1






1
I



DER
VEREENIGING TOT UITGAAF DER fi
VAN HET
OUD-VADERLAWGSGHE RECHT
GEVESTIGD TE UTRECHT.
TWEEDE REEKS.
No. 16.
's-GBAVENHAGE,
MARTINUS NIJHOFF1914.



NL^ ^ *32_oa os ''V " OUD-VADERLANDSCHE RECHTSBRONNEN.
BRONNEN VOOR DE GESCHIEDENIS
DER
KERKELIJKE RECHTSPRAAK IS HET BISDOM UTRECHT
IN DE MIDDELEEUWEN,
UITGEGEVEN
M* J. G. C. JOOSTING en MR. S. MULLER Hzn.
VIERDE AFDEELING. PROVINCIALE EN SYNODALE STATUTEN.
VIJFDE AFDEELING. S EENDRECHTEN.
DOOR
Mr. j. g. c. joosting.
VIJFDE DEEL.
'S-GRAVENHAGE, martinus n ij h o f f, 1914.






VOORWOORD.
De Provinciale en Synodale Statuten.
Overeenkomstig de in 1906 gedane belofte *) volgen thans in een vierde afdeeling de synodale statuten. Kortheidshalve is toen alleen gesproken van deze en niet ook van de provinciale statuten, welke men eveneens in dit deel aantreft. De toelichting toch, waarom ook deze meer algemeene voorschriften worden opgenomen, behoorde niet in de algemeene vermelding'van ons werkprogramma thuis; en zonder toelichting zou de vraag onbeantwoord zijn gebleven, waarom deze uitbreiding niet alleen geoorloofd maar zelfs verplicht is. En daarnevens de vraag, waarom nog enkele andere stukken worden opgenomen, welke evenmin synodale statuten zijn. Het is hier de plaats, op deze vragen antwoord te geven.
Mijne uitgave der synodale statuten is niet de eerste. Behalve in 17de eeuwsche en jongere werken, welke onvolledige publicatiën gaven, bestaan van deze voorschriften twee 15de eeuwsche wiegedrukken, de eene (goudsche) d.d. 1484, de andere (bepaaldelijk bestemd voor wereldlijke en kerkelijke rechters in Friesland) uit ongeveer dienzelfden tijd. Deze verzamelingen zijn niet willekeurig samengesteld, maar bevatten de statuten en andere voorschriften, welke de kerkelijke rechters bij de uitoefening van hun ambt dagelijks moesten raadplegen. Die uitgaven wijzen — in verband met het telkens herhaalde voorschrift in de statuten, dat de provisoren en dekens en ook de parochiegeestelijken een exemplaar der statuten moesten bezitten, — op hun doel: aan de genoemde personen een gemakkelijk te gebruiken exemplaar te verschaffen. Zij vormden een handboekje bij de uitoefening der kerkelijke rechtspraak. Maar daardoor
1) Zie het voorwoord tot het eerste deel dezer uitgave.



VI
verkregen deze uitgaven dan ook een officieel karakter. De kerkelijke rechters der Utrechtsche diocese moesten dus al deze voorschriften kennen en opvolgen. Voor hem, die de kerkelijke rechtspraak in het bisdom wil leeren kennen, is dus hunne wetenschap beslist noodig. Bij niet-opneming van een der voorschriften, welke door de dienaren der kerk dagelijks werden nageslagen, zou het beeld der kerkelijke rechtspraak onzuiver worden.
Nu zijn de twee incunabelen niet van geheel denzelfden inhoud; de friesche verzameling statuten bevat nog een stuk meer dan de goudsche d.d. 1484. Beide nemen de provinciale statuten d.d. 1322 op (vóór de synodale statuten), verder een (door de friesche verzameling als aanhangsel op de provinciale statuten beschouwd) bevelschrift van den kardinaal-diaken Petrus tegen de priesters, die bijzitten hielden, en eindelijk de (door de friesche verzameling aan bisschop Jan van Arkel toegeschreven) omlijning van de rechtsmacht der provisoren en dekens. Ook deze stukken mochten dus, al zijn het geen synodale statuten, in onze bronnenverzameling niet ontbreken. En dit te minder, omdat ook in de oudste handschriften, welke de synodale statuten bevatten, — het Liber Camere van den Dom en een handschrift afkomstig van de kerspelkerk te Ootmarsum — de provinciale statuten en het bevelschrift zijn opgenomen. Bovendien echter bevat de friesche incunabel een uittreksel uit de door paus Martinus V op het concilie van Constanz uitgevaardigde bul tegen de bedrijvers van simonie en betreffende den omgang met geèxcommuniceerden. Het kwam mij voor, dat ook dit stuk moest worden opgenomen. Gegolden heeft het uitteraard voor het geheele bisdom, en de opneming ervan in het handboekje voor de Friesche kerkelijke rechters maakte het m. i. noodig, het hier niet te doen ontbreken op straffe van onvolledig te zijn.
Onvolledigheid dreigde evenwel ook nog van een andere zijde. De synodale statuten d.d. 1209, vernieuwd in 1236, ontbreken in de genoemde handboekjes en in de ootmarsummer verzameling, blijkbaar als toen buiten gebruik geraakt. Bij eene uitgave evenwel der synodale statuten mocht dit buiten gebruik zijn geen argument opleveren tot hunne uitsluiting. Zij zijn dus door mij opgenomen, en wel vóór de overige synodale statuten van jongere dagteekening.
Verder heb ik gemeend goed te doen door ook op te nemen de synodale statuten d.d. 1559 van den proost-aartsdiaken van



VII
Oudmunster. Deze zijn door Robertus de Berghis uitgegeven aan den vooravond van het in werking treden der besluiten van het concilie van Trente Geen andere statuten van dien aard zijn tot ons gekomen. Vandaar dat hunne opneming in deze verzameling van groot belang is voor de kennis der kerkelijke rechtspraak.
En eindelijk heb ik gemeend, dat niet mochten' ontbreken eenige stukken, in nauwe betrekking staande tot de provinciale en de synodale statuten: oproepingen van geestelijken om op provinciale en diocesane synoden te verschijnen, een volmacht van een geestelijke om namens hem eene synode bij te wonen, dagvaardingen van niet-opgekomen geestelijken, een opdracht tot inning van de door de geestelijken aan den bisschop verschuldigde en ter synode te betalen quote, voorstellen ingediend op beiderlei soort synoden, en een verslag van het in 1549 ter diocesane synode verhandelde. Deze stukken worden in chronologische volgorde medegedeeld na de statuten.
Naar ik meen wordt op deze wijze een volledig beeld gegeven van de diocesane synoden en van de plichten, welke de kerkelijke rechters ingevolge de statuten hadden na te komen.
Pro memorie vermeld ik slechts nog, dat ik aan eene door de officialen van den bisschop en van den proost-aartsdiaken ten Dom uitgevaardigde publicatie van de synodale statuten d.d. 1533 de plaats heb ingeruimd van die statuten, omdat deze zelf ontbreken en dus uit deze publicatie moeten worden gekend.
Ten behoeve der uitgave zijn door mij de volgende handschriften en incunabelen gebruikt.
Handschrift „Parijs". — De Bibliothèque Nationale te Parijs bevat als Lat. Nouvelles acquisitions N°. 328 een handschrift op perkament, in een met leder overtrokken houten band. Met de schutbladen mede telt het 70 folia, waarop in later tijd eene folieering is aangebracht. Geschreven is in 2 kolommen van ieder 30 regels. De rubriceering is van roode inkt, terwijl roode en blauwe beginletters het aanzien verhoogen. Het schijnt naar den gebezigden lettervorm omstreeks 1435 te zijn geschreven.
1) Het bevel van den aartsbisschop Frederik Schenck van Toutenbnrg tot afkondiging der besluiten van het concilie van Trente (d.d. 26 Juli 1565) is te vinden in het Archief voor de geschiedenis van het aartsbisdom Utrecht, dl. IX, blz. 300—302.



VIII
De eigenlijke inhoud van dit handschrift wordt gevormd door een afschrift van den ordinarius van den Dom (fol. 4—47 verso), en daarna van de provinciale statuten d.d. 1322 (fol. 48—59), de synodale statuten van bisschop Guy (fol. 59 verso—64), een drietal statuten van bisschop Jan van Arkel (fol. 64—68), en het bovengenoemde bevelschrift van den kardinaal-diaken Petrus (fol. 68 verso—69).
Op fol. 2 verso—3 eerste kolom (dus buiten den eigenlijken inhoud van het handschrift) komt van 16de eeuwsche hand een aanteekening voor De dedicationibus ecclesiarum et altariutn in parrochia Oetmersensi. Deze betroffen de kerspelkerk van Ootmarsum (bepaaldelijk het in 1491 (nieuw- ?)gebouwde koor en de altaren in de kerk) en de nieuwe kapel te Ootmarsum van het Duitsche Huis. — In de tweede kolom van folio 3 volgen daarop van dezelfde hand aanteekeningen omtrent de dedicatio van vijf kapellen en een oratorium te Ootmarsum, te Tubbergen en te Albergen (Regulieren-klooster). — Fol. 69 verso mist het rechter onderkwart en heeft aan zijne keerzijde eene 16de eeuwsehe aanteekening gehad, welke onleesbaar is gemaakt.
Uit deze aanteekeningen omtrent Ootmarsum zou reeds mogen worden vermoed, dat eene betrekking heeft bestaan tusschen de kerk te Ootmarsum en dit handschrift. De volkomen zekerheid daaromtrent wordt gegeven door eene aanteekening aan de binnenzijde van den band vooraan: Liber ecclesia beatorum apostolorum Symonis et Iudce in Oethmersen. Waarschijnlijk is dit geschreven door den man, die onder eenige sierletters hierna het volgend vers inschreef:
n Quando dicetur Gloria in excelsis aut Credo nota sequentes versus.
n Simplicibus festis — nisi sit tibi lectio nona
Teue Deum canitur — tu nunquam Gloria dicas.
n Tempore pascali cane festis Gloria semper. Duplicibus festis maioribus atque canetur
n Gloria, sed Credo nunquam, festis nisi summis Duplicibus canitur, cum discipulus sit Jesu Esto michi et Marie festis, Laurencius assit Magdalene et, festis canit hijs, ecclesia Credo Credo .... solis semper tune Gloria semper.



IX
. . . Aduentum quia Gloria tune tacet omnis . . . Pasce quodque Septuaginta diebus . . . festine, quia tune cane Gloria Credo.
Joannes Husichen l) 1516.
Onder een teekening (van een notarismerk?) volgt .nogmaals de handteekening van den schrijver, van wiens hand ook zijn de bovenvermelde aanteekeningen op fol. 2 verso—3.
Dit handschrift bleek bij de vergelijking der verschillende teksten in talrijke opzichten de voorkeur te verdienen boven de andere teksten; daarom heb ik het, voor zoover mogelijk, ten grondslag gelegd aan de uitgave. Het wordt door mij aangehaald als: Pari/s.
Het Liber Catnere. — In de tweede plaats is door mij geraadpleegd het Liber Camere van het Domkapittel (archief van het Domkapittel (rijksarchief Utrecht), N°. 19). Na de uitvoerige beschrijving hiervan door Mr. S. Muller Fz. gegeven in zijne inleidingen op Wstinc's Rechtsboek van den Dom en de Rechtsbronnen van den Dom van Utrecht mag ik mij ontslagen achten van den plicht het handschrift wederom te gaan beschrijven.
De provinciale statuten d.d. 1322 zijn daarin te vinden op fol. 106—119, — de 2 synodale statuten d.d. 1291 en 1293 van bisschop Jan van Zyrik op fol 119—124, — die van bisschop Guy op fol. 124—129, — het bevelschrift van den kardinaaldiaken Petrus op fol. 129—130, — de synodale statuten van bisschop Frederik van Zyrik op fol. 130 —131 verso, — die d.d. 1209/36 op fol. 132—134, — die d.d. 1345 van den vicarisgeneraal Segerus op fol. 143 verso—144 verso, — die d.d. 1346 van bisschop Jan van Arkel op fol. 144 verso—147.
Ofschoon de inschrijving in het Liber Camere een 50 jaren ouder is dan het parijsche handschrift, bezit dit laatste tal van
1) Joannes Husichen was geen onbekende. Hij was priester, klerk der Utrechtsche diocese en keizerlijk notaris en provisor der kerspelkerk te Ootmarsum (Hattink, Register op het oud-archief van Ootmarsum, Nos. 128, 13S, 139,151, d.d. 1514 1537), wellicht ook provisor van het St. Anthonie-gasthuis aldaar (a. w. Nos. 145, 148, 163, d.d. 1531—1543) en „gesworen hoffmeijer shoves to Oetmerssen vanwegen „hertoch Henrick yn Beyeren Palsgrave by Ryn, bjsscop to Utrecht" (a, w. N°. 141, d.d. 1526},



XIII
broeder van Hildebrandus was. Maar zijn woorden laten de mogelijkheid open, dat eerst na Hildebrandus' dood {postea) de door dezen verzamelde statuten zijn uitgegeven. Als .plaats van uitgave is Leeuwarden niet onmogelijk, omdat Hildebrandus pastoor te Huizum is geweest; maar evenzeer Engwierden, omdat hij zijne laatste levensjaren in het aldaar gevestigde vrouwenklooster doorbracht. In verband met de terzelfder plaatse gedrukte friesche wetten mogen plaatsen buiten Friesland — als Zwolle, waar Hildebrandus zijne opleiding ontving, en Keulen, waarheen hij tijdelijk is uitgeweken, — buiten beschouwing worden gelaten. Is de uitgave geschied door meergenoemden Hildebrandus, dan kan zij dagteekenen van ongeveer 1500; immers Suffridus Petri zegt: vixit auctor circa annum 1500 1).
Of dit toenmaals eenig bekende exemplaar van Suffridus Petri later is verkregen door de utrechtsche bibliotheek kan ik niet zeggen; een tweede exemplaar berust in de Koninklijke Bibliotheek2); de mogelijkheid is dus open, dat deze bibliotheek het exemplaar van Suffridus Petri heeft verworven. Zeker is, dat de andere (friesche) stukken wijzen op een frieschen drukker. De nadere beschrijving zal dit aantoonen.
Het boekje bestaat eigenlijk uit 3 deelen:
a. 2 folia: voorwoord in het friesch en inhoudsopgave;
b. 88 folia (16de eeuwsche folieering I—LXXXVIII): oude friesche wetten;
c. 46 folia (door mij gefolieerd: LXXXIX—CXXXIV): de provinciale en synodale statuten c. a.
a. kent geene signatuur,
b. heeft de signatuur a I—a IIII tot i IIII, waarna de signatuur verspringt op / I en loopt tot / IIII.
c. heeft gelijke signatuur a I enz. tot ƒ III; doch: a 2 in plaats van a II, het vierde blad mist a IIII en evenzoo ontbreekt de aanwijzing c II tusschen c I en c III. Deze drie deelen, waarvan a en b steeds bij elkander zijn geweest, zijn gebonden in een I7de-eeuwschen lederen stempelband met vergulde motieven. De mogelijkheid is dus niet uitgesloten, dat Suffridus Petrus a 4- b en c heeft laten samenbinden.
b. bevat achtereenvolgens (den westerlauwerschen tekst van)
1) Zie noot 5 op de vorige bladzijde»
2) K. K. V. 283.



de stukken bij v. Richthofen, Friesische Rechtsquellen, voorkomende op S. 434—438 (Haet is riucht); 387—400 (Van dis grewa incomst enz., door v. R. genoemd Schulzenrecht); 439—440 (Van da tweer kon. Kaerl ende Radbod); 440—441 (Magnüskeuren); 2—29 (17 kesten); 588 (Dit is scryoun enz.); 41—79 (24 landrechten); 420—421 (8 domen); 33—39 (wenden); 401— 402 (Cum presidere debet decanus); 402—405 (syndriucht int ghemeen); 406—410 (da syndriuchta); 410—420 (van dae jelden enis dadslachtis); 474—476 (da vilkerren dis landis mitta fyf delen); 462—473 (dae birecknada botha); 385—387 (muntverordening); 424—434 (Rodulphus-boeck); 421—423 (da mercked riucht); 423 (da suarta swinghen); 423—424 (da scaeckraeff); 102—107 (da wilkerren fan Opstallisbame); 110—112 (cleen tractaet fan da saun zelanden).
c. heeft denzelfden inhoud als Gouda, doch voegt daaraan toe uittreksels uit de bul van paus Martinus V, uitgevaardigd op het concilie van Constanz betreffende de simonie en het vermijden van geëxcommuniceerden. Hierbij valt echter op te merken, dat deze incunabel de regeling van de rechtsmacht der provisoren en dekens toeschrijft aan bisschop Jan van Arkel; immers daarna heet het: „Expliciunt synodalia statuta domini Johannis „de Arkel," een term die ten eenen male te onpas zou zijn geweest, indien deze regeling niet van genoemden bisschop afkomstig werd geacht.
Alleen voor het laatste uittreksel heb ik Utrecht tot grondslag voor de uitgave gelegd.
In den regel heb ik geene melding gemaakt van de, in sommige stukken zelfs zeer talrijke, drukfouten. Evenmin heb ik het ontbreken der initialen vermeld, waarvoor in den tekst wel de noodige ruimte is opengelaten.
Behalve deze algemeene bronnen, waarin de verzameling der oudere synodale statuten min of meer volledig voorkomt, zijn er bronnen welke alleen de statuten van een bepaalden datum bevatten. Ter plaatse wordt hiervan telkens melding gemaakt.
Tusschen 1355 en 1484 zijn geene synodale statuten uitgevaardigd geworden. Dit mag met zekerheid worden afgeleid uit het feit, dat in geen der beide uitgaven ervan in druk d.d. c. 1484 jongere synodale statuten dan die d.d. 1355 zijn opgenomen. Deze beide uitgaven zijn blijkens marginale glossen zonder twijfel



XV
gebruikt door rechtsprekende ambtenaren; blijkbaar heeft de gebruiker deze glossen aangebracht om gemakkelijker den weg te vinden tot de artikelen, welke hij het meest noodig had. De afwezigheid nu van statuten tusschcn 1355 en 1484 in deze handboekjes en hun niet vermeld worden elders wijst er dus op, dat zij niet hebben bestaan *).
Eerst sedert 1517 ontvangen wij weder synodale statuten2), welke evenwel niet als vroeger aanleiding hebben gegeven tot het aanleggen eener verzameling.
Alleen de statuten d.d. 2 October 1535 vormen een boekdeel (archief der bisschoppen van Utrecht (rijksarchief Utrecht) N°. 531), en vragen een korte bespreking. Zij zijn onvolledig. Vooraan ontbreekt een blad, waarvan nog sporen over zijn; blijkbaar is dit blad uitgescheurd, nadat het door ouderdom vuil was geworden, immers de rand van het afgescheurde is niet bruin als de rest maar wit. — Ook aan de achterzijde is het deel geschonden ; de tekst eindigt midden in een bevelschrift. Zoodoende staat het wel vast, dat er een of meer bladen verloren zijn maar niet hoeveel. — In het midden van het deel zijn eveneens een paar lacunes. Gedeeltelijk konden deze worden aangevuld uit N°. 5 van Inv. I van het archief der Oud-Bisschoppelijke Clerezy, wat dan ook is geschied. Dit N°. 5 bestaat uit twee gedeelten: a. bevattende het slot van de acte in de verzameling statuten d.d. 1535 aangewezen als N°. 25 en de volgende (behoudens eene lacune) tot N°. 44, — b., op 33 folia, eenige acten van kerkelijke rechtspraak (in uitgebreiden zin), voorafgegaan door eene inhoudsopgave. Eenige dezer acten zijn of worden elders in deze uitgave opgenomen.
Wellicht heeft de bundel synodale statuten d.d. 1535 van bisschop George indertijd behoord aan van Heussen. Immers
1) Een argument voor deze stelling is bovendien te putten uit art. 3 der synodale statuten d.d. 1517. Daar vindt men, behalve de provinciale statuten van aartsbisschop Hendrik (d.d. 1322), alleen genoemd de synodale statuten van Tan van Zyrik, Guy van Henegouwen, Frederik van Zyrik en Jan van Arkel. Verder wordt (in artt. l en 6) wel gesproken van de synodale statuten van Frederik van Baden, doch niet van anderen.
2) Wel heeft bisschop Frederik van Baden (1496-1516) synodale statuten uitgegeven (zie artt. 1 in fine en 6 principio van de statuten d.d. 1517), doch deze statuten schijnen verloren te zijn gegaan.



XVI
in zijne Batavia Sacra vermeldt hij, zulk een verzameling té bezitten: „Ik heb onder my berusten een vergadering van „ordonnantiën, die door Georgius zijn uytgegeeven; mitsgaders „een kort-begrip van 't geene door denzelven Georgius, door „Johannes van Goch, kanonnik van de Salvators kerke, en „Jacobus Uten-Engius, deken van S. Pieters kerke, 's bisschops „algemeene vicarissen, in verscheide gelegendheden is verrigt" En dan zou het kunnen zijn, dat de aangehaalde woorden tevens betrekking hadden op het zooeven genoemde N°. 5 van het archief der Oud-Bisschoppelijke Clerezy, waarin behalve de bovenvermelde synodale statuten zeer belangrijke acten voorkomen, uitgegaan van bisschop George, J. van Goch en Jacobus wten Eng, deken van S*. Pieter te Utrecht. Doch ik betwijfel, of van Heussen met zijn „kort-begrip" dit N°. 5 heeft willen aanduiden. Immers dit is eene verzameling van acten en is geenszins een geschrift, dat wij onder den term „kortbegrip" zouden verstaan. Of Bissch. Arch. N°. 531 inderdaad afkomstig is van van Heussen is niet uit te maken, omdat vooraan en achteraan eenige bladen ontbreken en dus het opschrift, dat van Heussen op de eerste bladzijde kan hebben geschreven, verloren is.
De nummering in Bissch. Arch. N°. 531 schijnt aan te wijzen, dat eenige statuten d.d. 1535 verloren zijn gegaan. Demogelijkheid is evenwel niet uitgesloten, dat aan de statuten van bisschop George die zijner voorgangers en de provinciale statuten vooraf zijn gegaan. In dit geval zou slechts zeer weinig ontbreken.
Na het medegedeelde behoeft deze uitgave geen verklaring; Evenmin is het noodig het belang der uitgegeven stukken te betoogen. In beide gevallen ware het uilen dragen naar Athene.
Assen, December 1912.
De Provinciale Statuten d.d. 1549.
Bovenstaand voorwoord was geschreven en de tekst der hierachter volgende statuten ten deele afgedrukt, toen mij in handen
1) v. Heussen—van Rhyn, Batavia Sacra, 8° editie, deel II, bladz. 613.



XVH
kwamen een tweetal i6de eeuwsche uitgaven van de provinciale en de synodale statuten van Keulen:
1. — Sanctae metropolitanae | Coloniensis | ecclesiae | statvta provinciaMa | ab anno Christi M.CC.XXV. | vsque ad annum M.D.XXXVI. | a diversis archiepiscopis | edita | et | in conciliis provincialibvs | recepta. | (houtsnede: een figuur uit de randlijst van het titelblad). | —
berustende in de universiteitsbibliotheek te Leiden als: 509 E. 23.
2. — Statvta | sev-decreta | provinciaifivm et dioecesanarvm | synodorvm I sanctae ecclesiae Coloni|ensis, | ex peruetusto & authentico codice, qui in archiuo ar|chiepiscopali asseruatur, alijsque vetustis exem|plaribus restituta & emaculata. | Sub quibus archicpiscopis quseque promulgata sint, | versa pagina indicabit. | Cum indice gemino, rerum & verborum altero, altero titulorum seu rubricarum. | (houtsnede: het aartsbisschoppelijk (?) wapen) | Coloniae ex officina haeredum Ioannis Quentel, | mense Martio anni M.D.LIIII. | —
berustende in de universiteitsbibliotheek te Utrecht als: Hist. eccl. Fol. N°. 187.
Het leidsche boek is in 40 en telt 296 bladzijden, bij welke pagineering het titelblad blijkt medegeteld te zijn. Evenzoo is het titelblad medegeteld bij de signatuur; deze loopt van Aa 2 (op bladz. 3)1), Bb, Bb 2, Bb 3—Ppp (aansluitend aan een onbedrukt (schut)blad). 8 bladzijden vormen telkens een vel.
Evenmin als de uitgever worden de plaats en het jaar, der uitgave vermeld. Te vermoeden valt echter, dat de druk dezer keulsche statuten zal zijn geschied te Keulen, waar wellicht de zaak van Quentel2) de uitgave heeft bezorgd. Het jaar der uitgave valt* te benaderen. Immers het boek bevat als jongste stukken de provinciale statuten d.d. 1536 en niet de in 1549 uitgevaardigde. Zonder twijfel mag dus de uitgave worden gesteld op een jaar tusschen 1536 en 1549. Zij zal vermoedelijk zijn ondernomen ter bekendmaking van de statuten d.d. 1536 en dan dagteekenen van 1536 a 15403). De bron dezer uitgave valt
1) Het titelblad fungeert dus als Aa.
2) Petrus Quentel gaf in 1538 de handelingen uit der conciliën. De erven Joannes Quentel bezorgden in 1554 de uitgave der provinciale en synodale statuten van Keulen.
3) Deze speelruimte moet worden aangenomen, omdat het in de tweede plaats genoemde boek, waarin statuten d.d. 1551 de jongste stukken zijn, is verschenen in 1554.



XVili
ook te gissen. Immers de randglossen dezer uitgave zijn dezelfde als die van de uitgave Quentel, welke volgens haren titel hare stukken ontleende aan een officieelen codex in het aartsbisschoppelijk archief. Bij de statuten van den aartsbisschop Conradus verwijst daardoor onze uitgave zelfs naar de daarin niet opgenomen synodale statuten van den aartsbisschop Wichboldus. Zij schijnen dus ook te zijn ontleend aan dezelfde officieele bron. Het boek bevat:
a. de constitutiones d.d. IV id. Decembr. 1225, van den legatus a latere Conradus voor de natio Alemanniae;
b. de synodale i) statuten d.d. IV id. Martii 1260, van den aartsbisschop Conradus;
c. de statuta de monachis et eorum conversatione et vita d.d. IV id. Martii 1260, van den aartsbisschop Conradus;
d. de provinciale statuten d.d. crastino—feria 4 post Invocavit 1310, van den aartsbisschop Henricus;
e. de provinciale statuten d.d. ultimo Octobris 1322, van den aartsbisschop Henricus (bevattende en tot provinciale statuten verklarende de synodale statuten d.d. VI id. Maij 1266, van den aartsbisschop Engelbertus);
ƒ. het bevelschrift d.d. 3 Oct. 1360 van den aartsbisschop Wilhelmus aan den bisschop van Osnabrück tot tenuitvoerlegging van het mandaat d.d. III kal. Maij anno I van paus Innocentius de vita habitu et honestate clericorum et monachorum;
g. de provinciale statuten d.d. 20 Maart en 22 April 1423, van den aartsbisschop Theodericus; met de daarbij behoorende Constitutio Carolina van keizer Karei IV, welker afkondiging door het concilie van Constanz werd bevolen (sess. 19);
h. de receptio et comprobatio d.d. 8 Maart 1452 door den aartsbisschop Theodericus van de provinciale statuten d.d. Maart 1452 van den legatus de latere Nicolaus de Cusa;
i. de provinciale statuten d.d. 1536;
terwijl een Index rerum ac verborum het werk besluit. De te Utrecht aanwezige druk van Quentel d.d. 1554 is uitvoeriger en bevat, behalve de reeds genoemde stukken - en
1) Statuta diacesaua genoemd in de uitgave van Quentel d.d. 1554- Leiden 509 E 23 betitelt ze ten onrechte als statuta provincialia, misleid door hunne vaststelling tijdens eene provinciale synode. Van ae medewerking .der suffragaanbisschoppen of andere ter provinciale synode verschijnenden bUjkt echter uit niets.



XIX
eene argumentatie, waarom de constitutiones van den legaat Conradus in de verzameling provinciale statuten thuis behooren, — bovendien de synodale statuten te beginnen met die van den aartsbisschop Sifridus tot die d.d. 1551 van Adolph van Nassau, en verder tal van beschikkingen, uitgevaardigd met betrekking tot de Keulsche diocese, eindigend op bladz. 540. Een Index rerum ac verborum besluit daarop het eerste gedeelte van dit boek; op de laatste bladzijde van dit gedeelte vertoont een houtsnede: Simson den leeuw overmeesterend.
Achter dien druk d.d. 1554 van de provinciale en synodale statuten van Keulen is in denzelfden band gebonden de: Reformatio | ivrisdictionis | ecclesiasticae archiepiscopalis | cvriae Colonicnsis, ivssv et avthoritate | reuerendissimi & illustrissimi principis ac domini, D. | GebhÉirdi, electi ac confirmati archiepiscopi Coloni|ensis, Sacri Romani Imperij per Italiam archican-|cellarij, principis electoris, VVestphalise & | Angariae ducis, &c. legatique | nati &c. conscripta | & aedita | (houtsnede: het aartsbisschoppelijk^?) wapen | Coloniae, | apvd Maternvm Cheünvm. | Anno D.M. LXXXI. (sic) | Cum gratia et priuilegio Caesareae Maiest. | . — Gesigneerd (op vellen van 8 bladz.) A 2, A 3, B, Bij, Biij — Iiij; en buiten titel en praefatio (samen 8 bladz.) gepagineerd 1—64.
Het spreekt vanzelf, dat de vraag rees, of en zoo ja in hoeverre deze provinciale statuten een plaats moesten vinden in mijne uitgave.
Als algemeene regel mag worden gesteld, dat de provinciale statuten gegeven werden voor de geheele provincie, dus ook voor het bisdom Utrecht. Benedictus XIV De synodo dioecesana verklaart (Lib. XIII cap. V § VIII), dat de aartsbisschop geen besluit der provinciale synode kan verlichten, omdat die synode boven hem staat; hare besluiten binden ook hem, omdat hij slechts ééne stem in die synode uitbrengt en dus die besluiten ook tegen zijn wil kunnen worden genomen. Op denzelfden grond is dus ook de bisschop tot uitvoering der provinciale statuten gehouden. Bovendien vorderen sommige provinciale statuten dit uitdrukkelijk van de tot de provincie behoorende kerken en kerkelijke personen *).
1) Zoo b.v. die d.d. 1225, 1310,



XX
De publicatie der provinciale statuten geschiedde door de voorlezing ervan aan het einde der provinciale synode. Doch bovendien moesten de bisschoppen ze bekend maken op hunne diocesane synoden en de aartsdiakens, de aartspriesters en de pastoors ieder in hun gebied. Hinschius, die dit mededeelt1), stelt niet de vraag, of zonder deze bekendmaking de provinciale statuten toch kracht van wet hadden in de verschillende diocesen; maar uit zijne terminologie leid ik af, dat z. i. het niet bekend maken daarop geen invloed had.
Die afkondiging ter diocesane synode moest geschieden binnen 6 maanden na de provinciale synode. Zij betrof echter niet de provinciale statuten in hun geheel doch alleen die canones, welke alle bewoners der provincie bonden2). De Distinctie, waarnaar Phillips te dezer zake o. a. verwijst3), spreekt van: re f er re omnia, quae eodem anno in concilio acta vel definita esse noscuntur^). Niet dus eene letterlijke afkondiging der provinciale statuten, maar eene mededeeling van hun inhoud, voor zoover deze noodig was.
Dit referre heeft bisschop Gwy in 1310 gedaan ten opzichte der (daaraan voorafgegane) provinciale statuten van hetzelfde jaar. Naar aanleiding van de wijziging van het jaar-begin zegt hij het uitdrukkelijk5); andere artikelen behandelen gelijke onderwerpen als artikelen der provinciale statuten. Wat uit de provinciale statuten niet werd overgenomen, werd dus niet toepasselijk geacht voor het Utrechtsche bisdom. De aanwezigheid van de synodale statuten d.d. 1310 maakte dus de opname der provinciale statuten d.d. 1310 overbodig.
De provinciale statuten d.d. 1423 en 1452 heb ik om een andere reden weggelaten. Boven besprak ik de beide uitgaven van het handboekje voor de provisoren. In beide komen voor de provinciale statuten d.d. 1322 (1266). Beide zijn d.d. c. 1484. Indien dus de statuten d.d. 1423 en 1452 in het bisdom waren toegepast geworden, hadden zij in de handboekjes een plaats moeten vinden. Dit is niet geschied. Zij zijn dus bij de kerkelijke rechtspraak in Utrecht niet toegepast en vallen dus niet in ons
1) P. Hinschius, Kirchenrecht, III S. 501.
2) c. vin Dist. XI.
3) G. Phillips, Kirchenrecht, II S. 285.
4) c. xvii Dist. XVIII.
5) Syn. stat. 1310 art. 42 (hiervóór bladz. 96).



