray; T. III, p.241.



9
fait voir le ridicule de 1'atheïsme; il prouve que la considération des ouvrages de Dieu doit exiter en nous des mouvemens de crainte et de reconnaissance et nous. porter a lui obéir".
Dat van dit soort geschriften Engeland vooral de bakermat was, zat nog in Jets anders. Daar was de Boyle-stichting, die jaarliks tot het bewijzen van de christelike godsdienst tegenover Atheïsten, Deïsten, Heidenen, Joden en Mohamedanen acht preken liet houden en uitgaf. Zo de preken van de befaamde Tillotson, tot thema hebbende: Pabsurdité de 1'Atheïsme", „1'excellence de la Religion", „la beauté de la Religion chrétienne" enz.1) Tot dit genre moet men ook rekenen het werk van onze Purmerénder burgenfèester, Bernard Nieuwentijt: „Het regt gebruik der Wereltbeschouwinge."2) Tot in het vermoeiende gaat men bij de bewijsvoering de gehele natuur langs.
De Engelse bestrijding richt zich tegen het, eveneens Engelse, deïsme. Horen wij welke de bezwaren zijn, er tegen ingebracht. Deïsten zijn mensen die nog niet weten, dat wij veel dingen ïriïSëfën geloven, waarvan wij geen „demonstratie" of zintuigelike waarneming hebben.8) Overtuigd van het bestaan van een God, geloven ze aan geen enkele Openbaring en beschouwen Jezus als bedrieger. Ze ontkennen niet het historiese feit van Jezus' geboorte en kruisiging, maar weigeren de Opstanding aan te nemen; de discipelen hebben Jezus' lichaam weggenomen. Aan het wonder geloven ze niet. Ze respekteren een „Loi naturelle" en een „morale naturelle". Ze vinden slechts menselike dingen in de Bijbel.4) Een dogma van de Triniteit erkennen ze niet. De godsdienst zeggen ze — is een penibele zaak, aangezien hij verplicht te geloven wat men niet begrijpt. Deïsten — andere blijkbaar! — die van een hel niets moeten hebben, verbreiden met veel ijver dat de stof denken kan.5) (Dezen hebben het hylozoïsme met het Deïsme verbonden.)
Dan richt zich ' de Engelse theologie tegen alle vrijdenkerij. Juli-Augustus 1713 rapporteert de korrespondent uit Londen het ver#dhijnen van de „Discourse of Freethinking"6). „Jamais livre n'a contenu tant de choses extraordinaires et hardies par rapport a la Religion". Men schijnt er geen enkele „proposition heterodoxe" in te kunnen vinden, maar het verwekt niettemin onder de theologen „un bruit et un vacarme épouyantable". Er zijn wel twintig tegengeschriften verschenen. De korrespondent vindt het boek zo door en door Engels, dat hij het voor een
buitenlander van geen belang acht.') Maar Nov. Dec. 17138)
kondigen de Journalisten de Franse vertaling van dit geruchtmakende werk aan, in den Haag verschenen. Men verdenkt ze zelfs de hand in de vertaling te hebben gehad!
1) T. I, p. 125. 2) T. V. p. 227. 3) T. 1, p. 426. 4) T. V, p. 184. 5) T. II-, p. 130. 6; Anoniem; van Coliins. 7) T. I, p. 467. 8) T. II, p.447.



10
De Journalisten kiezen in deze materie volstrekt geen partij. Wel staan ze op de zijde van het alom bedreigde Christendom. Berkeley's idealisme in zijn „Dialogues to prove the non existence of matter", wordt hardnekkig bestreden.1)
Overigens zijn zij wat wij modern zouden noemen. In de strijd van La Placette en Barbeyrac tegen de Joncourt over misbruik van het lot, aangezien, zoals de laatste op grond van bijbelteksten beweerde, God alleen in ernstige gevallen het lot richt en de mensen God noodzaken dit in beuzelachtige gevallen te doen2) — in die strijd staan zij duidelik tegenover de Joncourt. God richt het lot niet mèèr dan b.v. lichamelike bewegingen.3)
Modern zijn zij ook in de kwestie van de bijbelkritieks-Simon, een katholiek, had zijn beroemde „Histoire Critique du Vieux et du Nouveau Testament" geschreven, volgens Renan het begin van de moderne bijbelkritiek. Sindsdien is dit een levendig behandeld onderwerp. Sainte Marie met zijn „Reflexions sur les Régies et sur 1' usage de la Critique"4) geldt voor een man „extrêmément versé dans la critique".5) De „Letter to a Young Clergyman" van een ongenoemde spoort aan, alle moeilikheden uit de Bijbel door studie te verwijderen, en niemand om afwijkend inzicht ketter te noemen.6) Steeds meer werkt door het inzicht ivan Bayle, dat er voor alles was een „lumière naturelle",7) de oorspronkelike norm tot beoordeling van de Schrift. Recensie van In het voorafgaande behandelden wij
Franse werken. voornamelik Engelse geschilpunten, waarojWrent de Journalisten kennis op het vasteland hebben verbreid. Wij willen nu een blik werpen op wat in Frankrijk omgaat, een vervolgingskwestie die, mede door toedoen der journalisten, heel Europa in opschudding brengt. Het is niet de vervolging van de Hugenoten; daarvan vinden wij in het „Journal Litéraire" slechts een enkele nagalm. Het geldt hier de vervolging van de Jansenisten en van père Quesnel en zijn aanhang.
Deze, „un des jeunes écrivains qui gravitaient autour de PortRoyal"8), had in 1671 zijn vertaling van het Nieuwe Testament uitgegeven, en „Réflexions Morales" daarbij gemaakt.
, Vijf en twintig jaar hadden zij de goedkeuring van tal van bisschoppen verworven; toen begon de vervolging. En père Quesnel, die zelf eenmaal de toen bijna vergeten Hugenotenvervolgingen goedkeurde, zag zich génoodzaakt naar Holland te vluchten. Na de verwoesting van PqtfrRoyal (1710) komt de afrekening met Quesnel. De bul „Unigenitus" van 8 Sept. 1713 veroordeelt de „Réflexions Morales". De vlucht van vele Jansenisten leidt tot aansluiting bij en opbloei van de schismatieke
1) T. I, p. 147. 2) T. I, p. 130 v.v. 3) T. IV, p. 77. 4) T. I, p. 369. 5) T. II, p. 432. 6) T. VI, p. 154. 7) T. II, p. 243. 8) Albert le Rqyi France et Rome, p. 5. . '



11
Utrechtse kerk. De Jezuieten, en onder hun invloed Clemens XI en Lodewijk XIV, roepen een strijd in 't leven, die een groot gedeelte van de 18e Eeuw duurt.1)
Geen deel van het „Journal Litéraire", of wij vinden uittreksels van werken tegen de „Unigenitus", de „Constitution" van de Katholieke kerk.2) Het Journal is, verslag gevende, een tribune van de nieuwe vrijheid, zoals uit het oordeel der Journalisten blijkt: „entre les deux Extremetez, de trahir la Vérité ou de subir la Excommunication, il n'y a pas a balancer, il ne faut jamais trahir la Vérité."3)
De geest van dwingelandij breekt opnieuw op de Hollandse onverzeltelikheid en op de Hollandse vrijheid van denken en schrijven. „Ce païs — zegt de Italiaan Cerri in zijn „An account of the state of the Roman Catholique religion"4) — est, pour ainsi dire, la Forge des armes qu'on employé par tout 1'Univers contre 1'Eglise de Dieu; c'est 1'asyle des Apostats, le source des livres pernicieux contre la Foi catholique, des libelles contre la Cour de Rome"*).
Het zoeken naar De toenemende wetenschappelike zin, waarwetenschappelike van wij boven spraken, blijkt nog uit iets grondslagen. anders. Er is een behoefte aan theoretiese
grondslagen. Prof. Muys wil „la Théorie de la Médicine" stellen I „sur Ie pied d'une science Physico-Mathématique". Hij wil behalve Microscoop en Injektie ook de uitkomsten van Physica en Chemie toepassen op het menselik lichaam. De grondslagen van een aesthetica6) worden gelegd door Crousaz in zijn „Traité du Beau"7) nadat hij over een ander onderdeel van de filosofie, de logica, een bekend boek geschreven had. In de moraal-filosofie geeft het nieuwe element der „natuurlike zedekunde" aanleiding tot steeds verdere uitbouw. De auteur van de „Lettre a M... sur le mensonge"8) vindt de moraal een van de wetenschappen het meest vatbaar voor „demonstratie"; ze is op zeer eenvoudige principes gegrondvest. Hij neemt zijn aanloop wel wat heel ver, spreekt een stelling uit, waarvan de bevestiging pas in de vergadering van 27 Augustus 1789 in de Assemblee Nationale kwam: „Tous les hommes sont naturellement libres et égaux." Handelend over de leugen komt hij tot een aantal politieke ketterijen, die in de loop van de eeuw gemeengoed worden; de voornaamste: dat de staat in oorsprong een „conven"tion", een overeenkomst is.
1) In Frankrijk eindigt hij met de overgave van „notre reculante Eminance" van kardinaal de Noaüles, in 1728. 2) Dit is de „constitution", in de brief van een onbekende schrijver bedoeld, die Bisschop onder de M. S. van Marchand vond. Bisschop: Justus Van Effen p. 60. 3) T. VI, p. 155. 4} Uit het Italiaans in het Engels vertaald. 5) T. VI, p. 351. 6) De naam is jonger, en afkomstig van Baumgarten, leerling van Chr. Wolff. 7) T. V, p. 82. 8) T. V, p. 254.



12
Mi
Een andere theoreticus van de nieuwe staatkunde is de ongenoemde schrijver van het „Traité du Pouvoir des Rois de la I Grande-Bretagne", de meest populaire verdediging van de Engelse | revolutie.1,) Deze auteur haalt de zaak op „du commencement
du monde" De macht van de vorst is hem bij contract
afgestaan. De Souvereiniteit berust bij de Wetgeving. Het dogma van de „Non-résistance" is verwerpelik enz. 1 Waardering van V. E. Deze, lang niet volledige, schets van de ' in de Franse litera- inhoud van het „Journal litéraire" stelt tuur geschiedenis, duidelik genoeg in 't licht, welke verdienste de auteurs hebben voor het „cosmopolitisme litéraire" van de 18e Eeuw. Niet altijd is hun bij de nazaat de waardering geworden, die hun werk toekomt. „Quand ils raillent, ces gazettiers de Hollande sont terribles," zegt Texte.2) Meer in 't biezonder heeft hij hier de „Chef d' Oeuvre" op het oog, eens in Parijs gevierd als de gebeurtenis! De blaam deelt hij niet alleen aan St. Hyacinthe uit, maar aan het gehele gezelschap : ,,c' est du Swift j de la troisième qualité." Speciaal Van Effen moet het dan ontI gelden onder deze „vulgarisateurs".3) „Pour avoir traduit dans une langue prolixe et incorrecte quelques douzaines de volumes — Juste van Effen fut pleuré par sès confrères comme s' il eüt été un écrivain". En dan kan men een ogenblik daarna het schouwspel bewonderen dat het „Journal Litéraire" als een Frans tijdschrift aan het warme Franse hart wordt gedrukt, door in de volgorde der schrijvers Sallengre voorop te zetten, aangezien de naam van deze Hollander nu eenmaal ... het meest Frans klinkt . . .
De verdienste van de auteurs van het „Journal litéraire", speciaal ook voor het „cosmopolitisme litéraire" in de 18e Euw, is heel wat groter dan van hen, in wie Texte de voorlopers van deze beweging wil zien: de Muralt en Prévost. De Muralt als Vóór de Zwitser Béat de Muralt in 1725 zijn .voorloper van „Lettres sur les Anglais et les Francais" publihet cosm. lit. ceerde — tot aan de Revolutie herhaaldelik gedrukt — had reeds Van Effen in de „Misantrope" in een parallel tussen het Engelse en Franse volkskarakter de betekenis van de Engelse geest voor de wetenschap naar voren gebracht. „Les Francois aiment en général savoir quelque chose . . . Mais il est rare qu' ils arrivent a un haut degré de savoir. Ils
1) T. V, p. 333. 2) a. w., p. 33 seq. 3) Het afkeurend oordeel over Vdn Effen's talent en werk is traditioneel. Sayoas in zijn *Histoire de la littérature francaise d Cétranger* en Virgile Rossel in zijn ^Histoire de la littérature frangaise hors de France* noemen Sallengre en 's Gravesande voor Van Effen, en kennen hun meer talent toe. Voor een oordeel over Van Effen's Frans neemt men zijn toevlucht tot een uitlating van Camuzat, hem vijandig gezind. Texte's oordeel dat Van Effen's Frans van slechte kwaliteit zou zijn, wordt weersproken door Valkhof f in De Gids 1917, IV, p. 345.



13
sont peu capables d'une application assidue et leur imagination, qui agit plus d' ordinaire que leur raison, ne fait que badiner autour de la superficie des matiéres . . . „Les Anglois qui s' adonnent a 1' étude, ont au contraire une attention infatigable pour les sujets les plus épineux. Leur raison ne se contente pas d' une légère teinture d' habileté, elle creuse jusqu' au fond des sciences, et leur pénétration ne se laisse arrêter par aucun obstacle. Peu attachés d' ordinaire a polir leur stile et a le rendre aisé et fleuri, ils trouvent ces minuties au-dessous de la solidité de leur esprit, lis sont plutöt grands Esprits et leurs Ecrits sont plus propres a instruire qu' a plaire."1)
Hij trekt de vergelijking door in 't morele en politieke, en de winst is aan Engelse zijde. Te beweren dat Muralt het eerst voor het grote publiek de intellektuele meerderheid van Engeland poneerde, is dus wat te veel gezegd.*) Prévost. Een andere wegbereider van het „cosmopolitisme litéraire" is — volgens Texte — Prévost. Hij komt het eerst in Engeland in 1728. Hij is vertaler van Engelse werken en hij schreef een veelgelezen schildering van buitenlandse (Duitse, Spaanse, Italiaanse, Turkse, Hollandse en Engelse) zeden: „Mémoires d' un homme de qualité". Vooral het Engelse volk wordt door deze schildering aan het Franse meer bekend. Maar men vergete niet, dat al gedurende bijna drie decenniën van de 18e Eeuw talrijke auteurs, in tal van periodieken het hunne tot hetzelfde doel hadden bijgedragen. Het komt niet slechts aan op verbreiding van de kennis van het Engelse volk; het allerbelangrijkste is: wat heeft Prévost gedaan voor het propageren van de — van Engeland uitgaande — geestesrichting ? Zijn andere boek waarop Texte wijst: „Histoire de Monsieur Cléveland, fils naturel de Cromwell", heeft in dat opzicht niet de minste werking .gehad. Men behoeft slechts de rake afstraffing te lezen van deze auteur, die „onder de ernstigste verzekeringen fabels voor waarheid verkoopt,"3) hem door Van Effen toegediend, om te kunnen konkluderen, dat dit boek niet in de lijn van het nieuwe denken en van de nieuwe wetenschappelike zin ligt. Voltaire. Wat de derde voorloper betreft, Voltaire: hij is ongetwijfeld de zeer talentvolle schrijver die voor zichzelf de eer mag opeisen, zoals hij deed : ,,d' avoir imposé è. la France le culte de 1'Angleterre philosophique, politique et littéraire."*) Maar ... als hij 1726 het Kanaal oversteekt, bestaat op het vasteland al een grondige kennis van het Engelse geestesleven. Zijn „Lettres philosophiques" van. 1734 — openlik veroordeeld in Frankrijk — vinden een voorbereide bodem. En vóór hij zijn „Elemens de la Philosophie de Newton" publiceert, gaat hij bij
1) Misantrope, Disc. LXXXV1I. 2) Texte, a.w. p. 51. 3) Hollandsche Spectator: Vertoog 275., 4) Texte, a.w. p. 44.



14
de grote Newtoniaan op het vasteland, die daar deze beginselen al twintig jaar doceerde, bij 's Qravesande, zijrt licht opsteken. Het is niet. onze bedoeling, iets op de verdienste van Voltaire af te dingen. Aan de andere kant zal het niet geoorloofd zijn de Journalisten van het „Journal Litéraire" de roem te onthouden die hun toekomt. Van Effen is niet de geringste onder deze broederen. Hem in 't biezonder kan men de verdienste toekennen / in het „Journal Litéraire" een uitvoerig overzicht van de Engelse ' literatuur te hebben gegeven, waarvan sporadjes ook door andere tijdschriften wel enige kennis was verbreid.



EERSTE AFDELING.
LEVENSLOOP.
INHOUD : Familie — Jeugd — Dood van Van Effen's vader — Beroepskeuze — Ooeverneurschap— De »Misantropen — De club van het»Journal Litéraire*: 's Qravensande, Sallengre, Marchand, St. Hyacinthe' — De »Chef <f Oeuvre* — De »Paralléle« — Aard van het werk der Journalisten — De ^Bagatelle* — De ^Nouveau Spectateur Francois* — Wat V. E. de »fi'ollandsche Spectator« deed schrijven — Van Effen's plaats onder de »hommes de lettres* — Laatste levensjaren.
Voor biezonderheden omtrent Van Effen's leven beschikken wij over de „Eloge Historique", van de hand van een onbekende, twee jaar na zijn dood in de „Bibliothèque Franchise" verschenen, over de „Lettre de Mr. Potin è 1'auteur de 1' Eloge de Mr. Van Effen" — beide opgenomen voor in de „Oeuvres diverses de Mr. Juste van Effen" — en over „Het leven van Justus van Effen" door P. A. Verwer vóór de twede druk van de „Hollandsche Spectator" (1756) geplaatst. Dit waren de bronnen waaruit Dr. W. Bisschop in zijn bekroonde verhandeling: „Justus van Effen geschetst in zijn leven en werken" (1859) putten kon. Andere gegevens zijn er, ook sedert dien, niet ontdekt. Bisschop behoort evenwel zozeer tot een andere tijd, dat een nieuw krities overzicht en een poging tot rekonstruktie hier en daar, niet ongerechtvaardigd scheen. Fttniilie. Justus werd de 21e Februarie 1684 te Utrecht geboren als zoon van de „luitenant te paert" Melchior van Effen. Van aanzienlike afkomst waren de Van Effen's niet; Verwer1) bevond bij het samenstellen van zijn biografie, dat familie-papieren ontbraken. Melchior van Effen was onvermogend; een luitenant-
1) Hij is de Mennophilus van het 187e Vertoog van de Hollandsche Spectator en van dit ogenblik dateert hun persoonlike kennismaking, dus van 1733.



16
schap leverde een sober bestaan op en gaf weinig aanzien. Ire Hollandse burgerkringen was — volgens getuigenis van Van Effen zelf —') een officier gezien „als een hond in het kegelspel".. (Moeders waarschuwden haar dochters voor deze „Vergulde yBedelaars"! Maria Bom, Melchior's vrouw, schijnt dan ook niet uit een stand te zijn voortgekomen, die zijn dochters veel geestelike bagage meegeeft! Op de ontwikkeling van haar zoon heeft ze geen waarneembare invloed geoefend: hij noemt haar slechts een paar maal.
.Aan zijn vader, over wie hij het herhaaldelijk heeft, is Justusveel verschuldigd. Hij staat hem voor ah, de ideale opvoeder, door hem getekend in Crito,2) de vriend-vader, die altijd met de ontluikende „Reden" van de jongeling „samenspant" en hem „de billijkheid en nuttigheid van 't gehoorzamen" doet beseffen, en in wie de jongeling, wat ouder wordende, ziin „beste, trouwste.
oprechtste" vriend ziet. Aldus begrijpen we het, éls Justus zegt
I aan zijn vader „bijna zijn geheele opleiding en alle deugden"
I ve?&chuldigd te zijn. Wanneer hij zichzelf als auteur introduceert bij de lezers van de „Nouveau Spectateur Francois" — in het le vertoog — vergeet hij, opgaande in de lof van die vader, bijna het tekenen van eigen portret. Wij leren de vader uit die
j schildering kennen als een man, meer van gezond verstand dan van geleerdheid; een denker, belezen, die nochtans voelde wat
; hij aan geregelde studie te weinig had gedaan, en die zijn zoon aanspoorde niet in deze zelfde tekortkoming te vervallen; een
| nobel man, gevoelig als hij was voor al wat schoon was en edel; gereed wel te doen ; naief waar het de bedriegelike
* slechtheid van 't mensdom betrof; een man die het bezit van
1 rijkdommen versmaadde en arm stierf.
Alle liefde en bewondering trekt die vader tot zich. De zoon leerde begrijpen dat alle zorgen die de vader voor zijn opvoeding droeg, uit een tedere vriendschap sproten; dat de vader met al zijn pogingen hem tot braafheid en deugd te brengen, zijn geluk beoogde. »j
Jeugd. Als goed zoon aanvaardt hij d^kbaar de raad van zijn | vader. Hij spant zich zo in met zijn studies, „conduits avec régularité', dat hij weldra zijn „compagnons" slechts van verre in zijn „carrière des Sciences' *) zag volgen. Dat waren dus zijn
(mede-leerlingen op de latijnse, Hiëronymiaanse school, waar de bekende Samuel Pitiscus rector was en die hij bezocht, na
1 vermoedelik eerst de Franse school te hebben doorlopen. Hij leerde er Latijn en Grieks. Latijnse schrijvers kende hij er vele;
: hij hield vooral van Horatius. Hij kon de Griekse in het oorspronkelik lezen, zoals uit de „Misantrope" is op te maken.
1) Hollandsche Spectator, Vertoog 292. 2) V. 133. 3) Nouv. Sp. Fr. Discours I.



pf
J Frans leerde hij ook. Verwer vertelt: „Ook deed zijn lust om de Fransche schrijvers te verstaan hem, met ongemeenen ijver, zich toeleggen om die sprake grondig te kennen, waer in hij op een verwonderbare wijze vorderde."1) De verzekering van een zijner vrienden, aan Potin gegeven, dat hij eerst op zijn zeventiende jaar Frans zou zijn gaan leren, is nauwliks ernstig te nemen.2) IZonder Frans is de opvoeding van de zoon van een Melchior ■niet denkbaar. — Hij was een vluggertje, deed er allerlei voor Izichzelf bij. Al vroeg had hij een eigen oordeel. „Reeds voör de jaaren van mijns oordeels rijphefil" - getuigt hij later — „had ik mij aan een oprechte hoogagting gewend voor luiden, die hun werk maken van onafhankelijk van 't gevoelen der menigte, met eigen oogen de waarheid na te speuren" — „onder het aanbidden van Gods zegen"3). Zijn leermeesters hadden J hem voorspeld dat hij tot ketterij zou vervallen, maar hij kon I later tot zijn voldoening getuigen dat dit niet uitgekomen was.
IDood van Een beslissend ogenblik in zijn leven is de dood V. E.'s vader, van zijn vader. De zorg voor zijn moeder (overleden in 1732) en zijn zuster, (in 1756 nog in leven, maar zwakzinnig) komt op hem te rusten. Hij heeft zich aan die plicht niet onttrokken, wat wij hem — met Verwer — tot een eer rekenen. Wanneer stierf zijn vader? De schrijver van de „Eloge" — die, volgens Verwer, zijn inlichtingen van Justus' vriend Maty had — zegt: na het voltooien van zijn akademiese studies. „A peine avoit il fini ses études Académiques, qu' il perdit son père". Verwer stelt de dood „naar alle waerschijnlijkheid in of omtrent den jare 1713", en als grond voegt hij er biji „indien 't waerheid is dat het Regiment tot het welke de luitenant Van Effen behoorde, onder de benden van den Staat geweest is, welke, om den vrede van Utrecht, afgedankt . . . werden."*) Ja, indien. . . dan lèèfde Melchior in 1713 nog! Bisschop, zo min overtuigd als wij, stelt de dood in 't jaar 1704. Zij allen redeneren van de verkeerde praemisse uit, dat Justus in Utrecht zijn akademiese studies voltooid heeft. Maar hij staat er niet als studenfinétëschreven. Het matricularium van de Utrechtse hoogeschool bevat wel de namen van zijn vrienden De Loches en Maty (ingeschreven in 1700 en 1701) maar Van Effen's naam zoekt men er tevergeefs. En toch moeten wij, op grond van zijn eigen getuigenissen, aannemen dat hij — dus zonder ingeschreven te zijn — een tijdlang aan de Utrechtse akademie gestudeerd heeft. In Vertoog 45 haalt hij een herinnering op uit zijn jongelingsjaren „wanneer ik mij nog op de Academie bevond." Een ander bewijs vfftwén wij in dé droefgeestige jongeling van nauwliks twintig jaren, die voor Radamanthus' rechterstoel verscMfht. In dat^beeld hebben
1) Leven, p. VB), 2) Lettre de Mr. P. d t'auteur de P Eloge. Oeuvres, T. I. 3) Vertoog 139 (in het vervolg wordt „Vertoog" tot V. afgekort). 4) LtHn, p. VIL



18
wij ongetwijfeld Van Effen zelf te jrien. In zijn „tedere jongelingschap zonder stierman aan de ontstuimige zee van 't academisch leeven overgegeven", heeft hij de gevaarlike klippen van ongebondenheid niet kunnen mijden1).
Dit klopt heel goed met wat wij in de „Nouveau Spectateur Francois"2) lezen. Ik was, zegt hij: „abandonné a moi-même dans 1'Sge oü les passions exercent sur 1'ame Pempire le plus tirannique." Het gaat hem innerlik niet goed. Hij geraakt in de
J meer loszinnige studentenwereld van die dagen het spoor bijster.
' Mijn passies — zo klaagt hij later — „eausèrent dans mes sentimens les révolutions les plus funestes". Hij zegt ook wat de redenen waren dat hij bijna onderging. „Un vif penchant vers la tendresse et un désir outré de plaire, débauché par le faux honneur, semblaient óter toute la farce a ma raison et rendaient ma défaute presque inévitable." Naast de bekoring, uitgaande van vrouwelike tederheid, is de luchthartige levensopder Petits-Maitres, die „het leven op twee spillen : van bevalligheid Ü en geest doen draaien", en die zich een eer maken van hun | ondeugden, bijna oorzaak van zijn ondergang. Beroepskeuze. Met enige waarschijnlikheid mag men Van
j Effens jeugd en jongelingsjaren aldus rekonstrueren : jeugdvrien-
Iden uit zijn Latijnse schooltijd zijn Maty en De Loches. Van
I hen gaat de prikkel uit om veel aan Frans te doen. Het is niet te veel van onze fantaisie gevergd, ons voor te stellen dat kinderen van réfugié-families en uit officiers-kringen — die, als van elders gekomen, buiten de burgerij leefden — in de omgang op elkaar waren aangewezen. De jonge réfugiés studeren, 16 a 17
J jaar oud, en evenzo Justus. Maar niet, dan nadat hij zes weken Cadet of vrijwilliger was geweest. „Het oogmerk met onzen
J Justus van Effen schijnt niet geweest te hebben om hem tot de 1| Letteroeffeningen, maer tot den krijgsdienst op te brengen", zegt t| Verwer.3) Dit bericht bevestigt Van Effen zelf in de „Hollandsche Spectator". In de Vertogen 16, 22 en 343 leren wij hem kennen als iemand die „een snaphaan heeft gevoerd". In Vertoog 172 herinnert hij aan de tijd toen hij „de eer had 't land te dienen". In Vertoog 292 vraagt hij een rijke koopman en zijn vrouw rekenschap voor de benaming „vergulde bedelaars", door hen aan officieren gegeven. „Ik die een oud-militair ben .... zwol van spijt op dien smadelijken titel".
Hij komt naar Utrecht terug en gaat dan pas naar de Akademie. „Waerschijnlijk mag men denken dat zijn Neiging hem van de Wapenen afgetrokken en tot letteren aangespoort hebbe".4). Die veronderstelling zal wel juist zijn. De afkeer van de oorlog,
j die hij later een „barbaarsch bedrijf" noemt, zat er al vroeg in.
1) V. 40. 2) Disc. I. 3) Leven, p. IX. 4) Verwer, Ibid.



19
Maar wat zou hij dan wèl worden? Wat hij later van die gefingeerde „neef in 't Campement" verklaarde, was in zijn jongelingsjaren volkomen zijft eigen gevoelen. „Zig . . . niet ernstig genoeg vindende om 't Preffikampt waar te nemen, niet twistgierig genoeg om met pleiten de kost te winnen, en al te afkerig van zwetsen en kwakzalverij, om in korten tijd als arts zijne wijste en ervarenste amptgenoten de loef af te steken, heeft mj' brillen bezoeken met den degen zijn fortuin te-maken".')•}, Voor Justus Ütif is aan de Akademie geen keuze!
Betrekkelik spoedig, ongeveerl701, overlijdt zijn vader. Aan het gemis van die leidsma1r^l|rmj; zmi morele &mfy\ngen.Plut die klacht in de mond van een twintigjarige? Zo oud is hij, als men aanneemt dat de vader in 1704 zou zijn overleden. Juist in de kritieke leeftijd van omstreeks zeventien jaar is hij in de loszinnige studerrteirwereld aan zichzelf overgelaten. Zijn „Daphne" heeft hem aan het snoertje, tot zijn beter ik bovenkomt. „H48*» ' reusement je ne me rendais jamais sans combattre . . .". Hij leert zijn „vijanden" kennen, en ... overwinnen !
Dit alles is de confïtóie... van de moralist, auteur van de „Nouveau Spectateur Francois" aan de lezers. „La salutaire science" van zijn strijd tegen „ses désirs mal réglés" zal hun op hun levenspad tot heil zijn. Niet een bldmzoet jongeling, maar een censor met gerijpte levenswijsheid zal hun zeden bespieden! — Iets minder erg kan het ook geweest zijnf Goeverneurschap. Waar leeft Justus van als student ? Was hij goeverneur? Er zweeft in zijn kring de herinnering van een jong goeverneurschap, toen hij nog maar vijftien jaar was.J Leermeesters rieden hem „letteroeffenende jongelingen" onder zijn bestuur te nemen en voor de hogeschool klaar te maken. | Het aanzien dat een dergelijk gouverneurschap gaf, was in hoge mate afhankelik van de persoon die het vervulde. Toch scheen het — naar Verwer opmerkte — „onkundigen" enigszins „laeg". Vaak opende het de bekleder de weg tot ambten in de burgerstaat of tot het hoogleraarschap. Maar — zoo voegt deze , biograaf erbij, en het is tiepies voor de 18e Eeuw! —niet ieder I en zelfs de bekwaamste niet, gelukte het met zo n ambt begun- / stigd te worden, vooral... als het hart voor vleiërti te hoog lag! I
Wanneer werd Justus deze raad gegeven ? Wij weten het niet. Er is in deze periode van zijn leven voor ons veel onze- I kers. Algemeen aangenomen Wordt, dat hij Frankrijk nooit gezien tf heeft. In Vertoog 30 • Waalt hij een anekdote op uit zijn jeugd, • toen hij in Parijs was. Een twede verzekering dat hij „in jonger jaaren" in Pwijs was, treffen wij in Vertoog 341. Was hij er misschien in deze tijd ?
1) V. 95.



20
i Het eerst horen*,;wij wee^jnet zekerheid van hem door.aio goeverneurschap bij Mevrouw Bazin de Limeville, een Franse #Rie, die na herroeping van het Edict van Nantes Frankrijk had verlaten en in den Haag was kómen wonen. De wedde was gering en de betrekking duurde minder dan een jaar, maar de jonge gouverneur had de voet in de stfujrheiio-pl Vnnrrlat
ide zoons, student werden in Leiden — 17 Mei I7m — waar
ze bij hun -moeder op het Rapenburg woonden, verwierf Justus y zich een goeverneurschap over de jonge Briellanus van WasseI naar Duivénvoorde in den Haag.
| Het goeverneurschap teh huize van de Duivenvoorde's is een
■ geziene positie, in iet langer is nu in de ogen van het bedienend personeel — vaak van niet veel geringer komaf dan de goeverneur; immers veel burgerqianskinderen gingen terwille van het „goede ambt", dat na veeljarige dienst volgde, als hérenknecht dienen — niet langer is hij de „pitegoog", die zij moeten oppassen, niet meer de „mossieu" (deze naam „draaft het hele huis door" I1) die aan tafel niet geduld en bij het koffieof teedrinken niet binnengeroepen wordt. „Hoor eens jij daar, — heeft de heer des huizes gezegd — een belediging de goeverneur aangedaan, is er een die je mij aandoet". — De jeugdige [Van Effen brengt in die kring, tot 1716 als de jonge Briellanus sterft, gelukkige iaren door. In deze tiid srhriift hii 7iin
I „Misantrope", wordt hij opgenomen in de club van het „journal I Litéraire", verschijnt zijn „Dissertation sur Homère et sur
H*napeiain (wi4j en maakt nij als twede sekretaris van Van Weldecen een gezantschapsreis naar Engeland (Febr. 1715.). Hij is „homme def Lettres" geworden, nadat hij in 1710 zijn intree in de „Ripublique de5 Lettres'' had gedaan, door van Shaftesbury de „Essay on the Freedom of Wit and Humour" in het Frans te vertalen.
De „Misantrope". Het was, — de schrijver van de „Eloge" merkte het al op — een gewaagd rstuk van deze 27-jarige om, geheel alleen, met zijn „Misantrope" het spoor te willen volgen van, en de vergelijking te durven aanvaarden mèt de „Spectator" van twee talenten als Addison en Steele. Het spoor volgen, zeiden we, want men zal toch niet aan de toevalligheid willen geloyen^ dat een Engels en een Hollands auteur onafhankelik van lakaar een nieuw literair genre zouden nitvindr"? Van de „Spectator", die dateert van 1 Maart 1711, kan Van Effen, toen de „Misantrope" op 19 Mei van datzelfde, jaar uitkwam, 60 a 70 nummers gekend hebben. Dat hij de „Spectator" niet gekend zou hebben is, gezien de nauwe literaire relaties tussen beide landen, niet denkbaar.2)
1) V. 307. 2) Bisschop acht het „een zeer betwist punt" of hij de al of niet gekend zou hebben. Zie: p. 42.



21
Stond hij dus atteen, een andere ongunstige omstandigheid was het beperkte (flebiet. De oorlog had alle verkeer met Frankrijk afgesneden. Het aantal Frans sprekenden in en buiten Holland dat belangstep^de, bleek groot genoeg. „Je fais donc du fracas dans le monde?'' zegt hij in het 6e Discours. Het sukses ware vooraf verzekerd geweest, als hij de „Misantrope" in Parijs had
laten drukken, en dan op naam van „Mr de 1'Academie
Francoise" ! Men zou de „Misantrope" vanzelf bewonderd hebben, en hij zou zich hebben verspreid over alle landen waar Frans werd gesproken.1) Maar de auteur lacht om zodanige vooringenomenheid. Dit soort sukses wenst hij niet. Hij wiL gelezen worden om zijn werk. Hij heeft een roeping te vervullen ! Hij wil indringen in het gemoed der lezers. Zijn tijdschrift is niet van hetzelfde gehalte als 'n gewone maandelikse „Recueil de Nouvelles et de Piéces d'esprit" met „avontures véritables, arrivées exprès pour augmenter le Recueil ', met oude nieuwtjes die men opgelapt heeft, met raadsels die alleen de opgever kan raden, met beschrijvingen van lijkstaatsies, met liedjes, tedere drink- en slaapliedjes, met stukken Literatuur, ongeschikt voor wie er geen verstand van heeft, en verder met wat physica, botanica en chemie. De auteur wil met zijn „Misantrope" bereiken, dat de Rede der mensen „dévoile leur ridicule et leur vices". De „Misantrope" — de titel wierp heel wat stof op! — is geen mensenhater,! maar iemand die juist denkt, en die zich tot plicht maakt naarl dat denken te handelen. „Libre des erreurs du Peuple, dégagé de 1'opinion, débarassé du joug de 1'autorité, il proportionne 1'estime qu' il accorde aux choses a leur juste valeur". Hij voor zich heeft, inzake wat in de wereld zijn aandeel zal zijn, gekozen : „Opulence, dignités, rang, titres, vous ne lui arrachates jamais que des désirs proportionnés a votre prix réel; occupé a la recherche de la vérité, amoureux de 1' évidence, il n'est pas la dupe de vos charmes. Le bonheur oü il assise, c'est la souveraine liberté de sa raison, qu' accornpagnent une mediocrité aisée et le doux commerce d'un petit nombre d'amis vertueux." De „Misantrope" voert „une guerre mortelle au Vice et a la Sottise.'?
De auteur is moralist; zijn tijdschrift van een biezonder genré} en heel wat serieuser dan de gewone periodieken. Dat hetj \ 't eerste moraliserende tijdschrift, in het genre van de Engelse „Spectator," op het vasteland is, strekt de auteur tot verdienste. De verering van „le Sens Commun," van „1'aimable bon Sens"j stempelt hem tevens tot een van de eerste Ayfklarer.
Wie is die auteur, zo prat op zijn anonymiteit ?
Een onafhankelik man, die zijn vrijheid niet prijs geeft voor de verlokkingen van een Maecenaat. Hoe kan een man van
1) Discours LXX.I, p. 311.



22
verstand terwille van de omgang met aanzienlike mensen — een * denkbeeldig genoegen — de eigen gevoelens verraden om die van anderen aan te nemen ? — Als wij denken aan de gezwollen opdrachten voor in de boeken, de tijd eigen, dan is deze schrijver wel een biezonder man.
Hij komt ongetwijfeld uit de klassiek humanistiese beschaving voort. „Nourri des préceptes d' Horace" noemt hij zichzelf.1) Horatius trekt hem niet alleen aan om zijn verstandelikheid, maar om de „beauté de son ame", blijkende uit de nobele wijze waarop deze in zijn werken spreekt „de l'amitié, de la reconnaissaneê f et du mépris desrichesses."8) Hij staaTbuiten het humanisme, \.J — litérair7=orrTdaTae7Dlinde bekoring voor de klassieken gebroken I is en omdat er kritiek is — filosofies, omdat er verachting is | voor de Scholastiese logica, „de lege theorieën" van Aristoteles. 1 Een klassiek gevormd man, die veel klassieken gelezen heeft. Hij hanteert de mythologie, niet uit devote aanbidding, maar ter belichting van een of andere waarheid, of anekdoties, om de aardigheid van het verhaal. De onaantastbare waarheid van de sagenleer is wel verdwenen; de fabels van Homerus vermaken volken die van verzinsels houden.3) Met de „Misantrope" als leider gaan wij de moraliserende 18e Eeuw in. Verbeelding en gevoel zijn voor de verstandelikheid faktoren van geringe betekenis. „Pour être excellent auteur, il ne suffit pas d'avoir 1'imagination belle, 1'esprit juste, et des connaissances étendues; il faut avoir encore le coeur bon, et les sentimens d'un homme d'honneur et de probité." Een braaf schrijver moet zich niet j met beuzelachtigheden alleen ophouden ; hij moet ook nuttig I zijn. Van Anacreon merkt „un honnête home" niet zonder verontwaardiging op, dat zijn neigingen en zijn verzen verdeeld zijn tussen de wijn en de liefde.
Er is kritiek op de Ouden, en zo js te verwachten dat ook , de „Misantrope" partij kiest in de strijd, door Perrault „ontketend" | over de voorrang van de „modernen" boven de „klassieken", en men kan voorspellen aan welke kant hij staat. Bij Perrault, auteur van de bekoorlike „Contes de ma mère 1'Oie" kunnen wij ons de voorkeur voor de „modernen" begrijpen. Maar ook de auteur van de „Misantrope" rekent zich duidelik tot de ■i „modernen". „On nous accuse", d.w.z. de aanhangers van de modernen, heet het op pag. 127 in het LVIe Discours. De „Misantrope" oordeelt heel verstandig. Iets is niet mooi omdat het oud is! Hij heeft een vriend, volgens wie Descartes, Malebranche en Gassendi alleen iets verstandigs zouden kunnen zeggen als ze al 2 è 3000 jaar dood waren! Het nieuwe is niet schoon omdat het nieuw is! Niet de ouderdom van eeuwen
1) D. XXXVIII. 2) D. LXVII. 3) D. LV1.



* 23
of een algemeen oordeel beslist of iets schoon is. „Le Beau dans les Ouvrages de 1'Esprit peut se déduire de certains principes surs de la Raison". Schoonheid — wil hij zeggen — is niet afhankelik van autoriteit, of traditie. Wat schoon is, moet beredeneerd, het is een „question de Droit". Met deze theorie, die de aesthetiek tot een „redelijke" zaak maakt, zeilen wij de 18e Eeuw binnen.
Overigens is duidelik dat hij voor de „modernen" voelt. Hij stelt een aantal Franse auteurs met Latijnse gelijk, maar verklaart geen kans te zien, hetzelfde met Griekse auteurs te doen. Van de Franse schrijvers waardeert hij het meest Fontenelle, dan ook j Racine, Boileau; van de levenden de „rationele" La Motte — I die zijn vriend was.1)
De strijd tussen „klassiek" en „modern" was er een tussen klassiek en imitatie-klassiek. De twist kan niet uitgevochten worden, aangezien niemand de kwestie zuiver stelt: of wij, zonder de klassieken, boven de klassieken uit kunnen komen. Ook als men — zoals Van Effen later in de „Hollandsche Spectator"2)—voor oorspronkelikheid pleit, komt men het classicisme niet te boven.
In Vondel — als Ënnius, „ingenio maximus, arte rudis" — keurt t hij af dat hij het Franse classicisme niet volgde; in Shakespeare laakt hij, dat hij van de drie eenheden geen begrip had. Ennius — Shakespeare — Vondel zijn op een lijn te stellen.
Met de oude geest van geleerdheid rekent hij af. Hij onder-/J houdt de geleerden over de nutteloosheid van de wetenschappen I waarmee ze zich bezighouden; hun belangstelling voor de „minuties" van de Oudheid; hun onderzoekingen over de afkomst van een woord, of het Grieks, Chaldeeuws, Phoenicies is; de moeite die zij zich geven om medaljes te ontsijferen. Gij werkt twaÉ uur per dag ? Zelfs als gij nuttig werk deedt, welk vuur der verbeelding zou niet uitblussen ?3) Ook de „Misantrope" houdt van studie; maar van studie „avec pénétration", met veel afwisseling. Dat andere is veelweterij, „une parfaite fainéantisme". Een filosoof die zich inspant om de „Reden" de oorspronkelike 1 zuiverheid te hergeven en zich te bevrijden van de slavernij der V zinnen, der hartstochten en der vooroordelen, is hun een voorwerp van verachting. De plichten, die redelike mensen tegenoverelkaar hebben, op te sporen, is in hun oog tijd verldren.
Dit alles zijn nieuwe klanken; ze luiden de laatste over-1 blijfselen van de middeleeuwen uit. '
Een filosoof is dus deze moralist. Niet een filosoof die wat , stelsels bestudeerd had, maar een praktiese moraal-filosoof.4) Niet \ een volgeling van La Rochefaucauld. Die schrijft te veel aan het '
1) D. I. 2) V. 312. 3) D. XXXI. 4) D. XI.



24
belang toe en ontkent de betere drijfveren in de mens. Zijn „Maximes"1) zijn veelal spreekwoorden, op een biezondere wijze uitgedrukt.8) Meer zijn man is La Bruyère. Evenals bij deze auteur worden in de „Misantrope" aan een Lysis, een Damon, een Nicophile, een Chrytipe, een Cléandre en hoe ze heten mogen,3) een karaktertrek gedemonstreerd. Soms dijt de schildering tilt tot een type. Natuurlik — zouden wij haast zeggen — is hier invloed van de vereerde La Bruyère, maar een invloed waarvan hij zich bewust is, en waarvan hij zijn lezers rekenschap geeft. Even natuurlijk is La Buyère ver zijn meerdere. Maar dan willen | wij ons even de vraag stellen i welk milieu had Van Effen om er zijn „karakters" aan te ontlenen ? De ongunst der omstandigheden is wel hèèl sterk in het nadeel van de in Holland levende, Frans "schrijvende, kosmopolitiese .. .Hollander! Zelfs 1 als hij voor Hollanders schrijft en Hollanders mag kopiëren, dan vindt hij als voorbeelden mensen, die de maat van het burgerlijke niet te boven gaan ! | Een twede omstandigheid te zijnen nadele is het verschil van f tijd, waarin beiden leven. Van Effen is „Aufklarer"; kenmerkend is vóór hem is het vooropschuiven van „la Raison", voor wie „le ridicule et les vices" ontsluierd worden. Men kan dit willen bereiken door karaktertekening, waarbij het type op tendentieuse wijze wordt weergegeven, men kan het óók doen door het beredeneerde Vertoog. Dit laatste doet Van Effen, en doet de I Aufklarung bij workeur. Aangezien de tendens aan een bepaalde t tijd gebonden is, is Van Effen met deze wijze er voor de ) smaak-van-alle-tijden op achteruitgegaan ! Ethica is voor aesthetica / vaak dodelik!
Samenvattend mogen wij zeggen: de schrijver van de „Misaritrope" is in zijn anonymiteit en onafhankelikheid een in zijn tij* biezondere verschijning. Ondanks zijn 27 jaar, een man met een rijp, onder de oppervlakte dringend oordeel. Iemand die tot de nieuwe tijd behoort en in de strijd der denkbeelden zijn partij heeft gekozen.*) Bovendien met een rijke kennis van de Franse letteren.6) Een schrijver, wie men talent niet kan ontzeggen. ! De club van het Het is onjuist om — zoals veelal geschiedt | „Journal Litéraire". — aan te nemen dat voornamelik Sallengre, 's Gravesande en de andere schrijvers van het „Journal Litéraire" I Van Effen tot het Frans schrijven zouden hebben gebracht. Hij I is meer leider dan geleide. De enige, die in sommig opzicht ? meer betekent, is misschien Marchand. 's Gravesande's natuur-
1) Journal Literaire, T. VI, p. 67, noemt de lektuur van de ^Maximes* „une des plus dangereuses qu' on puisse faire", omdat de auteur overtuigd is dat de meest zuivere deugden slechts verbloemde ondeugden ziia,uit oordeel is vermoedelik van Van Effen. 2) D. XXV. 3) D. XX111. 4) Zie hierna de Hoofstukken der eerste afd. 5)r Zie hier voor: P. ValkhoffJ v E en de Franse Letterkunde. De Qids, 1917, IV.



25
kundige ontwikkeling komt nog. Sallengre is een jongen! St. Myacinthe, inlffien al lid, zonder naam. In dat klubje, dat medio 1711 in Den Haag wordt opgericht en dat van 1713—'21 het ekserperend - recenserend tweemaandeliks tijdschrift „Journal Litéraire" zou uitgeven, „le meilleur peut-être qui ait été fait",1) was Van Effen niet de geringste onder de broederen, 's Gravesande was er de ziel van, en ook van het „Journal", dat hij later na het verdwijnen opnieuw opricht.
Wie komt de grootste verdienste in de uitgave van dit tijdschrift toe ? Prof. Allamand, die de gegevens uit de naaste omgeving van 's Gravesande — misschien van hemzelf — had, noemt de medewerking in volgorde aldus: 's Gravesande, Marchand, Van Effen, Sallengre, Alexandre en St. Hyacinthe. De belangrijkheid van 's Gravesande's aandeel zat voor een groot gedeelte in de oor-j spronkelike artiekelen (over de luchtpomp; over de valwetten),-' die hij er voor leverde. Overigens schijnen allen evenveel aan het tijdschrift te hebbenbijgedragen; te scheiden van wie de bijdragen zijtü) is niet doenlik.
's Gravesande. Wie waren die Journalisten ? De Storm van 's Gravesandes waren een patricies geslacht, te Delft woonachtig. "Willem Jacob was in den Bosch geboren. Hij studeerde te Leiden in de rechten en promoveerde, tegelijk niet twee broers, in 1707 in deze faculteit. Van hen die hem opleidden is ons enkel de naam van zijn wiskunde-leraar, Tourton, bewaard gebleven. Heeft deze man, die uit Suriname over de tropiese slangen schreef,2) de leerling die ruime belangstelling, die zuiver wetenschappelike zin aangebracht, die zijn leven kenmerken ? Als juridies student zit hij op vervelende kolleges, die hij van zijn zorgzame vader moest lopen, te tekenen en schrijft hij op 19 jarige leeftijd zijn „Traité de perspective". Hij vestigt zich <teteelfde jaar, 1707, als advocaat in den Haag. Van hem gaat drang uit naar literaire ontwikkeling; „il s'y lia bientöt avec tout ce qu'il y avoit de Gens de Lettres". Sallengre. Ook Hagenaar, maar zes jaar jonger, en tien jaar jonger dan Van Effen, was Sallengre. Henri Albert was de enig overgeblevene telg uit een oud Henegouws adellik geslacht, verwant aan de Teylingen's en Egmond's, en dat tijdens Alva was gevlucht. Hij studeerde in Leiden Geschiedenis en Filosofie en daarna Rechten. Hij promoveert Julie 1711 in de wijsbegeerte op een Dissertatie „QuaUtés des objets sensibles", en enige dagen daarna in de rechten, waarna hij in den Haag terugkeert en *4#lVöcaat van het Hof van Holland wordt. Ook bij hem gewaagt men van zijn grote dispositie tot de schone letteren.
Was hij misschien de trait-d'uniön tussen 's Gravesande, die hij als Wagenaar van aanzienlike familie kon kennen, en Van
1) Prof. Allamand in Marc/iamfs Didttonnaire Historique, i.v.'s Gravesande. ■2) J. iPFS II, p. 441.



26
Effen, die hij ontmoette als goeverneur ten huize van zijn oom van moeders zijde, de Baron van Weideren ? Wij herinneren ons ook de biezondere verering van Van Effen voor Rotgans, die een broer was van Sallengre's moeder. Hoe dat ook zij, 's Gravesande knoopt na 1707 konnekties aan met al wat „Gens de Lettres" is, en de klub van 1711 is daarvan een uitgelezen gezelschap „tous distingués par leur génie et leur savoir et étroitement unis par les Hens de 1'estime et de 1'amitié." Er waren nog anderen lid dan de genoemden mèt Marchand, Alexandre en St. Hyacinthe; dezen waren „les principaux". Marchand. Prosper Marchand, meest bekend door zijn „Dictionnaire Historique" die in 1758, twee jaar na zijn dood, verscheen, geboren 1675 in Guise, was te Parijs groot geworden in de boekhandel en bezat dientengevolge een uitgebreide kennis van boeken. Hij stond met verschillende geleerden in geregelde korrespondentie, o.a. met Jacques Bernard, de voortzetter van de „Nouvelles de la République des Lettres", aan wie hij de literaire anekdoten uit Frankrijk leverde. Hij volgde hem naar Holland om er vrij de hervormde godsdienst uit te oefenen, waarvan hij een vurig aanhanger was. Daarbij was hij een groot vereerder van Bayle, van wiens „Dictionnaire" en „Lettres" hij een 2e druk bezorgde. In Holland zette hij enige tijd de boekhandel voort, om zich dan geheel aan de letteren te wijden. Wat kennis van boeken en schrijvers, en wat de geschiedenis van Frankrijk betreft, werd hij de vraagbaak van Europa. Hij legateert stervende (dit als tieperend trekje) het beetje geld dat hem restte aan een Haagse instelling van weldadigheid. St. Hyacinthe. Een van de meest roemruchte leden werd Saint Hyacinthe. Hij was, in hetzelfde jaar als Van Effen, geboren te Orleans en gold als onechte zoon van Mlle de Mauléon en De Bossuet, aartsbisschop van Troyes, die hem een verzorgde opvoeding gaf. Hij zou ruiter-officier worden, bereist Holland, Duitsland, Zweden, komt te laat om Karei XII zijn degen aan te bieden. Daarna maakt hij zich op de vredes-konferentie te Utrecht onmogelik, door te veel belangstelling aan de dag te leggen voor de vrouw van de Spaanse gevolmachtigde. Dan vlucht hij naar Troyes, waar een nieuw schandaal hem — om aan een lettre de cachet te ontkomen — verjaagt. Tussen hem en een pensionnaire n.1. van de abdij van Nötre Dame, wie hij HiÖiaanse les gaf, speelde zich een zelfde geschiedenis af als tussen Abélard en Héloïse. Na zijn wederkomst in Holland sluit hij zich (opnieuw ?) aan bij de klub van 's Gravesande. Door twee dingen uit zijn leven is hij vooral bekend : door zijn „Chef d'Oeuvre d'un inconnu" en door zijn twist met Voltaire, die hem verweet — behalve dat hij in Londen op zijn zak teerde — dat hf monnik, soldaat, boekhandelaar en koffiekoopman geweest was. Hij van zijn kant betichtte Voltaire in Londen een ongeregeld leven te hebben geleid. Een twist, die in geschrifte werd voortgezet.



27
Ook zijn verblijf in Engeland was gedwongen. Hij had n.1. in Frankrijk een dochter van de kolonel de Marconnay geschaakt. Het einde van dit leven vol avonturen is triest. Alle pogingen om de aanvankelike roem, door de „Chef d'Oeuvre" verworven, te handhaven, mislukten. Zijn „Mémoires littéraires", zijn brieven aan Mme. Dacier, kampioen van „de klassieken", naar aanleiding van haar boek „Des Causes de la Corruption du Goust", maakten geringe opgang. Hij eindigt zijn leven te Ginneken.
Alexandre, de Secretaris van het gezelschap, blijft ons een onbekende.1) Als de dagen van het spel voorbijzijn en de ernst komt, grijpen zij heel hoog en nemen zij het kritiese leiderschap in de republiek der letteren over, in de eerste plaats van de beide gestaakte periodieken „Histoire des Ouvrages des Savants" en „Nouvelles de la République des Lettres," dan ook van Le Clerc's „Bibliothèque Choisie", die nog wel verschijnt, maar gering van omvang is. Aan de vereende krachten, van wier samenwerking zij zich in de „Préface" van de eerste aflevering zoveel voorstelden, is het toch niet mogen gelukken de opzet geheel uit te voeren. In 1713 en '14 verschijnt het tijdschrift I werkelik tweemaandeliks,8) in 1715 slechts in vier afleveringen;' van 1716 tot en met 'IQ twee afleveringen per jaar, terwijl zij aan de enkele, in 1720 en in 1721, verschenen aflevering geen aandeel hebben gehad. In 1718 wordt Johnson nalatig. Kort daarop staakt het tijdschrift, en de deelnemers verstrooien zich.
De eerste tijd zit het gezelschap goed in elkaar, hoewel Sallengre al dadelik na de Utrechtse vrede — het tijdschrift verschijnt als het vrede geworden is — een reis naar Parijs onderneemt. In 1715 sticht hij een eigen periodiek, „Mémoires de Littérature", dat aan zijn medewerking niet anders dan kwaad kan doen. In het begin van hun samenwerking verschijnt St. Hyacinthe's „Chef d'Oeuvre d'un Inconnu", dat diens zeer grote, hoewel niet blijvende glorie uitmaakte en waarvan de glans op het gehele gezelschap afstraalde. Een van hen — wij weten niet wie — gaf het buiten zijn voorkennis in druk. Samen met dit werk gedrukt — „aux dépens de la Compagnie" — beleeft Van Effen's „Parallèle d'Homére et de Chapelain", hoewel minder beroemd maar toch in Parijs afzonderlik nagedrukt, dezelfde lotgevallen.3)
^ WÏde auteurs brengen met een forse stoot de oude strijd tussen „les Anciens et les Modernes", die vrijwel geluwd was, weer op gang. Mme Dacier wordt de verdedigster van de klassieken; in eenzijdige bevooroordeeldheid vermag ze in de klassieken
1) Over de bijeenkomsten van deze club kunnen wij verwijzen naar Bisschop: Justus van Effen geschetst in zqn+teven en werken, p. 44 v. v. "2) Bisschop, p. 53 zegt dat het geregeld in tweemaandelikse afleveringen is uitgekomen. Het aantal uitgekomen delen bewijst de onjuistheid. 3) Zie o.a., vermeerderd met lofgedichten en toevoegsels, de 9e druk, Lausanne 1758, 550 p. in 8o.



28
geen enkele fout te zien. La Motte is de strijder voor de modernen i hij geeft een vertaling van een geretoucheerde, verkorte, Ilias, veel schoner dan het oorspronkèüke !!
De „Chef d'Oeuvre". De „Chef d'Oeuvre" was een parodie op de wijze waarop geleerden bij de uitgave van een werk de tekst onder een stapel aantekeningen begroeven. Wij weten ditmaal ook de aanleiding: n.1. de uitgave van „Pervigilium Veneris", (Amsterdam, 1712) een kort gedicht, in 1577 ontdekt, en achtereenvolgens door Pierre Pithou, Justus Lipsius, Janus Douzajr., Jean Weitzius, Claude Saumaise, Scriverius, André Rivinus en anderen, met een opeenhoping van niet ter zake doende opmerkingen voorzien. De satire bedoelde te zijn voor de zwaarwichtige geleerddoenerij wat de Don Quichotte voor de latere ridderromans was en de Münchhausen voor de groteske avonturenroman zou wezen.
Als men bedenkt dat op zes coupletten van acht regels: L'autre jour Colin malade
Dedans son Lit, D'une grosse maladie
Pensant Mourir, De trop songer a ses Amours
Ne peut dormir; 11 veut tenir celle qu' il aime
Toute la nuit.
de auteur 260 pagina's aantekeningen geeft, dan zal men bevroeden dat de auteur van het goede ruimschoots genoeg geeft. De „Parallèle". De „Parallèle" mengt zich op een andere manier in de strijd tussen „Anciens" en „Modernes". Hij wil betogen: Que 1'excellence d'un Auteur Dépend de son Commentateur. De keuze van zijn stof is op zichzelf denigrerend voor de fcfeïssieken. Hij neemt een Frans poëtaster, Chapelain (gestorven in 1674) en vergelijkt diens „La Pucelle" met de Ilias van Homerus. Gedichten en hoofdpersonen, Achilles en de Maagd (sc. van Orleans) worden in allerlei opzicht tegenover elkaar gesteld. „La Pucelle" wint het! Van Effen wil daarmee zeggen, dat vóór- en tègenstanders van de klassieken en de modernen met hun lofuitingen, vergelijkingen en toelichtingen vaak hun doel voorbijschoten, d. w. z. "niemendal bewezen. Hier is de zich objektief houdende derde aan het woord.
Het geschrift is jeugdwerk en heeft behalve de objektiviteit, geen opvallende verdienste. Het is ons een aanwijzing in welke richting de toen ongeveer 25-jarige Van Effen zich ontwikkelde. Het werd in 1709 of '10 met werk van anderen naar de drukker gestuurd, maar toen geweigerd.
De verschijning van beide werken (1714) vestigt sterk de aandacht op deze club van Haagse jongelui. Twee hunner genieten bijna terstond van de pasverkregen roem op hun reis naar het buitenland,



29
<iie ook oorzaak werd van de vertraagde verschijning van het „Journal Litéraire." . ...... .
's Gravesande en Van Effen vertrekken als le en 2e Sekretaris mét de gezant Van Wassenaar 'Duivenvoorde (de vader van Van Effen's pupil) om George I- mét zijn troonsbestijging geluk te wensen. Van Effen maakt de intocht in Londen mee in het twede rijtuig, in gezelschap . . . van de kok!
's Gravesande's kamer in Londen wordt de plaats van bijeenkomst van tal van jongelui, idie hij toestond in zijn bijzijn zich over allerlei te' onderhouden — het'stoort hem niet in zijn studie, zo leert hij zich te concentréren — waarbij hij evenwel de eis stelde dat, als er iets biezonders was, men hem even attent maakte! 's Gravesande ontmoet in Engeland de zoons Burnett, met'-Wié hij in Leiden gestudeerd had, en komt door hun toedoen in kennis met de vader, Gilbert Burnett, bisschop van Salisbury, historicus van naam, schrijver o.m. van een geschiedenis Van de hervorming van de kerk van Engeland. Deze deed het eerst de ontdekking van zekere heimelike neiging van Karei II en de hertog van York tóf het katholicisme, was bij Jacob U's troonbestijging „verdacht", reisde door verschillende landen, o.a. door Nederland, waar hij een twede huwelik aanging met een Hollandse. Met de zoons uit dit huwelik, die na het voleinden van hun studies in Engeland, de Leidse hogeschool bezochten, had 's Gravesande daar kennis gemaakt. Burnett keerde in 1689 met Willem III en Maria - wier zaak hij zeer bevorderd had — naar Engeland terug.
Hun literaire roem en de konnekties met deze coryphee van Protestantisme openen de beide Sekretarissen alle Londense kringen. Meer nog dan met Burnett heeft 's Gravesande omgang gezocht met Newton. Er ontstond een vriendschap die door geen laster (over 's Gravesande) kon worden geschokt, 's Grave¬
sande werkt zich daar aan de „bron" geheel in Newton's, „Natuurfilosofie" in. En Van Effen heeft in zijn verblijf aanleiding 1 gevonden, Swift's „Tale of a Tub" in het Frans te vertalen. Zijl
keren terug, na net geweldige tneoiogiese, niosonese, pouueke, natuurkundige gistingsproces in het Engeland van die dagen een jaarlang van nabij te hebben gadegeslagen. Van Effen wordt 1 beloond met het Sekretariaat van Geervliet, dat hij — zich daarin j niet boven de gebruiken van zijn tijd verheffende — verkoopt; | 's Gravesande krijgt, op aanbeveling van Wassenaar, een professoraat in de wiskunde te Leiden (1717). Hij doceert er. — de . eerste op het vasteland — de „Newtoniaanse filosofie". Zijn 1 kollega voor de filosofie was Prof. Senguerd. Het samentreffen van deze twee is niet minder dan curieus, 's Gravesande verschijnt met zijn verzameling instrumenten ten machines, die1 hij steeds meer volmaakt en met nieuwe aanvult; hij werkt er volgens, steeds verbeterde methodes, waarin niets aangenomen wordt, wat niet „démonstré" is. Senguerd is „zélé partisan des



30
dogmes scholastiques" . . . Hield hij zich misschien bezig met de schone problemen der latere scholastiek, of b.v. Jezus wel in de gedaante van een ezel op de wereld had kunnen komen . . . ? 's Gravesande schoolt er zijn jongeren volgens modern wetenschappelik beginsel — uitgestrekt over het gehele denken — doordringt ze van het beginsel dat de wetenschap er tenslotte is om te ontdekken „des vérités utiles a la société". Hij geeft er achtereenvolgens zijn steeds vermeerderde en om gewerkte„Physices Elementa mathematica, Experimentis confirmata, sive Introductio ad Philosophiam Newtonianam" uit (1720 en volgende jaren), veel zaken bevattende waarover Newton óf niet gedacht had óf anders dacht, een werk dat veel gerucht maakte, veel tegenstand in Frankrijk uitlokte waar de hypotesen en conjecturen van Descartes met zijn „tourbillons imaginaures" nationale zaak waren. Als Voltaire, aan wiens „Elemens de la Philosophie de Newton" men in zo hoge mate het populariseren van de nieuwe inzichten verschuldigd is, zijn boek klaar heeft, komt hij te Leiden 's Gravesande's oordeel inwinnen en volgt er korte, te korte, tijd zijn kolleges. Hij vertrekt plotseling. Zijn werk verscheen met een zo groot aantal fouten, dat hij in Parijs een twede druk moest geven! Voor de geest van het „Journal Litéraire" — waarmee wij te maken hebben — is nog van belang op te merken, dat 's Gravesande op den duur de gehele wijsbegeerte doceert — een bewijs voor zijn ruim veld van belangstelling — de nieuwe ethiek inbegrepen, en dat hij, „homme bien persuadé de Ia vérité et de la divinité de 1'Evangile", „Lockiste" maar 7geen „franc-Deïste" was.
Na deze levensbiezonderheden van de hoofdpersonen een enkel woord over het „Journal Litéraire" zelf. Aard van het werk De Journalisten verklaarden in de „Préface" der Journalisten. van het eerste deel van hun Journal, dat zij zich over „matières de Théologie" niet zouden uitspreken, maar dat zij geen égards zouden hebben ten opzichte van hen, die tegen alle godsdienst waren. Wij weten hoe ze werkten. Ieder deed verslag van werken, die op zijn gebied lagen. Bij het lezen van het Journal rijst vaak de vraag ï wie was de Hebraïcus van het gezelschap? Wie de fysioloog? Wie de geograaf? enz. enz. De verslagen werden voorgelezen en bij meerderheid van stemmen goedgekeurd. Tegenover het werk uit eigen kring gebruikt men geen clementie, waarvan Sallengre met zijn „Eloge de 1'Ivresse" het slachtoffer werd. Zo komt het dat er in het Journal zekere „geest", een bepaalde richting is te onderkennen. De Journalisten vormen een „kollektieve eenhêï^, al blèèf er natuurlik afwijkend persoonlik inzicht, 's Gravesande b.v. sprak in zijn beoordeling van Ditton's „Resurrection of Christ" — volgens St. Hyacinthe — te veel als 'Christen. Dat werd hem veroorloofd. St. Hyacinthe was „franc-deïste"; voor vijandschap tegen de geopenbaarde godsdienst was hier geen plaats. En zo



31
zal Marchand met meer verering van Bayle — „un des plus beaux Oénies de 1'Europe"1) — hebben gesproken, dan 's Gravesande — die een vriend was van Saurin, de verdediger van de orthodoxie tegen Bayle — billiken kon, of dan Van Effen, die Newton en Saurin in één adem noemt, kon goedvinden. Er zijn overheersende opinies, en daaraan maakt ieder de zijne ondergeschikt.
Er zit een geweldig gevoel van superioriteit van de menselik e geest in het werk van de Journalisten, als zij hun taak om het grote publiek voor te lichten en de weg te wijzen, aanvaarden. De veroordeling van een boek door het Parlement van Parijs mèg hun geen beletsel zijn dit te recenseren, „comme on ne reconnoit point d'autorité souveraine dans la République des lettres."2)
De Journalisten hebben hun werk met de nodige kennis, ernst en onpartijdigheid volbracht. Ze betrappen de uitgever die een nieuwe titel op een oud boek plakt3) of oude koperplaten gebniikp en de plagiaris die" een anders boek in het zijne verwérkt.5) Ze leiden een schrijver in door opsomming van wat hij vroeger schreef6); herinneren wat vroeger over een of ander onderwerp verscheen7); weten of een vertaling naar een goede of een verouderde druk is bewerkt8) en nog veel meer. Ze oogsten de lof van Crousaz over hun verslagen9) en van Gibert.10) Ditton alleen was ten onrechte verontwaardigd. Ze maken zich met hun opbouwende kritiek aan alle kanten vrienden. Hartsoeker, over wiens werk zij 'n verslag uitbrengen, dat één stuk kritiek is,11) schrijft hun uit Dusseldorp een waarderende brief.12) Soms zijn zij ironies, als de schrijver er allerlei dingen bijhaalt, die er niets mee te maken hebben,13) soms is hun kritiek vernietigend waar het minderwaardig werk of bedrog geldt.14) Een enkele keer halen ze een auteur dóór, omdat hij zegt geen principes te hebben.15) Ze genieten de reputatie meer voor het nuttige te voelen dan voor het curlëuse.16)
Op de betekenis van het „Journal Litéraire" hebben wij vroeger al gewezen.17) De Engelse reis brengt de eerste vertraging in de uitgave, 's Gravesande's beloning i het Leidse professoraat, roept hemM717 uit den Haag weg. In 1716 was Van Effen al naar" Leiden voorgegaan, als mentor van zijn nieuwe pupil, de jonge Bernard van Weideren.
De „Bagatelle". Over dit Leidse verblijf, dat van 15 Maart 1716 tot 1719 duurt, is niet zo heel veel te vertellen. We zien hem er zijn bekende ideeën omtrent het nut van een akademies
1) T. II, p. 275. 2) T. VI, p. 164. 3) T. I, p. 340; T. VI, 200 etc. 4) T. II, 181. 5) T. II, p. 174. 6)T. I,p.265. 7)T. I,p.326. 8) T. V,p.431. 9) T. VI, p. 300. 10) T. VI, p. 363. 11) T. II, p. 299. 12) T. III, p. 433. 13) T. 1, p. 55. 14) T. 1, p. 181 en p. 184 en elders. 15) T. II, p. 287. 16) T. 1, p. 184. 17) Zie: Inleiding p. 7 v.v.