2
Domini sunt vocati, quamplura ultra *) provisiones tam juris canonici quam civilis statuta synodalia2) tam salubria quam utilia et 3) necessaria promulgavit 4), eaque penarum adjectionibus sicut extitit expediens vallavit provide et consulte.
De consilio et consensu nostri capituli Coloniensis ac venerabilium patrum dominorum Godefridi Osnoburgensis 5) et Godefridi Mindensis ac procuratorum venerabilium patrum6) dominorum Odulphi 7) Leodiensis et Ludowici8) Monasteriensis ecclesiarum episcoporum, nostrorum suffraganeorum, et procuratorum ecclesiarum Traiectensium, ipsa Traiectensis ecclesie 9) sede vacante 10), in presenti nostro consilio11) provinciali congregatorum, — salvis predictorum suffraganeorum nostrorum12) statutis sinodalibus, si que 13) habent, eis et eorum ecclesiis 14) monasteriis et piis locis ecclesiasticisque personis plenius providentibus, quibus per presentes prejudicare non intendimus sed ea in suo robore volumus permanere — auctoritate presencium approbanda 15) innovanda et autorisanda ac ad totam nostram provinciam, ut uniformitas in ea inducatur, duximus 16) in omnibus suis forma17) modo et tenoribus extendenda, ipsaque 18) ad totam nostram provinciam extendimus per presentes. Decernentes19) ea ut provincialia statuta et decreta20) ammodo debere firmiter teneri et observari.
1) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht missen: ultra.
2) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht voegen hier in: non.
3) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: et utilia quam.
4) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: fromulgavcr.it.
5) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: Osnabtirgensis.
6) Het Liber Camere mist: fatrum.
7) Het Liber Camere heeft: Adolphi.
8) Het Liber Camere heeft: Ludouici. — Gouda en Utrecht: Lodewici.
9) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: ecclesia. — Traiectensis is overal afgekort: Traiecten.
10) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht zetten deze 2 woorden om.
11) Utrecht zet deze 2 woorden om.
12) Parijs, Gouda en Utrecht hebben: modis.
13) Parijs heeft: queque.
14) Utrecht mist: ecclesiis.
15) Gouda en Utrecht hebben: comprobanda.
16) Gouda en Utrecht missen: duximus. — Het Liber Camere plaatst duximus vóór approbanda.
17) Het Liber Camere voegt hier in: et.
18) Het Liber Camere heeft: ipsa. — Gouda en Utrecht: ipsam.
19) Gouda heeft: discernentes. — Utrecht: Hiscernentes.
20) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht plaatsen provincialia na decreta.



prelati in terminis eorum jurisdictioni subjectis sua jurisdictione libere utantur, tam in correctione quam in judicio et animadversione et aliis, que ad hoe videbuntur expedire, nee in hiis alter ab altero x) impediatur sed juvetur. Et si alique sentencie 2) a prelato in suum subditum propter ipsius excessus prolate fuerint, i 11e sentencie ab aliis prelatis inviolabiliter usque ad satisfactionem condignam observentur et eciam execucioni, si opus fuerit, demandentur.
16. De officiis ecclesiasticis.
Item statuimus, ut judices ecclesiastici in judiciis sive 3) causis officium suum, solum Deum et justiciam pre oculis habentes, fideliter exequantur. Et si scienter per graciam vel per sortes aliquam partium in causis contra justiciam leserint 4), preter penas a jure statutas, quibus subjaceant, ipso facto incurrant sentenciam excommunicacionis a nobis latam in hiis scriptis; et nichilominus per superiorem contra eos, si opus fuerit5), ad graviora6) procedatur.
17 7). Ne judices ecclesiastici se intromittant de causis secularibus 8).
Item statuimus, ut9) de causis, ad forum seculare spectantibus10), judices ecclesiastici nullatenus intromittant se11); sed12) quam cito inter litigantes de13) hoe exceptum14) fuerit coram ipsis
1) Het Liber Camere en Utrecht hebben: altro. — Gouda en Utrecht voegen hierna in: non.
2) Het Liber Camere heeft: sentencia. ...
3) Het Liber Camere heeft: seu. — Gouda en Utrecht: suis.
4) Gouda en Utrecht hebben: aliquem partium contra justiciam leserint. — Parijs heeft: aliquem vi leserint.
5) Parijs mist: si opus fuerit.
6) Gouda en Utrecht hebben: gravius.
7) In Utrecht is dit artikel (door den glossator) voorzien van een marginale aandachtstreep.
8) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: De causis secularibus.
9) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht missen: ut.
10) Parijs heeft: expectantitus.
11) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: se nullatenus intromittant.
12) Gouda en Utrecht missen: sed.
13) Het Liber Camere mist: de.
14) Gouda en Utrecht hebben: perceptum.
16



singulis diebus dominicis et festivis, campanis pulsatis et *) candelis extinctis, per easdem ecclesias et capellas excommunicati 2) solempnitcr nuncientur. Idemque observetur, si captivo liberato non fuerit leso nobis et ecclesie infra mensem satisfactum. Et nichilominus evitentur, donec auctoritatc apostolica ■") absölvantur.
20. Ubi captivus detinetur 4).
Item statuimus, quod in omni1) loco, videlicet civitate vel castro vel opido5) seu municione vel villa vel alio6) quocunque nomina vocetur, ubi clericus -captivus fuerit deductus7) receptus vel detentus, 8) eodem die cum ibi deductus receptus vel detentus 8) fuerit et quamdiu ibidem 9) extiterit, cessetur penitus a divinis10), et ipse locus sit11) ipso facto ecclesiastico suppositus interdicto. Et si per triduüm ibi manserit captivus nee liberatus fuerit12), locus ipse 13), quamvis postmodum captivus de eodem. loco 14) fuerit deductus, nichilominus maneat interdictus, donec captivus liberetur et modo predicto fuerit satisfactum. Ut sic tam nobiles quam magnates ac eciam populares cum plebe contra malefactores et sacrilegos huiusmodi ex 16) divinorum carencia provocati consurgant ad liberacionem illius, qui ausu sacrilego captivus detinetur, auxilium prestituri.
21. De loco interdicto per mensem racione captivitatis.
Item si *) propter captivitatem vel detencionem clerici captivi
1) Gouda en Utrecht missen dit woord.
2) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht missen: et capellas excommunicati.
3) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: per auctoriiatem apostolicam.
4) Gouda en Utrecht hebben: Ubi captivi detinentur.
5) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: civitate opido castro.
6) Parijs mist dit woord.
7) Het Liber Camere en Gouda hebben: adductus. — Utrecht: abduclus.
8) —8) Gouda en Utrecht missen deze 8 woorden. — Parijs daarenboven nog het volgend: fuerit.
9) Parijs en het Liber Camere hebben: Ui. ld) Parijs heeft: a divinis penitus.
11) Het Liber Camere heeft: sit ipse locus.
12) Parijs heeft: nee fuerit liberatus. — Het Liber Camere: vel fuerit liberatus.
13) Parijs heeft: ille. — Gouda en Utrecht missen dit woord.
14) Parijs en het Liber Camere missen dit woord.
15) Gouda en Utrecht hebben in plaats van: ac eciam: et.
16) Het Liber Camere heeft: et.



20
locus, ubi detinetur vel ubi *) captivans habet domicilium, per mensem unum 2) manserit8) interdictus, ita quod 4) clericus liberatus non fuerit nee alias satisfactum, ex tune interdictum ipsum 5) ad totum decanatum, in quo locus ille c) consistit, extendatur et sit ipse decanatus totus interdictus.
Item si interdicto durante huiusmodi per quindenam clericus captivus 5) non fuerit7) liberatus, ex tune si nobilis fuerit vel potens vel alius quicunque habens terram 8) jurisdictionem vel districtum, qui clericum captivavit vel detinet9), terra et10) districtus eius, ubicunque fuerit, ecclesiastico subjaceantir) interdicto. Et idem interdictum eademque pena observetur 12), si dominus vel nobilis vel13) alius quicunque, in cuius districtu vel jurisdictione captivans vel detinens clericum14) quamvis ab alio captivatum habuerit domicilium vel receptaculum, monitus ab ordinario loei infra quindenam a die monicionis facte ipsum clericum non procuraverit liberari.
22. De obstinatis.
Item si captivans clericum vel1S) religiosum aut detinens aut16) sacrilegus huiusmodi penis supradictis17) vilipensis congrua satisfactione neglecta et per unum annum18) in huiusmodi excommunicacione perdurare animo presumpserit obstinato19), statuimus, ut nulli 20)
1) Het Liber Camere mist dit woord.
2) Het Liber Camere heeft: unam.
3) Parijs heeft: manen!.
4) Parijs voegt hier in: si.
5) Parijs mist dit woord.
6) Gouda en Utrecht hebben: ille locus.
7) Het Liber Camere heeft: non fuerit captivus.
8) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht missen dit woord.
9) Gouda en Utrecht hebben: detmuit.
10) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: vel.
11) Gouda en Utrecht hebben: subjaceant ecclesiastico.
12) Gouda en Utrecht hebben: observentur.
13) Het Liber Camere heeft: aut.
14) Utrecht mist deze 6 woorden. — Gouda heeft in plaats van captivans: captivus.
15) Parijs heeft: aut.
16) Het Liber Camere heeft: ac.
17) Parijs mist dit woord.
18) Het Liber Camere en Gouda hebben: annum unum. — Utrecht: annz unum.
19) Het Liber Camere heeft: perdurare presumpserit animo obstinato. — Gouda en Utrecht: animo perstiterit obstinato.
20) Gouda en Utrecht hebben: nullus — admittatur.



21
de filiis filiabus fratribus et sororibus filiis et filiabus *) fratrum et2) sororum usque ad tercium gradum inclusive linea descendentie) et collaterali 4), illi eciam qui ad captivitatem huiusmodi opem vel operam impenderint vel captivum clericum in suis domiciliis detinuerint, ad ordines seu beneficia ac5) eciam prelaturas6) admittantur7), cum ex delicto8) parentum ipso facto reddantur 9) inhabiles ad huiusmodi consequenda, sub pena excommunicacionis late sentencie. Statuentes 10) et mandantes examinatoribus capitulis u) patronis n) archidyaconis et12) prelatis, ut nullum ex talibus ad ordines admittant, capitula nullum ex eis ad prebendas eligant, patroni nullum ex ipsis presentent, archidyaconi vel prelati tales non investiant ullo modo. Alioquin capitula patroni 13) archidyaconi ac14) prelati15) ipso facto jus suum amittant ea vice et ad proximum superiorem devolvatur. Examinatores vero et archidyaconi aliquem ex talibus scienter ad ordines J6) vel ad beneficia admittentes ipso facto sentenciam 17) excommunicacionis incurrant.
Item de filiabus statuimus observandum: in claustris vel cenobiis cuiuscunque ordinis nullatenus admittantur. Idem eciam quoad exclusionem huiusmodi in filiis filiabus18) nepotibus et neptibus eorum J9), qui ecclesias vel monasteria incenderint, si per annum 2°) in excommunicacione neglecta satisfactione perstiterint contuma-
1) Het Liber Camere mist deze 6 woorden.
2) Parijs heeft: vel.
3) Het Liber Camere heeft: descenti.
4) Parijs heeft: collateriales.
5) Parijs heeft: aut.
6) Parijs voegt hier in: non.
7) Zie noot 20 der vorige bladzijde.
8) Het Liber Camere heeft: debito.
9) Gouda en Utrecht hebben: redduntur.
10) Parijs heeft op een rasuur: Statuimus en daarna doorgehaald: et.
11) Gouda en Utrecht voegen hier et in.
12) Het Liber Camere heeft: ac.
13) Het Liber Camere voegt hier et in.
14) Gouda en Utrecht hebben: et.
15) Parijs voegt hier in: ex.
16) Parijs heeft: ad ordines scienter.
17) Het Liber Camere heeft: sentencia.
18) Gouda en Utrecht voegen hier in: in.
19) Parijs mist dit woord.
20) In Parijs is dit woord door eene andere hand in margine bijgevoegd.



39
observacione statutorum istorum se tueri vel excusare, predictorum statutorum auxilio non juventur *).
40. De publicacione hortint statutorum 2).
Item statuimus et mandamus in virtute sancte obediencie, ut hec eadem statuta per omnes ecclesias conventuales et3) parrochiales et4) capellas civitatis et4) dyocesis Coloniensium singulis annis, ne alique5) latere possent6), sepius publicentur et in capellis ruralibus perlegantur.
41. De nominibus resistencium statutis2).
Item nomina eorum, qui contra ecclesias seu ecclesiasticas personas 7) aliquo modorum supradictorum 8) excesserint seu deliquerint, statim cum 9) hoe factum fuerit, ponantur 10) in registro et sepius recitentur, ut publice sciri possint n) ex qualitate facti et eius circumstanciis necnon et dilacione satisfactionis, qualiter contra excedentes sit12) et delinquentes huiusmodi3) procedendum; nee deleantur nomina eorum13) nisi congrua satisfactione precedente.
Si quid vero dubii aut difficultatis super premissis 14) emerserit, hoe nobis et capitulo ac3) prioribus Coloniensibus15) reservamus ad 16) declarandum.
42. De munimine et dato statutorum 2).
Nos vero capitulum et17) prelati ac alia capitula ecclesiarum
1) Het Liber Camere heeft: juvetur. — Gouda en Utrecht: tutantur.
2) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht missen dit hoofd.
3) Parijs mist dit woord.
4) Het Liber Camere heeft: ac.
5) Het Liber Camere heeft: aliquis. — Gouda en Utrecht: aliquem.
6) Het Liber Camere heeft: possit. — Gouda en Utrecht: possint.
7) Het Liber Camere en Gouda hebben: personas ecclesiasticas.
8) Parijs heeft: predictorum. — Utrecht: supradictouum. — Het Liber Camere heeft voor de 3 woorden: aliquorum supradictorum.
9) Parijs heeft: dum.
10) Gouda en Utrecht hebben:ponatur.
11) Het Liber Camere heeft: in publico ut sciri possint. — Gouda en Utrecht hebben in plaats van possint: poterunt.
12) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht plaatsen sit vóór contra.
13) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: eorum nomina.
14) Gouda en Utrecht hebben:predictis.
15) Utrecht heeft: Coloniensis.
16) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht missen dit woord.
17) Gouda en Utrecht hebben: ac.



4ï
in quantum etJ) in' eo in quo!) melius et plenius providetur2) ecclesiis monasteriis et piis locis ecclesiasticisque personis et3) earum rebus illis4) et non istis, si vero melius et plenius35} presentibus statutis eisdem providetur, istis et non illis6) decernimus 7) fore standum. Et hoe, videlicet utrum melius per ista statuta vel per illa, judicio sive arbitrio executorum ipsorum statutorum duximus relinquendum 8).
Preterea execucionem presencium9) statutorum et absolucionem suspensionem et relaxacionem sentenciarum predictarum10) in eisdem latarum seu eorum n) auctoritate ferendarum ad nos et12) nostrum officialem13) Coloniensem in civitate nostra et dyocesi14) et ad quemlibet nostrorum 15) suffraganeorum 16) ac suos officiales sive ad ipsos, ad quos de jure vel17) consuetudine quoad18) synodalia eorum statuta pertinet19), in singulis suis civitatibus et dyocesibus volumus pertinere 20).
Verum ut omnis ambiguitas 21) prolixïtas 22) et difficultas quoad observanciam presencium statutorum in futurum evitentur, de 23) consensu expresso et auctoritate presentis provincialis consilii retinemus et reservamus nobis potestatem 24) facultatem et aucto-
1) In Parijs is: et en in quo doorgehaald.
2) Het Liber Camere, Gonda en Utrecht hebben: provident.
3) Utrecht heeft: ut.
4) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht missen dit woord.
5) Het Liber Camere heeft: Sive vero plenius et melius.
6) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: aliis.
7) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: deerevimus.
8) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht missen dezen zin.
9) Gouda en Utrecht hebben: ipsorum.
10) Parijs en het Liber Camere missen dit woord, n) Gouda en Utrecht missen dit woord.
12) Het Liber Camere voegt hier in: ad.
13) Het Liber Camere heeft de afkorting: offic. — Gouda en Utrecht: officium. — Het volgend Coloniensem is overal afgekort en geeft dus voor het Liber Camere geen licht.
14) Het Liber Camere heeft: in nesiris civitatibus et dyocesibus.
15) Parijs mist dit woord.
.16) Utrecht heeft: suffraganirum de.
17) Parijs mist deze 2 woorden.
18) Gouda en Utrecht hebben: quo. — Parijs mist dit woord.
19) Parijs, Gouda en Utrecht hebben:pertinent.
20) Het Liber Camere heeft: per manerc.
21) Het Liber Camere en Utrecht voegen hier in: et.
22) Het Liber Camere heeft: perplexitas.
23) Utrecht heeft: ex.
24) Gouda en Utrecht voegen hier in: et.



42
ritatem presencia provincialia statuta quoad nostram civitatem et dyocesiml) 2) et eciam quoad singulas civitates et dyoceses2) nostras suffraganeas, si ab3) aliquo episcoporum nostrorum4) suffraganeorum et suo capitulo 5) requisiti super hoe6) fuerimus, de consilio priorum7) capituli nostre ecclesie8) Coloniensis ih synodo tarnen9) nostra dyocesana corrigendi emendandi interpretandi tollendi et in melius commutandi, si hoe nobis ex10) causis necessariis et legitimis videbitur expedire, provinciali consilio ad id n) minime convocato.
Quia vero per ipsa presencia statuta provincialia commuhi utilitati predictarum ecclesiarum et ecclesiasticarum personarum et ipsarum bonorum13), ut speramus, auctore u) Domino salubriter providetur, Precipimus et mandamus in virtute sancte obediencie, ut ea ab omnibus ecclesiis et ecclesiasticis personis nostre provincie inviolabiliter et firmiter, fraude et dolo exclusis, observentur juxta modum et formam supra premissos 15).
In quorum omnium et singulorum testimonium ea per Hermannum dictum Rase 16) publicum imperiali auctoritate notarium conscribi et in hanc publicam formam redigi suoque signo consueto signari mandavimus et nostri ac17) capituli nostri Coloniensis sigilli18) appensione muniri.
Acta sunt hec in consilio predicto, presentibus eciam19) religiosis
1) Het Liber Camere heeft: nestras civitates et dyoceses.
2) 2) Parijs mist deze woorden, en Iaat dan volgen: nostros suffraganeos.
3) Parijs, Gouda en Utrecht hebben: in.
4) Gouda en Utrecht hebben: nostrorum episcoporum.
5) Het Liber Camere heeft: capituli.
6) Gouda en Utrecht hebben: eo. — Parijs super eo, uk fuerimus.
7) Gouda en Utrecht hebben:prioris et.
8) Parijs heeft: et capitulo nostro ecclesie. — Het Liber Camere: capituli ecclesie nostre.
9) Gouda en Utrecht missen: tarnen. — Parijs heeft tantum afgekort (t%m).
10) Gouda en Utrecht hebben: et.
11) Het Liber Camere heeft: hoe.
12) Het Liber Camere mist dit woord.
13) Gouda en Utrecht hebben: ac ipsarum lifter arum.
14) Het Liber Camere heeft: auctoritate.
15) Het Liber Camere heeft: supra missos.
16) Parijs heeft: Ruse. — Het Liber Camere: Raze.
17) Parijs heeft: et.
18) Gouda en Utrecht hebben: sigillis.
19) eciam, immers in plaats van het hierboven voorafgaand predicto hebben de acten van het provinciaal concilie d.d. 1322 (Univ. bibl. Leiden, 509 E 23, blz. 85, — Univ. bibl. Utr., Hist. Eccl. fol. N°. 187, blz. 90) de namen van de bisschoppen van



43
viris Tviciensis i), sancti Panthaleonis, sancti Martini, Glatbachcensis 2), Bruwilrensis 3), Sybergensis 4), sancti Cornelij Indensis5) monasteriorum abbatibus, 6)Bunnensis, sancti Seuerini, sancti Andree prepositis6), subdyacono 7) Maiori, sancti Gereonis, sancti Andree, sancti Cuniberti, sancti Seuerini8), sanctorum Apostolorum, sancte Marie ad Gradus decanis ecclesiarum9) civitatis et dyocesis Coloniensium10), decano Xanctensiu), Carpensi et Zeflicensi12) prepositis eiusdem dyocesis13), et aliis quampluribus testibus li) fidedignis.
15) Anno Domini M°CCCXXII°, indictione sexta, ultima die mensis Septembris.
16) Et ego Hermannus dictus Raze de Colonia, publicus imperiali auctoritate notarius antedictus, premissis omnibus et singulis factis statutis preceptis et ordinatis per reverendum patrem dominum archepiscopum Coloniensem predictum, dum agerehtur et publicarentur, una cum testibus prescriptis presens interfui, hoe publicum instrumentum de mandato eiusdem reverendi patris in hanc publicam formam redegi meoque signo consueto signavi, vocatus et demandatus, quod est tale.
Osnabrück en Minden, en van de vertegenwoordigers van de bisschoppen van Luik en Munster en van het kapittel van Utrecht sede vacante. Ook in de opsomming der volgende getuigen is verschil met onzen tekst.
1) Het Liber Camere heeft: Tuicensis. — Gouda en Utrecht: Terciensis.
2) Het Liber Camere heeft: Gatbacensis. — Gouda en Utrecht: Glasbaccnsis.
3) Parijs heeft: Briwilrensis. — Gouda en Utrecht: Biuwibensis.
4) Gouda en Utrecht hebben: Ribitrgenüs.
5) Parijs heeft: Nidensis. — Gouda en Utrecht: Jttdensis.
6) —6) Parijs mist deze woorden.
7) Parijs en het Liber Camere hebben: subdccano.
8) Parijs heeft: Seruacij.
9) Utrecht mist dit woord.
10) Het Liber Camere voegt hier in: necnon.
11) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: Zan(c)tcnsis.
12) Gouda heeft: Zephilensis. — Utrecht: ZephiUu met afkortingsteeken boven de M
13) Het Liber Camere heeft: eiusdem dyocesis Carpensis et Zcfliccnsisprepositis.
14) Het Liber Camere mist: testibus. mag
15) Het Liber Camere voegt hiervóór: Sub.
16) Parijs, Gouda en Utrecht missen dit notarieel onderschrift.



44
2 1). Bevel van Petrus de Caputio, diaken-kardinaal van St. George met den Gouden Sluier, aan de geestelijken der utrechtsche diocese tot wegzending hunner bijzitten.
18 Februari 1248.
Incipit confessio Petri de focariis2).
3) Petrus, miseracione divina sancti Georgij ad Velum Aureum dyaconus4)-cardiaalis, apostolice sedis legatus, universo clero
1) Dit stuk komt voor in Parijs op fol. 68 verso—69 (welke tekst ten grondslag is gelegd), in het Liber Camere op fol. 129—130, in Gouda op fol. 13 en verso, in Utrecht op fol. CH verso—CIII verso, en in het 14de eeuwsche Proestienboec van St. Jan (archief Oud-Bisschoppelijke Clerezy, I N°. 153) op fol. 23 en verso. — Eene opgave omtrent meerdere vindplaatsen en drukplaatsen vindt men bij Brom, Bullarium Traiectense, n. 1 tot N°. 210.
In de meeste afschriften en afdrukken ontbreekt de datum. De dateering in Parijs: Datum, Traiecti, duodecimo kalcndas Marcij anno Domini M° CCC° XLVIII' is onjuist, omdat het stuk vermeld wordt in de synodale statuten d.d. 1291 van Frederik van Zyrick en d.d. 1310 van Guy van Henegouwen (zie hierachter Nos. 4 art. 6 en 7 art. 9) en in een bevel d.d. 31 December 1248 (Brom, 1. c. N°. 210). — Een der afschriften heeft volgens Brom tot datum: Datum, Trajecti, XIIkal. Martii, anno Domini MCCXLIII. — In v. Mieris (Charterboek, I, 247) is de datum van het stuk zelf (of van het daar medegedeelde afschrift): Datum, Trajecti, XII Kal. Martii, anno Domini millesimo ducentesinui quadragesimo octavo. — Deze drie dateeringen combineerend meen ik het in den tekst medegedeeld stuk te mogen stellen op XII Kal. Mart. 1248. Dan heeft Parijs slechts een C te veel, het door Brom vermelde afschrift slechts een V te weinig en zijn overigens de drie dateeringen geheel gelijk, terwijl dan wordt aangenomen, dat de datum bij v. Mieris het stuk zelf en niet het afschrift betreft. — Dit zou alleen onjuist zijn in het onwaarschijnlijke geval, dat alle dateeringen betrekking hadden op het bij v. Mieris te vinden afschrift van het stuk (niet op het stuk zelf) en al onze afschriften aan dezelfde bron waren ontleend. Vast staat in ieder geval, dat het stuk uit den opgegeven tijd moet zijn, omdat de diaken-kardinaal Petrus de Caputio op 14 Maart en 17 en 19 November 1247, 21 Januari en 8 April 1248 als legaat wordt vermeld (Brom, Bullarium Nos. 189, '9S> '97i 205) en °P 3' December 1248 als gewezen legaat (1. c. N°. 210).
Vast staat zelfs m. i. ook, dat het dagteekent van 1248; immers het synodale statuut d.d. 2 Oct. 1535 van bisschop George, dat de Confessio in extenso opneemt, geeft als datum daarvan: Datum anno Domini millesimo ducentesimo quadragesimo octavo.
Opmerking verdient nog, dat 's kardinaals bevelschrift in Parijs voorkomt aan het slot van het handschrift buiten verband tot de provinciale of synodale statuten; in Gouda en Utrecht gebracht wordt tot de provinciale statuten; terwijl het Liber Camere hieromtrent geen licht geeft, omdat de bladen, waarop de statuten zijn geschreven, blijkbaar bij het binden van het boek door de war zijn geraakt (Wstinc, Het rechtsboek van den Dom van Utrecht, uitg. S. Muller Fz., bladz. XLI n. 2). Uit het feit, dat door de oude verzamelaars geen band is gelegd tusschen dit bevel-



45
civitatis et dyocesis Traiectensis salutem et rei geste noticiam in perpetuum valiture.
Licet universos christifideles et illos precipue, qui adl) dominice sortis 2) participium sunt vocati et nostre sollicitudini ab apostolica sede commissi, 3)speciali caritate teneamur diligere4); cum tarnen5) ab eis aliquid-6) enorme committitur3), tanto ad correctionem ipsorum propensiori cura debemus intendere, quanto in culpis eorum ecclesiastice honestatis sinceritas7) amplius denigratur; Sane plurimorum clamoribus 8) auribus nostris 9) innotuit10), quod nonnulli vestrum carnis lubricum11) non vitantes detinere focariasJ2) publice 13) non verentur et alia plura committunt14) enormia, que divinew) oflfendunt16) oculos maiestatis et sunt aliis perdicionis17) exemplum. Cum ergo18) sollicitudinis nostre interesse noscatur,
schrift en de synodale statuten, meen ik te mogen afleiden, dat de publicatie ervan in het Sticht wellicht niet is geschied op een synode.
2) Het Liber Camere mist dit hoofd. — Parijs heeft: Statutum Petri legati cardinalis ad Velum Aureum. — Het stuk staat bekend onder den boven opgenomen titel.
3) v. Mieris laat hieraan voorafgaan:
Untversis prasentia visuris prepositis decanis et officialibus Trajectensibus salutem in omnium Salvatore.
Noverint universi, quod nos literas (vidimns) reverendi patri* domini Petri, miseratione divina sancti GeorgH ad Velum Aureum diaconi-eardinalis, apostolica? sedis per Alemanniam legati, vero suo sigillo sigillatas, non cancellatas, nonabolitas, nee in aliqua sui parte vitiatas, formam qiue sequitur continentes.
4) Utrecht heeft: decanus.
1) Gouda heeft: quos ad. — Utrecht: quoad,
2) Aldus Parijs. — De overige bronnen hebben: societatis.
3) —3) Utrecht mist deze woorden.
4) Gouda heeft: diligere teneamur.
5) v. Mieris heeft: turn cum.
6) Gouda heeft: aliquod.
7) Parijs heeft: sinceritas honestatis.
8) Gouda en Utrecht missen deze 2 woorden. — Het Liber Camere heeft: Plurimoribus. — v. Mieris: Hanc clamoribus plurimum.
9) Parijs heeft: nostris auribus.
10) Parijs heeft: intonuit. — Ook v. Mieris.
11) Het Liber Camere heeft: libricum.
12) Gouda, Utrecht en O. B. Cl. hebben: fornicarias.
13) Parijs mist dit woord. — Ook v. Mieris.
14) Parijs heeft: committant.
15) Gouda en Utrecht hebben: Dei.
16) Parijs en Utrecht hebben: offendant.
17) v. Mieris heeft: proditionis.
18) Parijs heeft: igitur. — Ook v. Mieris.



46
ut super hiis *) illud apportemüs2) rernédium, quod in Domino credimus oportunum, de consilio episcopi et 3) prelatorum ecclesie Traiectensis statuimus presenti decreto *):
Ne quis clericus Traiectensis civitatis vel5) dyocesis concubinam de cetero6) publice7) sub penis inferius annotatis retinere8) presumat; monentes nichilominus publice detinentes9), ut infra viginti dies 10) a prolacione constitucionis huius n) computandos 7) nephandas debeant abicere 12) concubinas 13), eas vel14) similes nullatenus recepturi. Alioquin sint ipso jure officio beneficioque suspensi. Et si ex tune se non correxerint, decem dierum elapso spacio se sciant excommunicacionis sentencia15) innodatos, ipsorumque 1(i) beneficia vacare 17) ac eorum 18) collaciones ad superiores 19) juxta juris debitum redire. Quod si adhuc eorum excessus remaneant20) nichilominus7) incorrecti, non obstante frivole appellacionis obstaculo bonis, que possident21), priventur22). Ita ut23) quos timor Dei non revocat a malo24), saltem rigor debitus revocet25) discipline.
1) Parijs heeft: hoe. — Ook v. Mieris.
2) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: apponamus. — Ook v. Mieris.
3) Het Liber Camere mist: et.
4) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: presenti decreto statuimus.
5) Gouda en Utrecht hebben: et.
6) v. Mieris voegt hier in: a/ere.
7) Parijs mist dit woord. — Ook v. Mieris.
8) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: detinere. — Ook v. Mieris.
9) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht missen dit woord.
10) Gouda en Utrecht hebben: ad viginti dies. — Het Liber Camere: a XX'a die.
11) Het Liber Camere heeft: huiusmodi. — Ook v. Mieris.
12) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht wisselen deze 2 woorden om. — v. Mieris heeft: debent abjicere.
13) Parijs voegt hier in: et.
14) Parijs heeft: aut.
15) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: sentencie.
16) Parijs heeft: ipsorum.
17) Utrecht heeft: vacari.
18) Parijs heeft: episcoporum. — v. Mieris: ipsorum.
19) Parijs mist deze 2 woorden.
20) Parijs heeft: maneant. — v. Mieris: remanent.
21) Gouda en Utrecht hebben: possiderant.
22) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: spolienfur. — Ook v. Mieris.
23) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht missen dit woord.
24) v. Mieris heeft: a malo non revocet.
25) v. Mieris heeft: coerceat, wellicht juist.



L-eterum quiaL) ipsorum soboles nephandaz) m episcopatu Traiectensi nimium inolevit, volumus et mandamus, quod nulli filii clericorum patribus eorum3) viventibus in Maiori ecclesia4) vel aliqua 5) ecclesiarum civitatis et dyocesis Traiectensis aliquod obtinere 6) de cetero valeant 7) beneficium 8) nisi ex9) indulgencia sedis apostolice, que 10) de confessioneU) huiusmodi expressam faciat12) mensionem; ordinacionem l3), si quam 14) ex ipsis 15) beneficiis obtinendis 16) contra constitucionem eandem celebrari contigerit, nullam penitus esse 17) decernentes 16) ac ordinatores 18) illa vice beneficiorum ipsorum ordinacione 19) censemus fore privatos.
Ut aut(em)3) ecclesia Traiectensis 2°) continuüm suscipiat21) incrementum et ne lupus rapax invadat oves pastore carentes 22), presenti constitucione sa(n)ximus, ut decani 23) ecclesiarum Traiectensium de cetero continuam faciant residenciam in eisdem. Alioquin qui24) se absentaverint25) absque capituli sui^'licencia et in casibus non concessis, post duorum mensium spacium decanatus officio sint ipso jure privati et canonici ecclesiarum
1) Het Liber Camere en Gouda hebben: Ceterumque. — Utrecht: Cetcrimque.
2) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht' hebben: nefandasoboles. — Ook v. Mieris.
3) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht missen dit woord.
4) v. Mieris mist: ecclesia.
5) Parijs heeft: et aliqua. — Gouda en Utrecht hebben: ad aliquam.
6) Parijs plaatst obtinere na valeant.
7) Gouda en Utrecht missen dit woord.
8) v. Mieris heeft: aliquod de cetero valeant obtinere beneficium.
9) Parijs mist dit woord.
10) Parijs mist dit woord. — Het Liber Camere en Gouda hebben: qui.
11) Parijs en het Liber Camere hebben: constitucione. — v. Mieris: constitutione,
12) Gouda en Utrecht hebben: faciet.
13) Gouda en Utrecht hebben: ordinariaat.
14) Gouda en Utrecht hebben: quantum.
15) Het Liber Camere voegt hier in: de. — Ook v. Mieris.
16) —16) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht missen deze woorden.
17) v. Mieris heeft: nullam esse penitus.
18) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: ordinaciones. '19) v. Mieris heeft: ordinatione beneficiorum ipsorum.
20) v. Mieris heeft: Ut autem decus Traject en sis ecclesia.
21) Het Liber Camere heeft: suscipiant.
22) Parijs en Utrecht hebben: carente.
23) Gouda en Utrecht hebben: de communi.
24) v. Mieris heeft: si.
25) Utrecht heeft: apsentaverit.
26) Utrecht heeft: capitularium. — v. Mieris: tui capituli.
47



4$
vel pro tempore fuerit1), ipsum liberabit, si potuerit aliquo modo. Si vero dixerit, quod eum liberare non possit, et hoe sub juramento, quod in primo introitu suo prestabit, comprehenderit2), ecclesia credit ei. Et ex tune ecclesia resumet divina et depositis crucibus et compulsacione legetur maledictio. — Si vero capiatur in terra Hollandie vel Ghelrie ab ipsis comitibus vel ab aliquo commoranti in terra ipsorum sive detineatur, ecclesia quatuordecim diebus cessabit a die notificacionis; infra quos 3) monebitur comes, ut captivum liberum remittat cum emenda competente. Quod si non fecerit, terra ipsius, que est in nostra dyocesi sita, ab episcopo et archidyacono ponetur sub interdicto; et ecclesia resumet divina et observabit formam maledictionis supradictam; et episcopus per totam dyocesim suam faciet illum denunciari excommunicatum.
2. Si vero aliqua personarum predictarum ledatur in persona a layco et enormis fuerit lesio manifest*, ecclesia cessabit, donec denunciatus fuerit malefactor; sicut hactenus est observatum. Si levis fuerit injuria et non manifesta, non cessabit ecclesia sed vocabit 4) injuriatores; si se expurgare voluerint, audietur eorum expurgacio, nisi actor possit probare in contrarium per duos testes ydoneos.
3. Si bona alicuius ecclesie vel persone ecclesiastice, ad ecclesiam spectancia, a layco rapiantur vel per violenciam detineantur, moneatur, ut infra XIIII««n dies restituat et impedimentum removeat. Quod si non fecerit, episcopus et archidyaconus loei ipsum excommunicabünt et excommunicatum denunci*bunt absque citacione. Et si in excommunicacione perseveraverit per VI ebdomadas 5), ecclesia, in qua moratur, ponetur sub interdicto.
Het oudste cartularium van het Sticht, bladz. 172—178. Deze gebruikte den tekst van het tweede cartularium van het Liber Donationum van den Dom (in het archief der Oud-Bisschoppelijke Clerezy) (D 11), onder aanteekening der afwijkingen met den tekst van Hannoversche en Leidsche codices (H en L).
Daarenboven zijn deze statuten te vinden in het cartularium van het Domkapittel (Liber Yrsutus) (archief van het Domkapittel, N°. 4), deel I, fol. 71 — 72 verso, en wel onder den titel: Hec est ordinacio a prelatis et capitulis ecclesiarum Traiectensium ordinata et approbata untversaliter concepta et sigillis capitulorum (munita).
Ook vindt men ze in Oud-Bisschoppelijke Clerezy I N°. 100 (fol. LIX verso—LX).
Voor zoover ik wijzigingen in den tekst van het Liber Camere aanbracht, deel ik de bron ter plaatse mede.
1) Aldus D li, H. en L. — Ons HS. heeft: /uit.
2) Aldus Dom 4 en L. — Du heeft: comprehenderint. — Ons HS.: comprehendet.
3) Dit woord is ontleend aan Dom 4. — Het ontbreekt in ons HS., D II, H en L.
4) Ons HS., D 11, H en L hebben: vocabunt.
6) Aldus Dn, H en L. — Ons HS. heeft: p. ebdom».



5ó
Et si nee sic resipuerit, in omnibus ecclesiis ipsius decanatus, accensis candelis, denunciabitur excommunicatus. Quod si idem in malicia sua nichilominus perseveraverit, dominus, in cuius terra moratur, monebitur, ut infra mensem ipsum ad restitucionem compellat; alioquin decanatus ille ponetur sub interdicto.
4. Si prior vel canonicus subtrahat vel detineat prebendam fratrum, vel impediat quominus *) bona ecclesie debito more locentur, excommunicetur per ebdomadarium ad mandatum decani vel maioris de capitulo, si decanus presens non fuerit, et redditus ipsius detrahantur. Et si ad annum in malicia sua perseveraverit et ad unitatem redire noluerit, ipso jure sit dignitate sua vel prebenda privatus. — Si a layco impediatur, de eo observetur, quod a raptore vel detentore superius est2) expressum.
5. Si pactionarii ecclesiarum statuto tempore non solverint, sive sint de anno in annum sive sint perpetui, excommunicentur publice et excommunicati denuncientur. Et si in3) malicia sua perseveraverint et4) nisi pactionarius5) monitus infra mensem de bonis suis ecclesie satisfecerit, ecclesia, in qua moratur, ab episcopo et archidyacono loei ecclesiastico ponetur sub interdicto.
6. Si episcopus vel suus justiciarius violenciam in bonis ecclesie fecerit, occupando vel alio modo invadendo bona que hactenus habuit in quieta possessione, monebitur ut infra IX 6) dies restituat vel restitui faciat. Quod si non fecerit, cessabit 7) ecclesia. Et si per hoe ad restitucionem duci non poterit, ecclesia lesa cum communibus expensis coram papa vel archiepiscopo suam injuriam prosequetur.
7. Si aliquis, qualiscunque vel undecunque, contra libertatem et consuetudinem Traiectensis ecclesie hactenus observatam, aliquod beneficium pecierit vel optinere voluerit, communibus expensis universalis ecclesia resistet eidem. Et si aliquis in suum hospicium ipsum collegerit vel auxilio vel consilio astiterit, postquam ecclesie innotuerit, ipso jure a percepcione ipsius beneficii sit suspensus, donec resipuerit et ecclesie universali quinque libras persolverit cum corporali disciplina, coram universali suscipienda
1) Aldus Dom 4. — Ons HS., D 11, H en L hebben: quod minus.
2) Dit woord is ontleend aan H en L — Het ontbreekt in ons HS. en D ir.
3) Deze 3 woorden zijn ontleend aan DII. — Zij komen ook voor in Dom 4, H en L.
4) Dit woord is ontleend aan Dom 4. — Het ontbreekt in ons HS., D 11, HenL.
5) Ons HS., Dom 4, Dn, H en L hebben: justiciarius.
6) Dom 4, Dn, H en L hebben: XIII"I.
7) Aldus Dom 4. — Ons HS., Dn, H en L hebben: ccsset.



ecclesia. Si vero aliquis suspectus fuerit et ab ecclesia, cui gravamen incumbit, coram universali ecclesia de hoe impetitus fuerit, cum duobus fratribus sui capituli se expurgabit vel pro reo habebitur.
8. Si aliquis canonicus penitus fuerit inobediens, suspendatur per decanum a beneficio et per capitulum; et, si monitus tribus vicibus infra annum incorrigibilis permanserit, beneficium abjudicetur ei per decanum et *) capitulum.
9. Si canonicus intestatus decesserit, capitulum disponet2) de omnibus bonis suis, que a capitulo tenet, nisi forte fideicommissarios acceperit coram capitulo vel alias sub bono testimonio.
10. Mortuo prelato sive canonico in nocte sive in die, significetur campanariis omnium ecclesiarum, ut, audito signo ecclesie in qua mortuus est, compulsacio fiat3) in omnibus ecclesiis. Idem fiet4), cum effertur5) vel sepelitur. Hoe eciam fiet6) in septimo, in tricesimo et in anniversario primo. Fideicommissarii dent cuilibet campanario XIIcim denarios de prebenda sua et facia(n)t legi psalterium7). Candele in vigiliis exequiarum IIII°r ponantur et in missa IIIIor. Candela plus non habet quam libram cere; alie novem sint de tribus libris. Omnes conveniant ad psalterium, qui sani sunt; infirmi mittant pro se. Qui sanus est et non venerit, camerarius accipiet XII denarios8); si infirmus non miserit nuncium, simili pena puniatur. Omnes remaneant, donec sepulcrum sit clausum. De qualibet ecclesia habeatur legenda, et hec custodes ecclesiarum procurent. Quilibet canonicus infra tricesimum legat vel legi faciat pro anima defuncti psalterium et collecta in missa defunctorum et vigiliis; in matutinis dicatur per tricesimum in qualibet ecclesia. Omnes conveniant ad septimum, tricesimum et anniversarium primum. Compulsacio non fiat pro layco in conventualibus ecclesiis, nisi cum effertur 5). Conventualis ecclesia non ibit ad domum layci ad funus; sed si ecclesia invitata fuerit, sicut hactenus consuetum est, ad ecclesiam
1) Aldus Dom 4 en H. — Ons HS., Dn en L voegen hier in:per.
2) Ons HS., Dom 4 en D II hebben: disponat. — H en L: disponit.
3) Aldus H en L. — Ons HS., Dom 4 en D H hebben: fiet.
4) Aldus H. — Ons HS., Dom 4, Du en L hebben:fiat.
5) Aldus Dom 4, Dn, H en L. — Ons HS. heeft: offertur.
6) Aldus Dom 4. — Ons HS., D 11, H en L. hebben: fiat.
7) De woorden: de prebenda—psalterium zijn ontleend aan Dom 4. — Zij staan in ons HS., Dn, H en L bij 8).
8) Zie noot 7.
51



6o
dinem presentis munimen huic nostro l) processui sigillum nostrum duximus apponendum.
Actum et datum, Traiecti, anno Domini2) M°CC°LXXXX3) primo, feria sexta post festum beate Agnetis martiris et virginis.
5*). Synodale statuten van Jan van Zyrik bisschop van Utrecht.
21 April 1293.
Johannis de Zyrich epistola secunda 5).
Johannes, Dei et apostolice sedis gracia episcopus Traiectensis, universis etc. 6).
Cum ad honorem et laudem Dei omnipotentis7) et salutem animarum 8) subditorum nostrorum et libertatem ecclesie et personarum ecclesiasticarum9) inediam10) vobis tenore presentis quedam11) statuta jure12) duximus publicanda et statuere et addere aliqua, que ad horum statum faciant13) et commodum subditorum, eadem14) vobis presencium tenore15) intimamus, et16) per vos volumus subditis nostris intimari sollempniter17) et, sicut intimata18) fuerint, mandamus et precipimus inviolabiliter observari.
1) Gouda en Utrecht hebben: modo (mo met een afkortingsteeken).
2) Utrecht mist dit woord.
3) Utrecht heeft: XC.
4) Dit stuk komt voor in het Liber Camere (welke tekst ten grondslag is gelegd) op fol. 121—124, in Gouda op fol. 15 verso—17 en in Utrecht op fol. CV verso— CVII verso.
5) Het Liber Camere mist dit hoofd.
6) Het Liber Camere heeft: Johannis Dei gracia etc.
7) Gouda en Utrecht hebben: omnipotentis Dei.
8) Gouda en Utrecht voegen hier in: et.
9) Gouda en Utrecht hebben: ecclesiasticarum personarum. 10) Gouda en Utrecht missen dit woord.
n) Het Liber Camere mist deze 4 woorden.
12) Het Liber Camere heeft: juris.
13) Gouda en Utrecht hebben: fiant statum. Jte*
14) Het Liber Camere heeft: ea.
15) Gouda en Utrecht hebben: tenore presentis.
16) Gouda en Utrecht hebben: ut.
17) Gouda en Utrecht hebben: solemniter intimari. .18) Utrecht heeft: intimati.



6>
Suspensionis1), ne aliquis sacerdos2) aliquos 3) excommunicafosi sepeliat4) in ecclesiis vel5) cymiteriis violatis seu eciam6) interdictis.
29. Item precipimus, ut7) quilibet curatus sive investitus8) habeat versus de casibus episcopalibus, de quibus soli episcopi9) et eorum 10) superiores habent absolvere 1X) seu illi, qui ab eisdem habent potestatem 12). Et primo 13) casus legantur in latino et14) postea lingua materna populo exponantur isti15) versus:
I Qui facit incesturh, deflorans aut homicida, \ Sacrilegus, patrum percussor vel sodomita, Casus tutu I Transgressor voti, perjurus sortilegusque, episcopaleslfi): ] Et mentita fides, faciens incendia, prolis
| Oppressor, blasphemus, hereticus, omnis adulter17), [ Pontificem super hiis semper devictus18) adibit.
30. Item precipimus, quod curati habeant decretalem „Quia „periculosum" 19), que est in rubrica „De sentencia excommuni„cacionis" et est dictum pape20) Innocencij IlIPi21). Et legatur populo et exponatur lingua materna22), ut sciat populus, quo modo vitari debeant excommunicati23) ab episcopo.
1) Gouda en Utrecht missen deze 2 woorden.
2) Het Liber Camere heeft alleen: sacerdos. — Gouda en Utrecht alleen: aliquis.
3) Gouda en Utrecht missen dit woord.
4) Gouda en Utrecht hebben: sepeliant en voegen hierna in: vel aliquos non excommunicalos (Utrecht: excommunicatos).
5) Gouda en Utrecht hebben in plaats van: vel: recipiant et.
6) Gouda en Utrecht hebben in plaats van: seu eciam: et.
7) Het Liber Camere heeft: quod.
8) Gouda en Utrecht missen deze 2 woorden.
9) Gouda en Utrecht hebben: ~\pi en ipsi. 10) Gouda en Utrecht missen dit woord.
n) Het Liber Camere heeft: absolvere habent.
12) Het Liber Camere heeft: potestatem habent.
13) Het Liber Camere heeft: in principio.
14) Het Liber Camere mist deze 3 woorden.
15) Het Liber Camere heeft in plaats van isti: diligenter. Unde.
16) Het Liber Camere mist dezen titel.
17) Gouda heeft: adult.
18) Gouda en Utrecht hebben: aevotus.
19) Gouda en Utrecht missen deze 2 woorden.
20) Gouda en Utrecht missen dit woord.
21) c. iv, in VI", V. 11.
22) Utrecht heeft: materna lingua.
23) Het Liber Camere heeft: evitari debeat excommunicatus.



68
31. ttem habeant decretalem „De penis", que incipit „Licet" *), que loquitur de avaricüs archidiaconorum2), et illam similiter exponant laycis lingua materna.
32. Item precipimus3), ne aliquis de antiquo crismate baptizet4) nee de aliquo5) quam de illo novo, quod de nostra largicione vel nostra concessione acceperit6) nisi preoccupante morte. Et qui contrarium fecerint, noverint, se dampnacionis sentenciam pertulisse manifestam 7).
Hec statuta precipimus inviolabiliter observari et in qualibet ecclesia parrochiali 8) haberi; et sub pena excommunicacionis late sentencie in hiis scriptis volumus predicta statuta nova et antiqua8) per sacerdotes quater9) in anno diebus feriatis et festivis 10) publicari et exponi populo diligenter, videlicet in festo Pentecostes in festo xl) Michaelis et in festo Circumcisionis et12) in prima dominica post Cineres videlicet Inuocauit13).
Actum et datum anno Domini M°.CC°.XC° 14) tercio, proxima feria tercia 15) post beatiie) Tyburcij et sociorum eius 17).
18) Et hec statuta sunt postmodum per Wilhelmum Traiectensem episcopum 19) ratahabita et confirmata.
1) c. 3, X, de poenis, V, 37.
2) Gouda en Utrecht hebben: avaricia archidiaconi.
3) Het Liber Camere heeft: prohibemus.
4) Het Liber Camere heeft: baptisent.
5) Het Liber Camere heeft: alio.
6) Het Liber Camere heeft: largicione et commissione accepit. — Gouda en Utrecht voegen hierna in: baptizarc.
7) Het Liber Camere heeft: in se dampnacionis pertulisse sentenciam noverint manifestam.
8) —8) Gouda en Utrecht missen deze woorden.
9) Het Liber Camere heeft: quater per singulos sacerdotes.
10) Het Liber Camere mist: diebus feriatis et festivis.
11) Het Liber Camere mist: in festo.
12) Het Liber Camere mist: in festo Circumcisionis et.
13) Gouda en Utrecht hebben: in dominica (Utrecht: dominica)post Cineres (Utrecht: cineres) scilicet Inuocauit me.
14) Gouda heeft: LXXXX".
15) Het Liber Camere heeft: Ha.
16) Gouda en Utrecht missen: beati.
17) In 1293 viel lila post Cantate 2 weken na Tiburtii, nl. op 28 April.
18) Gouda en Utrecht missen deze aanteekening.
19) Ongetwijfeld Willem II, bisschop van Utrecht van 1296—1301. — Wellicht zijn aan hem te danken de toevoegingen in het Liber Camere vermeld op bladzijden 64 en 65 resp. noten 13 en 11.



69
6x). Synodale statuten van Jan van Zyrik , bisschop van Utrecht.
2 December 1294.
De captivacione vel interfectione2) clericorum.
Johannes, Dei et apostolice sedis gracia episcopus Traiectensis, dilectis nobis in Christo 3) universis et singulis ecclesiarum prelatis, prepositis, archidyaconis, abbatibus, abbatissis, prioribus, priorissis, provisoribus et decanis, plebanis et rectoribus, cappellanis, presbiteris ac ceteriS tam clericis quam laycis nostre civitatis et dyocesis in vero Salutari salutem.
Cum ad honorem Dei et ecclesie Traiectensis predicte statum pacificum ac subditorum nostrorum salutem alias, sicut scitis, quedam statuta promulgaverimus utilia et honesta;
quia tarnen ex illis quedam — videlicet de capcione et interfectione clericorum, ruptura litterarum ecclesiasticarum, judicum et alias perturbacione et impedimento multiplici ecclesiastice jurisdictionis —, licet equitate suadente propter dilectorum inmanitatem 4) satis forent tolleranda, aliquibus nobilibus et aliis jurisdictioni preessentibus dura nimium videbantur, et ob hoe ea per nos mitigari magna et frequenti instancia postularint;
nos — ut ipsi per se et suos justiciarios, ad obviandum 5) huiusmodi delictis et injuriis, ne nant et perpetrata vel perpetrate fuerint6) quod absit, procurandum quod sceleris et debita emenda prestet, eo promptiores se exhibeant, quo nos procliviores in condescendendo eorum peticionibus inveniunt, — predicta statuta aliis in suo robore duraturis in hunc modum qui sequitur duximus mitiganda:
1 "). In primis statuentes: si presbiter vel clericus capiatur, parrochia in qua captus fuerit ecclesiastico subjaceat interdicto.
1) Dit stuk komt voor in Gouda (welke tekst ten grondslag is gelegd) op fol. 17—18 verso en in Utrecht op fol. cviii— cix verso.
2) Utrecht heeft: interjectione.
3) Utrecht heeft: Cristo.
4) Lees: inmunitatem.
5) Gouda heeft: obviandum.
6) Utrecht heeft: fuerit.
7) Utrecht heeft naast dit artikel de 16de eeuwsche marginale glosse: Nota hic de captivacione clericorum.



76
Intendimus enim de novo super hiis salubriter*) disponere et super hoe 2) aliquibus 3) personis ydoneis, prout videbitur expedire4), committere vices nostras.
45). De hiis qui non confitentur semel in anno6).
Item statuendo precipimus7), quod sacerdotes et ecclesiarum rectores8) diligenter attendant, si qui parrochianorum suorum non veniant saltem semel in anno ad confessionem, ut ipsos nobis seu officiali nostro9) significent puniendos.
5. Ne excommunicati maneant in ecclesia infra missam6).
Item statuendo precipimus10) omnibus sacerdotibus, quod in principio misse ab eis celebrande moneant generaliter omnes excommunicatos, ut ecclesiam exeantn) nee misse intersint. Moneant eciam12) omnes christifideles in ecclesia existentes, ut, si aliquem in ecclesia sciverint excommunicatum13), illum nuncient14) sacerdoti; et15) cum ei innotuerit16), non celebret nisi excommunicatus exierit.
1) Parijs mist dit woord.
2) Parijs mist deze 2 woorden. — Het Liber Camere heeft: super hiis. — O.-B. CL: super hts.
3) O.-B. CL heeft: a quibus.
4) O.-B. Cl. heeft: perexpedire videbitur.
5) In Utrecht is dit artikel (door den glossalor) voorzien van een marginale aandachtstreep.
6) Alleen Parijs heeft deze rubriceering.
7) Het Liber Camere, Gouda, Utrecht en O.-B. Cl. hebben: precipimus statuendo.
8) O.-B. CL heeft: rectores ecclesiarum.
9) Gouda en Utrecht hebben: oficiario.
10) Het Liber Camere heeft: precipimus statuentes. —- O.-B. CL: precipimus statuendo.
11) Utrecht heeft: exeat.
12) O.-B. Cl. heeft: et.
13) Het Liber Camere heeft: si aliquem excommunicatum sciverint in. ecclesia. — O.-B. CL: si in ecclesia aliquem sciverint excommunicatum.
14) Gouda, Utrecht en O.-B. Cl. hebben: denuncient,
15) Het Liber Camere heeft: ut.
16) O.-B. Cl. heeft: notuerit.



86
nostras J) rumpendo 2) seu 3) rapiendo4) aut 5) nuncios seu6) portitores 7) earundem 8) ledendo 9) capiendo 10) detinendo n) seu dampna injurias et molestias inferendo, complices ac12) fautores eorum, quos eciam 13) in hiis scriptis 14) excommunicamus et excommunicatos a canone15) declaramus. Statuentes, quod —, nisi16) ille vel illi17), qui jurisdictioni inibi18) presunt temporali19), ubi predicta delicta vel eorum aliqua fuerint perpetrata, malefactores seu perpetratores 2°) huiusmodi 21) infra quindenam, a die perpetrati delicti computandam22)) nobis presentaverint vel de injuria vel 23) violencia illata nobis et passo 24) injuriam emendam prestari condignam procuraverint, — ex tune cessetur a divinis in13) parrochia 26), in qua 26) tale impedimentum perturbacio27) violencia seu molestia perpetrata fuerit, et eciam ubi dictos malefactorem seu malefactores 28) morari contigerit 29), quousque 30) Deo nobis
1) Parijs, Gouda, Utrecht en O.-B. Cl. missen dit woord.
2) O.-B. Cl. heeft: recipiendo.
3) Het Liber Camere heeft: aut.
4) Parijs mist deze 2 woorden.
5) Parijs en het Liber Camere hebben: seu. — O.-B. CL: ac.
6) Parijs en het Liber Camere hebben: et.
7) O.-B. Cl. heeft: Jiortatores.
8) Utrecht heeft: eorundem.
9) O.-B. Cl. heeft: legenda. io) Parijs heeft: rapiendo.
n) Het Liber Camere heeft: occidendo.
12) Parijs en het Liber Camere hebben: aut.
13) O.-B. Cl. mist dit woord.
14) O.-B. Cl. voegt hier in: et.
15) O.-B. Cl. heeft: cona.
16) Het Liber Camere mist dit woord.
17) Gouda en Utrecht hebben: illi vel ille.
18) O.-B. Cl. heeft: ubi.
19) Gouda en Utrecht hebben: lemporalia.
20) Het Liber Camere heeft:perturbatores.
21) O.-B. CL heeft: huius.
22) Alle bronnen hebben: computandum. '
23) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: aut.
24) O.-B. Cl. mist deze 8 woorden (de injuria—passo).
25) Het Liber Camere heeft:prochia.
26) Parijs heeft: divinis, in qua parrochia.
27) Gouda en Utrecht voegen hier in: seu.
28) Het Liber Camere heeft: malefactores seu malefactorem.
29) O.-B. Cl. heeft: contigit.
30) Parijs laat hier volgen tot- slot van het artikel: Deo nobis et ecclesie et cetera ut supra. — Gouda en Utrecht: Deo et (Gouda mist et) nobis injuriam passo etc. — O.-B. CL: de nobis etc.



87
et passo injuriam condigna prestetur emenda et absolucionis debite meruerint beneficium optinerè.
261). De raptoribus bonorum ecclesie 2).
Item excommunicamus omnes et singulos in hiis scriptis3) spoliatores raptores seu4) predones ecclesiarum5) et °) ecclesiasticorum bonorum7). Ne autem quis cum discrimine alieno in incerto 8) vagetur, volumus et mandamus, ut, si collegium vel9) aliqua persona ecclesiastica singularis10) se predatamn) vel12) 13) spoliatam a quoquam asseruerit14), illud summarie coram nobis seu officiali15) nostro proprio 16) si sit17) singularis persona18) et si collegium per duos de 19) eorum confratribus corporaliter prestito juramento affirmet, spoliatores predones aut raptores huiusmodi20) specificans et res ablatas exprimens21) et valorem. Quo facto
1) Utrecht heeft naast dit artikel de i6de-eeuwsche (gedeeltelijk weggesneden) marginale glosse: Nota hic de spoliatoribus ra(ptoribus) aut predonibus ecclesiarum et (bonorum) ecclesiasticorum. Het slot van dit artikel, na spoliatores predones, is (door den glossator) voorzien van een marginale aandachtstreep.
2) Alleen Parijs heeft deze rubriceering.
3) Het Liber Camere en O.-B. Cl. hebben: Item excommunicamus in hiis scriptis omnes et singulos. — Gouda en Utrecht: Item omnes et singulos excommunicamus in hiis scriptis.
4) Het Liber Camere heeft: et.
5) Het Liber Camere voegt hier in: et ecclesiasticorum personarum spoliatores raptores et predones ecclesiarum.
6) Parijs mist dit woord.
7) Gouda en Utrecht hebben: bonorum ecclesiasticorum.
8) Het Liber Camere heeft: Ne autem quis in crimine alieno in incerto. '■— O.-B. CL: Ne aliquis discrimen aliena in incerta. — Gouda en Utrecht missen in vóór incerto.
9) Het Liber Camere en O.-B. CL hebben: aut.
10) Gouda en Utrecht hebben: singulariter (Utrecht: singnlariter).
11) Aldus Parijs. — De overige bronnen hebben: depredatum.
12) Het Liber Camere heeft: aut.
13) Het Liber Camere, Gouda, Utrecht en O.-B. CL voegen hier in: spoliatum vel (Gouda, Utrecht en O.-B. Cl.: aut).
14) Het Liber Camere heeft: ab aliquo asseruerit. — O.-B. CL: quoque asseruit.
15) Gouda en Utrecht hebben: officiario.
16) O.-B. Cl. mist dit woord. — Het Liber Camere heeft:proprie.
17) Parijs en het Liber Camere missen dit woord.
18) Het Liber Camere heeft): persone.
19) Gouda en Utrecht missen dit woord.
20) Gouda en Utrecht missen dit woord. — O.-B. CL heeft: huius. 11) O.-B. Cl. mist dit woord.



88
si ad monicionem nostram seu*) officialis2) nostri raptor seu spoliator 3) bona huiusmodi 4) ablata 5) non restituerit6) et nobis ac 7) passo vel8) passis injuriam condignam emendam 9) non10) prestiterit6), ex tune excommunicatus auctoritate nostra u) publice nuncietur et ad12) interdicti sentenciam et ad13) alias penas canonicas, si excommunicati protervitas meruerit, procedatur. Nisi idem14), qui huiusmodi4) forefactum commisisse asseritur, infra terminum monicionis premisse15) coram nobis seu officiali16) nostro comparuerit6) suam innocenciam propositurus et causam racionabilem, quare 17) ad id minime teneatur, ostensurus. Quam si legitime ostenderit et ille 18), qui se spoliatum asseruit19), inventus fuerit injustam querelam 2°) detulisse, in expensis legitimis ac omni 21) interesse adversario condempnetur; alias 22) puniendus 23) prout juris rigor et equitatis racio 24) suaserit judicanti 25).
1) Het Liber Camere heeft: vel.
2) Gouda en Utrecht hebben: officiarii.
3) O.-B. Cl. heeft: raptor is seu spoliator is.
4) O.-B. Cl. heeft: huius.
5) Het Liber Camere mist dit woord.
6) O.-B. CL heeft: restiiuerint, prestiterint en comparueriut.
7) Gouda, Utrecht en O.-B. CL hebben: et.
8) Het Liber Camere en O.-B. Cl. hebben: seu,
9) O.-B. Cl. heeft: emendam condignam, 0) Parijs mist dit woord.
1) Gouda, Utrecht en O.-B. CL hebben: auctoritate nostra excommunicatus.
2) O.-B. Cl. mist dit woord.
3) Parijs, het Liber Camere en O.-B. Cl. missen dit woord.
4) O.-B. Cl. heeft: commune.
5) Gouda en Utrecht hebben: infra terminum premissum. 5) Gouda en Utrecht hebben: officiario.
7) Het Liber Camere heeft: quod.
8) Parijs voegt hier in: vel illi.
9) Het Liber Camere en O.-B. Cl. hebben: asseruerit.
0) Aldus Parijs. — De overige bronnen hebben: querimoniam.
1) Parijs en het Liber Camere hebben: cum. — Gouda en Utrecht: omnium.
2) Het Liber Camere mist dit woord.
3) Gouda en Utrecht hebben: puniendum.
4) Het Liber Camere heeft: equitas racionis.
5) O.-B. Cl. heeft: suadebit seu suaserit judicanti, — Gouda en Utrecht: suaserit
judicanti et suadebit.



89
27 l). De illis qui clericos in bonis ecclesie impediunt2).
Item prohibemus 3) tam clericis quam laicis, cuiuscunque condicionis aut status existant, sub pena excommunicacionis late sentencie in hiis scriptis, ne quis eorum4) impediat publice5) vel occulte, minis6) aut precibus, per se vel per alium aut alios, quominus bona7) predia aut decime ecclesiarum vendicione Iocacione in8) emphiteosim donacione vel9) aliis modis10) per procuratorem seu pern) procuratores ecclesiarum utilius12) disponantur. Quam excommunicacionis sentenciam, si qui13) contrarium faciendo incurrerint14) precipimus in ipsos innovari et eos excommunicatos publice 15) nunciari, donec ecclesie, contra quam predicto modo deliquerint16), dictum excessum emendaverint17) vel nisi18) infra mensem coram nobis vel19) officiali 2°) nostro contra premissa racionem ostenderint 21) efficacem.
28. De personali residencia in beneficiis 2).
Item statuimus et monemus quoscunque presbiteros et clericos
1) Utrecht heeft naast dit artikel de l6de-eeuwsche (gedeeltelijk weggesneden) marginale glosse: Nota hic de impedientibus lo(cationem) publice vel occulte decimarum (et) rerum ecclesiasticorum.
2) Alleen Parijs heeft deze rubriceering.
3) O.-B. Cl. heeft: statuimus.
4) Gouda en Utrecht missen dit woord.
5) Het Liber Camere heeft: palam.
6) Gouda en Utrecht voegen hier in: aliquibus. J) Gouda en Utrecht voegen hier in: aut.
8) O.-B. Cl. heeft: seu. —'Gouda en Utrecht: ne vel per.
9) Gouda en Utrecht hebben: seu.
10) Gouda en Utrecht voegen hier in: seu. • 11) Het Liber Camere en O.-B. Cl. missen:per. — Gouda en Utrecht hebben: vel.
12) Het Liber Camere, Gonda, Utrecht en O.-B. Cl. hebben: ulililer.
13) Gouda, Utrecht en O.-B. Cl. voegen hier in: in.
14) O.-B. Cl. heeft: int er er int.
15) Het Liber Camere, Gouda, Utrecht en O.-B. Cl. hebben: publice excommunicatos.
16) Het Liber Camere heeft: deJinguunt. — Utrecht: deliguerit. — O.-B. CL: reliquerint. — Parijs: contra quam predictus videlicet delinquens.
17) Parijs heeft: emendaverit.
18) O.-B. Cl. mist dit woord.
19) Het Liber Camere, Gouda, Utrecht en O.-B. Cl. hebben: seu.
20) Gonda en Utrecht hebben: officiario.
21) Parijs heeft: ostenderit racionem. — O.-B. CL: ostenderint racionem.