32
goeverneur in praktijk, brengen. Hij gaat er om o.a. met zijn !, oude vriend De Loches, die daar Waals predikant was, met diens schoonvader üurand, en met Jan Stolp, stichter van hét Stolpiaans legaat. Verder met de medici Gerard van Zwieten en Kornelis Verbrugge. Vriendschap verbindt hem . met Mr. Theodorus van -^Snakenburg, die aan Van Effen's sterfbed eenmaal de zorg voor <^zijn weduwe en kinderen op zich zal nemen. Deze Snakenburg dichter van betekenis in zijn tijd, is de eerste Hollandse literator i met wie wij Van Effen in aanraking zien komen. Van omgang i met 's Gravesande vernemen wij niet.
Het Leidse verblijf is in een ander opzicht van belang. Van Effen sqhrijft er — daar de uitgave van het „Journal Litéraire" J ten einde loopt — zijn „Bagatelle" (van 5 Mei 1718 tot 13 April 1719), » die hij in zijn afscheidsdiscours van de „Misantrope" beloofd 'Tiad. Zijn doel: „ramener les Hommes des ridicules impressions de la Coutume et de la mode, aux principes éternels et invariables | de la Raison, qui doivent être la seule réglcde notre conduite"1) is geen ander dan van de „Misantrope", alleen minder uitbundig verkondigd. Het resultaat van zijn pogingen „pour faire sentir la grandeur de la Raison et la beauté de la Vertu" is tot nog toe niet meegevallen. De meeste mensen verkeren in een eeuwige kontradiktie tuseeri hun „Idéés générales" — waarbij zij toegeven dat Waarheid, Deugd, Geest voortvloeien uit de „Reden" — en hun. „Jugemens particuliers", blijkende uit „le détail de leurs actions". In deze „Bagatelle" wil hij „les conduire en badinant a un accprd salutaire avec eux-mêmes".
De vorm waarin hij dit trachtte te doen — ironie — werd / een smadelike mislukking. „Mr. van Effen — zegt de schrijver Jl van de „Eloge Historique — étoit né pour Ie sérieux, il avoit des moeurs, beaucoup de force dans le raisonnement, et il étoit judicjetix Critique; mais Ia fine Plaisanterie, et le Badinage léger lui étoient tout a-fait étrangers". Vanaf het 35e Discours zal hij een I boven een Discours zetten, dat ironies bedoeld is! Bisschop tast naar dé oorzaak van de mislukking, door er op te wijzen dat ironie moeilik vol te houden is.2) Van Effen zelf zegt volkomen terecht, dat men in iemands denkbeelden goed thuis moet zijn om de ironie te kunnen proeven. Hij merkt op „que les Ironies qu' on destine au Public en^général, ne doivent jamais aller au-dela. de ces notions générales et simples qui
I 2eUiVunt être dans tous ,es hommes".3) Zijn rationalistiese denkbeelden, die hij in tegengestelde uitdrukkingswijze onder de
II aand.acht van ziin Iezers brengt, blijken niet genoegzaam gemeen1 fi ft°ed te ziJ'n- Men kan ernst en home niet uit elkaar houden l I! De grote fout zit daarnaast in^hefhet niet voldoende beheersen
1) Préface. 2) a. w. p. 92 v.v. 3) Disc. LXXXV.



33
van de vreemde taal: in de nuanceringen van de uitdrukkingen,, in de gevoelswaarde van het woord.
We zullen de schrijver in zijn „portraits riants du Vice"1) niet
1 op de voet volgen. Veel heeft betrekking op niet-inheemse zeden en gewoonten. Zijn strijd als moralist gaat tegen allerlei inbeelding, tegen ceremonieel en andere uiterlikheden, tegen de invloed van de mode op de zeden, tegen het aanzien dat de rijkdom geniet. Fundamentele veranderingen zijn niet waar te nemen bij de schrijver van de „Bagatelle", die zich bewust is tot geposeerde jaren te komen. Wij zien hem — en dat is de grote verandering sedert de „Misantrope" — niet enkel in de kennisleer, maar ook in zijn overig denken, positief op het standpunt van Locke komen. De „Reden" is de vertegenwoordiger van de eeuwige „Reden" ; de moraal is praktiese „Reden"; de theologie verhelderde Deugd. Zijn verblijf in Engeland is in dat opzicht beslissend geweest. Wij zullen tot het bespreken van de „Hollandsche Spectator" wachten om aan te tonen, hoe hij tot in biezonderhéden onder invloed van de leer van Locke is gekomen.
' Hoofddoel is strijd voor de godsdienst en voor de „Reden". Die „Reden" blijkt voor velen dan toch maar de grote vijand, speciaal in het godsdienstige. Het lust hem paradoxaal de
• aanhanger van het overgeleverde geloof ketter te noemen, en degeen die, op verstandelike gronden, zich krities een overtuiging opbouwt, voor orthodox uit te maken.
Het slot is dat de schrijver in zijn strijd voor de „Reden" wat gedésillusioneerd is, waar hij „zijn kleine redenen" voor heeft.
We willen over Van Effen's verdere „faits et gestes" in de „République des Lettres" en over zijn lotgevallen in deze tijd zeer kort zijn. Zijn verblijf ten huize van een vriend, als in April i 1719 zijn pupil Van Weideren zijn studie heeft voleindigd; het Parijse goeverneurschap dat in rook verdwijnt; zijn wraak op de dame, die hij oorzaak van de mislukking acht te zijn; zijn Zweedse reis van Julie tot einde 1719 om aan het liefdesverdriet, dat hem „in een zwarte melancholie wierp", te ontkomen; zijn vertaling van de„Robinson" en de „Freethoughts" in 1720; zijn Rotterdams goeverneurschap bij Jacob Martijn Huisman, van 1721 tot '242); zijn vertaling van de „Guardian"; zijn strijd met Camusat ter verdediging van Cartier3); zijn verblijf met de jonge Huysman te Leiden (van 1724 tot '27); zijn promotie in April '27; zijn reis als gezantschapssekretaris van zijn vroegere leerling Van Weideren naar Londen, van Oktober '27 tot Mei '28; zijn vertaling van Van Loon ; zijn verdediging van Maty
1) D. III. 2) In Rotterdam gaat hij om met de Franse consul Potin, de beide Lufneu's, artsen, Frescarode, Waals predikant, evenals Qabriel Dumont en De Superville. 3) Zie: Bisschop, a. w.'p. 130.



34
tegen Armand de la Chapelle1); en zijn verdediging van Pingré.*) Het zijn jUff bekende zaken, waaraan wij niets hebben toe te voegen.
i De „Nouveau Spec- Een enkel woord over de „Nouveau | tateur Francois'. Spectateur Francois", die hij gedurende I zijn twede Leidse verblijf schrijft. Hij zal af en toe een deeltje (l geven, en voor het eerste, bestaande uit 20 Vertogen, plaatst hij een „Préface". Hij onderhoudt zijn „Ami Lecteur" over het gebrek aan ernst, lezers eigen, en kan' hem toch niet verschonen van af en toe iets ernstigs op te dissen. Zolang deze daarvoor afkeer gevoelt, kan hij er zich verzekerd van houden dat zijn ziel ziek is. . . . De hele onderneming stond op losse schroeven. . Behalve een. aankondiging der „Mémoires abrégés qu'un Vieillard, homme de bien, a faits de lui-même"- kon hij over de inhoud van het 2e deeltje niet veel voorspellen . . . omdat hij ... er zelf nog niets van wist!! Hij nam in het le al hele stukken als vulling woordelik uit De Marivaux' „Spectateur" over, i een bewijs dat de taak hem, om welke redenen ook, te moeilik \ viel. Hij kwam niet verder dan 28 Vertogen.
Bisschop heeft de juiste opmerking gemaakt, dat er voor de /vaderlandse letteren niet veel verloren zou zijn gegaan, als de . f „Nouveau Spectateur" niet was geschreven. De behandelde onderwerpen zijn meest Frans. Beoordelingen van werk van Voltaire en La Motte nemen een grote plaats in. En, wat het moraliserend gedeelte betreft, we treffen er de ons bekende gezichtspunten aan, waarover later nader zal worden gehandeld. Nemen wij het tijdschrift in z'n geheel, dan moeten wij konstateren: „Van Effen is er niet op vooruitgegaan." Het getij voor I Franse periodieken is nagenoeg verlopen, al verschijnen ook de * gehele eeuw door nog „Journaux". \ Wat V*E. de „Hollandsche Van Effen heeft — wil Hij zichzelf Spectator" deed schrijven, niet herhalen — verfrissing nodig. | Die vindt hij in het schrijven van de „Hollandsche Spectator", j gericht tot een heel ander publiek. De kwestie is gesteld: ■ :. waarom schreef hij die ?3) Niet alléén, en niet in de eerste plaats, I gedreven door die zelfkennis, die hem van zichzelf zou hebben doen konstateren: „Ik ben ijdel geworden, zoo ijdel van natuur, als ik van nature een menschelijk wezen ben."*) Zeker, in het 'bezitten van de ware nederigheid, die met zo ontzaglik veel moeite verkregen wordt, ziet öök hij de voorwaarde voor het verwerven van tal van andere deugden.5) Maar hij is niet de zondaar, die de droesem van 't leven geproefd heeft en die uit de diepte van zijn berouw als boetprediker zijn tijdgenoten
1) Ibid. p. 156. 2) Ibid. p. 159. 3) Zie: / Koopmans. Nieuwe Taalgids I, p. 6 vlg. 4) Koopmans, a. w. p. 9. 5) H. S. V. 66.



35
voorgaat. Wie naar zijn motieven vorsen wil, moet niet de schildering vafl de „Homme d'Age" uit de „Nouveau Spectateur Francois" tot uitgangspunt nemen.1) 't Was ook niet de buitengewone slechtheid van de Hollanders, die hem verlokte deze „Spectator" te schrijven. In zijn kritiek op „de Hollandsche waereld"*) horen wij „dat hier onder de lieden van aanzien, en het gros der Burgers zo min ondeugden heerschen als in eenig land". In 't algemeen valt het met de slechtheid van 't mensdom mee. „Les Chaires des Prédicateurs retentissent de la corruption humaine, les livres de Morale en regorgent."3) Maar hij meent te- mogen opmerken „que cette corruption est moins générale, et moins excessive qu'on ne la depeint d'ordinaire." ,
Van Effen is moralist; een Aufklarer is vanzelf moralist. Hij y vereert niet slechts de schoonheid van de „Reden", maar van „Reden" èn Deugd. En dat hij schrijft? Dat schrijven zit hem in 't bloed. Paulsen zegt ergens in zijn „Ethfk", dat een schrijver \ schrijft, allereerst om zichzelve te voldoen. Van Effen geeft een éigen karaktertekening in het beeld van die danser, die, als hij zich nu en dan „van zijn kunst bedient", „eer oefening en vermaak, als winst en glorie" zoekt. „In een dergelijk dan^ser kan men zonder moeite vinden 't afbeeldzel van een redelijk (/ man, die eenige werken t' zamensteld en in 't ligt geeft, niet zo I zeer uit een beweegreden van eer- en baatzugt, als wel om zig zelve te voldoen en om door de oeffening de natuurlijke kragt van zijn geest aan te kweeken en te versieren."4)
Hij probeert zijn zinnen in 't Hollands te doen lopen. Hetjj kost, moeite; hij dénkt Frans. Vaak proeven wij de FranseS konstruktie nog achter de Hollandse zin. Dan ontdekt, dan \ bestudeert hij Holland; dan ontstaat dat gelukkige kontakt tussen hem en zijn goede Hollanders, waaraan wij het boek met die.» rijke inhoud hebben te danken, de „Hollandsche Spectator". Hij f daalt uit de internationale | sfeer in de Hollandse. Niet uit de'! Franse. Iemand die een karakteristiek geeft van de Franse natie I en het Franse karakter als hij doet in de „Misantrope", is zich bewust geen Fransman te willen, te kunnen zijn. Iemand die, als hij, in de „Misantrope", de réfugiés toeroept af te laten van 1 het bederven van de oude eenvoudige oprechtheid der Hollanders, _ ' zo iemand komt niet licht onder hun bekoring. De ganse funeste \7~ 1 invloed der vluchtelingen brandmerkt hij in de „Hollandsche p< Spectator" met de veldwinnende waardering: ,,'t is een poliet L, ~ man, een galant heer, hij heeft zeer goede manieren, hij weet j wel te leven, dat is te zeggen, hij weet wel te liegen". Van Effen's plaats onder Als de „Hollandsche Spectator" gaat de „hommes de lettres", verschijnen, is Van Effen's rol in de „République des lettres" uitgespeeld. Wij zien hem onder de
1) Zie hieromtrent het volgende Hoofdstuk. 2) V, 113. 3) TV. Sp. Fr. D. IV. 4) H. S. V. 138.



36
roerige Journalisten geen kwaad figuur maken. Hij past in de rij van een Armand de la Chapelte, diè4ien jaar „la Bibliothèque anglaisë'?; Uitgeeft, een werkzaam aandeel neemt aan „la Bibliothèque raisonnée des Savants de ï'Èurope" — 25 jaar lang het internationale Protestantse orgaan — en die „La Réligion chrétienne démontrée" van Ditton vertaalt, en de „Babillard" van Steele; van een Desmaizeaux, die aan alle tijdschriften van Holland en Londen meewerkt, biograaf is van Bayle, Boileau, S. Evremond, die in 't Engels levensbeschrijvingen van Chillingworth en -van Hales uitgeeft, die met alle geleerden in briefwisseling staat, die onuitgegeven werken publiceert, en die vertaalt.1) Die rij is met vele namen aan te vullen. Van Effen is anders en . . . hun meerdere! Daarenboven is hij in de eigen literatuur een man van betekenis. Wat hij als Nederlands literator praesteert, is van heel wat meer waarde, dan zijn werkzaamheden in de „République des lettres".
Laatste levensjaren. In zijn „Hollandsche tijd" — als wij dat zo zouden mogen noemen, — valt alleen zijn laatste „Défence", n.1. die van Pingré. Immers. 20 Aucustus 1731 inmiHriPic ™n
„noilanasche bpectator" beginnen te verschijnen. Hüwnnntrian
jten huize van zijn oud-leerling Van Weideren, die hem als I gezantschapssekretaris naar Engeland had meegenomen, en bij ƒ wie hij, na hun terugkeer, Mei 1728, zijn intrek nam, tot tijd
w wiJlc ci ecu pa&sciiue oeireKKing voor nem zou zijn gevonden. Dit als beloning voor zijn diensten. Het duurt jaren voor men voor deze verdienstelike vaderlander iets geschikts vindt! Want, behalve dat hij in deze tijd Van Loon vertaalt, schrijft hij hier „een groot gedeelte van zijnen Hollandschen Spectator."2) Hoewel hij mèt een knecht inwoning genoot, was de positie voor iemand van zijn ouderdom hoogst onbevredigend. Het trouwen met Elizabeth Sophia Andriessen, die hem „reets eenigen tijt bekoort had", raakte er door „verachter4".3) Het „aanzienlijk ampt" komt tenslotte; Van Weideren bezorgt hem de post van „Kommies van 's Lants Magazijnen van Oorloge" in den Bosch. Van Effen draagt de bediening op aan een Onder-Kommies „waerdoor hij merkelijk veel van het Voordeel miste". En hij trouwt. Van beide voorvallen geeft Verwer geen datum. De ruimte tussen het eerste en laatste nommer van de „Hollandsche Spectator" (van 20 Aug. 1731 tot 8 April 1735) laat niet veel speling toe. Vindt men 120 Vertogen van de 360 „een groot deel"4), dan vallen beide gebeurtenissen in het voorjaar 1733. Van Effen is dan 49 jaar; zijn vrouw veel jonger. Want behalve de twee kinderen die ze hem baart, brengt ze er inJwede huwelik nog vijf ter wereld.
.J) Texte' a- w- P- %. 2) Leven, P- LXVIII. 3) Lmn, p. CXXXVI. .4) het 120e ft van 19 Dec. 1732. ' ■



3?
De uiterlike omstandigheden, waaronder het huwelik verliep, k zijn allerminst gelukkig te noemen. Van Effen is bij het sluiten IV ervan al lijdende aan de kwaal, die hem ten grave zal slepen.' ! ln het 185e Vertoog, van 3 Augustus 1733, vernemen wij, 'dat hij af en toe ten prooi is aan een, slechts „door de grootste inspanning der reeden overwinnelijke zwaarmoedigheid." Hij „vind zig als omringt van steijle bergen en grondelose afgron- . den". Een glas wijn is dan zijn toevlucht. Het „verban^ de I zwaermoedige dampen uit de hers$enen."
Verwer die, als Mennophilus, het volgende Vertoog, heL186e, in de „Hollandsche Spectator" schreef, van welk ogenbli* hun kennismaking dagtekent, schildert hem toch ook al als lijdend. „Zijn gestalte was welgemaakt, doch van de langste niet, noch ook lijvig; zijn houding en gang vlug, vast en levendig, met een zwier naer Hoffelijkheid en Wellevendheid, naar welke hij ook zijne kleeding, die net en zindelijk was, schikte, en uiterlijk zou men gezegd hebben, dat hij van Fransche afkomst was, en niet ongenegen de Jonkers na te volgen." De uiterlike verzorging is er nog, ondanks het ziektegevoel! Dat dit aanwezig is, blijkt uit wat volgt: „Zijn oogen bruin of donkerblauw, levendig wanneer hij in een luim van blijmoedigheid was, doch eenigszïns verdooft als zijne diepe gedachten of zwaermoedigheid hem verrukten." Het was een slepende ziekte. „De laatste jaren was het eten al \ gering geweest.1) Van toen af nam zijn lijden hand over hand toe. De 9de Okt. 17332) heeft hij een pot confituren ontvangen ter genezing van zijn „smartelijke maagpijn", die hem de lust tot schrijven en het genot ervan, beneemt, zodat hij, wil hij 't lang nog niet voltooide werk niet afbreken, genoodzaakt is „ieder dag eenige oogenblikken bij 't hair te vatten.'' Het werk, bij „tusschenpozingen" tot stand gebracht, slaagt in die gemoedstoestand minder goed. De 5de Febr. 17343) zien wij hem zijn dagelikse wandeling in weer en wind volhouden, „schoon door onverwagt kwaed weder overvallen". Aan die „lighaams-oefening" schrijft hij toe, „dat, niet tegenstaande zijne zwakke gesteltenis, niemand hem de jaaren toerekend, die hij inderdaad heeft versleeten." Dit is dezelfde „naare ziekte verzelt met een zwaar- . moedige kwijning", die hem „tot manlijke jaaren gekomen A zijnde" was komen kwellen en waartegen hij, op raad van een l\\ dokter, dansles had genomen.4) Dit had aanvankelik goede resul- Ik' taten opgeleverd. Het had hem „ontlast van droefgeestige hersenschimmen, vervrolijkt, en bekwaam gemaakt tot de sterkste ingespannenheid van aandacht, en tot de moeielijkste en meest afgetrokken bespiegelingen." Wat meer is, hij herkreeg „dezelfde kragt en vlugheid, in welken hij in den bloem zijner jaaren i onder zijne makkers had uitgeblonken."
1) Leven, p. CXXXVU. 2) V. 204. 3) V. 238. 4) V. 321, 22 Nov. 1734.



38
Het werk gaat boven zijn krachten. Het 360e Vertoog, van 8 April 1735, is zijn laatste. Nóg kan hij de hoop koesteren dat een ander periodiek — door hemzelf geschreven dus! — zijn „nagelate schulden" zal overnemen. Immers het Spectator-schrijven, door hem vergeleken bij „het spinnen of haspelen daar de eene draad de andere volgt", had hem zoveel beloften doen afleggen omtrent behandeling van allerlei» onderwerpen, dat hij in het 152e Vertoog verklaarde al een deeltje (30 Vertogen) achter te zijn. Hij eindigt in het besef „bankrottier" te zijn, d. i. iemand die zj§n verplichtingen niet nakomt.
Het einde nadert ras. Vijf maanden later is Van Effen niet meer. „Er kwamen hartkloppingen en verstoppingen bij, en vergeefs zocht hij baet in een glaasje Tint-wijn." Het gebruikte voedsel moest hij zich „op een voor de natuur ongewone wijze kwijt maken." „Hij verdroeg deze zijn ongemakken als een Christen Filosoof, met groote Lijdzaemheit en Gelatenheit, hoorde gaarne dat men hem gemoedelijk aansprak en betuigde zijn genoegen aan hun, die dat deden".1) Aan dominus Probsting, die aan zijn legerstede verscheen en die wel eens over ketterij van Van Effen gehoord had, kon hij verklaren de Gereformeerde belijdenis te aanvaarden, behalve „de Leere der Algemeene Genade'1, die hij als vele Gereformeerden anders opvatte. Van Snakenburg kwam daags voor zijn dood aan zijn sterfbed, aan wie Van Effen de zorg voor zijn geliefden, die hem zeer drukte, overdroeg. Op 18 SeptJ» 170%maakt de dood, na een onuitsprekelik lijden, een einde aan een nuttig besteed leven van een voortreffelik man, op wie Van Snakenburg het, ditmaal volkomen verdiende, grafschrift schreef i
Zo lang men kloek vernuft, fijn oordeel, vluggen geest Zo lang men leerzame ernst en stichtlijk boert zal roemen, Zo lang, Van Effen, zal u elk met achting noemen, Die met een eerlijk hart uw zedeschriften leest.
1) Leven, p. CXXXVIi:



KRRflKTER.
• f
INHOUD: Vroegere opvattingen omtrent Van Effen's karakter.
— Ontleding van het karakter van de Homme cTAge. — Opvallende tegenstelling tussen dit karakter en dat van Van Effen.
— Van Effen flegmaticus ; secundaire functie; activiteit; emotionaliteit — Gevoelens — Wil — Driften — Belangstelling — Idealen — Morele qualiteiten — Godsdienstzin; waarnemen van de uiterlike vormen; altruïst; individualist; drang naar gezelligheid; openhartig; niet indringerig; verdraagzaam; eerlik; trouw; piëteit; genotzucht; uiterlike verzorging; onvormelik; zuinig; rechtvaardigheidszin; wraakzucht; plichtsbesef; ernstige levensopvatting; afkeer van h^t obscene; haat tegen spot; goed oordeel; zelfbeoordeling. — Zijn werk.
Nog niet achter ons ligt de tijd, waarin de biograaf zijn taak daarin zag, de lotgevallen van een individu, samen met enige min of meer toevallig opgemerkte karaktereigenschappen, tot een geheel te verwerken en als biografie op te dissen. Zelfs bij persoonlike aanraking is het ontworpen beeld als regel in hoge mate onvolledig. Hoe vaak zal men, om bij de oude temperamentenleer te blijven, uit de biografie kunnen opmaken of de betrokkene choleries, melancholies, sanguinies of flegmaties was ? En toch weet ieder dat elk van deze namen wijst op een struktuur van het karakter, gepaard gaande met een zeker soort karaktertrekken. Zo weinig verdiept menig biograaf zich in de tak van wetenschap, die hij vrij onbewust beoefent, dat in de verstrekte inlfclltingen tegenstrijdigheden niet worden opgemerkt en indien al, geen weg tot oplossing aanwezig is. De biograaf komt niet tot synthese./ Dit dilettantisme is evenwel een niet meer geoorloofd vermaak. Sedert door systematiese bestudering van de biografie, sedert door enquête over de erfelikheid van karaktereigenschappen de biografiese wetenschap over tal van inzichten en over veel materiaal beschikt, zal ook de biograaf zijn taak anders hebben op te vatten. Men zal niet zover



40
behoèven — en in zeer vele gevallen niet kunnen — gaan als Paul Margis, die „nach den Richtlinien des Instituts für angewandte Psychologie" „eine psychografische Individualanalyse" van de dichter-musicus Hoffmann samenstelde;1) de literator kan met minder volstaan. En, als er over de hoofdlijnen van het karakter geen kwestie bestaat, behoeft men öök niet een zo omvangrijk werk te leveren, als dr. A. P. Roose met haar „Karakter van Jean Jeacques Rousseau" deed, al zal van een „teveel" bij de belangstellende lezer niet gauw sprake zijn. Wel zal men van de biograaf mogen eisen'dat hij weet waar hij op te letten heeft als hij hg karakter van zijn persoon zal beschrijven. Vroegere opvattin- Een systematiese biografie van Van Effen gen omtrent V. E.'s bestaat nog niet. Zijn oudste levensbericht karakter. is de necrologie door een onbekende in
het 25e deel van de „Bibliothèque Francoise", de meermalen door ons genoemde „Eloge Historique". Er zit in de Eloge" een misvatting omtrent Van Effen's karakter, die zijn andere biograaf, P. A. Verwer2), zoal niet misleid, dan toch beïnvloed, heeft. Van Effen zou in de „Lettre d'unö Homme d'Age"3) zijn) eigen innerlike levensgeschiedenis hebben gegeven! Deze opvat-( ting is vrij algemeen gangbaar, maar het is een legende' Van< Vloten ging er van uit, toen hij in een Panthéon-bloemlezing Van ( Wfreri's ''leven schreef. Ze wordt Verdedigd in een stelling van} het Groninger proefschrift van P. A. Meilink (1912). Koopmans) gaat er van uit in zijn artiekel: „Wat Justus van Effen zijn1 Spectator deed schrijven*4). En dat ook Verwer er. door beïnvloed was, zien wij aan zijn verzet tegen die „iedele Gerüchten" omtrent Van Effen's tekortkomingen en gebreken, die hij twintig jaar na diens sterven volstrekt niet meer verifiëren kon. Met een nobelheid die ons roert en die de schrijver siert eindigt Verwer met een afwerend gebaar: „Ontelbaar zijn dé aanloksels der Werelt, onnoemelijk de strikken waardoor wij tot misslagen vervallen. Wie kan ze kennen ? 't Zij dan genoeg: de heer Van Effen was een Mensen en niet vrij van zonden schoon wij ze weten of niet weten."4)
Waarin bestaat die misvatting ? Van Effen zou ijdel van aanleg, na een jeugd vol uitspattingen, op ouder leeftijd, door zonde gelouterd, als moraliserend Spectator van zijn „zelfstrijd" hebben getuigd. Een eerste aanleiding tot deze misvatting kon geven Van Effen's :%iecht in de „Nouveau Spectateur Francois", wat hij omtrent zijn lichtzinnige jeugd meedeelt.6) Verder was ook ijdelheid een motief in zijn leven, maar ... slechts „een gedeelte van zijn jongelingschap."7)
1) Beiheft 4 van het Ztschr. ƒ. Ang. Psych., 1911. 2) Het Leven van Mr. Justus van Effen, in de 2e druk van de ^Hollandsche Spectator'.. 3) Nouveau Spectateur Francois, Disc. ftXXV. 4) In de eerste jaargang van de Nieuwe Taal#»« 5) Leven, p.» CLI. 6) Zie: het hoofdstuk Levensloop, p. 18.



41
Vervolgens kan men wijzen op overeenkomstige levensomstandigheden van de „Homme d'Age" en Van Effen. Ook Van Effen gaat op de Latijnse school, waar hij door „ongemene ijvert uitmunt en „op verwonderende wijze vordert." Ook hij is redelik opgevoed en 't is op de grondbeginselen, voortkomende uit de rede, dat zijn godsdienst, zedekunde en deugd steunen. Ook hij kende de verlokkingen van de „valse eer" en we zijn niet ver bezijden de waarheid, als we zijn eerzucht toeschrijven dat hij een rol wilde spelen in de „Republiek der Letteren '. Hij is verder herhaaldelik goeverneur — zij het op een heel andere wijze dan de „Homme d'Age" — en dat reeds op zijn vijftiende jaar (volgens Verwer). En met enige fantaisie — waarover Van Vloten beschikte — vermogen we zelfs in de club van het „Journal Litéraire" de kring van „eenige weinige uitgepikte vrienden" te herkennen, in wier gezelschap hij de waarheid gaat zoeken. Ten slotte kan men op meer irïnerlike gronden de identiteit van Van Effen en de „Homme d'Age'' aannemen. Zo deed Van Vloten. Wat wij van de „Homme d'Age" een vrij grove karakter-analyse noemen, noemde Van Vloten een „nauwe bespieding van 't innigste zieleleven, fijne ontleding en blootlegging der roerselen en beweegredenen van iemands handeling en gepeinzen". Het alles behalve sympathieke karaktervan de „Homme d'Age" was een „weinig gevleide, maar hoogst innemende karakterschets." — In werkelikheid is er al heel weinig stof tot bewondering!
Van- Effen's derde biograaf, Bisschop, wenste dan ook van de „Lettre" van de Bejaarde geen gebruik te maken. Iemand \ die — volgens eigen zeggen — zulk een zot was, die in zijn \ jeugd een zo ruw en ongebonden leven geleid had, zou reeds op jeugdige leeftijd een betrekking als goeverneur hebben gekregen? Ook was het onberaden huwelik van de „Homme d'Age" niet met het huwelik van Van Effen te rijmen.1)
Wij zullen, steunende op Heymans' karakterpsychologie2), een analyse geven van het karakter van de „Homme d'Age" en een 1 synthese van Van Effen's karakter, die aan de legende dat de eerste een autobiografie zou zijn, voor goed een einde maakt. \ Ontleding van het karakter Wat de struktuur betreft, wijst het van de „Homme d'Age". karakter van de „Homme d'Age" in de richting van het „nerveuse tiepe".3) Hij functionneert primair. 1 Een overheersende emotionaliteit en daarmee samenhangende, een • buitengewoon levendige fantaisie, zijp er de kenmerken van. I Nagenoeg remmingloos is hij aan zijn emoties overgeleverd. Hij leeft in uitersten. Zijn „hovaerdij" is de „ziekte zijner ziele." Na
\) De *Lettre* is van ,1725; het huwelik van Van Effen dateert van 1732 of '33. 2) Zie zijn: ^Classificatie der karakters*. Voordracht in Amsterdam gehouden. Niet in de handel. 3) Heymans, a. w. p. 14.



42
een ernstige ongesteldheid is hij „godvruchtig en nederig". Daarna weer vervuld van een „bespottelijke eigenliefde en hovaerdij". Ondervonden vernederingen benemen zijn geest de vrolikheid en geven er „een zwaarmoedige plooi" aan. Sukses in zijn loopbaan maakt hem „dronken van eigenliefde"; hij is een zwetser, die in gezelschap het hoogste woord voért, „zonder zijn ouder en wijzer te ontzien". Een teleurstelling in de liefde maakt van hem de „laatdunkendste" aller mensen, de „neerslagtigste" sterveling der wereld. De neerslagtigheid is een „ziekte". Ontmoet hij de geliefde op straat, dan is hij „bleek van ontsteltenis". Als hij, in liefde ontstoken voor een buurmeisje, in een „roesje" een aanslag op haar deugd heeft trachten te doen, is zijn berouw van die aard, dat slechts „een overblijfsel van godvrucht" hem beletten kan de -hand aan zichzelf te slaan. Na een duel, waarin hij zijn tegenstander wondt, valt hij God te voet en bidt hij Hem schreiende zijn zonde te vergeven. Als de gewonde herstelt, is het berouw verdwenen, en is de bebloede handschoen een teken van glorie onder' zijn vrienden. Nieuwe vernederingen veranderen zijn „gekaekel in dóffe stilzwijgendheid". Gunstiger levensomstandigheden doen hem weer in gezelschappen, het hoogste woord voeren, waarbij hij zich soms vergaloppeert. Als zijn vrouw sterft, „zou hij bezweeken hebben" als hij niet „den zoetsten troost in den Godsdienst gevonden hadde".
Zijn overdreven fantaisie blijkt uit zijn dromen hüL dat hij, in plaats van zijn burgerlike afkomst, nog eens een aanzienlike familie zal ontdekken, uit wie hij gesproten is. Hij mag zich graag identificeren met een Roman-held. Zijn huwelik met een „Heldinne" draagt de volledige kenmerken gesloten te zijn onder invloed van gelezen „Romans" en de echtgenoten leven als Romanheld en -heldin, met veel stemmingen in uitersten. „De Homme d'Age" mag graag voor 't oog van de wereld toneelspelen: „op één zelfden dag speelde (hij) altemet drie verscheide rollen, die van fraaje Geest, van Saletjonker en Breteur".
Van activiteit is niets te merken. We zien hem steeds handelen onder invloed van sterke aandoeningen, voornamelik „hovaardij". Deze „opende zijn verstand en versterkte zijn geheugenis." Door eerzucht gedreven, wordt hij de eerste van zijn klas, intrigeert hij tegen wie „het hoofd" van de jongens is. Als student drijft ! gekrenkte eigenliefde en eerzucht hem er toe de knapste onder I de jongelui te zijn en de meest gevorderde in lichaamsoefeningen. Uit eerzucht begint hij lief te hebben. Zijn gedrag wordt beurtelings beheerst door: eerzucht, een gevoel van vernedering, liefde en achterdocht. In 't laatst van zijn leven doet een „quijnende ziekte" hem vroom zijn.
Naast het gebrek aan continuïteit in gevoelens staat ook gebrek aan continuïteit in handelen. Het ontbreken van secundaire functie doet ons abnormaal aan. Van een „lijn" in zijn leven is nergens iets te bespeuren. Hij jaagt naar „wereldsche grootheid en ver-



43
makelijkheden." Deze neigingen zijn vrij innig met zijn innerlik samengeweven. De „grondslag van een gezonde zedenleer, en van een waare Godsvrucht", die zich in zijn jeugd „diep bij hem ingeprent hadden, komen alleen voor den dag in nare omstandigheden. Remmende invloed op zijn verdere gedachtengang oefenen ze niet. De ene voorstellingswereld vervangt de andere, zonder nadere confrontatie. Het „waereldscH" ideaal dat hij nastreeft, wisselt met dat van „nederigheid en Godvrucht" en dit weer met dat van „geluk, grootheid en roem". Dan weer wordt hij een „fraai vernuft", bij wie niets zo fraai is als „het hebben van gedachten" en zijn professoren noemen hem „uitsporig". Onder de druk van een ongemakkelik beschermheer zoekt hij zijn troost in het onderzoek der waarheid en in het gezelschap van „eenige weinige uitgepikte vrienden". Hij verwerft zich een filosofiese wereldbeschouwing waardoor hij de „weezendlijke waarde der voorwerpen" erkent, en de „bespottelijkheid der eerzuchtige harsenschimmen" ontdekt, die zijn „aandacht zoo dikwijls verleid hadden". Zijn ideaal is nu: „onafhangklijkheid verzeld van een middelmatige fortuin" en in zijn handelen : een zich onderwerpen aan de rede. Maar zijn „deugd" de „vrucht van hartzeer en van eene neergeslagen hovaardij ', is niet bestendig. Eenmaal begiftigd met een „goed ampt", herneemt hij het vroeger leven van „fraai vernuft", d. w. z. zwetser.
Het stervengaan van zijn vrouw doet „Godvruchtige gedachten" uit hun „droevigen slaap" ontwaken. Hij wordt godsdienstig en vindt „den zoetsten troost in den Godsdienst". Een verleidende omgeving doet hem „alle in zwang gaande buitensporigheden volgen". Hij maakt zich schuldig aan „onkuische minnerijen". Een ziekte doet hem in zijn vaderland „de deugd" gaan zoeken. Op de rand van 't graf komt hij tot zelf onderzoek, besteedt hij een goed deel van zijn „meer dan middelmatig inkomen tot verligtinge van de behoeften zijner evennaasten". De „waereldsche" dingen raken hem weinig meer; hij is vroom. —
We hebben hier dus een vertegenwoordiger van het emotionele, niet-actieve tiepe, zonder secundaire functie. Voor ontleding in biezonderheden biedt de auto-biografie geen stof. Maar correlaties van het nerveuse tiepe: pessimisme, royaliteit in uitgaven, sterk erotiese neigingen, gemis aan conscientieusheid en punc1 tualiteit, neiging tot acteren, zwerflust, speelzucht, fantaisie én i symbolisme laten zich gemakkelik aanwijzen of kunnen lichtelik ' als bestaande worden verondersteld. Ze passen in het kader van dit karakter.
Opvallende tegen- Men zal ons vergeven, dat wij de analyse ' stelling tussen dit niet te beknopt maakten. In de eerste plaats karakter enjdat valt op, dat de auto-biografie een fiktie van moet zijn, dat er een overdrijving in zit,
•die aan de schelmenroman doet denken. Het menselik wrak —



44
want anders is het niet — dat de „Homme d'Age" van 1725 representeert, lijkt in geen enkel opzicht op de geestelik goed in elkaar zittende Opmerker in de „Hollandsche Spectator" van 1731 en volgende jaren. De schrijver van de „Spectator" is geen boetvaardige zondaar. Van enige „hovaardij" merken we niets. Van de kuisheid spreekt hij als van „een van de deftigste en beminnelijkste deugden en tot welkers moeijelijke oeffening meer kracht en kloekmoedigheid vereischt word, als tot het waarnemen van de zwaarste van onze andere pligten".1) Elk spoor van wrang zelfverwijt ontbreekt. Hij heeft gestreden tegen zijn slechte neigingen en weet dat „de boom der verdorvenheid niet met eene slag valt". En in eigen leven had hij wellicht ondervonden dat men „met struikelen en weeder op staan" „de loopbaan der deugd voleindigdt".2) Hij is een evenwichtige persoonlikheid, die zich niet de geringste afwijking permitteert, iemand van een „manlijke standvastigheid", en, in 't godsdientige, van een „filosofische Godsvrucht". Hij is aan geen enkele passie overgeleverd en weet ook zijn drift steeds te beheersen. Hij, in zijn leven, kent niets dat „onze versmading waardiger is, dan dat iemand gedurig met zig zeiven overhoop legt en door zijne daden zijne grondbeginselen veragt en verschopt, en 't eene gedeelte van zijn gedrag met het andere in een openbaren oorlog is ingewikkelt".3) De Bejaarde is een toonbeeld van die ergerlike tweespalt. Een klein trekje nog om het kontrast met de tot niets nuttige, niets bereikende „Homme d Age" nog groter te maken: Van Effen is iemand die zich op velerlei gebied een schat van kennis heeft vergaderd, waarop hij met recht trots had mogen zijn.
V. E. flegmaticus. Maar, wat in dezen de doorslag geeft: de gehele struktuur van het karakter is een andere. In de fundamentele eigenschappen : secundaire functie, emotionaliteit en activiteit, is van Effen het tegengestelde van de „Homme d'Age". Hun identiteit is hiermee uitgesloten.
Secundaire functie. Van Effen heeft sterke secundaire functie. Zijn kennis is te vergelijken met een welgeordende boekenkast. Lacunes en tegenstrijdigheden merkt hij op, en problemen als praedestinatie tegenover de wilsvrijheid laten hem niet los. Zijn geheugen is van de slechtste niet — erkent hij zelf — een correlate eigenschap van het flegmatiese tiepe.4) Hij rëproduceert zijn kennis gemakkelik, en steeds in ongeveer dezelfde vorm. Zegt hij in de H. S.: „Ik heb ergens beweerd" — dan klopt de mededeling met het vroeger gezegde. De Van Effen uit de „Hollandsche Spectator" is dezelfde als die uit de „Misantrope". Hij is nooit met zichzelf in tegenspraak ; evenmin is er tegenspraak tussen woorden en daden. Laat men hem zichzelf tegenspreken,.
1) V. 83. 2) V. 235. 3) V. 198. 4) Heymans, t. a. p., p. 18.



45
dan is hij achteraf verdrietig. In het 27e Vertoog had hij de twee treurspelen van Rotgans: de „Aeneas en Turnus" en de „Scilla" onovertroffen genoemd, immers de eriige toneelstukken, geschikt volgens „de Toneelwetten die uit den boezem der Reden moeten voortvloeien". Dit was de inzender van het 200e Vertoog vergeten, die de „Arzases" van Huydecoper het „Pronkstuk der Nederlantsche Treurspelen" noemde. De Spectator nam dat Vertoog voor zijn rekening, bracht er „de trekken van zijn stijl in" en veranderde dit „Pronkstuk" in een minder vleiende benaming. Maar de auteur en de boekverkoper, die de strekking der verandering niet begrepen, herstelden de oorspronkelike redaktie „waer over de Spectator naderhant klaegde, dat men hem zich zeiven deed tegenspreken".1)
Zijn bewusteijns-inhouden hehhep langdurige na^werkjin^ Zijn mijmeringen in de postwagen over het stichten van een buitenplaats van vijf ton in de duinen2) — volkomen objektief gehouden en bedoeld om zoiets als dwaas en onnut te kenschetsen („waarom niet liever zijn naam vereeuwigd door het stichten van een asyl voor oude letter-oefenaars ?") — haalt hem een berisping van de koopman-bouwer op de hals. Dit maakt hem „voorzichtiger dan hij al was". Een twede ongelukje overkomt hem met de opname van het gedicht „Een kwezel" dat, hoewel schijnbaar genoegzaam „vermomd", op onaangename wijze toepasselik bleek op een predikant. Scherpe, onverdiende verwijten werden hem niet gespaard. Zoiets zal hem niet weer overkomen ! „Hij werd echter zo omzichtig, dat hij nauwlijks ergens de hand aan slaan dorst, als het iemand scheen te kunnen raken".3) Zo schroomde hij lange tijd de „Klagt van de Dienstmeid Syra over de doot van hare zindelijke vrouw Nitida" in zijn werk te plaetsen, tot dat men hem verzekerde, dat de zogenaemde Nitida en de Dichter van deze Klagte beide voor vele jaren al ten grave gedaelt waren".4)
Een ander bewijs voor secundaire functie is het hebben vanii. vaste sympathieën (zoals: de predikanten, die hij zijn hele leveni een warme verering toedraagt; de burger van „middelbaarel staat") en antipathieën (zoals: de taalzuiveraars ; de harddravende' jongelingen, later geïdentificeerd met meesters in de rechten [„getituleerde lediggangers" genoemd]; de Petits-Maitres, (later geïdentificeerd met valse spelers.) Meent hij met zijn antipathieën gelijk te hebben, dan volhardt hij in zijn zienswijze. In het begin van het verschijnen van de H. S. brachten zijn Vertogen over de harddraverij, waarvan de Amsterdammers zelf niet wisten dat die „met zulk een dollemans Gewelt over hunne medeburgers lieerschte" en die over de Taalzuiveraars het debiet van de H. S.
1) Leven, p. Cl. 2) V. 25. 3) Leven, p. CX. 4) Ibid.



46
in gevaar. Herhaaldelik kwam hij op beide thema's terug,1) „ert men vermoedde toen dat hij de Werelt wilde wijs maken, dat hij geen ongelijk gehad had van met deze stoffe zijn werk te beginnen".2)
Zijn voornemens blijven van kracht. Beloofde Vertogen, of vervolgen op Vertogen, beschouwt hij als een schuld die dient afgedaan. Hij hield er aantekening van3) met het stellige voornemen zich van zijn beloften te kwijten. Hij neemt van zijn lezers geen afscheid, zonder van zijn aangegane schulden rekenschap af te leggen.
Activiteit. Hij is actief. Uit een gebrekkig materiaal als het onze is deze eigenschap minder gemakkelik aan te tonen. Hij is
► fldljrijver van verschillende periodieken, waarvan de geregelde verschijning niet wordt onderbroken, 'n Enkele, zoals het „Journal Litéraire", zet hij door, als anderen de medewerking opgaven. Andere schrijft hij alleen, zoals de „Nonveau Spectateur Francois", die hij uit gebrek aan medewerking staakt, enJ zoals ook de „Misantrope" en de „Hollandsche Spectator", waarin hij eerst bij het 56e Vertoog hulp van anderen krijgt. Zelfs ziekte, dodelike ziekte, als hij dageliks „enige geschikte ogenblikken bij de hairen" moet grijpen, is niet in staat storing in de uitgave te brengen. Een enkele keer dreigde die, toen „door gebrek aan Vertoogen, waarvan de voorraed, die anders gemeenlijk tijdig bezorgt werd, krachtig begon te minderen".4) De oorzaak noemt Verwer niet,, maar de activiteit van de Spectator blijkt er uit. Er zijn andere bewijzen: het doordacht, en goed verzorgd zijn van de „Hollandsche Spectator" — behalve dan de „menigvuldige en groove drukfeilen"5), die zijn werk bekladden en belemmeren", maar waarin hij geen verbetering vermag te brengen ; zijn accuratesse zijn verzorgde kleding, en ... . zijn kennis. „In de verscheide takken van geleerdheit dooroeffent", noemt Verwer hem. Hij had de kennis van zijn tijd in zich opgenomen. En zijn activiteit blijkt ook uit de afwezigheid van de de corrélatie, zo frequent bij nerveusen en sentimentelen: het pessimisme. Van Effen heeft een rooskleurige kijk op de dingen, öök toen hij reeds ernstig ziek was en hij alle geestkracht nodig had om buien van zwaarmoedigheid te verdrijven. Het leven is hem een bergachtig landschap, met wisselende verschieten en waarvan Gods goedheid he|i eindpunt voor de mens verborgen heeft gehouden.6)
I Hij is eucolist, en eucolisme hangt vaak nauw samen met
' activiteit.
Emotionaliteit. Wat betreft de derde fundamentele eigenschap :.
1) Over harddravers: V. 4, 7, 10, 52. Ontwerp Mij. van harddraverij V. 323. Tien geboden voor de jonkertjes V. 286. 2) Leven, p. LXXXIV. 3) Dit is de verloren geraakte „Memoritie", V. 213. 4) Leven, p. CXV1II. 5) V. 966) V. 355.



47
Van Effón is niet emotioneel. Tijdens het schrijven van de H. S., begonnen ten huize van Van Weideren, wordt hij begiftigd met het — volgens Verwer — „aanzienlik" ambt van Kommies van 's lands Magazijnen van oorlog te 's Hertogenbosch. Dit noodzaakte hem zijn milieu op te geven en zich te verplaatsen naar het den Bosch van die dagen, een frontierstad, met slechts weinig aanZienlike huizen, 's winters gelegen in een bare zee van water. De trekschuit onderhield een gebrekkige verbinding en wij zien hem er vaak gebruik van maken, om zijn literaire connecties aan te houden. Voor een man wie geestelik verkeer een behoefte is, geen aanlokkelik verblijf. Aan Van Effen ontsnapt geen klacht. Hij trouwt — in de H. S. ontmoeten wij geen reflex. Zijn moeder sterft — geen Vertoog in de H. S. dat een weerspiegeling is van zijn smart. Er worden hem kinderen geboren — de lezer van de „Spectator" blijft verborgen wat bij hem omgaat. In kalme gelijkmatigheid lopen de Vertogen voort.
Na de drie hoofdlijnen uitgezet te hebben, zullen wij het karakter meer in biezonderheden bespreken. Gevoelens. Uit de biografieën en Van Effen's werk treedt ons een beeld tegemoet, dat met zijn eigenschappen uitstekend in de struktuur van het flegmatiese tiepe past. Zoals wij daar met hem kennismaken, heeft hij een weinig ontwikkeld gevoelsleven. Hij is weinig aan stemming onderworpen. Absoluut gevoelloos, een koude natuur, kunnen wij hem niet noemen. Hij is eerder eenzijdig geaffecteerd ; hij heeft geprononceerd sociale gevoelens. Mocht hij kiezen, hij zou vóór alles Hollander willen zijn.1) Hollandse milddadigheid ontlokt hem een emotioneel gekleurd Vertoog,2) Bij het verschijnen van de paalworm luidt hij in sombere tonen Holland's einde, als straf des femels voor Sodom's zonde onder de natie.3) Hollands verleden, zijn staatslieden en geleerden, leveren stof tot een beschouwing vol trots. De titel „geleerde Spectator", hem door een inzender toegedacht, wijst hij van de hand. Er zijn andere, de mens sierende kwaliteiten, die op de voorgrond van zijn bewustzijn een plaats innemen ; een eerlik man zijn, een trouw en gedienstig vriend, een zagtzinnig en vreedzaam gebuur, een treffelijk burger .... dat zijn er enige van. Die bij zijn medeburgers aan te kweken, is het doel van de „Hollandsche Spectator". Als „braaf Patriot" wil hij „het welzijn van zijne natie behartigen".4) Als hij zich de stoutheid veroorlooft de „wanschaape vaerzen" van zijn tijdgenoten-prulpoëten te bespotten, het geschiedt uit „waren iever voor de eer van 't Vaderland".5) Als zich een groot aantal medewerkers aanmeldt, schijnt het dat de „liefde voor 's vaderlands eer aanwakkert".6) En als een onbekend schrijver in „De Hol-
1) V. 8. 2) V. 6. 3) V. 112. 4) V. 64. 5) V. 140. 6) V. III.



48
landsche Waereld,"- de Nederlanders voorstelt als „schurken en guiten" en nog wel. ajs zodanige „die zich een eer van hun schande maken", dan houde de onbekende'pseudo-Zweed het zich voor gezegd, dat hij „een vuilaardig en onbezonne lasteraar" is, en dat in „ons geliefde vaderland", onder de burgers minder ondeugden heersen dan elders.1) Als moralist die — zonder te beweren dat de wereld steeds slechter wordt — een scherp oog
/ heeft voor de verkeerdheden van zijn tijd, heeft hij een sterke verering voor het begrip oud. De oude trouw, de oude eenvou-
\ digheid, de oude oprechtheid, bij de Romeinen zo geëerd, ze trekken hem aan naar mate hij ze meer ziet verdwijnen, tiet oude aankleven „is een van de grootste loftuitingen, die een eerlijk man kan verdienen, en schrijft hem toe t gansche caracter van eene zuivere en ongeveinsde deugd."2) Hij voelt zich ontroerd als hij afstammelingen ziet van de oude Geuzen, die in de laatste oorlog op eigen kosten schepen hebben uitgerust en zelf aan boord meegevochten.3) Hij „sprak met zoo veel iever van de oude Trouw der Nederlanderen, dat men kon zien, dat zijn hart openging, wanneer hij deze snaar roerde.4)
(. De overheersende gevoelstoon is opgewekt.
p Verwer kende hem toen hij lijdende was en alle geestkracht
' behoefde om zich er bovenop te houden; wat hem niet steeds gelukte. „Minnelijk en gespraekzaem zou hij zelf altijd wel gewenscht hebben te zijn, voornamelijk in eenig onderhoud, dat van nut kon wezen ; maar gedurig als verzonken in diepe Oedachten, werden dezen menigmaal afgetrokken tot het Onderwerp, waarmede zijn zinnen bezig waren, een ingespannenheid, die somtijds duurde tot in den avontstont, wanneer hij, als 't hem aengeboden wert zich door een tijdkorting bekwaem maekte • voor 't Gezelschap, waer in hij zich bevont." Verwer voegt er aan toe ,-,dat men dan langzamer hant zijn Gelaet zag ontwolken, en hem een Vuur uit de Oogen stralen, dat ook de Tong bevallig losmaekte en hem met de uiterste Vrolijkheit, doch tevens Bescheidenheit, Netheit en Klaerheit hoorde redeneeren."
Hij is tevreden. Het leven heeft hem niet verwend met zegen van aardse goederen, zoals dat heet! Inkomsten van betekenis had hij nooit. Als volwassen man moest hij, bij gebrek aan broodwinning, zijn intrek bij een vriend nemen. Zijn huwelik „was verachterd" door zijn slechte financiële toestand. De beloning die hem, een man met kwaliteiten, ten slotte gewerd, bestond in een ambt te 's Hertogenbosch, waar hij zich mocht opbergen! Toch is de grondtoon bij hem tevredenheid. In een polemiek met een inzender, die hem verweet voor geld te schrijven, verklaart hij dat zo hij „waarlijk behöeftig was", of zich „maar in enge nooddruft bevond", hij zich „zulks niet schamen zoude".5) Maar hij is zo gelukkig te kunnen meedelen dat hij „zo wel eet,
1) V. 106. 2) V. 26. 3) V. 59. 4) Leven, p. CXLV. 5) V. 34.



49
drinkt, woont, legt, gekleed en gediend is, als verscheidene kooplieden, die een half millioen aan goed hebben."
Optimist is hij, ondanks alles. Wil. Van Effen is iemand met een vaste wil. Er zijn zo moeilik bewijzen van deze bewering bïj te brengen, tenzij dan dat dit uit het hele karakter, zoals wij dat kennen, spréékt. Hij heeft zijn lot, behalve een tijdje in zijn jeugd, in de hand. Hij brengt ifer karakter tot een zekere volmaking. Hij is van nature wat driftig — hij heeft een „aangeboore oplopentheid"1) — maar weet zich altijd te remmen. In Vertoog 252 zien wij hem de dames de raad geven, de bedienden voor herhaling van een of andere ongepaste handeling ernstig te waarschuwen, maar ze bij overtreding met „mannelijke standvastigheid" de deur te wijzen. De man, die zijn „heerschzuchtig wijfje" temt door de wijnfles over het tafellaken uit te storten, als ze aanmerking maakt over zijn morsen, tekent hij met welbehagen als sterk van wil: „ik wil en zal meester in mijn huis zijn".2)
Op wat eenmaal afgehandeld is, komt Van Effen niet terug. Na het debat in de „Hollandsche Spectator"3) over de Mennonieten is de zaak uit. „Over het stuk in Geschil liet de Heer Van ' Effen zich nimmer uit en zeide dat het voor 't Gemeen bepleit was, aan wiens oordeel het nu moest overgelaten worden"4), zegt Verwer. Tussen beide auteurs geen woord meer. Driften. Sterke driften zijn niet een kenmerk van Van Effen's karakter. De primitiefste, de zucht om het in de „struggle for life" ver te brengen, heeft hij maar zwak gekend. Hij leeft in een wereld van meer ideële waarden. „Van kindsbeen af, tot andere dingen zijn oplettendheid wendende", had hij „nooit de rechte waarde van het geld ter dege gekend".6) Hij wil dat zonder „eige vleierij" betuigen, waarmee hij tevens te kennen geeft de geestelike dingen des levens veel hoger te stellen dan de stoffelike. Toch kende hij de wereld genoeg, om te weten dat in deze wereld armoede een schande is. Maar rijkdom was geen geluk. Geluk zit in de „inwendige gemoedsgestalte". Mag „rijkdom in zichzelve buiten alle twijfel een wezentlijk goed"6) zijn, de werkelike waarde van het leven zit in de geestelike kwaliteiten van de mensen, in „de wezentlijke grootheid van Reden en Deugd".7)
Was eerzucht misschien een sterke drift in Van Effen? Potin beweert het. „Le désir de la gloire, qui étoit en lui la passion dominante". Uit eerzucht n.I. om zich een naam onder de „Hommes de lettres" te verwerven, zou hij de „Misantrope" geschreven hebben. Dat kan men toegeven zonder in zijn eerzucht „une passion dominante" te zien. Verwer is voorzichtiger. Aan
1) V. 149. 2) V. 42. 3) V. 186, 198, 219. 4) Leven, CXII. 5) V. 216. 6) V. 154. 7) V. 62. •



50
geprikkelde „zucht tot Glory, die hem. niet oneigen was",1) schrijft hij hem de Franse vertaling van de „Tale of a Tub" toe. In Engeland was men n.1. algemeen van gevoelen, dat dit werk niet gelijkwaardig in een andere taal kon vertaald worden. In sterke tegenspraak met Potin's opvatting is het feit, dat Van Effen geen enkel van zijn werken onder eigen naam uitgeeft. Hij volhardt tot het einde in zijn anonymiteit. Een correlatie van eerzucht is toch wel ijdelheid. IJdel was hij niet. „Alle vleierij mishaegde hem", getuigt Verwer. Hij zelf spreekt van „loftuitingen van de verstandigsten en geestrijksten van onze gansche Landaard", die hij zich met zijn Spectator-schrijven verwierf, maar die hij „schaamshalven niet met den druk heeft durven gemeen maken".*)
Hij vertelt van zijn jeugd, hoe hij „gedurende een gedeelte van zijn jongelingschap" in de dwaling verkeerd had, „dat er in de omgang met beroemde luiden, niet alleen eer, maar ook groot voordeel stak", hoe hij daarvan teruggekomen was door zijn bevinding, dat de meeste van hen „tot walgens toe" verwaand, trots, onhandelbaar, laatdunkend waren, dat ze van alles verstand meenden te hebben en niettemin „van de gemeenste voorwerpen als kinderen redeneerden" ; kortom, hoe hij sindsdien „gemijd had zich met den meesten hoop der groote mannen, in eenige familiariteit in te laten": Wat meer is, hij getuigt dat „alle de Fransche, Engelsche, Italiaansche en Hoogduitsche Academiën zig alhier zouden bevinden, zonder dat hij eens talen zou naar de eer van de conversatie te genieten, dergener, die 't meest onder die Letterhelden uitblinken".3)
Wij zullen dus Potin ongelijk moeten geven. Een „passion dominante" was zijn eerzucht niet!
Geslachtelik koel — hebben we Van Effen genoemd.
Hij kent de strijd tegen de hartstochten, maar ook de overwinning! Die „verheve kragt des gemoeds", die niet dan „door eene langdurige en halstarrige worsteling met zig zelf, tusschen menigvuldig vallen en opstaan te verkrijgen" is. En misschien mag hem een smartelike herinnering bijgebleven zijn aan öök eigen „onvoorzichtige en driftige" jeugd, waarin „zomtijds het gansch levensbedrijf van een ondeelbaar oogenblik afhangt", en waarbij een godsdienstig gemoed als het zijne tot de erkeriMrig komt, dat men „meer aan de Goddelijke bescherming zijne behoudenisse als aan zijne eige aangewende kragt heeft dafltew weten".4) Na de débauches, op een leeftijd toen hij nog leiding behoefde, is het uit. Een latere neiging wordt hij meester en is aanleiding tot zijn Zweedse reis. Het huwelik met Elizabeth Sophia Andriessen, die hem „reets eenigen tijt bekoort had",
1) Leven, p. XVIU. 2) V. 165. 3) V. 86. 4) V. 179.



51
was door ,Van Effen's bedachtzaamheid „verachtert".1) Zijn geschriften zijn nagenoeg vrij van erotiek. Als hij van de liefde vertelt, dan zijn z'n ervaringen een herinnering aan de „Homme d'Age".2) Een vergelijking van zijn beschouwingen omtrent de vrouw met b.v. Michelet's „La Femme", zou een merkwaardig kontrast opleveren. Het huwelik is een instituut om nuttige burgers en burgeressen aan de staat te leveren. De man is daarin de baas, het „voorwerp van zijn wettig huweliksvermaak" een groot kind — hoewel de eeuw der Rede ook van haar niet anders kan eisen, dan dat zij in haar oordeel de „baarblijkelijkheid" alleen tot richtsnoer leert nemen. Tot een leven vol uitspattingen heeft zijn erotiek hem niet verleid.
Het is een allerminst bedorven gemoed, dat omtrent de door hem vereerde Cats getuigt: „noit heb ik zonder eene teerhartige ontroering en liefde voor dien eerlijken man kunnen lezen zijn betuiging, dat hij nooit nog voor nog na zijn huwelijk zig aan onkuisheid had misgrepen, en met geen vrouw, als met de zijne, door een bittere dood hem ontrukt, de gemeenzaamste omgang had genoten".3)
Belangstelling. Zijn belangstelling gaat voornamelik uit naar ■theologies-filosofiese onderwerpen. Hij heeft zin voor het abstrakte. Naast literatuur en historie trekt hem verder de penningkunde aan. Hij hecht grote waarde aan natuur- en wiskunde als elementen in zijn wereldbeschouwing; of hij in beide ervaren was, blijkt niet. Hij heeft politieke, en sterke maatschappelike belangstelling. In de „Agnietjes" — waarvan de kern vermoedelik aan de werkelikheid ontleend is — zien we hem prakties ingrijpen, overigens blijkt daarvan niet veel. Of zijn belangstelling in kunstzinnige richting ging? Hij schijnt een schilderij te hebben kunnen waarderen. Van jongsaf was hij een minnaar van de natuur, waarin hem vooral aantrekt, een in verschillende kleurschakeringen uitblinkend bloembed.
Hij had vrij grote talenkennis. Frans kende hij zeer goed, evenals Engels. Kennis van Duits blijkt nergens, al heeft hij door Duitsland gereisd. Misschien kende hij wat Zweeds. Bovendien bezat hij een uitgebreide kennis van Latijn, ook van Grieks. Of hij voor talen op zichzelf iets voelde ? Er is alleen een negatief gegeven : voor de capriolen van de „etymologisten" heeft hij minachting.
In ieder geval stelt hij een veelzijdige belangstelling op prijs. Tegenover eenzijdige veelweterij, het met verwaandheid redeneren over zaken, liggende buiten het enge studie-gebiedje, van welke zaken de veelweter als een kind verstand heeft, stelt hij breedheid van blik en gezond verstand. Veelweterij leidt tot bekrompenheid. „Iemand daarentegen, die een levendige geest en een gezond
1) Leven p. CXXXV1. 2) V. 33. 3) V. 37.



52
oordeel zijn aangeboren, vind in de meeste wetenschappen honderd voorwerpen die door eene aandagtige reden, zodra zij klaar zijn voorgesteld, begrepen worden".!) Idealen. Van Effen's idealen liggen voornamelik op godsdienstig en .maatschappeuk, gebied; niet op dat van de weTênscHap. De ideale geloofsovertuiging is, volgens hem, er een, die de mens zichzelf door onderzoek verwerft, en die vrij is van „dweperij". In het maatschappelike is zijn ideaal: een goed bestuurde samenleving van goede burgers. Van idealen op kunstgebied bemerken wij bij deze rationalist niets. De intellektuele kant van zijn persoon is overwegend sterker ontwikkeld. „Het bezit van een uitmuntend vermogen van redelijkheid is de wezentlijkste schat, waar van een ziel met het diepste en innigste genoegen kan meester zijn".2) Zijn meest intense levensgenieting is „redelijk" te zijn, d.w.z. van de overtuiging uitgaande , dat het verstand alles vermag op te lossen, met dat verstand in alles doordringen. En dan „redelijk" zijn in de zin van: doen j wat de „Reden" van de mens eist, het leven op verstandelike motieven inrichten.
Morele kwaliteiten.3) Godsdienstzin. Een karaktertrek, die te weinig naar voren is gebracht, is Van Effen's godsdienstzin. Er zijn tal van Vertogen waarin de hem kenmerkende „eerbied voor God en Godsdienst"*) tot uiting komt. Hij denkt zich de verhouding van God en wereld theïsties. Het verwinnen van de menselike zwakheden is vaak aan God s bijstand te danken. Wonderen acht hij mogelik. De verschijning van de paalworm ziet hij als straf voor Sodom's zonde.5) Van de gangbare godsdienstige opvattingen wijkt hij — volgens eigen zeggen — alleen af in „de Leere der Algemeene Genade."6) Bidden betekent voor hem: reeds verhoord zijn. Hij onderscheidt dit wèl van wat hij aanbidding noemt, een soort van extase, waaronder hij verstaat: „eene verheeve werkzaamheid der ziele, waardoor ze, de banden van 't vadzig lichaam ontworstelt zig opbeurt, boven zig zelve zig verheft, en zig plaatst voor Gods throon om door de ernstigste en aandagtigste bespiegeling in deszelfs deugden, en volmaaktheden met alle inspanning van kragten in te dringen, en zig door die glansrijke beschouwing tot verwondering, tot hoogachting, tot liefde, tot verheerlijking, tot onderwerping en tot navolging aan te sporen."7)
Waarnemen van de Hij was lid van de Waalse kerk en kon uiterlike vorm. met grond staande houden, dat hij waarlik een goed Protestant was, al wilde hij daarmee niet zeggen „dat
1) V. 163. 2) V. 204. 3) Wat Margis noemt: Praktisches Verhalten zu den Wertgebieten. Zie: a. w., p. 62. 4) Leven, p. LXXXV. 5) V. 112. 6) Leven, p. CXXXIX. 7) V. 121.



53
hij zijne bevattingen, als in de vorm van 't gene men Rechtzinnigheid noemt, gegoten had".1)
In het 56e Vertoog, kan hij „zijn zegel hangen" aan de opvatting van de inzender, dat men „brave Leeraren" moet aanmoedigen door ter kerke te gaan, en dat men thuis de „Oodsdienstoeffeninge" door lezen in de Bijbel moet voortzetten. Met de bekrompen opvattingen dergenen van zijn tijdgenoten, die in stemmige kleding, een „gesteven wezen", een slepende stem, het i bijwonen van aparte „conventiculen" de kern van hun godsdienstoefening zochten, komt hij herhaaldelik in botsing. Hij vindt dans, toneel, kaartspel, vermaken die nergens in de Bijbel
verboden zijn. Zijn godsdienst bestond in de „ware overtuiging ( des Oemoeds".2) Hij bezoekt geregeld de comedie, ziet in een onschuldig danspasje geen zonde, speelt graag een spelletje kaart, en heeft zelfs in de laatste tijden van zijn ziek-zijn een spel kaarten in de zak, om nare gedachten door een spelletje patience te verdrijven. Hij verklaart dan ook: „ik wenschte liever i na een godsvruchtige levensloop, in de comedie, of met de j kaart in de hand te sterven, als na een doorslaand godloos j
gedrag, in de kerk, or dij t leezen van den Bijbel, mijn laatsten adem uit te blazen. '3)
Altruïst. Van Effen was altruïst. „Een liefhebber van zijn Evennaesten" noemt Verwer hem. Het best blijkt dit uit zijn verhouding tot zijn familie. Hij ondersteunde zijn moeder tot
haar HnnH TÏin 7iic+pr Hïa lipm r\\rf^r\^afr\^ Ipupticlonrr Mïi hiA
....... _.. ^-.j.. ........... «... ....... ^„V...V.V.lUV-, .V.VI.^UI.g. '")"»« ƒ
zeer bepaald familie-gevoel. Verwer deelt daaromtrent mee: „Ook I trachtte hij, toen 't hem welging, eenen zijnen Neve, een Zusterszoon van halven bedde, van nutte te zijn, met onkosten aen hem te besteden".4)
Een goed huisvader was hij. Op zijn sterfbed verzoekt hij Theodoor van Snakenburg voor zijn gezin te zorgen. „Voor zijne Vrouw en Kinderen betoonde hij groote liefde, en het smertte hem zijne Wederhelft en teedere Wichten, toen hij zijn einde zag naderen, in een toestant, die hem, dewijl hij «ijh Middelen niet krachtig zag aangegroeit, niet onbekommeflïljïc scheen, te moeten verlaten '.5)
Individualist. Hij was ook een uitgesproken individualist, een s leider, die niet tot de kudde wenste te worden gerekend. Zijn I persoonlike vrijheid en onafhankelikheid eiste hij — zo nodig — { op. Hij liet niet over zich heen lopen. Hij had, bij het eerste ver- \ schijnen van de „HollandscheSpectator 'de Harddraverij gehekeld, wat onder de Harddravende jongelingschap tot allerlei onvriendelike commentaren aanleiding gaf. Maar het „Harddravend jongelingetje", dat de zweep er wel eens „schoon" over wilde
1) Leven, p. LXXXVI. 2) Leven, p. CXLVI. 3) V. 225. 4) Leven, p. CXLV. 5) Leven, p. CXLV.



54
leggen „om te zien of dat schrijvertje ook niet harddraven kon", kan het zich voor gezegd houden: „Hoor eens hier, je in de beide de Rechten even ervaren Doctor; ik moet eerstdaags in dat koffiehuis, daar je zo snoeft en raast, en zo veel vloeken van je eigen compositie uitbraakt, eens komen; en zo iemand recht tegen u over gaat zitten, en u sterk 'n 't gezicht kijkt, houd dan uw kleur maar, dat zal ik wezen; wij zullen dan eens zien of je zo veel praats zult durven voeren".1)
Hij heeft een gepast gevoel van eigenwaarde en hij weet welke behandeling hem, als behorende tot de „fatsoenlijke luiden", "toekomt. Op een keer ondervindt hij van een huisknecht een bejegening, die in hoge mate zijn verontwaardiging gaande maakte. Hij zou bij een aanzienlik heer dineren en hij was zijn eigen knecht misgelopen. Om het regenachtige weer was hij gehuld in een „gansch niet aanzienlijke kapot of jas, van „de slechtste stof', die tot dusdanig gebruik „de beste en natuurlijkste geschiktheid heeft."2) De huisknecht ontvangt hem met een „Wel, wat moet jij toch hebben vriendje"? waarmee hij de Spectator zwaar in zijn fatsoen tast en hij doet hem zelfs de deur voor de neus dicht. Later, als hij vanonder de in 't voorhuis afgelegde kapot iemand ziet uitkomen „met meer als een gemeen kleed, en in alles als een fatsoenlijk man uitgedost" wordt de knecht beurtelings bleek en rood. Van Effen neemt op de „Westphaling", de „onbeschofte grasmayer", de „verkleede kinkel", de „buffel", een fijne wraak, waarbij hij blijkt zich boven het geval te stellen. Hij vertelt n.1. in het bijzijn van de knecht, die dat zichtbaar onplezierig vindt, de hele geschiedenis, alsof die aan anderen overkomen was.
Hij voelt zich en houdt zijn naam hoog. Hem wordt een gedicht gestuurd') over „een Quezel ruim zo fijn als blompap", die een neef kapittelt dat hij op Zondagmorgen over de koop van een stuk land onderhandelt en daarom de preek verzuimt — terwijl zij zelf, onmiddellik daarna, misbruik makend van het haar geschonken vertrouwen, die koop sluit, waardoor ze haar neef dupeert. Het is een ware geschiedenis, — want, zegt de Spectator, „van iets diergelijks te versieren, zou ik eonscientiewerk maken" — maar zodanig „vermomd" dat „het masker niet kan afgetrokken." Stel u voor de „verbaastheid, ontsteltenis en droefheid" van onze Spectator, als hem, wie niets dierbaarder is dan — hij wil niet zeggen de naam, maar de „weezenlijkè hoedanigheid van een eerlijk man, en een oprecht Kristen",4) in een brief „Van den Rijn" verweten wordt het op de reputatie van een „deugdzaam herder Christi gemeinte" te hebben toegelegd en hij naar aanleiding daarvan tot een „onbeschaemt lasteraar" wordt verklaard.
1) V. 10. 2) V. 157. 3) V. 103. 4) V. 124.



55
Hij roept zijn lezers tot getuigen dat zijn werk „van 't begin tot het einde vervult is met liefde en hoogachting voor deugd, Godsvrucht voor de Bedienaars der religie, en voor het dierbaar Vaderland..." En plechtig klinkt het: „Ik verklaar voor God en menschen..." ter verzekering dat hij de leraar niet gekend en het gedicht zelf niet gemaakt heeft.1)
Op het punt van eer is hij gevoelig. Tegenover een jonkman die door vroegere vrienden belasterd wordt, verklaart hij: „dat hij zelf in diergelijk geval ten hoogste gevoelig zou wezen voor de listige quadaardigheid" waarmee zijn vijanden zijn „eer zouden zoeken te ruineeren". Hij denkt ruim genoeg om zich boven praatjes verheven te voelen, maar „ik geloof niet" zegt hij „dat ik krachts en moeds genoeg zou hebben, om het op het schild mijner onschuld af te laaten stuiten". Hij raadt de jonge koopman maatregelen te nemen ter beveiliging van zijn eer.2) Drang naar gezelligheid. Hij houdt van gezelligheid. „Minnelijk 1 en gespraekzaem zou hij zelf altijt wel gewenscht hebben te ' zijn".3) Maar Verwer spreekt hier van de tijd toen Van Effen's gezondheidstoestand al slecht was. Overdag was hij „in diepe Gedachten verzonken" over het onderwerp dat hem bezighield, een „Ingespannenheit, die somtijts duurde tot in den avontstont". In gezelschap genodigd, zag men „langzamerhant zijn Gelaet ontwolken, en hem een Vuur uit de oogen stralen, dat ook de Tong bevallig losmaekte en hoorde men hem met de uiterste yrÖHjkheit, doch tevens Bescheidenheit, Netheit en Klaerheit redeneeren".
Praten mag hij graag. Niet met iedereen. In publieke plaatsen j is hij zelden gewoon de mond open te doen. Hij heeft dan een \ boek bij zich.*) Standsgevoel is het niet wat hem daarbij weerhoudt. De „verkeering met redelijke en beminnelijke luiden, zonder het minste onderscheid van geboorte, staat en aanzien, is het eenigste gezelschap, dat bekwaam is hem met verlustiging van zijn arbeid te doen rusten".5) Hij mag graag uit zijn gedachten uitgehaald worden, vooral aan het eind van de dagtaak.
Het liefst zou hij dé avond doorbrengen aan een souper „in het disgezelschap van twee a drie hupsche en vermakelijke vrienden", met wie hij in 't genieten van „twee a drie wel toebereide schotelen, een goed glas wijn, en een vrolijk en teffens nut gesprek" groter verlustiging zou vinden dan „op de treffelijkste en kostbaarste Menniste bruiloft". Maar de Hollanders verstaan niet de kunst van zich te diverteren. Hun tafels zijn overladen met „schotels en assieten", met „zwaare en onhebbelijke stukken van Ossen- en kalfsvlees, vergezelt van Hammen
1) V. 124. 2) V. 109. 3) Leven, p. CXLVI1, 4) V. 88. 5) V. 329.



56
en gerookte paterstukken".1) Hun gasten zijn vaak een heterogeen gezelschap, samen uitgenodigd omdat men nog velerlei verplichting had af te doen, waarvan men zich in enen kwijt. „Fatsoenlijke -luiden" van het gezelschap, als Van Effen, moeten „zig vergenoegen met wat kourant nieuws voor den dag te brengen", aangezien zij te „bescheiden" zijn zich in een gesprek te wikkelen dat „die groove mensen" (werkgasten e.a.) niet zouden kunnen volgen. Luidruchtige geschillen over „het instellen van de gezondheden" storen de rust van de Hollandse maaltijd. „Hoe is het mogelijk onder zo een onaangenaam geschreeuw de zoetigheid van een geestige conversatie te smaken" ?2)
Een man van zijn ontwikkeling houdt van een hoogstaande konversatie. Wanneer geestigheden gedebiteerd worden van het genre waarin het „lapsnijertje", „het drolligste ventje" van de buurt zo 'uitblonk, als Snaken-Generaal voor Staten-Generaal, Schrale Janhagel voor 's Gravenhage, voelt Van Effen zich als met een natte vaatdoek in het gezicht geslagen.3) Hij heeft een afschuw van de „snaken" of „snaken-in-folio", „spreeuwen" of „koddige honden" of hoe ze verder mogen heten, wier konversatie in kroegen voornamelik hierin bestaat, dat zij zich ten juti\ koste van hun evenmens amuseren.4) Ook de wauwelzieke debatteerzucht van jonge academici, is hem een ergernis. Met zulk een „disputeerziek" jong doctor juris heeft hij onlangs „elendig opgescheept" gezeten. Maar met een „verontwaardigd oog'' heeft hij hem tenslotte van zich afgeschud.5) Van mondeling dispuut, hoewel bekoorlik door meer leven en vuur, houdt hij minder dan van schriftelik; men kan de argumenten beter wegen en weerleggen. Bespottelik maken wat niet bespottelik is, is een teken van onverstand of kwaadaardigheid, maar geen argument.6) Wel vindt hij volkomen geoorloofd met een „roedje van raillery" een ijdeltuit en ingebeelde gek „aan zich zelf te ontdekken" en te genezen. Hij wil de konversatie niet aan banden leggen. Hij gunt ieder de vrijheid van zich op zijn wijze te doeh gelden... mits men hem toestaat de rol van zwijger te vervullen.7) Een levendige geestige konversatie is als een contredans van het verstand. Men mag zich een zekere „woestheid", „débauche" veroorloven, mits het gesprek niet in ongebondenheid ontaardt.
Openhartig. Was Van Effen gesloten of openhartig ? „Oprecht en gul van imborst" noemt Verwer hem. ,,'t Hart lag hem op de tong". Toch geen flap-uit. Want, zo vertelt deze biograaf verder, „terwijl hij tevens beleeft was, dorst hij, zonder omwegen, ontdekken hoe hij deugden en gebreken aanmerkte".8) Hij wist hoe het aan te leggen, dat zijn woorden goed werden
1) V. 94. 2) V. 71. 3) V. 67. 4) V. 155. 5) V. 144. 6) V. 22. 1) V. 67. S) Leven, p. CXLV.



57
I-opgenomen. Hij maakt op ons de indruk in allerlei opzichten Igesloten te zijn geweest. Wat weet Verwer van hem ? In literaratuur noch korrespondentie blijft een spoor van hem achter. Potin heeft een volkomen verkeerde kijk op zijn karakter. — HijI had zedelike moed genoeg om te zeggen waar het op stond.| Zelf verklaart hij niet van „agterhoudendheid" gediend te zijn. In zijn verkeer met andere mensen heeft hij zich altijd wèl bevonden bij een „rondborstige oprechtheid".1) Een open natuur die over dingen, hemzelf betreffende maar voor anderen van minder belang, zweeg.
Niet opdringerig. Van Effen is bescheiden. Èn in de konversatie, èn in het maatschappelik verkeer. „De waare nederigheid" — meent hij — zal zich wel wachten, „teneinde de hatelijke pedantery te mijden, in 'alle gezelschap met de heele schat van zijne bijzondere kennis voor den dag te komen".2) De ware nederige vergenoegt zich „in een gemeen en eenvoudig burgerpraatje eenvoudiglijk deel te nemen" en komt er iets op een gebied waarop hij biezonder thuis is, dan zal hij „met aandagt" toeluisteren en misschien het zijne te berde brengen.
Aan bescheidenheid paart zich bij hem mensenkennis en takt, zoals blijkt uit een voorval, dat hem overkwam. Ervan doordrongen b.v. dat ook intieme akademiese vriendschappen vroeg slijten, meent hij een oude akademie-vriend, met wie hij „met de uiterste gemeenschap geleeft" had en die nu lid van de Regering was, „na een eerbiedige groet maar sagjes voorbij te gaan \s) De ander vond deze „bescheidenheid" wat te ver gedreven en nodigde hem ten eten.
Hij weet ook, als man van de wereld, dat men het met enkel .bescheidenheid niet ver brengt, en zeker niet in de 18e Eeuw! Heet het bij hem niet, dat „het een van de uitmuntendste voorrechten is van een deftige familie gesprooten te zijn" ?*) Niet om de luister van de geboorte zelf, niet omdat geboorte geluk zou geven, maar in de wereld zoals ze is „in de waereld gelijk dezelve bestaat, met al hare doorslaande opiniën, en onuitwischbare vooroordeelen".5) Geboorte is voor de 18e-Eeuwer nog van andere betekenis dan voor ons. 't Gaat er om de machthebbers van stad of staat welwillend voor zich te stemmen, en met een „ampt" begiftigd te worden. En opgemerkt had hij, dat er niets zeldzamers in deze wereld was als „een ware verdienste die, zonder steunsel van rijkdom of geboorte, der groten gunst wint, en zig daar door tot een aanzienlijke staat verheft". De man van geboorte geniet, op zijn blote naam, overal de aangenaamste ontvangst, zijn optreden, houding, gebaar, stem, getuigt van zelfbewustheid. Niets belet hem in al zijn gaven uit te blinken. De man van verdienste daarentegen, indien hij „van geringe
1) V. 149. 2) V. 74. 3) V. 157. 4) V. 285. 5) V. 285.



58
ouders" geboren is, voelt zich — uit mistrouwen — in zijn optreden onzeker. Hij wordt belemmerd „door al te gegronde vreeze van deswegens veragt te worden". Hem past, om zich een weg tot aanzien te banen „een edelmoedige doch gematigde vrijpostigheid". Van Effen haat de onbescheidenheid „de voorspoedigste onder alle de hatelijkste hoedanigheden" evenzeer als de verlegenheid, die hij „lage bedeesdheid" noemt. Nochtans moet hij bekennen „dat deze schroomvalligheid als een nauwelijks afzonderlijke eigenschap van de hoogste verdienste zelfs kan aangezien worden".1) Had hij misschien zelf in zijn leven last van verlegenheid gehad ?
Een voorval uit zijn jeugd wijst in dezelfde richting. In zijn „jonge jaren" werd hij bij zeker spelletje veroordeeld een „bevallig juffertje' drie zoenen te geven, wat hij „wegens hare verheve rang" niet aandurfde. Hij dacht zich van zijn verplichtingen taktvol te kwijten door haar de drie zoentjes op de hand te drukken. Het was hem evenwel een verrukking, als de juffer hem met „zoete rondborstigheid" de wang toekeerde.2) 4 Verdraagzaam. Een van de vereisten waaraan de 18e-Éeuwse rationalistiese mens behoorde te voldoen, was verdraagzaam te zijn. Van Effen kon krachtens zijn temperament dat wezen. Verwer getuigt van hem :
„Inschikkelijk omtrent andere gezindheden en een Aertsvijant van kleine en groote vervolgingen".3) Ook ten opzichte van „degeenen, die zelfs omtrent gewichtige voorwerpen met ons van gevoelen verschillen". Een theoretiese grondslag kon zijn verdraagzaamheid vinden in de stelling van Bayle „dat dwang niets op de reden vermag", „dat men niet kan dwingen in te gaan". Maar, verdraagzaamheid is hem niet slechts een plicht der „redelijkheid', het is hem ook een plicht der „christelijke zagtmoedigheid".*)
Ook in het dageliks leven blijkt hij „rekkelijk", „inschikkend", „zachtmoedig" te zijn. De auteur van het karakter van Apathes5) „betoont hij achting" voor zijn „rekkelijkheid en leerzaamheid Schendt een van zijn vrienden de wetten der vriendschap, dan is hij „rekkelijk" genoeg, zakendrukte of een boze luim als ekskuus te aanvaarden.7) In bedienden weet hij fouten „met een goedaardige rekkelijkheid ... in te schikken".8) Mennophilus „trekt zijn achting tot zich" door „eene prijselijke en zeldzame sagtmoedigheid".9) In zijn leven ging hij met mensen van allerlei overtuiging vriendschappelik om.
Eerlik. Naast zijn eigenschap van waarheidlievend te zijn,, moeten wij zijn eerlikheid noemen.
Eerlik is hij, in hoge mate. Bekend is de geschiedenis van Pieterbuur en de perziken. Pieterbuur, een eerzaam timmerman, maar een „fimelaar" d. w. z. iemand die door een „gesteeve
1) V. 63. 2) V. 71. 3) Leven,p. LXXXVI. 4) V.246. 5) V. 111. 6) V. 134.. 7) V. 149. 8) V. 263. 9) V. 134.



59
wezen" en een „temende uitspraak" zich als een „fijne" voordoet, zonder zich nochtans in andere opzichten van de zozeer verachte „waereldlingen" te onderscheiden — Pieterbuur heeft bemerkt dat in de tuin van zijn buurman, die naar een andere stad is verhuisd, het rijpe ooft — abrikozen en perziken — afvalt, of op de bomen verrot en verdroogt. Dit, denkt hij, is de hemel onwelgevallig en met zijn laddertje klimt hij over de lage muur om vrouw en kroost te vergasten. Ook de Spectator wordt door Pieter in persoon met een schaaltje vruchten vereerd. Maar de Spectator zet een „statig gelaat" : „Wat mogelijk recht van eigendom hebt gij op uw buurmans ooft ? Dat hij het verwaarloost ? Dat heeft hij voor God te verantwoorden"! Dit is „waare diefstal" en kan met een publieke en schandelike kastijding gestraft worden P) Wij zien dat 's Spectators zienswijze in dezen door redenering, door theoretiese overwegingen bepaald wordt. Uit een ander geval blijkt het evenzeer, als hij n.1. oneerlikheid scheidt van „handel": „wanneer een handig koopman zo op der luiden verbeelding weet te werken, dat hij ze alles kan wijsmaken wat hij goedvind".2) Uit hetzelfde vat tapt hij wijn van tachtig en van honderd dalers. Uit dezelfde baal levert hij u snuif van een daalder en een ducaat. Tabak doet hij u met de grootste smaak roken tegen vijftien gulden het pond, terwijl ze voor de prijs van zes gulden u onsmakelik voorgekomen was. „Aldus bedriegt hij de luiden zo zeer niet, als dat hij uitwerkt dat ze zig zelfs bedriegen". — Wij voelen ons toch gedrongen te verklaren dat dit geen eerlike „handel" mag heten !
Nauwgezet van geweten was hij. Handeldrijven op Spaanse kolonieën in de Zuidzee — met schepen ten oorlog gerust — is vredebreuk. Een kontrakt, gesloten tussen onze wettige overheid en de koning van Spanje, bindt ook de onderdaan. De koning heeft het recht de schepen in de grond te schieten, en het bootvolk, als het zich niet liever verkiest dood te vechten, op te knopen ? „Wel, laat hij £ijn best doen, en zo zullen onze officiers en bootvolk ! '3) De „Spectator" zou zichzelf nooit zo iets kunnen vergeven: „Hoe kan iemand, die, ik zeg niet een Christen, ik zeg niet een eerlijk man, maar een bloot mensch is, aan wiens roekelooze huurlingen dusdanig ongeval is gebeurt, ooit zonder zelf verf oèijing daar aan gedenken ?" Trouw. Met deze nauwgezetheid van geweten hangt samen de eigenschap van „vriendhoudend" te zijn. Hij is daarin de antipode van de overigens „hupsche" Pantophilus4), die over vriendschap praat alsof men „de vrienden van de boomen kon schudden". Van Effen verstaat er onder een „oprechte, innige geneigdheid en wederzijdse bereidwilligheid om uit een beginzel van tedere agting malkanders belangen, zo verre de reden het toe-
1) V. 181. 2) V. 354. 3) V. 352. 4) V. 149.



60
laten kan, te behartigen". En „schaamrood" voelt hij zich worden, als hij de goede, brave Hollanders voor den dag hoort komen met hun machtspreuk „als ware het een spreuke Salomons : „Wel goede vrienden, maar malkander van de beurs blijven"-
In de dagelikse omgang lette hij op de trouw en het was hem in de mensen een aangename eigenschap. Van Pieterbuur geldt, dat hij gedienstig en vriendhoudend was. Met „mijneheren de Poëten", d.w.z. de Rijmkramers, wie hij verwijt zich doorgaans op niets toe te leggen „als op het verrijken en Uitbreiden van hun verbeeldingskragt"1), kan hij niet omgaan, aangezien^ ik „tot de pligten van een ware vriendschap... volmaaktelijk ongeschikt schijnen".
Met nieuwe kennissen, gemaakt tijdens het schrijven van de H. S., wil hij soms „wederzijdsche ontdekking" en hoopt hij alsdan niet alleen vriendschap, maar „onverbreekelijke vriendschap" te sluiten.2) Ook hier merken wij weer die takt, waar we vroeger van spraken. Meent hij dat een vriend „de wetten van de dierbaare vereniginging der zielen geschonden heeft", dan zegt hij hem' op kalme wijze, zonder de minste bewimpeling, wat hem op 't hart ligt. Merkt hij dat de belediging uit een fflw »goede imborst" ten zijnen opzichte voortkomt, dan verbrèèkt hij niet de vriendschapsband, maar laat hij die „zagtjens slijten'* en blijft met hem, die hem zo dierbaar was „alle de wetten van de burgerlijke beleefdheid en uiterlijke vriendelijkheid onderhouden".
Hoe hoog hij „trouw" stelde, en hoe hij zichzelf beheerst, blijkt uit een ander voorval. Op een keer wordt zijn verontwaardiging opgewekt door een „aanbrenger", die de trouw van „een sedert twintig jaar beproefd vriend" komt verdacht maken. De Spectator brengt het woord „rotting" in het gesprek te pas, waarop „het ventje'' de trappen afstoof. De Spectator er kalm achteraan.3)
Piëteit. Wanneer hem „een krtjgs-wapen van een beroemd overleden krijgsman", of een schaal waaruit hij heeft gedronken, wordt ter hand gesteld, voelt hij zich „als door een natuurlijke drift gedwongen en weggerukt, om dezelven met een eerbiedige aandagt te beschouwen"*). Hij is vol piëteit. Genotzucht In dit verband mogen wij misschien opmerken, dat hij volstrekt niet genotzuchtig is. Hij is matig. „Eens soberlijk ontbeten hebbende", weet hij niet wat in een koffiehuis te bestellen om enig geld te verteren.5) Met zijn tere gestel kan hij zelfs niet tegen de tabaksdamp; hij heeft er een „onverwjnlijke haat" tegen. Na de maaltijd, als de mannen zich vergasten aan het „ingeburgerde pijpje", gaat hij „de vrouwtjes" gezelschaphouden.
1) V. 86. 2) V. 84. 3) V. 177. 4) V. 54. 5) V. 132.



61
Was Van Effen een drinker ? Men zou uit zijn verweer in de „Hollandsche Spectator" hier en daar kunnen konkluderen, dat; er enige geruchten liepen. Zeker was hij uitermate op een goed glas wijn gesteld. In de laatste levensjaren kon hij er volstrekt niet buiten. Maar een dronkaard was hij niet.
„Van kindsbeen af" had hij „eene onverzoenlijke vijandschap tegen de dronkenschap gevoed"1), en was hij „onverhoeds, gelijk het de eerlijkste gebeurt, zomtijds in die fout vervallen", hij had het zich dagenlang niet kunnen vergeven, en zich „als onwaardig mensch het dagligt te aanschouwen, tot eene treurige eenzaamheid veroordeeld".
Uiterlike verzorging. Van Effen zag er goed verzorgd uit. Hij i kleedde zich naar de mode, naar wat de „Hoflijkheid en Wel- | levendheid" van hem eisten. Op 't uiterlik kon hij „van Fransche | afkomst" zijn ! Inderdaad, „rekkelijke luiden" moeten door de vingers zien, dat de mode in onze kleding de heerschappij voert.2) Hij verklaart te behoren tot de „redelijke luiden", die uit een „vriendelijke toegevendheid" nooit de eersten nog de laatsten zijn, om nieuwe modes aan te nemen.3) De mode van zijn dagen bracht mee dat er tussen broeksband en rok „altijd een^igtbare spatie van een halve voet open" was. Zelfs in gezelschap van dames moest men met een hand de broek ophouden. Van Effen wil uit pure inschikkelikheid „de broek op de kop . . . dragen", mits men hem toestaat een „rechtschaape broek" te dragen „ter plaatse waar zulks hoort!" Maar zijn kleermaker heeft alle overleg afgesneden: „Que voulez-vous, monsieur, on ne les fait pas autrement!" en de Spectator zag zich reeds met zijn derde halve-broek geschoren !*)
Onvormelik. „Niet ongenegen de Jonkers na te volgen" — zou men zo gezegd hebben.5) Als overtollige toevoeging laat Verwer volgen : „indien hij hiertoe al eenige neiging had, heeft hem de Reden hier in krachtig weerhouden". Van Effen een Petit-maitre ? Innerlik niet, noch uiterlik. Hij is man van vormen en toch een onvormelik man. Een naar buiten komend gezelschap levert hem — voor het zich naar rang en stand op rij gesteld heeft — stof tot pret. Hij is „uit grond van zijn hart" bereid „de rang te geven aan de geringste mensch van ons heele Gemeenebest".6) Dit soort van vormelikheid onder de burgerij was na-aperij van de Fransen. Hij vond dat soort „wellevendheid" hinderlik. Zie hem met een vriend een bezoek bij een ambassadeur brengen. Zijn vriend verzet zich uit „wellevende boersheid" een stoel van zijn gastheer te aanvaarden, waar werkelike beschaving oplegt, zonder tegenstreven te gehoor-
1) V. 185. 2) V. 72. 3) V.39. 4) V.241. 5) Leven, p. CLIX. 6) V. 182.



62
zamen".1) Eenvoudig in de omgang, verklaart hij „een doodelijke haat" te hebben voor „ceremonieel en 't complimenteeren".2) (Zuinig. Hij was een deftig heer en wist met zuinigheid ett overleg zich in zijn stand te handhaven. Iemand met een „matig" inkomen" moet, ten einde „eerlijk door de waereld te komen", niet alleen buitensporige onkosten mijden, „maar ook in de noodzaaklijke verteeringen, die vereischt worden tot den omgang met fatsoenlijke luiden, een zeker overleg .... aanwenden".3) Wat door „slordigheid" en „onordentelipcneid" te loor gaat, verschaft niemand enig genot. Behoorde hij ook zelf tot de „spaarsame luiden, die overleg tot een grondslag maken van de oeffening hunner edelmoedigheid" ?4) Zijn inkomen was steeds gering.
v Maar als 't nodig was, kon hij heel goed wat missen.
1 Rechtvaardigheidszin. „Liefde voor Waerheit en Billijkheid" nam Verwer aan hem waar. Hij illustreert dat, door zijn partijnemen vöor Maty tegen La Chapelle. En hij haalt nog een ander staaltje aan van zijn rechtvaardigheidszin. In gezelschap bemerkte Van Effen dat iemand „door mishandeling wert in 't nauw gebracht". „Zijn iever tegen mishandeling was ras gaande, en terstont gereed om de Partij van de onderdrukten te kiezen". Hij staakte zijn spel, hoorde zonder te spreken, de twistenden aan en wist door „een klemmende redeneering" te weeg te brengen, dat „dé Belediger met schaemte koos het slagveld te verlaten". „Hij zelf ging bedaert weer zitten als of er niets gebeurt was".5) Wraakzucht. Een minder mooie kant van zijn karakter komt in het volgende voorval uit. Uit wraak op de dame, die het I Parijse goeverneurschap, hem door Potin bezorgd, in rook deed : opgaan, schreef hij het blijspel „la Critique des Petits Maitres", waarin hij haar onder de naam „Argante" ten tonele bracht.6) Andere staaltjes van wraakzucht melden zijn biografen niet. Plichtsbesef. Van Effen is iemand met sterk ontwikkeld plichtsbesef. Wij hebben geen ander materiaal om dit te bewijzen, dan de reeds besproken trouwe vervulling van beloften. Zo i hield hij aantekening van beloofde Vertogen. De rationalistiese levensbeschouwing is vol van „plichten". Hij spreekt van „de zielroerende vergenoeging, die uit de verzekering van zijn plicht gedaan te hebben, in 't geweten nederdaald".7) Ernstige levensopvatting. Hij neemt het leven ernstig. In het 244e Vertoog schildert hij de ontmoeting van Agathophilus, de ideale vriend van het goede, die zich „platter" houdt, met twee lichtzinnige studenten, waarvan de een beweerde dat een zekere
t Leena „de zonde wel waard was". Maar als de auteur denkt aan zonde, dan denkt hij ook aan straf die er op volgen zal en vindt hij niets de zonde waard en de spreekwijze een
1) V. 191. 2) V. 144. 3; V. 105. 4) V. 165. 5) Leven, p. CXLV1L 6) Ibid. p. XXXIX. 7) V. 27.



63
verfoeilik aanwensel. De een is het „geteem" al spoedig moede en gaat een pijpje roken in de klap van de schuit. De ander laat zich bekeren, vooral als een oud vrouwtje in tranen uitbarst over haar jongen, opgesloten in een verbeterhuis, die „een nagel aan haar doodkist is". „Spiegel je daaraan, gij jonge blom". Deze kan van ontroering haast geen woord spreken. Hij is behouden, en het is deze bekeerde die, zogenaamd als lezer van het Vertoog waarin op zijn geval wordt gezinspeeld, de ideale schildering van het karakter van Agathophilus geeft,1) dat vele kenmerken draagt van het karakter van Van Effen zelf.2)
Een andere illustratie van zijn ernst geeft de ontmoeting, van de Spectator met de Portugese jood,3) die in de krant had gelezen van een vrouw te Parijs, die gevonden was aan het spit gestoken en ten dele gebraden, ,,'t Is wreed, maar 't is mooi om te lezen", vond hij. Hoe de Spectator zijn hersens pijnigt, hij, de ernstige, kan er niets moois in vinden. Afkeer van het obscene. Hij is iemand met een streng zedelik fond. De beslistheid waarmee hij uit de „Hollandsche Spectator" „wulpsche ongebondenheden" weert als vergif,*) tekent hem als een man van een rein gemoed. In de vuilbek5) haat hij niet alleen, dat deze geen respekt heeft „voor der kinderen onnozelheid" en „voor de kuische schuwheid der eerbaarste vrouwspersonen", maar ook niet voor „de deftigheid der statigste mannen".
In „Gezag en Wandel" — als in zijn geschriften — kenmerkt hem „Vrolijkheit en Boert, die vrij is van schenzucht tegen zijnen Evennaesten, vrij is van vuile Tale of iets, dat den geringsten zweem heeft van oneerbaarheid, of de onkuische driften kan ophitzen".6)
De afwijkingen in zijn jeugd zijn een feit. Maar dit is volstrekt niet in strijd met het andere feit, dat hij zijn fantasie zuiver heeft gehouden.
Haat tegen spot. Van spot houdt hij niet. Wat niet zeggen wil, dat hij het verkeerd vindt een reeds overwonnen tegenstander met een „roedje van raillerie" te lijf te gaan. Hij haati spot tegen de godsdienst, omdat spotten geen argument is! Goed oordeel. Wat hij zich daarbij voorstelde te zijn, was : een nuchter man.'Niet iemand die met veronachtzaming van allerlei reële faktoren, leeft in het wereldje van zijn abstracte voorstellingen. „Ik kittel mij in geene Stoïsche Wijsheid, ik zie met medelijden aan een soort van zogenaamde Philosophen, die als Vaderlanders van een Platonisch Gemeenebest redeneeren, en met hunne gedachten buiten de mogelijkheid, en om zoo te zeggen, buiten het berijk der menschelijkheid herwaarts en
1) V. 253. 2) Van Effen is zelf auteur van dit Vertoog. 3) V. 132. 4) V. 10. 5) V. 316. 6) Leven, p. CXL111.



64
derwaarts dwaalen".1) Men moet niet „buiten de natuur" redeneren. Men moet „menschelijke zaken" niet, met een afgekapte bespiegeling, maar „in haar verband, aaneenschakeling en omstandigheden ... onderzoeken".
Zelf-beoordeling. Als nuchter mens, niet verloren in eigen fantasieën en de wereld objektief bekijkend, is hij goed waarnemer en iemand met grote mensenkennis. Er zijn tal van Vertogen die het kunnen bewijzen. lObjektiviteit streeft hij met alle inspanning na. „Met alle oplettendheid en onpartijdigheid waar van ik vatbaar ben", verklaart hij .in het 225e Vertoog, onderzoekt hij „de tegenwerpingen" die'tegen zijn Vertogen worden ingebracht. „Judicieux critique" noemt Potin hem. En hij komt die objektiviteit zeer nabij. Ook ten opzichte van eigen verdiensten. Zijn oordeel over zijn vroeger werk — in de anonymiteit van Spectator-schrijver in het eerste Vertoog — is vrijwel juist. In de „Nouveau Spectateur Francois" openbaarden zich „vrij meer merg en zenuwen als in de Parijsche" (n.1. de Spectateur Francais van De Marivaux, die Van Effen vervolgde.) De schrijver is een man die zich door andere geschriften in dezelfde taal „vermaart heeft gemaakt". Zijn Misantrope en Bagatelle hebben „agting bij de braafste verstanden van Europa verdient en verkreegen". En wat hemzelf betreft, de Spectator-schrijver, hij wil — „waartoe dient toch een gemaakte nederigheid ?" — iets beters leveren dan er in Holland tot nu toe verscheen, beter dan b.v. „De mensch ontmaskert", maar hij beeldt zich niets in: „de natuur is niet mild met Addisons".2)
Zijn werk. Over zijn methode van werken weten wij niets. Het Spectator-schrijven kostte hem ontzaglike inspanning. Hij spreekt ervan als van „een werk daar zo veel ernstige bespiegeling toe vereischt word".3)) Hij concentreert er zich sterk op ; hij verklaart „een teder belang" in het „troetelkind zijner herssenen" te stellen.
Gedachten nemen hem soms zo sterk in beslag, dat wij hem verstrooid mogen noemen. „Vrij wat afgetrokken van gedachten"4), zegt hij zelf. Geabsorbeerd in zijn voorstellingen, stapt hij bezijden de dweil, wat hem een vinnig „Catrijn breng hier terstond eens een dwijl, haast u wat" van de maltentig zindelike huisvrouw op de hals haalt.6) Bij een andere gelegenheid heeft men hem „met voorbedachten raad in eene ernstige twistreeden gewikkeld" om hem, zonder dat hij 't merkt, herhaaldelik zijn glas te doen ledigen. Had een „bescheide man" hem niet gewaarschuwd, hij had in dat gezelschap „de onnatuurlijke en hatelijke rol van dronkaard gespeeld".6) Door diezelfde afgetrokkenheid, heeft hij bij het verlaten van het gezelschap, „de
i) V. 9. 2) V, I. 3) V. 84. 4) V. 216. 5) V. 42. 6) WW.'



65
bedelende lackai" voorbijgezien; hij herstelt zijn fout door „met een zekere agtbare zwier van een zorgeloze edelmoedigheid" voor vijfmaal tegelijk te geven.1)
De aard van zijn werk is reflecterend, analyserend. Ook waar hij naïef, intuïtief tot zijn stof treedt, b.v. in de „Agnietjes",
[ blijkt achter de waarneming een abstrakt denkbeeld te zitten. Hij heeft er in willen betogen, dat de wezenlike waardig-'van de mens onafhankelik is van ,,'t optoissel, dat van geboorte,
1 den rijkdom, en de grootsheid van staat, ontleend word".2)
De moralist verlaat hem nooit geheel. Hij heeft weinig fan-, tasie, en zo moeten wij veel wat in de „Hollandsche Spectator" afgeschilderd wordt, als weergave van beleefde werkelikheid beschouwen. Het is hem een standvastige gewoonte! geworden ieders aard te onderzoeken, teneinde zijn hartkunde 1 te vergroten. „In die zielsgestalte neemt hij bijkans 't zelfde vermaak in het spreeken met een Boer, met een Edelman, met een kind en met een Philosooph".3) Een „denkende en droefgeestige Physionomie"4) is hem eigen geworden. Waar hij tot loutere fantasie vervalt, en staaltjes van zijn „talent voor dromen" ten beste geeft, is hij op zijn slechtst. Een zijner visioenen „vergaat in stank", zoals een minder welwillend criticus zich uitdrukte.
Hij schrijft een niet te lange zin, en verklaart een afkeer te hebben van zinnen, die andere zinnen, als nestdoosjes, in zich besluiten. Taal en stijl sluiten zich aan bij het onderwerp. Hij schrijft moeilik; hij denkt blijkbaar Frans, waarvan het Hollands \
uc vciiaung is. uaiucisinen Kumen in eiK vertoog voor. nij I kan soms minder goed op dreef zijn. In Vertoog 167 komen in 29 regels 7 „dezelve" 's voor. Wanneer hij eenmaal bezig is, vloeien de denkbeelden hem toe, en kan hij afe regel wat hij te betogen heeft, niet in één Vertoog plaatsen. Emotioneel gekleurde Vertogen zijn beter dan zuiver abstrakte. Komen begeleidende gevoelens van braafheid, degelikheid, eenvoud e. d., het onderwerp eigen, hem warm maken, dan wordt zijn stijl veel vlotter. Zijn gedichten, op één ha allemaal Frans, zijn rijmelarij.
De overgeleverde beeldspraak hanteert hij .op oorspronkelike wijze. Hij beleeft ze opnieuw en voegt er nadere trekjes aan toe.
Deze uiteenzetting van Van Effen's karaktertrekken bewijst, dat een aandachtige lezing van zijn geschriften menige kostbare aanvulling geeft van de te schaarse gegevens, die zijn biografen ons • verschaffen.
1) V. 216. 2) V. 165. 3) V. 280. 4) V. 46.



TWEDE AFDELING.
DE PROBLEMEN IN DE „MISANTROPE".
INHOUD: De strijd tegen het Ongeloof. — Het moderne denken. — Pufendorff; le Droit Naturel; »Natuurlike« plichten; la Sociabilite'; de Staat een konfederatie ; het begrip »naturel« — Bayle; la lumière Naturelle; het dogma; geloof en weten; verdraagzaamheid; godsdienst en maatschappij; atheïsme en bijgeloof; de wilsbepaling. — VEsprit (TExamen. — Vrijdenkers.
Iedere tijd stelt zijn eigen problemen, heeft zijn denkbeelden die de gemoederen beheersen, bezit zijn vraagstukken die .oplossing verlangen. De 18e Eeuw is de eeuw van de Theodicee Id.w.z. van de rechtvaardiging Gods.
De strijd tegen De tijdgenoot ziet deze strijd als een van het Ongeloof. Geloof tegen Ongeloof. Het gehele denken richt zich voornamelik — en dat zien wij in Van Effen's „Misantrope" heel duidelik — op de strijd tussen twee wereldbeschouwingen : van het Ongeloof, dat de geesten trekt „en leur promettant une " sagesse supérieure a tous les préjugés populaires et une tranquilité qui triomphe de toute crainte par raport a 1'avenir" — en van de Religie, die Van Effen voorstelt „comme la seule base solide de la Vertu, et comme 1'unique soutien de 1'Ordre et du Bonheur de la Société Humaine".1) De ondergang vandeGods\ dienst heeft — volgens Van Effen — onvermijdelik de onder? gang van de maatschappij tot gevolg. De „Réflexions sur les Caractère des Esprits - Forts et des Incrédules", waarvoor hij 140 pagina's nodig heeft,2) lijken ons in verband met de lengte wel wat onbeduidend. Dat wordt onmiddellik anders als wij "dieper in die tijd doordringen en zien waar het om gaat.
t) Misantrope, Discours XXXVI. 2) Ibid: D. XXXIII—XXXVIII.



67
Van Effen vindt zichzelf in zijn denken zeer geavanceerd : „les ténébres d'Aristote" zijn verdwenen; deze wijsgeer is op de „Tröne de la Philosophie" opgevolgd door Descartes. Met het I aanhangen van sommige van diens denkbeelden intussen, begint f men zich belachelik te maken. „Les Phijosophes Anglois se mettent sur les rangs", speciaal Locke. De Engelse denkbeelden zijn nog niet algemeen, maar Van Effen is er blijkbaar aanhaal ger van. Toch is men — volgens onze opvattingen — er metl het denken in godsdienstzaken nog niet. Waar Van Effen ongeloof ziet dreigen, bespeuren wij geen enkel gevaar. De strijd van het Geloof is die van een traditioneel geloof, al heeft het zijn grondslagen vernieuwd, tegen een nog moderner geloof, dat ongeloof lijkt. Wij voorzover wij modern denken, zullen altijd weer moeten staan op de zijde van wat toen ongeloof heette. Als wij tegenwoordig onze levensbeschouwing opbouwen zonder een of andere traditionele godsdienst daarin een centrale plaats te geven, dan hebben we in de vrijheid om*dit te doen een recht, dat eerst na lange geestelike worsteling verworven iU. \ Eenmaal was zulks Ongeloof. De man die, zonder godsdienstige bril, de wereld durfde bekijken — nemen wij Pufendorff1) — al was hij volstrekt niet ongodsdienstig, wordt met de strop bedreigd.
De strijd tegen Ongeloof is in Van Effen's dagen en in zijn \ leven, de grote strijd.
Die strijd raakt allerlei problemen, b.v. de betekenis van het i verstand ten opzichte van dogma en traditie; de verhouding van geloof en verstand; de waarde van de godsdienst voor het fnenselik handelen; het gewicht van de godsdienst voor de maatschappij; het begrip „natuurlik" toegepast op verstand, recht, godsdienst, moraal enz. j de strijd voor verdraagzaamheid, en nog vele andere. Dit is de internationale sfeer waarin Van Effen als jongmens leeft, dit. is de achtergrond waartegen hij uitkomt.
Wij willen deze „sfeer" in Van Effen's eerste periode bekijken, omdat die ook voor de „Hollandsche Spectator" van belang is. Wij nemen de „Misantrope", èn omdat wij daar de problemen I het volledigst aantreffen, èn omdat Van Effen als 27-jarige al de man blijkt die hij later worden zal.
Wij leren hem kennen als een geharnast strijder. En al mogen wij zijn persoon en werk niet op een lijn stellen met Leibnitz en zijn „Theodicee'" van 1710, de „Misantrope" van 1713 heeft . toch in de internationale strijd der denkbeelden een rol van ' gewicht vervuld. Dat Van Effen in de grote brandende kwestie: de verdediging van het Geloof, — in internationale positie vooraan staat, bewijst dat hij in zijn tijd een man van betekenis was.
1) Zie over hem: Heinrich von treitschke: Hist. u. Polit. Aufs., Band IV, p. 202 ff.



68
Dat hij meer logies en samenvattend is, dan oorspronkelik en geniaal scheppend, bepaalt daarnaast zijn grootte. Wij zullen die wereld van denkbeelden, die met elkaar het „Ongeloof" uitmaken, of dit altans bevorderen, moeten konstrueren, om ongeveer te zien waartegen de strijd gaat. Het moderne denken. Drie mannen, tijdgenoten, staan daar aan het eind der 17e eeuw, die op de komende tijd grote invloed uitoefenen: Pufendorff, Bayle en Locke. Zij vertegenwoordigen het nieuwe dénken, zo al niet geheel,~"cTaTi toch in vele schakeringen. Natuurlik zijn zij zich bewust — gelijk ieder, en óók Van Effen zich bewust was — dat hun grote geestelike voorganger Carmesius was, „een luister van 't menschelijk geslagt", die „de wég tot de waare redeneering voor zijn navolgers geopend had".1) Descartes breekt de kluisters van de Scholastiek, „stellt — om een moeilik te vertalen uitdrukking van Eucken te gebruiken2) — das Leben in eine zeitlose Oegenwart der Ver<yéfhunft." De soevereiniteit van het menselik denken wordt door hem het eerst geproklameerd. Ook in de Middeleeuwen was er het verstand, maar ingeperkt door traditie en autoriteit. Door hem wordt het leven gegrondvest op het eigen inzicht, op de in ieder mens aanwezige intelligentie.
Pufendorff. Wie, op een of ander gebied van menselik denken, van de overgeleverde, onaantastbaar geachte denkbeelden van het voorgeslacht niets hebben moest, maar krities en onafhankelik, naar nieuwe inzichten het eigen denken trachtte te bepalen, deed voor de vrijmaking van de menselike geest waardevol werk. Op het gebied van het recht deed dat Samuel Pufendorff, professor in Heidelberg en Lund. Hij staat bekend als de grootste rechts-filosoof tussen De Groot en Kant. Zijn hoofdwerk „Droit de la Nature et des gens" verschijnt in 1672. Hij publiceert er in 1673 een verkorting van, door Barbeyrac in 1707 'in het Frans vertaald, onder de titel van „Les Devoirs de 1'homme et du citoien", een werk „si commun par son excellence", dat de redakteurs van het „Journal Litéraire" het overbodig achtten er veel over te zeggen.8) Hij maakt het recht als „natuur-recht" los van Openbaring en Geschiedenis. Wat dat zeggen wil, wordt ons duidelik, als wij een ogenblik willen stilstaan bij een typies aanhanger van het oude, bij Sir Robert Filmer en zijn „Patriarcha", tegen wie, later, Locke in het eerste van zijn „Two treatises of Government" te velde trok. Merkwaardig voor ons is, niet dat hij voor de absolute monarchie is, maar wel de wijze waarop hij dat beredeneert, en dat hij zijn betoog bouwt „on scripture-proofs." „His great position is,
\) Holl. Speet. V. 44. 2) Rudolf Eucken. Die Lebensanschauungen der grossen Denker der Neuzeit. 13e—14e Aufl., p. 325. 3) J. L., T. V. p. 344, bij aankondiging van de 3e druk.



69
that men are not naturally free. This is the foundation, on which his absolute monarchy stands".1) Adam was soeverein, was „monarch of the world". De monarchie vererfde „to Adarrfs line and posterity".2) Ziedaar dan de absolute monarchie van de enkeling gegrondvest!!! In een latere tijd zou de enkele vraag van Locke; „wie onzer dan gèèn afstammeling van Adam is ?" een afdoende weerlegging zijn. Men zou dat een vraag van het „natuurlik" verstand noemen! Nu, + 1681, mag Locke verklaren.: „there was never so much glib nonsense put together, in wellsounding English", hij wijdt hem toch een hele verhandeling, eveneens gebouwd „on scripture-proofs"! Zijn tegenstander was niet „a dead adversary"; zijn wijze van argumenteren bezorgde hem nog veel aanhang! lïfëfÉR
Le Droit Naturel. Pufendorff gaat een nieuwe weg. Hij konstrueert ter verklaring van de maatschappij — en daar kan de verdediging van een of ander politiek stelsel uit volgen — een „Droit Naturel, dont les bornes sont les mêmes que celles des lumières de la Raison toute seule". En omtrent dit „natuurlik" recht merkt hij op: „II tens uniquement a rendre 1'Homme sociable".3) Zijn betoog luidt aldus: de staat waarin de mensen nu leven, verschilt veel van de ongebonden natuurstaat, waarin de mensen woeste wezens waren, en ieder de vijand van de ander. Vroeger alleen op eigenbelang bedacht, zien zij in een later stadium hun heil in samen-leven, waarin zij allerlei burgerdeugden ontwikkelen.
Pufendorff is hier niet geheel oorspronkelik. Hij steunt bij het opbouwen van zijn „natuur-recht" op Grotius, die in de samenleving een „sociëtas" zag, en op Hobbes, die alles aan „persoonlik belang" toeschreef. Beide beginselen verdedigt hij aldus: dat de maatschappij in het belang van de enkeïling is.*) In overeenstemiming daarmee is „la Loi fundamentale du Droit naturel". Deze luidt: „Chacun doit travailler, autant qu'il dépend de lui, a procurer et a maintenir le bien de la Société Humaine engénéral". Of anders, de hoogste plicht van de mens is: „être un Membre commode et utile de la société Humaine".
Wij zien hier het ideaal van de 18e-Eeuwse „broederschap** ontstaan. Samen-leving, Maat-schappij, is een zinvol begrip. Wie de eis stelt dat het individu voor de gemeenschap heeft te leven, en aanneemt dat het hoogste is, te bevorderen „1'ordre, le repos et Ie bonheur de tout le genre Humain", zoals Van Effen,5) die is een modern man, met kosmopolitiese neigingen, aan dat modernisme inhaerent. Uit een dergelijke, kleine uitlating is op
1) Locke: Works, 4 th. Ed. Book I, § 6. 2) Ibid. § 111. 3) Pufendorff: Les Devoirs de FHomme et du citoien, 5e Ed. A'dam 1735. Préface, p. XL. Ex. Bibl. Leiden. 377 p. in - 8o. 4) Ueberweg: Qrundrisz der Geschichte der Philosophie, Elfte Aufl., p. 183. 5) Misantrope: D. III.



70
te maken dat de schrijver zich een geheel nieuwe wereldbeschouwing — altans de voornaamste' strekking ervan — heeft eigen gemaakt.
„Natuurlike" plichten. Ook verder is de „Loi Naturelle" van PufendöTif~vcrof-4ïet-denken van de 18e Eeuw van het allergrootste belang. De plichten die deze de mensen oplegt, zijn in drieën te verdelen: die ten opzichte van Ood, van onszelf en van de andere mensen.1)
Onze plichten tegenover God leert „la Religion Naturelle". Die is èn spekulatief: dat er een God is, de Schepper van het Heelal, die de wereld door een wijze Voorzienigheid regeert, waaruit een groot aantal gevolgtrekkingen zijn af te leiden èn prakties: dat men Hem eren, beminnen, in Hem hopen, Hem vrezen en gehoorzamen moet en tal van andere plichten waarnemen.2) :Jl*UX 1
Naast de „natuurlike godsdienst", die niet boven de grenzen van dit leven uitgaat, staat de christelike godsdienst, die op een biezondere „Révélation" berust. Daardoor zijn aan de menselike geest waarheden geopenbaard, die hij anders niet zou kennen, zoals : de schuld door de Zondenval, de komst van de Verlosser e.d.
De plichten tegenover zichzelve worden bepaald door de Eigenliefde ; en die ten opzichte van andere mensen door „la Sociabilité". Welke deze laatste plichten zijn, wordt door Pufendorff nader uitgewerkt. De „Loi Naturelle", die hij als Natuurrecht, los van alle godsdienst, opstelt, is even merkwaardig als van grote invloed op het denken van de 18e Eeuw. „La loi Naturelle, c'est celle qui convient si invariablement a la Nature Raisonnable et sociable de 1'Homme, que, sans Pobservation de ces Maximes, il ne saurait y avoir parmi le Genre Humain de Société honnête et paisible".3)
La Sociabilité. Er is dus een elementaire kracht, een natuurwet, die de mensen samenbindt. De mens blijkt van zichzelf een „sociabel" wezen te zijn. Is die kracht, zijn die „Maximes" zonder welke geen maatschappij bestaan kan, alléén al niet voldoende om de maatschappij samen te houden? Pufendorff, hoewel hoge waarde hechtende aan zijn „Droit Naturel", dat immers vooral werkzaam is tot behoud van de maatschappij, meent dat „sans la Religion aucune Société Civile- ne saurait non plus se bien soütenir".4) Er zijn evenwel denkers gekomen — Van Effen
1) Pufendorff, a.w. p. 63. 2) Pufendorff had in dezen een voorganger in Herbert von Cherbury (1581—1648), die met het „natuurlik verstand" vijf voorname geloofswaarheden afleidde, een vondst waarop hij niet weinig trots was! lo er bestaat een hoogste wezén. 2o wij zijn verplicht dat hoogste wezen te vereren. 3o deugd en vroomheid zijn de voornaamste bestanddelen van deze verering. 4o de mens is afkerig van slechtdoen; derhalve moet alle zonde door berouw worden goedgemaakt. 5o van Oods goedheid engerechtig-heid is na dit leven loon en straf te wachten. 3) Pufendorff. a.w. p. 53. 4) Ibid. p. 77.



71
noemt ze „Incrédules", — die niet in de godsdienst de band der samenleving zien, maar die vinden dat er een ander beginsel werkzaam is, „c'est la sociabilité". Hier nu is de ketterij waar Van Effen bang vóór is! De Godsdienst wordt uitgeschakeld. Die „Sociabilité" der mensen voert hen vanzelf tot de deugd — zeggen de „Esprits-forts". Van Effen is niet ouderwets. Hij zou tot zekere hoogte hun zienswijzej^unnfa aanvaarden — ook hij acht sociale deugden: „être écfunablé, 'juste, modéré" hóóg — als hij niet overtuigd was „que tous les hommes ne sont pas capables de se mettre dans 1'esprit un système suivi du Droit Naturel".1) Van Effen, die in de geopenbaarde religie de band der samenleving blijft zien, is niet overtuigd dat de bewering opgaat: „que la Vertu, étant d'une nécessité absolue è la Société, oblige par cela-même tous les hommes a la' pratiquer". Dit algemene beginsel van deugd zou berusten op „l'amour naturel et invincible que nous avons pour nous-mêmes, dont le bonheur est lié a celui de tout le genre humain".2) Hij acht deze liefde tot deugd op niets gefundeerd en onbestaanbaar zonder een straffende en belonende God op de achtergrond. Wie dit niet mèt hem aanneemt, is een ongelovige !3)
De Staat een Pufendorff verkondigt meer denkbeelden, die op Konfederatie, het denken van de komende Eeuw van allergeweldigste invloed zijn. Volgens zijn „Droit Naturel" hebben alle mensen elkaar als „naturellement égaux" te beschouwen. Dat is het doodvonnis uitspreken over de, op de oude feodaliteit berustende, maatschappijen ! — In een tijd dat een brandende kwestie is, of de vorst voor het volk of het volk voor de vorst geschapen is, en deze vraag meest in de laatste zin wordt beantwoord, verkondigt hij dat: „le Bien du Peuple est la Souveraine Loi". — Bij hem vinden we het eerst het denkbeeld, dat de staat is een konfederatie, ter verdediging ;*) dat, om een „Société Civile" te vormen, „chacun s'engage d'abord avec tous les autres, a se joindre ensemble pour toüjoörs en un seul Corps, et a régler d'.un commun consentement ce qui regarde leur conservation et leur sureté commune".5) De souvereiniteit berust bij een vorst, een aristokratie of een demokratie. — Wij zien uit deze denkbeelden bij Locke de theorie ter verdediging van de Engelse revolutie ontstaan: dat n.1. de onderdanen slechts zolang gehouden zijn hun vorst te gehoorzamen, als diens bestuur het heil der onderdanen beoogt. En Rousseau werkt deze denkbeelden uit tot een „Contrat Social", waardoor de maatschappij zou zijn ontstaan en waaruit rechten en plichten van volk en vorst zijn' af te leiden. • ,
1) Misantrope: D. Vlll. 2) Ibid: D. XXXV. 3) Later zal voor een dergelijke zienswijze de naam „liberaal" in zwang komen. 4) Pufendorff a. w. p. 292. 5) Ibid, p. 297.



72
Pufendorff's denkbeelden zijn nog lang niet tot volkomen zuiverheid gekristalliseerd. Hij heeft er zelf niet eens erg in, dat hij tradities huldigt, in strijd met zijn Natuurrecht, zoals de oude theokratiese theorie: „Tout gouvernement Civil vient de Dieu" en: „Les Puissances sont établies par le Roi des Rois".1) Er moet een nuchterder man komen, een Hollander, die ook déze disharmonie opruimt en verklaart: „le magistrat Souverain, quelque titre qu'on lui donne, n'est point envoié du ciel, mais établi par le commun consentement des Citoiens". Het is de Leidse Professor Noodt, die met frisse durf deze laatste slagboom in het „natuurlik recht" van de burger opruimk'.2)
Wij behoeven bij Van Effen niet naar zijn denkbeelden over de verhouding van vorst en volk te speuren, omdat hij — hoewel afkerig van allerlei getheoretiseer — vijf en. twintig jaar na de zege van de Engelse revolutie, de nieuwe' ideeën als vanzelfsprekend aanvaardt. De Maatschappij is „une Société". De Magistraat, met goddelik gezag bekleed, handhaaft veiligheid en bestaan. Hij is dus óók aanhanger van deze oude theokratiese theorie I..:.
Het begrip „Naturel". Pufendorff is de vader geworden van wat in deze eeuw „naturel" heet. Lang sluimert soms zo'n idee, om dan in eens met wondervolle werking op te treden. Het begrip „natuurlik" bestond al in de Stoïcijnse moraal-filosofie; (Thomas van Aquino (1225—75) onderscheidde een „natuurlike" godsdienst van een geopenbaarde; Herbert van Cherbury ontwikkelde een aantal denkbeelden, uit de „natuurlike" godsdienst afgeleid. Pufendorff noemde die in iedere mens inwonende intelligentie „natuurlik" verstand. Dat is het verstand, dat van de bestaande gangbare ideeënwereld niet weet; dat er niet van weten wil, dat, net alsof het iets aparts is, op eigen gelegenheid en uit zichzelf gaat opbouwen. En alles wat dan zonder behulp van het oude wordt opgebouwd, heet „natuurlik". Een „natuurlik" recht, een „natuurlike" godsdienst, een „natuurlike" moraal — die wij bij Pufefldorff vinden — bevattende van die algemene waarheden, die ieder wel wil toegeven, als hij zich maar van het óude wil losmaken. Men kan zelfs met het gehele leven tot wat men „de natuur" gelieft te noemen, willen terugkeren. In al die pogingen vermeit zich de 18e Eeuw, en dan komt de kritiek pas goed los!
i Het is deze opvatting: dat allerlei denkbeelden „natuurlik" en jf dat de mensch „sociable" is, die wij overal in de „Misantropë" ■ tegenkomen.
Bayle. De aanwending van het begrip „naturel" op allerlei
1) Ibid: Préface de 1'auteur, p. XXXVII. 2) Mr. Noodt: Du pouvoir des Souverains, p. 203. Vertaling van Jean Barbeyrac, 95 p. (p. 208— 303) in 8o. Exempl. Kon. Bibl.



73
menselik weten leidde tot kritiek en revolutie. De eerste stappen in die richting te hebben gadaan, was de grote verdienste van Pufendorff. Naast hem, en in een enkel opzicht door hem beïnvloed, staat Pierre Bayle, de grootste dialecticus misschteif/h die ooit leefde. Deze hoogleraar, de Rotterdamse twijfelaar \ genoemd, bracht met zijn „Dictionnaire historique et critiqu***)/ f de literaire wereld in de grootste beroering. In geen hoofd wonen de scherpste tegenstellingen zo vlak bij elkaar als in dat van Bayle. Naast steeds wakende twijfel de sterkste drang naar weten; naast oprecht geloof — koel geloof misschien2) — een niets ontziende lust om zwakke plekken in de geloofsleren bloot te leggen. Naast een onbeperkt vertrouwen op de onfeilbaarheid van het geweten, een volkomen pessimistiése zienswijze omtrent de zedelikheid der mensen. Een man, omtrent wiens innerlik en bedoeling tijdgenoot noch nazaat met zichzelf in het klare kwam. Ook Van Effen niet; hij eindigt met hem „een van de grootste tegenstrevers van de godsdienst" te vindén.8) De Dictionnaire — de onvergelijkelike Dictionnaire, volgen* Locke — brengt alle twistpunten die tot nu toe uitsluitend tot het domein van de theologen behoord hadden, onder het bereik van het grote publiek. De Dictionnaire is het wetenschappelik arsenaal van de 18e Eeuw, waaraan Deïsten als Toland, Collins, Tindal, de Mandeville e. a. veel te danken hebben, 't Was jeugdboek van Lessing, levensboek van Frederik II, en zelfs iemand van de treurige vermaardheid van een Mme Warens sleepte de Dictionnaire op haar tochten mee.*)
Bayle stelt de problemen die de tijd beheersen. Met een „de- / monies" genoemd genoegen — men kan er hem ook heel dank- ' baar voor zijn! — spoort hij alle tegenstrijdigheden in theologie en filosofie op. In zijn jonge jaren van protestant katholiek en dan weer protestant geworden, heeft hij een biezonder oog voor zwakheden van elk stelsel. Iemand van een onaantastbaar hoog karakter, en goed protestants kerkganger. La „Lumière Naturelle". Uitgangspunt van Bayle bij al zijn kritiek is de onfeilbaarheid van het „natuurlik licht". Ook in dë Godsdienst; ook in de Openbaring. Ieder dogma is onjuist, wanneer het niet aanvaard wordt „par les notions claires et distinctes de la lumière naturelle".5) Door het „natuurlik licht", door hem ook: „natuurlike Openbaring" genoemd, hebben wij de ware zin van vele plaatsen der Schrift doorgrond. Wonderen, visioenen van de Patriarchen, woorden die zij uit Gods mond
1) Verschenen in 2 dln. in 1695 en '97. 2) C.Serrurier: Pierre Bayle en Hollande, pag. 207: „a mes yeux il est un calviniste froid, maïs sincère" 3) Hollandsche Spectator: Vertoog 296. 4) Harald Höffding: Rousseau, p. 3i. 5) Oeuyr div. T. II, p. 357—370. Medegedeeld door Feuerbach: Pierre Bayle. p. 75.



74
vernamen, engelen-verschijningen, alles moet het onderzoek van het „natuurlik licht" kunnen doorstaan.
Het Dogma. De onbegrijpelikheid van Bayle's innerlik spruit voort uit de konklusie waartoe al zijn denken hem bracht, en waarvan iedere bladzijde van zijn Dictionnaire een illustratie is: „Pincompatibilité de la raison et de la foi". Bayle haat het dogma, omdat het is : inperking van de menselike geest. De Drie-eenheid, de Incarnatie, de Mystérieën — ze zijn voor het verstand onbegrijpelik. Hij aanvaardt ze, omdat hij ten slotte een theologiese kop is. Het summum waartoe verstands-gebruik in theologiese zaken leidt, is de goede Calvinistiese leer. Niet dat daarin geen onoverkomelike moeilikheden zouden zijn! Geloof en verstand zijn door een onoverbrugbare kloof gescheiden ! Niet het verstand is goed, het miserabele, kleine mensenverstand, dat slechts een gedeelte van het verstand is, maar het geloof. Hoe groter de tegenstrijdigheid tussen verstand en geloof, des te groter de verdienste te geloven.
Geloof en weten. De onverenigbaarheid van geloof en weten wordt door de tijdgenoot als de gevaarlikste van Bayle's stellingen beschouwd. Locke heeft — daar zullen wij in een volgend Hoofdstuk op komen — geloof en weten weer verenigd. Het verstand heeft in geloofszaken alles te zeggen. Dat vindt ook Van Effen. Deze onderscheidt „une Foi implicite" en „une Foi raisonnée". „Le Dictamen de la Raison" geldt ook in godsdienstzaken ! En van welk een gewicht is dit! Want „la Raison" houdt de mens evenzeer af van ongodsdienstigheid als van die „Faveur aveugle d'une Piété mal entendue",1) die tot zovele uitwassen in de godsdienst en tot zovele vervolgingen leidt. Op het ogenblik dat Van Effen zijn „Misantrope" schrijft, heeft hij Locke's nieuwe synthese van geloof en verstand aanvaard. Het gevaar van Bayle's stelling is nog volstrekt niet bezworen, als wij maar bedenken willen, dat Leibnitz in 1710 zijn Theodicee tegen Bayle schreef.
Verdraagzaamheid. In ander opzicht kon men het met Bayle eens zijn. Zijn grote verdienste, in de ogen ook van hen, die overigens niet met hem mee konden gaan, was zijn onvermoeide strijd voor verdraagzaamheid. Louvois' Dragonnades deden hem zijn filosofiese commentaar op Jezus' woorden: „Contrains les d'entrer" schrijven (1668). Dit was het begin. Zo overtuigend was zijn pleidooi, dat het, zoals de redakteurs van het „Journal litéraire" opmerkten, aan allen instemming ontlokte „qui n'ont pas le cerveau troublé".2) Een noodzakelike gevolgtrekking uit deze stelling is : dat men „dwaling" behoort te tolereren ! En ... eigengerechtigheid en onverdraagzaamheid waren oude en heilige
1) Misantrope : D. VIII. 2) /. L. T. II. p. 275.



75
vooroordelen! Dwaling werd door Bayle verklaard tot een\ kwestie van de mens en zijn geweten, van de mens en zijn God Iedere sekte had zich van de betrekkelike waarheid van de eigen leerstellingen overtuigd te houden !
Ziehier de 18e-Eeuwse godsdienstige — en politieke' — verdraagzaamheid gegrondvest. Een uitzondering maakt Bayle j voor de Katholieken, — die zijn onverbeterlik vervolgziek! — en voor ieder die een gevaar is voor de sociale orde. Het welzijn van de samenleving — wij zagen het idee ontstaan bij Pufendorff — wordt in de 18e Eeuw een hoog ideaal!
Sterker dan Van Effen het uitdrukt kan men zijn instemming met Bayle in dezen niet betuigen: „Rien n'est plus conforme a la Raison et a 1'Humanité, qu'une entiére liberté de consience. Le simple Sens-commun découvre une extravagance monstrueuse dans la conduite d'un Persécuteur aussi ridicule que barbare, qui prétend que la Raison, que Raisonnement n'est pas 1'un'ique moyen de détourner quelqu'un de ses opinions erronées, et que la Convfction peut être un effet légitime de la violence des tourmens".1)
. Ondermijners van de staat — zoals wij nader zullen zien — sluit ook hij uit van de tolerantie.
Godsdienst en Bayle kon van die geweldige ketterijen verkon- i maatschappij, digen! Pufendorff had de, ook in het nieuwere denken algemeen aangehangen opinie uitgesproken, dat de godsdienst is „le principal et le plus ferme ciment de la Société".») / Bayle beweert daarentegen „qu'une société d'athées pratiquerait les actions civiles et morales aussi bien que les pratiquent les i autres sociétés, pourvu qu'elle fit sévèrement punir les crimes et qu'elle attachat de Phonneur et de 1'infamie i cerfaine choses."3) Dit is allerlei orthodoxie een nieuwe stoot toedienen! Hoe, het ' geloof niet het cement der maatschappij ? Misschien onnut ? Het geloof wordt zuiver een partikuliere zaak! „Un athée n'est pas nécessairement méchant homme", zegt Bayle koeltjes. Dus vrijdenken gaat niet samen met depravatie ? En christendom niet met moraliteit? Maar dan heeft de staat met de godsdienst niet meer te maken! De godsdienst wordt.voor de staat een onbelangrijke faktor!
Hoe denkt Van Effen over deze dingen ? Een staat van atheïsten f — als God niet straffend of belonend in 't verschiet staat — / acht hij onbestaanbaar. Een atheïst is niet duurzaam deugdelik. J Hoe hoog atheïsten van hun liefde voor de deugd opgeven, die liefde is niet tegen verleiding bestand. Hun leuze is tenslotte: „mangeons et buvons, car demain nous mourrons". Het zijn —
1) Misantrope: D. VIII. 2) Pufendorff, a. w. p. 77. 3) Serrurier, a w p. 64.