9°
in nostra civitate et dyocesi*) beneficiatos aut2) beneficiandos, ut infra duorum mensium spacium, postquam primum3) in pacifica possessione suorum beneficiorum *) et in5) percepcione fructuum eorundem fuerint6), si eorum beneficia personalem residenciam4) exigant, secundum ipsorum beneficiorum4) exigenciam eadem cum effectu 7) deserviant et personaliter 8) resideant in eisdem. Alioquin9) eos et10) eorum quemlibetn) ex nunc prout ex tune in hiis scriptis 12) excommunicamus et13) excommunicatos volumus publice14) nunciari, nisi infra predictum terminum dispensacionem super huiusmodi15) residenciam16) aut causam, quo 17)minus residere teneantur 18), ostendant et super hoel9) a nobis seu officiali 2°) nostro litteras testimoniales meruerint obtinere.
29. Ne archidyaconi vel prelati se intromittant de jurisdictione episcopi 21).
Item precipiendo inhibemus omnibus et singulis archidiaconis 22) prepositis ac 23) quibuscunque aliis prelatis nostre civitatis et
1) O.-B. Cl. heeft: dicocesi.
2) O.-B. CL heeft: vel.
3) Het Liber Camere heeft: primo.
4) Gouda en Utrecht wisselen deze 2 woorden om.
5) Alleen Parijs heeft: in.
6) Het Liber Camere heeft: fructuum fuerint eorundem. — Gouda en Utrecht: eorum fructuum fuerint. — O.-B. Cl.: fructuum eorum fuerint.
7) Gouda en Utrecht hebben: affectu.
8) Parijs mist deze 6 woorden (eadem—personaliter).
9) Parijs voegt hier in: in.
10) Parijs en O.-B. CL hebben: vel.
11) Alle bronnen voegen hier in: quos.
12) Gouda en Utrecht missen deze 3 woorden.
13) Het Liber Camere en O.-B. Cl. missen dit woord.
14) Gouda, Utrecht en O.-B. Cl. hebben: publice volumus.
15) O.-B. CL heeft: huius.
16) Parijs, Gouda en Utrecht hebben: residencia.
17) Gouda en Utrecht hebben: qua. — O.-B. CL: quam.
18) O.-B. Cl. heeft: cogatur.
19) Het Liber Camere heeft: Itiis.
20) Gouda en Utrecht hebben: officio.
21) Alleen Parijs heeft deze rubriceering.
22) Het Liber Camere voegt hier in: et.
23) Parijs, het Liber Camere en O.-B. Cl. hebben: aut.



91
dyocesis et eorum officialïbus et decanis1) sub pena2) suspensionis ab officio et 3) excommunicacionis, quam 4) in eos et in 5) eorum quemlibet ferimus6) in hiis scriptis, si contra presentem inhibicionem 7) venerint8) quoquo modo, quatenus nullus eorum9) se intromittat de causis seu casibus ad nostram jurisdictionem seu cognicionem spectantibus nee per se seu alium vel alios 10) cognoscat u) judicialiter de eisdem absque nostra licencia speciali. Quod si fecerint, dictas suspensionis et12) excommunicacionis sentencias ipso facto incurrant13) et processus eorum nullius penitus sint w) momenti.
30 15). De decanis ruralibus16).
Item prohibemus sub pena excommunicacionis17) predicta, ne quis decanus ruralis de causis matrimonialibus seu heresis aliqualiter se 18) intromittat.
31 19). Quibus temporibus prohibentur nupcie celebrari16). Item prohibemus20) sub pena excommunicacionis, ne ali-
1) Parijs mist deze 5 woorden (et—decanis).
2) O.-B. Cl. heeft : poenis.
3) Het Liber Camere voegt hier in: sub pena.
4) Het Liber Camere, Gouda, Utrecht en O.-B. Cl. hebben: quos.
5) O.-B. Cl. mist dit woord.
6) Het Liber Camere heeft: in eos ferimus et eorum quemlibet.
7) Het Liber Camere wisselt deze 2 woorden om.
8) O.-B. Cl. heeft: venerit.
9) Parijs heeft: eorum nullus. — O.-B. Cl.: nullus.
10) Het Liber Camere, Utrecht en O.-B. Cl. hebben: nee per se vel per alium vel alios. — Gouda: nee per se vel alium vel alios.
11) Het Liber Camere, Gouda, Utrecht en O.-B. Cl. hebben: cognoscant.
12) Gouda en Utrecht missen dit woord.
13) O.-B. Cl. heeft: intererant.
14) Het Liber Camere en O.-B. Cl. hebben: sit.
15) Het Liber Camere mist dit artikel. — In Utrecht is het (door den glossator) voorzien van een marginale aandachtstreep.
16) Alleen Parijs heeft deze rubriceering.
17) Gouda, Utrecht en O.-B. Cl. missen dit woord.
18) Gouda en Utrecht hebben: aliquatenus se. — 0.-B.,,CI.: seu aliquatenus.
19) Het Liber Camere en O.-B. Cl. plaatsen artikel 34 vóór de artikelen 31—33. — Utrecht heeft naast artikel 31 de l6de-eeuwsche marginale glosse: Nota hic de prohibiciene nupdarum; — naast artikel 32: Nota hic de clam dest,nis matrimoniis. In Utrecht zijn de artikelen 32—35 (door den glossator) voorzien van een marginale aandachtst reep.
' 20) Parijs heeft : inhibemus.
91



§1
34 (Ne layci se intromittant de decimis novalium).
Item prohibemus sub pena excommunicacionis late sentencie in hiis scriptis, ne layci se intromittant de decimis novalium; sed ad illos pertineant 2), ad quos de jure aut3) consuetudine pertinere dinoscuntur 4).
35 !). De inhibicione capellanorum in copulacione 5).
Item precipimus expresse et prohibemus6), quod nullus capellanus sine licencia 7) rectoris seu rectorum ecclesiarum, cui vel quibus contrahere volentes subsunt 8), ipsos matrimonialiter copulare 9) presumat 10j.
36 u). Ne excommunicati in cymiterio sepeliantur 5).
Item prohibemus sub pena excommunicacionis late 12) sentencie in hiis scriptis, ne quis13) aliquem excommunicatum in ecclesia seu14) cymiterio eiusdem audeat sepelire seu cadaver excommunicati in ecclesia seu 14) cymiterio 15) ponere super terram.
37. De cymiterio interdicto®).
Item prohibemus sub pena excommunicacionis, ne aliquis16) in cymiterio interdicto vel violato a quoquam sepeliatur.
1) Zie noot 19 op bladzijde 91. — Parijs mist art. 34.
2) O.-B. Cl. heeft: Jtertineat en mist het volgend: ad.
3) Het Liber Camere heeft: seu.
4) O.-B. CL heeft: cognoscant.
5) Alleen Parijs heeft deze rubriceering.
6) Parijs heeft: expresse quod inhibemus. — Het Liber Camere: et expresse inhibemus.
7) Gouda en Utrecht voegen hier in: sui.
8) O.-B. Cl. heeft: subter. **$,2 j
9) Parijs heeft: conjungere.
10) Het Liber Camere heeft: presumant.
11) Utrecht heeft naast dit artikel de iöde-eeuwsche (gedeeltelijk weggesneden) marginale glosse: Nota hic ne excommunicati non sepe(liantur) in cimiterio.
12) O.-B. CL mist deze 2 woorden.
13) Parijs heeft: aliquis.
14) Het Liber Camere heeft: vel.
15) Parijs heeft: cymiteriis. — O.-B. Cl. mist deze 10 woorden (eiusdem—cymiterio).
16) Het Liber Camere heeft: quis.



94
38 1). Ne placita secularia fiant in ecclesiis2).
Item prohibemus, ne in ecclesiis3) porticu vel4) cymiteriis earundem5) secularia placita teneantur.
Item prohibemus sub pena excommunicacionis^ne aliqui, qui mortem sibi consciverunt6) seipsos laqueo suspendendo") aut8) qui suspensi,, decpllati aut suffocati aut10) rotati velu) alias propter 12) suum scelus* interfecti sunt 13), in ecclesiis seu 14) cymiteriis sepeliantur15), nisi de nostra seu officialis nostri16) licencia speciali.
4017). De facientibus conspiracionem in aliquod delictum 2).
Item excommunicamus in hiis scriptis et excommunicatos denunciari volumus omnes et singulos, qui in homicidium furtum,s) rapinam incendium veneficium seu 20j quodcünque aliud scelus enorme committendum conspiraverint quoquo modo, quorum
1) O.-B. Cl. mist dit artikel.
2) Alleen Parijs heeft deze rubriceering.
3) Parijs voegt hier in: seu.
4) Gouda en Utrecht hebben: seu.
5) Gouda en Utrecht hebben: eorundem.
6) Parijs heeft: consciverint, — O.-B. CL: conciverint. — Gouda en Utrecht: conspiraverunt.
7) Het Liber Camere heeft: suspendentes.
8) Gouda en Utrecht hebben: vel.
9) Alleen Parijs heeft deze 2 woorden.
10) Het Liber Camere mist dit woord. — Gouda en Utrecht hebben; vel.
11) Gouda', Utrecht en O.-B. Cl. hebben: aut.
12) Parijs en het Liber Camere hebben: per.
13) Parijs en het Liber Camere missen dit woord.
14) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: vel.
15) O.-B. Cl. heeft: sepeliatur.
16) Parijs heeft: nostri officialis. — O.-B. CL: officiali nostro. — Gouda en Utrecht: officiarii nostri.
17) Utrecht heeft naast dit artikel de l6de-eeuwsche marginale glosse: Nota hic.
18) Gouda en Utrecht voegen hier in: vel.
19) Het Liber Camere voegt hier in: vel.
20) Het Liber Camere heeft: vel.
39. De hiis qui seipsos occidunt?),



102
puncto mortis; prestita tarnen caucione de satisfaciendo Deo1) ecclesie et nobis de tanta temeritatis audacia perpetrata.
3. Item statuimus et2) in virtute sancte obediencie et sub pena excommunicacionis late sentencie in hiis scriptis districte2) precipiendo mandamus, ne quis nostre civitatis vel dyocesis, cuiuscunque status gradus3) aut4) dignitatis existat, a sentenciis excommunicacionis suspensionis vel5) interdicti, virtute statutorum synodalium nostrorum6) vel predecessorum nostrorum latis occasione 7) matrimoniorum clamdestinorum vel alias quomodocunque 8), absolvere valeat; absoluciones 9) autem omnium huiusmodi nobis seu ofheiali10) nostro presentibus reservamus.
4. Item statuimus districte precipiendo mandantes, ne consiliarii seu consules aut procuratores ecclesiarum parrochialium nostre civitatis et dyocesis de rebus ecclesiarum ipsarum sine consilio et consensu rectorum vel presbiterorum n) earundem 12) ordinare vel13) disponere presumant; alioquin sentencie excommunicacionis 14) subjaceant ipso facto.
5. Item statuimus, quod *), si quis in nuncios seu portitores 15) litterarum curie nostre Traiectensis seu officialium foraneorum aut16) provisorum manus injecerit violentas aut litteras curie nostre seu officialium eorundem 17) ruperit vel18) surripuerit, si sit19) habens jurisdictionem temporalem, eo ipso excommunicatus
1) Gouda en Utrecht missen dit woord.
2) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht missen dit woord.
3) Het Liber Camere wisselt deze 2 woorden om.
4) Utrecht heeft: vel.
5) Dom 664 heeft: et.
6) Het Liber Camere mist dit woord.
7) Gouda en Utrecht hebben: actione.
8) Gouda en Utrecht hebben: quomodoliiet. — De woorden vel alias quomodocunque ontbreken in de aanhaling van dit artikel in het vierde deel dezer uitgave blz. 118.
9) Dom 664 heeft: absolucionem.
10) Gouda en Utrecht hebben: officiario.
11) Het Liber Camere heeft: presbiterorum et rectorum. — Gouda en Utrecht: nostrorum seu presbiterorum.
12) Gouda, Utrecht en Dom 664 hebben: eorundem.
13) Gouda en Utrecht missen dit woord. — Het Liber Camere heeft: et.
14) Dom 664 heeft: excommunicacionis sentencie.
15) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben:procuratores.
16) Dom 664 heeft: vel.
17) Gouda en Utrecht hebben: earundem.
18) Het Liber Camere en den Dom 664 hebben: seu.
19) Gouda en Utrecht hebben: hic.



103
existat et terra sua ecclesiastico subjaceat interdicto; si vero sit persona *) privata, sentencia excommunicacionis 2) sit ligata et in parrochia qualibet, ubi malefactorem talem3) esse constiterit, cessetur a divinis.
6. Precipimus quoque4) universis et singulis ecclesiarum rectoribus presbiteris capellanis et clericis nostre civitatis et dyocesis5) quibuscunque, ut presens nostrum statutum et penas ac sentencias in eo inflictas sine expectacione alterius mandati statim post noticiam delicti (>) commissi irrefragabiliter observent et in ecclesiis suis denuncient singulis diebus dominicis et festivis tale delictum commissum esse7) per talem et propter hoe8) sentencias9) huiusmodi secundum qualitatem delicti secutas esse et eas firmiter ab omnibus observandas; cum intimacione eciam quod, si absolucionem super sentenciis huiusmodi10) breviter a nobis non procuraverint n) seu ab6) officiali 12) nostro, pene et sentencie acriores infligentur. Alioquin rectores et presbiteri 13), non observantes hoe nostrum statutum in omni sua 14) forma et parte, excommunicacionis sentenciam ipso facto15) se noverint incurrisse.
7. Ne16) vero inter viros religiosos17) ordinum mendicancium, qui utique in ecclesia Dei fructum afferunt18) cum paciencia et quorum consiliis et doctrinis virtutes19) plantari solent et vicia extirpari, ex parte una et clerum, cui in eadem ecclesia commissum est regimen animarum, discordia que mater est licium persistendi suscipiat incentivum, premissis sane duximus adicien-
1) Dom 664 heeft: persona sic.
2) Dom 664 heeft: sisnüi excommunicatione.
3) Dom 664 mist dit woord.
4) Het Liber Camere heeft: Precimusque.
5) Dom 664 heeft: Traiectensis diocesis.
6) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht missen dit woord.
7) Het Liber Camere heeft: est.
8) Gouda en Utrecht hebben: Aas.
9) Gouda en Utrecht missen dit woord.
10) Dom 664 heeft: Auiusmodi sentenciis.
11) Dom 664 heeft: percuraverit.
12) Gouda en Utrecht hebben: officiario.
13) Het Liber Camere heeft: plebani.
14) Het Liber Camere en Dom 664 hebben: sui.
15) Dom 664 plaatst ipso facto na incurrisse.
16) Het Liber Camere heeft: lUt. — Dom 664: Nos.
17) Dom 664 wisselt deze 2 woorden om.
18) Dom 664 heeft: auferunt.
19) Utrecht heeft: utentes.



104
dum x), quod tam decani christianitatis 2) quam provisores et8) ecclesiarum rectores decretales Libri Septimi noviter emanatis4), que5) vobis6) omnibus3) hic astantibus cum ea, qua decet reverencia, publicamus 1), sicut in eius cavetur 8) principio et in scolis et in judiciis observandum, — quarum deer et alium una9) titulo „De sepulturis" incipiens „Dudum a Bonifacio papa octavo" et cetera10), reliqua in tytulo „De reügiosis domibus" super beghinarum cetibus abolendis cuius principium sic existit „Cum de „quibusdam mulieribus beghinabus u)" etc. collocantur, tercia 12) vero eodem libro13) tytulo3) „De hereticis" contra hereticos beghardos14) et beghinas 15) quelö) incipit „Ad nostrum",17) — penes se et suas ecclesias habeant et observent.
8. Ceterum 18) universa et singula statuta monita et mandata reverendorum patrum et dominorum Johannis de Zirich 19) et Guydonis de Hanonia Traiectensium episcoporum felicis recordacionis predecessorum nostrorum presentibus confirmamus; mandantes ea sub penis 2°) in ipsis et ceteris21) insertis 22) inviolabiliter observari, quousque de maturiori 23) consilio illa duxerimus emendari24). Precipientes insuper universis et singulis ecclesiarum
1) Gouda en Utrecht hebben: statuendum. Sciendum.
2) Het Liber Camere heeft: christianitatum.
3) Gouda en Utrecht missen dit woord.
4) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: emanantis. — Dom 664: emananti.
5) Het Liber Camere en Dom 664 hebben: quem.
6) Gonda en Utrecht hebben: nobis.
7) Utrecht heeft: fublicenms.
8) Dom 664 voegt hier in: in.
9) Utrecht heeft: «110. — Dom 664 voegt hier in: in.
10) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht missen: et celera. n) Het Liber Camere heeft: beghinalibus.
12) Gouda en Utrecht hebben: tercio. — Dom 664: lerciam.
13) Het Liber Camere wisselt deze 2 woorden om.
14) Gouda en Utrecht hebben: bagardos. — Dom 664: bogardos.
15) Dom 664 voegt hier in: Jiromulgatam.
16) Gouda en Utrecht hebben: qui.
17) Deze 3 voorschriften zijn: c. 11, in Clem., de sepulturis (III, 7), — c. 1, in Clem., de religiosis domibus (III, 11), — en c. III, in Clem , de haereticis (V, 3).
18) Utrecht heeft: Ceterim.
19) Het Liber Camere heeft: Zyric. — Dom 664: Zircx.
20) Gouda en Utrecht hebben: pena.
21) Dom 664 heeft in plaats van deze 4 woorden: in eis.
22) Gouda en Utrecht hebben: institutis.
23) Dom 664 heeft: maturo.
24) Gouda en Utrecht hebben: emendare. — Dom 664: immutanda.



ios
rectoribus communiter et divisim in nostra civitate et dyocesi constitutis, ut ipsa *) et hec nostra statuta in suis ecclesiis habeant et recipiant incunctanter2) eisque utantur et illa teneant sine contradictione qualibet et observent.
In quorum omnium testimonium et robur perpetuo valiturum sigillum nostrum duximus presentibus 3) apponendum.
Actum publicatum *) datum anno Domini M°CCC° decimo octavo5), feria sexta6) post dominicam Oculi.7)
98). Synodale statuten van Jan van Arkel, bisschop van Utrecht.
13 Mei 1343.
Epistola prima synodalis.
Johannes, Dei gracia episcopus Traiectensis, universis abbatibus prepositis archidyaconis decanis ruralibus rectoribus curatis ac aliis clericis secularibus ac regularibus, per nostras civitatem et dyocesim constitutis, quos infrascriptum tangit negocium, salutem in Domino sempiternam.
Quia per ambiciosam importunitatem petentium nonnulli predecessores nostri in diversis per suas civitatem et dyocesim constitutis facultates et licencias concesserunt a casibus episcopalibus absolvendi, quibusdam in oratoriis celebrandi et aliis faciendi missas coram se in suis castris domibus et habitacionibus celebrari, aliquibus ordines interdum sacros a quocunque antistite catholico recipiendi, nonnullis a suis beneficiis seu ecclesiis residentiam
1) Het Liber Camere heeft', ipsi.
2) Het Liber Camere heeft: intuutanter. — Dom 664 incontanter.
3) Gouda en Utrecht wisselen deze 2 woorden om.
4) Gouda en Utrecht missen dit woord.
5) Gouda en-Utrecht hebben: MCCCXVIII. — Dom 664: millesimo irieentesimo decimo octavo.
6) Gouda en Utrecht hebben: VI.
7) Gouda en Utrecht laten hieronder volgen: Expliciunt statuta domini Frederici quondam episcopi Traiectensis. — Dom 664 heeft onder het stuk in margine: Collacionatum.
8) Dit statuut komt voor in Gouda (welke tekst ten grondslag is gelegd) op fol. 25—26, en in Utrecht op fob CXVII verso—CXIX.
Gonda en Utrecht leiden de statuten van Jan van Arkel in met het hoofd: Incipiunt statuta synodalia Johannis de Arckel (Utrecht: Arkel) episcopi Traiectensis.



Iï3
cunque status religionis aut condicionis existant, cum quibus scelus tam illicitum perpetrarint, in clausuras huiusmodi accessum interdicimus. Monachasque l) et masculos predictos, qui premissa vel2) premissorum 3) aliquid effectualiter non servaverint, et nichilominus omnes et singulos, qui cum 4) monialibus eciam occulte non verentur concumbere, omnipotentis Dei auctoritate confisi presenti statuto excommunicacionis sentencia innodamus.
2. Preterea difformitatem rituum circa reverencias festivitatum et dierum celebrium Domini nostri Ihesu Christi necnon gloriose virginis Marie matris5) et sanctorum ipsius, quam in civitate et dyocesi nostris predictis6) irrepsisse et nonnulla scandala et scismata propter hoe 7) suborta cognovimus,
Nos, qui unum Deum, unam fidem, unum baptisma et unam ecclesiam confitemur8), ad conformitatem redueere9) cupientes, dies et festivitates infrascriptas omnibus et singulis sübditis nostris precipimus in virtute sancte obediencie festivos 10) et celebres et a quolibet n) servili opere vacantes perpetuis temporibus observare et in eisdem piis et12) devotis actibus insudare, nisi tanta necessitas urgeat vel pietas 13) suadeat, quod super hiis per suos superiores ex causis huiusmodi in minoribus eciam festivitatibus14) dispensetur. Videlicet: dies natalis Domini, sanctorum Sthephani, Johannis ewangeliste et15) Innocencium, Circumcisionis et Epyphanie Domini16), sanctorum Ponciani et Agnetis, Conversionis Pauli, Purificacionis17) Annunciacionis Assumpcionis Nativitatis et Concepcionis 18) Marie, Cathedre et Ad Vincula Petri, Mathie,
i) Gouda en Utrecht hebben: Monachos.
a) Gouda en Utrecht hebben: pre missas en missen: vel.
3) Parijs heeft: ipsorum.
4) Parijs heeft : quicumque.
5) Gouda en Utrecht hebben: matris Marie.
6) Gouda en Utrecht missen dit woord.
7) Gouda en Utrecht missen deze 2 woorden.
8) VgL Ephes. IV: 5, 6; — c. I, X, I, 1; c. un. $ 2, in Clem. (I, 1).
9) Gouda en Utrecht hebben: aucere.
10) Gouda en Utrecht hebben: festtvas.
11) Gouda en Utrecht hebben: quocunque.
12) Gouda en Utrecht hebben: ac.
13) Gouda en Utrecht missen deze 3 woorden.
14) Parijs heeft: in minoribus festivis diebus.
15) Parijs mist dit woord.
16) Utrecht mist dit woord.
17) Utrecht voegt hier in: Marie.
18) Gouda voegt hier in: Marie et Visitacionit. — Utrecht: et Visitacionis.
8
113



121
ligantur sentencia, a qua possunt per suos proprios sacerdotes absolvi.
121. Ad quintum respondemus illud de jure licere, cum sola matrimonii solemnizacio et benedictio ecclesiex) duntaxat sint certis temporibus interdicte.
12/. Ad sextum dicimus, quod tam in occultis quam in2) manifestis, in dictis statutis synodalibus3) expressis, episcopis Traiectensibus est reservata et curatis abdicata absolvendi potestas.
Ï2£~. Ad septimum respondemus, quod, cum, ex quo quis doli capax esse reperitur 4) vel pubertati proximus, peccare poterit, potest et inungi.
I2h. Ad octavum respondemus, quod, quia hoe in2) jure cautum non reperimus, hoe ipsorum curatorum arbitrio duximus relinquendum, ut5), caiosideracione habita personarum decumbentium et desiderii6) earundem temporum quoque et circumstanciarum, sacramentum sepius vel rarius, ne vilescat propter frequentiam, hoe impendant.
12?. Ad nonum dicimus, quod uti non liceat post confectionem novi veteri crismate et oleo sacro 7).
Immo in virtute sancte obediëntie et sub pena excommunicacionis3), quam in modum statuti in hiis scriptis ferimus in rebelles, prohibemus 8), ne quis subditorum nostrorum post diem Cene Domini quovis modo vel quocunque casu9) necessitatis sine nostra licentia speciali3) utantur veteri crismate10) vel oleo sacro11); et sub eadem pena precipimus eisdem, ut eadem die Cene Domini annis singulis huiusmodi vetus crisma et oleum igne consumant.
13. Ceterum, cum propter ingentem nobis et ecclesie nostre necessitatem noviter exortam12) ad presens dicte nostre synodo
1) Het Liber Camere beeft: ecclesiastica.
2) Het Liber Camere mist dit woord.
3) Het Liber Camere wisselt deze 2 woorden om.
4) Het Libere Camere heeft: ceperit.
5) Gouda en Utrecht hebben: eciam.
6) Gouda, Utrecht en het Liber Camere hebben: desideriis.
7) Het Liber Camere heeft: veteris crismatis cl olei sacri.
8) Het Liber Camere heeft: inhibemus.
9) Gouda en Utrecht hebben: vel (Utr.: et) quocunque medé.
10) Het Liber Camere heeft: crismatis.
11) Het Liber Camere heeft: sacrato.
12) Gouda en Utrecht missen deze 2 woorden.



I2Ó1
civitate vel dyocesi!) destinantur, sub pena excommunicacionis late sentencie prohibemus, ne in tabernis vel aliis locis inhonestis hospitentur aut sibi mulieres associent aut habitum false vel2) ficte religionis assumant3) aliqualiter sive gestent4).
4. Item. Eisdem questoribus sub pena excommunicacionis inhibemus, ne de cetero aliquid attemptent5) seu faciant contra ea vel eorum aliquid, que in decretali edita6) per dominum Clementem papam quintum7) in consilio Viennensi sub rubrica8) „De penitentiis0) et remissionibus"10) —, que sic incipit „ Abusionibus „quas nonnulli elemosinarum questores in suis proponunt u) pre„dicacionibus, ut simplices decipiant et12) aurum subtili vel „fallaci13) pocius ingenio extorqueant ab eisdem" etcetera M)15) — continentur. Ipsis questoribus sub eadem pena districte precipientes, quod 7), antequam ad questum admittantur, de observandis indictis 7) in dicta decretali contentis juramentum nobis 16) vel commissariis nostris prestent et eiusdem 17) decretalis copiam habeant18), ne ignoranciam valeant allegare.
5. Item. Inhibemus 7) omnibus et singulis abbatibus prepositis19) prioribus archidyaconis decanis collegiis ac aliis quibuscunque —, ad quos de consuetudine beneficiorum collacio seu personarum institucio in eadem vel cure aut officiacionum aliquorum beneficiorum commissio pertinet20), — ne personis extraneis 21) aliene
1) Gouda heeft: in nostris civit. et dyoces. — Utrecht: in nostris civitatibus etdyoc.
2) Gouda en Utrecht hebben: et.
3) Utrecht heeft: assument.
4) Parijs mist deze 3 woorden.
5) Gouda en Utrecht hebben: acceptent.
6) Gouda en Utrecht voegen hier in: sunt.
7) Gouda en Utrecht missen dit woord.
8) Parijs heeft: regula.
9) Parijs heeft: penitenciariis. — Gouda en Utrecht hebben: te. 10) Gouda en Utrecht hebben: remissione.
n) Gouda en Utrecht hebben: preponunt.
12) Gouda en Utrecht hebben: ut.
13) Parijs heeft: falso.
14) Gouda en Utrecht hebben in plaats van etcetera: Nam ibi.
15) c. 11, in Clem., de poenitentiis et remissionibus (V, 9).
16) Gouda en Utrecht hebben: nostris.
17) Parijs heeft: de eisdem.
18) Gouda en Utrecht wisselen deze 2 woorden om.
19) Gouda en Utrecht voegen hier in: et.
20) Gouda en Utrecht hebben: pertinent.
21) Parijs voegt hier in: vel.



133
venturi compareant coram nobis Traiecti, si ibidem presentes fuerimus alioquin coram officiario nostro, vel saltem mittant de quolibet decanatu vel provisoria duos vel tres procuratores, ad audiendum salubria monita et mandata.
5. Eadem auctoritate constitutiones canonicas, etcetera. Quere N.
6. Item statuimus et ordinamusl), quod clerici beneficiati nostre civitatis ét dyocesis in ecclesiis collegiatis, in quibus beneficia optinent, a dominica qua cantatur „Vidi Dominum"2) usque ad vigilias Pasche —, exceptis festivitatibus Omnium Sanctorum, Martini, Concepcionis Purificacionis Annunciacionis Marie, natalis Domini cum diebus sequentibus usque ad octavas Epyphanie, Petri ad Cathedram et dominice Palmarum, — cum cappis nigris incedere archidyaconis exceptis non dimittant.
7. Item illum usum, qui jam diu inolevit inter clericos ecclesiarum Traiectensium, — puto quod unus alium trudit et retrudit eiciendo unus alium de loco ad locum inhoneste in ecclesiis beatorum Nycholai et Gheertrudis nostre civitatis tempore Rogacionum3), — penitus reprobamus; ne illum exerceant ulterius prohibentes4), districtius precipimus in virtute sancte obediëntie fideliter observari.
8. Preterea cum nonnulli minus ydonei, etcetera. Quere O.
9. Inhibemus sub pena excommunicacionis firmiter injungendo omnibus et singulis ecclesiarum curatis nostre dyocesis, ne aliquem questorem temporibus peticionis beati Martini indultis sive in XL sive extra ad questum suum exercendum in ecclesiis eorum admittere presumant quoquo modo.
10. Eadem auctoritate monemus omnes et singulos debitores, etcetera. Quere K.
11. Eadem auctoritate omnes et singulos dolose dicte fabrice, etcetera. Quere M.
12. Item in virtute sancte obediëntie precipimus et mandamus Omnibus. Quere P.
In quorum testimonium, etcetera.
Datum anno Domini M°.CCC°.LIIP., XX0. tercio5)die April»*)»"
1) Utrecht heeft: ordinavimus.
2) De Zondag na 28 October.
3) De week ingaande den 5<Ien Zondag na Paschen (Vocem Tocunditatis).
4) Utrecht heeft: prohibemus.
5) Utrecht heeft: MCCCLIII.XXIII.
6) 23 April (1353) = Illa post Cantate,



134
191). Synodale statuten van Jan van Arkel, bisschop van Utrecht. 2 October 1354. Epistola undecima. Johannes Dei gracia, etcetera.
6 Cum nos alias in nostra synodo sub anno Domini MCCCLIII feria tercia post Cantate omnes et singulos abbates2) prepositos dyaconos (sic) archidyaconos provisores ecclesiarum curatos et clericos nostre jurisdictioni subjectos citaverimus peremptorie ad secundum diem mensis Octobris proxime venturum coram nobis Traiecti, si ibidem presentes essemus alioquin officiario nostro, vel saltem mitterent de quolibet decanatu et provisoria duos vel' tres procuratores, ad audiendum salubria monita et mandata, omnes hic non comparentes contumaces reputamus. Quere A.
2. Eadem auctoritate omnes et singulos abbates. Quere B.
3. Precipientes provisoribus ac decanis et ecclesiarum curatis sub intimacione maledictionis eterne constitutiones canonicas, etcetera. Quere N.
4. Nostri officii debita ac ultimas voluntates decedentium exequi volentes, statuimus et sub intimacione maledictionis eterne precipimus, ut rectores ecclesiarum parrochialium nostrarum civitatis et dyocesis testamenta seu ultimas voluntates suorum parrochianorum infra annum a die mortis decedentium non executa vel executas et heredes et executores, qui ea exequi infra annum pretermiserunt, nobis aut officiario nostro Traiectensi infra tres menses, annum huiusmodi subsequentes immediate, per se vel per alios procurent denunciare. Quod si non fecerint et in hoe remissi fuerint, nos contra eos ad penas canonis, prout de jure poterimus, procedemus.
5. Preterea illum abusum, quo plerique civitatis et dyocesis Traiectensium abutuntur circa pecunie quantitatem mutuando tali pacto, ut post annum unum pro decem denariis unum denarium recipiant ultra sortem, non attendentes illud dictum Salvatoris: „Mutuum dantes et nichil inde sperantes" 3), reprobamus; istos
1) Deze statuten komen yoor in Gouda (welke tekst ten grondslag is gelegd) op fol. 34 en yerso en in Utrecht op fol. CXXVIII verso-CXXIX.
De kapitale letters verwijzen naar Nos, 11 en 14 hiervóór.
2) Gouda voegt hier in: et.
3) Vergelijk Biblia Sacra (ed. Jan Moerentorff, 1599), Lucas VI:35: ende leent tonder yet daervan te hopen.



135
et illos, qui acceptis muheribus fructus non computant in sortem, exceptis in *) casibus a jure concessis, usurarios declaramus, eorum absolucionem nobis seu penitenciario nostro, qui pro tempore fuerit, reservan(te)s2), precipimus in virtute sancte obediëntie observari.
6. Precipimus omnibus et singulis. Quere P.
Datum anno Domini M°.CCC0.LIIII°, secunda die mensis Octobris 3).
204). Synodale statuten van Jan van Arkel, bisschop van Utrecht. 13 Mei 1355 5). Epistola duodecimo,. Johannes Dei gracia, etcetera.
1. Auctoritate nostra omnes et singulos, huic synodali, etcetera. Quere A.
2. Eadem auctoritate citamus. Quere B.
3. Eadem auctoritate constitutiones canonicas6), Quere N., Quorum tenor talis est:
„Pastoralis nos cura sollicitat, ut que etc. Cum itaque7) in „foris ecclesiasticis nostrarum civitatum et dyocesis observetur (et) „a longis retroactis temporibus fuerit observatum, quod clerici juris „ignari passim ad causarum patrocinia seu advocaciam admittantur „in ecclesiastice jurisdictionis illusionem, litigantium dispendium et „clericorum nostrarum civitatum et dyocesis in jure canonico vel „civili studentium, qui amore sciencie facti sunt exules de divitibus, „pauperes semet ipsos exinaniunt; vitam suam omnibus periculis „exponunt et a vilissimis sepe hominibus quod graviter est „ferendum corporales injurias sine causa perferunt ac non modicum „detrimentum, — Nos super hoe providere volentes deliberacione „habita super hoe diligenti duximus statuendum, ut judices
1) Aldus Utrecht. — Gouda heeft: inde {in met afkortingsteeken erboven). — Lees: tarnen (afgekort: tri)?
2) Ook Utrecht heeft de afkorting voor reservans.
3) 2 October (1354) = Va post Remigii.
4) Deze statuten komen voor in Gouda (welke tekst ten grondslag is gelegd) op fol. 34 verso—35 en in Utrecht op fol. cxxix en verso.
De kapitale letters verwijzen naar Nos. n en 14 hiervóór.
5) Zie noot 2 op bladz. 136 hierachter.
: 6) Gouda en Utrecht hebben: canbnicis. 7) Gouda en Utrecht hebben: sollicitat que ut. Vergel. echter bladz. 131 noot tv



13»
fabrice ecclesie Traiectensis sue prelibate, dummodo bene et fideliter reportaverint et hoe procuratores nove fabrice ecclesie Traiectensis predicte effectualiter senserint, ad arbitrium predictorum procuratorum licite recipere valeant in munera earundem (sic), licet alias per suos certos processus inhibuerit, ne quis eorum de dictis collacionibus peticionibus et legatis quicquam acciperet.
2. Item precipit eisdem in virtute sancte obediëntie, ut quisquis eorum recipiat ex tune *) cedulam indulgenciarum dicte sue ecclesie concessarum, et eam scribat in missali, ac publicet suis subditis ipsas indulgencias omnibus diebus dominicis et festivis, prout in eisdem continetur; ne ammodo ecclesia sua predicta Traiectensis gravetur laboribus et expensis in mittendo dictas cedulas ecclesiarum rectoribus et presbiteris sibi subditis 2).
3. Item precipit provisoribus et decanis christianitatis, ut quilibet eorum semel in anno ad unam certam diem et locum determinatum, quos ad hoe prefixerit, convocet3) omnes et singulos curatos ecclesiarum et presbiteros in suo decanatu existentes et3) eisdem precipiat, ut oblaciones et peticiones petitas ac legata ad opus dicte fabrice procuratoribus infra mensem post notificacionem ipsis factam reportent fideliter, ut tenentur.
4. Item precipit dictis curatis et presbiteris in virtute sancte obediëntie, ut ipsi precipiant suis subditis omnibus et singulis et legata dicte fabrice detrahentibus et detinentibus, ut infra mensem post insinuacionem eis factam huiusmodi legata procuratoribus dicte fabrice persolvant seu eisdem caucionem Sufficientem faciant.
234). Synodale statuten van Jan van Arkel, bisschop van Utrecht. 5 Mei 1355. Epistola quinto, decimo. Johannes Dei gracia.
|| Auctoritate nostra omnes et singulos clericos, huic synodali. Quere A.
1) Utrecht heeft: ex tune recipiat.
2) Gouda en Utrecht hebben: subditis sibi presbiteris.
3) Gouda en Utrecht hebben: quodque en: in.
, 4) Deze statuten komen voor in Gouda (welke tekst ten grondslag is gelegd) op fol. 36 en verso en in Utrecht op fol. cxxx verso—cxxxi. De kapitale letters verwijzen naar Nos. 11 en 14 hiervóór.



139
2. Eadem auctoritate omnes et singulos abbates, etcetera. Quere B.
3. Insuper precipientes provisoribus et decanis ecclesiarum curatis nostre dyocesis supradictis sub intimacione maledictionis eterne constitutiones. Quere N.
4. Preterea precipimus omnibus et singulis ecclesiarum rectoribus, ut quolibet anno semel vel bis decretalem Gregorij IX, cum ipsorum parrochianorum maior pars affuerit, in ecclesiis suis predicent et exponant huius continencie et tenoris:
„Is, qui fidem dedit M.J) mulieri super matrimonio contra„hendo, carnali copula subsecuta, etsi in facie ecclesie ducat „aliam et cognoscat2), ad primam redire tenetur; quia, licet „presumptum primum matrimonium videatur, contra presump„cionem tarnen 3) huiusmodi non est probacio admittenda. Ex quo „sequitur, quod nee verum nee aliquod censetur matrimonium, „quod de facto est postmodum subsecutum". *)
5. Proterea, licet nos alias in synodo nostra generali decreverimus statuendum, quod omnes et singuli curati ecclesiarum testamenta vel ultimas voluntates suorum parrochianorum infra annum a die mortis decedencium non executa nee executas necnon excessus notorios incorrectos nobis aut officiario nostro denunciarent6), nichilominus tarnen plerique ecclesiarum curati in premissis negligentes existunt et remissi. Hinc est quod ipsis et eorum, cuilibet districte precipimus injungendo, ut ante ipsorum a civitate Traiectensi recessum huiusmodi testamenta et excessus sub juramentis ipsorum nobis aut nostris commissariis denunciare non obmittant. Si quis vero contrarium presumpserit, contra eum cum animadversione condigna procedemus.
6. Eadem auctoritate, etcetera6). Quere B.
7. Preterea cum nonnulli minus ydonei, etcetera. Quere O.
8. Eadem auctoritate negocium. Quere J.
9. Eadem auctoritate inhibemus. Quere Q 7).
10. Eadem auctoritate monemus omnes debitores, etcetera6). Quere K.
1) Gouda en Utrecht missen deze letter,
2) Gouda en Utrecht hebben: aliam duxtrit et cognoverit.
3) Gouda en Utrecht missen dit woord.
4) c. xxx, X, de sponsalibus et matrimoniis, IV, r.
5) Zie het statuut dd. 2 Octobr. 1354 op bladz. 134—135 hiervóór.
6) Utrecht mist: etcetera.
7) In onze verzameling ontbreekt Q. Lees: E?



140
11. Eadem auctoritate omnes et singulos dolose, etcetera1). Quere M.
12. Item in virtute sancte obediëntie omnibus et singulis ecclesiarum rectoribus, etcetera *). Quere P.
Datum anno Domini MCCCLV, quinta die mensis Maij 2).
248). Synodale statuten van Jan van Arkel, bisschop van Utrecht.
2 October 1355.
Epistola sexta decitna.
Johannes Dei gracia, etcetera.
1. Cum nos alias, etcetera. Quere N.
2. Eadem auctoritate omnes et singulos abbates. Quere B.
3. Preterea omnibus et singulis ecclesiarum curatis civitatis et dyocesis, quatinus constituta canonum et presertim consilii generalis necnon statuta provincialia et predecessorum nostrorum episcoporum Traiectensium et nostra synodalia firmiter observent neCnon constituta domini Clementis pape quinti in consilio Viennensi edita, cuius tenor sequitur in hec verba:
„Eos, qui proprie temeritatis audacia defunctorum corpora4), „non sine contemptu clavium ecclesie, in cimiteriis interdicti „tempore in casibus non concessis a jure, vel excommunicatos „publice, aut nominatim interdictos, vel5) usurarios manifestos, „scienter sepelire presumunt, decernimus6) ipso 7) facto excommunicacionis sentencie subjacere; a qua nullatenus absolvantur, „nisi prius ad arbitrium dyocesani episcopi eis, quibus per pre„missa fuerit injuria irrogata, satisfactionem exhibuerint com„petentem; nullo eis circa premissa exempcionis vel qupvis
1) Utrecht mist: etcetera.
2) 5 Mei (1355) — nia post Cantate.
3) Deze statuten komen voor in Gouda (welke tekst ten grondslag is gelegd) op fol. 36 verso—37 en in Utrecht op fol. CXXXI verso.
De kapitale letters verwijzen naar Nos. 11 en 14 hiervóór.
4) Gouda en Utrecht hebben: corpora defunctorum.
5) Gouda en Utrecht hebben: aut.
6) Gouda en Utrecht hebben: decrevimus.
7) De decretale mist dit woord.
140



„alio privilegio, sub quacunque forma verborum concesso, ali„qualiter *) suffragante".2)
in ecclesiis suis, cum maior multitudo populi affuerit et quantum primum poterit, solemniter publicari procurent.
Datum anno Domini MCCCLV0., secunda die mensis Octobris-3).
254). (Concordaat tusschen den graaf van Holland en Zeeland en den bisschop van Utrecht?) over de grenzen der wereldlijke en kerkelijke rechtspraken in holland en zeeland. (c. 1386).
Potestatem provisorum ac decanorum per terminos Hollandie Zelandie limitamus secundum moderaciones infrascriptas 5).
1. Item provisor ac decanus6) non molestent aliquem super
1) Gouda en Utrecht hebben: aliquatenus.
2) c. i, in Clem., de sepulturis (III, 7).
3) 2 October (1355) = Vla post Remigii.
4) Dit stuk komt voor in Gouda (welke tekst ten grondslag is gelegd) op fol. 37—38, in Utrecht op fol. CXXXI verso—CXXXII verso en in N°. 83 van het archief der bisschoppen op fol. 17 verso—18. Het is gedrukt bij v. Mieris, Charterboek, deel III blz. 573. — Eene nederduitsche vertaling vindt men in deel III onzer uitgave onder N°. XCVIII.
v. Mieris heeft een slechte copia copiae gebruikt; de afwijkingen bij hem vermeld ik dus niet, tenzij zij met die van B. A. 83 overeenstemmen. Hij ontleende zijn tekst aan een exemplaar der privilegiën van Kennemerland (pag. 98 en 99), welks schrijver gebruikt had een door L. van der Goes op 25 Juni 1601 gewaarmerkt uittreksel uyten 'register off memoriale buyten geteyk. XXII en XXIII, in de registercamere van Hollandt, staende aldaer geregistreert folio XL verso.
Dit stuk heb ik opgenomen, hoewel de nederduitsche tekst reeds is gedrukt, omdat de provisoren en de dekens niet dién tekst doch den hier gegeven latijnschen tekst volgden. Tegenover den aard van het stuk (het is een concordaat en geen synodaal statuut) staat, dat het voorschriften bevat, die zoowel in seendrechten als modi procedendi op hun plaats zouden zijn. In verband met dezen tweeslachtigen inhoud heb ik het stuk de plaats doen behouden, die het in den bundel met voorschriften voor de provisoren en dekens inneemt. Zoo heeft men dus (met inbegrip van het volgend stuk) in het begin van deze verzameling bijeen de stukken uit het handboekje voor de provisoren en dekens (Gouda en Utrecht) alleen aangevuld met de oudere, in onbruik geraakte, synodale statuten.
5) B. A. 83 heeft tot hoofd: Comfosicio facta inter dominum Traiectensem et dominum Hollandie.
6) B. A. 83 heeft: In frimis quod frovisores. — v. Mieris: In frimis quodfrovisores et decani.
141



perjurio, pro eo quod coram seculari judice i) juramentum prestitit in judicio ad2) dictamen legum patrie; nisi contra illum, qui juravit, sit tanta fama de perjurio, quod illa eciam judici temporali innotescat.3) In illo casu corrigetur de perjurio convictus per provisorem et decanum. Et emolimenta de correctione tali provenientia4) equaliter dividentur inter provisorem et decanum 5) et judicem loei temporalem.
2. Item de6) confugientibus ad emunitatem7) ecclesiarum provisores et decani habent8) potestatem extrahendi eos9), quos de jure ecclesiastica emunitas1) non defendit; videlicet illos, qui, de cimiterio 10) exeuntes, homines spoliantl) aliena rapiunt et n) violencias committunt et ex tune ad emunitatem ecclesiasticam redeunt; et alios12) similia crimina committentes. Et extractos cum ipsorum articulis13) presentare debet huiusmodi14) dominis episcopo et archidyacono puniendos, si convicti fuerint per judicem ecclesiasticum seu temporalem, prout qualitas delictorum exegerit. Videlicet quod clerici, sic extracti et quos emunitas ecclesiastica non defendit de jure15), per judicem* ecclesiasticum corrigantur et quod layci, convicti et quos emunitas ecclesiastica non defendit de jure 15), ad 16) emunitatem, de 17) qua ejecti18) sunt, remittantur 19) defensione 20) emunitatis nullatenus gavisuri.
1) B. A. 83 en v. Mieris wisselen deze 2 «oorden om.
2) Gouda en Utrecht hebben: ac.
3) B. A. 83 voegt hier in: Et. — v. Mieris leest het volgende: Et in casu.
4) Aldus v. Mieris. — B. A. 83 heeft: tali prominencia. — Gouda en Utrecht: cum proventu.
5) B. A. 83 mist deze 2 woorden.
6) Dit woord is ontleend aan B. A. 83.
7) B. A. 83 heeft: emunitates.
8) B. A. 83 en v. Mieris hebben: habtbunt.
9) B. A. 83 en v. Mieris hebben: illos.
10) B. A. 83 en v. Mieris hebben: cimiteriis.
11) B. A. 83 voegt hier in: notorie.
12) Aldus B. A. 83 en v. Mieris. — Gouda en Utrecht hebben: alia.
13) Gouda en Utrecht hebben: Et ex cunctis talibus provisor. — v. Mieris: Et debcmus eos extrahere [et] tarnen ipsorum articulos.
14) B. A. 83 mist deze 2 woorden. — v. Mieris heeft: debemus en mist het volgend dominis.
15) B. A. 83 en v. Mieris hebben: de jure non defendit.
16) Aldus B. A. 83 en v. Mieris. — Gouda en Utrecht hebben: et,
17) B. A. 83 heeft: ex.
18) B. A. 83 en v. Mieris hebben: extracti.
19) B. A. 83 heeft: emittantur.
20) Utrecht heeft: defectümc.
142



366
tena stirten, ende makie een band, ende bynden al deermei ende baerne. *)
18. Hweerso sibbe siden sint ende dan hiara sonden riouwen sint, so schillet se gaen toe hyara decken ende biede him riuchta ban tree schillingen, dat hi se scheda wil; ief hy se scheda nelle ende hy mara gued habba wil, so schillet se gaen to hara prester, ende schedet hiara self, elkerlyck orem wrswara, ende di prester scil dine eed stowia; ende neen ban schillet hia da decken iouwa.
19. Hweerso sibbe siden sint ende se togara sittende sint, énde di eedswara se wroget, ende hia di decken scheda schil, so schillet se om da sonda da hermscheed ontfaen, ende da ban beta mit tria ende sextich schillingen. 2)
20. Hweerso ma een man biclaget om een onnaemd moerd, so is hi nier toluasum to onswarane, dan hi aegh toe daiane sind iefta ordel iefta enigh oentiugh. Brect him dera ladena, soe schil hi beta dae ban mit trim merken, ende dine liuedferd als hit riucht is, ende dat moerd also dyore soe een manslahta.
21 3). Hweerso ma een frouwe wroget dat hio een wrhoer deen habbe, soe aegh se her foermond to sikerien, ief hi se siker weet. Brect her dera ladena, soe weet se her foermond al schieldich, soe aegh di foermond dine ker: hor hi se filie, so hi se haudie mitta swird deer se onder ghing da se dat aefte bighing, so hi se to him nime. Nu hia se sikeria nellet, soe schel ma om
1) Friesland en Utrecht voegen hierna in: (E Hoe casu armatuur jura at gladio fcriantur, Inst depub.judici. §. „Item lex Julia" (nl.: Inst. IV, 18 § 19), C. adle.
Juli. de adulte. I. „Cum vir nuiit in feminam" (nl.: 1. 31, (3. ad legem Juliam de adulteriis et stupro (9. oj),ff. ad le. Cor. deciccar. I. III § „Qui hominem libidinis" (nl.: 1. 3 in § 4, D. ad legem Corneliam de sicariis et veneficiis (48. 8)), et in Auca. ut non luxurientur contra naturam. %. ulti. Col. VI (nl.: Auth. Coll. VI, tit. VI, Nov. LXXVII, c. 1 § 2).
2) Friesland en Utrecht voegen hierna in: (E Et muiier pro causa 'licita a viro suo divorciaio (sic) recipiet dotem suam integre et etiam percipiet commodum omnium bonorum, que vir et ipsa communiier acquesierunt et comparaverunt, Extra, de dona. inter virum et ux. c. I (nl.: c. 1, X, de donationibus inter virum et.uxoremeic, IV, 20), ubi de hoe et c. II. Et filii eorum si habent erunt legitimi, si alter parentum ignoravit impedimentum et banna fuerit premissa, filii sunt legitimi, c. „Cum inter" (nl.: c. 11, X, qui filii sint legitimi, IV, 17).
3) Friesland heeft hiernaast de marginale glosse: Item propter adulterium uxoris vir lucratur dotem, ita muiier propter adulterium viri lucraiur donationem propter nupcias, C. de repudiis l. „Consensu" $ „Si reo" (lees: vero) (nL: 1. 7, C- de repudiis (5, 17)). Lacius vide in glossa Extra, ut lite non cont. c. I (nl.: c. I, X, ut lite non contestatur, II, 6).



ié?
dae sonda da hermscheed ontfaen, ende da ban beta mit tria ende sextich s(c)hillingen.*)
22. Hweerso ma claget om een aeft dat hit tobritsen se, end ma hit riucht greta schil, soe schil ma hit aldus greta, dat dio frie Fresinne coem oen dis fria Fresa wald mit hoernes hluud ende mit bura oenhlest, mit bakena brand ende mit winna sangh, ende hio breydelike sine besma op stoed, ende op dae bedde herres liues netta mitta manne, ende an moerne opstoed, to tzierka ging, kerckstal stoed, alter arade, da prester offarade, ende dat aeft also bigingh alsoe di fria Fresa mitter frie Fresinne schulde. Soe schil ma dat aeft hirda mit saun buren ende mitta prester, deer dae missa sangh ende dat offer ontfingh deer hya in dae kerka latte, ende mitts kuster deer dae clocke hlette. Soe is ma nyer mit disse nyoghen tyogen dat aeft to sterkien, dan dan hit aegh enich Fresa toe brecken.
23. Hweerso een prester in een capelle comt mit hlote ende mit lioda wilkerre, soe aegh him di persona dine alter toe bifellen dae kerka, dae stola, dae boecka, dine tzilick, dine fana ende alsoe deen gued als deer binna is to bihodane, deer ma Godes tienst mey dwaen schil, als hy Gode toe ionghista dei anderde wil dat hyt huede also aeftlyck ende naet wrhuere. Toe alia haechtidum aegh hy toe biedane da halta ende da blynda, da siecka, da dulgeda, dat hi him ierne bringe wytat ende missa bi des pauses banne. Is hit aen wetterlande, een schip toe habben, deer hi eefter syne gae moge mede fara to fandiane da syecka; is hit an gastland een hinxt to habben, deer hi mede ride eefter sine gae toe fandiane dae syecka. 2)
Naar den incunabel dd. c. 1480 in het museum van het Friesch Genootschap, Catal. N°. 827.
Gedrukt o. a.: v. Richthofen, Friesische Rechtsquellen, S. 401—410.
1) Friesland en Utrecht voegen hierna in: OÜ De pena aduUtraniis mulieris C. de adul. I. „gratus" (lees: Gracchus) dicüur, quod si maritus adulterantem cum sua uxore in/erficeret etc. (nl.: 1. 4. (J. ad legem Juliam de adulteriis et stupro (9. 9)). <E So aegh di foermond dine ker: hor hi se haudie .i. (nl.: id est?) secundum antiqua jura. Mitta suirde, C. de adulte. I. „Quamvis" (nl.: 1. 19. fj. ad legem Juliam de adulteriis et stupro (9. 9)) in fine. et I. „Castitatf (nl.: 1. 9. C. ad legem Juliam de adulteriis et stupro (9. 9)). Hoe hodie est revocatum fer Auca. (nl.: Auth. Coll. IV, tit. I, Nov. XXII, c. 15), hodie ibifosita. So hi se to him nime. Quia ei remittere potest adulterium, Extra, de fu. juran. c. „Quemadmodum" (nl.: c. xxv, X, de Jnrejurando, II, 24), XXXII. q. I „Quod autem" (nl.: c. vu, C. XXXII, q. I).
1) Friesland en Utrecht voegen hierna in: (E Forma instituendi: „Auctoritate



82a. Seendrecht voor het dekanaat bolsward d.d. 1277, vernieuwd 25 November 1400 (en 20 Augustus
H55 ?)•
Jus synodale decanatus Bolswerdiensis.
In nomine Domini amen.
Dit spreekt in dae naeme ws Heeren. Tuysen jeere ende twahondert jera ende saun ende sanden jera effter Christus berta *) soe sint wy saan tjerka — dat is Bolswerdera kerspel ende Hictum Burgwirt Wilsum Tzerwert ende Scettens ende da fan Dedigen -— dier habbet eendrachtigheed makket, by reed wser persinnen van wse tjerken, dat is her Syrik her Rieuwerdt herTjardt her Tyaher
826. Seendrecht voor heT dekanaat Bolsward. 1404.
Hier beghinnen die statutem fan Boelwerde deckenye.
In nomine Domini amen.
Dit sprect in den namma ons Herens. Thusenth fiorhonderth ende hor iera efter ws Hera bertha soe send wy tsawen tzerka — dat is Boelswerth Hichtim Burchwird Hertwerd Wilzen ende Scettenze ende dae fan Dedighem — habbeth wy oennymmen, dat wy sin wreenwirden ende habbeth eenendrachticheith macked, by wysera meenthe rede ende by wysera lyodena rede, als fan
„Domini nostri Ihesu Cristi et auctoritate apostolorum Petri et Pauli et auctoritate „micki in hac parte commissa et confisa in presenti beneficio te instituo (Utrecht heeft hiernaast in margine: Nota hanc formam instituendi presbyterum) ,£t de fure tibi „collato te investio et in corporalem possessionem fructuum reddituum ac oblationem (sic) „omnium per presentis libri apprehensionem", suppledando sibi librum ewangelierum, „le introduco tibi curam animarum tocius parrochie et custodiam reliquiarum presentis ecclesie committo, in nomine Patris et Filii Spiritus Sancti. Amen". Canfando „ Te Deum" et anti. „ Veni Sancte Spiritus" cum versu de Saneto Spiritu. Ista forma habetur de ju. ju. per Inno. (lees: Urban.) c. „Cum quidam" (nb: c. XII, x, de jurejurando, ii, 24; waar echter geen formule wordt gevonden). (e Forma jura' menti; „Ego .«. promitto juro et spondee ab iste die et in posterum reverentiam et „obedientiam domino meo domino episcopo Traiectensi eiusque successoribus canonice „subslituendis; ac fidelis ero in canonibus servandis rebus ecclesieque conservandis „pensionibus debitisque solvendis antiquis pensionibus non agendis. Sit me Deus „adjuvet et hec sancta ewangelia!" Et tune jurans debet ponere manum super ewangelium: „Ego sum pastor bonus" (vgl. Joh. X: II), quando ju rat.
1) v. Richthofen (Fries. R.quellen, s. 482) noemt dit eine unrichtige Jahreszahl en wil, onder verwijzing naar het slot van het stuk, 1455-
Dit acht ik onvoldoende gemotiveerd. Volgens het stuk zelf zou de oorspronkelijke redactie dagteekenen van 1277, in 1400 zijn vernieuwd en waarschijnlijk in 1455 wederom zijn vernieuwd. Zoolang niet is aangetoond, dat deze voorstelling onjuist is, moet zij m. i. voor juist worden gehouden.



37S
XIII. — Dy trottenste pont is: dat dy persona syn selvis sekka naet wroegje mey, men da foegden scillen sa wrogya, al dier wroegelyk is; ende dy menna deel da maere tho folgana. Ende dy foechd schil syn selvis deda jeff syn selvis sekka, dier hy hat op enich menscha, naet wroegya, mer dy persona ende da oere foechden scillen sa wroegija; dy minra deel dy mara deel thi folgiana. Ist van dae tzierka weygena jef der heylgana, soe wroeget dy persona ende syn foechden; ende dy minra deel scil da maara deel folgija.
XIV. — Dy fiortensta pont is: dat hwaso dissa fyra brect op da Paescha moern, Nije Jeersdey, dis hilliga grata Kruysdey dier hieten is in dyo Scriftuijren Ascensio Domini, Tollefte deys, dis heyligen Sacramentis dey, alle sinte Mariedeggen, Alle Goedis Heiliga, wse patroens dey ende wse tzjerkmissa dey, dy schil dae ban beta mey twa pont. Hwaso fiocht op disse forseida hachtyden lichtlyk mey fauxfangum ende mey dwystsleeckum ende mey bloedrisum, soe scil hy da ban beta mey een pond. Wirtter ferra fochten, soe ist
16. Item dy XVI. pont is: dat di persenna scel syns seluis secken naeth wroegia, mer dae foechden scelze *) wroegia, aldeer wroechlick is; dy minre deel dae mara ti folgyane. Ende ti foeget scel zyns zeluis seckem ief deda, deer hy op enich menscha haeth, nath wroegia, mer di persenna ende oers dae foeghden scelleze wroegia; di mynre deel di mara to folgiane. Ist fan helghena weghen, soe wroegya hit di persona enda da foechden ; dy mynra deel dae maerra to folgyane.
17. Item dy XVII. pont is: hwaso fyra brect op dy Paeschamoern, Pinxtera dey, Crystmoern, Jeersdey, Toelfta dey, grata Cryusdey (sic) deer hath in dae Helga Scrifte Ascentio2) Domini, des hilga Sacramentis dey, alle suncte Marie-degghen, Aller Gods Heiligen dey, ws patronis dey ende tzercmissa dey, dy beta mith twam pondem die banne. -( Hwasoe fiocht op disse daghen foersz. op haechtiden lithliken mit fanxfanghum3), mit dusslekum, mit blodresnem, soe scel hi dae banna betha mith ene punde. -( Wirther fora fochten, mith twam pundem.
1) v. Richthofen verbeterde dit in: scellen te.
2) v. Richthofen verbeterde dit in: Ascensio.
3) v. Richthofen verbeterde dit in: faxfanghum. Lees: fauxfanghum.



376
twae pond. Dis sneys fijra ende dae Apostola fyra, sinte Laurentius, sinte Nicolaus fyra, hwasoe brekt disse vorseyda hachtyda, dat hy naet en fyret, dy schil dy ban beta mey een hael pond. Van der kaese eack also.
XV. Fan wroeginga. — Dy fyftonste pont is: da littiga gaen of littiga kerspel, dier min habbet dan houwer fouden [foogden], dae schillet nimma twier, dae soebeste deer sint in dae kerspele, thoe dio wroeginga, eer dio wroginga heel sint. Ende hatso hya dan wroegent ende fan alle sekken, dier wroegelyk sint, jefte dae meste deel fan hemmen mey da persona, dat schel wessa een heel wroginga. Ende sinter houwer foechden in dae kerspele, hotso hia mey dy persona wroeget , ghelyka dat scil wessa een heel wroginga. Ende mogen ya naet wreen in da wroginga, hotso dan dy persona mey da twa foechden wroeget jef dy maeste deel mey dy persona, scil wessa een heel wroginga.
XVI. — Dy sextonste pont is: dat sek dat ma wroghet fan thiefte, fan menneed, van hoerdom , fan schaeckraeff, fan hoedene sekken hoe het sie dat met wroeget, soe scil ma dae secka bythioda, hwierom dat hy wroeget se jeffte wierfan dat hy se deen habba jeff wier hy ze deen habba.
X VII. — Dy sawentonste pont
-(Des sonnendeys fyra ende Apostela fyra, suncte Laurentius fyra ende suncte Michielis fyra, hwasoe sie brect op disse foerseide haechtida, dat hy nath fireth, die scel da ban beta mith eenre haler ponde. Fan der kase alsofula.
18. Item di XVIII. pont is: dat dae litika gae, deer myn habbeth soe houwer fiochden, dae scelleth nymma twer da vroedste, deer send in dae gae, tot der wroginghe, eer dio heel sie. Ende hath hia dan wroghet fan alle seckum, deer wroechlic sent, iefta dy maerra deel fan himmen mit di personna, dat scel wessa een hael wroginge. -( Ende moghen hia naet wreen in dae wroginghe, hatsoe dan dy persenna mit dae twam foechden wroghet ief die mara deel myt dy personna, dat scel wessa een heel wroginge.
19. Item di XIX. pont is: dat ma wroegia fan tiefta, van meenedum, fan hoerdomme, fan scaeckrawe, fan hoedena seckum dat hit sie deer ma wroghet, zoe scel ma dio secke bithioda, weerom dat hy wroghet se iefta wr hwam hi se den habbe.
20. Item di XX. pont is: dat



377
is: dat ma nen knappa ner nen fry famma des aersten jeeris schil wrogia om minschip, ner dy dekken mot se pynningia. Dwaet jaet dis lettera jeers, dy dekken twa pond. Willa jae des tredde jeers by da personna ried ende des dekkens naet wr-
folla dat aeft ende willet langara hiara minscip onjouwelykke toegara dry we, soe schille ze dy dekken pinninga gelyk dy oerahora.
XVIII. — Dy achtenste pont is: jefter en man is, dy een aefte syd hat ende hat menschap mey een frye famna, soe schil
ny da ban beta mey een merk van sextiga ridderen. Jefter een frouwe is, dier hat en aeften man, breek sio hja aeft wr een fryen man, soe scil hijo alsowal bethia
voer dy dekken mey houwer merkum. Ende dy dekken dat niet thi ontfaen ner dy dekken thi absolverjen, hit ne sie dat hy se van hem letha ende syn aefte syd wedernimma. Foertmeer dyo frouwe, die in lykka forma dat det, dyo schil alsowal da ban beta mey houwer merkum ende hier aefte man weernimma jef nin absolutie hier to dwaan.
ma nen frian knappa ner frya famna des aerste ieers scel wroeghie om meenscip, ner di decken moet ze pinighie. Libbeth hia des lettera ieers, di decken twa pondt. Wolleth hia des thredda ieers bi des personna rede ende des deckens dae aefte naeth wrfulla ende wolleth hia langhera hiare menscip onwitlicka togara driuia, soe scel sie di decken punighia (sic) lick da wrhoere.
21. Item di XXI. pont is: iefter en man is, deer een aeften zyd hath ende menchscip hat bi ener fryer famna, zoe scel hi da ban beta mith ene merek wer dyn decken; dy merek to recknyen mith sextigha ridderen. -( Iefter een frouwa is, deer een aeften zyd hat ende breke her afte mith enen fryen man, so scel hio beta alsofula toeiens dyn decken.
22. Item dy XXII. pont is: iefter en man is, der hath en
aefta wyf, ende hath dae wrdryowen ende een frya famna in die stoel set, ende sit deerby, die scel dae ban betha mith flor merekum foer den decken. Ende di decken dat nath to ontfaen ner hem to absolueeryen, het en sye dat hy sie fan hem leta ende zyn aefte zyd wedernym. Ende dae frouwa in lika maneren to dwaen als voirsz. . is, ende da ban tho beten mit fior merekum. Ief hia des bannes nath ontfruchten, di decken zyn
fulla riucht deeroen to begaen.



378
XIX. — Dj o niogentenste pont is: jeffer een man is dier haet een aeffte frouwe, ende de frouwa dier hat een aefte man, ende elk laet syn aefte wyf sitte ende werpet hiara manda thoegarra ende hiara menschip ende sittet in hoerdoem ende libbet in graete onkuyhgheyt (sic), dier is thoejens God ende dio heyliga tzierka, soe scillet hya den ban beeta mey sekx markum. Ende dy dekken nen ban thi nemmen ner naet thi absolverjen, eer hy sa a twa driouwen het. Jef jae dys bannis naet ontfyaet, dy dekken syn volle riucht*) diroen te begaan, alst riucht seit.
XX. — Dy twintigsta punt is: jeff disse vorss. liode deer aldus onriuchtelika libbet ende Gode naet ontfruchtet ende dat afte naliet naet halda ner weder urfolla ende woliet sceda in dat afta, so scel se sceda dy dekken riochtelykke al ney da gastelika riochte.
XXI. — Dy eenentwyntigsta punt is: hwerso twa, deer bysibbet sint, togader jeff tosamene sittet, da scellet da ban beta mit sex merkum. Dy dekken nene ban ty nymane ner naet ty absolverjane, eer hy se ontwa drouwen haed. Jef hya des naet ontfruc(h)tet, dy dekken syn folie riocht oen ty bygane.
23. Item di XXIII. pont is: iefter en man deer hat een aefta frouwa, ende een frouwa deer hath een aeften man, ende letet ayder hiara aefte zyd sitta ende werpeth hiara manda togaere ende hiare menscip ende sitteth in hoerdomme, der is toienst God ende ewa, so scelleth hia dae ban beta mith sex merkum. Ende di decken nen ban to nimmen ende nath to absolueren, eer hi sie entwe dryowen hath. Ief hia des bannes nath ontfruchten, di decken zyn fol riucht deeroen toe begaen, als riucht seit.
24. Item die XXIIII. pont is: ief disse foirsz. liode deer aldus onredelika libbeth ende God nath ontfruchtet ende dat aefte nath wolleth halde ner weer wrfulla ende willeth in dae aefta scede, soe scel ze de decken sceda ney dae gaestelika riucht.
25. Item dy XXV. pont is: hwanneer twa sibba zy and togara sittet, da scelleth da ban beta mith sex merkum. Ende di decken nath to absolueren, eer hi sie ontwa driowen hat. Ief hia des bannes nath ontfruchtet, dy decken zyn fol riucht to dwaen.
1) Oorspronkelijk volgde in ons afschrift: 't Volgende tot aan 't XXVfont ontbreekt in myn exemplaar, dat ik voor ket oudste koude; ket ander vervolgt aldus: deeroen tij bygaane. Daarna volgt dan punt XX.
Deze woorden zijn doorgehaald, terwijl punt XDX werd aangevuld als in den tekst.