76
met een term die wij bij Pufendorff al vinden: „Atheïstes et Epicuriens". En daarmee is een staat van atheïsten geoordeeld. Atheïsme en En in deze gedachtengang blijkt toch het denkbijgeloof. beeld te passen van Bayle — ook bij Van Effen te vinden — dat een atheïst minder erg is dan een bijgelovige. Moet de „Misantrope" kiezen tussen „le Libertinage le plus odieux" en „une Piété mal-entendue", hij kiest het eerste als minder verderfelik. De Vrijdenker kan, van verkeerd beginsel uit redenerende, tot een goed resultaat komen; hij benadeelt alleen zichzelf. Een „faux Dévot" evenwel — en wij zien hier allereerst het Katholicisme bedoeld — acht zich tot vervolging verplicht,1) die gruwel van die tijd!
De wilsbepaling. Was de bewering dat mensen zonder godsdienst een staat kunnen vormen erg, nog erger was Bayle's uitspraak, dat de godsdienst, mocht die er dan zijn in de mens, voor het morele handelen van zo weinig waarde is. „La religion n'est pas un frein, capable de retenir nos passions"' — Waar-r door wordt ons handelen bepaald ? Een nieuwe brandende kwestie! Bayle zegt: door een zekere samenstelling van het temperament, gewijzigd door opvoeding, persoonlik belang, zucht naar lof, verstand en dergelijke motieven. Niet bepaald door de Godsdienst.... niet door de „Rede", zoals de Aufklarung — Locke vooraan — gaat beweren! Van twee kanten, van de verdedigers van de Godsdienst en van die van de „Reden" komt de oppositie tegen Bayle's beweren.
Van Effen, de mens voor zijn daden aansprakelik stellende, komt tot „le noeud de la Difficulté" : wat bepaalt eigenlik het handelen ? Verstand, geloof, temperament ? Hij richt zich allereerst tegen die „Esprits-Forts", navolgers van Bayle, die beweerden dat „les passions innées", zich op verschillende manieren wijzigende naar de levensomstandigheden, de mens bewegen. Dus, niet alleen geen geloof, maar ook geen inzicht, verstand, die invloed op het handelen oefenen ?
De mensen handelen dus niet ,;par principe" ? Toegegeven dat ze weinig op hun inzichten, hun „lumières" letten, maar wil dat zeggen dat twee mensen van hetzelfde „tempérament" en „génie", maar verschillend opgevoed, onder gelijke omstandigheden eender zullen handelen? De een is van zijn jeugd af overgelaten aan zijn „naturel". Hij heeft nooit eenige „réflexion" tegenover zijn neigingen gesteld. Alle gebreken van zijn „tempérament" hebben zich kunnen ontwikkelen. De ander daarentegen zal van zijn tederste jeugd af geleerd hebben zijn „bon-sens naturel" te ontwikkelen. Men zal hem vertrouwd gemaakt hebben met de beginselen van Deugd en Eer. Men zal in zijn ziel het gevoel voor zijn naaste hebben versterkt....
1) Misantrope : D. VIII.



77
Het ogenblik komt dat de „réflèxion" aan de geest een groter belang biedt. Op het moment van de wilsbepaling zegeviert „le Bien-Supérieur", hoe dit er ook uitziet.
Het gedrag der „Esprits-Forts" bewijst trouwens dat zij gevoelen, dat de denkbeelden in de geest invloed uitoefenen op de wils- | bepaling. Van waar hun verzet tegen vervolging, onverdraagzaamheid, bedriegerijen van de geestelikheid, als zij niet meenden, door de „Reden" te verhelderen, invloed te oefenen op „hart en gedrag"?
Dit pleidooi zal men Van Effen gewonnen geven. En dan neemt hij de godsdienst als motief tot handelen in bescherming. Zal de godsdienst de mensen tot de Deugd brengen, dan moet men geloven op een wijze die daadwerkelike invloed heeft op het gedrag, die de plicht de overwinning doet behalen op de •driften! Hoevelen zijn er niet, die in hun jeugd van ouders en leermeesters een stel dogma's en voorschriften hebben ontvangen, dat hun door het vele herhalen essentieel is geworden. Hun geloof is werktuigelik en berust niet op inzicht! „Vouloir porter devant eux le flambeau de Pévidence" betekent: hen beledigen! Hun godsdienst zou toch nog wel invloed op hun deugd kunnen hebben, als zij daarvan een goed begrip hadden! Maar hoevelen zoeken die deugd niet in „une dévotion extérieure, des cérémonies, et des attitudes du corps" ! Een godsdienst evenwel, „étroitement liée a la vraie sagesse et affirmie dans 1'ame par un examen attentif et suffisammant réitéré", wanneer die zich aan de „Reden" vertoont als „evidente" en „démonstrée", dan moet hij zelfs op het slechtste gemoed invloed oefenen.1)
Van Effen is dus aanhanger van de filosofie van diegenen, die de „Reden" in menselike zaken de leiding geven. Wij zouden hem „rationalist" noemen, als wij daarbij in het oog willen ' houden dat hij, Locke hierin volgende, tot het „empirisme" is overgegaan. De grote verering van de „Reden" en haar „principes éternels et invariables" wordt er niet anders door. Later,2) zal hij nog bewuster verklaren „que tout ce qui est beau, grand, noble, découle de la Raison". Maar ook nu is er buiten en zonder de „Reden" geen waarheid te vinden.
Hij is Aufklarer, na en in navolging van Locke, en voor de ê Duitse Aufklarung, waaraan de naam van Wolff en zijn school jf verbonden is, en lang voor Voltaire en de Encyclopedisten. Als I zodanig aanvaardt hij alléén krities de denkbeelden van het I voorgeslacht, wil hij de mensen bevrijden van domheid en \ bijgeloof en streeft hij naar volmaking van de mens, waarbij I hem een nieuw zedelik ideaal voor oogen staat. I'Esprit d' Examen. Zijn uitgangspunt is dus, „que PEsprit I d'examen, cette noble hardiesse qui nous porte a ne puisernos
1) Ibid: XXXVII. 2) La Bagatelle: Préfrce.



78
sentitnens que dans nos propres recherches, est une qualité trés digne de 1'excellence d'une créature raisonnable".1) Ook van de godsdienst is het noodzakelik dat hij, na een in stilte des gemoeds gehouden nauwgezet onderzoek, „se présente a la raison comme evidente et demonstrée".2)
Er zijn mensen die in godsdienstzaken redeneren, en die niet redeneren. Voor „un systême de Religion accepté aveuglement" is Van Effen bang, vooral „quand ce systême est défectueux en lunmême et déstitué d'une morale qui se raporte au bien de la société". Deze quasi-godsdienstigen hebben met hun denkbeelden de hebbelikheid „de les confondre avec la gloire de la Divinité" en haten van ganser harte hen, die het niet eens zijn met hun „amour chimérique pour 1'Etre Suprème".3) Qualiteiten die in de nieuwe zedeleer hoog aangeslagen worden : „être équitable juste, modéré", gelden in hun ogen niets. Onderzoek is hun altijd voorgehouden „comme une féconde source d'erreurs pernicieuses et damnables". In dat gebrek aan onderzoek is de oorzaak van veel rampen, geloofsvervolging, e.d. te zien. „Une Religion raisonneé porte a la douceur, comme une Religion machinale porte a la cruauté". „Dans la Raison elle est calme, pure, réglée, étroitement liée a tous nos devoirs; dans 1'Imagination elle est vague, turbulente, passionnée, inconsiderée et capable de commettre les crimes les plus enormes".*) Vrijdenkers. Ook onder hen die wel redeneren, zijn er die een gevaar vormen voor de godsdienst, „incrédules d'une espèce plus noble en apparence" dan het gewone soort. „Ils n'admettent rien qui ne soit démontré;en avancant avec précaution dans la route de la Vérité, ils suivent pas è pas des idéés claires et distinctes, et ils s'arrêtent dès-que le flambéau de 1'Evidence ne les guide plus".
Men moet blijkbaar, om goed gelovig te zijn, iets meer aannemen, dan die „flambéau de 1'Evidence" kan aanwijzen. Wij hebben deze ongeloovigen te zoeken onder hen die Bayle Deïsten noemt en waarvan hij een volledige cl/iinitie geeft. Het zijn zij „qui disent, que Dieu ne nous a point révelé d'autre Réligion que la lumière naturelle, qui ne manqueroit pas de nous möntrer sürement 1'equité, et 1'honnêteté, et nötre devoir envers Dieu et le prochain, si nous ne 1'obscurissions pas par tant de cultes et par tant de dogmes, dont un Etre ennemi, sans doute, de nötre répos, disent ils, nous subtilement et imperceptiblement coiffez".5) Het waren vobral de geloofsvervolgingen, de eeuwen door en laatst in Frankrijk onder Lodewijk XIV, die hun tot de overtuiging brachten : „que Dieu est trop bon essentielement pour être
1) Misantrope: D.XXXII1. 2) Ibid D.XXXVII. 3) Ibid. 4) Ibid. 5) Pierre Bayle: Ce que c'est la France toute catholique sous le règne de Louis le grand. 128 p. in 16 ed. 1686 p. 74.



7Q
Pauteur d'une chose aussi pernicieuse que les Religions positrves".
Ongelovig zullen wij deze mensen niet noemen. Het 18e-eeuwe spraakgebruik is anders. „Incrédules", „Libertins", „Athéistes" zijn zij, die het met de — in de regel niet al te bescheiden — mening in godsdienstzaken van spreker of schrijver z. i. eens behoorden te zijn. Deïsten, Cartesianen, Spinozisten worden bij beurten Atheïsten genoemd.1) Ook Van Effen is onbillik. Door s te zeggen: Croire en Toland ou en Bayle, pour ne pas croire en Dieu",2) doet hij beiden onrecht. Ongelovig waren zij niet.
Wij moeten er dus op verdacht zijn, dat Van Effen alle tegenstanders van de geopenbaarde godsdienst over een kam scheert, f De gevaarlikste zijn zij, die zeggen de godsdienst te verachten „après un mür examen" en „par connaisance de cause".3) Niets is noodlottiger dan het vooroordeel „une supériorité de génie" te onderstellen bij hen die de godsdienst verwerpen. Het oude te verdedigen, d.w.z. eerst te kennen, is moeiliker dan het nieuwe aan te hangen!
Deze tegenstanders blijven staan voor zekere moeilikheden: ^yncompréhensibilité de certains sujets est 1'unique base de leurs difficultés les plus imposantes".*) Maar — en hier loopt hij in 't spoor van Bayle — niet alle moeilikheden van een stelsel uit de weg te kunnen ruimen, wil nog niet zeggen dat men het stelsel verwerpen moet. In de beschouwingen van hen die de wereld zien als „un systême d'un monde formé par un concours fortuit d'atömes", verloopt daar alles zo gladjes? Als men, zich voor problemen gesteld ziende, van Ood vraagt: „pourquoi agit-il ainsi ?" of „pourquoi ne dirige-t-il pas les choses d'une autre manière ?", dan is Van Effen's antwoord I „Dieu le sait sans doute. Je n'en sais rien".5) V^""1
Wij zullen hem met zijn bestrijding van het Ongeloof — de belangrijkste taak die hij zich in de „Misantrope" stelt — niet op de voet volgen. Hij peilt de motieven van de „Docteurs d' Irréligjon", hun neiging tot het extravagante en nieuwe, hun afkeer dezelfde dingen te geloven als „les vils Artisans", „les simples Laboureurs", hun „railleries Dédaigneuses"6) waarmee ze de godsdienst en zijn aanhangers overstelpen, zonder dat spot een argument mag heten. Hij vertrouwt die veelgeroemde „tendresse pour le Genre humain" van hen niet; ze hebben „Ie joug de la Religion" slechts afgeschud ,,qu' afin de pouvoir marcher sans contrainte dans les routes, qui mènent a 1'Intérêt ou a la Volüpté".7) \\ •
Hij vermag de Deugd slechts te zien als onderdeel van del, godsdienst. Zijn veel verdedigde stelling is: „que la Vertu périt
1) Lange: Geschichte des Mater ialismus. 9e Aufl. T. I. p. 316. 2) Misantrope, DXXXXIII. 3) Ibid. 4) Ibid. 5) Ibid. DXXXVIII. 6) Ibid. DXXXIV. 7) ibid. DXXXV.



80
presqu'entièrement, dés qu'on la détache de la Religion".1) Zij die beweren de Deugd te beminnen „paree qu'elle a une beauté lessentielle"2) spreken daarmee een niet te bewijzen stelling uit. Hij (gaat de waarde na van twee factoren in de moraalfilosofie van die dagen, die men ook al bij Pufendorff aantreft: „la Réputation" eji „1'Amour-propre". Hij erkent: „la Réputation est un bien réel",3) maar alleen voor de mens „qui tire Pidée de la Vertu de 1'idée d'un Etre suprème". En „eigenliefde" erkent hij vooral als factor van mindere hoedanigheid bij iemand die geen God aanneemt, en wie alleen „un Amour-propre trés grossier" als motief tot handelen rest.4)
Tenslotte komt hij tot „les Héros de PIncrédulité", zij die beweren — of ze het diep innerlik wel geloven is een andere / zaak — „que 1'existence d'un Dieu est absolument impossible et contradictoire"6). Wat wilt gij, die er prat op gaat geen God te erkennen, „jouir des fruits de la sociabilité", terwijl zonder het idee van een belonend en straffend God de samenleving niet bestaan kan ? „S'il n'y a point de Législateur, il n'y a point de Loi. S'il n'y a point de Loi, il n'y a pas la moindre Distinction réelle entre la Vice et la Vertue".6) Hij wil de brandklok niet tegen ze luiden; „mais il est trés juste de les empêcher d'être pernicieux".
Bij zijn strijd tegen On- en Bijgeloof staat hij dichter bij het begrip „natuurlike" godsdienst, dan men aanvankelik zou denken. In een merkwaardige plaats van de „Misantrope"7) toont hij zich merkbaar beïnvloed door de Deïsten, die immers beweerden dat de geopenbaarde religies berustten op priesterbedrog. „La seule Doctrine de J. Christ. .-. a mis Ia Sagesse au niveau de la Nature. Mais cette Divine Philosophie n'a pas pu résister longtems a 1'amour outré que 1'Imagination humaine a pour I'Extraordinaire. On 1'a bientöt deshonorée par l'ostentation d'austérités impertinentes... Les excès d'une brillante Bigotterie se sont élevés sur les ruïnes d'une Sagesse naïve... Ce n'est d'ordinaires que sur ces fausses et pernicieuses maximes, qu'on régie 1'admiration qu' on a pour La Vertu".
We zullen in het volgend hoofdstuk zien dat op later leeftijd, als hij de „Hollandsche Spectator" schrijft, zijn levenshouding dezelfde is, maar dat daarnaast een diepgaande invloed van Locke komt, waardoor zijn beschouwing van de „natuurlike" godsdienst en moraal ten opzichte van de „geopenbaarde" merkbare wijziging ondergaat.
1) Ibid. D. XXXVII. 2) Ibid. D. XXXV. 3) Ibid. D. XXXVI. 4) Ibid. D. XXXV. 5) Ibid. D. XXXVIII. 6) Ibid. D. XXXIV. 7) D. XXXVI.



VAN EFFEN EN LOCKE.
INHOUD: Locke in Holland — Invloed van Descartes op Locke — Locke als bemiddelend denker — Locke en Van Effen: Kennisleer — Godsbewijs — Natuurlike en Geopenbaarde godsdienst — Verstand en Openbaring — Verstand en Geloof — Het wonder — Verhouding van Kerk en Staat.
Met de „Hollandsche Spectator" zijn wij achttien jaar verder in het leven van Van Effen. Hij is geestelik rijper en rijker geworden, en hij wendt zich tot het Hollandse publiek, dat hij al schrijvende beter wil leren kennen, en waarvan de fysionomie duideliker, waarneembaar is dan van een onbepaald internationaal publiek, waarvoor hij vroeger schreef. Hij staat anders tegenover zijn lezers. Maar ook de tijd is veranderd. Wat eenmaal brandende kwesties waren, daarvoor is de belang- / Sterling gedoofd. Andere hebben steeds groter belangrijkheid/! gekregen. Wij zagen hem in de „Misantrope" als aanhanger f van Locke's rationalisme; intussen is diens kennisleer bezig zich f over het hele gebied van menselik weten en doen bevruchtend/! uit te breiden. Dat is een heel gewichtig feit. De 18e Eeuw isl begonnen te rationaliseren» Daaraan — zo zullen wij zien — j doet Van Effen vooraanstaande, méé! En het twede grote feit! waarover wij spreken willen, is: het toenemende belang van LockeJsl verdediging van de, op de Openbaring zich beroepende, religies tegen het aanwassende Deïsme. Ter toelichting zujfen wij Locke i en zijn omgeving een weinig nader moeten bekijken, om dan meer in biezónderheden op zijn denkbeelden te komen. Locke in Holland. John Locke (1632—1704) stamde uit een vrome, theologies aangelegde, Puriteinse familie. Hij studeerde aan de Oxfordse hogeschool medicijnen, en later werd zijn lot vastgeknoopt aan dat van Ashley, de eerste graaf van Shaftesbury, wiens sekretaris j hij werd. Als zodanig zien wij hem in Holland (1683), waarheen hij, valselik verdacht van oproerige neigingen, zijn beschermheer gevolgd was. Holland is het klassieke land van de vrijheid. Daar had eens Descartes een asyl gezocht, daar had Spinoza geleefd en was er, vijf jaar voor Locke's komst, gestorven. Tien jaar nadat Spinoza's hoofd-



82
werk verschenen was, voleindigde Locke er het zijne, zijn „Essay concerning human understanding" (1687).1) Daar leefde Bayle en hadden duizende refugiés een veilig toevluchtsoord gevonden.
In Holland sluit hij vriendschap met Limborch, Professor aan het Remonstrants Athenaeum in Amsterdam, en hij onderhoudt een levendige briefwisseling met hem, waaraan zijn dood eerst een einde maakt. Limborch stuurt hem in Cleef, waar Locke voor zijn gezondheid is, zijn werken.2) Locke leert er veel uit, en noteert, al lezende, allerlei waarover hij hem wil navragen.3). Door Limborch en zijn kring — Le Clerc, ds. Veenius en anderen — komt hij in aanraking met de theologie van het vasteland, en de problemen die deze beheersen. Limborch schrijft hem over de moderne bijbelkritiek van Simon, en hoe de Hollandse theologen er tegenover staan, en Locke verklaart bezorgd te zijn voor de „divina auctoritas" van de bijbel, „sine qua corruit religio Christiana".4) Limborch schrijft hem over de Mennonieten en Socinianen, en Locke informeert hoe het afgelopen is „cum Dre isto theologo, qui tam mira docuit de angelis".5) In allerlei theologiese zaken is Limborch de vraagbaak; hij vraagt hem over na-Apostoliese wonderen, zo die er zijn misschien.6) De korrespondentie loopt over Locke's „Essay concerning human understanding", die Limborch pas leest als de Franse vertaling ervan is verschenen;') over Locke's „Reasonnableness of Christianity"8) en over Locke's boek over de opvoeding.
Dat de invloed van deze ruim denkende, hoog vereerde vriend op Locke niet gering is geweest, moeten wij als vaststaande aannemen; voor een diepergaand onderzoek is evenwel hier de plaats niet.
Invloed van Des- Allerlei geestelike stromingen komen in cartes op Locke. Locke samen, die hem tot de hoogte brengen, die zich in zijn Essay aftekent. Hij komt voort uit de
empiriese school van Bacon, en Hobbes. In Oxford werd hij
door het onvruchtbaar gediskuteer van de scholastiese geleerden afgestoten. De scholastiek was — wij hebben het al eerder opgemerkt — bij mensen van gezond verstand en ontwikkeling weinig in achting. De kennismaking met de denkbeelden van Descartes werkt bevruchtend. Niet dat hij de draagwijdte van het Franse rationalisme en van het Engelse empirisme onder-
1) Het volgend jaar verscheen een uittreksel in./, le Clerc's ^Bibliothèque universelle et historique"; de Engelse uitgave kwam uit in 1690. 2)Okt. 1685. 3) /. Locke, Works. Fourth Ed. 111, p. 611. 4) Ibid. 111, p. 612. 5) Ds. u Balthasar Bekker, die in zijn boek »De Betoverde Weereld", 1691— '93,3dln., // -wilde aantonen, dat de duivel geen invloed op 's mensen lot heeft. Hij werd li 1692 door de synode van Alkmaar afgezet. 6) Ibid. 111, p. 623. 1 7) Ibid. III, p. 641. 8) Ibid. 111, p. 642.



83
zoekt en ze dan verenigt; dat doet eerst KanLj) Als twee nationale, om de voorrang strijdende scholen blijven zij tegenover elkaar staan, het rationalisme het verstand als bron van het kennen beschouwende, het empiröme de ervaring; het rationaiisnié uitgaande van algemene begrippen en grondbeginselen van het verstand, het empirisme van de enkele zintuigelike indrukken; het rationalisme huldigende de afleidende methode, het empirisme de waarnemende.
Welk een verschil tussen beide wijsgeren, een verschil dat zich ook in hun denken demonstreert! Descartes, een abstrakt wetenschappelik denker die, onder de indruk van de natuurkundige ontdekkingen van zijn tijd en ten diepste doordrongen van het feit dat onze zintuigelike indrukken ons misleiden, door drang van zijn onrustig gemoed de wereld in trekt! Op zoek naar de waarheid vindt hij in de eenzaamheid van een Duits winterkwartier het Archimediese punt dat hem in staat stelt zich aan zijn scepticisme te ontrukken in de formule: „cogito ergo sum": vindt hij de enige zekerheid van 's mensen bestaan : ik heb voorstellingen dus ben ik.2) Hem is gegeven waar hij staan kan, en waar de denkers na hem staan. Locke is de nuchtere Puritein. De wetenschappelike, absolute juistheid van het standpunt erken-1 nende, geeft hij die nochtans prijs ter wille van de praktjjkJ Het eigen voorstellingsleven is het alleen-kenbare ? vraagt Locke. Maar als ik mijn vinger in de vlam houd, dan weet ik dat die buitenwereld daar is. Kennen van de buitenwereld is óók kennen. Het element van de empirie, dat het eenzijdig rationalisme algemeen maakt, kan hij niet missen. Steunend op het empirisme van Bacon bouwt hij het stelsel van Descartes uit tot een praktiese filosofie.
Locke als bemid- Locke's sukses is uit verschillende oorzaken delend denker. verklaarbaar. Zijn kennisleer, ontdaan van diepe1, gaande theoretiese beschouwingen, als daar zijn modi, substances, relations, geeft het denken van de leek de nodige zekerheid. Er ontstaat in zijn tijd een publieke belangstelling] Met Willem III beleeft Engeland, een eeuw vroeger dan Frankrijk, zijn politieke revolutie, waarbij het de lang bevochte staatkun-' dige vrijheid erlangt. Een onweerstaanbare drang openbaart zich naar het zich veroveren van een eigen, persoonlike, op verstandelike gronden gevestigde, vrije overtuiging in alles. De brede schare, zo pas in 't politieke mondig geworden, streeft naar algehele geestelike ontvoogding en zelfstandigheid, ook in het godsdienstige. De na twee eeuwen van worsteling verworven kerkelike verdraagzaamheid had de overheersende macht van de nationale kerk niet gebroken. Ze is voor het vrije
1) Falckenberg: Qeschichte der neueren Philosophie, 8e Aufl. p. 295. 2) Zie ook: Robert Somer: Locke's Verhaltnis zu Descartes. Berlin 1887.



84
denken een bedreiging. Van een nationaal-kerkelike geloofseenheid is sinds lang geen sprake. Die is, sedert de Hervorming onder Hendrik VIII en sedert het ontstaan van een nationale High-Church onder Elisabeth, steeds meer geatomiseerd. De grote strijd vormt de tegenstelling tussen Anglicaanse kerk en de Puriteinen. Met de zege van het Presbyterianisme (1643) komt de demokratiese kerk in plaats van de aristokraties-nationale. De oplossing gaat verder. De Independenten onder Cromwell staan op en willen in 't geheel geen kerk meer, maar onafhankelikheid van de gemeenten. De Leveller wülen geen gemeente, maar onafhankelikheid in religie voor de enkelling. De Restauratie brengt de Episcopale kerk terug, begunstigt de Katholieken, vervolgt de Puriteinen en eindigt met een vergeefse poging tot herstel van het Katholicisme.1) Het dreigt op een ineenstorting uit te lopen, wanneer men het Christendom niet redt. Een poging doet Locke; enerzijds door met zijn kennisleer het denken ook in Godsdienstzaken de nodige zekerheid te geven; anderzijds door de „Reasonnableness of christianity" te betogen, n.1. van een weinig dogmaties, maar rationeel Christendom.
Verder leidt hij een andere, een het geopenbaarde Christendom vijandige stroming in vaste bedding, de Deïstiese. Deïsten, wij zagen het vroeger,*) zijn zij die na zoveel geloofsvervolging de rekening opmaakten en tot de slotsom kwamen: de nadelen van de Geopenbaarde religies zijn groter dan de voordelen. Zij verwerpen die en hangen enkel een natuurlike godsdienst aan. Locke nu brengt hier harmonie: de „natuurlike" en de geopenbaarde godsdienst zijn twee wijzen waarop God dezelfde waarheden heeft geopenbaard.
Het derde belangrijke is de weerslag op de denkbeelden van Bayle. Deze leerde dat er een dubbele waarheid is, een theologiese en een filosofiese. De geloofsleren zijn niet alleen boven het verstand, ze zijn onbegrijpelik, tegen het verstand; maar juist hierop berust de verdienste van ze aan te nemen! De mysterieën van het Evangelie kunnen niet voor de rechterstoel van het denken bestaan; ze eisen blinde onderwerping van het verstand; waren ze objekt van weten, dan hielden ze op mysterieën te zijn. Men moet alzo tussen Religie en Filisofie kiezen; te verenigen zijn ze niet') Locke nu brengt ook hier eenheid : de theologiese waarheid is ook de filosofiese ; geloven en weten is één.
Locke is voor zijn tijd nog meer. In zijn beschouwing van de scheiding der staatsmachten is hij de geestelike vader van Montesquieu. Met zijn denkbeelden over Natuur en Staat en
1) Kuno Fischer: Bacon, 2e Aufl. p. 668 ff. 2) Zie pag. 80. 3) Windek band: Lehrbuch der Qeschichte der Philosophie, 8e Aufl., p. 413.



85
over opvoeding is hij de voorganger van Rousseau. De Aufklarung, Van Effen bij ons, Wolff, Voltaire, gaat op hem terug.
Locke's werk is bevattelik en eerlik. Ziedaar andere fak-
toren voor zijn sukses. Voor tal van brandende kwesties vindt
hij — voorlopig! — de gelukkige oplossing. Over andere
bewaart hij wijselik het stilzwijgen, zo b.v. over het begrijpelike van de drie-eenheid. Herhaaldelik werd hij geprikkeld zich hierover uit te spreken. Zijn denkbeelden worden weliswaar als gevaarlike nieuwigheden ontvangen — hij had nimmer de meerderheid der Engelse geestelikheid op zijn hand, minder dan ooit toen Toland in zijn, Locke's, geestelike wapenrusting tegen haar optrok — maar zijn denkbeelden betekenen, in het theologiese altans, geen revolutie. Tegenover Deïsten en vrijdenkers staat zijn werk verdedigend. En zo konden de vrijer denkende theologen uit later tijd hem als min of meer rechtzinnig aanzien. Aldus werd Locke bij voor- en tegenstanders man van autoriteit.1)
'Kennisleer Ontstaan, omvang en graden van kennis, is het bij Locke probleem waar Locke zich mee bezig hield. Descartes en de rationalisten gingen uit van de stelling: alle Ideeën (de naam : voorstellingen, ontstaat later) zijn aangeboren. Locke en de empiristen huldigen de — ook al weer oude — opvatting : er zijn geen aangeboren Ideeën.
Sensatie. En dan redeneert Locke, van hier uit, verder: alle kennen, dat is, het waarnemen van het overeenkomen of strijdig zijn van voorstellingen, komt voort uit de ervaring, ontstaat in beginsel door gewaarwording der zinnen, door sensatie. Dit standpunt is opzichzelf, tegenover Descartes, die het geestelike als bekender aangenomen had dan het stoffelike, een achteruitgang. Maar de empirist kan moeilik anders! Een twede stap doet Locke achteruit, door te verklaren dat wij noch van het stoffelike, noch van het geestelike, weten wat het „an sich" is. Hij kwam tot dit agnosticisme door de moeilikheid : hoe te verklaren dat zintuigelike prikkel ooit bewustzijnsverschijnsel kan worden ? Het is dezelfde moeilikheid die de nakomers van Locke aanleiding geeft tot het zoeken van andere oplossingen: de materialistiese tendens van Condillac c.s., de idealistiese bij Berkeley, de sceptiese bij Hume — allemaal verdere ontwikkelingen die in Locke's kennisleer lagen opgesloten.2)
Het probleem van de wisselwerking van lichaam en ziel had oók Van Effen bezig gehouden, „ziel en lighaam, en derzelver zo nauw als onbegrijpelijk verband".3) Descartes' oplossing, die de wisselwerking in een punt van de hersens plaatste, in het conarium4), is hem geen oplossing. Ook Leibnitz' opvatting,
1) Ernest Crous: Die Religionsphilosophischen Lehren Lockes. Halle 1910 p. 118. 2) Kvno Fischer, a.w. p. 631 ff. 3) V. 44. 4) Heymans: Éinführung' in die Metaphysik. pag. 63. ■



86
— die hij kende!' — de Harmonia Rraestabilita, t.w. de leer, dat er is een voorafbepaald samenvallen tussen de geestelike en stoffelike verschijnselen, is niet overtuigend. Zijn standpunt toont gelijkenis met dat van Locke. Hij is het niet eens met de navolgers van de „wijze Carthezius", dat „de natuur zelve van een geest in denken bestaat". Hij onderscheidt aan de ziel nog „gevoeligheid" en „wil" en geeft tenslotte te kennen „over te hellen tot het gevoelen van eenige wijsgeren, die zeer waarschijnlijk vinden, dat we geen weezens in hun grond, maar alleenlijk in sommige weezentlijke eigenschappen kennen'. Een Lockiaanse redenering ontslaat hem voorlopig van verder onderzoek : hem zijn denkbeelden onthouden „zonder dewelke de waare natuur van 't onderzogte niet kan nagevorscht worden". Reflexie Locke ontwikkelt zijn kennisleer aldus : uit het innerlijk waarnemen en vergelijken der, op de weg van sensatie ontstane voorstellingen, ontstaat het kennen door zelfwaarneming, door reflexie. Uiterlike en innerlike waarneming f- sensatie en reflexie dus — zijn de enige vensters waardoor in de donkere kamer van de geest het licht der voorstellingen binnendringt. Demonstratie. Dit ons kennen kunnen wij — behalve door tot groter duidelikheid brengen van vage voorstellingen — uitbreiden door deduktie; we kunnen de voorstellingen vergelijken of ze al of niet overeenkomen. En door het te hulp roepen van derde, bemiddelende voorstellingen (a ;= b; b = c; a=c) ontstaan nieuwe voorstellingen, ontstaat het kennen door demonstratie. Deze voorstellingen op te sporen, is de zaak van het verstand. Niet op te sporen, ontbrekende, voorstellingen zijn oorzaak van ons gebrekkig kennen.
Ook over de waèrde van deze drie vormen van menselik kennen oordeelt Locke. Hoewel hij het sensitieve kennen eerder doet ontstaan dan het reflexieve, geldt hem toch de innerlike waarneming, de waarneming van de eigen voorstellingen, als hoogste graad van weten. Het allerzekerst is hem wat hij noemt: het intuïtieve weten, wanneer de Geest het al of niet overeenstemmen van twee voorstellingen onmiddellik, zonder tussenkomst van een derde voorstelling, waarneemt, b.v. dat een cirkel geen driehoek is. Dan volgt in graad van zekerheid: het demonstratieve kennen, n.1. het kennen door deduktie, d.i. door bemiddeling van andere voorstellingen. Zo, wanneer de geest door bewijsvoering tot de slotsom komt, dat de som der hoeken van een driehoek twee rechte is.
Minder zeker nu, maar ook nog kennen, is de derde vorm : het kennen door sensatie, zintuigelike waarneming. Dat ik voorstellingen heb van dingen buiten mij, erken ik met intuméve zekerheid. Mijn kennis evenwel van de buitenwereld berust op een konklusie en, hoewel niet volledig zeker, mag ik, wanneer ik mij overtuigd heb dat mijn zintuigen regelmatig funktioneren, dit toch kennis noemen.



87
Het oordelen naar De kring van ons kennen — door sensatie, waarschiinlikheid. reflexie en demonstratie dus is uiteraard zeer beperkt. D.w.z. hij omvat de zintuigelike waarnemingen, verder wat van vroegere waarnemingen weer in 't bewustzijn kan worden teruggeroepen, en wat men, door vergelijking van die elementen, aan nieuwe voorstellingen wint. Wat, in plaats en tijd, buiten onze zintuigelike waarneming valt, ligt in het duister. Buiten de kring van ons kennen zijn wij aangewezen op vermoeden, menen, voor-waar-houden.1) Tussen het helle daglicht van het zeker kennen en het nachtelik niet-kennen bemiddelt het oordeel naar waarschijnlikheid. Voor gebeurtenissen dus in het verleden of in de toekomst, of voorgevallen op andere plaatsen, zijn wij aangewezen op getuigenissen van anderen. De gronden waaraan het getuigenis zijn waarde ontleent,^ moeten „gewogen" worden. Vaak is, bij onverdachte getuigenis, de waarschijnlikheid zo groot, dat .ons weten de zekerheid nabijkomt. Niemand twijfelt, ofschoon hij het niet „kennen" kan, dat Caesar Pompejus overwonnen heeft, dat ook in Australië het goud buigzaam is, dat ook morgen ijzer in water zal zinken. Betreft het niet te ervaren dingen b.v. de hogere geesten, of de laatste oorzaken van de natuurverschijnselen, dan is de regel van de analogie ons enigste hulpmiddel.
Zo vult het oordelen naar waarschijnlikheid ons gebrek aan zeker „kennen" aan, waar dit laatste niet mogelik is en het nochtans een noodzakelike levensbehoefte is, zich een oordeel te vormen. Immers geeft het dageliks leven honderd malen aanleiding in te grijpen, te doen, buiten onze eigenlike kennis om.
De verdienste van Locke was, zoals gezegd, dat hij niet alsj i Descartes, bij het abstracte denken staan bleef, maar een prak-l tiese, voor elk ontwikkeld mens begrijpelike, kennisleer ontwierp.! Het werd een bolwerk van goed denken; in alle zaken. Locke'sL: kfjnnjsleer wordt gemeengoed. In Holland door Van Effen. Als wij dit in de „Hollandsche Spectator" nagaan, is dat niet zozeer om het al of niet verdienstelike der uiteenzetting van Locke's kennisleer, als wel om goed te begrijpen, welke geweldige Zekerheid van, en vertrouwen in redeneren Van Effen aan Locke's leer ontleende.
Kennisleer bij V. E. Verkerend in een „philosophische luim"2) zet hij zijn lezers uiteen „welke de verschillende wijzen van overtuiging zijn", waarop men iets als waar kan aannemen. „Opeen even voldoende doch gansch andere manier is hij.yerzekeradat er een veldslag bij Hochstett geweest is" (hij neemt dit aan op de verzekering van duizende geloofwaardige getuigen) ; „dat morgen de zon
1) Zie ook: Eusebius Paschkan: Des Verhaltnis zwisehen Wissen, Meinen und Glauben bei Locke. Leipzig 1903. 2) V. 121.



88
op zeker uur zal opkomen" (dit grondt hij op zekere analogie in de wetten van de natuur); „dat hij tegenwoordig het daglicht ziet" (hij neemt dat aan op getuigenis van zijn zinnen, die God hem gegeven heeft, en die bij goed gebruik niet kunnen liegen). Hij treedt niet in finesses — wat men ten opzichte van een publiek als de lezers van de „Spectator" begrijpen kan — en verklaart, dat wij tot het aannemen van deze dingen als waar komen door een „toestemming", gegrond op billikheid en redelikheid. Niet van „toestemming" afhankelik, maar onmiddellik evident zijn gevallen van deze aard: „dat 2 X 2 = 4 is.... omdat het denkbeeld van twee en twee, en dat van vier 't zelfde denkbeeld zijn verscheidenlijk uitgedrukt". De wil heeft met het erkennen niets te maken. „Omtrent dat laatste zoort van toestemming zijn wij volkomen lijdelijk; ze word ons, zodra die stellingen ons duidelijk uitgedrukt voorkomen, met geweld ontrukt". Het onmiddellik erkennen is dus doorzichzelf evident, onweerstaanbaar. Deze en dergelijke waarheden zijn zijn intuïtief zeker, ze zijn afhankelik van het „lijdelik begrip". Het is „overtuiging" tegenover „overreding" van alle andere soorten van kennen. En hij verklaart dat deze „zekerheid die uit den boezem der voorwerpen zelf voortvloeit" staat boven alle andere soort van zekerheid.1) En dan kent hij verder nog Locke's demonstratieve kennen, het kennen door „redeneren, dat eigenlijk bestaat in de werkzame aandagt der ziele, die denkbeelden (uit eigen boezem voortgebragt, of door lichamelijke zinnen aan 't zelve aangeboden) in hunne innigste natuur onderzogt, met de anderen vergelijkt, om te zien of ze onderling overeenkomen en verbonden zijn, dan of ze van malkander verscheiden en onafhankelijk zijn, gelijk ook om na te vorschen wat andere denkbeelden in de verenigde zijn opgesloten en uit dezelven worden voortgeteeld".2) Dit „redeneren" is de
I quintessence van het leven ; het opent de perspectieven!
Het is de achttiende-eeuwer — wij zijn ruim veertig jaar na Locke's Essay — met de „Reden" en dat „redeneren" ernst geworden. Wij zijn op het feest der gedachte! Het verstand is van goddelike oorsprong, is zelf openbaring, is „natuurlike openbaring"3). De „reede" is „die heerlijke straal van 't Godlijk licht, die alleen onze waare verhevenheid uitmaakt en als Gods stee-
I dehouder met een volstrekt gezag in onze gemoederen moet heerschen".4) Overbodig is het 't nogmaals te verzekeren, maar hij heeft „grootachting voor 't vermogen van redeneren, 't welk eigentlijk den mensch uitmaakt en hem, met een zweem, hoe flauw ook, naar het Opperweezen, verheerlijkt"5). Deze hoogwaardige opvatting van het menselik intellekt rechtvaardigt de
1) V. (35) 2) Ibid. 3) Deze benaming bij Locke: Essay IV, 19 § 4. 4) V. 201. 5) V. 459.



89
grote inspanning die de achttiende-eeuwer zich getroost, omtrent alles een „geredeneerde overtuiging" te verwerven. Het hocus pocus van. het Scholastiese syllogisme is reeds lang verdwenen voor de heldere zon van het menselik begrip dat naar bewijzen oordelend, zich geen enkele slagboom ziet gesteld en waarvoor zich oneindige vergezichten gaan openen! Niet alleen dat men in zaken des dageliksen levens „op de baarblijkelijkheid alleen" zijn „vaste gevoelens" gaat vestigen, maar de diepste beweegredenen van het menselik gemoed „de waare en onwrikbaare gronden van Godsdienst, en zeedekunde, van rechtschape deugd en eer" wil men „niet met eens anders, maar met zijn eigen oogen ontdekken"1). En dat niet alleen. Ook voor het hiernamaals is het gebruik van de „Reden" van het grootste belang! God heeft de mensen „in staat gesteld van zig door de weg van kennis en heiligheid tot eene eeuwige gelukzaligheid te verheffen"2).
Voor de arme, broze mens schittert in de nacht het heldere licht van het verstand. Het brengt door „redeneren" tot kennis van goddelike en maatschappelike plichten, door deze te kennen en waar te nemen, tot heiligheid, waarvan de gelukzaligheid het heerlike einde zal zijn.
Deze filosofie, die over het gehele gebied van het menselik leven zich uitstrekt, lag in Locke's Ideeën-leer opgesloten. Die leer handelt niet enkel over het kennen zoals wij dat beperken; er valt ook onder God en godsdienst. Tegenover Bayle verklaart Locke dat geloof en weten verenigbaar is; geloven is weten. Ook het bestaan van God — een probleem, in die'tijd aan de orde — kan worden bewezen. Wil men over godsdienst spreken, dan dient men met het bewijs van Gods bestaan te beginnen.
Godsbewijs bij Locke. Descartes gebruikt hierbij het bewijs van het allen ingeschapen Idee Gods. Locke, het aangeboren zijn der Ideeën verwerpende, kan dit ontologiese bewijs niet gebruiken. Wel gaat hij uit van de voorstellingen die verworven zijn. De geest is als een onbeschreven blad papier, waarop de zintuigelike waarneming haar „letters" neerschrijft. Niet dus met de — ons bekende — intuïtieve zekerheid weien wij het bestaan van God, maar het kan met de allergrootste zekerheid bewezen woeden. Hij is zo gelukkig een oplossing te vinden, die zijn Puriteinse gemoedsbehoeften, en die zijner tijdgenoten bevredigt niet alleen, maar die omtrent de kwaliteiten, aan God toe te kennen, enige konklusies in zich bevat En hij laat het' Godsbegrip, eigenlik op bekende wijze, ontstaan door alle, de mens inwonende, goede eigenschappen en krachten, oneindig te maken. Het bestaan Gods wordt bewezen: lo. uit ons zelf-
1) V. 243. 2) Vi87J



90
bewustzijn (reflexie) 2o. uit de noodwendige voorstelling die wij ons van de buitenwereld maken (sensatie). Hij betoogt verder aldus: niets is zekerder dan dat ik besta, een denkend wezen ben. En aangezien iets niet uit niets kan voortkomen en de vraag naar het Vanwaar niet eerder bevrediging vindt voor wij komen tot een „Iets dat van den beginne af bestaan heeft", zo moet er een oorsprong aller dingen zijn, die tevens inbegrip van alle macht is, en die, als scheppend wezen met wil begaafd van eeuwigheid her bestaan heeft. Van denkende wezens als wij zijn, moet de oorsprong een eeuwig denkend wezen zijn, dat als zodanig alwetend, al wijs is; dat als oorzaak van stof en beweging en als bron van alle macht almachtig is; een wezen dat alle volkomenheden die het de schepsels verleend heeft, zelf in hogere mate bezit. Dit alles verenigen wij — de naam doet er minder toe — in het begrip God. Het bestaan Gods kan bewezen, God zelf gekend worden. Het „kennen" van het bestaan van dit wezen (gegrond op bewijzen, ontleend aan eigen bewustzijn en aan de voorstelling van de buitenwereld) is zekerder dan het „kennen" van het bestaan van dingen buiten ons.
Alles wat niet eeuwig is, is van hem afhankelik. Hoe kan het anders — betoogt Locke verder — of in dit zo nauwe verband tussen God en zijn schepping, is de wereld zoals ze wezen moet? De mens zij tevree met de wereld, tevree met de plaats die hem in dit Heelal is ten deel gevallen. God schiep naast de denkende wezens ook de minder voortreffelike stukken van dit Heelal, alle levenloze wezens, waardoor zijn alwetendheid, macht en voorzienigheid zijn gegrondvest (established) en waaruit al zijn attributen noodwendig voortvloeien.1)
Uit de Schepping kunnen wij ons een voorstelling van God vormen. Het nauwe verband waarin de mens staat tot de Schepping, en de Schepping tot God, is op 's mensen positie van overwegende invloed. Zonneklaar blijkt hem, die de voorstelling van een den-» kend maar gebrekkig en zwak wezen heeft, dat door een ander, eeuwig, almachtig, volkomen, wijs en goed wezen geschapen en ervan afhankelik is, dat de mens God eren, hem vrezen en hem gehoorzamen moet.2)
Ons „natuurlik" inzicht in onze afhankelikheid van God, en van onze verplichtingen tegenover hem, leert dat onze .verhouding tot God van religieuse aard is. Al wat door ons „natuurlik" verstand omtrent God en onze verhouding tot God kan worden afgeleid uit de mens en de wereld, is het thema van de „natuurlike Godsdienst".
Locke heeft hier Deïstiese denkbeelden in zijn filosofie opgenomen. Zijn bewijs van Gods bestaan, de wijze waarop 'God is te kennen, het is eigenlik allemaal al Deïsties, d.w.z. het zijn
1) Essay, IV, 10, § 12. 2) Ibid. IX, 13, § 4.



91
godsdienstige waarheden, niet aan de Openbaring maar aan het gewoon verstand, „het natuurlik licht" ontleend. Locke is voorstander van, en handhaaft, de Geopenbaarde christelike godsdienst, die gekend kan wezen j de waarheid ervan wordt gesteund door de „natuurlike" godsdienst, die met de geopenbaarde verenigbaar is. Dit laatste was ook een strijdpunt; menigeen achtte beide onverenigbaar.
Het godsbewijs bij V. E. Locke's bewijs — uit sensatie en reflexie — van Gods bestaan vinden- wij bij Van Effen niet met zoveel woorden terug. Wij zullen evenwel zien dat het een „natuurlik" Godsbegrip is, dat hem bezielt. Locke's defirtitie,*e God1) „een hoger, machtig, wijs en onzichtbaar Wezen"2) noemt, komt voortreffelik overeen met Van Effen's Godsbegrip uit de Openbaring, als een „oneindig, volmaakt, geestelijk Wezen, Schepper en Bestierder van 't Heelal, onuitputbare bronader alles Goeds".3) Maar dan aanvaardt hij, voor het kennen van dit Wezen, het | nauwe verband tussen God en Schepsel. God is — als bij ,Locke — de bezitter van de menseiike eigenschappen in het Wler-volkomenste. Hoe ons een voorstelling van God en zijn kwaliteiten te vormen? ,,'t Eenigste dat ons te doen staat om zoo veel mogelijk is onze gedagten tot de Godlijke volmaaktheden te verheffen, is alle bepaaltheid aan de menschelen* Volmaaktheden te ontrukken, en na met alle mogelijke inspanning yan bespiegeling, getragt te hebben, boven 't eindige op te Rijzen, ons met kragt te verbeelden, dat wij oneindiglijk onder de waarheid zijn".4) Ook bij Van Effen het besef dat Gods bestaan door het verstand bewijsbaar is.
„De reden alleen kan ons leren dat er een Opperwezen is wiens waaragtigheid de minste twijfel niet onderhevig is".5) Bij hem ook het besef dat de wereld, zoals ze is, zijn moét. Bij de verdediging van deze stelling zien wij hem duidelik onder invloed komen van de grote verdediger van de bestaande orde in de Schepping, van Leibnitz — waarover later. Hoewel ons beperkt verstand — zegt Van Effen — maar een gering gedeelte van het geschapene kent, blijkt met de uiterste duidetikheid „dat het verheven doelwit van dat gansche bestek is geweest, de deugden en volmaaktheden door een levendige schets af te malen". Anders gezegd, zijn doel was: „de gansche 't zamenhang van zijne aaneengeschakelde volmaaktheden in dit onmeteljjittafereel te doen uitschitteren".6) Vergeten wij niet, dat tot dit tafereel ook de mens met al zijn geestelike kwaliteiten behoort. De deugden en volmaaktheden van God zijn vanuit die der mensen te benaderen. Ze kunnen niet van een andere natuur zijn. Zo dat waar was, zou het onmogelik zijn ons ,,'t minste begrip" van
1) Zie ook: Richard Sporbert: Der QottesbegrMiockes und Berkeleys. Leipzig, 1910. 2) Essay 1, 4, § 10. 3) V. 139. 4) V. 41. 5) V. 35. 6) Ibid.



92
onze Schepper te vormen. Wij zouden niet over hem kunnen denken of spreken. Zijn Openbaring zou ons volstrekt onnut zijn. „Zijn oneindige liefde en hoogachting voor zig zelf, kan hem niet toelaten, aan 't redelijk schepsel denkbeelden van deugd en volmaaktheid te geven, die zijn eigen wezen niet tot richtsnoer hebben".1) Dus geen scepticisme, waarvan Hume weldra de bekende verkondiger zal zijn ! De menselike deugden en volmaaktheden zijn in wezen ook de goddelike. Uit de verdere konklusies die Van Effen' uit een aldus ontstaan Godsbegrip trekt, blijkt dat het vooral een „natuurlik" Godsbegrip is, dat hem inspireert. Het opent een verrassend perspektief op het leven hiernamaals. De zaligheid, wanneer de ziel is ontdaan van het vleselik omhulsel, oorzaak van allerlei lust en afdwaling — een Carthesiaanse voorstelling, die wij ook bij Locke ontmoeten — de zaligheid zal bestaan in steeds toenemende kennis en naderen tot God. De zaligheid is een denkende zaligheid. Uit dit „proefleven zullen wij eens tot den eeuwigen staat van heil of onheil overgegaan".2) Van Effen twijfelt niet of „een zalige ziel, zodra zij tot haren maker zal opgenomen zijn, zal aanstonds door opheldering en werkelijke vermeerdering van denkbeelden duizend zwarigheden, die zijn reden verwart en gedwarsboomt hebben, voor haar nieuw verkregen ligt, als schaduwen zien verdwijnen, en in de natuur van zaken indringen die haar als buiten 't bereik van een bepaalde denking zijn voorgekomen".3) Hij weet zeker „dat het eeuwig heil de natuur der ziele niet zal veranderen, maar uitbreiden en verheerlijken". Door zich steeds met nieuwe denkbeelden te verrijken, zal de ziel eeuwigdurend door „tot volmaakte wetenschap doordringen, meer en meer 't Opperweezen doorgronden", „de goddelijke volmaaktheid" steeds nader komen en er toch „oneindig beneden" blijven. „Ligt en heiligheid" zijn kenmerken van die zaligheid, die in steeds-meer-kennen zal bestaan. Maar ook — en hier vinden wij Locke's opvatting omtrent de quintessence van het evangelie terug — „alles zal er liefde wezen, zuivere en deugdzame liefde.. ."*)
Aan Locke's bewijs voor het bestaan van God knoopt Van Effen het fysico-theologies bewijs vast, door Newton's „natuurfilosofie" allerwege in ere gekomen. Newton's valwetten, door s Gravensande geëmendeerd, kregen meer zuiver natuurkundige betekenis. Men berekende de loop der hemellichamen, dacht de baan der kometen misschien nog eenmaal vooraf te bepalen. Het is, de tijd van de „natuur- en constkabinetten"5), dat van Ranau, en het veel beroemdere van Ruisch.6) Ieder bezit een
1) V. 41. 2) V. 355. 3) V. 87. 4) Ibid. 5) Kalff. Gesch. der Ned. Letterkunde. V. p. 436. 6) N. O. v. Kampen : Beknopte Qesch. der letteren en wetenschappen. 2e dl. pag. 55.



93
barometer, neemt met de luchtpomp proeven op de muis, tuurt door tele- en microscoop. De natuurkunde, te nauwer nood uit de eerste windselen, doet de menselike geest een» stoute vlucht nemen! „Hoe schitteren Gods almagt en wijsheid uit", wanneer wij — om eens iets te noemen! — onder het „microscopium" een stuk besehwnmeid kaas zien! Te bedenken dat diertjes die wij alleen onder het vergrootglas zien, zelf weer veel kléiner „schepzeltjes" waarnemen, „in welkers opzigt een korl zand een gansch aartrijk Verstrekt". En dan te bedenken dat deze aarde is een stip in het Heelal f1)
„Uit de natuur van een denkend wezen en uit de baarblijkelijke orde, die de Opperheer in zijn bestek heeft opgevolgt" zijn nog andere koene gevolgtrekkingen af te leiden, van belang voor het geestelik bestaan hier en misschien ook hiernamaals 1 Hier bouwt Van Effen zelf verder. Zoals wij ons de planeten bewoond moeten voorstellen met een „onuitsprekelijke menigvuldigheid van denkende wezens", die in verschillende mate „hunne onstoffelijke vermogens ontdekken", zo moeten wij ons ook voorstellen dat het Heelal is bevolkt met „zuivere geesten die door 't logge stof niet bezwaart, onnoemétijke heirlegers uitmaken en die, hoewel oneirtdiglijk de eene boven de andere verheven, zig nogthans door een oneindige distantie van 't volstrekt oneindige afgescheiden vinden".2)
Het „natuurlik licht" doet ons tegenover Schepper en Schepping wel wat anders staan dan het „geopenbaarde"' Het tMmerend verstand stelt ten opzichte van God allerlei maximes Vast, die sommigen de betekenis van axiomata hebben, waar anderen niet aan willen, en dié in ieder geval onbewijsbaar zijn. „God wil..." „God kan niet goedvinden ...". Uit het bestaan van een broos, afhankelik wezen leidde het Deïsme wel algemeen af, dat men God moest eren en liefhebben. Maar hoe op welke wijze? Daarop was het benaderen van het „natourlik Godsbegrip" — de mens als plicht opgelegd — van de grootste invloed. Immers van „een welgevormde en hoogwaardige verbeelding van het Opperweezen, die het grootste voorwerp van de Godsvrucht is" hangt af het denkbeeld dat men ziel van die Godsdienst zelf vormt. Ja, Van Effen vermeet zich te zeggen „dat de wezentlijke dwalingen en die de grootste invloed op de'zeden hebben, spruiten uit de verkeerde, laage en onedele gedagten, die de dwaze mensch omtrent het oneindig Oneindige in zijn harsens voed".3) Hef zwaartepunt van de godsdienst komt hierbij in de „natuurlike" te liggen en velerlei opvattingen omtrent de „Geopenbaarde" niet slechts onhoudbaar, maar beledigend' De voornaamste grondslag van een redelijke Godsdienst is nooit anders als heerlijke en Gode betamelijke denkbeelden van 't Opperwezen te
V V. 87. 2) ibid. 3) V. 41. >



94
vormen en zig zorgvuldig te wachten van ooit aan het zelve gevoelens en behandelingen toe te schrijven, wegens welken een verstandig en deugdzaam mensch zelfs, indien hij er zich op betrapte, schaamrood zou moeten worden".1) En wraaklust zou men bij God moeten veronderstellen, wanneer men (als de Katholieken!) zou aannemen dat „een onnozel wigt, wien zulks niet te wijten is", „bij gebrek aan eenige druppelen water" „van een eeuwige gelukzaligheid verstoten zoude zijn". Of wanneer men van mening zou zijn „dat God 't redelijk schepsel zoude straffen, om niet geweten, en niet verrigt te hebben 't geen aan 't zelve onmooglijk was te weten en te doen" — zoals eigengerechtigde Christenen mochten menen, voor wie buiten het Christendom de zaligheid onbereikbaar scheen.
Nog meer is beledigend! Dat de „fijnen zonder Godsvrucht" van God veronderstellen „dat hij, inplaats van waare pogingen tot eene volmaakte gehoorzaamheid aan zijne wetten van ons te vorderen, zich door kinderagtige beuzelingen laat paaijen, en zig neigingen en stuipingen, een bijzonder maakzel van klederen, een stuurs gezigt en betrokken wezen, als waare deugden laat toerekenen" ! Dat de Katholieken omtrent God de mening zijn toegedaan, „dat hij als een wereldsch vorst, of trotsch op zijne verhevenheid, of te zeer bezet met bezigheden, van zijn redelijk schepsel, niet onmiddellijk, maar door tusschenkomst van zijne gunstelingen wil aangesproken worden"! Dat de asceties aangelegde orthodoxen de opvatting huldigen: „dat Hij (God) in ons een denkend wezen aan een stoffelijk verknogt hebbende, Hij van ons kan vorderen, dat wij ons gedragen als of wij enkele en suivere geesten waaren; dat hij in onze zinnen werktuigen van lighamelijk vermaak hebbende opgelegt, ons niet alleen desselfs misbruik, maar ook desselfs gebruik kan verbieden ?"
Tegen dergelijke, „kinderagtige en gevaarlijke gedachten" wenst hij „het waar, verheeven, en grootsch denkbeeld van den Schepper" te verdedigen, „dat in een gemoed, met reden verrijkt, de vaste en onwankelbare grondslag van eene mannelijke, deftige en Philosophische Godsvrucht moet wezen, die 't wezentlijke van de ware deugd altijd voor oogen heeft, die.... ieverig onderzoekt wat haar Opperheer dadelijk van haar eischt en 't geen zij daardoor gevonden heeft, met alle inspanning van haar pogingen zoekt te bereiken . .. ,"2)
Krities wordt vanuit het „natuurlijk licht" de bestaande godsdiensten bekeken. Niet de traditie, berustend op verschil in textinterpretatie, maar hef oordeel van het goed bij zichzelf overleggend verstand, is voldoende om een of ander godsdien-
1) V. 246. 2) V. 41.



95
stig instituut, als onze Schepper onwaardig, te veroordelen. Wat men, aldus doende, van de instellingen der positieve godsdiensten overlaat, dat denkt men de inhoud van ... de Openbaring te wezen. Wat en hoeveel men van de positieve godsdiensten overliet, dat hing veel af van de vooraf opgestelde theorieën. Ook Van Effen handhaaft dus wat hij verstaat onder de „Geopenbaarde religie". Hij huldigt de Deïstiese opvatting over de verhouding van verstand en geloof, van verstand en openbaring, van natuurlik en geopenbaard „licht".
Wij zien welke gevolgen het opnemen van de „natuurlike Godsdienst" in de Geopenbaarde, op de laatste heeft. Locke deed dat.1) En na hem en door hem vinden deze begrippen meer algemeen onder de ontwikkelden ingang. Ook onder de de theologen, die later het begrip „natuurlike godsdienst' weer hebben laten varen. Hoe Locke dat begrip „natuurlike" godsdienst opneemt, en hoe we die denkbeelden bij Van Effen terugvinden, willen wij even nader bekijken. Natuurlike en Geopen- Locke onderscheidt de „natuurlike baarde godsdienst bij godsdienst" van de — in de Heilige Locke. Schrift — „geopenbaarde". De openba¬
ring is mededeling van dingen, die op de gewone wijze niet, of niet zo gemakkelik, zouden te ervaren zijn.2) Aan deze zaken, wier getuigenis van God komt, komt de hoogste zekerheid toe. De eigenaardige naam voor deze mededeling is „Openbaring".3) Deze kan tweeërlei zijn : of onmiddellik door God in de geest van de mens zelf — door inspiratie — waarbij de mededeling van het geopenbaarde aan derden geen andere voorstellingen kan bevatten dan die ook op de gewone weg van sensatie en reflexie zouden kunnen verworven zijn. Wat Paulus in de derde hemel zag, kon hij niet anders definiëren als: wat het oog niet gezien en het oor niet gehoord heeft, en waarvan de voorstelling niet in het menselik hart is. Of zij is inspiratie van anderen, op de gewone wijze van mededeling tot ons gekomen. Dit is de overgeleverde of historiese openbaring in de Heilige Schrift. f In beide gevallen moet het verstand — niet het geloof -g- uitmaken of iets openbaring is. Immers, menigeen is geneigd' geweest te beweren, dat hem een openbaring geschied is, en dat hij onder goddelike inspiratie gehandeld heeft, terwijl hij zodoende, tot dweperij is vervallen. En wat de historiese openbaring betreft, wij moeten overtuigd zijn dat de Heilige Schrift Gods woord is en dat wij de Openbaring juist verstaan en ons rekenschap geven wat de zin van de woorden is, waarin ze is overgeleverd.
Locke plaatst zich hier tegenover de Heilige Schrift opkrities
1) Zie ook: Paul Fischer: Die Regilionsphilosophie des John Locke. Berlin 1893. p. 16 ff. 2) Essay, IV, 11, § 3. 3) Ibid. iv; 18, § 3.



96
standpunt, het standpunt der Deïsten. Hij wordt door zijn afkomst gedefiniëerd, hij kan niet anders! Het Godsbegrip rekent hij tot de „knowiedge". Door de beslissing waar wij echte Openbaring hebben tot een kwestie van verstand en niet van geloof te verklaren, maakt hij „faith'' tot „jugJtment".1) Eén ding staat bij Locke vooraf vast en daarover is bij hem geen discussie : de Bijbel is Gods woord. Gerechtvaardigde twijfel daaraan kon geen verstandig mens koesteren, ook al waren er, die de Bijbel voor mensen-werk hielden.
Wat ten enenmale openbaring is, dat moet boven al onze meningen, vooroordelen en belangen als waar worden aangenomen.2) Wij konden evengoed aan ons eigen bestaan twijfelen als hieraan, of een goddelike openbaring waar is. Evenwel, wie met terzijdestelling van het verstand de Openbaring op de troon zetten wil, stelt zowel het vérstand als de Openbaring ter zijde en stelt in hun plaats de ongegronde inbeeldingen van zijn eigen hersens; hij vervalt tot dweperij.8)
Natuurlike en Dezelfde gedachten en dezelfde zekerheid omGeopenbaarde trent godsdienstige waarheden zien wij bij Van godsdienst bij Effen. Het verstand zelf kent uit de „natuurV. E. fike" godsdienst een zeker aantal plichten. Maar
daarnaast heeft God ons met ,,'s Hemels geopenbaarde Wetten ... willen begunstigen, om onze bekrompe en zwakke reden tegemoet te komen en de behulpzame hand te bieden".4) Tot deze kennis zou het enkele verstand, zonder die Openbaring, niet gemakketik komen.
„De Reden die de heldere stralen van de Goddelijke openbaring niet kent, of voor dezelve 't oog van zijn aandagt sluit, is zo bekrompen omtrent de middelen om tot de nutste wetenschappen zich te verheffen en zo schraal voorzien van de noodigste denkbeelden, dat omtrent de verheyenste waarheden een gemeen christen beter onderricht is, als de Plato's en Cicero's die al tastend een geving gedeelte van dezelve ontdekt hebben".5)
Verstand en Open- Locke — we zagen het hierboven — baring bij Locke. laat het verstand uitmaken wat in de Openbaring als waar is aan te nemen. Er kan geen tegenstelling zijn tussen verstand en Openbaring. Het verstand als kenbron, is zelf openbaring, natuurlike openbaring, waardoor de eeuwige Vader des Lichts de mensen dat deel der waarheid mededeelt, dat hij binnen het bereik van hun natuurlike vermogens heeft gelegd. De Openbaring is een uitbreiding van het natuurlik verstand door een nieuwe reeks door God onmiddellik meegedeelde ontdekkingen, voor welker waarheid het ver-
1) H. Dathe: Die ertenatnislehre Lockes, Dresden, 1909. p. 78 ff. 2)£s$ay> IV, 18, § 10. 3) Ibid. IV, 19, § 3. 4) V. 201. 5) V. 35..



97
stand moet instaan door bewijzen over de goddelike oorsprong ervan. Vast staat evenwel, dat niet iets opeiroaring kan zijn, dat onze klare, intuïtieve kennis weerspreekt.1) Wij kunnen ons niet begrijpen hoe iets van God, de goede oorsprong van ons bestaan, zou kunnen komen, dat, als waar aangenomen, alle ons door hem verleende principes en grondslagen van het weten zou omver stoten en al onze vermogens nutteloos maken, het voortreffelikste deel van zijn werk, het verstand, volkomen vernietigen, en de mens in een toestand plaatsen zou, waarin hij minder licht en minder leiding hebben zou dan het sterfelik dier.2)
Verstand en Open- Ook Van Effen laat het verstand uitmaken baring bij V. E. of iets Openbaring is. „De reden moét de weg banen tot het omhelzen van de heerlijke openbaring als Goddelijk. De reden alleen kan ons leeren, dat. .. de Heilige Schrift wezentlijk uit God, die oneindige bron van waarheid is tot ons nedergedaald".8) Ook bij hem die: kffltV^ vteriióiiding tussen „Reden" en de Schrift. De „Reden" alleen kan uit de bewoordingen in „de Heilige bladeren" de ware zin voor den dag" brengen. De Heilige Schrift is „de dierbaarste schatkamer van de nutste denkbeelden". De „Reden" handelt met deze nieuwe denkbeelden op dezelfde wijze als met de denkbeelden, „die het natuurlijk ligt aan haare aandacht verschaft", vergelijkt, „ketent 't zamen" enz. In de Godgeleerdheid komt men geen stap verder zonder de Logica.'1) Het verstand treedt bij textinterpretatie bemiddelend op. Wanneer b.v. de Goddelike Openbaring zegt dat men, uit een beginsel van nederigheid, „zijn naasten hooger moet agten als zig zelve", dan moet „die generale uitdrukking, door 't natuurlijk oordeel, eenigzins gematigt, en tot haar waar oogmerk bepaald worden".5) Maar, ook bij Van Effen het besef dat, wat onze klare kennis weerspreek^, geen zaak van geloof kan zijn. Onmogelik is „dat de Opperste Wijsheid en redelijkheid ons kan verpligten iets te gelooven, 't geen onmooglijk kan gelooft worden".6) In zake wat al of niet geloofd moet worden, erkent hij „het redelijke dat ons ingeschape is, voor een wettig scheidsman".7) Maar de harmonie zal niet worden verstoord. „God is zowel de bronader van het licht der Reeden als van het licht der Openbaring".8)
Er moet dus volkomen overeenstemming zijn tussen die twee. „De gewijde bladeren zijn het. .. met de NatuurlMïe reden volkomen eens"9) klinkt het geruststellend. Gesteld dat wij door het eerste als „ontwijfelbare waarheid" zouden aannemen, wat dóór het twede als „vals en ongegrond" weer verworpen zou moeten worden... „Dusdanige behandeling zo strijdig teffens
1) Essay IV, 18 § 5. 2) Ibid. 3) V. 35. 4) Ibid. 5) V. 179. 6) V. 91. 7) Ibid. 8) V. 246. 9) V. 260.