379
XXII. — Dy twaentvvintigste punt is: hwerso een man (fan) syne persona en fan sine foegheden jef van sine tolnen (sic) wroghet wert um aen meeneeth, ende het ene heele wroginge is jefta di masta deel haed wroghet, ende dat noghelike haed bywiset, hwer hi den meeneed haed swerren ende hwam ende hweeromme, so scil hi da ban beta mit sex merkum.
XXIII. — Dy tryaandtwintigsta punt is: hwerso een man byfochten wert in sine ayne huse, ende hy in der neetwerre wt sine huse anne man dootslacht, jefta buta sine huse in ener openbere neetwerre sinis livis ende synre leden, dy scel nene ban beta da dekken.
XXIV. — Dy fiouwerentwintigsta punt is: hwaso anne man doetslacht mit fortochta sinne ende mey hem nene scild jane, dy scel da ban beta mit tria merkum. Ende mey hyt bywysa in lika sekum, en dat hy 't tofara werket hede, ende da epenbeer is, ende naet foldwaen en Wolde, so beta hy da ban mit eenre merk.
XXV. — Dy XXV. punt is: hwaesoe en doedslacht wr sette soene ende wr kesten munde ende wr swerrenden eeden, dy schil da ban beta meij sex merkum. Het syd hyt meij syn
26. Item dy XXVI. pont is: hwerso en man wroghet werth fan sin personna ende fan dae foechden om en meeneed, ende een heel wroginghe is iefta di maesta deel wrogheth hath, ende dat nowelic bewysd is, hwer hi den meeneed swerren hath ende hwam ende weerom, soe scel hi dae ban betha mith sex merkum.
27. Item di XXVII. pont is: hwerso en man byfochten is*) wirth in zin huse, ende hy in der needwer in zynen huus an man daedslacht, iefta butha zyn huse in openbeer needwerre zyns lyues ende ledena, di scel nen ban betha dyn decken.
28. Item di XXVIII. pont is: hwaesoe en man daedslacht mith fortochta synne ende mey hem neen scild iaën, die scel di ban betha mit tria merkum. Ende mey hyt bewysa in licka seckum, dat hyt tofarra wrocht hede, ende dat epenbeer is, ende nath foldwaen wolde, zoe betha hi da ban mit en merek.
29. Item di XXIX. pont is : hwasoe en man daedslacht wr sette soen ende wr lesten (sic) mund ende wr swerna eden, die scel di ban betha mith VI. merkum. Hit en sie dat hy mey zyn
1) v. Richthofen verwijderde: is.



38o
persona ende mey twam foechden ende mey sex trouwe buyren dat bywyse moghe, dat hy, dier sleyn is, him efter reede soen in syn lyv ende syn lyae ende syn goed en hy den eed ende dae soene habbe inbritzen, soe scil hy dae ban beta mey trym merkum.
XX VI. — Dy XXVI. punt is: hwasoe fan moerde ofte moerdbranden an da riucht verwonnen wirt, jefta van syn persona jef van syne foechden wroeghet wirt, dy schil dae ban beta mey sex merkum.
XXVII. — Dy XXVII. punt is: hwaesoe dio tzierka inbrekt ende da heyliga gued stelt, dy schil da ban beta mey sex merkum, alsoeher hy nouwelyk wroeget wirt jef verwonnen in da riochte. Foertmeer wirter gaestlyka liode guedt jef der papena gued buten dae tzierke stellen, soe sel hy dio ban beta mey houwer merkum.
XXVIII. — Dy XXVIII. punt is: hwaesoe nachtis giet tho enis sikers mannis huyse by slettende doeren ende by ritzene hoere, ende dier scaekraeff deth, dy schil dy ban beta mey sekx merkum.
personna ende foechden ende mit sex trouwa buren bewysa moghe, dat hy, deer slayn is, hem rede efter der sonna oen zyn lyf ende ledena ende oen zyn gued ende hi den eed ende zoen hab inbritzen, soe scel hy da ban beta mith thria merekum.
30. Item dy XXX. pont is: hwa fan moerd ofte moerdbrande nouwelicke wrwonnen wird, iefta fan sine personna ende foechdem wroeghet werth, dy scel dae ban beta mit sex merkum.
31. Item di XXXI. pont is: hwaesoe dae tzercka inbrect ende der helghena gued stelt, die scel da ban beta mit VI merkum, alsoefyr soe hy nouwelicka wroghet wird. iefta wrwonnen in da riuchte. Werther gastelika gued iefta prestera gued stellen iefta heilighena gued buta der tzercka, zoe scel hy dae ban beta mith fyf merekum. Oft stelt ma oers lioedena gued op heliga loega, so scel ma da ban beta mith IIII. merekum.
32. Item da *) XXXII. pont is: hwenesoe2) nachtis gheet tho enes sykers mannes huse bi beslettena doren ende ritsena fiore, ende een scaeckraef dat, di scel da ban beta met sex merekum.
1) v. Richthofen verbeterde dit in: dy.
2) v. Richthofen verbeterde dit in: hwaesoe.



3«i
XXIX. — Dy XXIX. punt is: hwaesoe ghiet nachtis op syne epenbera fyant by slettena doeren ende by ritzene fioere, ende dedet dier een raefï, ende dat bywysa mey meij sijne buren ende mey syne persona ende meij sijne foechden, dy scil dy ban beta mey ena merkum.
XXX. — Dy XXX. punt is: hwaesoe ravet omme dat, dier hem [dat hem zelve] afrawet is, ende dat dan schyd in da riochte, dier in sitten is, ende dat riocht hem helpa mey nennis riuchtis ner dat syn weeder, soe mey hy by nachtis raweya soewel als dis liachten deys om dat syn, ende naet meer dan alsovolla als dat waes, sonder banna des dekkens.
XXXI. — Dy XXXI. pont is: jeffer eniga menscha jeff eenich lioden hyara kynd ofdrinket j eff hy wrgamelyk wessen hat in de bihoede dis kyndes, in hinddene wrgamelykheed soe hett is, soe scill ma lichamelyk penitentie jaen, ende nene ban dy dekken.
XXXII. — Dy XXXII. punt is: jefta da jeldera wrlyt wiert, dats hyara kynd by hemmen op da bedt jefta in da widze jefte oers in enige secken wrgamelyk heede triesmet, soe scil la ja sie syckerje mey sex buren. Ontbrekt hemmen da
33. Item di XXXIII. pont is: hwaso nachtis (gheet) op sinnê oppenbere fyand by beslettena doerem ende be ritzena fyore, ende bigheed en raef, ende dat ma dat bewysa mey mey sinne burem and mey zine personna ende foechdem, zoe beta hi dae ban mit ene merek.
34- Item di XXXIIII. pont is: hwaesoe raweth om zyn ayn, deer hem ontraweth is, ende dat hyt hath beschireth in dae riuchte, deer dy rawer om*) sitten is, ende hem dat riuchte nath helpe mey nennis riuchtis ner dat zyn, zoe mey hi nachtis rawa alsofula zoe hi lichtes deys om dat zyn, ende naeth meer dan alsoefula, zoe is dat sonder ban des deckens.
35. Item di XXXV. pont is: iefta enighe menscha iefta enighe liode hiare kindt of-drenct ief wrgamelich hat wessen in der behoede des kindes, zoe scel ma hem lichamelika penitentie iaën, ende nen ban dae decken om dae versinnicheed 2).
36. Item di XXXVI. pont is: ief da ieldera wrhlit werdeth, dat hia hiare kyndt bi hemmen op hiara bedde ief in da widze iefta in eniger secka vrgamelicke treesmet habbeth, soe scelleth hia se sykria mit sex burem. Onbfect hemmen dae
1) v. Richthofen verbeterde dit in: m.
2) v. Richthofen verbeterde dit in: versumicheed.



382
sykringa, soe scillat hia da ban beta mey eene merk.
XXXIII. — Dy XXXIII. pont is: jefta enige lyoda habbet een kyndt tho hilda jefta in hyara bywaringe, ende jae werdet wrhlyt dat det kynt se by hyara wrgamelicheit treesmed werdat, so scellet hya hymmen mit sex burem syckerja. Ende brect hyarem dyo syckeringe, so scellet ya dae ban beta mey eenre merk.
XXXIV. — Dy XXXIV. pont is: hwaesoe frouwe jefta jonfrouw wrcreft ende wr hiara wille minschip mey hyar hat, dy schil dan ban beta mey sex markum.
XXXV. — Dy XXXV. pont is: jefter twier menschen en aefta bygaen buta dae wrbande tijdt ende naet beden synt, soe scillen se da ban beta mey en hael pond; ende bygaet ze dat aefte in wrbandana tyd, soe scil ma da ban bota mey twam pondt.
XXX VI. — Dy XXXVI. punt is: jefta en monnik syn gaestelyk habyt of syn scapelaer liet ende wra(l)dsche claen oentiocht, hetsoe dier wrfochten wirt mey fauxfangum ende mey bloedryssum ende mey dwistsleckum ende mey oers dolgum, dy dekken nen ban. Mer wirter daedslaeynj eena merk thoe ban.
XXXVII. — Dy XXXVII. pont is: datter nemmen syn clagha mey brieven, deer libellis
sykringhe, soe scelleth hia da ban beta mith en merek.
37. Item di XXXVII. pont is: ief enich lioed habbet enich kynd to hyelde ief in hiare bewaringhe, ende hia werdeth wrhlyt datteth kyndt bi hiare wrgamelicheed treesmeth sie, zoe scelleth hia hem sykrie mith sex burem. Brect hemmen der sykringhe, soe scelleth hia dan beta da ban mit en merek.
38. Item di XXXVIII. pont is: hwasoe en frouwa ieftajoncfrouwe forkreft ende wr hyar willa menscip bi hier deth, di scel da ban beta mith sex merekum.
39. Item di XXXIX. pont is: iefter twer menschen een aefte bigaed buta der wrbedena tydt ende naeth baden sent, zoe scelleze dae ban beta mit en hala pond; ende begaed hia dat aefte binna dae wrbadena tydt, soe scelleth hia da ban beta mit twam pundem.
40. Item di XL. pont is: iefter en monick zyn gastelika abyt ief zyn scaeplaer ofleit ende wraudtsche claen oentiocht, hatsoe deer oen wrfochten wirth mith faxfanghum, mit dusslekum, mith blodresnen, mith oers dolghen, nen ban di decken. Wird hi daedslayn, en merek to banne.



383
clagha hat; men dijo clagha selle sa mey syne munde spreecken of sy spreeka. Sint het swerra sprecka, dat het comma bobpa vyf merk jef heygara, ende den sittera van dyn oensprek, dat hy dis libeilum bygerije, soe scillet hem toedeela ende dy oentaeka (lees: oentaelre) scilt him jaen.
XXXVIII. — Dy XXXVIII. pont is: datter nen tyoesch prester ner diaken of subdiaken, deer tyoesch see, moetten foersprecka wessa meer dan in hiara selvis claega. Ister een tyoesck prester, dier habba een tzierka, foer syn gaelioden.
XXXIX. — Dy XXXIX. pont is: hweersoe een man van syn aefte wyve scheede wil, ende alda lyoed sint, ende dan van gaestlykheed, soe sillen se dy dekken jaen tree scillingen. Ende sint het junge lioed ende sint onmoedelijk thoegarre, dat het dy persona kettich se ende sine foechden ende hiara buren, soe scille se dy dekken sceda riochtlyk ende al ney da gestelykke riuchte; ende jae sillet jaen da dekken aen merk.
XXXX. — Dy fyortichste punt is: hetsoe dier clage comt,
41. Item die XLI. pont is: dat een tyoesch prester dyaken oft subdiaken, ief deer tyoesch clerck sie, moth nen foersprecka wessa dan in hiara seluis clagha. -(Ister een tyoesch, deer habba een tzercka, dy spreke foer zyn gaeliode.
42. Item di XLII. pont is: hwersoe en man fan zyn aefte zyd sceda wil, and dat aelde lioda sint, ende om gastlicheid dat aefte, ende*) hia schelleth da decken iaën tree scillingen. Ende sintet ionge lioed ende sent onredelick togara, dat zie da personna kuud (sic) zine foechden ende hiara buren, soe scel ze di decken sceda ney dae gaestelicka riuchte; ende hia scelleth den decken iaën en marck.
43. Item di XLIII. pont is: hwasoe nv decken is iefta wirde scel, dat hy zinne ban zal nimia by disse foirsz. ponten, neydat dyo breke graet is, ende zyn riucht alhyr byriuchta.
Ende deer hyr nath in scrioun is, dat scel di decken riuchta
1) v. Richthofen verwijderde: ende.



dier disse forss, ponten naet fan byscrion is, soe scilleth dy dekken riochte all ney dy sinriuchte der Fresena.
Foerdtmer soe scilleth alia da lioden, dier disse brief scillet sjaen jeffta heeren lessen, aldier wytta, dat disse voorss. kerspele Hoede mey hyara personam fan hyara tzierken foer my commen sint, her Walteka dier ben een bycannet dekken thoe Bolswaert ende een persona op da Nyelandt, dat ik hemmen disse vorschriona ponten, dier in disse jenwirdighe brieve staet byscriëuwen, wierachtelyk (my ombeden , dat ik dier) *) byriochte wolde (ende ban nemma, opdat)l) dat fast blywe, dat ik wolde dy breef by my bisiglia. Jemma scillet wytta, dat ik disse vorscriona lioden da*) (van Deddinghum) x) mey hiara buringum habbe disse vorscriona ponten onthieten, dat ik wol riochte dierney ende ban nemma, thoe alsoelangen tydt soe ik dekken bin; ende wil dat dwaen om nemmens gunst ende friondschip.
Thoe een tyughe disser weerheyd ende thoe eener dera pontena soe hab ik her Walteka, dekken ende persona op Nyland, dit brief bysiglet mey myn selvis (sigel) ende uytjouwen int jeer
by da alda sindriuchte dér Fresena, ende zyn ban al deer by nyma.
Item disse foirsz. ponten habbeth disse foersz. meenthe swerren, fest to halden in dat iouwich to duuryen.
In orkenscip disses breefs ende weerheed ende festicheed disser puntena zoe is dit breef besiglat myt Boelswerda Hemster aenwirder zighel, ende mith Ymswalda Hemmes aenwirdere sighel.
Ende ick her Jarich toe Scaedauwert, deer nv decken bin toe Boelswerth, dat ic hem2) lyoed fan disse foirsz. gaen buppa disse ponten naeth moye 3) schel, zoo hab ick dit breef mey besiglit met mynnen sigel.
Scrioun ende besigleth int ieer ws Herens als foirsz. is, op heilige Sacraments iond. etc.
1) Deze invoegingen en de wijziging van dan in da zijn ontleend aan Schwartzenberg. Ons H.S. heeft telkens eenige tittels.
2) v. Richthofen verbeterde dit in: nen.
3) v. Richthofen verbeterde dit in: monyt.



ws Heren CIDCCCC, als er in den (witte?) dis brievis stiet byschrion, Katerinae virginis.
Scriptum anno Domini millesimo quadringentesimo quinquagesimo quinto, ipso die Bernardi confessoris. Ende disse vorscriona ponten habbet elk oers dekkenen bysiglet, dier sint jeff wessen habbit, ende sillet sygle dier, dier dekken wessa willet. Ende da bisigilda statuten sellet wessa an da stadskissa. x) Dat eynda disser vorscriona ponten.
Naar het 17de eeuwsche afschrift door S. A. Gabbema, in Copiarum Frisicarum exc. S. A. G. Lib. I, in de Provinciale Bibliotheek van Friesland als N°. 9056, O.1 H. S. 2).
Gedrukt in: Schwartzenberg, Charterboek, deel I bladz. 549—553. — v. Richthofen, die in zijne Friesische Rêchtsquellen, S. 482—488, hetBolswarder seendrecht d.d. 1404 afdrukte, gaf in noten daartoe ten deele de afwijkingen van dezen tekst.
Hier eynden dae deckens statuten fan Boelswert etc.
Naar Schwartzenberg3), Charterboek, deel I bladz. 341—344.
Daaruit in: v. Richthofen, Friesische Rêchtsquellen, S. 482—488, onder (onvolledige) vergelijking met den tekst dd. 1277—1400—1455.
834). Seendrecht voor het dekanaat Franeker. 25 September 1378. (Met bevestigingen ervan, door dekens van Franeker, tot 1433).
Dat sint da ponten, dar dat mene sindstal fan Fraenkeradele is byiarian.
1. Alleraerst, dat dy decken riuchta schil ney riuchta sindriucht.
1) In het stadsarchief van Bolsward wordt dit seendrecht niet gevbnden
2) Schwartzenberg's bron („een oud M.S. in 4° wordende bewaard in het Burger„weeshuis binnen Leeuwarden») stond mij niet ten dienste, tenzij daaronder wellicht Gabbema s afschrift is te verstaan.
3) Schwartzenberg's bron („een oud manuscript, nu in bewaringe onder de heeren „voogden van Gabbema-gasthuis binnen Leeuwarden») stond niet tot mijn dienst
4) Het „Privilegieboek der stad Franeker», waaraan Schwartzenberg zijn tekst
*5



3S6
2. Item dat hy nen man laye wta sindstall, ende alle secka byriuchta in da sindstalle.
3. Item weer dattet engh seke were, dar dat sindriucht naet fan seyd, dat to riuchtane by da personna rede and by da foghedem ende by da tollim
4. Item nen fellinga hagera so thre schillingen.
5. Item nen ban haghera dan din schillingh foer aen rydder.
6. Item fan da deekma van da hues to rekenen aen halligher.
7. Item hwaso maket aen cleem twem iggen by twischa, ather2) igh twa pond.
8. Item hwaso aen onhlest meckath3) eens ende oersta ende a thredda tyt, dy wrberth een halff pond, ende dy scrywer aen enghilscha.
9. Item hwaso syne kettha sint naet en seecht, deirfan een halff pund.
10. Item bynna threm da aersta sinddeghem II. riuchtdeghen alle secka to byriuchten; efter daem nen menscha to moyan4).
Item op disse forseyda ponten so sint wy alle meenlike aen burga to byjarian, ende hy 5) tho setten.
Datum anno Domini M°.CCC°.LXXVIII0., sabbatum ante festum Michaelis. —
Dit sint da nemman fan dajenim, deir dissa fors", ponten bisigelet habbeth:
Int aerst Syardus, persona to Aestereynde ende decken to Fraeneker, datum anno Domini M0.CCC°.LXXVIII°., sabbatum ante festum Michaelis.
Item Jaricus de Horslant, decanus Fraenkerasensis6), datum anno Domini M°.CCC0.LXXVIII°., ipso die Duorum Ewaldorum martirum gloriosorum.
Item Intatus, dekanus Frankera, anno Domini M°.CCC°.XC°. septimo, ipso die Lucie virginis.
van dit seendrecht (op fol. 8 verso) ontleende, schijnt verloren. Daarom volg ik Schwartzenberg en voeg daarbij v. Richthofen's opmerkingen.
1) v. Richthofen wil: tolitim.
2) v. Richthofen wil: aider.
3) v. Richthofen wil: makath.
4) v. Richthofen wil: monyan.
5) v. Richthofen wil: hym.
6) v. Richthoffen vermoedt, dat het H.S. hier Fratnkera las, evenals in de volgende onderschriften, en dat Schwartzenberg den latijnschen uitgang heeft bijgevoegd.
336



38>
842). Seendrecht voor Het dekanaat Leeuwarden. 23 Juni 1412.
Statuta of wilkerran des dekens.
In nomine Domini.
Dit sint tha punten ende tha eningha (enigha), deer dae leken ende thi dekken fan Leowerdera sindstalle (Liordera sentstael), fan Wird oem (Werdem), AVartena ende Grovwa (Growa), ower-
1) Vergelijk deel I dezer uitgave bladz. 347, bepaald ook noot 1. Het daar door Muller medegedeelde verklaart, waarom v. Richthofen Schwartzenberg's lezing betwijfelde en de vraag stelde: „ob etwa für Witwerd d. i. Wiewert in Baarderadeel?"
2) t. Gtttberleth, „regtsgeleerde en boekbewaarder van Friesland* Opperschool tot „Franeker", gaf in 1701 uit S. A. Gabbema's geschreven Verhaal van de stad Leeuwaarden. Hij gebruikte daarbij ook het door dezen vervaardigd afschrift van het Leeuwarder seendrecht d.d. 1412, waaraan onze tekst is ontleend.
Blijkens bladz. 26—27 van het gedrukte Verhaal heeft Gabbema meer dan een handschrift gekend, waarvan hij de varianten telkens mededeelt. Gabbema's afschrift draagt twee aanteekeningen omtrent zijn bronnen: „tPrincipaal in Swartzenberg" en „De notae uyt Furmery exemplaar in 4to." Geen van beide stukken stond mij ten dienste; daarom heb ik Gabbema's afschrift gevolgd. Ook dit afschrift vermeldt de varianten, doch niet volkomen dezelfde als de druk. Een enkele maal is een variant niet in den druk overgenomen, een enkele maal ook is in den druk wel opgenomen een in het afschrift doorgehaalde variant. Omdat Gabbema niet zelf den druk bezorgde en het de vraag is, of Gutberleth Gabbema's bronnen heeft gebruikt, heb ik Gabbema's afschrift ten grondslag gelegd aan deze uitgave doch daaraan, ook tusschen haakjes, toegevoegd die enkele varianten, welke de druk niet opnam al komen zij in het H.S. voor.
Gabbema geeft den artikelen romeinsche cijfers.
38>
Item Nicolaus de Weydem, decanus Fraenkera, anno Domini M°.CCCC°. secundo, feria tertia ante festum Exaltationis sancte Crucis.
Item Henricus, curatus in Medmerd *) ac decanus Fraenkera, anno Domini M°.CCCC°. nono, feria tertia infra octavas Natiuitatis Virginis gloriose.
Item Taco, curatus in Oestereynde ac dekanus Fraenkera, anno Domini M°.CCCC°.XXXIII.0, ipso die Marei pape.
Naar Schwartzenberg, Charterboek, deel I bladz. 240. Daaruit in v. Richthofen, Friesische Rêchtsquellen, S. 477.



389
jefta ondeuwelika of-genghe, tre scillinghe nye jeldis wm thene kerke (breke) ingunghe ende nen haghera ban in dae mena jerum. Hit en (ne) se dat hemmen hara (hjara) persenna in dae scilde wroeghya, so sint hit IX pund nijes jeldis; in tha biscopsjere twa merk nijes jeldis. Ner hit en (ne) se thet hem syn persenna farra wroghya by siner consciencie, so is hit tria litich (litika) merk. En dio merk XXIV graeta.
10. Nen fellingha ner nen breef to senden om enighe pennichscilda to bitalljen, ner hi habbet biriocht, jefta jechtich scilda (jefta deer sechtiga scilda sint).
11. Nene heilighes deys fyra thi wroghyaen oers dan etta fromsend end etta eftersend, az hyr tofarra byscrewen steed (byscriouwen sted). Mer den sonendei, sente Maria-daghen, Apostele-daghen, Michaelis, Laurentij, Nicolai, patronis dey[ da vigilia der ma festit jefta der ma achtenda (achtyda)" van bigbeet in der (da) helligha tzerka, tre scillinge in dae mena jerum; in da biscopsjere enen halen scild.
12. Nen helgis deijs kaesa (kasa) to wroghiaen oers dan daeddel (daeddeel), breynwonda, lam lith, gersfallich lith, inridich dolch (dollich), jef hwerso di ena (inv.: jef) den oeder bith. Ende fan elkum is di ban en dio breke tria (tre) scillinghe nyes jeldis in dae mena jerum; in dae biscopsjere een halen scild.
13- Nen menscha op een dey meer (maer) dan een ban scildich (schild) to jane umme pennichscilda; ende dat ban scil wassa tria (scil tre) scillinga nyes jeldis. En hat hi fulla klagheren, ende wert (wirt) hi tria ban scildich, soe scillet alle klaghe jechtich wassa ende wonnen, hit en se dattet hem need dwe; en da need to warriane (waryen) mei twam noulika handem (twaem noghelika handum).
14. En sliocht onhlest en hael pund nijes jeldis. Mer hwa anne kleem (hwa unklem) makket twiska twene (twem) igghen, aijder ig twa pund nyes jeldis.
15. Nene leya op anne (een) ome to sprakkane (sprakane), zo fyr datter wraldsche riucht se.
16. Jef diy dekken jefta en (enighe) menscha en zwere bref brinkt jefta onfucht fan buta om oers sakka, dan hyr (oenfjocht fan butan oers om sekka, deer hyr) tofarra scrioun steet, buta der meente rede, XX merka nijes jeldis tojenst dat riucht, en tojenst den ig deer 't op geet alzofulla.
17- Jef di dekken een aefte schaet om enighe redelyka sakka, di den scada to standen (to staen), deer da scild aegh.



39°
18. Nene scryfpennich to jane oers dan di deer wrwonnen iz jefta wrwonnen werth. Ende hwaeso oederem onriochtelike op klaghet, di scil den onscildigha wta brewa winna. Ende dijn scryfpennich to bytallien mit ena flaemsche (fleemska) grata.
19. Meeneed deer wroghet wert fan dae presteren (prester) en fan da focheden foer een ful scild, tria merk nyes jeldis. En dae merk to reknien by XXIV graten.
20. Hwaso sliocht wrhoer bigeet, dat ban fan aiderem (aderem) tria merk nyes jeldis. En is het dubeld wrhoer, dubel baen ende breke. Ende kere (kerat) hja naet af eer Kristus moerne en deerefter etta (itta) ghaer haldet ende dae sunda naet en lete, so iz hi tha lettera jeres twybeete (twybota), ende dat tredde jeer tryfald; en aldeer efter pynghye ze dy dekken hw (ho) hi wil.
21. Ief dy dekken en zwere breef wthseynde, da(dar)in sines burgha (borgha) hand weer, ti driwaen (driuwen), hy ne habbe dae zekke biriocht.
22. Nene lioda wter wyta to letane, eer di klagher syn moet hat.
23. Jefter een mensche (man) in der dekkens wyta storwe, nen mara breke to nimane, so hi britzen hat bi syn liwe.
24. Hwaso wroghet wert urn (fan) manslachta jefta manslachta bigeet*), tria merk nyes jeldis to breke.
25. Om sacrilegium, om kerkbrand (tzerkabrand), jef om sunda jenst (tojenst) da natura, jef om onkuscheyt mit gastelika liodem jef mit dajenum deer da hilgha wyelsen (widelzem) onfenzen habbet, jef nowa (mit newa) jefta mit niftum, jefta mit syaringhum (syaringe), jefte mit mette etta fonte, jefta enigha federa, jefta hwa sine aldera treesmet jefta sine kinden treesmat, dat elkerlyk to pynghien by des persenna reed, deer hit in dae ghae schyd ende by twam bestem in dae ghae.
26. Hwerso kinden hiara (harra) fader jefta moder blodich jefta blauw slaed, da ban en halen schild.
27. In elka doeme (Tze in dome), deer di ene wert foerddeeld en dy oeder wrbrek (wrbek), so scil dy dekken habba twene presteren deer hem des doemis hlye; ende willa da iggen meer tobrengha, dat scil him (hemmen) di dekken tostaene.
28. Testament deer fallet fan sanctis gued2), fan papena
. 1) Een variant zet de twee deelen van dezen zin om. 2) S. A. Gabbema voegt hierbij de noot: Sanctis gued dat is bisscofs of kcrkegoed, als de glossen of de ooveroude wetten der Frieten, in 'tfriesch beschreeven, 't uijtleggen. Cap. Fan helgene guede naet toe litichiane.
390



39i
gued en papena boken, ende van efter (efte) dedum, en gastelyke liode bokingha, da di dekken to riochtane.
Gheven in 't jeer wssis Herens CIDCCCCXII, in profesto Nativitatis Johannis Baptistae.
Naar het 17de eeuwsche afschrift van S. A. Gabbema, in de Boekerij van het Friesch Genootschap, in H.S. 9056, R. 1, fol. I—4.
Gedrukt: S. A. Gabbema—T. Gutberleth, Verhaal van de stad Leeuwaarden, Franeker, H. Amama en A. Jelmers, 1701, bladz. 27—34; — daaruit in Schwartzenberg, Charterboek, deel I bladz. 375—377; — en daaruit in v. Richthofen, Friesische Rêchtsquellen, Berlin 1840, S. 459—461.



AANVULLINGEN EN VERBETERINGEN.
Op bladzijde 181 hiervoor deelde ik mede, dat n°. 30 van de synodale statuten d.d. 2 October 1535 niet voorkomt in het H.S. der Oud-Bisschoppelijke Clerezy. Met Homerus ben ik wel in goed gezelschap, doch het verheugt mij, nog hier mijn fout te kunnen herstellen. En bij het afschrijven èn bij de correctie der drukproef was het mij ontgaan; te laat eerst zag ik, dat ik mij had vergist. Het stuk volgt dus hier:
37*. Voorschrift van George van Egmond, bisschop van Utrecht, omtrent de afhaling van de gewijde olie en het chrisma.
2 October 1535.
Mandatum quod oleum sacrum per nullum nisi per presbiterum recipiatur ac ministretur in Cena Domini.
Georgivs de Egmondt, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Traiectensis, universis et singulis presbiteris capellanis clericis notariis et tabellionibus publicis quibuscunque nobis subditis, ad quos presens nostrum mandatum pervenerit, salutem.
Ad audientiam nostram quorundam veridicorum relatione noveritis pervenisse, quod, sancto et sacro oleo et crismate in Cena Domini per nos aut nostrum in pontificalibus vicarium cum solemnitatibus debitis ad hoe correquisitis consecratis, cum illa singulis nostris (sic) diocesis ecclesiis parrochialibus administrari facimus, nonnulli presbiteri curati ac vicecurati ecclesiarum nostre diocesis huiusmodi eadem a nobis seu nostris in ea parte ministris recipere ac cum reverentia et honore et ea qua decet solemnitate deportare omittunt et negligunt seu potius contemnunt suos famulos et alias personas laicas ad ea recipiendum et reportandum irreverenter et indecenter pro eisdem mittendo, in ecclesiastici status et tam venerabilis sacramenti sanctorumque et sacrorum olei et crismatis irreverentiam et indecentiam.



399
Bladz.
koor toe te laten en geen kwestierders te laten
inzamelen. 2 October 1535 107
48. Verbod door George van Egmond, bisschop van
Utrecht, zonder zijn verlof vonnissen van vreemde rechters ten uitvoer te leggen. 2 October 1535. . 198
49. Voorschrift van George van Egmond, bisschop van
Utrecht, dat geen testamenten als geldig zullen worden beschouwd, welke niet binnen het jaar na hunne dagteekening door hem zullen zijn goedgekeurd. 2 October 1535 202
50. Voorschrift van George van Egmond, bisschop van
Utrecht, omtrent de viering van het feest der Presentatio Mariae, onder verleening van aflaat. 2 October 1535 203
51. Bevel van George van Egmond, bisschop van Utrecht,
tot intrekking der niet door hem goedgekeurde dispensaties betreffende onwettige geboorten, in verboden graad gesloten huwelijken en andere dergelijke excessen. 2 October 1535 204
52. Bevel van George van Egmond, bisschop van Utrecht,
aan de bestuurders der kerspelkerken met meer dan 200 communicanten tot het aanvragen der volmacht om absolutie te mogen verkenen in de bisschoppelijke gevallen. 2 October 1535 . . . 207
53. Bevel van George van Egmond, bisschop van Utrecht,
aan de geestelijkheid tot storting der verschuldigde precarie. 2 October 1535 208
54. Bevel van George van Egmond, bisschop van Utrecht,
aan zijn provisoren en officialen tot vervolging van hen, die zonder zijn vergunning vonnissen van buitenlandsche rechters uitvoeren of verwerven. 2 October 1535 209
SS- Bevel van George van Egmond, bisschop van Utrecht, aan de geestelijken zijner diocese, voor zoover zij onvereenigbare beneficiën bezitten of niet wettig geboren zijn, om bewijs te leveren van de hun verleende dispensatiën en institutiën. 2 October 1535. . . 212
56. Bevel van George van Egmond, bisschop van Utrecht, aan de geestelijken zijner diocese tot wegzending van verdachte vrouwelijke huisgenooten. 9 December 1548 213
399



4O0
Bladz.
57. Synodale statuten van George van Egmond, bisschop
van Utrecht. 23 Februari 1549 215
Appendix.
58. Synodale statuten van Robertus de Berghis, proost-
aartsdiaken van Oudmunster. 26 April 1559 • • 220
II. Stukken betreffende de provinciale en de diocesane synoden.
59. Oproeping door Theoderich, aartsbisschop van Keulen,
van den deken en het kapittel ten Dom tot een provinciaal concilie. 12 December (14)22 . . . 227
60. Voorstellen van de Utrechtsche synode aan de pro¬
vinciale synode te Keulen. 12 Maart 1549 . . . 228
61. Voorstellen ingediend op het provinciale concilie te
Keulen. 14 Maart 1549 231
62. Voorstel ingediend op het provinciale concilie te
Keulen om van den keizer te verzoeken wegneming van de bezwaren, door de geestelijkheid van wereldlijke zijde in zake de tienden ondervonden. 14 Maart
1549 232
63. Oproeping door Frederik, bisschop van Utrecht, van
den abt te Middelburg tot eene diocesane synode.
(c. 1411) 233
64. Oproeping door den bisschop van Utrecht van de
geestelijkheid zijner diocese tot eene diocesane synode. 21 September 14(10 a '14) 234
65. Formulier voor een volmacht om namens een ander
ter diocesane synode te verschijnen, (c. 1400) . . 235
66. Commissie van Philips, bisschop van Utrecht, op
Johannes Spirinck tot inning van het assum van de tot verschijning ter synode verplichte geestelijken. 29 September 1518 236
67. Dagvaarding door den officiaal van den bisschop van
Utrecht van de geestelijken, die niet ter synode opkwamen en nalatig waren in de betaling van het assum. 20 Mei 1538—1548 September 15 . i . 237
68. Lijsten (behoorende tot N°. 67) van de geestelijken,
die niet ter synode opkwamen en nalatig waren in
de betaling van het assum. 1538—1548- 240
69. Verslag van het verhandelde ter diocesane synode
van Utrecht op 12—19 Februari 1549 257
400



401
Bladz.
70. Voorstellen ingediend op de diocesane synode te
Utrecht. Februari 1549 2-r
III. Provinciale statuten van 6 April 1
549-
ft. Provinciale statuten van Adolphus, aartsbisschop van
Keulen. 6 April 1549 2^
Seendrechten en andere stukken betreffende de seend in de dekanaten.
72. Uitspraak door Willem van Enckevoirt, bisschop van Utrecht, en Johannes Slacheck, proost-aartsdiaken ten Dom, op vordering van de administratieve en rechterlijke besturen van Schiedam tegen die van Rotterdam, omtrent de uitoefening van de seend in het dekanaat Schieland. 26 Juni 1533 . 335
73- Statuten voor het dekanaat Veluwe. 21 April 1556 '. 335
74- Aanteekeningen omtrent de viering van de seend te
Kampen. (16de eeuw)
75- Aanteekening omtrent de viering van de seend te
Zwolle, (c. 1500) 34Q
76. Lijst der strafbare feiten, welke te Zwolle op'de
seend moeten worden aangebracht. (15de eeuw?). 341
77- Formulier van den eed der seendwroegers te Zwolle (iSde eeuw?)
78. Uittreksel uit de opgave van de seendwroegers, te Zwolle en van de door hen aangebrachte strafbare feiten. 1471—1548
79- Verklaring van Frethericus, cureit te Rolde, en Frethericus, cureit te Noordlaren, omtrent het seendrecht voor het dekanaat Drente en Groningen c. a. 10 Februari 1332 . .
80. Seendrecht voor het dekanaat Drente en Groningen 'c a' 3"
(c- J44o)
81. Voorschriften omtrent het Friesche seendrecht'in het
algemeen, (z. j.) .
82a. Seendrecht voor het dekanaat Bolsward d.d ' 1277' vernieuwd 25 November 1400 (en 20 Augustus '455?) S 6g
82*. Seendrecht voor het dekanaat Bolsward. 1404. . . 368
401



4Ö2
bladz.
83. Seendrecht voor het dekanaat Franeker. 25 September
1378. (Met bevestigingen ervan, door dekens van Franeker, tot 1433) . 385
84. Seendrecht voor het dekanaat Leeuwarden. 23 Juni
1412 387
Aanvullingen en verbeteringen 392
Inhoud 395
4Ó2



I












X
kleine voordeden, die het gewenscht deden voorkomen den voorrang te gunnen aan het jongere afschrift. Om slechts een paar dezer voordeden te noemen: het parijsche handschrift is volgens aangebrachte verbeteringen blijkbaar gecollationeerd geweest naar den daaraan ten grondslag liggenden tekst en de rubriceering is daarin veel vollediger aangebracht; daarbij kwam dat het parijsche handschrift in veel beter toestand is bewaard gebleven en de tekst dus met zekerheid kan worden vastgesteld. Voor de stukken evenwel, welke niet in dit laatste handschrift doch wel in het Liber Camere worden gevonden is de tekst hiervan ten grondslag genomen.
Incunabel Gouda. — Boven deelde ik reeds mede, dat de statuten in de 15de eeuw tot tweemaal toe zijn gedrukt. De eene uitgave werd bezorgd door Gerardus Leeu te Gouda in 1484. Zeer waarschijnlijk heeft Buchelius (in zijne uitgave van Beka en Heda) deze uitgave op het oog, wanneer hij zegt: Extant statuta synodalia huius episcopi (n.l. Frederik van Zyrik) anno 1484 impressa Goudae ut etiam aliorutn episcoporum, a Ioanne Syrichio usque ad Ioannem Vernenburgium1), qua apud dominum Gisbertum Lappium a Waveren jurisconsultum servantur 2).
Of een, en zoo ja welk, der na te noemen exemplaren dezer uitgave behoord heeft aan Gijsbert Lapp van Waveren (iste helft 17de eeuw), is mij niet gebleken.
Een exemplaar van dezen druk berust ter stedelijke bibliotheek van Gouda onder N°. 224. Het boekje beslaat 38 folia 4° formaat. De signatuur loopt van Va 2 tot V* 4, doch op dit laatste volgen slechts 3 bladen zonder signatuur. Hieruit volgt, dat blad Va 1 en het blad correspondeerend met V* 1 (het eerste blad en het laatste) ontbreken. Deze incunabel heeft dus bestaan
1) Dit is zonder twijfel eene vergissing, geboren uit het feit dat de bisschop alleen zijn voornaam gebruikte. Jan van Arkel zal zijn bedoeld. Immers van Jan van Vimenburg (1364—1371) zijn geen synodale statuten bekend.
2) A 1'instar van dit getuigenis van Buchelius gaf een vertaler (d.d. c. 1800) van het algemeene en het bizondere friesche seendrecht (Prov. bibl. Friesland fol. H. S. N°. 1010) daaraan — doch ten onrechte — denzelfden titel: Synodale -wetten van Frederik bisschop van Utrecht, gedrukt zynde te Gouda in den jare 1484, alsmede van andere bisschoppen van yohannes Syrichius af tot jfohannes Verneburgius toe, na het getuigenis van Buchelius over Wilh. Heda j>. 239 (ed. 1643 Joh. a Doorn, yitraiecti).



XI
uit 40 folia of S katerns van 4 vellen ieder. Van den tekst is niets verloren; dit blijkt uit Campbell's zoo dadelijk aan te halen beschrijving van een ander exemplaar. De cartonnen band is van jongen datum.
Bij het inbinden heeft men zich blijkbaar vergist. Althans de folia 16, 17 en 18 (Vc 1, Vc 2, 3) worden aangetroffen na fol. 19 en 20 (Vc 4 en het daarmede correspondeerènd blad). Uit den tekst volgt, dat inderdaad omwisseling moet plaats hebben.
Eene 17de eeuwsche hand bracht enkele marginale glossen aan en plaatste onderaan naast elk stuk het jaartal in arabische cijfers.
Een tweede geheel gelijk exemplaar van dezen incunabel bevindt zich in het Museum Meermanno-Westreenianum onder I. E. 55 i).
Deze verzameling der statuten nadert veel meer de volledigheid dan de bovengenoemde handschriften. Vooraf gaan de provinciale statuten d.d. 1322 (fol. 1 —13) en het bevelschrift van den kardinaal-diaken Petrus (fol. 13 en verso). Daarna volgen in chronologische volgorde de synodale statuten van de bisschoppen Jan van Zyrik (3 in getal d.d. 1291, '93 en '94) (fol. 14 — 18 verso), Guy (1 d.d. 1310) (fol. 19—23), Frederik (1 d.d. 1318) (fol. 23 verso—24 verso), Jan van Arkel (16 d.d. 1343—1355) (fol. 25—37)- De regeling van de rechtsmacht der provisoren en dekens besluit de verzameling (fol. 37—38), waarna volgt de afsluiting van het werk en de vermelding van den drukker, met plaats en datum (fol. 38).
Deze incunabel staat wat fraaiheid en zorgvuldigheid van den druk betreft verre boven den zoo aanstonds te beschrijven frieschen incunabel. Waar Parijs en het Liber Camere mij in den steek lieten, heb ik dus den tekst van den goudschen incunabel ten grondslag genomen. Hij wordt door mij aangehaald als: Gouda.
1) Dit exemplaar is uitvoerig beschreven door Joh. Guil. Holtrop, Catalogus libroram saeculo XV? impressorum, quotquot in Bibliotheca Regia Hagana (en in het Museum Meermanno-Westreenianum) asservantur, (1856) pag. 244/5 N°. 623, — en door M. F. G. A. Campbell, Annales de la typographie néerlandaise au XVe siècle, (1874), page 456 N°. 1599. — Holtrop vermeldt, dat evenals bij hetgondsche exemplaar het eerste blad en het laatste ontbreken; Campbell, dat beide bladen niet bedrukt waren.



XII
Incunabel Utrecht. — De tweede door mij gebruikte incunabel bevindt zich in de rijksuniversiteits-bibliotheek te Utrecht. (J. oct. ii 12) en wordt daarom aangehaald als: Utrecht.
Dit is de incunabel, welke — zooals ik boven opmerkte — behalve de kerkelijke wetten ook wereldlijke bevat.
Beide verzamelingen zijn uitvoerig beschreven door Campbell'), die a propos van de friesche wetten mededeelt, dat volgens de gebruikte friesche taal en eene aanteekening in een der exemplaren de friesche geleerden, en bepaaldelijke Dr. Ottema, hebben trachten te bewijzen2), dat deze uitgave tegen 1466 of 1483 is gedrukt in een friesch klooster (te Dokkum of te Leeuwarden?) door de goede zorgen van Hidde van Cammingha (achtereenvolgens persona te Anjum, te Nijehove en te Dokkum3)).
Mijn overleden vriend Mr. A. Telting was van een ander gevoelen. Hij deelde mij indertijd omtrent deze uitgave mede: „De statuta moeten zijn uitgegeven door een zekeren Hildebrandus „Goffredus a Doengieterpo" zie Suffridus Petri „De Scriptoribus „Frisiae" (Franeker 1699) blz. 124 vlg. Deze deelt op blz. 127 „daaromtrent mede: (H. G.) „collegit etiam*) statuta episcoporum „„Ultrajectinorum cum appendicibus suis, quae postea edita sunt „„suppresso loei temporis ac typographi nomine, quorum exemplar „„apud me unicum est""5).
Welk van beide vermoedens het juiste is, waag ik niet te beslissen. Suffridus Petri, die in 1593 schreef, kon goed op de hoogte zijn, omdat zijn grootvader van moederszijde Galenus de
1) M F. G. A. Campbell, Annales de la typographie néerlandaise au XVe siècle (1874), pages 305/6 N°. 1085 (Freeska landvlucht) en 456 N°. 1598 (Statuta provincialia et synodalia Trajectensia).
2) W Eekhoff, Betoog dat de eerste druk van de oude friesche wetten, bezorgd door heer Hidde Cammingha, omstVeeks den jare 1484 is gedrukt te Leeuwarden (De Vrije Fries, VII, bladz. 362-378); - en Dr. J. G. Ottema, Over den ouden druk der friesche wetten of het friesche landregt, gedrukt te Dokkum in 1466 (De Vrije Fries, VIII, bladz. 364—383).
3) Oorkonden St. Anthonie-gasthuis te Leeuwarden, deel II blz. 1011/2.
4) Hieraan gaat nl. vooraf: Scripit multa, quapartim in a-dibus parentum, parhm in monasteriorum bibliotheek manuscripta vidimus. In efnstolas Pauli commentaria, In Euangelia dominiealia, Postillam euangelicam, Vila: aliquot sanctorum Frmae; Principia artU geometrie*-. - Van (friesche) rechtsgeleerde werken is dus geen
SPODe scriptoribus Frisi* decades XVI et semis ... authore Suffrido Petro, Leovardiensi utriusque I. C. historico Friste, canonico ad S.S. Apostolos, Franequene, MDCXCIX, pag. 127.



XXI
kader. — Een gelijke argumentatie is te voeren ten opzichte van het bevelschrift d.d. 1360, indien men wil aannemen, dat een dergelijk bevel ook aan den bisschop van Utrecht zal zijn gezonden. Het feit, dat ook dit stuk in de meergenoemde handboekjes ontbreekt, terwijl wèl de statuten d.d. 1322 daarin een plaats vonden, ontheft mij van de verplichting tot opname,
De constitutiones d.d. 1225 mogen worden weggelaten, omdat het zijn voorschriften van den legatus a latere, geldende voor de geheele natio Alemanniae. In eene verzameling provinciale statuten mochten zij met eene argumentatie voor hunne opname ï) een plaats kunnen vinden, in eene verzameling synodale statuten (waarvan deze althans den kern vormen) behooren zij niet thuis. Alleen indien alle provinciale statuten waren opgenomen geworden, zou sprake hebben kunnen zijn van opname dezer voorschriften voor ruimer gebied; nu niet.
Zoo bleven dus over de provinciale statuten d.d. 1536 en 1549Beide zijn korten tijd van te voren voorafgegaan door synodale statuten van den bisschop van Utrecht; naar beide provinciale synoden heeft de Utrechtsche kerk afgevaardigden gezonden; de Statuten dier beide synoden zijn onderworpen aan de goedkeuring van den paus. Toch heb ik onderscheid gemaakt en alleen aan de provinciale statuten van 1549 een plaats ingeruimd. Om de volgende reden.
Ten tijde van den aartsbisschop Herman von Wied (1515 — 1546/7) was het metropolitaan-verband tusschen Keulen en Utrecht zeer zwak; de vraag mag dus worden gesteld, of Utrecht {welks afgevaardigden door omstandigheden niet ter provinciale synode hadden kunnen verschijnen 2)) de provinciale statuten d.d. 1536 heeft aangenomen, al was het daartoe volgens de kerkelijke wetten verplicht. Verder kan tegenover die algemeene verplichting worden gesteld de zoogenaamde Autonomie3), het recht van iedere kerkelijke overheid om voorschriften te geven, geldende voor haar gebied. Ingevolge die Autonomie had bisschop George van Egmond de uitvoerige synodale statuten uitgevaardigd, die men hierachter vindt opgenomen en die dus
1) Aldus in de uitgave van Quentel.
2) Dr. Gisb. Brom, Het bisdom Utrecht en de mislukte Protestantiseering van het aartsstift Keulen in 1542—1545 (in Archief aartsbisdom Utrecht, XXIII blz. 161 vlg., bepaaldelijk blz. 164).
3) E. Friedberg, Lehrburch des Kirchenrechts, 4e Aufl., { 99.



XXII
volkomen rechtmatig waren uitgevaardigd. Bedenkt men daarbij, dat — zooals boven is gezegd — de bisschoppen slechts verplicht waren tot mededeeling van die provinciale statuten, welke bestemd waren voor alle bewoners der provincie; dat bisschop George in 1535 tal van zaken had geregeld, welke ook in de provinciale statuten d.d. 1536 zijn behandeld; dan is de vraag gewettigd: of het in inzichten afwijkende Utrecht de regeling d.d. 1535 wellicht niet volkomen voldoende heeft geoordeeld en de afkottrjiging van de provinciale statuten d.d. 1536 wellicht niet als volkomen overbodig heeft beschouwd? — Een uitvoerig onderzoek, door mij ingesteld in de archieven van de bisschoppen en van het Domkapittel, heeft niets aan het licht gebracht, dat een aanneming of afkondiging van de provinciale statuten waarschijnlijk of zeker maakt. Noch de correspondentie van de bisschoppen en het Domkapittel, noch de charters van het Domkapittel bevatten iets ter zake dienende; en de uitvoerige resolutiën van genoemd kapittel zwijgen over de zaak. Daarom heb ik gemeend, de provinciale statuten d.d. 1536 niet te moeten opnemen; wie daarin belangstelt, weet waar ze zijn te vinden.
Geheel anders echter was de zaak ten opzichte van de provinciale statuten d.d. 1549. Op 2 Maart 1549 vaardigden de vijf Utrechtsche kapittelen den kanunnik van Oudmunster Mr. Stephanus de Rumelair af naar Keulen en bezorgden zij hem het noodige reisgeld; op 12 April d. a. v. deed v. Rumelair verslag; op 14 Mei 1549 admiserunt de vijf kapittelen easdetn constitutiones provintiales, prout Colonie concepte concluse et publicate sunt, decernentes et unanimiter consentientes quod ea forma et modo etiam hic in Cantate proxitno publicarentur 1). Twee dagen later werd bepaald, dat ook de synodale statuten van Utrecht, nova et antiqua, op denzelfden dag zouden worden gepubliceerd2). — Op grond van deze besluiten is dus de opname van de provinciale statuten d.d. 1549 verplicht.
De bovengenoemde beperking „voor zoover zij bestemd waren „voor alle bewoners der provincie" zou mij waarschijnlijk hebben bewogen tot een uitschifting van die statuten, welke alleen de Keulsche diocese betroffen. Doch zulk eene uitschifting is niet doenlijk. Alleen art. 81 draagt het uitgesproken kenmerk,
1) Resolutiën van het Domkapittel i. d. 2 Maart, 12 April, 14 Mei 1549.
2) Resolutiën van het Domkapittel i. d. 16 Mei 1549.



XXIII
bestemd te zijn voor de diocese van Keulen. Daartegenover zijn de artt. i—56, 73, 75, 79, 80, 83 met zekerheid of naar analogie aan te wijzen als bestemd voor de geheele provincie; terwijl omtrent de overige artikelen niets valt te zeggen. In dezen stand van zaken scheen het mij gewenscht, de provinciale statuten in hun geheel te geven, zooals zij ook zijn toegelaten ■en afgekondigd te Utrecht, salvo jure communi et constitutionibus synodalibus dioceseos juribusque privilegiis consuetudinibus rationabilibus licitis et konestis ac justis observantiis ecclesiarum Traiectensium !).
1) Resolutiën v. h. Domkapittel i. d. 12 April 1549.



De Seendrechten.
Volgens het plan van indeeling der bronnen zou de vijfde afdeeling bevatten de seendrechten. Zij zijn ook opgenomen in dit deel, omdat zij zich meer eigenaardig aansluiten bij de synodale statuten dan bij de statuten voor het bisschoppelijk hof, welke in het volgend deel zullen worden gedrukt.
Van de seendrechten is slechts weinig bewaard. Geen wonder,, wanneer wij in aanmerking nemen, in hoe weinig exemplaren de synodale statuten tot ons zijn gekomen, ofschoon ieder parochiepriester een exemplaar daarvan heeft moeten bezitten, terwijl in ieder dekanaat wellicht slechts één exemplaar werd gevonden van het seendrecht voor dat dekanaat.
Friesland maakt hierbij eene gelukkige uitzondering. Niet echter, omdat de Friesche dekens zorgvuldiger zijn geweest in de bewaring der seendrechten, maar omdat de algemeene voorschriften betreffende de seend in de Friesche streken zijn ingelijfd geworden in het zoogenaamde Westerlauwersche Landrecht en daardoor o. a. voorkomen in den c. 1484 gedrukten incunabel, door v. Richthofen in zijne Friesische Rechtsquellen „der alte „Druck" genoemd. En verder, omdat de Friesche geschiedschrijver S. A. Gabbema in de i7de eeuw van een paar seendrechten afschriften heeft vervaardigd en ook Schwartzenberg in zijn Charterboek de seendrechten, die hij kende, heeft opgenomen. Zoo is dus Friesland het best vertegenwoordigd door de belangrijke algemeene voorschriften en de seendrechten van Bolsward, Franeker en Leeuwarden.
Ook Drente maakt een goed figuur. Een tweetal zeer belangrijke seendrechten, welke tevens gegolden hebben voor Groningen en het Goorecht, zijn tot ons gekomen. Deze zijn reeds vroeger in de werken dezer vereeniging uitgegeven door Mr. S. Gratama; zij worden daarom door mij slechts pro memorie vermeld, een herdruk scheen overbodig.
Daarentegen is van de seendrechten voor de dekanaten in andere provinciën zeer weinig bewaard gebleven. Wij bezitten



XXV
alleen de statuten voor het dekanaat van Vcluwe en daarnaast slechts eenige gegevens voor de viering van de seend in enkele andere dekanaten. Het dekanaat Deventer levert het meest, speciaal wat Kampen en Zwolle betreft; eigenaardig genoeg bezitten wij geen bronnen betreffende de seend te Deventer zelf.
Met een summiere beschrijving der bronnen, aangebracht bij ieder stuk, scheen te kunnen worden volstaan.
Groningen, Juni 1914.
JOOSTING.



1



PROVINCIALE EN SYNODALE STATUTEN
EN
STUKKEN BETREFFENDE DE PROVINCIALE EN DIOCESANE SYNODEN.
I.
PROVINCIALE EN SYNODALE STATUTEN.



1



I1). Provinciale statuten van Henricus, aartsbisschop van Keulen.
30 September 1322. Statuta provincialia ecclesie Coloniensis"2).
Heynricus 3), Dei gracia sancte Coloniensis ecclesie 4) archiepiscopus, Sacri Imperii per Ytaliam archicancellarius, sacro presenti5) provinciali consilio ad perpetuam rei memoriam.
Reipublice curam gerentes iliud affectanter in corde gerimus 6), ut nostris subjectis pacem quietem et tranquillum statum preparemus, ac7) nunc novorum edicione nunc antiquorum extensione decretorum libertatem et emunitatem ecclesiasticam conservemus, ac insurgencium contra ipsam conatus et appetitus noxios eciam penarum adjectionibus refrenemus 8).
Sane jam dudum felicis recordacionis 9) dominus Engelbertus 10), archiepiscopus Coloniensis11), predecessor noster, speculator providus et suorum subditorum defensor inclitus, ad13) manutenendam et13) defendendam libertatem et13) emunitatem ecclesiarum et ecclesiasticarum personarum, ut14) eorum qui in sortem
1) Deze statuten komen voor in Parijs op fol. 48—59 (welke tekst door mij ten grondslag is gelegd), in het Liber Camere op fol. 106—119, in Gouda op fol. 1—13, in Utrecht op fol. LXXXIX—CII verso.
2) Het Liber Camere heeft: Incipiunt statuta provincialia Henrici architpiscopi
Coloniensis; — Gouda en Utrecht: Statuta provincialia incipiunt felUiter. Utrecht
mist de aanvangsletter der artikelen.
3) Gouda heeft: Henricus.
4) Parijs mist: ecclesie.
5) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: presente.
6) Gouda heeft: geremus.
7) Gouda en Utrecht hebben: et.
8) Het Liber Camere heeft: refrenetur.
9) Het Liber Camere heeft: memorie.
10) Gouda heeft: Enghelbertus.
11) Het Liber Camere zet deze 2 woorden om.
12) Gouda en Utrecht voegen hier in: et.
13) Het Liber Camere heeft: ac.
14) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: ac.



3
Quorum quidem statutorum tenor de verbo ad verbum dinoscitur esse talis:
i. De injectoribus manuum l) in clericos.
Statuimus ut sacrilegi, qui suadente dyabolo Dei timore postposito manus iniciunt in clericum vel alias personas ecclesiasticas et religiosas temere violentas et 2) ex hoe incidunt in 3) excommunicacionis sentenciam canonis jam prolati, per frequentem denunciacionem et communionis denegactonem4) reconsiliacionis graciam querere5) et de offensa satisfacere compellantur, cum de injectione huiusmodi constiterit per evidenciam factic) vel publicam famam, vel aliam fidem coram loei ordinario faciendam, vel per juramentum injuriam passi si fuerit persona honesta et 7) fidedigna, vel per testes in loco in quo sacrilegi domicilium habuerint et 8) in quo sacrilegium committitur.
Si committens fuerit dominus loei, cessetur a divinis et ipsi sacrilegi per omnes ecclesias conventuales 9) parrochiales et 10) capellas civitatis Coloniensis veln) aliarum civitatum, si injuria in civitate committatur, singulis diebus dominicis et festivis excommunicati publice nuncientur 13), nominatim si eorum nomina sciri possunt12) alioquin in genere 13).
Si injuria extra civitatem committatur, similiter denuncientur per omnes ecclesias conventuales14) parrochiales et capellas 15) decanatus illius vel eciam archidiaconatus, in quo hoe contingit. Ita tarnen quod nichilominus ad denunciacionem eorundem 16) pro ipso forefacto ubicunque commisso et intra emunitatem et
1) Parijs heeft: manus.
2) Parijs, Gouda en Utrecht missen: et.
3) Parijs mist: in.
4) Parijs, Gouda en Utrecht voegen hier in: et.
5) Gouda en Utrecht hebben: qua re.
6) Het Liber Camere heeft: facti evidenciam.
7) Parijs heeft: vel.
8) Parijs en Utrecht missen: et.
9) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht voegen hier in: et.
10) Het Liber Camere heeft: parrochiales ac. — Gouda en Utrecht:parrochias et.
11) Parijs heeft: et.
12) Het Liber Camere heeft: pot e runt. — Gouda en Utrecht: poter in!.
13) Het Liber Camere plaatst nuncientur na in genere.
14) Parijs mist conventuales, doch herhaalt parrochiales (de tweede maal doorgehaald). — Gouda en Utrecht voegen hier in: et.
15) Het Liber Camere heeft in plaats van de hier, tot extinctis op de volgende bladzijde, volgende woorden: denuncientur.
16) Parijs heeft: eandem.
•



4
extra*) ultra procedatur per loei ordinarium, prout hoe visum fuerit expedire.
Si vero predicti2) sacrilegi per mensem3) huiusmodi denunciacionem sustinuerint minime satisfacientes, ex tune singulis diebus dominicis et festivis, campanis pulsatis candelis extinctis 4), per omnes5) ecclesias conventuales parrochiales et capellas, ut proxime dictum est, denuncientur excommunicati et ab omnibus arcius evitandi, donec leso nobis et ecclesie satisfecerint competenter. Et evitentur 6), donec auctoritate apostolica absolucionis beneficium consequantur. Quod si per dimidium annum in excommunicacione perstiterint 7) huiusmodi denunciacionibus vilipensis, si layci nobiles fuerint huiusmodi sacrilegium committentes, terre et eorum districtus, si eos habuerint, ipso facto8) ecclesiastico sint suppositi9) interdicto; quod nullatenus relaxetur, nisi de commisso fuerit legitime satisfactum. Si autem alii fuerint10) quam nobiles, domini terre, in quorum n) districtibus manent, ex tune moneantur per loei ordinarium, ut dictos sacrilegos compellant per bonorum, que in suis habent12) districtibus, subtractionem vel quemcunque alium modum, ut ipsi sacrilegi satisfaciant et13) absolucionis beneficium requirant. Et si ipsi domini in hoe negligentes fuerint, ex tune per loei ordinarium excommunicentur. Quam excommunicacionis sentenciam 14) si sustinuerint animo indurato usque ad annum, ex tune terra eorum ecclesiastico sit supposita interdicto; salvis penis contra delinquentes huiusmodi et participantes constitutis, ad quas procedatur1S) nichilominus, prout hoe visum fuerit expedire.
1) Parijs heeft hier doorgehaald: et.
2) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: dicti.
3) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht voegen hier in: post.
4) Zie noot 15 op de vorige bladzijde.
5) Parijs, Gouda en Utrecht missen: omnes.
6) Parijs mist: Et. — Gouda en Utrecht hebben: Et evidenter et.
7) Parijs heeft hier doorgehaald: de.
8) Parijs mist: ipso facto.
9) Het Liber Camere heeft: ecclesiastico suppositi sunt. — Gouda en Utrecht: sunl ecclesiastico suppositi.
10) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebbens fatrint alii.
11) Het Liber Camere heeft: quarum.
12) Gouda en Utrecht hebben: habent in suis.
13) Gouda en Utrecht missen: satisfaciant et.
14) Parijs en Gouda missen: excommunicacionis sentenciam. — Utrecht ook het volgend: si.
15) Gouda en Utrecht hebben:procedant.



5
2. De incendiariis.
Item contra incendiarios et effractores ecclesiarum et monasteriorum, cum ipso facto sint1) excommunicati, eodem modo statuimus procedi2); et mandamus adicientes, ut si habuerint terram vel districtum, illa post tres menses a tempore perpetrati criminis ecclesiastico supposita sit3) interdicto. Cum autem incendiarii aliarum rerum et bonorum ecclesiarum et4) monasteriorum sint tamquam sacrilegi excommunicandi, statuimus, ut tales moneantur, nominatim si eorum nomina sciri poterint5) alioquin in genere, per ordinarium loei, in quo committi6) contingit huiusmodi forefactum, ut infra septem dies a die monicionis satisfaciant. Alioquin idem7) ordinarius ex tune sine dilacione ipsos excommunicet et excommunicatos denunciet et faciat8) denunciari in locis, ubi hoe9) visum fuerit expedire. Ita quod, nisi infra quindecim dies10) a tempore excommunicacionis et denunciacionis satisfecerint, ex tune singulis diebus festivis et dominicis xl), candelis extinctis et campanis pulsatis per omnes ecclesias conventuales parrochiales et capellas civitatis, si in civitate contingit13), vel decanatus vel14) archidiaconatus illius loei excommunicati nuncientur 15) publice, sicut de incendiariis ecclesiarum est premissum. Et si per sex menses in excommunicacione contumaciter perstiterint, si habent districtus, illi sint18) ex tune interdicti. Aliorum autem districtus non habencium domini17)
1) Gouda en Utrecht hebben: sunt.
2) Het Liber Camere heeft: procedi statuimus,
3) Het Liber Camere heeft: sint.
4) Gouda en Utrecht hebben: ecclcsiasticorum.
5) Het Liber Camere heeft: poterunt.
6) Parijs, Gouda en Utrecht missen: committi.
7) Utrecht heeft : ipse.
8) Parijs, Gouda en Utrecht hebben: facict.
9) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht missen: hoe.
10) Het Liber Camere heeft: quindenam.
11) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: dominicis et festivis.
12) Gouda en Utrecht missen: et. — Het Liber Camere heeft: campanis pulsatis et candelis extinctis.
13) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: contigit.
14) Het Liber Camere heeft: seu.
15) Het Liber Camere heeft: excommunicati denuncientur. — Gouda en Utrecht: cjccommuniccntur.
16) Gouda en Utrecht hebben: sunt.
17) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: dominum.



6
moneantur, et*) procedatur sicut superius de injectoribus manuum continetur.
3. De violatoribits emunitatum.
Item statuimus de hiis, qui violant ecclesiarum emunitates2) seu dotes, ut violatores3) huiusmodi, videlicet qui hominem de emunitate seu dote extraxerint vel4) aliam rem abstulerint vel alio modo5) eam presumpserint violare, quos nos tamquam sacrilegos in hiis scriptis excommunicamus, simili modo quo diximus 6) de incendiariis bonorum ecclesiarum publice excommunicati nuncientur. Et si plures fuerint vel judex secularis, qui huiusmodi violenciam fecerint, locus, in quo domicilium talis7) habuerit, sit ipso facto interdictus. Et in loco, ubi emunitas lesa fuerit8), cessetur a divinis.
4. De raptoribus bonorum ecclesie 9).
Item ad reprimendam presumpcionem importunam 10) raptorum predonum etn) invasorum bonorum et rerum12) ecclesiarum monasteriorum et13) ecclesiasticarum personarum statuimus, ut quilibet locus seu parrochia nostre civitatis seu 14) provincie, ad quam vel ad quemlö) ipsi predones raptores16) et invasores pervenerint seu17) preda vel18) spolia19) vel rapina deducta fuerit vel ubi prede ipsius emptor fuerit, ipso facto sit ecclesia-
1) Parijs voegt hier in: sic.
2) Gouda en Utrecht hebben: emunitatem. ,
3) Het Liber Camere mist: violatores.
4) Het Liber Camere heeft: seu.
5) Het Liber Camere heeft: modo alio.
6) Het Liber Camere heeft: duximus.
7) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: talis domicilium.
8) Parijs en het Liber Camere hebben: est.
9) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht missen: bonorum ecclesie.
10) Het Liber Camere heeft: importunam presumpcionem.
11) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht missen: et.
12) Gouda en Utrecht hebben: verum bonorum.
13) Parijs voegt hier in: rerum.
14) Het Liber Camere heeft: vel. — Gouda en Utrecht: et.
15) Het Liber Camere heeft: ad quem vel ad quam.
16) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: raptores predones.
17) Het Liber Camere heeft: vel.
18) Gouda en Utrecht missen dit woord. — Het Liber Camere heeft: seu.
19) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: spolium.