98
met de oneindige wijsheid, en de onbepaalde goedheid,, van onzen Opperheer, zou 't verstandig schepsel noodwendig in een ondoorgrondbare jammerpoel van eeuwige twijfeling dompelen, vermids wij gedwongen onze reeden te mistrouwen, dezelve met de minste gerustheid niet zouden kunnen aanwenden, om den zin der Goddelijke Orakelen, na te gaan en de zeiven aldus, zowel als onze reeden zelfs, voor ons geheel en al vrugteloos zouden worden".1)
Verstand en Hoogst belangrijk is verder, hoe Locke de verGeloof bij houding van Verstand en Geloof definiëert. Het Locke. aannemen-als-waar van de Openbaring heet geloof. Verstand en geloof zijn geen tegenstelling. Voorzover het spraakgebruik er een tegenstelling tussen gemaakt heeft, is geloof te definiëren als i „a firm assent of the mind",2) een bijval van de geest, gebaseerd op vaste grondslag. Volgens Locke sluit het verstand als? het Ware geloof in zich.
Verstandelikheid is bij het geloof als voorwaarde te stellen. Wie gelooft zonder grond daarvoor te hebben, mag op zijn eigen inbeeldingen verhefd zijn, maar hij vorst noch naar de waarheid, noch toont hij de hem passende gehoorzaamheid jegens zijn Schepper, naar wiens wil hij het hem ter vermijding van misgrepen en dwalingen verleende verstand, gebruiken zou. Stoot zo iemand toevallig op waarheden, dan is dit nochtans geen verontschuldiging voor zijn gedrag. Daarentegen zal hem, die naar krachten zijn, door God hem verleend, licht gebruikt om de waarheid te ontdekken, zijn loon geworden, ook wanneer hij de waarheid missen zou!
De goddelike Openbaring is voorwerp van geloof. Aangezien het hoe niet altijd even begrijpelik is (de mens mene niet, in zelf-overschatting, dat de wijze - waarop hem steeds duidelik zou zijn)3) handhaaft Locke, in de grens-bepaling van geloof en verstand, de beroemd geworden onderscheiding van dingen die „according to", „contrary to" en „above reason" zijn. According
\ to reason is b.v. dat er maar één God is. Contrary to reason : 1 dat er meerdere goden zijn. Above reason: dat een deel der \ engelen zich tegen God verzette en daardoor zijn eerste gelukstoestand inboette; dat de doden tot nieuw leven zullen opstaan. Deze en dergelijke dingen zijn, daar ze buiten de gezichtskring van het verstand liggen, voorzover ze zijn geopenbaard, enkel geloofszaak en het verstand heeft direkt niets met ze te maken. Door Locke's „vondst" is niet alleen verstand en geloof, verstand en Openbaring één, maar al wat mysterie is, niet met het verstand in strijd. De klove, door Bayle hier gemaakt en die zovelen tot verwejrping van het geloof bracht, schijnt overbrugd. Verstand en Geloof bij V. E. Bij Van Effen zien wij dezelfde eenheid van verstand en geloof. Geloven definiëert hij als „op
1) V. 246. 2) Essay, IV, 18, § 24. 3> Ibid. IV, 10, § 19.



99
een redelijke wijze van iets overtuigt zijn".1) Ook hij handhaaft een aaTualinysieries in de Geopenbaarde religie, al geeft hij van deze houding geen theoretiese grondslag, die geen andere zou zijn dan die van Locke. Maar daarnsasfrzien wrjjÉls uitvloeisel van zij» standpunt, enige positieve eisen, aan de Geopenbaarde godsdiensten gesteld. De godsdienstige overtuiging heeft alleen waarde, wanneer men zich die zelf verworven heeft. „Iemand die uit een andere beweegreden dan een nijver en oneenaljdig onderzoek zekere leerstukken aankleeft, is alleen niet prijswaardiger alsof hij op dezelfde wijze dwalingen aankleeft hij is zelfs niet gelukkiger. De Waerheid hoort hem niet toe; tusSehen hem en de Waarheid is geen de minste band van vereeniging". Hij kleeft alleen woorden aan, die voor anderen, die in de betekenis zijn doorgedrongen, zin hebben.8) Zozeer is hij van deze waarheid en van de noodzakelikheid van eigen onderzoek overtuigd, dat hij beweert „dat men nooit wezemïijk kan geloven, waaraan men nooit getwijfeld heeft".8) Van de Katholieken, die zich nooit rekenschap hebben gegeven waardoor te bewijzen is dat er een Opperwezen bestaat en dat de Bijbel Goddelik is, geldt „dat ze blotelijk gelooven om dat 2e gelooven" hetgeen wil zeggen dat ze „wezentlijk niet geloven".4)
Dezelfde felle strijd als Locke voert hij tegen „dweperijen" op godsdienstig gebied. De mindere man kan — daarvan is hij met zijn leermeester overtuigd — niet redeneren. Men moet verbaasd staan „hoe geneigt vele menschen zijn met hunne imaginatie, niet met hun verstand te redeneren".5) Vooral de „bijwooners van bijzondere conventiculen" betonen zich „liefhebbers van alle dweeperijen en vreemde fratzen".6) Wat hebben „kwalijk begreepe plaatsen der heilige schriften . . . uitgewerkt Op de verhitte; verbeeldingskracht van liefhebbers der innige godsdienst".7) Zo maakt men „het ontzachelijk woord van God tot een speelpop van een verhitte en 't gebied der reden ontsnapte imaginatie".8) In 't algemeen kan gezegd worden dat men „de buitensporigste harssenschimmen... aan het Heilige heeft weten vast te maken". Behalve gruwelik is deze manier van doen ook gevaarlik. Met stelt „onzen geheelen redelijkèn Godsdienst, en deszelfs bronader de Goddelijke Openbaring aan de bespotting van godloozen en vrijgeesten" bloot.
Volgens het verstand, voor het verstand begrijpetik, moet het geloof zijn. „Harssenschimmen ' tegen het verstand, maken het geloof bespottelik. En dan zijn er nog — zowel voor Van Effen als Locke — een aantal leerstukken die boven het verstand zijn. Maar daar spreekt men, om het onbegrijpelike, en om de aanstoot die anderen er aan nemen, zo weinig mogelik van.
7)V. 228358) V^ÏÏ0' 3> V' 32°" 4> V- ^ 5) V" 356) V" ^



100
Het wonder Voor één onderdeel van de Christelike religie, bij Locke. waarover veel te doen zal zijn, moeten wij in dit verband nog even aandacht vragen: het wonder. Indien door goede getuigenissen gestaafd — rekent Locke dit tot de groep van dingen „according to reason".1) Het wonder, hoewel in strijd met de gemene ervaring eh met de gewone loop der dingen, moeten wij als bovennatuurlike gebeurtenis, beantwoordend aan het doel van degene, die de macht heeft de loop der Natuur te veranderen, op voldoende getuigenissen als waar aannemen.
Het wonder Ook Van Effen aanvaardt het wonder. Eigenlik bij V. E. is "het volgens het verstand. Hij definiëert het als „een bijzondere bestiering ... 't geen Ood veroorzaakt, buiten of tegen de eens ingevoerde wetten der beweging"; wanneer het b.v. God goeddunkt „het zwaardere naar boven te doen stijgen of 't vuur zijn verslindende kracht te benemen".2) Hoewel vaststaat dat er nu geen eigenlike „mirakelen" meer schijnen te gebeuren, zullen eenmaal, wanneer de voorspelling in vervulling zal gaan, dat de volheid der heidenen zal ingaan en gans Israël zalig worden, talrijke wonderwerken, naast het woord, die bekering tot stand brengen, zoals ook eenmaal het Christendom verbreid werd met behulp van wonderen.3) Het oordeel der Apostelen bewees zich daardoor „onfijlbaar", doordat zij „op allerhande wijzen, en zelfs door menigvuldige handtasiel$tae wonderwerken bewezen hadden, en dagelijks nog bewezen, dat hunne tong en pen door den geest Gods werden bestiert".4) Hij neemt de wonderwerken in de Bijbel „op voldoenende getuigenissen van hun uitwerkers aan".5)
In kennisleer en in filosofie van de godsdienst, is Van Effen een trouw aanhanger van de denkbeelden van Locke. Verhouding van Het is hier misschien de plaats qm nog in Kerk en Staat ander opzicht de invloed van Locke op Van bij Locke. Effen te schetsen, n.1. inzake verdraagzaamheid. Het inzicht van Bayle, dat dwang geen invloed op het geloof kan hebben, waaruit verdraagzaamheid als vanzelfsprekend is af te leiden, was Hier in Nederland meer gemeengoed geworden dan in Engeland. Bayle zonderde er alleen de Katholieken van uit, omdat die z.i. van nature vervolgziek waren. In zijn brieven over Tolerantie heeft Locke zich over de verhouding van Kerk en Staat uitgelaten. De Staat is daar, om te zorgen voor de burgerlike belangen, de Kerk voor de geestelike. Het is een geweldige ketterij, vooral — naar hij verklaart — voor Engeland, als hij verkondigt: „that the care of souls does not belong to the magistrate" ! De motivering is simpel en eenvoudig: wat hier
1) Essay IV, 17, § 13. 2) \.}ft%. 3) V. 189. 4) V. 24. 5) V. 61.



101
orthodox is, is elders ketterij, en omgekeerd. Zeggen sommigen dat hun kerk „the true church" is, en hun instellingen de goddelike en juiste, „let. them shew me the edict, by which Christ has imposed that law upon his church".
Twee groepen van onderdanen zijn van de „toleration" uitgesloten : de leden van een kerk, die zodanig is gekonstitueerd „that all those, who enter into it, do thereby, ipso facto, deliver themselves up to the protection and service of another prince" — de Jezuïeten dus — en de andere groep i „those, who deny the being of a God. Promises, covenants, and oaths, which are the bonds of human society, can have no hold upon an atheist. The taking away of God, though but even in thought, dissolves all".1)
Verhouding van kerk Een volledige onafhankelikheid tussen . en Staat bij V. E. kerk en staat wil Van Effen niet. De . beginselen van godsdienst en staatkunde zijn z. i. dezelfde. De \ gevolgtrekking ligt voor de hand: „dat staten niet alleen met ' den bijbel in de hand kunnen maar ook moeten geregeert / worden".2) De Overheid, van Godswege aangesteld, heeft tot / taak over de veiligheid van de staat te waken. „Een stale wet behoorde te zijn de staatkunde uit de kerk te weren" — zoals dit in de Republiek al geschiedde. Orde en rust moet er zijn. Vandaar dat een „rechtvaardige staatkunde" verplicht is „zulke niet te verdragen, die door hunne gevoelens buiten staat worden gesteld van als gehoorzame en trouwe onderdanen aangezien te kunnen worden". Dit is allereerst van toepassing op de „verfoeyelijke Jesuïten"; die moeten „voor eeuwig gebannen blijven" uit de staat, en wel om hun „verderfelijke leer wegens het Pausselijke oppergebied over Koningen en Gemeenebesten". De Katholieken, hoewel vervolgziek en geneigd „de oppermagt... te onderkruipen", wenst hij in de burgerlike vrijheden te doen blijven delen. Het is evenwel volstrekt noodzakelik „hen zelfs van de laagste trap der staatsampten te weren, en | hen alle publique godsdienstoefening voor eeuwig te beletten", i Hij vindt het vanzelfsprekend in orde dat „de geheeie algemeene i en bijzondere Regering in handen der Protestanten is, zo wel als | de schatkist, de Legers en de Vlooten". Hij kan en wil niet tornen aan de vrijheid, die elk individu toekomt, „de vrijheid van aan te kleven en te omhelzen die leerstukken en opiniën, die een nauwkeurig onderzoek aan de aandagt als waarheden voor ogen stelt". Hij is tè overtuigd van de waarheid van Bayle's stelling: „dat de dwang niets op de reden vermag". Zelfs voor „Godlochenaars" wil hij geen uitzondering op de algemene verdraagzaamheid maken. Maar als de „ongodist",
1) A letter concerning toleration. Works, T, II, p. 270, 271. 2) V. 82.
i



102
die de band der maatschappij: de godsdienst, door het „verkondigen en verbreiden" van zijn „verderfelijke gevoelens" ontbindt, dan zal hij als „ ondermij ner der stevigste gronden van de burgerlijke vereeniging en maatschappij" onschadelik moeten worden gemaakt.1) Van Effen is hier veel feller dan Locke. Dit is te verklaren uit het toenemen van het „Ongeloof" sedert Locke, waarover wij het in een volgend Hoofdstuk zullen hebben.
1) V. 260.



VflN EFFEN EN DE LATERE DEÏSTEN.
INHOUD: Betekenis van de naam Deïst. — Kritiek op de Openbaring. — Tourna? s »Christianity not mysterious*. — Van Effen en Toland. — Collins' »Discourse of freethinking*. — Van Effen en Collins. — Tindal's »Christianity as old as the Creation*. — Het Deïsme een gevaar. — De orthodoxie bedreigd; Reimarus. — Het modernisme; Lessing.
Tussen Locke's filosofiese werkzaamheid en het tijdstip waarop Van Effen zijn „Hollandsche Spectator'' schrijft, ligt de bloeitijd van het Engelse Deïsme. Dit richt zich tegen de overheersende positie van de High-Church, maar dan ook weldra, tegen alle geestelikheid, verdacht van machtswaan, tirannie en eigenbaat. „Wanneer een goed Christen toevallig eens beter redeneert dan men gewoonlijk doet, zo beschuldigen de geesteIiken hem dadelik van Atheïsme, Deïsme, Arianisme of Socianisme" zegt Collins.1) Publiceert een leek zijn mening in geloofszaken, dan roept de geestelikheid van de kansel „dat de Engelse dweper, die de ouderlingen opzet, het grootste- monster op aarde is". De geestelikheid waakt met pijnlike bezorgdheid voor de haar alleen toekomende autoriteit in zaken betreffende de godsdienst. Bij de burgerij is een sterk gevoel van zelfstandigheid aanwezig. Ze heeft in het politieke, tot heil van de Staat, zelfstandig gedacht en behoort dit nu — het analogon is van Collins — öök in het godsdienstige te doen, evenzeer tot nut van de samenleving. De „blessed Revolution" had de Engelsen altans van de geloofsvervolging verlost. Maar men gaat verder!
De achttiende-eeuwer geeft zich rekenschap van de „numeröus massacres, desolations and murders for Religion", waarvan de 17e Eeuw vol was.2) Voorzichtiglik wijst men vooral op Frankrijk, omdat het niet geraden scheen die in een eigen land, in bloedige overheersing door Anglicanisme, Presbyterianisme, Pu-
\) Collins: A Discourse of Freethinking, Londen 1713. [anoniem] 149 p. in 16—p. 68. Exempl. Kon. Bibl. 2) Tindal: ChristianUy as old as the creation. Londen 1730. [anoniem] 2e dr. 1731, 394 p. in 16—p. 124. Exempl. Univ. Bibl. Leiden.



104
ritanisme en Katholicisme aangericht, aan te roeren! Kritiek op al die dingen betekent: vrijdenkerij. Er doen zich — los van alle kerkgeloof — een aantal inzichten algemeen gelden : „Kan God dat alles gewild hebben?" „Ceremonieel raakt niet de godsdienst zelf." „Een goed denkbeeld van God te hebben, is de grondslag van alle godsdienst". Men moet God geen kwaliteiten toekennen „die een wijs en deugdzaam man zig schamen zou, in zig zelve te ontdekken", zoals Van Effen het uitdrukt.1) „Gods Openbaring moet voor iedereen begrijpelik zijn, aangezien het heil van ieder mens van het begrijpen afhangt", aldus Toland.2) De schuld van het onbegrijpelike wordt geweten aan de geesteliken, die er altijd op uit zijn gewéést om, in samenwerking met de vorst, te heersen ! Deze en dergelijke .denkbeelden openen de weg voor de „Natural religion",^ die de mensen van de „endless quarrels and fatal divisions"3) der vroegere geslachten verlost. Daarin heerst „the Light of Reason", identiek met „the Light of Nature", „de schoonste gave van God aan de mensen". Men is zich bewust te zijn in „the reasoning age"4) en „the reason" mag zich niet laten misleiden! En wij bevinden ons met Locke, Toland, Collins en Tindal niet onder de Theologen, de mannen van 't vak, maar onder ontyvikkelde leken; de uitloper van het Deïsme: Chubb, preelfcjf zelfs een eerzaam handwerkers-christendom.
Betekenis van Wij hebben deze denkers, waaronder ook de naam Deïst. Van Effen, Deïsten genoemd. Allereerst zullen we ons goed rekenschap moeten geven, wat de Deïsten in dit later stadium beogen. „Der Deïsmus will" — zegt Falckenberg5) — „die Religion von der Kirchenlehre und dem blinden Geschichtsglauben loslösen und aus der natürlichen Erkenntnis ableiten". Voorzover ze. zich, zoals Toland doet, op „the Light of Nature" beroepen, kan men ze Naturalisten noemen ; voorzover ze in „the Reason" de toetssteen zien, zoals Collins, Rationalisten. Erg belangrijk is deze onderscheiding niet ; de meeste Deïsten beroepen zich afwisselend op beide. Met de theologiese opvatting van Deïst, n.1. iemand die een mechaniese wereldbeschouwing aanhangt, tegenover een Theïst, zullen wij ons niet bezig houden. De Deïsten denken over de verhouding van God en wereld — zoals uit hun opvattingen over het wonder blijkt — verschillend. De mechaniese wereldbeschouwing is groeiende; de theologiese onderscheiding maakt men pas aan het eind van de 18e Eeuw.
Kritiek op de Binnen het raam van het Deïsme is allerlei positie Openbaring, mogelik. Het Deïsme begint met het aannemen
1) V. 41. 2) ^toland: Christianity not mysterious. Londen 1696. 2e dr. 1696. 174 p. in 16. — p. 79. Exempl. Bibl. Ver. Doopsgez. gem. A'dam. 3) Tinddl a. w. p. 335. 4) Ibid p. 165. 5) a. w. p. 172.



105
van een „natuurlike" godsdienst. In den regel staat deze vijandig tegenover de Geopenbaarde, zoals bij Herbert van Cherbury of neutraal, zoals bjL'Pufendorff; of men verenigt ze, zoals Locke. Eén karaktertrek hebben alle aanhangers van de „natuurlike" godsdienst gemeen i ze vinden dat de Geopenbaarde Religies een teveel bevatten. En aangezien het rationalisme geen besef heeft van historiese wording, maar alles aan logiese, bewuste processen toeschrijft, zegt het dat dit teveel er opzettelik is ingebracht. Herbert van Cherbury, Locke, ook Van Effen zoals we zagen, zien de geloofsleer overladen met menselike uitvindsels, die er door priesterbedrog en vorstenheerschappii - Wkt ingebracht.
Over dat „teveel", die depravatie, in de Geopenbaarde Religies, gaat de strijd in eerste instantie. Achterdeze Geopenbaarde wordt als spiegel, om ze er krities in te bekijken, de „natuurlike" religie gehouden, n.1. wat men zich als inhoud van die „natuurlike" religie bij elkaar denkt. Zolang de aanhangers van de Geopenbaarde religie — in navolging van Locke — eenheid van geloof en weten, eenheid van Geopenbaarde en „natuurlike" religie aannamen, zolang moest de Geopenbaarde aan het kortste eind trekken. Eerst de 19e Eeuw redt, door verwerping van de „natuurlike", de Geopenbaarde godsdienst uit de omhelzing die verstikkend moest zijn.
Het krities standpunt ten opzichte van de Openbaring was daardoor gegeven, doordien algemeen werd aangenomen, dat het verstand zal uitmaken, wat van de inhoud der Openbaring object van geloof is. Hoe meer de mens zijn geloof wilde begrijpen — wat hetzelfde zeggen wil als : gebied van het geloof inperken — des te minder aannemelik schenen de overgeleverde •christelike religies. Deze hebben n.1. alle een aantal leerstukken die, zoals Locke dat formuleerde: boven het verstand, d.i. mysteries zijn. Die hadden al lang aanstoot gegeven. Een rationalist als Abélard er een was, wilde geen mysteries in de Bijbel aannemen ; waarom zou God mysteries ... openbaren P1) In de twede helft van de middeleeuwen waren de aanhangers van een verstandsgodsdienst, die in de geopenbaarde godsdiensten slechts vertroebelingen en vervalsingen van de verstandsreligie zagen, lang niet zeldzaam.2) De Engelse Deïsten na Locke, dieper doordrongen dan ooit, dat niets boven het verstand kan zijn, moesten met de mysteries op een of andere wijze in 't reine komen. Wil men ze geheel of gedeeltelik behouden, dan zal men ze op een of andere manier voor het verstand aannemelik moeten maken. "Dit doen rationalistiese vrijdenkers als Toland en Collins. Dat de daaromtrent gangbare opvattingen der bestaande religies
» A. Messer: Qeschichte der Phitosophie im Altertum und Mittelalter, 4e Aufl., p. 119. 2) Messer, a. w. p. 121.



106
hierbij in het gedrang komen, is duidelik. Het geval wordtnog hacheliker, als men, zoals Tindal en Chubb, verder gaat, de „natuurlike" godsdienst als de belangrijkste beschouwt, de inhoud van de Geopenbaarde niet slechts aan zijn inhoud toetst, maar daarenboven al wat de Geopenbaarde bevat dat niet begrijpelik is, ja zelfs wat deze meer bevat, als een teveel verwerpt. Die dit doen zijn „franc-Deïstes".
Hoezeer de mysteries de zich op de Openbaring beroepende godsdiensten in diskrediet brengen, zien wij aan John Toland (1670—1722) met zijn „Christianity not mysterious". Hij is de eerste die zich in godsdienstzaken geheel losmaakt van kerkleer en traditie.1) Hij zou de waarheid van de Christelike religie in een boek van drie delen verdedigen tegen alle Atheïsten en andere vijanden. Vooral de mysteries wil hij verstandelik uitleggen en daardoor allerlei, tegenspraak ter zijde stellen, want „it is visible to every one that they are the contradictions and mysteries, unjustly charg'd upon -Religion, which occasion so many to become Deists and Atheists".2) Deist, verdediger van de natuurlike godsdienst, is hij nieti Wel van de „Reason" in geloofszaken; „all faith now in the world is entirely built upon ratiocination" (redenering)3) Maar toen hij in 1696 het eerste deel van zijn boek gepubliceerd had, werden zijn verdere pogingen tot geloofshervorming verijdeld. Zijn boek werd door het Ierse Parlement veroordeeld publiekelik te worden verbrand, en de auteur onttrok zich door de vlucht aan vervolging.
Dit eerste deel had tot doel te bewijzen : dat de criteria van de religie zijn : helderheid en verstandelikheid, en dat alleen die religie een christelike is, waarin deze criteria worden aangetroffen.
Hij is een sterke geest, en aan hem kunnen wij zien wat er in de tijd omgaat! Hij is de verkondiger van, en strijder voor nieuwe Waarheid, alle „Churchmen" ten spijt. Wij zien ook de invloed van Locke's kennisleer, die de machtige hefboom is om zijn doel te bereiken. De inleidende hoofdstukken over Reason, Means of Information, Ground of Perswasion — het is alles Locke. Maar dan komt het grote verschil: in het Evangelie is niet alleen niets tegen, maar ook niets boven het verstand. In dat voor de godsdienst allerbelangrijkste punt, wijkt hij van Locke af en komt hij scherp tegenover de bestaande kerkelike sekten te staan. Hij spaart ze niet, gelijk zij ook hem met vervolging en verguizing betaalden.
Ook als hij in het eerste hoofdstuk „the state of the question?' uiteenzet, zien wij de „tijdgeest" en weerspiegelt zich in hem de geloofsstrijd van zijn Eeuw. „Er is niets waarover de mensen
1) Ziet: Lechler, Geschichte des Englischen Deïsntus. p. 291 ff. 2) Chr. n. m. p. 173. 3) Ibid, p. 127.



107
groter drukte maken, speciaal in onze tijd, dan wat zij, naar zij algemeen instemmen, het minst van alles begrijpen." Het is een brandende kwestie! „It may be easily concluded" wat hij op het oog heeft: de mysteries van de Christelike godsdienst. De theologen, die hun onwetendheid erkennen, stellen ons nochtans de eis : „dat wij moeten aanbidden wat wij niet kunnen begrijpen"; en zulks met te veel aanmatiging en vuur, zelfs al zou menfcwr-; als onfeilbare uitleggers willen beschouwen. Onderling zijn ze het oneens. Als men orthodox is voor de een, is men ketter voor de ander. Sommige van hen willen de mysteries verklaard zien in de zin van de Oude Vaders — zelve onbegrijpeliker dan de Schjift! Andere in de zin van zekere Doctors, die door de kerk rechtzinnig zijn verklaard. Maar wij hebben nooit gehoord van een Privilege, hun door de Hemel verleend! Andere geven de beslissende stem aan een concilie, weer andere aan één mandie het hoofd van de kerk is. Wij lezen in de Bijbel nergens van dusdanige, door Jezus aangewezen gedelegeerde rechters! Zij komen de zaak het naast, die zeggen dat wij ons moeten houden aan wat de Schrift in deze zaken leert. Niets is, goed begrepen, méér waar. Evenwel, zij laten haar overeenkomstig een of andere onechte filosofie, of kerkformulier spreken. Sommigen willen zich houden aan de letterlike betekenis, weinig rekening houdende met het verstand, dat omtrent het geopenbaarde deel van de godsdienst — volgens hen — niet moet worden aangewend. Anderen zeggen, dat wij het verstand als instrument, maar niet als regel van ons geloof moeten gebruiken. Beiden, van verschillend standpunt redenerend, komen tot dezelfde conclusie i dat verschillende leerstukken van het Nieuwe Testament niet verder aan het onderzoek van het verstand onderhevig zijn, dan om aan te tonen dat ze goddelike openbaring zijn. Toland, van zijn kant, is van mening, dat het verstand de enige grondslag van alle zekerheid is, en dat niets van het geopenbaarde, noch wat Wijze, noch wat Bestaan betreft, méér van verstandeiik onderzoek uitgesloten is, dan de gewone natuurverschijnselen. En dan wil hij staande houden: dat er niets in het Evangelie is tegen het verstand, noch er boven; en dat geen christelik leerstuk eigenlik een mysterie kan genoemd worden.1) Vervolgens houdt hij zijn betoog. Zijn standpunt is: „since probability is not kWowledge, I banish all Hypotheses from my Bhilosophy". Al wat niet innerlike, of van buiten komende of gedemonstreerde kennis is, is „revelation", d.i. mededeeling, door mens of God. En zo is ook de Schrift, hoewel dit ongetwijfeld Gods woord is — dat staat zoo vanzelfsprekend vast, dat daarover geen woord valt — mean. of Information en geen ground of perstfasion. Wij geloven een mens, omdat zijn woorden de
1) Ib!d, p. 1-6.



108
indruk maken van juist te zijn. Wij geloven Gods woord om de helderheid van de dingen die er in staan.1) Alle zaken, door God of mens „geopenbaard", moeten gelijkelik begrijpelik en mogelik zijn. Men kan niet, godslasterlik, aan God toeschrijven onbegrijpelike dingen te openbaren2). Al de leerstukken en voorschriften van het Nieuwe Testament moeten bijgevolg overeenstemmen met het natuurlik verstand3). Zouden wij — wat kerkelike secten van ons eisen — „revealed nonsens"*) moeten geloven ? Heeft God ons „mysteries" geopenbaard, d.w.z. dingen waarvan wij geen „Idee" kunnen hebben, dan heeft hij ons niets geopenbaard. Mysterie moet zijn iets, op zichzelf niet onbegrijpelik. Waar het Nieuwe Testament van Mysterie spreekt, openbaart het tevens de betekenis ervan. Vindt men moeilikheden, dan gaat men niet — op welke grond ook — geloven, .maar dan schort men het oordeel op.5) Een vingerwijzing hoe de moeilikheden op te lossen, geeft de Schrift zelf, waar ze de mens b.v. een worm, Christus een rots noemt.6) Men dient daar, en waar dit verder nodig is, de Bijbel — die men als een gewoon boek lezen moet7) — overdrachtelik op te vatten. Het „subject of faith" moet aan allen begrijpelik zijn, aangezien het geloof-er-aan bevolen is op straffe van niet minde" dan verdoeming.8)
De tegenstanders van een verstandelike uitlegging van de Schrift nemen, om te laten zien dat dit streven dwaas is, hun toevlucht tot' het wonder. Maar het wonder — waar dit in het N. T. gebruikt wordt ter verbreiding van het geloof — is iets, op zich zelf begrijpelik en mogelik. Het is „some action exceeding all humane power, and which the laws of nature cannot perform by their ordinary operations".9) Het plotselinge herstel van een lichaam, waar de natuur langer tijd nodig zou hebben gehad, is niets onbegrijpeliks. „Contradictories" is een hoofd dat spreekt, enige dagen nadat het van de romp gescheiden is. De Katholieke wonderen kenmerkt hij als bedrog. Toverij, hekserij, geestbezwering e.d. maken inbreuk op de Goddelike Voorziening.
De waarheid van de Schrift ziet hij in haar helderheid. Waar deze in de christelike godsdienst ontbreekt, hebben we rekening te houden met mysteries, opzettelik door priesters er in gebracht om eigen onmisbaarheid te bewerken; met het indringen van geleerde bespiegelingen ; met het ontzien van joodse en heidense gebruiken; met zelfzuchtige bedoelingen van vorsten e. d. De christelike godsdienst is alleen te redden, wanneer men hem van die toevoegsels ontdoet.
Op zijn verdediging van het Christendom, en op, verstandelike
1) Ibid. p. 33. 2) Ibid. p. 42. 3) Ibid. p. 46. 4) Ibid. p. 49. 5) Ibid. p. 36. 6) Ibid. p. 49. 7) Ibid. p. 35. 8) Ibid. p. 135. 9) ibid. p. 144.



109
uitlegging van de christelike mysterieën — in het ontworpen 2e en 3e boek — bleek de overheid niet gesteld. Zijn christendom is niet dat der bestaande sekten. Deze vinden dat hun christendom reeds voldoende gereinigd is.
In zijn voorreden had hij zich gewend tot het publiek, maar de „Churchmen" bleken machtiger en noopten.hem tot de vlucht! „And such is the deplorable condition of our Age — had hij daar opgemerkt — that a man dares not openly and directly own what he thinks of divine matters, tho it be never so true and beneficial, if it but very slightly differs from what is reciev'd by any Party, or that is establish'd by law".1) Wat in Physica en andere takken van wetenschap wordt aangemoedigd, is verboden wanneer het de godsdienst betreft — en dit tengevolge van eerzucht, goddeloosheid en naijver.2)
Van Effen en Hoe komt het dat Van Effen niet de vriend is Toland. van „Tolanden en Collirifen" en dergelijke „kwanten"?3) Voor de strijd tegen de overheersende machtspositie van de „High Church" kon hij toch voelen! De gedragingen van de Hoogkerkelike geesteliken had hij van nabij gadegeslagen. Hun achtbaarheid zit in hun tabbaard — verklaart hij.4) Hij is ook niet de fanatieke aanhanger van een of andere kerkelike sekte. Hij is de Agathophilus in Vertoog 253: „in 't stuk van de godsdienst is hij voor de verdraegzaamheid en voor de rechtzinnigheid even geporteerd, doch bepaalt de laatste zo naauw niet als veelen te roekeloos doen, daar door scheuringen veroorzaakende die namaals niet te heelen zijn, en waar uit de Protestanten afbreuk op afbreuk te vreezen hebben". De geschillen tussen ons „en onze broeders de Remonstranten" betreffen duistere punten, die „geenzins voor gewichtig" zijn te houden.5) Met de Luthersen is zo weinig verschil, dat men best weer tot hereniging zou kunnen komen.6) Zijn hart gaat uit naar hereniging, in welke richting ook Leibnitz werkzaam was. Niet een enghartig geloofsverschil doet hem vijandig staan tegenover Toland, maar het feit dat Toland raakt aan wat hij als de grondslagen van het geloof beschouwt, dat hij de mysteries verwerpt. Die kan Van Effen niet missen. „De opstanding der Doden" en „de verrijzenis van den Heiland zelve" zijn „de grondslag waar op het gansch gebouw van ons geloof onbeweeglijk rust".7) En zo zijn er natuurlik meer mysteries, die onaantastbaar moeten worden geacht. Voor hem is Locke's waarschuwing zo door en dóór waar: „het zo nauw bepaalde menselik verstand verstoute zich niet te menen, dat het alles begrijpen kan"! Vandaar zijn streven om de winnende invloed van het natuurkundig denken in godsdienstzaken tegen te gaan. Hij bemiddelt. Hij slaat een brug tussen de „Philosooph" (d.i. natuurkundige) en
1) Ibid. Pref. p. IV. 2) Ibid. Pref. p. V. 3) V. 240. 4) V. 51. 5) V.246 6) V. 296. 7) V. 247.



110
de Theoloog, van wie de eerste beweert: „dat het niet mogelik is iets te geloven, zonder hetzelve te bejgrijpen" en de twede van wel. De „Philosooph" heeft gelijk! Geeft van Effen daarmee de mysterieën en de profetieën prijs ? Volstrekt niet, want in de zin waarin de Theoloog dat begrijpen gebruikt, betekent het: „bevatten dat een zaak is", terwijl de „Philosooph" dat begrijpen gebruikt in de zin van: „bevatten hoe een zaak is". De „Philosooph" moet omtrent het „hoe" altijd onderlicht zijn, alvorens te geloven. Maar in theologiese zaken heeft de onkunde van de rede „omtrent de wijze van bestaan de minste invloed niet op hare grondige kennis omtrent het bestaan zelf". Hier komt de verklaring van Locke te hulp, waarom wij zo weinig weten. De niet op te sporen voorstellingen zijn vaak oorzaak van ons gebrekkig kennen. De mens moet „nopens 't onbegrepene zijn oordeel opschorten en zig wagten voor d'onbezonnenheid van iets aan te nemen of te verwerpen, zo lang als hij daar omtrent zig met nieuwe denkbeelden niet verrijkt ziet In H zelfde geval bevind zig duizendmaal het nauwbepaald menschelijk verstand, in Philosophie, in Godsgeleerdheid, in allerlei wetenschappen en zelfs in de dagelijksche behandeling van de gemeenzaamste voorwerpen, 't BBjft derhalven onwedersprekelijk ... dat het zeer mogelijk is te geloven dat een zaak is, zonder te begrijpen hoe ze is".1)
Wij bespeuren zelfs een neiging bij hem het mensdom terug te houden al te ver naar links te gaan ! Toverij, spoken vindt een verlicht Christen oudewijven-praat. Ook hem is nooit iets van die aard overkomen. Maar „indien twee a drie deugdzame en rechtschapene Philosophen hem betuigden, dat ze t'effens, gedurende geruimen tijt, met behoorlijk onderzoek, iets buitennatuurlijks bespeurt hadden", zijn „redelijkheid" zou hem verplichten er aan te geloven, al zou hij dat boven- of buitennatuurlike verder niet kunnen verklaren. Tegenover de „Mirakelen" van het Pausdom trekt hij de grens: „de nieuwe willen bij een zeker verlicht volk niet al te wel glijen". Over het wonder denkt hij supranaturalisties, evenals Locke en Toland. Ter verbreiding van het geloof acht hij ze ook in de toekomst mogelik.2) Over de betekenis van het verstand in geloofszaken is hij het
.volkomen met Toland eens. Hij verdedigt, als deze,3) tegenover allerlei bekrompen orthodoxie de stelling: dat in de mens de
(„Reden" niet bedorven kan zijn. Door dit te beweren zou men „een wonderlijke strik voor zig zelve spannen, en zig over 't hoofd halen"/) Zonder de „Reden" zouden wij niets weten! Het vermogen van redeneren kan niet bedorven zijn, hoewel onze „Reden" dikwijls „door de driften des gemoeds word
1) V. 35. 2) V. 61. 3) a. w. p. 57. 4) V. 35.



111
gestoort en met vooroordeelen benevelt is." „Reden" en Openbaring zijn beide voor het kennen der Waarheid noodzakelik. De stelling der vrijdenkers : „De Reden is d'eenigste uitwerkende oorzaak van alle onze kennis, en daar is niets van 't geen wij weten, dat wij door de reden niet weten", is niet alleen niet in tegenspraak, maar zelfs in volkomen harmonie met de orthodox christelike stelling: „De Goddelijke openbaring is een vijliger en uitgestrekter weg tot hijlzame kennis, als de reden" Ongetwijfeld de Reden is de bron van al ons kennen. Maar „de Heilige bladeren zijn de dierbaarste schatkamer van de nutste denkbeelden; de reden kan alleen zig door bespiegeling en overweging den rijkdom toeëigenen, en 't wigtigste voordeel daar uit trekken."1) De Openbaring kan hij, evenals Toland, als „mean of information" beschouwen, hoewel bij hem vooraf vaststaat dat ze „ground of perswasion" is.
Een ander belangrijk punt: hoe staat Van Effen tegenover de door Toland aangenomen depravatie ?2) Toland vond zelfs dat de hervorming de oorspronkelike eenvoud niet had hersteld Het gelukt hem niet een grens te trekken, waar depravatie is en waar niet. Beter slaagt later Tindal, die alles wat van de „natuurlike godsdienst afweek, depravatie vond.
Voor Van Effen lag de grens bij het Protestantisme. Het is een „Religie alleenlijk op onderzoek als op het eenig fondament van alle mogelijke overtuiging rustende".3) En uiterlik? Onze uiterlijke Godsdienst is zo eenvoudig, als ze van onze'wijze Meester is ingesteld, zonder de minste bijvoeging van pracht en zwier." ) Er is geen depravatie meer. Het is een „gesuiverde tot haar eerste oorsprong herbrachte Religie".5) We weten van hem, hd van de Waalse kerk, dat hij, naar eigen verklaring „zijne opiniën niet in de vorm van rechtzinnigheid gegoten had" 6) In veler ogen moet hijzelf een ketter zijn geweest.
Waar hij nog wel depravatie ontdekt ? Die school in het algemeen gehate Katholicisme. Men is fel om dit aan te pakken ! Zo ergens, dan is daar kwestie van depravatie! Het is „overladen met menschelijke vindingen, heidensche bijgelovigheden zugt onder volstrekte contradictiën, welke men niet kan aannemen zonder de reden aan de noodzakelijkheid van eene algemeene twijfeling te verslaven".7) De transsubstantiatie is een walchelik leerstuk. Niemand heeft er ooit wezenlik aan geloofd.8)
Ten slotte: ook bij Van Effen is het besef levendig, dat het „subject of faith" eenvoudig en voor ieder begrijpelik moet zijn aangezien 's mensen heil van dit begrijpen afhangt. „Ik heb altijd van gedachten geweest, dat niet zo zeer een groote schrander-
1) V. 35. 2) Dat ook Van Effen depravatie aannam, hebben wii al vroeeer 8)ZV.n2W'e 3) V' 7°' 4) V' 23> 5) V' ,89' 6) V' la 7> V" «•



112
heid en doordringendheid van oordeel als wel een inwendige edelmoedigheid en grootmoedigheid vereischt worden, om ons den weg te baanen tot de gewigtigste en heilzaamste waarheden die . . . niet boven het bereik van een ordinair begrip kunnen zweven".1)
Collins'„Discourse Het recht om in godsdienstzaken vrij te of freethinking". denken verwerft — in theorie altans — niet Toland, maar Anthony Collins (1676—1729) met zijn „Discourse of freethinking", een boek „occasion'd by the Rise and Qrowth of a Sect, call'd Free-Thinkers". Was Toland een man, volgens bekentenis in zijn Voorreden2) „educated from his Cradle in the grossest superstition and Idolatry" — in het katholicisme dus — en had hij niet de minste reden welke ook der bestaande sekten te sparen en ging hij met onverbiddelike logica iedere sekte te lijf, die aan de openbaring enig mysterie ontleende — wat hij lichtgelovigheid of misleiding noemde — Collins is een kalmer temperament en de vrijheid 's mensen oordeel in alle zaken, dus ook in die van de godsdienst, naar de Evidentie te bepalen, is hem voldoende. Die vrijheid is er niet... voor de leek. Maakt deze een verhandeling openbaar over een text 'van de Schrift, de kranten staan vol over de misdaad.3)
Het denken kan alleen door het denken worden beperkt.4) De prediking van het Evangelie was een opwekking tot vrij denken.5) Door vrij denken alleen is de mens in staat te weten dat er een almachtig God is, die de wèreld regeert.6) De inhoud van Gods woord kan men alleen door vrij denken zich eigen maken. Een vrij denkend man, die vanzelf zijn best doet „in the right" te zijn, doet alles wat God van hem zou kunnen verlangen.7) Vrij denken is, ten opzichte van Göd en mens, plicht — wat hij met voorbeelden illustreert.
In godsdienstzaken is het vormen van een zelfstandig oordeel geboden, omdat — naar hij alweer met een aantaLvoorbeelden aantoont — de geesteliken „not only of different religions and sects, but of the same sect, are infinitely divided in opinion about the nature and attributes of God, and the authority and meaning of scriptures".8) Ook de „Church of England" is innerlik verdeeld. Belang en geloofsijver houdt de mensen kunstmatig in kudden gescheiden. Hij hoopt de „blessed days" te beleven, dat de kemphanen van de „Church of England" evangelie-predikend de wereld intrekken, opdat men hier gerust kan slapen en overdag ongehinderd werken.9) Mensen die zich _ in alle tijden — het meest door verstand en deugd hebben onderscheiden, zijn allen vrijdenkers geweest.10) Hij
1) V. 260. 2) a. w. p. VIII. 3 A.D. o. F. p. 96. 4) Ibid. p. 19. 5) Ibid. p. 35. 6) Ibid. p. 29. 7) Ibid. p. 26. 8) Ibid. p. 81. 9) Ibid. p, 35. 10) Ibid. p. 99.



113
demonstreert dat aan een aantal voorbeelden, van Socrates tot zijn tijdgenoot Tillotson. Een vrijdenker, niet bevangen in sektegeest, heeft meer verstand en is deugdzamer dan een ander. Men moet de mensen geen lust voor bespiegelingen geven, aangezien ze een evenredig deel van de vervulling derpraktiese moraal nalaten; en in het uitoefenen van morele plichten bestaat de rust en vrede in de menselike samenleving.1)
Collins doet in zijn „Discourse" nergens een beroep op de „natuurlike" godsdienst. Uit andere geschriften kennen wij hem als Deïst. Maar ook de „Discourse" beoogt hetzelfde doel als de Deïstiese geschriften: het aanzien van de Geopenbaarde religies een duw te geven. Hij trekt — om zijn pleidooi gemakkeliker te winnen — een parallel tussen vrij denken en vrij zien. Moest men godsdienstige waarheden zien, zeker zouden er mensen zijn die riepen : dit of dat is niet tegen, maar boven „eye-sight", en : dat men op het „carnal eye-sight" niet vertrouwen kan.2) Daarmee verwerpt hij dus al wat above reason is.
Het aanzien van de Anglicaanse kerk zoekt hij te knauwen door allerlei verschil van zienswijze binnen de kerk te p^pliceren. Die kerk is geen eenheid. Haar.dogma's zijn niet onwankelbaar gegrondvest. Geen enkel boek — aldus citeert hij een geestelik schrijver — heeft zo geleden als het N. Testapent; er zijn meer dan 30.000 lezingen van bekend, enz. enz.3)
Zijn pleidooi: vrijheid voor het leken-oordeel, wint hij. Zijn tegenstanders o.a. R. Ibbot en de filoloog Bentley, geven het recht volkomen toe. Maar wat zij sterk in hem gispen, is, dat vrijdenken bij hem schijnt te zijn . .. oppositie-voeren. En in dat opzicht hadden de bestaande sekten alle reden om ongerust te zijn !
Van Effen De oppositie-geest voelt ook Van Effen in Collins. en Collins. Vandaar dat hij niet van hem houdt. Wat de quintessence van diens betoog betreft, daarmee was hij het volkomen eens. Het recht vrij te denken komt de mens onbetwistbaar zeker toe. Het denken kan alleen door het denken worden beperkt. „Want te zeggen je moet onderzoeken, 't is 'teenigste middel om de waarheid te ontdekken, maar je moet wagten om iets anders te vinden dan 't geen ik gevonden heb, dat alleerf de onfeilbare waarheid kan wezen .... is handtastelijk met de
zaak den spot drijven "*) Hij trekt de konklusie die nood-
zakelik moet volgen, als men over de verhouding van verstand en geloof denkt als Locke: „zo het onderzoek, als zijnde van de uiterste nutheid en noodzaaklijkheid, moet toegestaan worden", dan is het „van oogenschijnelijkste gewisheid .... dat de natuurlijke en onmijdelijke gevolgen van het onderzoek, niet
1) Ibid. p. 95. 2) Ibid. p. 13. 3) Ibid. p. 71. 4) V. 260.



114
dan met de ongerijmste onbillijkheid kunnen worden geweert en als strafbaar veroordeelt" rl)
Wij zullen het felle verzettvan Van Effen en de zijnen tegen het vrij-denkende rationalisme en Deïsme nog anders moeten verklaren. Gingen beide in eerste instantie — zoals wij zagen — tegen het teveel dat de Geopenbaarde religie bevat boven de Natuurlike, in twede instantie gaat het tegen de grondslagen zelf van de Geopenbaarde religie. Het Christelik geloof is histories-theologies gegrondvest: op de profetie in het Oude Testament, op het wonder in het Nieuwe. Valt de Bijbel als supranaturalisties getuigenis van Gods wil, dan valt het ganse Christelik geloof. Wie argumenten levert tegen de orthodoxie, „levert argumenten tegen het geloof", zoals Van Effen zegt. En dit geschiedde in het latere Deïsme.
Wiston had de profetieën, zoals ze in het N. T. voorkomen, voor het verstand onaannemelik verklaard en de stelling verkondigd, dat de betreffende plaatsen door de Joden vervalst waren, en hij had een poging gedaan om de text te herstellen. Nu komt Collins. Hij doet Whiston het nutteloze van zijn pogingen inzien, en verklaart dat de profetieën alleen allegories op te vatten zijn.
Het bewijs uit het wonder stoot Thomas Woolston omver, door ook het wonder slechts aan te nemen, indien allegories uitgelegd. De onoverkomelike bedenkingen die rijzen tegen de letterlike uitlegging van de doden-opwekkingen, zieken-genezingen, duivel-uitbanningen en overige wonderen, bewijzen dat ze slechts symboliese voorstellingen zijn van de geheimzinnige en wonderbare werkingen die Jezus verrichten zal. Wie zegt dat wonderen zijn: een bovennatuurlik ingrijpen in de wettelike natuur-loop (en zo moet men ze beschouwen, als ze de goddelikheid van het Evangelie bewijzen zullen), die maakt God tot een veranderlik wezen en de natuurwetten tot onvolkomen, verbetering behoevende inrichtingen. De waarheid van de Godsdienst is hem, Woolston, onafhankelik van alle historie.
Van Effen is een van de orthodoxen, al is hij in zijn verering van de „Reden" eri het aannemen van de „natuurlike" godsdienst modern. De historiese Openbaring aanvaardt hij mèt profetie en mysterie, die boven het verstand zijn. Hij laat voor de echtheid de gewone histories-theologiese bewijsvoering gelden. „De waarheid van een Godsdienst gelijk de onze" is voor hem „gegrond op geschiedenissen, door kragtiger en onfeilbaarder getuigenissen bevestigt, als iets dat oit gebeurt is en word op voldoenend gezag van getuigen aangenomen".2) De apostelen bewezen „op allerhande wijzen en zelfs door menigvuldige
1) V. 260. 2) V. 121.



115
handtastelijke wonderwerken ... dat hunne tong en pen door den geest Gods werden bestiert '.1)
Al wat onbegrijpelik is in de Bijbel — het mysterie, de profetie, het wonder, — aanvaardt hij, want waren dat leerstukken „met de zuivre reden strijdig, het zou van dfr baarblijkelijkste ongerijmdheid wezen het minste goddelijk gezag in eene geopenbaarde religie van het zelve onafscheidelijk te erkennenvermits, het eene volstrekte contradictie is, dat de oneindige reden aan 't redelijk schepzel oplegge, iets dat met de reden strijdende is, als waar en goddelijk aan te nemen".2) Wat de Bijbel mededeelt, geldt hem als onomstotelike waarheid. „Liefhebbers der waarheid" die zich gedragen als „rechtschape Godgeleerden" trachten „uit de natuurlijke zin der gewijde schriften hunne gevoelens" te halen en pogen niet „die schriften naar hunne eens aangenome denkbeelden te schikken en te buigen".') Met omstandigheden van tijd en plaats bij het ontstaan van de Bijbel, met „fouten van uitschrijveren" enz. dient rekening te worden gehouden.
Maar zoals de Bijbel voor het natuurlik verstand daar is, moet men hem aanvaarden. Hij heeft een innige verachting voor al die „gewaande Christenen, die de Heilige Schriften met de eene hand als Goddelijk aannemen, en met de andere met veragting schijnen, te verwerpen". Dat waren dus de Christenen in de trant van Collins en Woolston, die, in hun pogingen om de profetieën en het wonder allegories te verklaren, tot de grofste fantasieën en smakeloosheden waren vervallen. Anderzijds zijn daartoe ook te rekenen de aanhangers van een mechaniese — later dus deïsties genoemde — wereldbeschouwing, die niet doen wat ik in de Bijbel de mens als plicht is opgelegd, omdat God in deze wereld niet ingrijpt. Zo de sekte die verkondigt dat men niet bidden moet, omdat bidden „tegens de gezonde reden strijdig is".4) Dat soort van „verbazende Godgeleerden" moet, om die opvatting te verdedigen „Gods woord omtrent de pligt van 't bidden... van hare natuurlijke zin ... beroven". „Is er wel in den ganschen Bijbel een eenige stelling die duidelijker, baarblijkebjker op menigvuldige plaatzen gestaaft en bevestigt word als de noodzakelijkheid, en de uitgestrekte nuttigheid van 't gebed, aan het welk 't Opperwezen zijn dierbaarste gunsten voornamentlijk schijnt verknogt te hebben?"5) Hij houdt aan de Openbaring vast. Te ontkennen dat de plicht tot bidden de mens is opgelegd, „doet de Heilige Schrift volgens eigen grilligheid alles en niets betekenen". Erkent men „de Heilige Schrift voor Godlijk", dan moet men „al 't gene er in behelsd word met een gelijke onderwerping in zijn natuurlijkste zin voor waar en zeker houden".
1) V. 247. 2) V. 121, 3) V. 247. 4) V. 121. 5) Ibid.



116
Hét Engelse deïsme is tot het punt gekomen waarop, in de ogen van zijn aanhangers, de gegrondheid en het aanzien van het historiese Christendom hangt aan de dunne draad van de allegorie. Wat blijft er van dat Christendom over, als Toland, Collins, Woolston er achtereenvolgens het mysterie, de profetie en het wonder van in mindering hebben gebracht? Niets als een zedelik, histories ontworteld Christendom, waarvan het belangrijkste deel de vervulling der plichten van de praktiese moraal is.
Wat inhoud betreft, kwam deze godsdienst zeer dicht te staan bij de Natuurlike Religie, geschreven in de harten der mensen, en zo oud als de wereld. Over bleef: het geloof aan het zedelik voorbeeld van Jezus. Deze inzichten vinden wij bij de uitlopers van de Deïsten, bij Tindal en Chubb.
Tindal's „Christianity as Matthew Tindal (1656—1733) had in old as the Creation". zijn ChristiatUty as old as the creation de strijd, — toen lopend over profetie en wonder — teruggebracht op de hoofdzaak: de verdediging van de natuurlike godsdienst. Zijn werk is het standaardwerk van het Deïsme. De natuurlike religie is de ware, algemene, eeuwige. Was — stelt hij zich de vraag — de godsdienst, die God de mensen vanaf den beginne gaf, „imperfect or perfect?" „Most perfect!" Komende van een oneindig wijs en volkomen Wezen, dat onveranderlik en niet willekeurig is, kan die godsdienst niet worden veranderd; er kan niet worden aan toegevoegd, er kan niet worden afgenomen. Door „internal revelation" kennen wij de Natuurlike godsdienst, bestaande in het waarnemen van die dingen, die onze Rede, door het beschouwen van de natuur van God en mens, en van de betrekkingen waarin wij staan tot Hem en tot elkaar, aantoont als onze plicht.1) Alleen verschillend in de wijze waarop, kennen wij hetzelfde door „external revelation". Deze „Openbaring" kan niet mèèr bevatten, dan de natuurlike godsdienst ; dan is ze tiranniek.2) Ze kan niet minder bevatten, dan vertoont ze lacunes. Als er vanaf den beginne een natuurlike godsdienst was, die God — het kan met Gods kwaliteiten niet anders! — alle denkende schepsels gaf om er hun plicht uit te leren kennen, dan moet deze Wet dezelfde zijn als de Christelike, en het Christendom zo oud als de Schepping.3)
Doel van het Evangelie was niet: iets bij te voegen aan de wet der Natuur, maar slechts de mensen van de last van het bijgeloof — waarmee de natuurlike religie vermengd was — te bevrijden. Christus is verschenen, niet om een nieuwe leer te brengen, maar om tot rouw en boete te vermanen en de Wet der Natuur te herstellen.*)
1) Chr. a. o. a. th. C. p. 11. 2) Ibid. p. 60. 3) Ibid. p. 7. 4) Ibid. p. 42.



117
Geloof is „a reasonable service".1) Het bestaat in het uitoefenen van de plichten, voortvloeiende uit onze betrekkingen tot God en mensen.*) Het veronderstelt een voortdurende geestelike praedispositie alle goeds te doen, dat wij kunnen, teneinde onszelf daarmede aannemelik voor God te maken, door aan het doel van zijn schepping te beantwoorden.3) Wij moeten God — die over ons heerst als een vader over zijn kinderen — in alles trachten na te volgen. De meeste mensen denken God te behagen door het volbrengen van heilige handelingen, vasten, bedevaart, enz. die evenwel op het wezenlike van de godsdienst geen betrekking hebben.4) God heeft zijn geluk niet afhankelik willen maken van de gezindheid der mensen in het vervullen van zijn Wet.5) Hem vereren en dienen doen wij ter wille van onszelf.6) Het gebed is voornamelik plicht, omdat het ons opheft tot een ware betrachting van de goddelike attributen en ons het gevoel van afhankelikheid doet behouden.7) Het geluk van alle wezens bestaat in de vervolmaking van hun natuur, 't Gelukkigst is, wie het meest „rational" is.8) De „right Reason" plant steeds meer in ons de morele volmaaktheden van God.9) Tindal zet de Openbaring als Gods woord niet opzijde, maar verklaart evenwel: „happy is the Man, who is so far at least, directed bij the Law of Reason, and the Religion of Nature, as to suffer no mysteries, or intelligible propositions, no allegories, no hyperboles, no metaphors, types, parables, or phrases of an uncertain signification to confound his understanding".10)
Het Deïsme een gevaar. Tindal's „Christianity as old as the creation" is te beschouwen als de Deïsten-bijbel. Wat zou Van Effen er op tegen kunnen hebben, als het niet was dat deze en dergelijke boeken „argumenten tegen de godsdienst" bevatten', dat ze „aan de religie doen twijfelen". Hij ziet in deze „vrijgeesten", zoals hij de vrijdenkers noemt, een gevaar. Men kan ze niet voor vol aanslaan. „Ik heb van wijze luiden hooren beweeren, dat het natuurlijk is, dat een halve Philosooph aan de waarheid der Religie twijfelt, en dat een waar Philosooph aan alle twijfeling omtrent zo eene gewigtige stof zich meester maakt. Ik betuige volstrekt van dat gevoelen te zijn, vermids het zo wel door de ervarenheid, als door de reeden geschraagt word. 't Zijn geen Descartes, geen Leibnitzen, geen Newtons, geen (Wilh. la) B(ordus)ens,n) geen 's Gr(avesande's), die als voorvegters van de vrijgeesterij voor den dag koomen. 't Zijn Tolanden, Collensen, en diergelijke kwanten, die nooit het minste
1) Ibid. p. 170. 2) Ibid. p. 17. 3) Ibid. p. 18. 4) Ibid. p. 133. 5) Ibid. p. 33. 6) Ibid. p. 38. 7) Ibid. 8) Ibid. p. 19. 9) Ibid. p. 20. 10) Ibid. p. 209. 11) Deze namen volledig in het „Leven". 2e dr. Holl. Speet.



118
vermoeden, dat ze geest en verstand bezitten, aan de geleerde waereld zouden gegeven hebben, zo ze hun toevlucht niet hadden genoomen tot opgewermde, en door nieuwe saucen vermomde argumenten tegens den godsdienst. .
Welke is „de godsdienst ?" Duidelik is, dat hij de Geopenbaarde op het oog heeft. Maar welke der godsdiensten, die zich op de Openbaring beroepen? Wij komen er bij hem, evenmin als bij Locke, achter. Over de drie-eenheid laat hij zich zomin uit als deze. De zondenval bestaat — als bij Locke — hierin, dat de mens het pad der „Reden" verliet, dat hij met de „redelike godsdienst" weer is gaan bewandelen.2) De verrijzenis van Jezus, en de opstanding der doden — we zagen het al eerder — is bij hem de grondslag van zijn geloof. Maar Jezus is „een waarachtig mens, ons in alles gelijk uitgenomen de zonde".3) Van Effen's „gesuiverde Christelijke religie"4) is er een die boven de sekten zweeft. Haar inhoud — rest van orthodox Christelike religie — wordt bepaald door gemoedsbehoeften, door rationalisme en Deïsme.
Die „opgewermde en door nieuwe saucen vermomde argumenten" hebben dus betrekking op het positieve Christendom. Tegen de godsdienst wil nog niet zeggen: voor Godlochening. De mogelikheid dat men langs de weg van het kritiese denken tot dit laatste verviel, is misschien niet uitgesloten ? Gesteld dat iemand op de weg van vrij denken eens tot Godlochening kwam ? Van Effen aarzelt. Hij wil antwoorden „dat veel wijze mannen beweert hebben, dat de wezentlijke ongodisterij onmogelijk is". „Zulks beweer ik ook t.w. zo lang iemand niet volstrekt, in die betrekking, in een harssenloze dweeperij vervalt".5) Die mogelikheid is de godsdienstige rationalist te machtig! Door Godlochening valt zijn hele religieuse en morele levensinhoud weg ! En wat wil men met het intellekt, met het krachtdadig nagestreefde vermeerderen van kennen, als men er niet mee denkt te dienen zijn God, zijn evenmens, zichzelf! Want ook dit „redeneeren" was religieus! Het gaf het leven richting, het gaf het leven wijding. Hulpeloos staat de rationalist — zonder zijn lichtende God op de achtergrond — in het duister. De wereld is ledig. Zijn doelvoorstellingen zijn verdwenen; hem dunkt dat ieder nu moet ondergaan in jacht naar voordeel en genoegen!
Van Godlochening is in de geschriften der door ons behandelde Deïsten niets te vinden. Zij hebben het tegen de tirannie van sekten, die zich op de Openbaring beroepen, ze hebben het tegen de Openbaring zelf, die niet de noodzakelike kenmerken van eenvoud en helderheid bezit, ze hebben het tegen de
1) V. 240. 2) Zie de Inaugurele rede van Van den Honert. V. 314. 3) V. 320. 4) V. 168. 5) V. 260.



119
grondslagen waarop de Openbaring berust, en die alleen allegories te verklaren zijn. Maar de Bijbel is Gods Woord, en het Christendom blijft histories-theologies gegrondvest. Vervielen de histories-theologiese bewijzen, dan viel — in de schatting van alle mensen — de gehele godsdienst.
De orthodoxie Deze wending neemt de zaak bij de Duitse bedreigd; Aufklarer Hermann Samuel Reimarus (1694— Reimarus. 1768). De Openbaring is Gods woord niet. In het bezit van het volledige wetenschappelike materiaal, en na nauwgezette studie, meent hij met welgeschoolde logica, bedrog en waarheid in de bijbelse overlevering te kunnen onderscheiden. Wat zijn verstand niet kan begrijpen, is dientengevolge onmogelik. Het is dwaling of, zoals hij liever aanneemt, bedrog van patriarchen, apostelen, kerkvaders, monniken. De geschiedenis van het Oude Testament is een berg van onzin en ondeugd, bedrog en fanatisme; het joodse volk 't minst waard dat God om zipentwille wonderen zou doen. Het Nieuwe Testament is een late samenstelling van elkaar tegensprekende menselike berichten en sagen, waarin de kern: de natuurlike religie, die Jesus predikte, onkenbaar wordt. Jesus zelf is een in de grond onverstandige en gevaarlike Agitator, wiens terechtstelling polities gerechtvaardigd was. — Zozeer is Reimarus overtuigd van het noodlottige van zijn ontdekking voor de godsdienst, dat hij zijn „Apologie oder Schutzschrift für die vernünftigen Verehrer Gottes" ongedrukt aan zijn kinderen overgeeft „als einen geheimen Schatz im Fall der Not".1)
Dit gevaar zit in de lucht; Reimarus zelf is op z'n minst al in 1743 tot zijn noodlottige konklusie gekomen. Men diene goed in 't oog te houden het samenstel van denkbeelden, dat deze konklusie in het oog van de tijdgenoot noodlottig doet zijn. Vrijdenken leidt — zo wil Van Effen in een onbewaakt ogenblik redeneren — tot Godlochening. En Godlochening is, behalve een vergrijp tegen God, in welke zaak men de berechting aan God zelf moet overlaten, een vergrijp tegen de Staat. God maakte het heil van de mens van de Staat afhankelik. Maakt iemand „uit een ijselijken en godlozen hoogmoed (zo niet uit een helsche kwaadaardigheid)" propaganda voor Godlochening, hij beklage zich niet over de strengheid der rechters, als ze hem van het leven beroven.' Vanwaar die inbreuk op de verdraagzaamheid, die haat, die straf? „Vermids niemand, die eenigzins zijn oordeel weet te gebruiken, zig in het hoofd kan brengen, dat het niet-bestaan van een Opper-Wetgever, en van een toekomend leven voor het gemene best heilzaam kan wezen".2) Dit is de zwakke plek, waarop de vrijdenker wond-
1) Qeorg Witkowski: Lessing, Klassiker Ausgabe. Bd I. p. 50 en Bd VII» p. 8. 2) V. 260.



120
baar is. Op het groeiend ideaal van vrijheid en geluk der volken wordt inbreuk gemaakt. „Wat verbind dog een mensch, ontbloot van Religie, aan de gemeene voorspoed ?'u) Zijn eigenbelang ? Dat kan de Staat niet redden ! :t Is overbodig bewijzen bij te brengen „om te tonen dat de menschelijke t' zamenleving zonder vrees van een rechtvaardig Opperwezen niet bestaan kan". De maatschappij heeft zich te verdedigen. Vermeet iemand zich te verkondigen „gevoelens die handtastelijk de scheidspalen van .deugd en ondeugd omwerpen", b.v. door te beweren „dat er na dit leven nog straf, nog beloning is te vreezen, of dat alle de menselijke daden, van wat natuur ze ook mogen wezen, noodwendig goed moeten zijn, omdat alles wat geschied, volgens Qods wil geschied, en hij niets dan wat goed is, willen kan...", „de Vaderlijke voorzorg der Oppermagten is verpligt dezelven met lighamelijke straffen te keer te gaan".
Van alle kanten rijst het gevaar, dat de Geopenbaarde religie bedreigt. Voltaire is al naar Engeland geweest (1726—28) en heeft daar het Deïsme als een krachtige beweging leren kennen. Hij heeft al zijn „Lettres Philosophiques sur les Anglais" geschreven (173f). Straks heft hij tegen alle geopenbaarde religies, die hij priesterbedrog vindt en depravatie van de Natuurlike godsdienst, zijn strijdkreet aan: „Ecrasez 1'infame". In zijn gevolg komen weldra de materialistiese Encyclopedisten.
Valt de historiese Openbaring weg, dan verdwijnt bij velen tevens alle geloof. Daarmee valt ook straf en beloning in het hiernamaals. Verval van de godsdienst wil zeggen: verval van de zeden. En hier was, wat hij in Engeland eenmaal als voorproefje van wat kon worden, gezien had, een afschrikwekkend voorbeeld.
In de maatschappij van Queen Anna, van een Walpole, tierde de „godverlochening" welig ! Het Deïsme, gekomen op het punt waarop alle geopenbaarde godsdienst depravatie lijkt van de natuurlike, die bedorven is door bijgeloof, priesterbedrog en theologiese speculatie, houdt zich geroepen met zijn gelouterd inzicht de oorspronkelike eenvoud en onvervalstheid te herstellen. Deze Aufklarung heeft bij vele zijner aanhangers een aristokraties cachet. Men ziet op de volksgodsdiensten en de religieuse volksgeesten, „op de laffe gevoelens van 't gemene volk"2) nèèr. Ze zijn identiek met toverij, hekserij en dergelijke oude-wijven_praat.
Tot het gedistingeerd-zijn behoort het „aufgeklart"-zijn. „Aufgeklarte" mensen behoren zich niet door waanvoorstellingen te laten bedriegen en benevelen — liever geen religie dan een bijgelovige! — en toch kan men diezelfde godsdienst, als waan en priesterbedrog aangezien, voor noodwendig houden in het
1) v. 47. 2) v. 61.



121
belang van de staat. „Als het paard net zo veel wist als de meester, wou ik niet graag de ruiter zijn", zegt Bolingbroke. Er zijn ruiters, er zijn lastdragers. Zo wijs heeft de natuur dat ingericht. Voor het behoud van deze wijze inrichting is niets nuttiger dan de blindweg aangenomen positieve religie. Ze houdt de massa gehoorzaam. Wie aan die gehoorzaamheid tornt, wrikt aan de positie van de ruiter. Vandaar dat Bolingbroke zelf vrijdenker, in een brief aan Swift (1724) de vrijdenker een pest noemt.
♦ Het inzicht van de Aufklarung is, dat alleen ontwikkelde mensen zich door hun verstand laten leiden en dat de nietpjitwikkelde door vrees in bedwang moet worden gehouden. Zei niet Voltaire dat, als er geen God was, men er een moest uitvinden.?1) Van het inzicht van Bayle, die een staat van Atheïsten mogelik achtte, is men ver verwijderd!
Toenemend verval van de Christelijke godsdienst en verdergaand zedenbederf, treedt ook in Nederland steeds meer aan den dag. Van Effen rekent zich niet tot de „suffers" die beweren dat de wereld steeds slechter wordt, maar desondanks moet worden geconstateerd „dat de veragting van al 't geen de godstüenst betreft, dagelijks onbeschaamder en moetwilliger wordt". En hij vreest ook voor hier met grote vreze. Hem staat het Engeland van zijn dagen voor ogen, waar „de Grooten... net zo veel van de religie onderzogt hebben, als volstrekt nodig is om de zelve te beschimpen en te bespotten en aan 't geen ons verstand niet magtig is te herijken, een belaggelijke draai te geven"; waar „onder de Grooten de Godsdienst zodanig buiten de mode is, dat een fatsoenlijk man al zo weinig met godsdienstige gevoelens in een gezelschap zou durven te voorschijn komen, als met een broek met linten".2) Verval van Religie — als in Engeland — inzonderheid „onder deszelfs besfcerders", moet noodwendig tengevolge hebben vernietiging van alle deugd en ondergang van 't Vaderland. „In een land daar, volgens mijne onderstelling d'Ongodsdienst reeds de overhand begint te krijgen, daar de Grooten, en die voor de beschaafste en geestrijkste te boek staan, verre van hunne gevoelens in dit opzigt als schadelijk te verbergen, op dezelven als doorstralende blijken van een overvliegend verstand roem dragen; daar zelfs een man van de waereld, aan wie zijn reden tegenstrijdige gedachten inboezemd, dezelve uit een beginzel van schaamte, en om voor geen lage geest door te gaan, in zijn ziel moet smooren, in een woord daar 't ongeloof op het stip is van als eene mode van de grooten op de kleinen neder te dalen, en de wezentlijke deugt, uit de meeste harten uit te roeijen, kan de algemeene
1) Lange: Oeschichte des. Materialismus, 9e Aufl. I, p. 301. 2) V. 47.



122
agting aan 't geen wezentlijk prijswaardig is, niet lang gehecht blijven. Ja, dat meer is, de scheidspalen van 't zedelijk goed en kwaat aldus weggenomen zijnde, kan het niet missen of 'tgeen bij Godsdienstige Volkeren deugdzaam genoemt word, moet... als ongerijmt en bespottelijk uitgejouwt worden".1)
Maar ook als religie deze aanzienliken niet meer dan kinderlike „ligtgelovigheid" is, begrijpt Van Effen hen niet goed. Op de vraag hoe de godsdienst zo algemeen is, antwoorden ze : „dat het een uitwerkzel is van eene behendige staatkunde; dat wijze mannen door de vrees van een Godheid, de menschen in een lighaam hebben doen smelten, hen aan 't jok der wetten • hebben gewend, en verpligt hunne werkzaamheid tot een en hetzelfde middelpunt, gemeen belang, te rigten; in één woord, dat de Religie een toom is in de hand der wijzen, om het dwaze volk volgens hun wil te leiden en te sturen".8) Van Effen ontziet zich niet, ter wille van de godsdienst, dit histories onjuiste argument aan de utiliteits-filosofie van een Bolingbroke te ontlenen: „Is het wijsheid geweest de volkeren dusdanig gebit in de mond te leggen, zoo moet het buiten tegenspraak dwaasheid zijn hetzelve te verbreken ..." „Ze zouden wijzelijk (wil 't geheele gespan niet aan 't hollen gaan!) handelen, indien ze geen pogingen verwaarloosden om den Godsdienst hoe langer hoe dieper iri de gemoederen te doen dringen en te vestigen .. ,".3)
De tekenen van godsdienst-verval, van naderend onheil, doen „een godsdienstig gemoed" als het zijne „beven". Die nieuwverworven sterke innerlike eenheid van verstand, godsdienst en deugd dreigt verloren te gaan. De strijd voor de positieve, hoewel weinig dogmatiese, godsdienst, de Theodicee, was de strijd zijner dagen. Aan die strijd nam hij een werkzaam aandeel. Hij beschouwde de strijd tegen lichtgelovigheid en ongeloof als zijn voornaamste levenstaak. Zag hij het dreigend fiasco van zijn verdedigingswijze, zoals wij dat bij Reimarus hebben waargenomen ? Er was een andere man nodig, om de geopenbaarde religies uit de impasse te redden.
Het modernisme; Lessing. Die man was Lessing. Hij erfde van de kinderen van Reimarus diens Schutzschrift, dat hij met eigen toevoegingen, broksgewijze, onder de titel „Aus den Papieren des Ungenannten" in de Wolfenbütteler BeitrSge (1773 en volgende jaren) publiceerde. In zijn strijd met zijn voornaamste tegenstander, de Lutherse predikant Goetze, beroept Lessing zich — daarin Leibnitz in diens „Nouveau Essay", 1765, navolgende — steeds weer op het gevoel. De waarheid van het Christendom wil meer ondervondèfrdan erkend, meer gevoeld
1) V. 152. 2) V. 47. 3) V. 147.



123
dan ingezien zijn. Het eenvoudige ^/oö/ is op zichzelf argument! i K De Openbaring heeft geen histories-theologies bewijs nodig. Het Evangelie getuigt voor zichzelf.
Ziedaar de wending die Van Effen niet vermócht te zien. Aan zijn godsdienstige overtuiging, die hij op rationalistiese gronden niet verdedigen kon, heeft hij nochtans, uit zuiver gevoel, vastgehouden.



DERDE AFDELING.
t
VAN EFFEN ALS MORAALFILOSOOF.
INHOUD: De ethiek der Auj'klaring. — De principes der moraal. — De goddelike wet. —■ De »Reden* als principe. — De wil. — Het probleem van het kwaad. — Leibnitz' Theodicee. — Schande en eer als principe. — Eigenliefde als principe. — Het hoogste goed. — Deugden en plichten.
Van Effen is niet alleen moralist, d.i. iemand die menselik i streven en handelen bij voorkeur de maatstaf aanlegt van goed j of slecht, hij is ook moraal-föosoof. Hij denkt over de moraal j i na. Hij wil het waarom weten en door inzicht de traditionele, ; instinktieve moraal een grondslag geven van doelbewuste nood- I j wendigheid. Hij stelt zich — evenals iedere moraalfilosoof — \ twee vragen: wat is het hoogste goed in dit mensenleven, en: ! 1 welke zijn de middelen om dat te erlangen ? Het volkomenste 1 waarnaar de mens streven kan, is: een voórtreffelik mens en I nuttig lid van de burgerlike samenleving te zijn. Als moralist zal hij een aantal grondbeginselen moeten vinden, vanwaaruit over de waarde der menselike dingen, voorzover die van de wil afhankelik zijn, wordt geoordeeld, een plichtenleer opstellen hoe de mens zich in alle levensomstandigheden heeft te gedragen om dat hoogste goed te bereiken.1) Hij zal ook een deugdenleer moeten geven, d.w.z. vaststellen door welke karaktereigenschappen in de mens dat hoogste kan worden verwezenlikt. De ethiek der Men zou van de Aufklarung, die immers door Aufklarung. ontwikkeling van het verstand de weg in de problemen van deze wereld wil vinden, en het mensdom van domheid en bijgeloof bevrijden, een ander hoogste doel verwachten. Een doel zoals de oude Griekse ethiek dat stelde: 'de
1) Paulsen: System der Ethik, 9e u. 10e Aufl. Einleitung p. 27.



125
volkomen mens, wiens waarde voornamelik wordt bepaald door de ontwikkeling en de werkzaamheid van het verstand. Hoe hoog de Aufklarung verstandelike ontwikkeling stelde, hoezeer de redelikheid de hoogste schat is waarop de mens trots mag zijn, het verstand, het vermogen waardoor kennis der dingen wordt verkregen, gaat boven zichzelf uit, het wijst de wiL.de weg tot een verder liggend doel: het welzijn van mens en samenleving. Niet de Aufklarung, d. i. de verstandelike ontwikkeling van het individu, is het hoogste; beide zijn middel ter bereiking van een nog hoger doel: de vervolmaking van het leven van de mens in samenhang met dat van anderen, en dit als „vorshrïe7* gedacht voor een leven hiernamaals. Van Effen's ethiek draagt) een religieus karakter. Het uitgangspunt is bij Van Effen een morele beoordeling; het is een toekennen van de praedicaten goed en slecht aan menselik streven en handelen. De innerlike waardij van het leven is zijn morele waarde; ze hangt af van het willen.
Het verstand, „het natuurlik licht", krijgt door zijn benaming al een ethiese tint: het is „Gods stedehouder op aarde".1) Het verstand als plaatsvervanger van een ander, handelende zoals ook die ander op aarde handelen zou. Het menselik leven ontleent op die wijze zijn waarde aan het goddelik leven, wordt er aan getoetst. God nu, is niet louter een denkend wezen, het is vooral een moreel wezen. Onder leiding van de „Reden"', die „met een onbeperkte heerschappij in onze gemoederen moet heerschen", zal ook de mens dit zijn. Het ontgaat Van Effen, dat! hij in een kringetje redeneert. Eerst wordt God anthropomorf \ gedacht. Men komt tot het godsbegrip door zich de menselike kwaliteiten in uiterste volmaking te denken. Dan toetst men aan dit ideale beeld de mens. Men neemt, zoals Van Effen, dit beeld van God als hoogste ideaal in zijn binnenste op, en laat er zijn handelen door bepalen. Dit religieus gevoelen krijgt daarbij nog een pantheTstiese tint, door aan te nemen dat God zich in al zijn verscheidenheden in deze wereld heeft willen uitdrukken. En de mens is deel van die wereld!
De moraal — dat is ook Van Effen's overtuiging — heeft de strekking de gemeenschap tegen gevaren van binnen te beschutten en verder: die gemeenschap op hoger levenspeil te brengen. De moraalfilosofie is er op uit, de regels in de onderlinge verhouding der leden te ontdekken, zonder welke dat hogere levenspeil niet mogelik is.
De principes Van die regels, die de kracht van wet hebben, der moraal, onderscheidt Van Effen — in overeenstemming met Locke2) — er drie : de goddelike wet, als maatstaf voor
1) V. 201.\ 2) Essay, II, 28, § 7.



126
zonde of plicht; de burgerlike wet, als maatstaf van misdaad of onschuld; de „f^osofiese" wet of de wet van de openbare mening, als maatstaf van schande of lof.
De plicht gebiedt overeenkomstig de zeden te leven. Heeft de zede de vorm van wet aangenomen, dan volgt straf op de overtreding, straf hier, of in 't hiernamaals. In hoger ontwikkelde religies — ook in de Christelike dus — neemt de mens God aan als beschutter van de samenleving. God heeft de Staat gewild en de Overheid is de handhaver van de wil Gods. Wij zullen Van Effen's denkbeelden hieromtrent eh de gevolgen die er uit voortvloeien, nader bekijken.
De goddelike wet. Allereerst willen wij ons bezig houden met de goddelike wet. God stelt de menselike wil grenzen door ,,'s hemels geopenbaarde wetten, met dewelken de zelve ons heeft willen begunstigen, om onze bekrompe en zwakke reden j te gemoet te komen en de behulpzame hand te bieden".1) Omtrent deze wet is verder filosoferen of discussie uitgesloten. De • Openbaring geeft de zedeleer een verplichtende autoriteit. Een voorbeeld mag dat duidelik maken. „Dat onze Heiland God is, is een leerstuk; dog zo dra ben ik deswegens niet overtuigt, of de overtuiging verandert in een pligt, en ik zie mij verbonden om hem als God te eeren, te beminnen en te gehoorzamen, en aldus volgt de zedeles aanstonds op het leerstuk".2)
Wij staan hier onmiddellik voor een vraag, die we bij het beschouwen van de „Misantrope" omstandig behandeld hebben') en die we later ook nog even hebben aangeraakt :4) kan een samenleving zonder die goddelike wet bestaan ? Als jonge man beantwoordde Van Effen de vraag op dezelfde wijze als in de „Hollandsche Spectator" : een atheïst kan niet een echt deugdzaam lid van de maatschappij zijn. De Overheid mag hem, op I grond van de verdraagzaamheid, niet verwijderen, maar moet | hem beletten schadelik te zijn. Atheïsme haalt „de scheidspalen ' van deugd en ondeugd omver". De godsdienst is de band der samenleving; allereerst de Christelike. „De Religie is de bovenste schakel van alle deugden; ze maakt dezelven, om zo te spreken aan den Hemel vast. Is die hoofdschakel verbroken, zo moeten de anderen noodzakelijk plotzejing ter neder storten". Ook de Natuurlike Godsdienst handhaaft — weliswaar — het verband tussen God en deugd, maar beter doet dit de Geopenbaarde „omdat het gansche lichaam des Evangelische Zedekunde de stevigste grondslag van de burgerlike t' zamenleving uitmaakt, en in zijn gansche t' zamenhang beweegredenen van rekkelijkheid, toegevendheid en redelijkheid uitlevert, over de welken onze natuurlijke reden, aan wie dezelven onbekend waren, met eene volkomen' goedkeuring verbaast moet staan".5)
1) V. 201. 2) V. 198. 3) Zie p. 79. 4) Zie p. 119. 5) V. 246.



127
De natuurlike zedekunde wordt in het Deïsme uitgebouwd tot een geheel stelsel van plichten tegenover God en mens Van deze „duties of morality"1) hebben wij al enkele vermeld Een heel relaas te geven, zou ons te ver voeren; bovendien is' het resultaat van de deduktie niet eensluidend. Maar meer op de voorgrond komt in het latere Deïsme het idee, dat God met de Schepping het geluk van de mensen beoogd heeft, dat de mensen zelf „are every where oblig'd to make it their business by an universal benevolence to promote the happiness of all other's "*) leder heeft eigen persoon ondergeschikt te maken aan het geheel en vrede en voorspoed van het algemeen te bevorderen Hii behoort te dien einde te zijn „just and honest, equitable' and sincere... and mantaining an universal trust and confidence fnendship and affection amongst men". Hij moet tegenover minderen zijn: „gentle and kind, easy and affable, charitable andI wilhng to assist", dit alles „in imitation of the Goodness of Ood . De mens is gehouden „to have an exact government of nis passions" en uitspattingen te vermijden enz. „Religion" wordt „the practice of morality in obedience to the will of God"s) Tindal begrijpt daaronder ook gehoorzaamheid aan de uitgedrukte w.1 van God, de Schrift. Maar welke plaats neemt deze laatste in zijn bewustzijn in?
Ook Van Effen erkent een „zedekunde, die een geoefend oordeel weet te trekken uit de beschouwing van de natuur van het Opperwezen, de mensch, en de burgerlijke maatschappij of menschelijke t'zamenleving".*) Wij hebben geen reden aan Van Effen s chnstéhke godsdienstzin te twijfelen, maar onbewust wordt de natuurlike zedeleer meer norm van handelen dan de geopenbaarde. Hij beschouwt ze beide als met elkaar in volledige overeenstemming - dat zou met Gods kwaliteiten niet anders kunnen ! — en deze waardering van de natuurlike zedekunde geeft op de vóór- en de niet-christelike ethiek een bredere kijk Het oude Christendom, dat alleen de geopenbaarde zedéleer erkende en dat de natuurlike alleen benutte waar de eerste geen uitsluitsel gaf, beschouwde de ethiese deugden van de Grieken als door het verstand voor den dag gebrachte en gedisciplineerde natuurdriften en bijgevolg als waardeloos. De Aufklarung heeft hieromtrent een andere mening. Met „de edelste deugden der wijste Heidenen maar blinkende ondeugden" te noemen doet men hen „handtastelijk ongelijk".5) Deugd is niet het exclusieve bezit van het Christendom. „Die algemeene deugd — in de schrift wei Rechtvaardigheid genoemd - die ons aanzet om ons van alle onze pligten omtrent God, onzen evenmensch en ons zelve, te kwijten", die is overal te vinden, waar een gezond
S)VC\52a' °' ü' * C P' 335' 2) ,bid' P-334s«l- 3) ,bid- P- 272. 4) V. 353.



128
denkbeeld bestaat van een eeuwig wezen 't welke de menschelijke 't zamenleving bemind, 't welk beloond 't geen dezelve koestert en straft t geen dezelve kwetst".1) Een „gemeen christen" nochthans is omtrent „de verhevenste waarheden" „beter onderrigt als de Platos en Ciceros, die al tastende een gering gedeelte van dezelven ontdekt hebben". De christelike ethiek heeft bovendien iets voor. Ze bekleedt het goede, als komende van God, met de hoogheid van absolute verplichting. Wij moeten hier goed onderscheiden. God heeft 's mensen „trage en slaapzieke deugt... door de schrifekelijkste bedreigingen en de heuchelijkste beloften ... willen opwekken".2) Door uitzicht op loon en straf in het hiernamaals brengt God de christelike ethiek
1 op hoger niveau. Deze beoogt, door haar leer van onsterfelikr heid en oneindige vergelding, nochtans slechts — zo is de opvatting bij Locke en Van Effen — de wil een zekere „ondersteuning" te geven ; beloning en straf zijn ze niet. Hierdoor ontgaat men de bezwaren van Shaftesbury en zijn volgelingen, die deugd, afhankelik van loon en straf, geen deugd vonden. De „Reden" als Naast de geopenbaarde en natuurlike zedemoraal-principe. kunde is de „Reden" het allervoornaamsteprincipe van de moraal. „De Reden", oorsprong van alle kennis, is in dit alles primair. De „redelijkheid" is „bestierder van al 't geen prijsselijk is".3) Wat de Heilige Schrift „in zijn natuurlijkste zin"4) genomen, omtrent onze plichten leert is, vanzelfsprekend, bindend. Wat de natuurlike zedekunde leert hebben wij, onder heerschappij van de „Reden", uit te voeren.
De voorstander van de Aufklarung ziet de mens tegenover zijn plichten allereerst als denkend, logies en niet — waartoe de moderne denkwijze gekomen is — als in de eerste plaats willend en voelend wezen, dat vreugde en smart, hoop en vrees,
1 liefde en haat, verering en verachting ondervindt. Hij verwacht
l alles van het klaar overleggend verstand. „Het eenige middel om de menschen deugdzaam te maken, bestaat in hun zekere en bondige denkbeelden der zaken te geven, en aldus met hunne eigen reden t' zamen te spannen om hen te verbeeteren".5)
. Toch is er een besef, dat in de voorstellingen wel het motief tot handelen kan worden gevonden, maar dat een dieper liggende drijfveer, een gevoel, nodig is om de wil te bewegen.
^Tot het aksepteren van de waarheid is „een inwendige edelmoedigheid en grootmoedigheid vereischt".6) „De kennisse der waarheid is onnut en zelfs schadelijk, zo ze in de reeden alleen blijft hangen, en in de inwendige zielsgestalte geen weezentiolsfv verandering uitwerkt".7) Maar vanhier af tot Wundt,8) die in
1) V. 47. 2) V. 87. 3) V. 172. 4) V. 61. 5) V. 154. 6) V. 260. 7) V. 235. 8) Grundriss der Psychologie, 13e Aufl. p. 219. ff.



129
een wilsproces de werking ziet van een affect, waardoor veranderingen in de voorsféllings- en gevoelskonstellaties worden bewerkt, die dit affect beëindigen, of tot Ebbinghaus1), die de wil als „vooruitziend geworden drift" definiëert, is nog een zeer grote stap. Halfbewust wordt de waarheid soms aangevoeld, b.v. als de rationalist spreekt van „gevoelens van het verstand" of van „eens opgevatte en in de ziel bevestigde gevoelens", die de toegang tot betere inzichten „bebolwerken".2) Waar dergelike „gevoelens" in het spel zijn, oefenen ze een tegenwerkende invloed op het verstand uit. Er aan ten grondslag ligt de Carthesiaanse voorstelling, dat de ziel met vlees bekleed is, en dat de begeerten en neigingen van het lichaam de zuivere werking van de geest vertroebelen, ja dat het vlees „de reden dermate verduistert en ontzenuwt, dat ze dikwils hare grootste belangen uit het oog verliest, of onmagtig is de zeiven, tegen onze driften, te verdedigen."3)
De ethiek heeft de vorm van een plichtenleer. Maar er is strijd om het goede te willen. „De waare grootheid van den mensch bestaat . . . aan d' enen kant, in een verligte reden, die hem zijn plicht en waar belang aanwijst, en aan d' anderen kant, in een kragt en sterkte der ziele, in een bestendige manmoedigheid, door welke hij onverschrokken, tot het gene hem als zijn plicht voorkomt, dwars door alle gevaren en'hinderpalen heen streeft."4) De wil. Zal er op overtreding straf kunnen volgen dan moet de wil vrij zijn. De mens moet zich bewust zijn uit verschillende mogelijkheden een keuze te kunnen doen. Die vrijheid — een \ brandende kwestie in zijn dagen — neemt Van Effen aan. Met ' een „gelaade pistool op de borst gedrongen" blijft men „meester 1 van de kracht om de beste partij te kiezen". Hij is niet van mening „dat de omstandigheden de wil met zo een onwederstaanlijke magt overheeren, dat alle tegenstand vruchteloos zij".5). Zijn wil is een apart ding, een transcendentale wil. De wil isfl - bij dwaling — dikwijls „schuldig en strafbaar". Hij is vaakf „traag en te liefdeloos omtrent de waarheid". Hij is soms „verslaaft ' aan zijne driften", heeft last van een „beginzel van halsstarrige hoogmoed". De wil maakt vaak van de waarheid „zig een spel en tracht door het uitvinden van spitsvondigheden een kinderachtige luister te verkrijgen".6)
Het probleem De wil is dus vrij. Wij kunnen, zo wij 't maar van het kwaad, met ernst willen, „de tegenworstelingen van onze driften opweegen tegen de moeyelijkheid onzer pogingen, waardoor wij dezelven eenigermaten aan 't gebied van eene verligte reeden onderworpen hebben".7) De kwestie van de
A) Abriss der Psychologie, 2e Aufl. p. 79 ff. 2) Voorreden le Dl. Holl. Sp. 3) V. 320. 4) V. 68. 5) V. 179. 6) V. 246. 7) V. 179.



130
wilsvrijheid is hem voornamelik een metafysies probleem. Het brengt hem in tal van moeilikheden over „de Oodlijke voorbeschikking, de neteligste en ondoordringelijkste stoffe, die zo wel de natuurlijke als de geopenbaarde Godsgeleerdheid kan belemmeren". De reformatie had door haar leer van de Praedestinatie en de rechtvaardiging, drie voorname begrippen in de religieuszedelike mens verstoord: de ideeën van de goedheid en Gerechtigheid Gods; van de wilsvrijheid; en van schuld en verdienste. Te ener zijde „kan de onverschillende vrije wil niet bestaan met Gods voorwetenschap". Want hoe kan God weten — als de wil vrij is — welke beslissing de mens in alle des levens gevallen zou nemen? Beschouwt men de wil niet als vrij, dan moet de leere van de predestinatie in den schepper noodzakelijk plaatzen de eenige bronader van het zeedelijk kwaad".1)
Inderdaad, de moeilikheid is onoplosbaar. Nu had Locke reeds er op gewezen, dat het zelfoverschatting is van de mens met zijn beperkt begrip, om alles te willen begrijpen2) en Van Effen vermoedt „een denkbeeld te groot en te verheven voor ons laag en nauw bepaald begrip te moeten ontbeeren". Een voorlopig bevredigende oplossing — de kwestie laat de gemoederen niet los! — vindt hij nochtans! Hij heeft „een der wijsgerigste boeken, die ooit over deze of andere stoffen gemaakt zijn met een ingespanne oplettendheid als doorkropen". En hij aanvaardt de rechtvaardiging Gods wegens het bestaan van het kwaad — en tevens de wil als vrij — t.w. de Theodicee van Leibnitz. Leibnitz' Theodicee. Het polemiese gedeelte van dit boek was tegen Bayle gericht; in het positieve gedeelte zoekt Leibnitz de oplossing van Gods voorwetenschap in de verklaring, dat de menselike wil steeds de meerderheid van de motieven volgt, en God aldus voorwetend kan zijn. Het probleem van het fysieke en psychiese kwaad lost hij op, primo door er op te wijzen dat het kwade noodzakelik ïs om het goede, en secundo, door te verklaren dat deze wereld de best-mogelike van alle werelden is.
Deze opvatting is ook die van Van Effen. „Gods oogmerk ... is niet min geweest zijne onuitputtelike alfnagt, en onbepaalde wijsheid, als zijne oneindige goedheid (n.1. in het scheppen van deze wereld) op het kragtigst af te schilderen". Dus niet enkel Gods goedheid, waarmee het kwaad niet bestaanbaar zou zijn. God kon niet anders. God riep in 't aanzijn de beste der werelden die „van eeuwigheid in 't onbepaalde goddelijk begrip opgesloten" waren geweest en bij zijn raadsbesluit konden ontstaan.
Tot verheldering van deze opvatting vertelt Van Effen Leibnitz de schone mythe na van Sextus Tarquinius, wie door het Orakel te Delphi wordt voorspeld, dat hij verstoten en als balling zal moeten sterven.3) Hij klaagt Apollo dat de Godheid
1) V. 128. 2) Essay 4, 11, § 19. 3) Theodicee II, § 408-417.



131
hard voor hem is, en op* diens antwoord dat hij zijn lot verdient, gaat hij naar Dodona om de Vader der goden zelf „reden van deszelfs gedrag hem aangaande af te eischen". Hij vraagt zijn noodlot te veranderen. „Ik weet beter als gij, hernam de Godheid, wat u nut is. 't Is met u gedaan, o Sextus, zo gij ooit naar Rome wederkeert". De jongeling kon niet besluiten aan die Goddelike waarschuwing een kroon op te offeren, ging uit de tempel, gaf zich moedwilliglijk aan zijn beschore lot over, en bewaarheidde in alle deelen de voorspelling van Apollo, en de voorbeschikking van Jupiter".
De Opperpriester Theodorus, die het gesprek van de God met Sextus had aangehoord, spreekt hem hierop met de diepste eerbied op de volgende wijze aan : „o Koning der Goden! Gij hebt aan deze mens zijn dwaling en ongelijk duidelik aangetoond. Hij kan van nu af aan zijn welverdiende rampen aan geen andere oorzaak, als aan zijn verkeerde wil en geneigdheid toeschrijven. Uw trouwe aanbidders staan echter deswegen verslagen Immers het heeft van U afgehangen de jongeling
met een betere inborst te begunstigen" — „Ga heen, antwoordde Jupiter, begeef u naar de tempel van mijn Dochter Pallas; zij zal u de ware beweegredenen openbaren, waarom ik aldus, en niet anders met Sextus heb moeten handelen".
Pallas brengt de priester in het Paleis der Voorbeschikkingen. Het behelst taferelen niet alleen van al 't geen gebeurt, maar ook van al 't geen had kunnen gebeuren. Ieder vertrek bevat een denkbeeld of schets van een mogelike wereld. De rol van Sextus was, door de verscheidenheid van de omstandigheden die zijn ganse leven omringen, verschillend en hij maakte zich, naarmate van zijn gedrag, gelukkig of rampzalig.
Al die vertrekken* waren geschikt in de vorm van een pyramide. Deze „had een beginzel, dog geen einde; een toppunt dog geen grondslag, dewijl haar onderste gedeelte tot het oneindig zig uitstrekte". In het bovenste vertrek zag men de ware Sextus. „Hij geeft zich in Rome aan zijn ongebonden driften over, wordt verjaagd en in een .eerr gevecht gedood. Indien Jupiter, in de plaats van deezen, eenen Sextus genoomen had in eene gelukkige burgerstaat levende tot Corinthus, of loffelijk regeerend koning in Thracië, 't zou hetzelve Heelal niet meer weezen, en noghtans was Jupiter verpligt deeze nu weezentlijke waereld, die het toppunt van de Pyramide uitmaakt, boven alle anderen te kiezen, omdat ze alle anderen mogelijke waerelden in volmaaktheid overtreft. Gij begrijpt nu wel, Theodorus, dat het Jupiter niet is, die met opzet Sextus een booswigt heeft gemaakt; hij is dusdanig als moogelijk, van eeuwigheid in 't onbepaalde goddelijk begrip opgesloten geweest; mijn Vader heeft hem maar van 't mogelijke tot het weezentlijke doen overgaan, en heeft hem het daadelijk bestaan gegeven, 't welk zijn wijsheid niet kon weigeren aan 't heelal, tot hetwelke diergelijke



132
Sextus behoorde, en waarvan hij een noodzakelijk gedeelte moest zijn. — De schoonheid van deze gekozen wereld te zien, daarvoor zijn sterfelijke oogen te zwak ..
Deze hypotese van Leibnitz wordt terecht een van zijn zwakste vindingen genoemd. Waarom is de godheid zo beperkt, dat „eene algemeene volmaaktheid ... eene onmeedeelbare eigenschap van de Godheid is" ? Op Theodorus' opmerking tegenover Jupiter: „Het hing toch van u af Sextus een andere wil te geven ?" komt geen antwoord.
Leibnitz gaf een voorlopige oplossing aan het probleem van het kwaad. De optimistiese hypotese was er een, waaraan de tijd behoefte had en die de twijfel stilde. De klove tussen geloof en verstand schijnt overbrugd. Gods voorwetenschap is van alle aanvechtingen bevrijd : God kan de vrije beslissingen der mensen vooruit weten, aangezien Hij weet welke motieven er in zijn schepsel werken, en aangezien steeds de meerderheid der motieven wint. In de voorwetenschap ligt — daar „Sextus en zijnsgelijken ... met een vrijwillige keur... zich aan boosheid heeft overgegeven" — tevens de voorbestemming opgesloten, waarbij de mens het eigen lot in eigen hand blijkt ie hebben.
Schande en eer Twee van Locke's moraal-principes hebben wij als principe. beschouwd ■ de Wil Gods, en het boven alle aandriften verheven, vrij kiezende verstand. Het derde principe, van bijkomstige betekenis, is dat van de achting of zede, door hem hem het filosofiese genoemd. Locke heeft niet de onderlinge verhouding der moraal-principes bepaald; ook Van Effen deed dat niet. Deze moet het principe der „achting of zede" als Onderdeel van de „natuurlike religie" hebben gezien!
Welke afwijkingen in de zeden der volken onderling mogen zijn — merkte Locke op — overal gaat lof samen met deugd, en schande met ondeugd. Locke was de eerste die wees op de algemene goed- of afkeuring als uiterlik kenteken van zedelik handelen. Niemand ontgaat de blaam of het misnoegen van de gemeenschap, als hij tegen haar zede of mening ingaat. Dat het oordeel der medemensen als wet werkt, bewijst het feit dat, om het voortdurend afkeurend oordeel der samenleving het hoofd te bieden, onder tienduizenden nauwliks een gevoelloos genoeg is.2)
De publieke opinie, volgens Paulsen een nevelwand, behoort volgens de rationalisten tot het „morele weten", dat met wiskunstige zekerheid kan worden vastgesteld.3) Hoezeer Van Effen het overgeleverde krities bekijkt en het oordeel losmaakt van de traditie, hij vindt toch dat het „een inschikkend en rekkelijk mensch" betaamt, in het maatschappelike „zig onder 't jok van een doorgaande gewoonte, die niets verderfelijks insluit, te
1) V. 130. 2) Essay, II, 28, § 12. 3) Essay, IV, 4, § 7.



133
buigen".1) Dat aanleunen aan de publieke, opinie vinden we öök, als hij — in navolging van Locke — biezondere waarde hecht aan de ontwikkeling van het begrip eer. Hij neemt het begrip niet objectief: de mening van een ander omtrent onze waarde, maar subjectief: de vrees voor de mening van anderen. Als gevoeligheid voor lof en schande wordt het eer-begrip een sociale eigenschap met morele werking. Eer is bij Van Effen „liefde tot agting". Hij wenst dit begrip een heilzame werking te geven. Het kan een sociale deugd zijn. Men ziet het in de wereldgeschiedenis! „Verval van volken, door ongodisterij overstroomt", wordt „vertraagd door eer, de schaduw van de ware verjlienste".2) Hij opereert met „eer" als zedelik principe wel wat al te „demonstratief", te wiskunstig. Hij wil eer hechten aan dit, oneer aan dat, schande wegnemen van iets anders. Van het toneel wil hij schande wegnemen.3) Het zich laten schrappen „uit de lijst der schutters kon een gedugte straf worden, indien er maar oneer aan kon worden vastgemaakt".*) Lodewijk de Or«le maakte een eind aan het duel door er schande aan te hechten.5) Onzedelike mensen maken „eer en reputatie vast aan onk#sheid".6) Eigenliefde als Het laatste moraal-prineipe, evenzeer aan Locke principe. ontleenden van secundair belang, is de „eigeof zelfliefde", wel te onderscheiden van „eigebaat". Dat de „Eigeliefde" „na dat dezelve bestierd word, de rijke oorsprong is van de zuiverste en verheevenste deugden, of de onuitputtelijke bronader van de vuilste en lafhartigste gebreeken", dat verkljttft hij tot een waarheid, die „de grondslag is van de gansche zedekunde".7) Het „klaar denkbeeld" heeft hij nochtans de tijd^ genoten — getuige het feit dat hij herhaaldelik op dit thema terugkomt — niet kunnen bijbrengen. Hoe kan — zijn wij met die tijdgenoten geneigd te vragen — een zetf|sefde die niet boven zichzelf uitgaat, een sociale, een morele deugd worden 3 Een „gemeenzaam voorbeeld" zal zijn opvatting duidelik maken. Een gastheer die aan tafel het beste naar zich toehaalt, is „een lomp, ongemaniert, laaghartig en zich zelf alleen beoogend mensch". Daarentegen is de gastheer die het „smakelijkste en kostbaarste" zijn vrienden geeft, iemand die „de strèeling der tong" veracht „om het belang van zijn edelmoedige ziel aan te kleeven" en „den roem te .verdienen van een vriendelijke en beleefde waard te zijn". Van zodanige aard is de zelfliefde: ze „neemt blotelijk een omweg, en ze scheid maar van zig zelf af, om zig met winst en aanwas wederom te vinden".8)
Zelfliefde is „zelfaankleving", van de mens onafscheidelik.9) Maar het begrip „liefde", dat er inzit, heeft ook nog een andere betekenis: „een heevige neiging om iemand gehtkkig te maken".10)
1) V. 54. 2) V. 47. 3) V. <2S. 4) V. 343. 5) Ibid. 6) V. 84. 7) V. 228, 8) V. 297. 9) V. 228. 10) Ibid.



134
En de zelfliefde is een liefde, die bij edele zielen „tot zigzelve weerkeert". Aldus haspelt hij ego- en altruïsme door elkaar. Ze is „grondslag zelfs van de liefde voor God en voor de deugd". In de stelling I „Wat heb ik, berooft van alle zelfliefde, met mijn plicht te doen ?" is zelfliefde egoïsme. Maar als zelfliefde als „handvatsel in de ziel" wordt gedefinieerd, lijkt ze meer op de affecten. We komen er dus niet, evenmin als de tijdgenoten. In één opzicht wordt de aanwending van het begrip duidelik, als het gaat tegen de asceties aangelegde Christenen, tegen de fijnen-zonder-godsvrucht, die „een denkbeeld van een heiligheid" hebben, „van alle eigeliefde gesuivert". Het zijn de lieden die het met God en hun geweten op een akkoordje gooien door het volbrengen van een zeker aantal kerkgangen en „oeffeningen", en die verder God denken te dienen door het nalaten van dans-, kaart-, dobbel- en toneelspel, d.w.z. aan God onverschillige en op zichzelf onschuldige genietingen der zinnen, die Van Effen nergens in de Bijbel verboden vindt. De door hen veelvuldig gebruikte bijbelplaatsen : „zich zelf te verloochenen, de waereld, ja zich zeiven te sterven, den ouden mensch te dooden", etc. verstaan ze verkeerd. De betekenis kan niet zijn zich van allerlei geoorloofd vermaak te spenen. Men moet er onder verstaan: „zijn ongeregelde driften te temmen, en dezelven 't jok van Gods wet, en van de reeden op te leggen, en geringe, voorbijgaande, verderfelijke voordeden van de hand te wijzen om zijne voornaamste aandagt en werkzaamheid te besteeden aan weezentlijke, gewigtige en eeuwigdurende belangen."1) Hun opvatting is voor de „moderne" rationalist „devote dweeperij".
Met deze vier grondbeginselen van de moraal opereerde Locke, en, in navolging daarvan, Van_Eifen. Deze wijkt af, door de deïstiese „natuurlike moraal" meer op de voorgrond te brengen. Het nieuwe, het alles overheersende in Locke's en in zijn opvattingen is de betekenis van de „Reden". Met Socrates is de rationalist van mening dat, wie het goede kent, dit ook noodwendig kiezen zal en niet het verkeerde en slechte. In de taal van het rationalisme heet zulks „dat reeden en deugd zo nauw verknogt en verwant zijn, dat de reeden als bespiegelende deugd, en de deugd als de werkende reeden kunnen aangezien worden".2) Het verstand sluit de wil in zich. Driften hebben in zover invloed, dat ze de wil van het goede afhouden. Het gemoed, vooral het „verbasterd gemoed", wordt „door driften vervoert", ten ongunste. De wil is een verstandelike wil, die zich boven de driften verheft; het is een secundaire en reflecterende wil. Het natuurlik inzicht bepaalt 's mensen lot door verstand en en plicht. „Deugd is niets anders, als een geredeneerde en
1) Ibid. 2) V. 194.



135
verligte waarneming van alle pligten".1) Deze deugd is „volgens de stijl van Salomo, wijsheid". Deze wijsheid is een rijke bronader van „verheeve en verrukkende gedachten".
Onze 20e-eeuwse psychologie ziet op het rationalisme wat neer. Maar wij erkennen nochtans, dat de oude psychologie met haar Platoniese indeling van Reden, Wil en Begeerten voor moralisatie goed uit was.2) Wanneer wij spreken van een natuurlike en een verstandelike wil, en — hoewel de wil niet voor vrij houdende — de mens voor zijn daden verantwoordelik achten, dan gaan wij feitelik niet anders te werk. Ook erkennen wij gaarne dat het verstand de driften disciplineert, bij sommige tiepen zelfs tot in zeer hoge mate, en dat inzichten, diepgaande inzichten, nieuwe motieven tot handelen opleveren. En zo naderen wij toch weer de stelling, dat wijsheid deugd is. Wij weten natuurlik! — dat voor de beoordeling van wat deugdzaam is, het vaststellen van een aantal principes noodzakelik is. Wij weten ook, als wij even nadenken, dat het verstand als zodanig niets van waarden weet; dat het alleen onderscheidt waar of onwaar, werkelik of onwerkelik.3) Het is de ziel zelf die aan de dingen zekere waarde toekent. Aldus ontstaat de moraal en de moralheifci En toch willen wij beamen dat „wijsheid" „verheeve en verrukkende gedachten" wekt. De wijze mens, die door verstandelike ontwikkeling zich een wereld van geestelike belangen opent, kleurt vanuit het diepst van zijn innerlik zijn voorstellingen met morele waarden; hij neemt een zelfgeschapen ideaal in zich op, waaraan hij zijn handelen afmeet, al mogen dan ook driften en gevoelens, rede en geweten, behagen aan het goede en afkeer van het slechte de drijfveren zijn. Zo hebben wij, psychologen, kinderen van het rationalisme, steeds weer neiging rationalist ^te zijn.
Het hoogste goed. De weg om tot het hoogste goed te geraken is getoond. Dit hoogste goed zelf kan men aldus formuleren : een volmaakt mensenleven in samenhang met dat van anderen. De ontwikkeling van het morele element is beslissend \ voor de waardering van het menselik leven. Ook bij Van Effen f zijn de mensen „moral agents", in de uitoefening van een f hogere wil. Dat de mens daarbij religieus moet zijn, spreekt voor hem vanzelf. Wij hebben daartoe maar aan te halen wat hij van het gebed zegt: een toestand van extase waarin „de ziele de banden van 't vadzig lichaam ontworstelt, zig opbeurt, boven zig zelve zig verheft, en zig plaatst voor Oods
throon, om door de ernstigste en aandagtigste bespiegeling
deszelfs deugden en volmaaktheden met alle inspanning van kragten in te dringen en zig door die glansrijke beschouwing tot verwondering, tot hoogagting, tot liefde, tot verheerlijking,
1) V. 194. 2) Paulsen a. w. I, p. 476. 3) Ibid. Einleitung p. II.



13o
tot onderwerping en tot navolging aan te sporen".1) Deze vroomheid komt voort uit de natuurlike religie. Maar voortkomend of uit de natuurlike of uit de geopenbaarde religie, vroomheid is niet een eerste kenmerk van het hoogste leven. De eenvoudige van harte kan, zonder het zelf te weten, door zijn persoonlike en maatschappelike deugden, het volkomen leven een heel eind genaderd zijn. Hoe Van Effen zich de volkomener mens in de volkomener wereld denkt, zien wij het best, als hij Radamanthus ten rechterstoel zet, om de gestorvenen rekenschap te vragen „nopens hunne bestede tijd".2)
iWie wijst Radamanthus ter linkerzijde ?
Niet slechts de onnutte beuzelaars die de „waereld hebben laaten rijden en zeilen, zoals hij het zelf goed vond"; de harddravende jongeling : „Schrik3) van hartdraven, Heertje !"; de visite-maker: „Visites, niets als visites, visites 's morgens, visites 's agtermiddags, visites des avonds..."; de jonker, die niets gedaan dan gejaagd had; de ledigganger, die zijn hersens met nietsdoen afsloofde; de „man van de groote waereld", die jong reeds blasé was; het gepoederd en goud beborduurd adellik Hofjonkertje, dat „zijn geweeten nooit toegelaten heeft zijn gedrag te bedillen" en wiens hoogste ideaal was „een douzijn Dames aan zijn snoer te krijgen" en die in aristokratiese hoogmoed, met zijn vrienden, de „fraye geesten", niet geloven kon aan „zwaarmoedige dromen en oude wijven-praat" van het lagere volk en dus zich boven het geloof aan een „Regterstoel" verheven achtte. Maar ook de geleerde, die zich toch van kindsbeen „met lighaam en ziel aan de geleerdheid overgegeeven" had! Honderd folianten had hij uitgezift en het gevondene in meer dan tien quartijnen verzameld. Niemand vond „waarschijnelijker uitleggingen rakende uitgesletene opschriften van potsater-' ven, stukken van beelden, en verroeste penningen". Penningen „behoeft- men maar als gemeen geld op een tafel te schieten", hij zal aanstonds weten te zeggen: „Dit is een Ottho, dit een Vitellius, dit weder een Caligula, dit..." „Maar wat nut, wat wezentlijk nut, hebt gij uit die ophoopte kennis weten te halen?" vraagt Radamanthus. „Wat wezentlijker nut kan 'er bedagt worden, als de oude tijdrekening te herstellen, een net denkbeeld te geven van de kleeding van de Oostersche volken, en door het doorsnuffelen van uitgeknaagde handschriften, duizend verbasterde plaatzen van Aristoteles, Persius en Petronius op te helderen ?" Heeft hij geen reden zich „te vleijen een onsterfelijke naam verkreegen te hebben", al heeft die „onvermoeide arbeid door uitputting van levensgeesten zijn einde verhaast ?"
1) V. 121. 2) V. 31. 3) Dit betekent: record-harddraver! De allerbeste! Vgl.: Schrik van ossekop =- wat 'n dikke os!



137
Radamanthus is niet voldaan. „Gij zult, buiten twijfel, uit uwe iiitgestrékte geleerdheid zekerlijk wel aanleiding hebben getrokken, om een eerlijk man, een trouw en gedienstig vriend, een zagtzinnig en vreedzaam gebuur. een treffelijk burger te worden ? Gij zult met uwe hartstogten, als met uwe penningen hebben geleerd om te gaan ? Dit is een beweging van oplopentheid, die ter neder gezet moet worden, die van nijdigheid, die ineen edelmoedige naijver diend te veranderen, dit van een opgeblazene hoogmoed, tot welkers vernedering het mij past te arbeiden ?" — Dit nu juist niet! „Non omnia possumus omnes!" In deze wereld van geleerden-afgunst en nijd heeft hij zijn vijanden „de tanden getoont". „Breng weg" — zegt de rechter, zich ter linkerzijde wendende — „dien geleerde beuzelaar zonder reden en deugd!" Zijn leven is niet naar behoren besteed; zijn „opgelegde geleerdheid waaruit eene geoefende reden hulpmiddel tot aangroey van wijsheid kan halen, (is) voor aanwas van wijsheid zelve gerekent".
Ook ter linkerzijde gaat de „fijn man", „zedig gekleed" „stuers van wezen". Heeft hij niet naar de toen gangbare opvattingen een godsdienstig leven geleid ? „Mijn gansche leeven heeft bestaan in t'zamengekeetende Godsdienstigheden, Kerkgangen, Oefeningen, herhaalingen van 't gepreekte, stigtelijke t zamenspraaken. Waar ik mij ook bevond, men hoorde mij op 't hevigste uitvaaren, tegen opschik, spel, danzen, en tegen alle hgtvaardigheid en waereldsgezindheid, die 't ware livery van den afgrond zijn. Door mijne naare berispingen heb ik menschen, die zig op hunne heidensche deugden te zeer betrouwden, zortitijds de koorts op het lijf gejaagd". Wat heeft Radamanthus er op aan te merken ? Hij gebiedt hem... wat minder te „teemcn"! Want al „fijn man's" „godsdienstigheden" „zijn eigentlijk in zich zeiven geen daden van godvrugt; 't zijn middelen om de godvrugt te verkrijgen".
Enj; zijn verdere biecht ? Hij was slechts een arm „ambagtsgezel"; maar door „der-vroomen voorzorg" werd hij dagelijks „met liefdadigheid verkwikt" en heeft het hem aan niets ontbroken, 't Is waar — erkent hij — „ik had vrouw en kinderen" en die hebben al wat geleeden". Maar zijn „geestelijke werkzaamheid, die zekerlijk de gewichtigste is", heeft hem „den tijd tot lighaamlijke niet gegund". Daarbij, zijn huisgezin was hem „een gedurige ergernis" en hij heeft het zijn plicht geacht ,,'t zelve, zo veel doenlijk te mijden". Zijn huisvrouw, hoewel „naarstig, spaarzaam, vol liefde en zorg voor de kinderen" was „al wat vrolijk van aard en vrij wat losjes; ze zong wel eens een waerelds deuntje". Ze hield van „een aardig praatje" en „daar werd zij maar al te veel van haare kinderen in ópgevolgt".
Het oordeel van Radamanthus is kenmerkend voor de nieuwe inzichten en normen van de Aufklarung: „Een heel vroom man zeker, zonder kennis van waare deugd, zonder zagtmoedigheid,



138
zonder toegeevendheid, zonder liefde en agting voor zijn evenmensen, bepaalt in zijn eigenliefde, zorgeloos en onbarmhartig voor zijn huisgezin! Weg met dien ontmenschte!"
Hij was niet vroom ! Hij en de zijnen, door onkunde misleid, „onderstellen een wezentlijk onderscheid tusschen Godsvrugt en deugd". En deugd ontbrak hem ! Hij was „zorgeloos en onbarmhartig voor zijn gezin", verliet zijn huisvrouw, die toch „naarstig, spaarzaam, vol liefde en zorg voor de kinderen" was! Hij en de zijnen, „die voor zich zeiven eene volstrekte vrijheid bedingen omtrent de gehoorzaamheid, verschuldigt aan Gods wezentlijke wetten rakende hun evenmenschen", zijn niet minder dan andere mensen „trots, nijdig, kwaadsprekend, liefdeloos, baatzugtig, wraakgierig". Hun rechtzinnigheid is het goede werk. „Men hegt zijne gedagten zo sterk op de stelling dat het geloof regtvaardigt zonder de werken der wet, dat men geen tijd heeft om te overdenken, dat het geloof zonder de werken dood is, en dat zonder de Heiligmaking niemand God zal zien".
Even leerzaam is, wie ter rechterzijde worden verwezen: Niet slechts de droefgeestige jongeling „zonder stierman aan de ontstuimige zee van 't academische leeven overgegeeven", wiens deugd niet opkon tegen de hevigheid van zijn passies. In zijn hart sluimerde de vonk van het goede: hij vond soms „zich zelve weder, dog mismaakt, wanschapen en hatelijk aan zichzelve". Hij wordt gered, al slaagde zijn „verdrukte deugd" er niet in hem „in zijne gansche wandel 't rigtsnoer van een verligte reden te doen volgen". Ook de oude Huisman, die „niet zonderling" veel goeds heeft „uitgeregt". „Ik ben een boer eboren, en een boer ben ik gesturven. Ik heb altijd een trouwe werkzak geweest... en ongze Kniertje..." Radamanthus „vereerde de zoete eenvoudigheid van den vromen arbeider met een vriendelijke lag". Immers, hij was een trouw echtgenoot, een eerlik mens, een godsdienstig huisvader en een nuttig burger. Ook wordt behouden de man die „op een strowis was komen aandrijven" en het door „naarstigheid, spaarzaamheid en onbevlekte opregtheid" van de grond af heeft opgehaald. Hij bleef nederig, zijn rijkdom „waardoor een gelukkig leeven kan uitgewerkt worden, zag hij niet voor 't geluk zelve aan". Hij deed wat in de mens mèè het hoogste is: in zijn ouderdom ontwikkelde hij zijn geest door lezen, denken, bespiegelen . .. Natuurlik is ook behouden Radamanthus' „deugdzame amptgenoot", wiens „neetelige waardigheid" van rechter „zijn ijver verdubbelde, om zijn gemoed met aangroei van deugd, en zijn reden met vermeerdering van licht te verrijken". De dood heeft hij zonder schrik onder de ogen gezien, „overtuigd dat een nut leeven voor 't gemeen en van 't welk geen stip was te loor gegaan, vrij meer als een lang en ondienstig leeven te schatten is".
Dat is dus het 18e-Eeuwse ideaal onder woorden gebracht:



139
„een nut leeven voor 't gemeen" en liefst een „van 't welk geen stipis te loor gegaan*. Van Effen's ethiek leert zelfbeheersing en plichtsvervulling als onmisbare voorwaarden voor het volmaakte leven. De hoogste voldoening is plichtsvervulling. „De zielroerende vergenoeging, die uit de verzekering van zijn plicht gedaan te hebben, in 't geweten nederdaald, en 't gemoed overstroomt is het genoegzaam loon voor de recht edele zielen, die zo klein in .getal zijn".1)
Deugden en plichten. En wat zijn de karaktereigenschappen - de goede zijden van de mens — die noodzakelik zijn om het eigen ik te vervolmaken? Negatief: niet trots, kwaadsprekend, liefdeloos baatzuchtig, wraakgierig; niet „oplopent", „nijdig" (afgunstig), hoogmoedig.2) Positief: „rechtvaardig, billijk, bescheiden, zagtmoedig, kwaad met goed vergelden, verdedigers des naasten eer en goede naam, matig, lijdzaam, oprecht".3) Verder moet mén een goed sociaal wezen zijn : „een eerlijk man, een trouw en gedienstig vriend, een zagtzinnig en vreedzaam gebuur een treffelijk burger '.4) Er zijn sommige eigenschappen nog niet genoemd, die wij herhaaldelik tegenkomen: redelik, rekkelik ' inschikkelik en godsdienstig. Maar Godvrucht is niet ,,'t geheele 't zamenweefzel van uitwendige godsdienstige plegtigheden". Het is zeker vroomheid; in gevoel, geloof, hoop doordrongen zijn van 't idee Gods. Het belangrijkste is: een goed begrip van God te hebben. Dit verschaft ons het „natuurlik licht". Van dit „natuurlike godsbegrip" is de wijze waarop God moet worden gediend, afhankelik. Vroomheid is daarvan vanzelf het gevolg. Men verheft zich tot de goddelike kwaliteiten ; aan die verheffing is de lust tot navolging verbonden.
Weinig dogmaties, is het „aufgeklarte" Christendom een des te meer moreel Christendom. Men zal doen wat God van ons eist: „op de pijnelijkste manier 't hart op scheuren, in 't zelve vroeten, met ernst werken om de diepe wortelen van 't zedelijk kwaad te doen waggelen en allengskens uit te roeyen, de natuurlijke neigingen met onophoudelijke pogingen vermeesteren, de driften temmen en onder de gehoorzaamheid der verligte Reden brengen, zijn innigste natuur vernieuwen, en voornamentlifóde opgeblazenheid, aan schijndeugd zo onafzonderlijk verknocht, t' onderbrengen en van de opperzedemeester leeren nedrig en' zagtmoedig van harten te zijn".6)
Nederigheid en zachtmoedigheid van harte, eigenschappen waarmee elke bekering begint! Ze stonden bij Van Effen in hoog aanzien! Hij wist welke „redelijkheid en kragt des gemoeds"6) tot deze deugd noodzakelik zijn ! De Aufklarer graaft
1) V. 27. 2) V. 31. 3) V. 335. 4) V. 31. 5) V. 31. 6) V. 66.



140
daar, waar hij graven moet, en hij graaft diep. Hij vindt, gedreven door zijn zin voor logica en wetenschappelik onderzoek, de waarde van de godsdienst in de toepassing van de praktiese moraal en nadert daarin de mysticus, die evenwel, in overmaat van gevoel, voor dezelfde zin een afkeer heeft.
*0



VAN EFFEN ALS PRAKTIES MORALIST.
INHOUD: De Verstandsstaat. — >De Overheid. — y Lagere standen. — & Middelbaar e staat*. ^Adel. — De predikant. — Mode. .— -Rijkdom. — Huwelik. — De vrouw. — Opvoeding. — Verfransing. — Moreel verval. — Achteruitgang van de handel. — Katholieken. — Joden. — Fijnen. — Bijgeloof.
De Verstandsstaat. Van Effen doet een poging, zoals er in de 18e Eeuw zo vele zijn gedaan, de verstandsstaat te stichten. Hoe ziet hij zijn tijd ? Zijn eeuw is de bij uitstek „verlichte eeuw".1) Maar het is ook de eeuw waarin „stipte en onbevlekte oprechtheid... zelfs bij luiden, die met den naam van eerlijk pronken, gansch zeldzaam is".2) Het is ook een „schaamteloze eeuw",3) een „eeuw waarin ... naulijks kinderen meer te vinden zijn".4) Als bijzaak zij vermeld, dat het ook een eeuw is „die zo weinig agting voor de Dichtkunst heeft".5) Overigens een eeuw, niet slechter dan andere eeuwen.
De verstandsstaat nu is er een, gegrondvest op de „Reden", een staat waarin heerst een „geredeneerde" staatkunde, „geredeneerde" godsdienst en zedekunde, „geredeneerde" koopmanschap en landbouw, „geredeneerde" taal-, dicht- en toneelkunst, wat niet al! Men zal in deze staat niets „buiten de natuur" doen ; niet buiten de natuur bouwen, zoals men met de „logge en zwaarmoedigheid verwekkende gevaartens" tijdens de Gotiek deed; niet buiten de natuur dichten of schrijven, zoals tijdens de Renaissance met al haar „laffe dubbelzinnigheden en kinderagtige zinspelingen, of, om beter te zeggen, klankspeelingen".6)
Het zal niet een toekomststaat zijn, zoals velen in onze tijd die dromen ! Van Effen is geen stormvogel der revolutie; daartoe ontbreken hem emotie en fantasie. Wat aan omwente-
1) V. 290. 2) V. 338. 3) V. 148. 4) V. 243. 5) V. 251. 6) V. 310.



142
ï ling te wachten is, moet voortkomen uit de „Reden" der men/ sen, uit hun veranderde geestelike gesteldhejdLen^g^ragingen. Natuurlik zijn er bij het totstandbrengen van die Staat bezwaren te overwinnen, maar welke hervormer zag zijn werk volledig slagen ? Daar is — ook onder de besten — onze „ingeboorene traagheid", tengevolge waarvan wij ons meer „door een zekere uitwendige indruk laten wegsleepen", dan ons „door behoorlijk onderzogte en overwogen redenen te laten bestieren". Daar is de „natuériijke luiheid van een gemeen verstand". Van de meeste mensen is de ongeoefende reden met een dikke roest bedekt".1) Daar zijn de onoverbrugbare kloven in de maatschappij; zijn inzicht dat iemand „van rijke en machtige ouderen geboren" zich geen denkbeeld van zijn geluk kan maken, en zonder „den jammerlijken toestand van anderen, die zowel mensen als hij, dagelijks met alle ellende, kommer en gebrek te worstelen hebben" te peilen, dóórleeft j zijn inzicht dat de Groten — zoals Molière zegt — denken op alles gevat te zijn, „zonder dat zij iets behoeven te leeren"2) en dat er iets is als „adelzugt", die de adel de burger doet verachten. Van Effen weet dat de standen elkaar niet verdragen; dat de Groten 'n nieuwbakken rijke in hun midden opnemen, terwijl ze hem innerlik verachten en achter zijn rug kwaad van hem spreken — „zijn vader heeft hen hondert maal aan de tafel opgepast"3;) dat het lagere volk diezelfde nieuw-rijken, de „bedurven kinderen van 't fortuin", haat — immers: hun grootvader heeft met zoopjes verkopen „groot geld" verdiend \*) Hij is er diep van doordrongen dat er i niets nadeliger is voor een staat, dan een opwassend geslacht I van rijke jongelui, wie geen taak wacht en die verslappen en f ontaarden.6) Hij is zich bewust dat armoede slecht maakt6) en dat in zijn samenleving, gegrondvest op de „Reden", één element zal zijn waarop zijn „Reden" geen vat heeft: het rapalje. „Op denzelfden voet als 't Janhagel redeneren"7) is een redeneren, waarbij de „Reden" zoek is. In de boezem van dat rapalje — in 't algemeen van alle onedele zielen — is niets te M vinden „waaraan de zedelessén kunnen worden vastgemaakt".8) I Hij zal er zich bij moeten neerleggen dat het „canaille, hier en * elders, niet dan door straffe wetten is in tucht te houden".9) ■ De Aufklarung draagt óók bij Van Effen een aristokraties karakter, licht begrijpelik bij iemand, die zijn gehele leven van de gunst van adel en regenten-klasse afhankelik was. Hij is, als iedere rationalist die tevens optimist is, van'opinie dat wetenI schap en beschaving de mens deugdlievend maakt, vrij van dwaling en^ bijgeloof, van enghartige haat en onverdraagzaam-
1) V. 51. 2) V. 82. 3) V. 279. 4) V. 76. 5) V. 143. 6) V. 206. 7) V. 335. 8) V. 248. 9) V. 113.



143
heid. Wat de mindere man betreft, geeft men dit ideaal prijs. Al te gemakkelik legt men zich neer bij het feit, dat de volksklasse niet redeneren kan, dat haar de nobelheid van geest ontbreekt om de leiding van het verstand te volgen.
Deze levensbeschouwing bevat een innerlike breuk. Een demokratiese schijn ligt over een konservatief wezen. God heeft ons tot gemeenschappeHk geluk geschapen — zo neemt men aan. De samen-leving is gemeen-schap of maat-schappij. Zelfs de geringste burger is deelhebber, geniet „door het recht der Natuure"1) dezelfde vrijheid als wij. 'n Bediende, hoezeer „het jok van zijn dienstbaarheid" dragende, is „evenmensch, medeingezeten, deelgenoot, medelid aan 't zelfde gemenebest". De maatschappij, waaruit als organisatie de staat is ontstaan, is een samen-leving van redelike mensen. In een land als het onze zijn alle inwoners ongeveer „als egaal" te schatten. Het is kinderachtig te gaan onderzoeken, wie het eerst en wie het laatst van een snijderstafel is gesprongen.*)
De Overheid. Van Effen is aanhanger van de, vroeger door ons genoemd: theokratiese theorie. God heeft de staat gewild. Staten „moeten met de bijbel in de hand geregeert worden".3) „De Opperwetgever eischt van ons een volstrekte onderdanigheid voor de burgerlijke instellingen af".4) De „Hooge Overigheid" heeft als „pligt, haar door den Opperkoning van 't Heelal opgelegt", al wat de samenleving kan deren, verre te houden. Als redelik wezen kan ieder „deelhebber" — zo al niet zijn invloed, en daar komt het op aan aan! — dan toch zijn inzicht doen gelden! Van Effen wil wel de „geringste ingezeten" toestaan te roepen van „onze republijk, onze vlooten, onze legers, onze schatkist".5) Maar die „mede-eigenaar van 't gansche land" hebbe te begrijpen dat de „staatkunde", d. i. „een waare en geredeneerde kunst van regeeren", ver boven zijn begrip gaat! „Wat word' er niet al vereischt om dezelve uit te maken.' Een nette kennis van 't recht der natuure en der volken en van een zedekunde die uit de gesteldheid van de menschelijke t' zamenleving voortvloeit, een naarstige en aandagtige overweging van oude en nieuwe geschiedenissen, een doordringend begrip van de neigingen die 't menschdom in 't algemeen en ieder Landaard in 't bijzonder eigen zijn, en wel voornamentlijk van de waare belangen van 't volk dat men regeert, en van de natiën die 't zelve omringen, en van dewelken zijn ongeluk of voorspoedhet meest afhangt".6)
't Verhaal was lang, maar we begrijpen nu des te beter dat Van Effen „de wijze en rechtvaardige Overheden", wie dit alles „tot rigtsnoer" moet strekken, looft, en wij zijn mee van over-
1) V. 263. 2) V. 182. 3) V. 82. 4) V. 320. 5) V.(743 6) Ibid.



144
tuiging dat de Nederlanders „onder eene der wijste, gematigste en rechtvaardigste Regeering des aardrijks geleefd hebben".1) Kleinigheden misschien daargelaten, zoals b.v. de familie-regering waarvan Van Effen, die zelf het secretariaat van Geervliet verkocht, '"niemendal schijnt te hebben gemerkt. „Met het diepste respect", mag de in staatszaken meest deskundige „zijne gevoelens wel in bedenking geven" aan de regering, „dog geenszins wetten voorschrijven".2)
Van Locke's inzichten omtrent scheiding der staatsmachten en volksvertegenwoordiging vinden wij bij Van Effen geen spoor! Wel hangt hij de moderne opvatting der Whig's aan, dat koningen „geenzins gezalfden van den koning der koningen" zijn en „uit den boezem van 't gansche lighaam des volks het rechttrekken om hetzelve te besturen".3)
* Hij wenst een kragtige hand aan het roer. „Geen regeering kan bestaan zonder een absolute oppermacht, 't zij dezelve in de wetten opgelegt zij, 't zij in het goeddunken van de Regeerders".4) Vrijheid van drukpers, voor ons een onvervreemdbaar recht, „kan en moet... door de Overheid ... een tijd gestremd worden", als „bij gevaar van gisting" publicatie van zelfs de onschuldigste geschriften „tot een uitbarsting zoude kunnen voeren".5) Lagere standen. Men moet, ten opzichte van het gewone volk, weten te geven en te nemen! De kermissen, ongetwijfeld een kwaad, wenst hij, ter vermijding van gröter kwaad, gehandhaafd te zien. Het „gemene volk" vlast er tijden te voren al op, en 't is goed dat het eens „met de buik vol lachéns" naar huis rgaat. Zeker is er geen hoogstaand genot te halen, maar „de waereld kan niet bestierd worden zo als ze behoort te zijn, maar zoals ze met' er daad is".6)
Met de „geringe luiden" zal men het op een of andere wijze moeten zien klaar te spelen. Ze zijn, onder omstandigheden, een I gevaar voor de heerschappij van — wat Van Effen noemt — ' „de luiden van fatsoen". Deze begaan de „onbedagtzame achteloosheid" zich de plichten van „togt en wagt" van de hals te schuiven. Stel het geval van „muiterij, oproer, brandstigting!" „Wat kan dat veel scheelen aan schoenlappers, kruiers, sleepers en andere gemeene werkgasten" ? Hij doet wat ieder, die op het „lighaam der samenleving" wonde plekken ziet, doen zou. Hij tracht tussen de standen een verbroedering te bewerken. Het is van de „uiterste nutheid" met dergelijke „luiden, die sober in de plunje zijn" enige tijd „broederlijk en gemeenzaam" om te gaan, „een pijpje te rooken, een glaasje te drinken en een jasje of een belbruidje te spelen".7)
1) V. 156. 2) V. 220. 3) V. 330. 4) V. 18. 5) V. 209. 6) V. 168. 7) V. 344.



145
De werkgasten leiden hun „gewaant ongeluk" af uit hun j mindere sociale positie. Maar Van Effen heeft ze bezocht, „terwijl [ het 's ogtens schofttijd was", in de schaduw bijtend in „een korst brood en een pekelharing", „dat het vuur van 't genoote vermaak hun de oogen uitschitterde. Wat ontbreekt er tog, dagt ik bij mij zelf, aan 't geluk van die menschen?" „Zij lijden gewis nog honger, nog dorst; zij zien er fris, gezond, glad en veitfitH. Hun roggebrood en „gemene gesuikerde witte wijn", hun bierJ en jenever, smaakt hun als een ander het tarwebrood en Eour-1 gogne of Champagne. Er zijn menigvuldige „gezellige hand- i werken" en hij kan „den lezer wel verzekeren, dat ze groote zorg dragen om zig niet dood te werken"/De tegenstelling zijn de „luiden die op hun plyzier leven". Steeds dezelfde „vermakelijk*» heden" worden voor „de afgesloofde zinnen laf, smakeloos, en zelfs walgelijk". Men vervalt op den duur „in een droefgeestige ledigheid van gevoelens". Het lagere volk denkt dat de rijke steeds, in enen door, geniet zoals zij, wanneer zij „eens te bruiloft gaan, met de buurt teeren, zig met de schutterij vrolijk maken, eens op een speelwagentje uitrijden" e.d. Dat de rijke, „van ses beesten voortgesleept, en van ses schoften opgejjast", daarom gelukkiger zou zijn, is een „sporeloos denkbeeld, door 't welk het geluk niet in de inwendige gevoelens van 't eigen gemoed, maar in zotten herssenschimmen van anderen gezogt en gevonden wordt". Met een „gezond oordeel" bekeken, „zou de benijde staat der eenen en de verachte der anderen als een ligte rook eensklaps noodwendiglijk moeten verdwijnen".1) Als illustratie voert hij uit een Frans blijspel Arlequin op, die met „een klein hutje, een bed, een tafel en een half dozijn stroie stoelen", de gelukkigste mens op aarde is. Hij hoopt „geringe luiden" van „herssenschimmen" die hun, naar hun denkbeeld, ongelukkig maken, te hebben ontlast.2) '
„Middelbaare staat." In het (58e Vertoog vertelt de Spectator 'hoe hij bij „fatsoenlijke Borgers" het „huisvaders-verjaarfeest" heeft meegemaakt en hoe hij opnieuw is bevestigd in zijn gevoelen „wegens het behagen, 't welk een liefhebber» van geoorlo<j|jF en redelijk vermaak in den omgang met luiden van een middelbare staat, meer als in de t' zamenleving met anderen, noodzaaklijk vinden moet". Dat behagen spruit meer voort uit de vriendeüke ontvangst en betoonde hartelikheid, dan uit een eigenlik genot dat daar voor hem te vinden is. Hij was er te gast en — „ook wellevend op mijn manier zijnde" — heeft hij aan alle ceremonieën meegedaan i bij het aan tafel gaan, hijzelf het laatste, al maar buigend : „Mijnheer uw onderdanige dienaar"; bij het instellen van de conditiën", d.w.z. het toosten op de aanwezigen in volgorde van ouderdom en aanzien; bij het drinken (aan het dessert)
1) V. 294. 2) V. 300.



146
van het „glaasje van vriendschap", „van innige vriendschap" en „van alderinnigste vriendschap" en van het „glaasje na de gratie". De heren gingen roken en hij speelde met de dames een kaartje en bleef op het souper, op „de koude bouten".
Deze stand houdt hij om zijn deugden voor de beste. „Oprecht, openhartig, rondborstig, vriendhoudend" is dit soort van mensen. Te oordelen naar de vertegenwoordiger van deze stand,1) met wie hij op een speelwagentje naar diens buiten gaat, moeten wij er maatschappelik niet een te geringe dunk van hebben ! 't Is iemand die er warmpjes in zit, die evenwel eenvoudig en zuinig is, omdat hij „noit de kunst van geld verteeren geleerd heeft". Hij is geen „man van studie", maar heeft een „zeer gezond oordeel". In zijn eenvoud zondigt hij nogal vaak „tegens 't geen men hedendaags hoffelijkheid en besthaaftheid noemt". Op het buiten is een soort literaire bijeenkomst. De schildering van het gezelschap — in -het derde Vertoog dus — is allerkostelikst. Het hoogtepunt van kunstgenot en gezelligheid wordt bereikt, als de gastheer een „Lykdicht op de dood van een Zee-bevelhebber" „opsnijdt" „op de wijze van een Herderskout , opgesteld".
I Braaf, goed, degelik — maar niet van het geestelik niveau van de Spectator! Zijn eigen positie is die van de intellektueel! Adel. Het loont misschien de moeite, een moralist over de adel te horen. Men beseft, dat de positie voor Van Effen enigszins moeilik is, al heeft hij de onafhankelikheid van zijn oordeel niet ingeboet. Hij is het niet met „Digters en Redenaars" eens, dat I ,,'t geen men Adel noemt... een bloot harssenbeeld" is. Heeft
„een recntvaaraig en dankbaar oppervorst" deugd beloond door verheffing in de adelstand, dan zal men een telg uit zulk een geslacht beschouwen, zoals men b.v. „een Naneef van den veradelden de Ruiter" beschouwt, waarbij men zich vanzelf „de roemrugtigste daden van de grootste man, die ooit over zee en vijanden gezegepraalt heeft" voor ogen stelt. Maar... vaak is adelstand een vprstelike beloning voor ondeugd! En even vaak is in gedrag en wandel van een edelman niets dat eerbied inboezemt. Nochtans meent Van Effen „dat men den erkenden tijtel van Edelman behoort te respecteeren". Maar gelijk de „luister" van die „eernaam ... alleenlijk uitwendig is, zo kan de eerbied daar aan verschuldigt ook maar uiterlijk wezen". Alleen wanneer de Adel „het onbegrijpelijk voorrecht" denkt te genieten „van boven 't bereik der reden zig te verheffen", last heeft van j „adelijke dweperijen", dan komt zijn kritiek los! „Ze spreeken van een man van geboorte". Wie komt er anders dan door geboorte op de wereld? „Zommige van die hooggeborene
l) V.(5)



147
bekennen, dat ze de burgerlucht niet veelen kunnen". Is dat een andere lucht dan van een gewoon mens? „Van 't adelijk bloed Woftiamentlijk word een groote ophef gemaakt". Zelfs „de afgeregtste ontleder" bespeurt geen verschir tussen dat van een boer en een edelman. „Nogtans tot lof van onze Vaderlandsche Adel" moet hij erkennen, dat hier „de wakende dromen omtrent dien uiterlijken luister... vrij beginnen te sMjtèn". Hij heeft veel gunstige indrukken van de adel in Frankrijk en Engeland, welke hij aldué samenval t „in een woort, daar den Adel en de reden niet in eene openbare vijandschap leven en de hooge geboorte niemand het bedroefde voorregt geeft om stapel zot te zijn".') De predikant. Er is- één beroep dat Van Effen — had hij ini zijn later leven mogen kiezen — zou hebben kunnen uitoefenen :| dat van predikant. Het is „in zig zelve... het treffélijkste, heerlijkste, eerwaardigste en agtbaarste ampt dat de Voorzienigheid een mensch kan toeschikken".2) In zijn jeugd „vond hiifl5i$l| niet ernstig genoeg"3) om dominee te worden. Bovendien kon de gewone wijze waarop men in zijn jongelingsjaren predikant werd, een kritiese geest als de zijne weinig bekoren.
De ouders van Jor<Jen>4) die „zonder er grootgeld aan te kunnen leggen", toch gaarne „hun teergeliefde zoon een hoger rang dan van ambagtsman" zouden willen „doen bestijgen", zuinigen alles uit om hem dominee te maken. Hij wordt op de Latijnse school gedaan, die op veel plaatsen „niet meer dan vier gulden in 't vierendeel jaars kost en eenige weinige boeken". Onze Jorden ' is geen licht; op zijn veertiende jaar is hij zonder prffe en als nummer laatst „van het derde naar het vierde school opgegaan". Vader Jochem is nochtans opgetogen. „Onze Jorden leest al Orieksch Buurman, veel prompter als ik of jij de krant zouden doen". Men geeft deze intussen „een Katecfieseermeester die, naer dat Vaertje gezind is Voets- of Coccejaensch" moet zijn. Hij laat niet na zijn leerling alvttet „een zucht voor dezen en een afkeer voor dien Professor in te boezemen, zodat mj reeds partijvast is, eer hij nog eens aan de voeten van zijn rechten Gamiël gezeten heeft". In alle bekrompenheid wordt hij verder grootgebracht. „Hij wordt bij voorrïteTgewaperïfftegen de beschaevende wetenschappen, vooral tegen de Poëzy der oude Heidenen en dat deel der literatuur 't geen méfn Kritica noemt, uit vreeze dat hij bij het rechtzinnig gevoelen niet blijven zou". Dus toegerust wordt hij eindelik „lid der Universiteit" en „bij de eene of ander* goede kennis van den ouden man in de kost besteld", waar h.i weldra als een orakel wordt aangehoord. Bekrompenheid kenmerkt ook zijn verdere opleiding. „Zo men noch al een\ Collegie in de literatuur wil houden, zo zal 't over een gedeelte
1) V.I44I 2) V. 43. 3) Zie hiervoor p. 19. 4) V. 122. Deze schildering: is niet van.Van Effen.



148
van het Grieksch testament zijn" en dat wel bij iemand, die „niet naer de Mutsaerd riekt". „Logika — de scholjtótiese dus ! — is 't eerste daer deze ongeoeffende herssenen op aen 't werk raeken" en waardoor ze bedorven worden. „Hier word men zo gaeuw door, dat men tegen zijn eigen Vader zou aennemen te bewijzen, dat hij een hoorndrager is".
„Voor het tweede jaar heeft men voor Mijn Heer Jorden — dat is het nu — de Metaphysica en 't Hebreewsch bewaerd. Het laetste leert men zo wat heen, omdat men eenige vaerzen uit het Oude Verbond op het examen praeparatoir expliceren moet". „De bovennatuurkunde wordt genoeg vervuld door een. collegie over de Theologia naturalis, daer men voor niet op kan gaen. Daer leert men alles wat de Metaphysica behelst. Zo men hier in noch wat extra studeeren wil, zo is het om den naem te hebben, dat men ook iets in philosophicis heeft gedaen".
Na de eerste twee a drie jaren aldus te hebben doorgebracht, „begint men in de Godgeleerdheid zelf te studeeren". „Zo men de dispuut- en preekcollegiën reeds frequenteert", weet men presies wat orthodox en ketters is. Men kan — in de vakantie thuiskomende — „het de Katecheseermeester al gemakkelijk te raeden geven".
Het gewone studentenleven werkt ook weinig verheffend. „De vaetjes die men met de opponenten en mede-collegianten tot op den bodem toe leedigen moet", hebben gevolgen, waarvoor ook toen al, de theologanten bij de Leidse burgerij in een slechte reuk stonden: „een rink-kink aubade", waarbij de ruiten der burgers het ontgelden moesten, gevechten met de „stoepjes" en „in de knip" geraken.
Het laatste eksamen komt nader. Men studeert ijverig theologie en... leest „Nederduytsche werken", omdat men in die taal preken moet. De tijd aan Latijn besteed, zou men verspild achten.
Aldus bekwaamt zich de theologant van het oude slag tot de „kerkendienst", als ware het een ambacht. Hij is een... „predicatie-maker".1)
Behalve deze schets van de opleiding van de toekomstige predikant, gaf de ons onbekende Christophilus Katharinus nog een andere, hoe hij n.1. zelf zich tot het predikambt voorbereidde. Zijn vader hield zelf toezicht op de studie van Grieks en Latijn. Toen hij tot de overtuiging geraakte „dat er niets heerlijker kan zijn, dan zijn evennaesten den wech ter zaligheid te wijzen", stuurde zijn vader hem drie jaar naar de Akademie'om algemene studieën te maken, alvorens de eigenlike keuze te doen. „Van deze drie jaeren — zegt hij — zal ik niets anders
l) Ibid.



149
reppen, dan dat ik me vrij naerstig in de taelen, geschiedenissen, de gronden der Wiskunde en (zo ik het zeggen durf) in de Neutoniaensche Filosofie geoeffend heb, zonder echter die van Descartes geheel te verwaarloozen". — Men ziet, de moderne denkbeelden dringen ook hier door! — Eindelik geeft de vader zich gewonnen: de zoon mag student in de godgeleerdheid worden. Maar hij moet „dit jaer de lessen, die er in de Botanie gehouden worden" bijwonen. „Is er een publyke Anatomie, woon die bij". Dit alles voor zijn vorming. Hij hoort „zo wel de Professoren van de eene als van de andere partij" en durft verklaeren, dat er verscheide pointen zijn, waer in hij het met den een en weder anderen, waer in hij met den anderen houdt". Hij studeert ernstig oude talen, leest „de meeste der Oudvaderen, zo wel als de nieuwe uitleggers... om dezelve te toetzen aan de regel van ons geloof, te weten, den Bijbel". Tenslotte: hij gaat aan de Akademie „minst om met Theologanten", om des te meer te kunnen profiteren van de kennis van studenten in andere fakulteiten.1)
Toch is dit nog niet de moderne student in de Theologie. Die schetst Van Effen zelf in het 353e Vertoog. Het is iemand „die reeds in het zevende jaar, zig waarlijk beijvert, om een wezentlijke en welgegronde Theologie zig eigen te maken", daaronder „als een essentieel stuk begrijpende de zedekunde die een geoefend oordeel weet te trekken uit de beschouwing van de natuur van het Opperweezen, den mensch en de borgelijke maatschappij of menschelijke t'zamenleving". „Daar benevens — verklaart hij — heb ik mij met alle vlijt benaarstigt om den waren en zekeren grondslag te ontdekken, op welken de waarheid en Goddelijkheid der gewijde bladeren door een rechtschape en het onderzoek nooit verbij streevend geloof, gevestigt kunnen worden". Hij heeft daarna „onder het geleide van zeer verligte Hoogleeraars het Systhema van onze Kerk omtrent de geopenbaarde Religie" grondig bestudeerd. Maar toen is hij een andere weg ingeslagen. Want wèl is kennis van het Systhema, „met bijvoeging van een vrij superficiële kennis der Heilige talen de kortsten weg om zig tot het Predikampt... bekwaam te maken", maar goed beschouwd is het „de Paarden achter het Rijtuig spannen". „Want zo men te vreede is met een diergelijk Systhema, verzelt met alle de bewijzen, die om hetzelve te bevestigen uit Gods woord worden bijgebragt, grondig te verstaan, is het onmogelijk den Bijbel anders te begrijpen, dan in den zin van de bestudeerde en als waarheid aangenome bondel van gevoelens; en op die wijze in plaats van de gevoelens aan den wel onderzogten zin der Heilige Schrift te toetzen, toetst men de betekenis van de Heilige Schrift aan de gevoelens, die men eens voor al omhelst heeft". Er spreekt uit deze
1) V. 170. Christophilus Kathan'nus is niet Van Effen.



150
verklaring zin voor objektivjteit en besef, dat wetenschap zonder evolutie dood is. Het Systhema moet berusten „op een onzijdige, ernstige en doorploegde navorsching der natuucöjHé betekenis van ieder gedeelte der Openbaring in zijn t'zamenhang en verband". Dit is dus de weg van de bijbel-kritiek. Hij heeft die „waarlijk met veel genoegen en een zielstrelenden voortgang een geruimen tijd betreden". Ook ontbreekt niet het sluit-stuk op deze beschouwing! Zegt men hem namelik, dat hij „gevaar loopt van zijn aangeleerd Systhema uit het oog te verliezen", geen nood, hij antwoordt: „Ik zal komen met veel gerustheid daar mijn onpartijdig en vlijtig onderzoek mij leiden zal". Kan hij geen „Leeraar" zijn, hij zal zich Vergenoegen „Ledemaat" te wezen van die gezindte, die ruim genoeg denkt om hem in haar midden op te nemen.
Aldus gaat te werk degeen die geen „Literator van de Theologie" wil wezen, maar een werkelike „Godgeleerde". Voorde nazaat is het interessant te volgen, hoe zich de omwenteling in het theologies denken voltrekt.
Mode. Mode en rijkdom zijn van ouds twee, door de moralisten veel behandelde themata. Wij weten dat Van Effen in zijd kleding met de mode meeging.1) „Het opvolgen van de Mode i (is) met de strengste deugd niet in 't minatestrijdig".2) Echte . modegekken, manlike en vrouwelike, neemt hij nochtans op de hak. Dat „de hoepelrokken hebben plaats moeten maaken voor de paniers, die van boven tot onder zig in 't rond uitstrekten", het zij zo, al vond hij de hoepelrok „niet kwalijk uitgevonden". Maar dat deze mode „zeedert korten tijd, als versmoort (is) onder de guéridons, de wandrogtigste kleedij, waar onder ooit de beminnelijke Sexe haare welgemaaktheid begraaven heeft", is erger. Niet te verkroppen is, dat deze mode ditmaal niet „kars- t vars van Parijs" is geïmporteerd, maar door aanzienlike Haagse dames werd nagevolgd van de „veragtelijke Fransche konkels" der Haagse Opera.3) Het naapen van slechte mensen kan enkel slechte gevolgen hebben. Aldus komt hij op zijn voornaamste bezwaar tegen de mode — die immers „over de kleeding en uiterlijke zwier met een volstrekte heerschappij 't gezag" mag voeren — dat ze „haare dwingelandij ook over de zeden uitbreid*.4) De mode doet de vroegere kiesheid onzer Hollandse dames in het aanhoren der vuiligheden van sommige mannen verdwijnen; deze „ongemakkelijke beschaamtheid" behoort welhaast tot het verleden.5) De mode brengt het bij de meisjes steeds meer in zwang, zich te laten schaken.6) Vooral op het • huwelik heeft de mode funeste invloed. Het Franse huwelik, waarvan het doel alleen is „om zig in de waereld te stabili-
1) Zie p. 61. 2) V. 39. 3) V. 187. 4) V 212. 5) Vk67. 6) V. 110.



151
eeren", dreigt hier het oude Hollandse huwelik als „boers", ijttllhagelachtig" te verdringen.1) De schande van „hoorndrager" te zijn, is door de mode al zozeer verdwenen, „dat een bekend hoorndrager met al zo een opgerecht hooft in een fatsoenlijk gezelschap komt als zijn wijf zelf".2)
Men zou zich moeilik tot doel kunnen stellen, de toenmalige mode in de kleding, voornamelik der dames, te beschrijven. Het was toen reeds als nu. „Zodra hebben de eerste Dames van ons land niet een dag of agt gepronkt met een nieuw hulzeltje karsvars van 't Fransche Hof gekomen, dan eens met een poppe* mutsje vol strikjes, kwikjes en klatergoud, dan eens weer een kinder-klapmutsje, dat langens de bedekte koonen tot aan de kin nederdaalt, of 't minder slag van Dametjes rusten niet voor dat ze mede op dezelfde wijs gekapt zijn, waardoor zij den hoogmoed van de groote juffers kragt en gewelt aandoen, om alle veertien dagen haar hooft weer op te toijen, opdat ze aldus van de Burger-Vrouwen onderscheiden mogen blijven".3) Rijkdom. Ernstiger is zijn strijd tegen alle ongemotiveerde voorrechten, aan de rijkdom verbonden. In Holland is, meer dan elders, „al wat agtbaar en loffelik is, aan het denkbeeld van de rijkdom vastgemaakt".4) „Zo men bij ons niét volmondig uit durft zeggen, dat de rijkdom de beste en aanzienlijkste hoédanigheid van de mensch uitmaakt, men ontziet zig zelden schatten als ware en wezentlijke verdiensten aan te zien".5) In Holland is de opmerking „de man is rijk" voldoende, om de meest gemotiveerde kritiek te doen zwijgen. De Hollander beoordeelt zijn medeburger als „man van niets", of het tegenovergestelde. Daarmee bedoelt hij niet een moreel oordeel te geven; hij wil zeggen: de man heeft geen geld, telt bijgevolg niet mee. Van Effen hekelt de „dwaasheid", dat het bezit van Rijkdom „den indruk van zelfagting" bij zijn bezitter verwekt. Bepaald „walgelijk" is, wanneer zo iemand zich van de konversatie meester maakt, om te „zwetsen van zijn huis, zijn buitenplaats, zijn paarden, zijn huisraad, zijn snuifdoozen, orologies, zijn vrouws-juweelen"6) enz. Dergelijke rijkaards zijn voor hoger geestelik leven ontoegankelik.
De man van stand „maakt zich een Reden van zijn stand".7) Omdat hij het zegt, is het zo! Rijkdom vernist zijn gebreken. De rijke geniet „een Privilegie van de schandelijkste onredelijk* heid, die uitwerkt dat speelen, hoereeren, zich met onbetaalde schulden te belasten, in een woord de onedelste deugden, in hem verschoont worden, terwijl ze een ander van geringe afkomst met de algemene haat en versmading overladen". „Deze vooringenomenheid... is het wanschapenste gedrogt, dat de buitensporigste onredelijkheid ooit heeft voortgeteeld, vermids.
\) V. 73. 2) V. 148. 3) V. 32. 4) V. 202. 5) V. 102. 6) V. 73. 7) V.275.



152
het onwedersprekelijk is, dat de canaillieuse gebreken als evenredig met het Janhagel in het zelve gevoeglijk kunnen ingeschikt worden, daar ze gezellen zijnde van een treffelijke geboorte, met dewelke zij zo strijdig zijn, door hunne aanstotelijkheid, in een billijk gemoed, de onwederstaanbaarste walging moeten baren".1)
Het is de „verfoeielijke aankleving, aan de gemene opinie, dat de rijkdom alle hoedanigheden van lighaam en ziel in waarde overtreft".2) Wanneer de rijke zich op zo overduidelike wijze aan het bestuur van „reden en deugd" wenst te onttrekken, botst dat wel jammerlik tegen de hooggestelde verwachtingen van de rationalist. Allen die geen „inwendige schat van redelijkheid" of anders: die „geen inwendige grootheid nog waare bronader van agtbaarheid in zig zelve kunnen ontdekken",3) vinden „schatten bezitten en rijk te zijn" identiek. Hij wil ze overtuigen „dat de waare luister van geld en zwier onafhankelijk is".
Niet dat geld van geen waarde zou zijn! „Rijkdom is in zig zelve buiten alle twijfel een wezentlijk goed .*) Maar het is middel! Een „verstandige en welgeboore ziel" weet uit schatten zuVëel nut te trekken! Wij hebben het al eerder opgemerkt: ascetisme is aan des Spectators ethiek vreemd. Er moge hier — al is het verhaal wat lang — herinnerd worden aan zijn bezoek, afgelegd bij de rijke Zaankanter, gehuisvest in een „fraye loots", gemeubileerd „een mode of vijftig ten achtere" en die hij aan tafel trof. „Hij was niet beter in de noppen dan een welgesteld huisman en had in plaats van een servet een blauw doekje in de hand". De familie was bezig „met zonder vurk haar hart op te halen aan een groote schotel vol met geele wortelen". Ze huisden in de keuken ? Neen, in een soort bijkeuken ! Ze bedienden zich van „een dobbelsteen doekje", als servet, terwijl ze „opgepropte kisten en kasten" bezaten „met het keurigste lijnwaat van alle zoorten". Soms behielpen zij „zig ook wel eens met koude spijze om den haart schoon te houden". En dat voor een man met „veertien of vijftien duizend gulden 's jaars aan inkomen"! Hij weet „nauwlijks duizend te verteeren". Zo leeft daar over het Y „een gansch volk, daar schatten in overvloed zijn... zonder dat er bijkans iemand rijk is". „Hun geld is absolut dood" en heeft „zijn waare wezen wiflooren".5) „Verstand en deugd, die ons wezentlijk en inniglajic ,rtoebehoorefl". zijn volgens de Spectator veel „hoger te iigfaitfgn als rijkdom".6! De zegen van aardse goederen te bez«tóri„ moge niet gering te achten zijn, „onze grootste heerlijkbtidjBÏis), op onze met reden begaafde en tot de Eeuwigheid abtimsv ,i
.eW.V-f?861£":2vv. 261. 3 ibid. 4 V. 154. 5 V. 154. 6) V\102)



153
geschikte zielen gegrondvest".1) Wie een andere waardering er op na houdt, heeft niet genoeg achting voor de „uitmuntende verhevenheid van het onsterflijk, denkend wezen, 't welk bequaam en geschikt tot de grootste verrigtingen in ons aan een stoffelijk werktuig verknogt is."2)
Huwelik. Zijn strijd tegen de overdreven waarde, die men aan de rijkdom hechtte, brengt hem vanzelf in 't geweer tegen het Hollandse geldhuwelik. Hier komt de berekenende aard van de Hollanders eerst recht voor den dag! Een „gelukkig huwelijk" is een „daar groote schatten op malkander gehoopt worden".3) De keuze van een echtgenoot of echtgenote wordt niet overgelaten aan „de jongelieden, welkers reden door in zwang gaande vooroordeelen nog niet is beneveld", maar het is konkelwerk van de vaders en moeders, „luiden van jaren, welkers reden, hoe meer ervaren, met hoe dikker korst van vooringenomenheid dikwijls (is) bezet".4) Krasser, dan Van Effen kan men zich over het huwelik onder de gegoede burgerij niet uitlaten; het is daar een vorm van „slaavenhandel bij woeste Afrikanen" in zwang. „Koopwaar" is zowel de jongeling als het meisje, „koopwaar" die aan de meestbiedende „in eigendom" over¬
gegeven wordt, terwijl zij zelt, die t meest dij de handel geïnteresseerd zijn, tot het laatste ogenblik daarvan onkundig blijven. „Jonge, zegt de Vader — en wij bewonderen zijn welbespraakte Hollandse zakelikheid — ,,'t is hoog tijd dat je uzelf in iie wereld ter neer zet. Ik heb voor je naar een vrouw uitgekeken, daar je een gelukkig man mee zult wezen ; 't is een bestorve dogter die u tenminste een tonnetje of drie ten huwelijk* zal brengen, zo dat je aanstonds tot aan de ellebogen in 't geld zult zitten. Daar bij zullen we ons hierdoor magtige vrienden maken, die u met er tijd tot de aanzienlijkste arnpten zullen kunnen helpen, zo dat je een vijand van u zelf zoud wezen, indien je die kans verkeek.\Zo je wel wilt doen zo moet i'er
van avond al op los". Het jongmens bevindt de geliefde(!) „lelijk als de nagt", „reeds bejaard", „haar keurslijf opgevult", oppert bedenkingen ... „Je kunt immers niet alles teffens hebben en hier vind je overvloedig 't voornaamste". Vader is bovendien „zijn woord reeds absoluut kwijt" en als zoonlief hem het „affront" zou willen aandoen „van denzelven buiten staat te stellen van zijn beloften te houden", dan zijn er machtsmiddelen om het „weerspannig en ongehoorzaam kind" te dwingen, n.1. hem „uit zijn oogen verbannen, en zelfs, zo veel de wetten het toelaten, van zijn erffenis berooven".5)
Het droef relaas wordt slechts overtroffen door het nog droevere van de dochter. „De koop wordt op 't hoogste toegesla-
1) v. 221. 2) v. 75. 3) v. 143. 4) Ibid, 5) Ibid.



154
gen". Zelf hoort ze er eerst van, als „de zaak in 't cement legt", d.i. onveranderlik is. Houdt ze niet van de man ? „De liefde zal na 't huwelik wel komen". Men „zust haar afkeer in slaap, door haar ijdelheid te streelen met duizend vast gekochte optoizels en frayigheden". Heeft haar hart al gesproken of is de huweliks-kandidaat een doorbrenger en overspeler — vergeefs is haar aandrang van de verbintenis verschoond te blijven ... tenzij een meer-biedend vrijer zich opdoet... waarvoor zelfs een gelukkige verloving, wat de ouders betreft, niet veilig was !')
Ziedaar een huwelik dat geen huwelik is, omdat de „trouw" er aan ontbreekt en omdat de voltrekking ervan „een meineed voor Ood en gemeente" is.2) Het huwelik rust „op eene ontwijj, felbaare wet van 't Opperwezen; 't is de voornaamste bronader I van rust, vreede, vermaak en voorspoed in huisgezinnen en bij \gevolg in rijken en Oemeenebesten".3) Maar dit huwelik is „schadelijk voor de menschelijke t'zamenleving", omdat het rijke nietsnutters kweekte, die vaak eindigden met als Commandeur naar Indië te gaan; een huwelik dat „het land met onnutte burgers oppropte".4)
Men zou de Hollandse jongelui van die dagen gebrek aan flinkheid kunnen verwijten. Maar de ouders ontzagen geen enkel middel om hun zin door te zetten. Het meest hebben de meisjes er onder te lijden. Wil een meisje, hoewel minderjarig, niet aan de „gevoegelijken bedgenoot", door haar vader voor ze uitgekozen, maar wil ze tot haar „mondige jaren" wachten om een „welberedeneerde liefde op te'volgen", dan zal „de oude man
niet alleen, maar ook de grootste menigte met hem haar in
zo een geval verslijten voor een ontaard en wederspannig kind".5) Men ziet hoe deze moraal diep in het Hollandse gemoed wortelde!
„Aan onmondigen een huwelijk tegens hun zin opdringen" is wel de grootste schande die ouders zichzelve aandoen! Een „dusdanig t' zamenkluisteren van jongelieden" is geen huwefik. Het is „een gruwelijke en hemeltergende misdaad", waarvan de afloop in den regel droevig is.
Siechts één middel bleef de geliefden vaak over: de schaking. Hoewel de Spectator moet erkennen dat „zommige ouders door de buitensporigste grilligheid en koppigheid" deze behandeling door hun kinderen „verdienen", is hij er een groot tegenstander van. „Ik heb — zegt hij — vaders gekend en ken ze nog, die door zo eene ontvoering, op haare eertijds teder geliefde Dogters zo eene halslarrige en onverzettelijke haat heqpen opgevat", dat er van verzoening, noch steun in armoede, ooit sprake was en
1) V. 110. 2) V. 167. 3) V. 72. 4) V. 143. 5) V. 110.



155
het slot in onterving bestond. — Men zou haast geneigd zijn te spreken van „zekere pit", die in deze pruikentijd nog in de vaders aanwezig blijkt te zijn !
Ook in andere bevolkingslagen ziet Van Effen de geldzucht! voeren tot „zinneloosheid". Grijsaards die, „afgeleeft, aan hun™ geraamte, om zo te spreeken, jonge meisjes, in de frisste bloeiendheid van haar leven durven keetenen". Maar dit misbruik is hier niet zo veelvuldig als elders. Ergerliker is de „onhebbelijke echt, waarin een afgeleefd wijf, zig met een bloeijend jongman vereenigd". Onder mensen van de „ordinaire burgerstand" zijn deze huweliken zo talrijk „dat ze de welgepaste huwlijken verre in getal overtreffen". Van Effen geeft ons een kijkje dat de haren te berge doet rijzen. „Naauwlijks is er eene spaarzaame afgesloofde meid", die niet aan een jongman gekoppeld wordt — welke jonkman de eerzugt heeft (en hier komt het ekonomies motief van de late gildentijd) „van baas te willen worden". „Jongen, zeid een Nigt of een Motje, ik heb expres kennis, om jouwentwil gemaakt met Knelia, die keukenmeid is bij den Heer van over men deur. Ze het, terwijl ze gedient heeft, meer als ses rouwen gehad, en al zo veul bruidsstukken, en daar bij is ze al' er leven zo deun geweest, dat ze een duit wel driemaal zou omgekeert hebben eer z'em uitgaf; ze is onderleid van linne en wolle, jou leven niet, ze het zulverwerk op zij, of het uit een dijk gehouwen waar, en ze draagt om er hals een gouwe ketting drie dik". — „Dergelijke huwelijken geschieden onder ons dagelijks". En niet minder is „het getal van Weduwen, die haar verlies vergoeden door het trouwen van een wakker knecht van den overleeden Baas." De illusies die de zich opdirkende 45-jarige maakt omtrent de 21-jarige werkgast, die „als een kalf zo goed" is, „oppast als een vink" en zo „stinkend veul van de Vrouw houdt", dat „Moer er mee zal kunnen doen wat ze wil", gaan vaak niet in vervulling. Klaas wil welhaast „ieder avond om een pintje en zondags aan de wind". Als goed moralist weet Van Effen door het aandikken van de lijn, het treurig verloop van huiselik krakeel en faillerende zaken te tekenen: „Moer sterft van hartzeer, de kinderen raaken in 't Weeshuis, en de jonge man naar Oost-Indië."
Een goed huwelik is — volgens Van. Effen — een huwelik,ft nuttig voor de maatschappij. De man is daarin het erkende! hoofd. Wanneer tussen man en vrouw onenigheid is, zal ieder 1 reden van zijn zaak geven, en de man zal tenslotte zeggen: „ik | versta het zo".1) „God, de natuur en 't gebruik van alle beschaafde volken" hebben hem over 't gezin „een wettig en betamelik gebied gegeven".2) In een huwelik van „welvoegelijke betamelijkheid" is de man „ses a zeeven en dartig, de vrouw achttien
1) v. 18. 2) v. u.



156
a twintig".1) Dat is een man die „zig in de eerbied aan't hoofd van een huisgezin verschuldigt, weet te handhaaven".2) Hij komt „met een bedaarde deftigheid, met een ontsacchelijk gelaat" thuis en schept door zijn tegenwoordigheid orde en tucht, zo die mochten ontbreken. Immers er zijn kinderen tot nutte burgers op te voeden, er zijn „huisbediendens onder een redelijke gehoorzaamheid te brengen", er is een vrouw te leiden. Wat komt daarvan terecht in huweliken van „kinderen met kinderen", hier niet zeldzaam ? In deze laatste schildering past dat de man een „zoetemelkstrony" heeft en pas „van de academie is wedergekeert". De vrouw komt zo juist „van de kostschool". Zulk een gezin drijft daar op goed geluk, zonder hoofd, heen! De vrouw. Men zal^Van Effen, die de liefde een „heilzame zwakheid" noemt „onder de gehoorzaamheid van reeden, deugd en eer... gebracht",3) 'niet een biezonder poëties oordeel over de vrouw verwachten. „De sex van haar ziel... bestaat in iets grilligs en wispeltuurigs". Dit behoedt de liefde van de man voor „gevaarlijke slaapzuchten kwijnendeziekte". „Onafgebrooke deftigheid" in een „Vrouwspersoon" trekt onze achting tot zich, maar „is boven het bereik van onze liefde", „die altijd op iets kinderagtigs betrekking moet hebben". Men heeft hem in zijn tijd wel eens schertsend een „liefhebber van een trekmuts" genoemd ! Voor vrouwelike bekoorlikheid is hij gevoelig gebleven. „Een regt fraaije vrouw is nooit bevalliger als in hare qnt- 1 kleeding, en niets zet haar meer bevalligheid bij als lang wel
gevoed hair, dat langs de schouders en boezem met een losse I vlam nederdaald".*)
De Spectator, die misschien een beetje zwaar op de hand viel, weet wel wat af te dingen op de gewone conversatie der dames „onder een kopje thee", over „mutzen, strikken, linten, klederen, kars-vars van Parijs gekomen, 't goed air van dien Heer, de gemaaktheid van dien ander, en dit alles fijntjes met kwaadsprekentheid en agterklap gelardeerd".5) Hij heeft vaak „met het uiterste verdriet moeten lijden", dat de dames van „de onuitputtelijke lieflijkheden van haar Kinderen, en de nooit genoeg beschreven gebreken van meiden en knechts" vielen op een „allerliefst kantje" of op „een inzoet hondje van een lindje"6.) Maar wat is de conversatie van veel mannen ? Die loopt vaak over „de brutaalste en schandelijkste liefdesgevallen" en óver i „honderden van Bachique heldendaden" !
Van Effen heeft over de vrouw ook goede dingen gezegd, waardoor hij zijn tijd ver vooruit is. De mannen, die nogal op de zwakheden der vrouwen weten te vitten, houdt hij voor, dat er tussen „mans en vrouwen" een fundamendeel onderscheid is en dat men de vrouwen niet mag verwijten ... geen mannen
1) V. 250. 2) V. 252. 3) V. 226. 4) V. 39. 5) V. 17. 6) V. 315.



157
te zijn! Hij is tegenstander van een „dubbele moraal". „In 't midde van zijne fouten en gebreeken" eist de man van de „zwakke \ vrouw", dat ze met „eene volmaakte bestendigheid haare hevigste I driften dwarsboome, en een noit bevlekte trouw aankleeve".1) | De passies zijn bij de vrouw „heviger en weerbarstiger, dan bij de man.2)
Opvoeding. De tekortkomingen die I hij bij de vrouw waarneemt, brengen hem vanzelf op de paedagogie. Hij wil in de opvoeding der meisjes, die hier nog meer verwaarloosd is dan | die der jongens, ingrijpende wijzigingen. Voor het aankweken I van de nodige „heilzame waarheden bij het opkoomen van I den eersten dageraad der reden" is de opvoeding der dochters door de moeder alleen niet voldoende. Welke vader evenwel zqu er zich in durven mengen ? „Mama zou immers niet ver- 1 staan, dat in haar ampt getreeden wierd. 't Zou immers net we- l zen, als of zij zelf daar toe de nodige bekwaamheid niet had ?" > Maar behalve dat moeders die „heilzame waarheden" zelf niet bezitten, zijn zij ook blind voor de gevaren, die het opkomend meisjesgeslaeht van de zijde der nieuw-modiese heertjes bedreigen. Om die te kunnen ontgaan, wil de Spectator de meisjes i jfcsexuell aüfklaren",3) hoe kies die taak ook zijn mag. Zullen de " 'moeders dat kunnen die, aan hetzelfde „euvel" nog lijdende als haar zestien-, zeventienjarige dochters, onder de huiselike bezigheden veelal „het zoetste vermaak" scheppen, om te vertellen van haar eigen jeugd, en haar tien vrijers en meer ?*) 't Was met de moeders als nóg met de dochters : „De best opgetrokkene zelfs word niets ingeboezemt als 't geen op de uiterlike zinnen betrekkelik is, waar in den opschik en studie om zig bevallig te maaken wel het voornaamste zijn". En het in alle opzichten schadelike gevolg? „Haare zinnen, geen tegenstand vindende in de kragt van een verligte reeden, moeten noodzakelijk haar gansche ziel overheeren".5) Ze hebben „betooverende Romans" in haar hoofd. Ze hebben zich leren indentificeren met „een Rozemond, een C/elia, een Cassandra, een Cleopatra".
De oude opvoeding heeft in zijn oog afgedaan, ,,'t Is niet li genoeg dat een Juffer leert borduuren, zingen, danssen, het lijn- jj waat behandelen, en 't oog op de keuken te slaan". Dit raakt ! de „schors" maar niet „het weezentlijke van een welbestierde i opvoeding"6). Maar moeten de meisjes voldoen aan de eisen, door de nieuwe opvoeding gesteld ? Moeten wij van de „jonge Juffers Philosophen maaken" ? „Ik beken gaern" — zegt de ' Spectator7) — „dat het geenzins noodzakelijk is, dat Vrouwen
1) v. 148. 2) v. 83. 3) v. 227. 4) v. 211. 5) v. 43. 6) v. 211. 7) v. 243.



158
in de natuurkunde bedreeven zijn, de wiskunst verstaan, en den loop der sterren weeten uit te rekenen". Dat niet! Maar als men onder „Philosophie" verstaat „het bestudeerd vermoogen van op de baarblijkelijkheid alleen zijn vaste gevoelens te vestigen, en zijne gissingen naar de trappen van waarschijnlijkheid te schikken, niet uyt loutere grilligheid maar uit een- welbegreepe beginsel van reedelijkheid werkzaam te zijn", in die zin moeten óók vrouwen „Philosophen" zijn. Want opvoeding zal geen ware opvoeding zijn — öök niet voor de meisjes — als men niet heeft geleerd „de waare en onwrikbare gronden van godsdienst en zeedekunde, van rechtschape deugd en eer, niet met _eens anders, maar -met zijn eige oogen te ontdekken".
Wij herkennen hier enkele elementen, die ook in de opvoedkunde van Locke zitten: de jonge mens op te voeden tot een zelfstandig èn tot een deugdzaam wezen. Maar kenmerkend is vooral het rationalistiese element, dat de Engelsen zelf, waar de opvoeding achterliker was dan in Nederland, meer vreemd moet hebben toegeschenen dan Van Effen, die immers van zijn jeugd de herinnering overhield, „modern" te zijn opgevoed.
leder opvoedkundig systeem heeft een wijze waarop het zijn i doel denkt te bereiken. Locke zoekt het in de ontwikkeling van \ het verstand en in zacffiReid. Zo ook Van Effen. Men kent uit |de „Hollandsche Spectator" de „redelijke en zagfmpedige" vader Crito — in welke schildering wij Van Effen's eigen vader mogen zien — die „van zijn zoons dertiende jaar af" nooit iets beval zonder „met des jongelings reden samen te spannen" en die hem aldus het nut van gehoorzamen deed inzien. Hij gewende hem „in een beminnelijk vader den besten, getrouwsten, en opregtsten vriend te vinden". Het is 't voorbeeld van „een lieffelijke en door de reden bestierde opvoeding", die als doel beoogt: „het vaderland met nutte en dierbare onderdanen te verrijken".1) -
De algemene tendens van Locke's paedagögie — en in navolging daarvan die van Van Effen — is gericht op praktiese doeleinden. Aan „een vrij machtig Hof" sloeg Van Effen de opvoeding van „een jong Prins... van omtrent dertien jaaren" gade. Van de studie van „Talen, Geographie, Historie, Wiskonst, leer der Fortificatiën" „kweet hij zich met lust". Maar Latijn en inzonderheid Grieks „stuitte hem zo", dat hij alleen „uit gehoorzaamheid" die talen beoefende. Twee dingen bevallen Van Effen in de prinselike opvoeding niet: „Wat zal zijn Hoogheid tog met het Grieksch en zelfs met het Latijn uitrichten ?" — de zuivere geleerdheid dus. Aan „de zorg der Regeering... behoorlijk en deugdzaam waargenomen" heeft hij genoeg. Wat zal hij met wijsheid die niet in praktijk kan worden gebracht ? En verder heeft Van Effen
1) V. 133.



159
het tegen de dwang, „maar al te bekwaam om zijn geest uit te drogen, te verdorren, te versuffen". „Tot rijper jaaren gekomen" heeft de prins dan ook „het jok eenslags van den hals" geschud.1) Zijn opvoeding is door die dwang mislukt!
Hoewel Van Effen zich niet uitvoerig over de opvoeding uitlaat, is hij toch — evenals Locke — van mening, dat men de leerling moet uitlokken, zijn gaven van geest en gemoed te oefenen. Dit blijkt uit de schildering van het gedrag van de „academische gouverneur", die zich „in 't gemoed derzelver (n.1. der studenten) weet in te dringen, zich behaaglijk te maken, en allengskens over hen een ongedwongen gezag te winnen" en die „de nutste lessen met aardigheid bekleed, door de verlustigde harzenen der toehoorderen, zonder moeite en tegenstreving tot in 't binnenste der gemoederen" weet te doen doordringen.8) Hij stelt zich van de aanwezigheid van 'n twintigtal van die ' ménsen aan iedere akademie vèèl vóór! Als wij zien op welk peil studie en studentenleven in zijn tijd staan, willen wij hem dat gaarne toegeven.
Van de scholastiese paedagogie ontmoeten wij bij Van Effen als enige rest de disputeerziekte, die jonge doctoren van de akademie meebrengen. Voorlichter in die zin, dat hij het toenmalige onderwijs heeft onderzocht, en nieuwe wegen gewezen, is hij niet. Dat men bij de opvoeding ook op de aanleg letten moet, is hij met Locke eens. Zover als Rousseau, die hier grondslag van alle opvoeding zag,3) kwam hij niet. Aan de ontwikkeling van het eer-begrip, — in Locke's theorie zo belangrijk, maar door Rousseau verworpen — hecht Van Effen bij de opvoeding geen biezondere waarde.
Het was wel nodig dat Van Effen de Hollandse ouders i een ogenblik bij het probleem der opvoeding deed stilstaan.I Geen land waar, onder grooten en kleinen, de opvoeding derl kinderen zo verwaarloosd werd. Hun -goedaardigheid*1' is oor-* zaak, dat de meeste nog tot „eerlijke en hupsche luiden en nutte leden van 't gemenebest" opgroeien.4) 't Is alsof de ouders blind zijn! „In de jaaren, in welke hun blote wil en volstrekt bevel, de tedere wigten tot eenigsie beweegreden behoorde te strekken, geven ze dezelve aan de kindsche grilligheid over, die hun tot een tijdverdrijf diend ; derzelver grootste fratsen zijn de beminnelijkste aardigheden; en 't zou jammer zijn dezelven in toom te houden, en door de minste dwang min natuurlijk en bevallig te maken".5) Van Effen heeft het zich doen eigen maken van een rationalisties-deïstiese levensinhoud er tegenover te stellen. En dat niet enkel door praten. Een „heuchélike ondervinding" heeft hem waarde van het laten doen leren beseffen,
1) V. 350. 2) V. 20. 3) Harald Höjfding: Rousseau und seine PhilosophU, 3e Aufl. p. 141. 4) V. 11. 5) V. 133.



160
waardoor de goede handeling zich gemakkelik herhaalt en in het automatiese overgaat.1) De opvoeding zou het best slagen, indien men „de mensch, van kindsbeen af, geregeld en vastgegronde denkbeelden der waare zedekunde, die zo uit de Goddelijke wetten, als uit de menselijke natuur en den waaren aard der burgelijke t'zamenleving voortvloeien, onophoudelijk inscherpte en aan dezelver geest zo gemeenzaam maakte, dat die heilzame gedachten bekwaam ... waren in alle gelegentheden bij de hand te zijn en met hunne volle kragt de deugd bestrijdende driften en neigingen het hoofd te bieden".8)
In de jeugd past het gebod. Langzamerhand — hij wordt niet moede het te verkondigen — „naar maate het dagligt der reden in de ziel der kinderen doorbreekt", verwaardige zich de vader „de natuurlijkste, maar ook de beminnenswaardigste onderdanen in de beweegredenen van zijn gedrag in te laten en dezelven aldus, door hun eige overtuigt oordeel te bestieren, en aan hun pligt te binden"3). Als de „Reden" der kinderen „haar volkoomen rijpheid en kragt verkreegen heeft" — en hij stelt dat op ongeveer twintig jaar, zoals ook wij doen — dan behoorden de ouders „met goede gratie" van het „ouderlijk gebied" afstand te doen. Ouders hadden maar al te vaak de hebbelikheid hun tirannieke macht tot ver na de meerderjarigheid uit te strekken. Ook in het kiezen van een levensgezel of gezellin. Hiertegen kwam hij herhaaldelik in verzet, wat hem de verontwaardiging van de Hollandse vaders en moeders op de hals haalde. Was het goede huwelik „de voornaamste bronader van rust" enz., aan de ouderlike macht wenst hij niet te tornen; deze is „niet alleen een der stevigste zuilen van 't Gemenebest", maar ook van „de Goddelijke majesteit".4)
Ook over de beroepskeuze en het volgen van de „natuurlijke neigingen" en de „aangeboore bekwaamheden" daarin, zegt hij goede dingen. Menigeen is voor zijn geboorte al predikant of dokter. „Nicodemus Plumbinus", met uitgesproken aanleg voor/ tekenen, mislukte als theoloog, omdat zijn onverstandige vader hem belette zijn neiging te volgen.6) Van Effen is, naimtn *als Locke, van mening dat de gehele menselike psyche bij een onbeschreven blad papier is te vergelijken. Er zijn „hoedanigheden van geest en imborst", waarmee men wordt geboren.6)
Wij zijn, met Van Effen's „Hollandsche Spectator" al weer in veel later tijd, dan toen Locke over de opvoeding schreef. Het nieuwe maatschappelike ideaal ■ vrede, vereniging, algemeen nut, e.d. vertoont zich al in duideliker trekken. Hij wil van kindsbeen „de buitensporige waan" bestrijden „dat fatsoenlijke luiden van een andere natuur als 't gemene volk, en als uit
1) Pauken: Padagogik, 4e u. 5e Aufl. Einl. p. 16. 2) V. 325. 3) V. 133. 4) V. 320. 5) V. 133. 6) V. 243.



161
een edeler en fijner klei gevormt zijn", omdat dit idee „strijdig is met de menselijke t'zamenleving". Men moet de kinderen inprenten „dat het gansche menschdom uit een en't zelfde vleesch gesprooten, uit onderlinge hoeders bestaat".1)
Deze levens-intentie breekt met het gangbare begrip van beschaving. „De waare opvoeding bestaat niet in Fransen te leeren, in te leeren dansen, eene aardige buiging te maken, op een zwierige wijze zijne gedagten uit te drukken'en met eene vork behendig te eeten, in plaats van met de vingers".2) Wie „overal daar hij den Mensch vindt, zig in goed gezelschap weet te vinden", dat is de werkelik beschaafde.
Wat is ,,'t rechte wezen der beschaaftheid, uit den boezem der Reden zelve voor den dag gebracht?" „De ware bron van die lieffelijke deugd is een uitgestrekte en wezentlijke goedaardigheid, die ons achting en liefde voor onze evenmensen doet hebben, ons alle mogelijke inschikkendheid voor hem inboezemt, ons niet alleen aanzet om hem alle diensten, die van ons vermogen afhangen, te bewijzen, maar ook om die diensten met behaaglijkheid te bekleden, en om ons in alles, zo het met reden en oprechtigheid kan overeengebracht worden, naar deszelfs gewoontens, gevoelens en neigingen te schikken./Het pit en merg van de zaak is eigentlijk in de" ziel zelfs, en 't geen wij met recht eene algemeene, redelijke en waare beschaafdheid kunnen noemen, is niets anders als eene verstandige, en welbestierde uitdrukking van dien inwendige zielsgestalte".3) Wat tegenstelling met de opvatting van de toenmalige „fraye geesten", die hun „voorraad valsche schatten" gingen opdoen bij de Fransen, waar „de geheele verdienste drayt op de twee spillen van geest en van beschaaftheid".4) Naar Van Effen's opvatting van beschaving, kan een Veenboer „even zo beschaaft en wellevend zijn als een Fransche Hofjonker".5) Van de opvoeding der jeugd tot een „bel esprit", van de „inlijving" der Franse zeden, die o.m. „alle schaamte, beschroomtheid en bedagtzaamheid bij de kinderen poogt te doen uitschudden", heeft hij een afkeer. Verfransing. Wij komen vanzelf op een nieuw thema: de verfransing en de invloed daarvan op onze zeden. De Emigré's gaven een slecht voorbeeld. „Een partij ruicht, vagebonden en f booswichten... die aan de verfoeijelijkste ketterijen en zelfs aan tooverkonst en duiveldienst onderheevig zijn" — aldus schreeuwden „zommigen van onze geestelijken, door groter iever dan oordeel bestiert". Een vrij algemeen oordeel vindt men in het volgende: „Men heeft ze doorgaans bevonden liefhebbers van weelde en leedigheid, ongezeggelijk, halsstarrig, wispeltuurig, onbewust wat ze willen of niet, nooit voldaan en altijd naar verandering haakende, zonder te spreeken van niet weinigen,
1) V. 221. 2) V. 165. 3) V. 26. 4) V. 156. 5) V. 26.



162
die zig in sterken drank verloopen en zig met hoererij en zelf met overspel bezoetelen". Dezelfde Emigré's, die in andere landen in de landaard opgingen, bleven hier Fransen,1) verspreidden de Franse besmetting in alle volkslagen. Herhaaldelik treft men in de „Hollandsche Spectator" de klagt over de „vreemde zeden" en de „fraye manieren van een andere landaard", die hier „ingelijfd" worden en die — want daar gaat het om — een funeste werking hebben.2)
Meest zijn het de „Mans... van de grote waereld, die de vreemde zeden voor de beste keuren".3) Van „de grooten, die hunne vaderlijke zeden voor die der vreemden verwisselt hebben en welke zommige zig schijnen te schamen Nederlanders te zijn",4) verspreidt zich de verfransing ook in andere kringen, allereerst in die der aanzienlike burgers. Menigeen wendt alle pogingen aan „den Nederlander uit te trekken". „Hij heeft een puur Fransch air"5) is in dat geval de hoogst bereikbare lof.
Menig „Neerlandsche Juffer van geboorte", door een Franse goevernante opgevoed, is „eer het Fransch dan haar moedertaal magtig geweest" en hoewel ze „het Neederduitsch" verstaat, durft ze het „niet waagen... 't zelve te schrijven".6) Nederlands daalt in die kring tot de rang van taal van meiden en knechts.
Van het indringen van de Franse taal, zeden en gewoonten in Hollandse aanzienlike kringen hebben wij een aardige schildering in de Saletten-oorlog.7) Welk een leegheid, welk een onechtheid ! De buitenlandse reis, als slot van een akademiese studie, doet de oud-vaderlandse eenvoud en degelikheid ook al geen goed. Van een zodanig Heer „van goede opvoeding", die in Parijs zijn voorraad beschaving is wezen opdoen, geeft hij in het 349e Vertoog een aardige schildering. Het brein is al bij voorbaat door zijn Franse goeverneur „met winderige gedagten, omtrent de Franse beschaaftheid vervult en opgeblazen". Bij zijn terugkomst in „het stijve Holland" blijkt hij totaal bedorven. Al ras vormt zich rondom hem een bende die hem naaapt. „Kennis van de groote waereld, gepaart met geest en vuur, is het kort begrip van de waare mérite". De Hollandse meisjes zijn „prudes en precieuses ridicules". Ook hier om zich heen grijpend bederf. Welhaast hebben „vijf of zes van de wellevendste... moeds genoeg. .. een nieuwerwetsch Fransch deuntje, daar vrij wat van St. Anna onder loopt, op het dessert, zonder lange aanporring, en met een standvastig gelaat, op te dreunen". De „heele rest" zit er bij „als een partij uilen iri doodsnood". Een paar die, na aangemoedigd te zijn, „met een bevend stemmetje, en met een onverzekerde Physionomie .. . Chorus durven maken",tonen — tot hun schande! — hun onbedorvenheid, door „op zekere
\) V 8. 2) V. 270. 3) V. 60. 4) V. 13. 5) V. 65. 6) V. 241. 7) V. 115, 123, 145, 176, 195, 197.



163
plaatsen van het liedje tot aan den hals toe rood te worden".
Het volmaaktste wanprodukt van dit soort beschaving is de „Petit-Maitre", de modegek, de hofpop of het Jonkertje. Het merkwaardigste deel van zijn uitrusting — waaraan de tijd zijn naam ontleent — is de pruik. In mijn jeugd — zegt Van Effen — was er onderscheid „tusschen fraaye en slegte manslokken". „Niets scheen toen aanvalliger voor een man als lang dik haar, dat door poeder lugtig gemaakt, dog niet geverft, met losse krullen en ongedwongen zwier tot op 't midden van de rug afdaalde".1) Nu is alles eender. „Een beurs of een omgevlogte swart lind" bedekt ,,'t gebrek zo wel als de fraaiheid". „Wat is dien heer netjes gekapt" is de grootste loftuiting der dames. Kappen, niemand noemt het anders! 's Morgens zit het Jonkertje „een volslagen uur zomtijds onder de handen van een kapper". Bovenop het hoofd komen „menigvuldige krulletjes". Als kam en vingers het haar verder allerzorgvuldigst hebben geschikt, „bemorst men het met handen vol welriekende verkens ongel tot klevens toe, en zodra een half pond poeder als een dikke sneeuw op het gehele gebouw is uitgestort", is het hoofd van de „hofpop" klaar. Niets leliker dan het „gekroesde bolletje" wanneer het, zich omdraaiende, „van 't stijf en onbeweeglijke hairtje gevolgd" wordt. Niets „afschuwelijker en viezer" ... „als hetzelfde kapzel, wanneer door de warmte de poeder van de pomade is doorweekt, en het smeerzel aan alle kanten met swarte plekken uitslaat". Geen wonder dat deze „Hermaphroditen", begraven onder een vinger dik poeder op hun hoofd, slechts voorzien van „een hoedje van de breedte van drie vingeren", dat onder de arm gedragen wordt, „zo 't minste windje de lugt beweegt, geen voet op straat durven zetten", maar met het hoofd in de schbuders gedoken van hun stoep in een rijtuig stappen.2) Maar ook hier ontbreekt de vrolike noot niet. Werd zo'n jonkertje onverwacht door een stortbui overvallen, dan kreeg de toeschouwer het schone toneel te genieten „hoe hem de frisures als staerten om de ooren hingen, hoe het smeersel, zweet, water en het afgedropen stijfselmeel zijn aengezicht beklad hadden".3) Zijn hoed, door het dragen onder de arm „een ronde vilte lap" geworden, kon hem voor beschutting geen nut zijn !
Zijn gehele gedrag is op het effekt van zijn bekoorlikheden berekend. Hij is iemand „die met voordagt een kort pruykje draegt, of het hayr in een beurs knoopt, op dat de diamante gesp, die in zijn stropdas zit, in yders oogen mag blinken; die gedurig de nagels bijt, om een kostelijke ring te vertonen; die telkens met de rotting aen de mond zit te spelen, op hoop dat men de goude knop zal prijzen; die de armen uytstrekt, om de fijnheijd zijner kanten lobben te doen opmerken, en alle momenten
1) V. 40. 2) Ibid. 3) V. 256.



164
het gezelschap een snuifje presenteert, om zijn doos met een fraay Italiaens portret, dat een juffer dikwijls niet zonder schaemte kan beschouwen, te doen admireeren".1)
Van de Franse snorrepijperijen, waarmee hij het oog der dames betovert, noemen wij als voornaamste: „een goud orologie behangen met galante cacheties", „een zakspiegeltje, moesjesdoosje, goud etui" en „een welvoorziene goudbeurs".2) De verandering in de kleding is niet bij te houden; elke twee maanden komen er nieuwe „kakelbonte pakken" uit Parijs. ' De conversatie geschiedt in slecht Frans, of is met Frans doorspekt.3) ,,'t Is zo glissant, dat had ik Mejuffer niet gesouteneerd, zij zekerlijk zoude getombeert hebben".*) De fat was vermoedelik bezig de juffer, met de slip van de rok op de hand in plaats van een handschoen — dat bracht de mode zo mee — uitgeleide te doen. De onnatuurlike gemaaktheid op de Saletten is voor de meisjes vol gevaren. „Daar zijn er — onder de Jonkertjes n.1. — die behaagen scheppen in alle Dames zonder onderscheid van hunne liefde te onderhouden, en duizend dingen wijs te maaken, schoon ze nooit gedachten hebben, om er het minste van na te komen".5) Menig jonge „Dochter" is „bij haare eerste intreede in publique gezelschappen" het slachtoffer van „de laffe liefkozerij van een melkmuil, die... voor haar op de knie gaat leggen, haar de handen tracht te zoenen, en, mompelende dat ze de schoonste mensch is, dat hij oit gezien heeft, met de misselijkste draijingen van niets beduidende oogen haar aanziet, om haar wijs te maken, dat door haar bevalligheid zijn hart met een pijl als een puthaak doorwond is". Ze mag zich gelukkig noemen als de ontnuchtering bijna terstond volgt, doordien zij de fat dezelfde beweging voor andere meisjes ziet herhalen... Zo stelt zich in „de groote waereld" „het veragtelijk volkje" der galantjes aan! En dat begint al jong! Een „half wasse braassem" van vijftien jaar durft al „met zouteloze liefkozerijen de Dames aan boord komen". Deze „fraye manieren hebben wij aan de vermenging met een vreemde Natie te danken".6)
Onder elkaar snoeven de Petits-Maitres er op „van vijf en twintig verscheidene maïtresserV (die van de baangraft daar buiten gereekend) de zoetste faveurtjes genooten te hebben, al is er geen woord van waar".7) Zij moeten bij de Hollandse meisjes nog niet komen om suksesjes. Van Effen wil staande houden „dat onder vijftig fatzoenlijke en wel opgevoede Juffers van ons land, die op wat wijze het ook zij, in een kwade naam
1) V. 176; dit niet van V. E. 2) V. 286; niet van V. E. 3) Zie hiervan -een staaltje door Dr. en Droit V. 123, en door Absalon Coluttijn V. 256. 4) V. 5. 5) V. 211. 6) V. 270. 7) V. 264.



165
zïjfP vervallen, geen drie aan wezentlijke oneerbaarheid schuldig zijn".1)
Het aantal slachtoffers is aanvankelik gering, maar de aanwijzingen dat het erger zal worden, zijn er. De Franse invloed dringt in alle kringen door. „De meeste jongelui van burger fatsoen gaan tegenwoordig ... in de Fransche school".2) Ze zien op straat de Jonkertjes de kunst af een danspasje onder het lopen te doen en bekoren in hun bijeenkomsten de meisjes ook al met een „Fransch airtje", aangezien de Nederlandse „maar te boek staan voor canailleuse straatliedjes". Meer èn meer gaat „de laffe gewoonte" in zwang, „zeekere Fransche benamingen in de dagelijksche discoursen te gebruiken", om aan het spreken „een gewaande hoofsche zwier bij te zetten".3) B.v. „Hoe is het al met de gezondheid van uw Monfreer ? Ik heb gisteren de eer gehad van uw Maseurtje in de kerk te zien". — Hier is j dus de mindere man, van het Frans onkundig, aan het woord. I Ook in die kring dringt de Franse hoofse welgemanierdheid sterk door! Zelfs „het pagtersvolk" Iaat zich door de kinderen Papa en Mama noemen !
Moreel verval. Wij schreven — op gezag van Van Effen — het verval der vaderlandse zeden voor een niet gering deel aan de Franse invloed toe. Het woord „coquet" burgert in,4) evenals het woord „galant".5) Voor beide begrTpoen heeft het Nederlands geen woord. Bij de dames leidde de invloed der „MamselletjéS* tot „een onredelijke verachting van de huizelijkheid onzer deftige huismoeders".6) Aan die „prfwwaardige bezigheden" in de huishouding denkt Van Effen dat te danken zijn „de beroemde eerbaarheid en kuisch gedrag van onze aanzienlijke Vrouwen". Ledigheid is immers altijd des duivels oorkussen geweest!
De diepere oorzaak der ontaarding tast hij aan in het bekende Vertoog over de paalworm.7) „Vrede en rijkdom ... baarden . .. wel haast zorgloosheid, weelde en dartelheid". „Dé èude lieflijke eenvoudigheid, de ongeschonde oprechtheid der voorvaderen,hunne loffelijke spaarzaamheid, maakten meer en meer plaats , voor de tyranniscjjle mode <en voor de verderfelfflfe wellust en overdaad". Deze schildering „berouwde" hem later; ze was te somber! Het was niet nodig geweest zö voor 's Hemels straf te beven. De paalworm werd bestreden, en het buitenland, dat al gehoord had, dat het stadhuis, in zijn palen doorknaagd, zonk, en dat de Hollanders hun land met pak en zak verlaten hadden, kon gerust zijn.8) Wij hebben al vroeger gelegenheid gehad op te merken, dat Van Effen het „een praatje van oude suffers" vindt, „dat de zeden der menschen van eeuw tot eeuw
1) V. 60, 2) V. 2J0. 3) V. 229. 4) V. 17. 5) V. U. 6) V. 17. 7) V. 112. 8) V. 218.



166
verbasteren".1) Anderen menen wèl achteruitgang te zien. Pavillon konstateerde in 1672, bij zijn bezoek hier te lande, dat de vrouwen misschien „kaerig" en „jaloersch" waren, maar „minziek" ... in geen geval. Snakenburg, het gedicht van Pavillon „toepassende" op de eigen tijd (1732), rijmelt:
De vrouwen vallen vaek zo vies niet als voorheen, Want na de komst der Fransche vluchtelingen Is hier een vreemde trant van leven ingevoerd, En met strenge tucht des Oude tijds geboerd. Snakenburg ziet bij de vrouwen toenemende weelde-zucht, „staetzucht", pracht, vadsigheid, hovaardij, wat niet al!2)
Pavillon vond de vrijsters „de minnen in 't gemeen der kind'ren, daar de vrouwen van bevallen". Ook Van Effen ziet menige vrouw, die met de borst te huur gaat, een galant kansje wagen om in haar broodwinning te blijven. De moraliteit van het gewoon soort burgermeisje staat veel hoger. Huweliken in de kring van „chirurgijns, ordinaare winkeliers, orlogiemakers, kleermakers" e.d. hebben een grote nasleep van feestelikheden. De nacht voor het huwelik wordt door de „speelknegts en speelmeisjes" doorgebracht met palmknopen, de meisjes, om hun goed te sparen, gekleed „in een net en zindelijk nagt-gewaat". Men gaat na de bruiloft „met chaises en Phaëtons een visje eeten". Alles in volkomen vrijheid. „Dat diergelijke vermaakjes in onze landaard tot geen verderfelijker gevolgen leiden, moet aan een bijzondere kuisheid in de juffertjes of aan eene bijzondere heusheid, zo niet blooheid in de Monsieurtjes toegeschreeven worden".3)
In een stand is de toestand vrij wat minder dan tegenwoordig: onder het „ongehuwt handvolk", dat „in een woeste en onbezuisde overgeving aan zijne drifÉen, zich naauwlijks van het reeddeloos vee onderscheid." Maar ook hier hoopt hij, door verlichting te brengen, te komen „tot een gezuiverde en standvastige liefde, die 't verstand ontwart" en „edelmoedige gevoelens uit den boezem lokt".*)
Zullen wij tot moreel verval rekenen de zucht van veel mensen om zich boven hun stand te laten betitelen ? „Vrouw en Monsieur" wordt al gauw „Juffrouw en Seigneur". De titel ;,Mevrouw en Mijnheer", vroeger alleen gebruikelik in kringen van adel en aanzienlike waardigheidsbekleders, komt langzamerhand iedereen toe.5) Of zullen wij met die ongunstige naam kenschetsen de neiging van vele rijkaards, om de naam van hun geboortedorp achter de hunne te voegen, of de hebbelikheid op hun koetsen adellike wapens te schilderen, waarvan men in het Voorhout zulke kostelik staaltjes kon bewonderen? Wie er „eenige sierlijk door een getrokke letters" op zet, bevindt zich bij deze „zedigheid" wèl, zeggen wij met Van Effen.8)
1) V. 47. 2) V. 84. 3) V. 209. 4) V. 272. 5) V. 30. 6) V. 76.



167
Zullen wij de oude Hollanders voor zo slecht verslijten, dat , ze de accijns op bier,. wijn, turf, meel enz. enz. trachtten te Ontduiken ?') De belastingpadïters vormden een onguur element In weinige jaren zogen zij zich rijk en staken de aanzienlikste burgers in rijkdom naar de kroon. Er zat een sportief element in dat ontduiken ! Het werd de oude Hollander niet gemakkelik gemaakt, eerlik te blijven. Hebben wijzelf niet zo iets als een aistrtbutie-regeling gehad ? Hèèl „glibberig" was het pad van de koopman, wilde hij „volgens zijn geweten, en de gehoorzaamheid aan 's lands wetten verschuldigt, alle de lasten en rechten betalen", zonder dientengevolge „door zijne medehandelaars voorbij gezeilt (te) worden".2) Die lichtten er dus de hand mee, maar aan wie de schuld ?
Ernstiger is de klacht dat ambtenaars hun eed schenden. Begrijpeliker wordt ons hun fout weer, als wij vernemen „dat het hun onmogelijk is met hunne bloote wedden hun fatsoen op te houden".3) .
Eveneens ernstig, maar niet nieuw, immers „van ouds een spreekwoord"*,) is het verwijt aan de „Oost-Indische Avonturiers", dat ze „hunne conscientiën aan de Kaap laten". „Indische Schippers en Stuurlui" zijn „gemeenlijk van 't laagste Bootsvolk tot die bedieningen opgeklommen". Is de zucht om, hoe dan ook, „schielijk ... schatten te verzamelen" nu zoveel geringer dan toen ?
Wij zullen met ons oordeel over het moreel verval in de 18e | Eeuw wat voorzichtig moeten zijn, wij, die zullen moeten erkennen dat de toepasselikste naam op onze grote steden is, die ' van „een modern Babel".
Achteruitgang Naast het moreel verval houdt hem de achter- | van de handel, uitgang van de handel bezig. Achteruitgang '
omaat, 01 onaanKs net reit dat, „het land met schatten opgepropt" en de rentevoet laag is ?5) Het gejammer over het verloop van de handel wordt zo hevig, dat in Amsterdam „ieder bijkans in bittere klachten, over deszelfs verval, dagelijks uit-
oarsi . ) nij moet erkennen, dat hij omtrent de. waarheid van die klachten, „uit oorzaak van den aanwas van weelde, en pragt, langen tijd in twijfel is geweest".7) Een van de symptomen is de ontzaglike toeneming van „Actie- en Windhandel". Wij zijn geneigd zijn verklaring als juist te erkennen, wanneer hij zegt: „door de onmijdelijke vermindering van onze commercie word de windhandel veroorzaakt, en de windhandel weder doet de weezentlijke commercie verslappen". De dieper liggende oorzaak zoekt hij daarin dat de eenvoud en degelikheid der ouderen bij het jonge geslacht verloren ging. „Jonge luiden,.
1) V. 127. 2) V. 272. 3) Ibid. 4) V. 352. 5) V. 14. 6) V. 230. 7) V. 232



168
die een stuivertje bij een gebracht hebben, en daar door in staat zijn de een of d'andere negotie aan, te vangen, gedragen zig aanstonds, alsof ze reeds het oogmerk, 't geen ze bedoelen, getroffen hadden". In plaats van „met de uiterste spaarzaamheid" te leven, kijken ze naar anderen. „Hun buurman doet dezelfde negotie als zij; zijn vrouw is opgetooit met kleederen van een zeekere kostbaarheid; zij draagt juweelen en een goud repetitie-orlogie; de man houd chaize en peerden, en heeft een fraye buitenplaats..." Hoe menig jong koopman wist van „zwaare en meer en meer inkankerende interesten" mee te praten ... als hij nog eerlik bleef! De toevlucht wordt vaak de handel in „Actiën" van allerlei onmogelike maatschappijen, waarvan de waarde dageliks wisselde en die men zelfs op termijn verhandelde. Nog erger: men dreef de onvoorzichtigheid zo ver, die handel aan te gaan met „Joden of Smousen", op wie eventueel te maken winst niet te verhalen was! Gevolg: kabaai van Actie-handelaars op straat!
De Spectator tracht het zijne bij te dragen om het verval van „scheepvaart en koophandel, de kragtigste zenuwen van een Land", te keren. Vooral in de koophandel „zijn 'er duizend misdaden, die men zig zelf, zonder de minste schroom, toelaat, en blotelijk aanziet als snedige streeken" en die de handel tot een ^verwerden oorlog" maken. Er heerst in handelskringen een „ongelofelijke uitgestrekheid" van „onkunde rakende de zeden".1) Daar wenst hij dus eerst iets aan te doen. Wij hebben vroeger opgemerkt, dat wij het met zijn opvatting van eerlike handel niet eens zijn.2) Hij tracht het, in het oog van de jongelui, dalend aanzien van de koophandel te herstellen: „niets kan'er dwazer en5 verderfelijker uitgedagt worden- in een land gelijk 't onze, als de minste zweem van versmadelijkheid aan den koophandel te hegten, aan welke wij ten grooten dele de opkomst van ons gemenebest en deszelfs aanhoudende welvaart verschuldigt zijn".3) Waarom geniet een regentenzoon zoveel meer aanzien als een koopmanszoon van gelijke stand en rijkdom ? Als er geen kooplieden meer zijn, zijn er ook geen regenten meer nodig. In Holland luidt een spreekwoord: „van iets zoveel weten, als een Burgemeestersknecht ven een beleefde groet voor een fatsoenlijk man, die niet op 't kussen zit".4) Dat maakt het beroep van koopman voor jongekn niet aanlokkeliker ! Aan de andere kant schijnt 't studentzijn een jongeman meer glorie te verlenen! Maar de Spectator vindt de Beurs „de Akademie der negotie", een „welbefaamd Koopman", bij wie men in de leer is, een „Professor" en hij vindt een „student in de koopmanschap" niet de mindere van „eens snijers zoon, die in de Theologie studeerf'.5) De „kunst van Commercie" behoeft
1) V. 325. 2) V. Zie p. 59. 3) V. 59. 4) V. 124. 5) V. 109.



169
voor geen enkele andere kunst te zwichten.1) Hij oordeelt „mets nutter en prijzelijker, als door 't oefenen van eene eerlijke en edelmoedige koophandel zich zelve te verrijken, en meteen zijn gansch Vadedfnd tot een weldoener te strekken".2) Katholieken. Wij zijn al een enkele maal gekomen op Van Effen's houding tegenover de Katholieken.3) Zijn bezwaren zijn I, van godsdjenstige èn van staatkundige aard. Van godsdienstige,''f aangezien „een hervormd christen anders niet kan geloven, als l dat het Pausdom aan de sware overtreding ... van Afgodendienst / vast is"".4) Ja, men kan gerust zeggen „dat er mogelijk nooit bij volkeren, die maar een generaal denkbeeld van God en Godsdienst hebben, buitensporiger en wandrogtiger Religie de conscientiën 1/ vermeesterd heeft".5) Het voornaamste bezwaar raakt de „Trans- ' substantiatie, dien ijsselijken bondel van t'zamengewronge strijdigheden en contradictiën". Kan men dat leerstuk „ifuswelgen", n dan heeft men „alle bedenkelijke middelen om het waare van (' het onwaare te onderscheiden, voor zig zelf volstrekt vernietigt",6) 'I De andere bezwaren zijn van staatkundige aard. De Jezuïeten 1 wil hij verbannen houden, naar wij zagen.7) Maar kunnen de gewone Katholieken gehoorzame onderdanen zijn? De beant- \ woording van deze vraag hangt hiervan af, of een „grondregel" van^de Katholieke godsdienst is „dat 'er maar een geloof moet zijn" en Katholieken, als ze de macht hebben, zich verplicht menen „geweld te gebruiken om de dwalenden te dwingen in te gaan". Nu is het voor Van Effen, die in tal van Vertogen de onschuld van de dwaling verdedigt, „een volstrekte contradictie ... / dat lichamelijke kwellingen een gevoegelijk middel kunnen zijn, / om < de ziel met een nieuw en zuiver ligt te bestraalen".8) Het V is niet mogelijk dat een dergelijk „bevel", dat van de aarde een moordkuil zou maken, aangezien dit „bevel" voor alle gezindten zou moeten gelden, „zijn oorsprong hebben zou ttit hetzelfde Opperwezen, dien teerhartigen Vader van het menschdom, die in al zijne wetten, ons voorgeschreven omtrent de oprechtheid, getrouwheid, onderlinge liefde en behulpzaamheid, de sterkste banden van de t'zamenleving heeft opgesloten".9) Indien dat waar was, zou „geen andere Gezinte zig ooit met een lighaam van"*Catholiquen kunnen vereenigen". En toch moet men, als men naar Frankrijk ziet, naar de dragonnades, erkennen dat Katholicisme zich aan vervolging schuldig maakt. Maar hij hoopt dat er in de gezindheid der Katholieken wel wat veranderd is. De „Vaticaansche blixem" van de Heilige Vader heeft uitgediend. Tal van Katholieken zijn van vervolging geen voorstander. Maar hij moet toch erkennen, dat de Roomsen hier niet ophouden „met geduurig te woelen, om meer en meer aanhang te maken
VoX- o30.,2> V- 9- 3) Zie p. 111. 4) V. 70. 5) V. 345. 6) Ibid. 7) Zie p. 101. 8) V. 290. 9) Ibid. ' H



170
en om de oppermagt door middel van de behendigste streeken te onderkruipen" en als ze kans zagen „te onderdrukken en te vervolgen".1) 't Is dus maar goed dat de staat zich in handen van de Protestanten bevindt. Hij moet toegeven dat men noch in de tachtigjarige oorlog, noch in latere oorlogen, toen de kansen voor de Katholieken het gunstigst stonden, „de minste t'zamenrotting der Roomschen ten voordeel van 's Jands vijanden niet heeft bespeurt". En „zo is het... een onwedersprekelijke billijkheid hen als nutte en trouwe onderdanen te behandelen, de eendragt en liefde tusschen hen onderling zo wel als tusschen hen en andere gezintheden aan te kweken, hen de aangename vruchten van een zagte en vaderlijke regering te doen smaken en zelfs zorg te dragen dat hen niets ontbreeke van 't geen dat hen absoluut noodzakelijk is om zig van de pligten van hunnen godsdienst... te kwijten".2)
j Zijn toon is vijandiger tegen hun leer dan tegen hun persoon.
' Het samenvallen van St. Jans- en Sacramentsdag had onder de lagere standen aanleiding gegeven tot een gerucht, dat „er een omwending in 's lands Staat en Kerk" zou plaatsgrijpen. De Spectator verklaart niet te kunnen geloven, dat de Katholieken zich „door geweld oproer en bloedstorting ... Meesters van het Gemenebest" zouden willen maken. Hij heeft gehoord van een groot aantal pastoors, die de gemoederen wat gekalmeerd hadden.3)
In de Vertogen 342 en 345 zien wij hem polemiseren tegen \ Jeïfiïeten en Jansenisten. Hij geeft zijn tegenstanders menig „beentje te knauwen". \ Joden. Met grote hartelikheid behandelt hij de Joden, een ' „deerniswaardig volk".4) Allereerst prijst hij in hen dat ze, voorzover zij hier rijk zijn geworden, „een gedeelte hunner schatten in de schoot zo wel van onze als hunne behoeftigen" schudden.5) Staatkundig genoten zij hier alle vrijheden van de gewone I burger, behalve dat ze uit de „ampten" geweerd werden. De behandeling die zij van de burgers te verduren hadden, was weinig hiermee in overeenstemming. Zelfs „luiden van goeden huize" ontzagen zich niet uit „puure baldadige dartelheid" een Jood binnen te roepen, alleen om het genoegen te hebben hem uit te schelden, te mishandelen, aan de baard te trekken of hem een stuk spek onder de neus te duwen. Tegen dergelike „schijnmenschen" neemt hij de Joden in bescherming! Hij kan niet ontkennen dat er — minder nog onder de Portugese dan onder de Duitse — veel geboefte en doortrapte „kramertjes" zijn. Maar dat zijn — hoewel grote afzetters — nog niet de ergsten! Het pauperisme veroorzaakt een „ijselijk \*erval der zeden onder die rampzalige verstrojelingen". „Geen gering getal"
1; V. 70. 2) Ibid. 3) V. 290. 4) V. 340. 5) "V. 7.



171
van hen komen als „Beurzesnijders, Winkeldieven, Huisbrekers etc. .. door Beulshanden om".1) Wel meent hij de middelen tot verbetering te kunnen aanwijzen. Het wil hem voorkomen dat de Joden tot nog toe „zig weinig bemoeiden met het pit en de kern der Godsdienst". Ze lachen en praten onder de Godsdienstoefening „tot het hun beurt word een stuk van een Oebed of Lofzang met de anderen uit te schreeuwen". Hij hoopt dat hun „de schellen van de oogen" zullen vallen. Verder geeft hij de raad, dat rijke Joden hier scholen moesten stichten Fijnen. Een enkele maal2) zijn wij al op Van Effens verhouding tot de „Fijnen gekomen, mensen „welkers gemelijke en knorrige deugd"3) „voor het danzen, een vrolijk deuntje te neuren en voornamentlijk voor 't kaartspel... een gruwel heeft". Wanneer iemand zo'n Fijne „tragte te overreden de Schouwburg te bezoeken hij zoude zich verbeelden, dat men hem levendig naar de Hel wilde slepen".") De Spectator bestrijdt deze mening en hij wil van bijbeltexten in dit geval niets weten. Hij maakt de gelukkige onderscheiding tussen fijnheid en vroomheid Het gedoe der Fijnen, met hun dweperijen, haalt hij in meer dan een Vertoog over de hekel.6) „Door godvrucht verstaan ze 't geheele t zamenweefsel van uitwendige godsdienstige plegtigheden en de onthouding van zekere verlustigingen der lighamelijke zinnen". Hij oordeelt: „zij denken den Hemel met beuzelingen te paven" Op hun deugd is wel een en ander af te dingen; „een fijn teugentje „eene onedele baatzugt", „een ergerlijk liefdensgevalletje zien zij „door de vinger . . . als swakheden bestanelijk met een Christelijke grond". Toch verdedigt hij ze tegen hen naar wier oordeel een Fijne per se een huichelaar is en die zich' verheugen als een Fijne een ergerlik gevalletje overkomt. „De
grootheid der misdaden moet afgemeeten worden bij
de verdorvenheid, waaruit ze opborrelen".6) De ene mens heeft bovendien veel meer remming dan de ander, 't Gebeurt dat „Godvruchtige luiden, die van de betragting hunner pligten hun gewoon werk maken, die zonder ophouden hunne hartstochten in haar loop stuiten, maar die eens door dezelven verrascht door haar ganschelijk overstroomt en weggesleept worden" 7j „ t Is derhalven een teken van gebrek van hartenkennis, of wel van eene onmenschelijke roekeloosheid een zogenaamde Fijne niet alleen wegens huichelarij, maar zelfs wegens schijndeuètte veroordeelen, wanneer hij in overspel, in doodslag, in bloedschande, met een woord in de afgrijselijkste misdaden verva», die evenmatig kunnen zijn met de kragt van de hartstogt, dié hem daar toe vervoert.". De Mennonieten onderscheidden zich door hun kleding van
7)V. 103.34°" 2) Zie P" M- 3) V- 27- 4) V"31- 5)Zie P- °>v- 201-



172
de andere mensen. Een inzender vroeg zijn oordeel over „rede- ^ lijke schepzels" die „zig door kleding en gebaarden in Bavianen^ en Meerkatten herscheppen".1) Hij krijgt nul op het rekest; de./ ? Spectator begrijpt niet goed wie hij op het oog heeft!! «• Bijgeloof. Een verhandeling over de Aufklarung hier te lande, zou vanzelf een woordje moeten bevatten over het bijgeloott , | Wat zegt Van Effen hierover ? „Geen land .. . daar minder bijgelovigheid in zwang gaat dan het onze".2) Er is wel bijgeloof! I „Ik ken een Godgeleerden... die iemand van tandpijn horende I klagen, hem den raad gaf van precies alle Vrijdagen zijne nagels . I te korten". Een ander van zijn bekenden trekt wit uit, wanneer ■ hij met twaalf anderen aan tafel zit. Soms denkt er iemand uit de namen de te bereiken ouderdom te kunnen voorspellen enz. De Spectator heeft het altijd vruchteloos gevonden „door kracht van redenen iemand, die aan diergelijke ongerijmdheden geloof slaat, van derzelver bijsterheid te willen overtuigen". Veel vinden wij dan ook in de „Hollandsche Spectator" niet over het in zwang gaande bijgeloof vermeld. De aardigste illustratie is de „Geertje Levens",3) een oude heks van 85 jaar, die van de dood niet horen wil en zich de tekenen van haar naderend einde ontveinst. Ze heeft de „fulpen Wybrant" weggebonjourd, omdat die haar niet aderlaten wilde en „Meester Jochemius laten roepen, om haar te berekenen, hoe lang ze nog kan leven. „O, die edele cijferkunst weet wat", zegt meester Jochem. En hij becijfert haar uit de leeftijd-duur van al haar gestorven verwanten — uitgaande van een gemiddelde levensduur van 30 jaar — dat Geertje nog 32 jaar te goed heeft... behalve wat ze nog van haar laatst overgebleven familielid, haar achterkleinzoontje Joosje zou kunnen overerven, als die beneden de 30 jaar mocht sterven. „Ja maer sie kijck, sey Mr. Jochemius, as j'em nou in slaep wiegt, datty noyt weer wacker wort, so heb je boven de 32 noch 23 jaer te goedt". „Wel dan weet ick nog beter raedt — zei Geertje — ik sel hem ierst laten trouwen, hoe eer hoe liever, op datty wat veul kijnderen mag krijgen ; en dan mag Mr. Wybrant hem en sijn kijnderen gelijk om ien luchje seynden".
Wat stelde Van Effen zich als moralist tot taak ? Hij wenst al die instinkten, gebruiken, zeden, tradities en godsdienstige . voorschriften, waarvan ieder individu voor zich een aantal in || ere houdt die voor hem gelden, aan kritiek te onderwerpen — Ju „in een nieuw en helderder licht te plaatzen" — en de daaraan j| toekomende algemene geldigheid „wiskonstig" te bewijzen. De H| neerslag van deze sociale atmosfeer in het individu, het geweten, Wlzal dit met onfeilbare zekerheid zijn plicht voorschrijven. Niet * slechts berispen wil de Spectator. Hij wil ook in de deugden
1) V, 134. 2) V. 333. 3) V. 242. Niet van Van Effen (vgl. biz. 185).



173
der mensen „een edelmoedig vermaak neemen" en deze deugden „tot een heugelijke voortgang aanmoedigen".1) Hij leidt de lezers „langs een weg met bloemen bezaait tot waare nuttigheid",7) langs de weg van zedeles en „schertzerij", van droom en allegorie, van leerdicht, tiepe, portret en schildering van burgerlik leven. Soms schijnt de moralist hem te hebben verlaten, hij „piekert" niet over goed of slecht, hij ziet de mens en menselik leven in lijn en kleur, hij wordt schilder van Hollands leven en binnenleven en is als zodanig een voorloper van Beets. Maar hoe staat deze met zijn „copiëerlust des dagelijkschen levens" vrijer dan de achttende-eeuwer, die steeds weer bezwaard is met de last van zijn Aufklarungs- en deugd-theorieën. Volkomen onbevangen schijnt Van Effen nooit zijn onderwerp te naderen. In de Agnietjes, het best geslaagde Hollandse intérieur, heeft hij toch, zoals wij vroeger opmerkten,8) een moreel doel gehad. Niet als literator moeten wij hem in de eerste plaats bekijken; zijn grootste verdienste heeft hij als Aufklarer en moralist.
1) V. 221. 2) V. 55. 3) Zit p. 65,



AANHANGSEL. Het Auteurschap der Vertogen.
Aan het slót van mijn proefschrift rust op mij nog een taak, waarvan ik mij niet dan ongaarne kwijt. Deze is, rekenschap te geven waarom ik van de Vertogen déze wel, andere niet gebruikte. Een kritiese schifting diende vooraf te gaan, daar bekend is — ik had haast gezegd: als bekend mag worden verondersteld — dat Van Effen medewerkers had. Vele literatoren nemen het met die onderscheiding niet zo nauw. Wie is zich duidelik bewust, dat de beschrijving van Leendert de Rederijker van Snakenburg is ? Of dat de Geertje Levens1) in ieder geval niet van Van Effen is? Dit laatste schijnt ook Prof. Kalff onbekend te zijn.2) Verwer deelt het nochtans nadrukkelik genoeg mee.') Reeds Van Effen erkent het, want hij laat in het 258e Vertoog, waarin een aanval op de Geertje Levens gedaan wórdt, de verdediging ervan „den geestigen maker" zelf over.
Twee dingen zijn nodig: allereerst Verwer's berichten over de medewerkers nog eens na te gaan; vervolgens de Hollandsche Spectator zelf te bekijken, of wij daarin aanleiding vinden om zijn auteurschap af te wijzen, te vermoeden, het als vaststaande aan te nemen, of het in het midden te laten. Zonder deze beide dingen te doen, kan men nochtans in zijn keuze van stukken uit de „Hollandsche Spectator" min of meer gelukkig zijn. Maar de „Klacht van de dienstmeid Syra over de dood van haar Vrouw Nitida"4) mag men niet tót Van Effen's eigen werk rekenen, zolang niet de onjuistheid van de mededeling van Verwer is aangetoond:. „Dus schroomde hij langen tijt de „Klagt van Syra enz." in zijn Werk te<blaatsen, tot dat men hem verzekerde dat èn de zogenaemde' Nitida èn de Digter van deze Klagte beide voor vele jaren al ten grave gedaelt waren".6) Toch
1) V. 242. 2) Qesch. der Ned. Letterkunde, Vp. 545. 3) Leven, p. CXXVX 4) V. 239. 5) Leven, p. CIX.



175
doet Prof. Kalff dat.1) Dat de tiepering van Juffer Walgziek2) van Joh. Philodemus is, staat onder het Vertoog zelf. En dat Joh. Philodemus de schuilnaam is van Jan Van Rijssen, vermeldt Verwer*op p. CXXV. Prof. Kalff zal dus wel geen gelijk hebben, als hij de Spectator met Nitida's „peuterige netheid" de spot Iaat drijven! Evenmin met op rekening van Van Effen te stellen de schildering van Themistius3) en van de petits-maitres*) behorende tot de Salettenoorlog, ontstaan naar aanleiding van Van Effen's Vertoog 107. Verwer5) zegt van de oorlog : „een Spiegelgevecht" ; het „raekte minst hem zeiven, maer wertgenoegzaem alleen gevoert tusschen eenigen, die wezenlijk zijne Vrienden waren". — En staat het wel zo vast dat de Vadius in V. 303 en de Crispinus Spanriem in V. 164 van Van Effen zijn? Kritiese waakzaamheid blijft dus noodzakelik.
Verwer zelf verkeerde al in grote ongewisheid omtrent het auteurschap van verschillende Vertogen. Hij was zo gelukkig indertijd van Van Effen zelf en van toen nog levende medewerkers inlichtingen te kunnen krijgen. Zo had hij o.a. gehoord van medewerking van Pieler Merkman te Haarlem. Maar die I hield zich groot. Hij verklaarde „dat hij lieffst niet bekent stont 1 voor de stukjes in 't bijzonder, die hij in den Spectator geplaetst had".6) De tijd heeft aan 't licht gebracht, wat hij niet erkennen wilde: het zijn er met zekerheid twee, misschien vier. Garrer heeft het auteurschap van de eerste twee met zekerheid uit de correspondentie, op de Haarlemse stadsbibliotheek berustend, aangetoond.7) Grietje Kenou in V. 58 en Manshoofd Kenou in V. 249 zijn van hem. En ook, naar Garrer vermoedt, en dat vermoeden zal wel juist zijn, Japik Schietspoel in V. 188 en Buisman Schietspoel in V. 273, echt Haarlemse stukken. Verdere medewerking van zijn kant mag ook ik niet aannemen. Trachtte wellicht het opgeblazen mannetje de indruk te wekken, dat zijn medewerking mèèr te beduiden had gehad?
De gelukkige vondst van Garrer is 't enige wat na Verwer bekend is geworden. Bisschop heeft in zijn voorreden niets aan Verwer's mededelingen toe te voegen en... wij .niet aan die van Bisschop. Vart „Bloemlezers" behoeven wij geen onderzoek omtrent het auteurschap te verwachten. Prof. Te Winkel8) heeft als aanwinst alleen het artiekel van Garrer te vermelden. De „Hollandsche Spectator" schijnt met zijn auteur een weinig in het vergeetboek geraakt te zijn ! Met de ons ter beschikking staande gegevens te willen uitmaken
1) a. m, p. 544. 2) V. 193. 3) V. 145. 4) V. 346, ondertekend door de ^Secretaire vani de Société galante. 5) Leven, p.' CX1II. 6) Ibid, p. CXXII. 7) Dr. A. H. Qarrer: Een medewerker van Justus van Effen. Onze Eeuw jaargang 1910. 8) De Ontwikkelingsgang der Ned. Letterk. D. V.



176
wie de verschillende Vertogen heeft geschreven, is de weg zoeken in een labyrinth. Nu zijn er werkelik in de Spectator aanwijzingen te vinden, waaruit op te maken is of Van Effen van bepaalde Vertogen de auteur is. Daarnaast zal in vele gevallen een subjectief element in de beoordeling de doorslag moeten geven. Het gemakkelikst is de vaststelling, als de verkondigde denkbeelden in het — ons nu bekende — kader passen. Voor zuiver literaire Vertogen of gedeelten van Vertogen, zijn wij het meest onzeker. Er bestaan bij het vaststellen verschillende graden van waarschijnlikheid en zekerheid. Dit is, zelfs in een lange uiteenzetting, niet allemaal te motiveren. Voor, de eerste drie boeken is een 'vrij grote zekerheid te bereiken. Wie dit gedeelte van ons betoog gevolgd heeft, kan net doen als wij, en verder ... op de tast gaan.
le Deel Vertoog 1—30 is, met een nader te bespreken uitzondering, van Van Effen. Die uitzondering is i de brief van Thomas Diafoirus in V. 23. Hoe weten we dat ?
In de „Voorreden", onmiddellik geschreven toen de eerste dertig Vertogen verschenen waren en vóór in het afzonderlik uitgegeven „eerste Deeltje" geplaatst, excuseert hij zich wegens het „nalatig gebruik", dat hij van het hem toegezondene maakt, met de opmerking: „egter heb ik bevonden tot nog toe, dat het medegedeelde, zomtijds goed in zig zelve, met zo weinig zorg was opgesteld, als of het niet geschikt was om aan 't oordeel van 't gemeen bloot gesteld te worden". Hij belooft, als zijn Correspondenten, d. w. z. Inzenders, „hunne kragten met meer iever en oplettendheid inspannen", dat hun bijdragen „zonder uitstel in de Spectator te voorschijn zullen komen". Als „man van zijn woord" neemt hij in V. 34 een bijdrage op. Bovendien vernemen wij daar nog iets: hij wijst kritiek op de „Thomas Diafoirus", voorkomend in V. 23 af, onder de opmerking dat het van „zijn opstel niet en is.' De rest van het eerste deel is dus van hem; daarbij kunnen wij ons beroepen op de verzekering van Verwer,1) dat het 56e Vertoog, hem „door eene onbekende hand toegekomen, de eerste belangrijke bijdrage is.
Laat ons nu zien, hoe de Spectator aan zijn periodiek een aangename verscheidenheid geeft en de indruk wekt, dat hij in het schrijven ervan niet alleen staat.
Klaas Jansen en Chevalier Orijspaart, in V. 7, is hijzelf. Een biezondere vorm kiest hij door het doen optreden van een Correspondent, zoals de „Haagsche Correspondent", die zich in V. 12 aandient] De aanspraak: „Heer Spectator" boven een Vertoog, dat meest halverwege met: „Ik blijve enz." zonder
1) Leven, p. CXVIII



177
ondertekening eindigt — bijv. Vertoog 17 — terwijl het antwoord van de Spectator het verdere halve vel vult, mag ons niet in de war brengen. De aanhef van zo'n antwoord : „De eerlijke schrijver van dezen brief etc." — zooals in V. 18 — mag ons evenmin van de weg voeren, Ook „de volgende brief, mij al eenigehbjd toegezonden geweest" — aanhef van Vertoog 21 — en eindigende : „Ik blijve etc", is van Van Effen zelf. De tijdgenoot moest geloven dat de Spectator al op vrij wat medewerking kon bogen en ons maakt hij het herkennen van eigen bijdragen Uiterst moeilik. Het gedicht „Jaap de Molenaar" (V. 21) is van V. E.'s maaksel.1) In Vertoog 23 verklaart hij vier brieven te hebben ontvangen. Dat is ook zo. Een ervan neemt hij op, van Diafoirus die uit astrologiese observaties gevonden heeft, wie de Spectator is. Maar dit is dan toch — zoals wij zagen — wel een bijdrage! In Vertoog 30 isohij in ,,d' uitvoering van een tweede Vertoog over de wellevendheid voorgekomen... door een brief over dezelfde stof, die hij wel zo goed vind, als 't beste, 't welk hij zoude hebben kunnen voor den dag brengen". Ook hier een mystificatie; het Vertoog van vijf pagina's is van de Spectator zelf.
De enige konklusie, die nu gewettigd is, is deze: dat wij Vertogen met bovengenoemde kenmerken, niet meer zullen behoeven af te wijzen als niet afkomstig van Van Effen. 2e Deel. De Vertogen 31—60 zijn van Van Effen, behalve V. 56 en de Grietje Kenou in V. 58. Bij de beoordeling of hij zelf de auteur is, zijn wij tot V. 56 op veilig terrein. Immers Verwer deelt mee: „dit Vertoog heeft de heer Van Effen mij meermaal gezegt de eerste bijstant geweest te zijn, dien hij zakelijk genoteri had".2) Deze mededeling is — mij altans — niet volkomen duidelik. Dit is wel zeker, dat gèèn andere, een geheel Vertoog vullende, bijdrage van een medewerker te verwachten is, vóór dit 56e. Misschien dachti hij daarbij ook aan een „onzakelijke bijstant" t.w. van inzenders, van wier bijdragen hij niets gebruiken kon.
Op ons pad vol onzekerheid, voortgaande, komen wij aan V. 34, waarin zijn „Vriend N.N." een werkelik „Correspondéiiüf is. De droom van Radamanthus in V. 40 en V. 44 is van de Sp. en ook V. 42, van het bekende tiepe in briefvorm: „HeerSpeói tator" en eindigende met: „Ik blijve etc." Het bevat de geschie* denis van de gastheer, die het tafellaken van zijn maltentig zindelike huisvrouw met wijn besproeit. In V. 58 vernemen wij dat dit een geschiedenis is, door de Spectator zelf meegemaakt e" waarvan „de grond waar is". In V. 43 speelt Van Effen voor „Oom", die — na twaalf regels inleiding door de Spectator — met een brief aan zijn Neef over eisen, aan een predikant te
1) Ibid. p. XC11I. 2) Ibid. p, CX1X.



178
•stellen, het ganse Vertoog vult. En zo zouden wij verwachten <lat het „hedendaags gedicht", hem in V. 49 „door een onbekende hand toegezonden" en dat hij opneemt met het uitgesproken voornemen daarop zijn kritiese opmerkingen mee te delen, van de Spectator zelf is. Maar dat is niet zo; „deze oordelaars moeten buiten twjjfel politiquen zijn", zegt Van Effen in zijn kritiek in V. 57, d. w. z. lui die overal wat achter zoeken en die redeneren als de bekende kip zonder kop. Het is van een onbekend inzender.1) Verder zijn de twee brieven, in V. 50, tot welke het 48e Vertoog over „de vuilaardige nieuwsgierigheid" „aanleiding heeft gegeven", blijkbaar ook van Van Effen. We komen dan aan het 56e Vertoog „hem door eene onbekende hand toegekomen", wat dan de eerste grote bijdrage is. Vanaf hier dreigen wij het beetje grond, dat we tot nog toe onder de voeten hadden, te verliezen. Onverwacht daagt er hulp op in de vorm van 'n latere mededeling, in het 84e Vertoog, dat hij n.1. de H. S. „tot nu toe bijkans zonder hulp en zelfs zonder de minste aanmoediging voor den dag (heeft) gebracht". In V. 58 onderzoekt hij zijn „prullekraam" en pikt uit „het rommelzootje", door schrijvers gezonden, wier „plompe laatdunkendheit" zelfs niet schijnt te weten „wat geest, verstant en stijl is", het beste op: de brief van „Grietje Kenou", van de niet weinig verwaande Haarlemmer Pieter Merkman, zoals wij in de aanhef zagen. 3e Deel. Alle Vertogen in dit deel, V. 61—90, zijn van Van Effen, behalve een brief van J. Philomusus in V. 77, de bijdrage van Snakenburg in V. 84. en een gedicht in V. 90. Over V. 85 en 89 zullen wij nog een en ander moeten zeggen.
Geruggesteund door Van Effen's mededeling in V. 84 kennen wij hem een aantal Vertogen toe, die de bekende typerende eigenschappen vertonen: „Lentulus Verulanus" (in V. 64), die zich „met de troepen van den staat... in Engeland bevond", met het bekende einde: „ik blijve etc."; het lid van een „klein gezelschap van burgerluiden", „wij blijven enz." in V. 66; ^HUarius", „ik blijve etc." in V. 67; „Plebejus Simplex" in V. 76, zo het heet, schrijver „van eenige vertoogen"; de „ik" in V. 81, die zich met anderen onledig hield de Hollandsche Spectator te kritiseren, eindigende „ik blijve", zonder ondertekening. De brief over het Campement in V. 80 is, blijkens Verwer8), van de Spectator zelf. De enige hulp is de steun in V. 77 van J. Philomusus, uit „Vriesland". De Spectator heeft het raadzaam geoordeeld de Brief „van woord tot woord hier in te lasschen". Een dergelike positieve verzekering zullen wij voor 't vervolg altijd als waar moeten beschouwen.
Met het 84e Vertoog „komen van alle kanten geestrijke schrijvers te voorschijn". De „Beschrijving van Holland" en de „Toepassing"
1) Ibid. p. XCVIII. 2) Ibid. p. CXV.



179
in hetzelfde Vertoog, geven de Spectator aanleiding zijn oude vriend Snakenburg „een wederzjjdsche ontdekking" voor te stellen. De toevloed van medewerkers verzwaart van stonde af aan onze'taak. Is het 85e Vertoog „Aangenaam buitenleven", van Van Effen? Twee dingen zijn er tegen. Ten eerste dat een dergelijk .toneeltje bij Van Effen altijd een reële achtergrond heeft. En Van Effen is in dit buitenleven als reële figuur niet best mogelik. Ten twede missen wij in dit stuk de nooit ontbrekende gallicismen. In V. 89 neemt hij „een allegorische verbeelding" over de Eigenliefde op, van een van zijn correspondenten „van wiens maakzel ik reeds den Lezer iets fraais heb meegedeelt". In V. 93 spreekt hij van „de „Eigenliefde, waar van korts eene zinnebeeldige schets den lezer vertoont is". Is hij zelfde auteur van die „tempel der Eigenliefde" in V. 89? Hij is wat schichtig het auteurschap te aanvaarden; inderdaad, een ruim ontwikkelde fantasie past niet bij zijn karakter. Wij zullen, hoezeer betreurende dat „zijn visioen in stank vergaat", doordien de kaars „in de pijp inbrandt", zijn auteurschap moeten aanvaarden. Vertoog 90 is van Van Effen, geschreven naar aanleiding van een gedicht „Aan den sdwijver van den Hollandschen Spectator", hem „door een voornaam liefhebber" toegezonden. Hierin wordt gezinspeeld op het enige gedicht, dat volgens Verwer, van Van Effen zelf in de Spectator staat, n.1. „Jaap de Molenaar" (zie V. 21); „zo dat gij met den naam van Dichter ook moogt pronken", zegt de liefhebber. Snakenburg en Elias zijn de auteurs van de „meeste dichtwerken" in de H. S. Vermoedelik is Snakenburg aan het woord. Van Effen en hij hebben gekorrespondeerd en Snakenburg weet van hem, dat hijzelf het gedicht „Jaap de Molenaar" — zijn enige Hollandse gedicht! — gemaakt heeft. 4e Deel. Als van Van Effen beschouw ik de Vertogen j 91 tot 95 (twee brieven uit het Campement), 96') tot 98, 100, 102, 104 (Hylarides), 105 (de „jongeling van goeden huize"), 106, 107, 110, 112, 114 tot en met 119.
Niet van Van Effen, geheel of gedeeltelik, de Vertogen 99r 101, 103, 108, 109, 111, 113, 120.
Wij willen eerst iets zeggen over de Vertogen, die wij welaan Van Effen toekennen, maar waar wij soms voor moeilike gevallen komen te staan. Het „Voorspel", betrekking hebbende op het Campement, en.. . naar het Frans vertaald, kan heel goed van hem zijn. Verwer zegt, dat alle stukken, op het
1) De kwestie is eens gesteld — ik meen door dr. Opprel — of de H. S. zoals wij die als eerste druk kennen, werkelik de oorspronkelike druk is. In dit Vertoog wordt een bediller sprekend opgevoerd, die valt over drukfouten in vorige Vertogen, die er in mijn eksemplaar niet staan. Ais regel moeten wij evenwel aannemen, dat de eerste druk bestaat uit samengebonden Vertogen van de oorspronkelike druk. Dit is uit de Corrigenda op te maken



180
Campement betrekking hebbende, van de Spectator afkomstig zijn. Met V. 107, een bezoek door de schrijver aan de Amsterdamse schouwburg gebracht, staan wij voor zo'n twijfelachtig geval. Hier staat een ondertekening met letters: L. V. D. C. Tot nu toe tekende Van Effen niet met letters. Van de toewijzing hangt ook het lot van de „Malle moedertjes" (V 178) min of meer af^ óók getekend met letters. Wij hebben lang geaarzeld. Het Gallicisme is er. Verderop in de H. S. komt er een kleine aanwijzing* In V. 141 komt de „Correspondent" op zijn bezoek aan de schouwburg terug, eindigende „ik blijve etc", zonder letters. De Spectator vertelt dan zijn „Correspondent", dat toen deze de schouwburg bezocht, hijzelf er ook was. Die toevalligheid wordt ons te groot! Van Effen moet wel de auteur zijn.
Met V. 115, van „Aretaeus Praepophilus",1) die over zijn neef Themistius schrijft, staan wij aan het begin van de Saletöenoorlog, zoals wij van Verwer weten : „genoegzaem alleen gevoert, tusschen eenigen, die wezenlik zijne vrienden waren".2) Mijn oordeel is, dat dit Vertoog Van Effen's enige aandeel is. Want deze schrijver komt als „Prepóphjius" nog in V. 115 en V. 164 voor den dag en dan is hij duidelik als Van Effen zelf herkenbaar.
Nog een — voor mij altans! — kritiek geval. Van Effen schrijft „Thijsbuurs Os" (V. 117), dat wordt algemeen als vaststaande aangenomen, hoewel er geen enkele stellige aanduiding! is. Waarom — en dit is een heel belangrijke vraag — komt hij er nooit op terug, zoals hij op andere Vertogen in dit genre, waarmee hij sukses had, wèl deed ?
Dicht Van Effen zelf, naar het Frans, „Den Winter op den Helicon" in V. 118? Hoewel zijn „Dichtader... uitgedroogt" was — „Jaap de Molenaar" was „reets voor vele jaren gemaakt"3) — is een bewerking naar het Frans een taak die hij vervullen kan.
Nu iets over wat Van Effen niet schreef. V. 99 is een gedichti „Een boer zo lomp en onbedreven". Wij moeten allereerst aan Snakenburg denken, van wie wij, onder de indruk van de hernieuwde kennismaking, verschillende bijdragen mogen verwachten. Is V. 101 (gedicht met kritiek) ook van hem? De tendens van dit gedicht en die van het gedicht in V. 90 is precies dezelfde: een belachelik maken van valse hoogdravendheid. Van Effen nam — wat hij een enkele keer meer deed — het auteurschap van gedicht en kritiek in V. 101 voor zijn rekening. Immers in V. 217 zegt hij de „valsche hoogdravendheid" „zelfs met voorbeelden daarvan uit onze hedendaagsche vaarzemakers getrokken", te hebben bekritiseerd. Dat ziet speciaal op V. 101. Wanneer men even wil letten op de aanduiding van de a-klank met ae, wat Van Effen nooit doet, zal men mij gelijk geven, als ik zeg, dat Van Effen V. 101 niet schreef. In V. 103 staat het
1) Later: Prepophilus. 2) Uven, p. CX1II. 3) Ibid. p. XCIV.



181
gedicht van de „Quezel", hem toegezonden1), dat hem — zie V. 124 — veel onaangenaamheden op de hals haalde. V. 108, Leendert de Rederijker, en de brief in V. 113, zijn van Snakenburg. *jr In deze brief wordt, in het naschrift, de kennismaking met de Heer... (Snakenburg) ook ten aanschouwe van het publiek vernieuwd. De twee brieven, van Jacobus en van George in V. 109 „schoon de gevallen. .. mogelijk nooit gebeurd maar verdicht zijn", zijn van een onbekende. V. 110 is een vervolg op 105 en wordt vervolgd in V. 133; de Spectator is auteur. In V. 111 komen „onze fraye geesten ... als om afrijd . .. hunne correspondentie aanbieden". Gerhardus Schroder, die zich in V. 134 S. G. noemt, stuurt anoniem „Het karakter van Apathes"; Sophophilus, als Physiphilus de Spectator maar niet het publiek bekend, schrijft een stukje; en er dient zich een werkelik Amsterdams koopman N. N. aan. In V. 113 nog een brief van A. Z., onbekend wie.
Ook hachelik is het toekennen van het auteurschap van V. 120. Is die „Irenaeus Jocoserius" de Spectator? Gelukkig helpt de Hollandse Spectator zelf. In V. 210 komt „Jocoserius" nog eens voor den dag met een alleraardigst, goed geschreven Vertoog over de „candidatus utriusque juris", die een maker van „een fraay vaers op het Dispuut van een zijner vrienden" zocht, aangezien hij zelf niet rijmelen kon.
Indachtig aan Verwers zeggen dat Snakenburg en Elias in de H. S. „de Werelt met gemeenzame en vrolijke Verhandelingen hebben vermaekt",3) zou ik de vraag willen stellen: zou — aangezien de spelling Snakenburg uitsluit — Elias niet de auteur van deze droom vol rijmelarij zijn ? Want verder is omtrent de medewerking van Elias alleen bekend, dat hij aan de Saletten-oorlog meedeed. En wij moeten hem in de omgeving van Snakenburg verwachten.
5e Deel. In het vijfde deel zijn van Van Effen de Vertogen: 121, 125 (behalve de brieven van de „benepen dienaar D.D."., „Klaas Driestal" en „D. A. O.".), 126 (vervolg v. 121), 127, 128 en 130, 129 (vervolg in 138), 131 geschiedenis van de Dervis, als illustratie gedacht van 128 en 130, getekend T. J., 132, 133,
134 (hierin het gedicht „Aan FiftW' van Gerhardus Schroder),
135 en 136, de Scha Hussein, 138 (vervolg op 129), 139 (vervolg op 121, 126), 140, 141 (vervolg op 107 van L. V. D, C), 143 (vervolg op 133 ; zie-ook 155), 144, 146 (Agnietje), 148 (Cornutus de zwijger), 149 Prepophilus, die de „eer. . . meermaals genoten heeft" om in de H. S. te staan, waar niets van aan is! (van hem V. 115 en ook nog een brief 164; alles van V. E. zelf).
Rest nog, niet van Van Effen, in V. 122 Abderologus en
1) Ibid. p. CVll. 2) Ibid. p. CXXI. 3) Ibid. p. CXX1.



182
Christofilus Katharinus (van wie in V. 170 een geheel Vertoog); V. 123 aan de Saletten-oorlog gewijd door Dr. en Droit, en door D .S. A., ingaande op de geschiedenis van Themistius in V. 115; V. 137 Daniël Zieketroost; V. 142 Q. P. zendt vaijf zijn Zeeuwse neef L. V. Z., zonder dat die het weet, de „Lof der Vriendschap"; V. 145 ongetekend, Salettenoorlog; V. 147 Joh. Philodeemus, Jan Van Rijssen,1) schrijver van de Vertogen 174, 193, 269, 295; V. 150 en daarin ook een gedicht „Voordeel der geleerdheid" van C. O. lid van Certatim, van welk gezelschap ook „De krekel en de mier" in V. 145 afkomstig is. 6e Deel. In het zesde deel zijn Van Effen de Vertogen : 151. 152, 154, 156, 157, 161, 163, 164 (Prepophilus ; zie hem in V. 149) 165, 167, 168, 169, 172, 173, 175, 177, 178, 179 en 180 Niet van Van Effen, geheel of gedeeltelik: V. 153, 155, 158, 159, 160, 162, 164 (Crispinus Spanriem), 166, 170, 171 (Candidus Verax is niet de Spectator zelf), 174, 176.
Eerst een enkel woord over een teer punt, V. 178, de „Malle moedertjes", door letters getekend, wat wij, sedert wij V. 107 accepteerden, geen overwegend bezwaar meer mogen achten. Een ander beletsel: is de auteur, als „morrige, ouwe, gemelijke vrijer", door „Constantia Liefkind" in V. 203 op zijn nummer gezet, de Spectator? Hij geeft op de kritiek van „Constantia" een zo bespiegelende inleiding, dat het duidelik moet zijn, dat hij geen partij in het geding is. Een andere oplossing is niet uitgesloten. „Constantia" spreekt van die „morrige vrijer" als van iemand „wiens naam zelfs een natuurlijke afkeer voor diergelijke conversatie schijnt mee te brengen". Is dat een toespeling op de naam „Effen", en moeten wij, als in de Salettenoorlog, hier een vriendschappelike verhouding tussen de schrijvers aannemen ?
En nu over de Vertogen die, geheel of gedeeltelik, niet van Van Effen zijn.
Vertoog 153 is een gedicht, de Spectator „uit Zeeland toegekomen", benevens een brief van de Middelburger L. V. Z., auteur van de „Lof der Vriendschap" in V. 142. In Vertoog 155 is de geschiedenis van Lucretia en Damon niet van Van Effen; het „uittrekzel" in de 2e helft is uit een brief van Lukas Pater,2) „dien 't geval van Themistius uitgelokt heeft". Die schreef ook nog een Vertoog, „waer in hij de hatelijkheit van eikanderen den Wijn in 't Lijf te dringen en anderen beschonken te maken, levendig afschildert". Dat kan wel niet anders zijn dan Vertoog 237 van Christiaan Soberhart. V. 158 is van de koopman N. N. uit Vertoog 111. V. 159 van D. L. S. is een antwoord op V. 147 van Philodemus over „kastelen in de lucht bouwen". V. 160 van N. H. K., volgens V. 227 Nicias Hiërokles. In V. 162 een verhandelaar van een bijbeltext, en een inzender, beide onbekend.
1) Ibid. p. CXXV. 2) Ibid. p. CCXXVfiK



183
In V. 164 een heel goede Crispinus Spanriem. Wil men aan Van Effen het auteurschap toekennen, dan zal men dat moeten doen op „innerlike" gronden, b.v. verwantschap met „Thijsbuur's Os", wat geen zekerheid geeft, en met de meer volksaardige gedeelten in de Agnietjes en in de Radamanthus. Andere bewezen zijn er niet. In V. 166, als vervolg op 150, komt de Certatim-er M. W. de Spectator helpen met een vertoog over Nabal Geldlof; hierbij moeten we, volgens Verwer,1) denken aan Snakenburg, „doch 't zou kunnen zijn dat de Heer Elias hier mede de hant in had". V. 170 is van Christophilus Katharinus, die 't eerst in V. 122 verscheen met een brief.
Hoe weten wij nu zéker, dat de Candidus Verax in V. 171 niet van Van Effen is ? Wij hebben één gegeven voor het vaststellen van het auteurschap nog niet benut, omdat het niet nodig was. Dat is de verloren geraakte „Memoritie" van de Spectator, die hem, zoals ze in het 213e Vertoog is afgedrukt, „weezentlijk" is teruggezonden. Hij beloofde hier en daar vervolgen op Vertogen, waarvan hij aantekening hield. Dat is de „Memoritie". En nu zien wij dat hij zelf auteur is van V. 106, 111 (de Inleiding), 144, 148, 154, 158, 177, 185, 186, 188 (in antwoord op Japik Schietspoel) en van het onderschrift op V. 193 van Joh. Philodeemus. Aan het slot van V. 170 beloofde hij, in een naschrift, een Vertoog over „een verkeerde en reedelooze schaamte", waarover zijn „Correspondent" Candidus Verax het niet had gehad. In de „Memoritie" nu lezen wij, als enkele aanduiding dat hij hierover nog schrijven moet: „Een verkeerde schaamte is een der voornaamste oorzaken van zeeker gebrek, door Candidus Verax beschreeven in een brief No. 171". Hier hebben wij dus met een werkelike inzender te maken.
Over Johan Philodemus2) V. 174 spraken wij vroeger bij V. 147 (zie ook : V. 193, 269, 295). In V. 176 een bijdrage van T. H. in de Salettenoorlog.
7e Deel. Met het zevende deel staan wij niet voor grote moeilikheden. Van de Spectator zijn blijkbaar: V. 181, 182, 184 (brief aan de Neef), 185, 187, 189 (zie 235), 190, 191, 192 (allegorie van de mug), 194, 196 (slot in 206), 198, 201, 202 (brief van iemand, „zeuven jaar koetsier", in verhakkeband Frans van Van Effen zelf), 204 (Pot confituren), 206, 207, 209.
Niet van hem : V. 183 over Nabal Geldlof, van de Certatim-ers (zie V. 145, 150, 165.) V. 186 Mennophilus = P. A. Verwer (Sp's antwoord in 198), V. 188 Japik Schietspoel, vermoedelik van Merkman, V. 193 Joh. Philodemus, V. 195 Salettenoorlog benevens een gedicht op Diogenes van Willem Suderman = X.3) V. 197 drie brieven; lo Apollonia over de PetitsMaitres ; 2o Philobelga over vreemde woorden (antwoord van de Spectator in V. 202);
1) Ibid. p. CXXI. 2) of: Philodeemus. 3) Ibid. p. CXXVI.



184
3o N. N. over Delftse scholen j de Sp. zegt dat hij niet zelden „door eens anders werk het zijne schraagt"; V. 199 Salettenoorlog1), de Sp. sluit het debat. V. 200 Arzases het pronkstuk der Ned. dictiers genoemd, niet van Van Effen, zie Leven p. C, „hoewel hij er de Trekken van zijnen stijl... ingebragt had", V. 203 Constantia Liefkind over „Malle moedertjes", (V. 178), V. 204 en 205 brief en vervolg, van Philalethes, „nieuw correspondent, van de kant van Utrecht", ook aan Verwer onbekend wie3), V. 208 X, as Willem Suderman3); (van hem i Qpljiogenes V. 195, verder V. 231, 232, 265, 281, 331, 337. 339.) V. 210 Jocoserius, zie V. 120.
8e Deel. In het achtste deel staan we voor enkele moeilikheden. V. 211, een „brief" naar aanleiding van Apollóttia's brief over de Petits Maltres in V. 197, is blijkbaar van Van Effen, evenzo V. 212; in V. 213 de curieuse geschiedenis over de verloren „Memorie", waarover hem het opgenomen briefje „weezentSjfc* toegezonden"; verder zijn van de Sp. V. 214, 216,217,218,220 222, 226, 228, 229, 230, 233, 234 (vervolg van 196; een quasiinzender verder in 251), 235 (de „Catholicus fidens"), 238, 240.
In V. 215 verschijnt een „nieuwe correspondent" E. S. K. Z., V. 219 Mennophilus (zie 186 en 198), V. 221 „ondersteunt door een der dichtkundigste geesten van het land" heeft de Sp. menigvuldige verbeteringen gebracht in het gedicht: „Op den Telemachus in Heldendichtmaat vertaald" van een onbekend dichter, V. 223 is een geheel vertoog van Harman Schaeroog, „een van zijn vrienden"4), V. 224 Brief van „Ounomime, secretaire de la société galante" met antwoord van de Spectator, V. 225 brief van 4 bladzij's van P. H. D. over kaartspel, „woord voor woord" zoals hij hem toegezonden is, met antwoord v. d. Spectator, V. 227 Eufemius Critobolus vertelt dat Nicias Hiërokles hem in V. 160 heeft uitgetekend. (Hiërokles wil zijn dochter ook aan een jongeling zonder geld geven; hierop bijt de jongeling A. B. in V. 245), V. 231 en 32 Suderman (zie V. 208), V. 236. N. B. C. geheel vertoog: „verbrand je brieven", V. 237 Christiaan Soberhart, over drinkdwang, vermoedelik Lucas Pater.5) V. 239 twee gedichten: „klacht van Syra over de dood van haar vrouw Nitida" door een onbekende en „Merkteeken der Verwaandheid" door K. G.
9e Deel. Het negende deel is ook weer voor 't allergrootste deel van Van Effen. Zo : V. 243, 244 (zie 253), 246, 247 (zie 260, 280) 250, 251 (in verband met 196 en 234; hier dientajéh aan A. L. Z., naar hij zegt, dichter van het geboortedicht in 234 voorkomende), 252, 253 (weerslag op 244), 254, 255, 257, 259, 260, 261, 263, 264, 266 (zie 272), 267, 268, 270.
1) Zie hiervoor: V. 115, 123, 145, 176, 195, 197. 2) Leven, p. CXXI11. 3) Ibid. p. CXXV. 4) Ibid. p. CV. 5) Verwer, Leven, p. CXXV11I, noemt hem auteur van een vertoog over drinkdwang.



185
In V. 241 twee vertaalde, in het Frans hem toegezonden brieven over de mode in de mannen-klederdracht. Uit het Avertissement onder de 233e Spectator zou men kunnen opmaken dat het werkelik toegezonden brieven zijn. V. 242 is de „Geertje Levens". Men zal genoodzaakt zijn dit Vertoog niet aan Van Effen toe te kennen. Verwer heeft al een ongenoemde auteur op het oog.1) En de Spectator laat de verdediging van dit Vertoog, „dat de plaats van eene van zijne grootste gunstelingen in blijft houden", graag „den geestigen maker" zelf over. Er staat namelik in het 258e Vertoog een brief, „die de Spdtfator in der daad, van woord tot woord" ter hand is gekomen en waarvan dé auteur de „Geertje Levens" noemde: „het miserabelste en platste stuk, dat ooit kon bedacht worden." Men mag hier niet twijfelen, al blijft de schrijver ons onbekend. V. 245 is een mengelmoeseen brief van een juffrouw, in „haanenpooten"; een dichter dié eerst moet leren dichten voor zijn „Kwelgeest" geplaatst wordt <deze komt in V. 317;; een gedicht „Liefde-streeken", uit Delf; brief van de jongeling A. B., die de dochter van Nicias HièWkies wil huwen. De brief is „zonder verkorting of verandering'' opgenomen, en kan heel wel écht zijn; de Spectator verontschuldigt zich, dat hij geen tussenpersoon zijn kan. V. 248, de bezoeker van de eerwaardige Matrone blijft ons onbekend. V. 249 Manshoofd Kenou, ons bekend, schrijft een paar bladzijden, en laat Grietje Kenou (uit V. 58) de groeten aan de Sp. doen! Schrijver \ Pieter Merkman. Wie in V. 256 Sedulius Filokalus en Absalon Culottijn zijn, is onbekend, niet de Sp.; de Ignotus Polyhistor in V. 262 is onbekend, niet de Spectator. V. 265 Suderman; zie V. 208; V. 269 Joh. Philodemus; zie V. 147. V. 270 gaat over twee brieven, die de Spectator „niet zeer nodig vind den Lezer in substantie mede te delen." 10e Deel. Als Vertogen van Van Effen beschouw ik in het tiende deel de volgende: 271, 272, 275 tot en met 280, 282, 284, 285, 290, 292, 294, 296, 297, 298 en 300.
Niet van Van Effen: V. 273, 281, 289, 291, 295, 299, In V. 274 is een brief „hem sedert eenige dagen toegekomen uit de hand van den Antagonist van Geertje Leevens". In V. 258 tekende deze onbekende met X—A. En wat te zeggen omtrent de identiteit van Conradus Leopoldus van Lukwichel en van D. V. U. in V. 283? Zijn het inzenders? De brieven zijn uitgelokt door een Advertissement aan het slot van V. 271, waarin No. 1431 in de 2e Classe van de Elfde Generaliteitsioterij wordt te koop gevraagd. Er is niets dat Van Effen zelf zou kunnen verraden ! In V. 286 een brief „kars vars van Utrecht toegezonden" door J. U. St. en een brief van Gunomine, de Sekretaris van de Société Gajante. Dicht — in V. 287 — Is van
\) Leven, p. CXXIII.



186
Effen zelf de samenspraak tussen Spectator en boekdrukker ? En schrijft hij ook de allegorie van de Zelfliefde, huwende met Ongenoegen, in V. 288 ? De „Nessus" van V. 293 is Van Effen zelf vermoedelik. Hij zegt dat hij al een half Vertoog afhad, toen hij de brief van „Nessus" ontving. Maar deze verzekering mag geen bezwaar zijn. De brief is een aanloopje om op het thema: schaken van meisjes, te komen.
Niet van Van Effen is V. 273 van Buisman Schietspoel; vermoedelik is Merkman de auteur; V. 281 door X. (Suderman); V. 289 en 291, een allegorie hem „inderdaad door een onbekende hand, waarvan hij, nogtans denkt andere stukken ontvangen te hebben, toegezonden" j V. 295 van Joh. Philodemus. Onbekend is ook de auteur van de onbetekenende Herderskout in V. 299, die hij instuurt „dewijl gij twee mijner brieven niet onwaerdig geoordeelt hebt een plaets in uwe Vertoogen te beslaan." Welke die brieven zijn, is niet uit te vorsen.
11e Deel. In het elfde deel zou ik aan Van Effen willen toekennen de Vertogen: 301, 302, 305 (Mizogamus) 306, 307,308, 309, 310, 311 (in vervolg op 280), 312 (vervolg van 310), 313 (in vervolg op 262), 314, 315, 316, 318, 319, 320 (in vervolg op 309), 321, 323, 324, 325, 326, 327, 328 (Philoxenus), 329 en 330.
De moeilikheden beginnen met de Vertogen over de „uitterste willen", V. 301, 306, 308. Een kostbare aanwijzing vinden wij in het laatste Vertoog in deze woorden: „Ja ik geloof, dat als de redevoering van den jongen Heer van den Honert, die ik kortelings te Leiden gehoord heb, het licht zal zien, wij wel haast een Vertoog zullen krijgen, waar van het opschrift daar aan ontleend zal zijn" enz. Welnu, in V. 314 zien wij dat opschrift geplaatst boven het verslag van Van den Honert's Intreerede. In V. 318 zien wij de schrijver zich aanstellen tot „vast Academisch correspondent" om verslag te doen van het bezetten van de „Nederduitsehe Lectorsplaats" door Wilhelmus la Bordus. Hij tekent „Aretophilus". In V. 324 geeft hij een verslag van de Intree-rede van Hiëronimus David Gaubius, Professor in- de Genees- en Scheikunde. Wij weten van Verwer1) dat Van Effen zelf de korrespondent is. Dan is hij ook auteur van de Vertogen over de „uitterste willen".
Vermoedelik ook van Van Effen is in V. 303 de gefingeerde brief van de vader, die maar „een eenige Soon" heeft. Het is een aanloopje om het in V. 306 over goeverneurs te hebben. Veel zaaks is het niet. Een argument vóór Van Effen's auteurschap is er niet in te vinden. Niet van Van Effen is V. 322, het jongmens dat in Parijs is geweest. Het spelling-verschil is al dadelik overtuigend.
1) Ibid. p. LXXXV1.



187
Dan resten ons V. 304 en 317. V. 304 is van iemand die zijn brieven over „het Oenoodschap der Petits maitres of Société Galante" eenmaal „verpoosde" met een gedicht „aan Fillis" (zie V. 134) en nu weer „verpoost" met het lange gedicht „Zielenstrijt", Het is de Harderwijker hoogleraar Gerhard Schroder. In V. 317 eindelik verschijnt het karakter van „De Kwelgeest", dat de Spectator in zijn vorige vorm had afgekeurd. (V. 245). 12e Deel. Over het laatste deel kunnen wij kort zijn. De enige hulp die Van Effen ontving, zijn de drie Vertogen 331, 337 en 338 door Suderman1) en de brief van de „Secretaire de la Société Galante", die gehoord heeft dat de H. §. zal ophouden te verschijnen en die zich haast nog een bijdrage te zenden. De Spectator antwoordt, dat hij na dit deeltje het werk wellicht onder een andere titel zal voortzetten. De belangstelling van de zijde der medewerkers, die altijd gering geweest was, is geheel aan het verdwijnen. De bijdragen van Suderman kunnen onze belangstelling geen ogenblik vasthouden. De brief vol Franse woorden van de Secretaire — Schroder misschien — is een herhaling van andere dergelijke brieven en een staartje van de Saletten-oorlog. Palladius Krijgszedig, V. 343, is Van Effen zelf; vermoedelik óók de A. P. in V. 356. De „Leuvensche correspondent" in V. 342 en 345 en de „student in de Hervormde Theologie" in V. 353, zijn scheppingen van de Spectator.
1) Ibid. p. CXXVII.



INHOUD.
INLEIDING 1—14
Oorsprong van het „cosmopolitisme litéraire" in de 18e E. p. | — Rol van de réfugiés, p. 4. — Ontstaan van „la critique périodique", p. 5. — de „Mercure", Ibid.;, het „petttjijpurnal", p. 6; de „Gazette", Ibid. — De geest van het „Journal JJtéraire", p. 7. — Recensie van Engelse werken, p. 8. — Idem van Franse werken, p. 10. — Het zoeken naar wetenschappelike grondslagen, p. 11. — Waardering van Van Effen in de Franse literatuur-geschiedenis, p. 12. — De Muralt, Prévost, Voltaire, als voorlopers van het „cosmopolitisme litéraire", Ibid.
EERSTE AFDELING 15—65
^ I. LEVENSLOOP 15—38
Familie, p. 15. — Jeugd, p. 16.-— Dood van Van Effen's vader, p. 17. — Beroepskeuze, p. 18. — Goeverneurschap, p. 19. — De „Misantrope", p. 20. — De club van het „Journal Litéraire": 's Gravénsande, Sallengre, Marchand, St. Hyacinthe, p. 24. — De „Chef d' Oeuvre", p. 28. — De „Parallèle", Ibid. — Aard van het werk der Journalisten, p. 30. — De „Bagatelle" p. 31.
— De „Nouveau Spectateur Frangois", p. 34. — Wat V. E. de „Hollandsche Spectator" deed schrijven, Ibid. — Van Effen's plaats onder de „hommes de lettres", p. 35. — Laatste levensjaren, p. 36.
/ II. KARAKTER 39— 65
Vroegere opvattingen omtrent Van Effen's karakter, p. 40.
— Ontleding van het karakter van de Homme d'Age, p. 41. Opvallende tegenstelling tussen dit karakter en dat van Van
Effen, p. 43. — Van Effen flegmaticus, p. 44; secundaire functie, Ibid.; activiteit p. 46; emotionaliteit, Ibid.; — Gevoelens, p. 47. — Wil, p. 49. — Driften, Ibid. — Belangstelling, p. 51. — Idealen, p. 52. — Morele qualiteiten: godsdienstzin, p. 52; waarnemen van de uiterlike vormen, Ibid.; altruïst, p. 53; individualist, Ibid.; drang naar gezelligheid, p. 55;



189
openhartig, p. 56; niet indringerig, p. 57 j verdraagzaam, p. 58; eerlik, Ibid.; trouw, p. 59; piëteit, p. 60; gertófeuêfit, Ibid.; uiterlike verzorging, p. 61 ; onvormelik, Ibid.; zuinig, p. 62; rechtvaardigheidszin, Ibid.; wraakzucht, Ibid.; plichtsbesef, ernstige levensopvatting, Ibid. ; afkeer van het obscene, p. 63; haat tegen spot, Ibid.; goed oordeel, Ibid; zelfbeoordeling, p 64. — Zijn werk, Ibid.
TWEDE AFDELING . 66—123
I. DE PROBLEMEN IN DE „MISANTROPE" $ 'Mk 66— 80
De strijd tegen het Ongeloof, p. 66. — Het moderne denken, p. 68. — Pufendorff, Ibid.; le Droit Naturel, p. 69; „Natuurlike" plichten, p. 70; la Sociabilité, Ibid.; de Staat een konfederatie, p. 71 ; het begrip „naturel", p. 72. — Bayle, Ibid.; la lumière Naturelle, p. 73; het dogma, p. 74; geloof en weten, Ibid.; verdraagzaamheid, Ibid.; godsdienst en maatschappij, p. 75; atheïsme en bijgeloof, p. 76. — de wilsbepaling, Ibid. — 1'Esprit d'Examen, p. 77. — Vrijdenkers, p. 78.
II. VAN EFFEN EN LOCKE 81 — 102
Locke in Holland, p. 81. — Invloed van Descartes op Locke, p. 82. — Locke als bemiddelend denker, p. 83. — Locke en Van Effen: Kennisleer, p. 85. — Godsbewijs, p. 89. — Natuurlike en Geopenbaarde godsdienst, p. 95. — Verstand en Openbaring, p. 96. — Verstand en Geloof, p. 98. — Het wonder, p. 100. — Verhouding van Kerk en Staat, Ibid.
III. VAN EFFEN EN DE LATERE DEfSTEN . . 103—123
Betekenis van de naam Deïst, p. 104. — Kritiek op de Openbaring, Ibid. — Toland's „Christianity not mysterious, p. 106. — Van Effen en Toland, p. 109. — Collins'„Discourse of freethinking", p. 112. — Van Effen en Collins, p. 113. — Tindal's „Christianity as old as the Creation", p. 116. — Het Deïsme een gevaar, p. 117. — De orthodoxie bedreigd; Reimarus, p. 119. — Het modernisme; Lessing, p. 123.
DERDE AFDELING 124—173
I. VAN EFFEN ALS MORAALFILOSOOF A • • 124—140
De ethiek der Aufklarung, p. 124. — De principes der moraal, p. 125. — De goddelike wet, p. 126. — De „Reden" als principe, p. 128. — De wil, p. ,129. — Het probleem van het kwaad, Ibid. — Leibnitz' „Theodicee", p. 130. — Schande en eer als principe, p. 132. — Eigenliefde als principe, p. 133. — Het hoogste goed, p. 135. — Deugden en plichten, p. 139.



190
II. VAN EFFEN ALS PRAKTIES MORALIST . . 141 175
De Verstandsstaat, p. 141. — De Overheid, p. 143. — Lagere standen, p. 144. — „Middelbaare staat", p. 145. — Adel p 146 De predikant, p. 147. — Mode, p. 150. — Rijkdom, p. '151 — Huwelik, p. 153. — De vrouw, p. 156. — Opvoeding p '157
— Verfransing p. 161. — Moreel verval, p. 165. — Achteruitgang van de handel, p. 167. — Katholieken, p. 169. — Joden p 170
— Fijnen, p. 171. — Bijgeloof, p. 172.
AANHANGSEL: HET AUTEURSCHAP DER VERTOGEN 174—187



STELLINGEN.
X
De Nederlandse geschriften van Van Effen zijn niet minder belangrijk dan zijn Franse.
II.
De „Homme d'Age" (Nouv. Sp. Fr. Disc. XXXV.) is niet Van Effen.
III.A
In Vondel's Lucifer I, 340 is met Van Lennep te lezen: Zijn geheimenis zij bondig, Men aanbidde zijn bevel, en bondig op te vatten in de betekenis van raadselachtig.
IV.
In Vondel's Leeuwendalers (Pantheon Ed. vers 1665) is zeven sterck niet met Prinsen (Meulenhof Ed. 1919) op te vatten als: zo sterk als zeven, maar als: met zijn zevenen.
V.
De Camera Obscura is geen zuiver humoristies boek. VI.
De Minister geve de Vereenvoudige spelling in ons onderwijs een kans; een andere mogelikheid tot oplossing van het spelling-vraagstuk bestaat niet.
VII.
Het is overbodig Got. Lc. I, 6 garaihta ba uit een oorspronkelike mannelike dualis te verklaren, zoals men gewoonlik doet. <Zie: Streitberg, Got. Elementarbuch, 5e u. 6e Aufl. § 236, No. 3.)



VIII.
De verklaring van 't ndl. suffix — es (as) uit lat. — us (vgl. v. Wijk, Etym. W.b. i.v. lobbes) is onaannemelik.
IX. '
De mededeling van Prof. Blok (Geschiedenis van het Ned. Volk, 2e dr. I p. 534) dat Maarten van Rossem in het voorjaar 1528 den Haag »gedeeltelijk in den asch legde*, is onjuist.
X.
De invloed der in het eind van de 16e Eeuw uitgeweken Zuid-Nederlanders op onze kuituur wordt door Mr. S. Muller Fzn. overschat. (Onze Eeuw, 8e jaargang (1908) Jan. en Febr.)