7
stico suppositus interdicto; et quamdiu ibix) fuerit, cessetur penitus a divinis. Et si per triduüm ibi2) steterint, licet ex tune recesserint vel3) ad alia loca se transtulerint vel preda seu 4) spolium alias deducta fueritfi), nichilominus parrochia seu e) locus, in quo triduüm7) manserant vel ubi preda consumpta8) fuerit, maneat per duos menses interdictus, nisi medio tempore fuerit satisfactum.
5. De invasoribits.
Item predones raptores invasores9) huiusmodi et eorum receptores 10) necnon n) predarum emptores per ordinarium 12) moneantur 13), nominatim si eorum nomina sciri poterunt14) alioquin in genere, ut infra triduüm post moniciooem ipsam predam spolium vel rapinam restituant et condigne satisfaciant. Alioquin tamquam 15) sacrilegi sentenciam excommunicacionis, quam nunc ferimus in hiis 16) scriptis, ex tune incurrant ipso facto et excommunicati per locorum ordinarios et eorum plebanos16) publice nuncientur. In qua excommunicacione si satisfactione neglecta duraverint per quindenam, ex tune per omnes ecclesias conventuales (et) parrochiales17) decanatus illius, in quo rapina committitur vel ipsi18) sacrilegi domicilium habent, vel eciamsiopus fuerit civitatum19) et aliorum locorum, campanis pulsatis 2°)
1) Parijs mist: ibi.
2) Het Liber Camere heeft: ubi.
3) Gouda en Utrecht hebben: et.
4) Gouda en Utrecht hebben: predam vel.
5) Het Liber Camere heeft: deductum fuerit. — Gouda en Utrecht: deducta fuerint. 6} Utrecht heeft: sive.
7) Parijs, het Liber Camere en Gouda hebben: triduo.
8) Het Liber Camere heeft: consumplum. — Gouda en Utrecht: sumpta.
9) Het Liber Camere heeft: el invasores. — Gouda en Utrecht: invasores et.
10) Het Liber Camere heeft: receptatores.
11) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht voegen hier in: et.
12) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: ordinarios.
13) Gouda en Utrecht hebben: nominentur.
14) Gouda en Utrecht hebben: poter int.
15) Gouda en Utrecht hebben: tam.
16) Gouda en Utrecht plaatsen et eorum plebanos na in hiis.
17) Het Liber Camere heeft: et parrochiales. — Gouda en Utrecht: parrochiales et.
18) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: et ubi.
19) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: civitatis.
20) Gouda en Utrecht voegen hier in: et.



8
. candelis extinctis, usque ad satisfactionem condignam nuncientur
excommunicati singulis diebus dominicisx) et festivis. Quod si per dimidium annum in excommunicacione perstiterint, ex tune subjaceant2) penis expressis superius contra eos, qui manus iniciunt in clericos3) violentas; et super hoe, ut ibi diximus, procedatur.
6. De decimarum *) injuriatoribus.
Item ut6) cum sacrilegi censeantur, qui injuriose subtrahunt aut6) auferunt tributa egencium7) animarum, videlicet decimas ad hoe 8) a Domino institutas ut sint cibus in domo Dei, et eas ecclesiis, quibus debentur, non persolvunt subreptores9) multorum bonorum, que ex justa solucione decimarum solent10) Domino largiente omnibus evenire, et incitatores sterilitütis pestilencie famisn) tempestatis et aliorum malorum ^, que frequenter eveniunt ex subtractione earundem, Statuimus, ut huiusmodi sacrilegi13) detentores ac14) raptores decimarum tam novalium quam aliarum, quos nos in hiis scriptis excommunicamus, per omnes ecclesias conventuales et 1:>) parrochiales nostre civitatis et dyocesis per totum circulum cuiuslibet anni quolibet mense uno die dominico vel festivo, candelis extinctis campanis pulsatis 16), ^ excommunicati publice et districte per ecclesiarum provisores
nuncientur. Et17) nichilominus ad ulteriora procedatur per loei ordinarium, si visum fuerit expedire.
1) Het Liber Camere voegt hier in: diebus.
2) Het Liber Camere heeft in plaats van subjaceant een open ruimte.
3) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: in clericos iniciunt.
4) Het Liber Camere mist: decimarum.
5) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht missen: ut.
6) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: vel.
7) Gouda en Utrecht hebben: degentium.
8) Gouda en Utrecht hebben: huiusmodi.
9) Gouda en Utrecht hebben: subtractores.
10) Parijs voegt hier in: a.
11) Parijs en het Liber Camere missen: famis. it) Gouda en Utrecht hébben: modorum.
13) Parijs, Gouda en Utrecht voegen hier in: ac.
14) Gouda en Utrecht hebben: et.
15) Parijs, Gouda en Utrecht missen: et.
16) Het Liber Camere mist: campanis pulsatis.
17) Parijs mist: Et.



9
7 ')• Ut bona clericorum sint absque2) theloneo.
Item statuimus, ut bona ecclesiarum et religiosorum et ecclesiasticarum personarum 3) civitatis et provincie Coloniensium sint et maneant in omni loco tam in civitate quam extra et transeant tam in terris quam in aquis absque theloneo et qualibet exactione et sine omni impedimento libera et penitus absoluta. Si qui vero 4) contra hoe temere 5) evenire 6) presumpserint, contra ipsos ?) tamquam») invasores et9) raptores bonorum ecclesiarum, ut10) supra dictum est, procedatur.
8 *). De grangiis et curtibus.
Item statuimus, ut quicunque nobiles vel alii ad prelia vel ad alias n) expediciones processuri jacuerint in grangiis et12) curtibus seu possessionibus seu 13) bonis ecclesiarum vel ecclesiasticarum personarum vel monachorum cuiuscunque ordinis aut fecerint ibidem") dampna et rapinasis), nisi infra mensem post monicionem faciendam de rapinis dampnis 16) et injuriis irrogatis satisfecerint Iesis et") dampnum passis18), ipso facto sint19) excommunicati excommunicacione, quam in eos20) ferimus in hiis
1) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht plaatsen de artikelen 7, 8, 9 in de volgorde: 8, 9, 7. — In Utrecht is artikel 7 van onzen tekst (door den glossator) voorzien van een marginale aandachtstreep.
2) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: sine.
3) Het Liber Camere heeft: tcclesiastica personarum ac religiosarum. Gouda en
Utrecht: ecclcsiasticarum personarum religiosorum.
4) Parijs heeft: tune.
5) Parijs en het Liber Camere missen: temere.
6) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: venire.
7) Gouda en Utrecht hebben: eos.
8) Het Liber Camere voegt hier in: contra.
9) Gouda en Utrecht hebben: ac.
10) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: de quibus.
11) Gouda en Utrecht hebben in plaats van: vel ad alias: et.
12) Het Liber Camere mist: et. — Parijs herhaalt daarna: in.
13) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: vel.
14) Het Liber Camere mist: ibidem. — Gouda en Utrecht hebben: ibi.
15) Het Liber Camere heeft: dapna vel rapinas. — Gouda en Utrecht: damna vel rapinam.
16) Het Liber Camere heeft: dapnis rapinis. — Gouda en Utrecht: danmis rapinis.
17) Parijs mist: et.
18) Het Liber Camere heeft:paetis. — Gouda en Utrecht hebben: lesoet damnumpasso.
19) Gouda en Utrecht hebben: sunt.
20) Gouda en Utrecht hebben: eis.



IO
scriptis; etl) excommunicati publice usque ad satisfactionem condignam, ubi et quando expedire videbitur2), nuncientur. Et ulterius, crescente eorum3) contumacia,- contra eos procedatur sicut4) contra bonorum ecclesiarum invasores, prout5) superius est expressum.
9 6). De laycis qui se intromittunt de bonis clericorum 7).
Item statuimus, ut8) nullus laicus, cuiuscunque dignitatis vel condicionis existat, de bonis clericorum sive in vita sive9) in morte intromittat se 10); sed quilibet clericus de bonis suis sicut in vita ita u) in morte testamentum suum faciendi et de rebus 12) suis disponendi per se vel 13) alios, quibus hoe commiserit, liberam habeat14) facultatem. Et Mos15), qui contra hoe statutum de bonis et16) rebus clericorum17) decedencium ausu sacrilego se ingesserint, nisi sint17) ipsorum clericorum manufideles seu ultimarum executores voluntatum, ex nunc sentencia excommunicacionis innodamus et per locorum18) ordinarios precipimus excommunicatos publice nunciari, donec ablata restituant et alias satisfecerint competenter. In qua excommunicacione si per mensem perstiterint, ex tune contra eos19) tamquam invasores bonorum ecclesiarum procedatur.
1) Parijs mist: et.
2) Het Liber Camere heeft: videbitur exfedirc. — Gouda en Utrecht: videlur expedire.
3) Het Liber Camere mist: eorum.
4) Het Liber Camere heeft: tamquam.
5) Parijs mist dit woord. — Het Liber Camere heeft: sicut.
6) Zie noot I der vorige bladzijde.
7) Gouda en Utrecht hebben: De laycis inlromUtentibus se de bonis clericorum. — Het Liber Camere heeft: De laycis clericos tra/ientibus ad judicium seculare.
8) Parijs en het Liber Camere hebben: quod.
9) Het Liber Camere heeft: seu.
10) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: se intromittat.
11) Het Liber Camere voegt hier in: et.
12) Gouda en Utrecht hebben: bonis.
13) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht voegen hier in: per.
14) Het Liber Camere heeft: habet.
15) Gouda en Utrecht hebben: eos.
16) Gouda en Utrecht voegen hier in: de.
17) Parijs mist dit woord.
18) Parijs mist: locorum.
19) Gouda en Utrecht hebben: ipsos.



11
io. De laycis clericos trahentibus ad judicium seculare
Item2) cum clerici ct religiosi coram judicio secülari non ebeant 3) in causam, trahi sui vel ecclesie vel alicuius alterius omine, vel4) a laicis contra eos sentencia dictari, hoe fieri sub ïtimacione excommunicacionis, quam ferimus in hiis scriptis, rmiter prohibemus. Statuentes ut, si laycus clericum vel reliiosum ad forum traxerit5) seculare, idem laycus omnino 6)cadat
causa, et nichilominus per ordinarium ipsius 7) excommunicatus enuncietur8) publice usque ad satisfactionem condignam9). reterea judex secularis et scabini loei, in quo hoe contigerit10), tx ordinarium ipsius loei mqneantur, ut de causan) nullatenus :12) intromittant, penitus desistendo et revocando infra triduüm,
in aliquo13) occasione huiusmodi11) in prejudicium ipsius clerici ;1 religiosi est processum. Alioquin ipsi judices et scabini per indem ordinarium sine 15) dilacione qualibet16) excommunicentur excommunicati publice usque ad satisfactionem condignam17) incientur. In qua excommunicacione si per quindenam duravent18), locus ille ex tune ecclesiastico sit19) suppositus intericto; quod non relaxetur, nisi prius sufficienter sit20) satisctum passo injuriam nobis et ecclesie. Et21) judicium22) si quod23)
1) Gouda en Utrecht hebben hetzelfde, doch: trahentibus clericos. — Parijs heeft: ericus non debet trahi in causam coram secularibus.
2) Parijs voegt hier in: statuimus.
3) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: debent.
4) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: nee.
5) Gouda en Utrecht hebben: traxerit ad forum.
6) Het Liber Camere mist dit woord.
7) Gouda en Utrecht voegen hier in: loei.
8) Gouda en Utrecht hebben: nuncielur.
9) Parijs en het Liber Camere hebben: congruam.
0) Parijs en het Liber Camere hebben: contingit.
1) Parijs, Gouda en Utrecht hebben: tali.
2) Het Liber Camere heeft: se nullatenus.
3) Parijs heeft: aliqua.
4) Gouda en Utrecht hebben: huiusmodi occasione.
5) Gouda en Utrecht hebben: absque.
6) Gouda en Utrecht voegen hier in: die.
7) Parijs heeft: congruam.
8) Gouda en Utrecht hebben: fermanserint.
9) Gouda en Utrecht hebben: sit ecclesiastico. — Het Liber Camere: sit ecclesiastico.
0) Gouda en Utrecht hebben: sit sufficienter. ibuaVl i.
1) Gouda heeft: ac. — Utrecht: ad.
2) Parijs en het Liber Camere hebben: judicatum.
3) Parijs en het Liber Camere hebben: yuid.



12
contra ipsum clericum et religiosum estJ) factum et si quid aliud1) subsecutum, sit penitus revocatum.
ii. De clerico trahente clericum ad judicium seculare et de judicibus secularibus de eis se intromittentibus 2).
Si vero3) clericus clericum in foro seculari suo4) vel ecclesie vel alicuius alterius nomine in causam traxerit, causam amittat5). Et si monitus ab ordinario in continenti non destiterit ac6) infra VII dies non satisfecerit7) in causam tracto nobis et ecclesie competenter, ab officio suo8) et beneficio sit suspensus ipso facto, donec satisfecerit7) competenter. Et si suspensione huiusmodi durante ingesserit se officio vel beneficio, ab eodem ordinario excommunicetur et excommunicatus publice nuncietur. Et si in huiusmodi contumacia et9) excommunicacione per tres septimanas permanserit, ex tune beneficio, si quod 10) habet cum cura vel sine cura, ipso facto sit privatus; et idem beneficium inhabilis ad rehabendum existat Ü$ Si vero beneficium aliquod non habuerit, sit inhabilis ad habendum. Contra judicem vero et scabinos, qui se de huiusmodi judicio ™) vel causa intromiserint«), procedatur sicut superius in proximo capitulo est expressum.
12. De layco causam kabente14) contra clericum.
Item dampnantes 15) sub intimacione anathematis prohibemus 16)
1) Het Liber Camere plaatst est na aliud. — Gouda en Utrecht missen: factum et si quid aliud.
2) Utrecht heeft hetzelfde doch: intermittentibus. — Parijs en het Liber Camere missen dit hoofd.
3) Gouda en Utrecht hebben: Item si.
4) Gouda en Utrecht hebben: sui.
5) Het Liber Camere heeft: amittatur.
6) Parijs, Gouda en Utrecht hebben: aut.
7) Het Liber Camere heeft: satisfecerint.
8) Parijs, Gouda en Utrecht missen: suo.
9) Gouda en Utrecht hebben: contumaci.
10) Het Liber Camere heeft: quid.
11) Gouda en Utrecht hebben: extat. - Het Liber Camere: cl ad idem officium rehabendum inhabilis existat.
12) Het Liber Camere heeft: officio.
13) Gouda en Utrecht hebben: iniromiserit.
14) Gouda en Utrecht hebben: habente causam.
15) Het Liber Camere heeft: dapnantes et.
16) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: frohibentes.



detestabile statutum ymmo errorem, ab quibusdam laicis ]) contra libertatem ecelesiasticam introductum, videlicet ut —, si laycus causam habet2) contra clericum vel ecclesiam conventualem seu monasterium seu 3) quamcunque4) aliam domum religiosam, idemque *) clericus vel ecclesia6) possessiones vel alia bona7) habet in districtu judicis secularis, — laycus ipse vel judex compellit clericum vel ecclesiam coram seculari judicio8) litigare racione possessionum 9) vel bonorum eorundem, ipse judex secularis diem assignat clerico vel ecclesie ad litigandum coram eo; ad quam 10) si non venerit sicut nee tenetur vel veniens coram eo noluerit litigare, bonis suis privat eundem, plurimas alias abusiones in hiis et consimilibus committendo.
Statuimus in hoe casu idem contra actorem n) judicem et scabinos observari12), quod diximus de laico clericum trahente ad 13) judicium seculare, ut14) —judicibus ipsis15) et scabinis huiusmodi factumlö) non revocantibus et alias non satisfa'cientibus competenter infra triduüm post monicionem ab ordinario faciendam 17) — locus ubi hoe contingit ecclesiastico sit 18) suppositus interdicto. Quo durante per quindenam superior sive 19) dominus illius judicis et scabinorum moneatur per ordinarium, ut tale forefactum procurent 20) revocari et faciant20) infra VII dies post ipsam monicionem emendari. Alioquin contra ipsum 21) superi-
1} Gouda en Utrecht hebben: clericis.
2) Het Liber Camere heeft: habeat.
3) Het Liber Camere heeft: vel.
4) Gouda heeft: quacunque.
5) Parijs heeft: idem.
6) Utrecht heeft; ecclesie.
7) Parijs voegt hier in: que.
8) Gouda en Utrecht hebben: judice.
9) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: fossessionis.
10) Gouda en Utrecht hebben: qua.
11) Parijs en het Liber Camere voegen hier in: quam.
12) Parijs heeft: conservari.
13) Parijs en het Liber Camere hebben: in.
14) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht'hebben: et.
15) Utrecht heeft: illis.
16) Gouda en Utrecht hebben: factum huiusmodi.
17) Gouda en Utrecht hebben: faciendam ab ordinario.
18) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: sit ecclesiastico.
19) Het Liber Camere heeft: seu. — Gouda en Utrecht hebben: vel.
20) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: firocuret en het Liber Camere en Gouda faciat; Utrecht mist et faciat.
21) Parijs mist: ipsum.



14
örem sive dominum procedatur, prout in statuto contra injectores manuum in clericos de nobilibus et dominis est expressum.
Eodem modo statuimus contra occupantes seu seculari judicio arrestantes bona ecclesiarum seu ecclesiasticarum personarum seu l) religiosorum 2) procedi et idem observari.
133). Ut laycis fiat de c Ier kis justicia expedita4).
Item ne laici occasionem habeant de defectu justicie contra clericos querelandi, statuimus sub pena excommunicacionis firmiter precipientes, ut prelati seu ordinarii clericorum et ecclesiarum laicis, contra ipsos clericos vel5) ecclesias causam habentibus, faciant, cum requisiti fuerint, secundum consuetudinem6) capitulorum"') si fuerit in ecclesia collegiata, vel8) alias de clericis non existentibus in9) collegio secundum jus 10) scriptum vel consuetudinem J1), justiciam expeditam.
14. De synodis.
■ Item statuimus, ut prelati seu 12) ordinarii judices nostre civitatis et dyocesis in terminis 13) jurisdictioni eorum 14) subjectis synodum suam, qui15) ad hoe tenentur, observent per se vel per alios congruis temporibus, ab ipsis prelatis proutexpedire viderint prefigendis; et, que corrigenda vel reformanda occurrerint, corrigant vel17) reforment; et omnes de18) parrochia illa, in
1) liet Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: sive.
2) Het Liber Camere heeft: religiosarum.
3) In Utrecht is dit artikel (door den glossator) voorzien van een aandachtstreep.
4) Gouda en Utrecht missen: exfedita.
5) Parijs heeft: et.
6) Gouda en Utrecht hebben: consuetudines.
7) Gouda en Utrecht voegen hier in: vel secundum ordinarium.
8) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: et.
9) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: de.
10) Gouda en Utrecht missen: jus.
11) Het Liber Camere heeft: consuetudinarium,
12) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: et.
13) Gouda en Utrecht hebben: terris.
14) Het Liber Camere heeft: eorum jurisdictioni. — Gouda en Utrecht: eorum interdicto.
15) Utrecht heeft: que.
16) Het Liber Camere voegt hier in: hoe.
17) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: et.
18) Parijs heeft: in.



15
qua synodus celebranda fuerit, quandocunque eis denunciata fuerit1), ad ecclesiam et synodum veniant obedienter et jura synodalia observent2) revereater, non obstante aliqua occasione vel consuetudine contraria3), quam corruptelam reputamus et penitus reprobamus4). Soli tarnen nobiles excipiantur, qui ad nostram synodum noscuntur pertinere specialiter 8).
Si qui vero laicorum contra hoe venire 6) presumpserint et in hoe mandato sui prelati ~) sive ordinarii non obedierint, sentenciam excommunicacionis, quam in hiis scriptis in ipsos ferimus 8), ipso facto vel omissione incurrant et 9) excommunicati singulis diebus dominicis et festivis per plebanos eorum et alios prout hoe10) prelato ipsi expedire videbitur usque ad satisfactionem condignam publice nuncientur. Si vero multitudo parrochie in causa seu ll) culpa fuerit12), locus ille, in quo synodum13) vel jura synodalia impediri contigerit, sit ipso facto ecclesiastico suppositus interdicto ; quod non relaxetur, nisi de hoe satisfactum fuerit -competenter 14). Nobilibus vero 15), ne huiusmodi synodum 16) vel jura synodalia impediant, sub pena excommunicacionis late sentencie firmiter inhibemus 17).
15. De delictis impiimtis1S).
Item, ne delicta seu commissa subditorum maneant impunita et ex hoe tribuatur aliis audacia delinquendi, statuimus, ut
1) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: fuerit denunciata.
2) Het Liber Camere heeft: observentur.
3) Gouda en Utrecht hebben: contraria vel consuetudine.
4) Gouda mist: et penitus reprobamus.
5) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: specialiter pertinere.
6) Parijs heeft: temere.
7) Parijs heeft: prelati ipsius. — Het Liber Camere: illius prelati.
8) Het Liber Camere, Gouda eri Utrecht hebben: firmius.
9) Parijs mist: et.
10) Gouda en Utrecht missen: hoe.
11) Gouda en Utrecht hebben: vel.
12) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht plaatsen fuerit vóór in causa.
13) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: synodus.
14) In Parijs is door den schrijver deze zin, met een verwijzingsteeken, onder in den rand bijgevoegd.
15) Parijs en het Liber Camere missen dit woord.
16) Het Liber Camere heeft: synodos.
17) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben:prohibemus.
18) Het Liber Camere heeft: inpunitus.



judicibus1) ecclesiasticis et ostensum, sicuti de jure fuerit facietldum, causam ad judicem secularem remittere non postponant2).
18. Ne impediatür jurisdictie ecclesiastico. 3).
Item 4) ne jurisdictionem ecclesiastico rum judicum 5)6), sive ordinarii fuerint7) sive delegati, a secularibus judicibus8) seu9) personis impediri et ex hoe, sicut a pluribus intemptatur10), dissolvi contingat nervum ecclesiastice discipline, Statuimus, ut nullus secularium, sive nobilis fuerit sive alter qualiscunque, ecclesiasticorum judicum jurisdictionem in citacionibus monicionibus denunciacionibus excommunicacionibus 11) et aliis modis, quibus jurisdictio ecclesiastica exercetur, per se vel per alium impediat12) aliqualiter 13) vel retardet12). Et14) si contra hoe ausu temerario venire15) presumpserit12) et monitus12) ab ordinario vel delegato16) infra VII dies a die monicionis facte non destiterit12) omnino nee revocaverit12) et17) si quid18) in prejudicium premissorum attemptaverit , sentenciam excommunicacionis, quam in hiis scriptis ferimus in19) huiusmodi presumptores, incurrant 20) ipso facto. Quam excommunicacionem si per quindecim dies sequentes contumaciter sustinuerint, ex tune, si nobilis fuerit vel dominus 21),
1) Parijs voegt hier in: et.
2) Het Liber Camere heeft: postponat.
3) Het Liber Camere mist dit hoofd.
4) Parijs voegt hier in: statuimus.
5) Het Liber Camere heeft: judicium.
6) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: judicum ecclesiasticorum.
7) Gouda en Utrecht missen: fuerint.
8) Gouda en Utrecht hebben: judiciir.
9) Het Liber Camere heeft: vel.
10) Parijs heeft: temptatur.
11) Het Liber Camere heeft: excommunicacionibus monicionibus denunciacionibus.
12) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben; impediant — retardent — presumpserit — moniti — destüerint - revocaverint — attemptaverint.
13) Het Liber Camere heeft: aliquatenus.
14) Parijs mist: et.
15) Gouda en Utrecht missen: venire.
16) Parijs heeft: legato.
17) Het Liber Camere mist: et.
18) Gouda en Utrecht hebben: quod.
19) Parijs en het Liber Camere missen: in.
20) Utrecht heeft: incurrunt.
21) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht missen fuerit en hebben hier est.



18
terra ipsius etl) districtus, si quem habet, sint2) ipso facto ecclesiastico suppositi2) interdicto. Et nichilominus in loco, ubi faciens impedimentum predictum vel procurans domicilium habuerit, cessetur a divinis, quousque impedimentum sit revocatum et alias legitime satisfactum.
19. De captivatoribus clericorum 3).
Item quia in tantam vesaniam plerumque prorumpit *) quorundam perversitas perversorum, ut ausu sacrilego clericos et6) ecclesiasticas personas non sine violenta manuum injectione dampnabiliter6) capere eciam 7) captivos execrabiliter detinere non formident8), Statuimus, ut clericorum captivatores, quicunque fuerint aut cuiuscunque dignitatis aut condicionis existant9), cum omnibus auxilium consilium 10) opem velu) operam adhibentibus, per omnes ecclesias conventuales parrochiales et12) capellas civitatis et dyocesis13), cum ipso facto excommunicacione 34) canonis sint ligati, excommunicati, nominatim si eorum nomina sciri poterunt16) alioquin in genere, publice denuncientur16), donec captivus sit liberatus et de forefacto fuerit leso nobis et ecclesie satisfactum. Et si infra octo dies post huiusmodi denunciacionem captivus non fuerit liberatus, ex tune iidem 17) captivatores cum omnibus 18) adhibentibus consilium auxilium opem vel operam, ut predictum est, nominatim quorum nomina sciri poterunt alioquin in genere 19),
1) Gouda en Utrecht hebben: vel.
2) Het Liber Camere heeft: sü—supposilus.
3) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht missen: clericorum.
4) Parijs en het Liber Camere hebben: prorupit.
5) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: ac.
6) Het Liber Camere heeft: dapnabiliter.
7) Parijs en het Liber Camere hebben: et.
8) Parijs, Gouda en Utrecht hebben: formidant.
9) Gouda en Utrecht missen dit woord.
10) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: consilium auxilium.
11) Parijs heeft: et.
12) Het Liber Camere heeft: ac.
13) Het Liber Camere voegt hier in: Coloniensium.
14) Utrecht heeft: excommunicaciones.
15) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: poterint.
16) Parijs heeft: nominentur.
17) In Parijs is idem aldus gewijzigd. Gouda en Utrecht hebben: idem.
18) Parijs en het Liber Camere missen dit woord.
19) Gouda en Utrecht missen: in genere.



22
citer, contra tales statuimus observandum. Feoda eciam, si qua ') predicti sacrilegi2) ab ecclesiis vel3) ecclesiasticis personis tenuerint, post4) lapsum anni, per quem excommunicacionem sustinuerunt5), ad ecclesias vel6) ecclesiasticas personas7) libere revertantur. Ita ut, si ipsi sacrilegi ultra de huiusmodi feodis se 8) ingesserint, contra eos tamquam invasores bonorum9) ecclesie procedatur.
23 10). De fratribus et sororibus.
Item 11) volentes, ut fratres et sorores filii et filie fratrum et sororum et alii in linea collaterali gradus predicti, qui sacrilegis et excommunicatis huiusmodi in suis malehciis non assistunt nee astiterint12) et ad ipsa maleficia opem vel operam aut favorem non impenderint13) nee impendunt, sine culpa eorum aut sine causa14) non graventur ex maleficiis aliorum10), Statuimus, ut iidem16) fratres et sorores filii et filie fratrum et17) sororum et18) alie persone linee collateralis penis supradictis quoad exclusionem ab ordinibus beneficiis et19) prelaturis huiusmodi non subjaceant antedictis9) nee constringantur 2°) eisdem, si infra eundem annum coram nobis aut21) capitulo et22) prioribus Coloniensibus se canonice expurgaverint, quilibet quarta manu, quod predictis
1) Het Liber Camere en Gouda hebben: si sua quo, — Utrecht: si sua buo,
2) Gouda en Utrecht hebben: sacrilegi predicti.
3) Het Liber Camere heeft: et.
4) Parijs heeft: per.
5) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: sustinuerint.
6) Het Liber Camere heeft: et.
7) Het Liber Camere heeft: personas ecclesiasticas.
8) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht plaatsen se na ultra.
9) Gouda en Utrecht missen dit woord.
10) In Utrecht is dit artikel voorzien van een marginale aandachtstreep.
11) Het Liber Camere voegt hier in: si.
12) Gouda en Utrecht hebben: assislerunt.
13) Gouda en Utrecht hebben: impenderunt.
14) Gouda en Utrecht voegen hier in: eorum.
15) Gouda en Utrecht hebben: eorum.
16) Parijs heeft: idem. — Het Liber Camere, Gouda en Utrecht: eidem.
17) Het Liber Camere heeft: vel.
18) Gouda en Utrecht hebben: ac.
19) Parijs heeft: et beneficiis et. — Gouda en Utrecht: officiis.
20) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: astringantur.
21) Parijs heeft: et.
22) Het Liber Camere heeft: aut.



23
sacrilegis1) in huiusmodi maleficio2) consilio3) auxilio ope4) vel opera non astiterunt 5), et juramento corporali firmaverint6), quod eis !) ulterius non astabunt.
24. De clerico in alia 7) dyocesi captivato.
Item statuimus, ut si clericum Coloniensis civitatis vel dyocesis in alia dyocesi capi 8) contingat vel in nostra civitate vel9) dyocesi captum10) ad aliam dyocesim deduciu) vel transferri, quod capitulum12) et priores et13) alia capitula ad liberacionem14) captivi et ad procedgndum contra 15) sacrilegum illius dyocesis, qui in hoe culpabilis fuerit, apud loei dyocesanum affectuose laborent16), prout17) visum fuerit expedire.
25. De occisoribus clericorum 18).
Item de occisoribus et mutilatoribus clericorum et clericos in captivitate usque ad mortem detinentibus, Statuimus, ut19) per omnes ecclesias conventuales parrochiales et capellas civitatis et diocesis Coloniensium ipsi20) occisores et21) mutilatores et omnes opem vel operam vel22) consilium ad hoe adhibentes 23)
1) Parijs mist dit woord.
2) Parijs heeft: beneficio.
3) Parijs voegt hier in: et. — Het Liber Camere: vel.
4) Parijs en Utrecht hebben: opere.
5) Gouda en Utrecht hebben: assislcrunt.
6) Parijs heeft: jirmaverunt.
7) Utrecht mist dit woord.
8) Gouda en Utrecht missen: in alia dyocesi. — Het Liber Camere (datin alia civitate heeft): capi.
9) Het Liber Camere heeft: aut. — Gouda en Utrecht: ac.
10) Het Liber Camere heeft: capitulum.
11) Parijs heeft: duci.
12) Parijs heeft: capitula.
13) Gouda en Utrecht hebben: ad.
14) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: deliberacionem.
15) In Parijs staat hier doorgehaald: ad.
16) Het Liber Camere heeft: laboretur.
17) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: ut hoe.
18) Parijs en het Liber Camere missen dit woord.
19) Gouda en Utrecht missen dit woord.
20) Het Liber Camere heeft: ipsius.
21) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: vel.
22) Gouda en Utrecht hebben: seu.
23) Gouda en Utrecht hebben: adhibentibus.



24
singulis diebus dominicis et festivis, campanis pulsatis et*) candelis extinctis, nominatim quorum nomina sciri poterunt2) alias in genere, excommunicati denuncientur et ab omnibus artius evitentur3), donec sufficienter satisfecerint et a sede apostolica redierint absoluti. Preterea locus omnis, ad quem venerint4), sit interdictus quamdiu ibi fuerint, et per sequens5) triduüm si ibi biberint6) aut 1) comederint8), et per septem sequentes dies ubi contigerit eos9) pernoctare.
Ceterum si nobiles fuerint vel10) alii terram vel n) jurisdictionem et w) districtum habentes infra tres menses a tempore perpetrati sceleris ad arbitrium nostrum aut capituli et priorum Coloniensium non satisfecerint, eorum terra13) et districtus ex tune sit ipso facto ecclesiastico suppositus interdicto. Et feoda sive officia vel pensiones, si qua habent ab ecclesiis vel 14) ecclesiasticis personis, amittant et ad ecclesias, a quibus ea habuerint, libere 15) revertantur; ita quod16) ipsorum sacrilegorum heredes ad feoda huiusmodi vel ad aliqua alia ab ecclesiis vel17) ecclesiasticis personis descendencia nunquam imperpetuum admittantur; de quibus si se ultra 18) ingesserint, contra eos procedatur tamquam contra bonorum ecclesiarum 19) invasores, prout superius est expressum.
Et hoe 2°) eciam in aliis personis, que non sunt nobiles, feodum habentibus volumus observari.
1) Gouda en Utrecht missen dit woord.
2) Parijs en het Liber Camere hebben: sciuniur.
3) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: devitandi.
4) Parijs heeft: venerit.
5) Gouda en Utrecht hebben: consequens.
6) Utrecht heeft: biberit.
7) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: vel.
8) Het Liber Camere heeft: eommederint.— Parijs heeft voor co de afkorting voor com.
9) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: eos contigerit.
10) Parijs heeft: et.
11) Gouda en Utrecht missen dit woord.
12) Gouda en Utrecht hebben: vel.
13) Het Liber Camere, Gouda "en Utrecht hebben: terra eorum.
14) Parijs, Gouda en Utrecht hebben: et.
15) Parijs en het Liber Camere missen dit woord.
16) Het Liber Camere voegt hier in: Jiropter.
17) Parijs heeft: et.
18) Gouda en Utrecht hebben: ultra se.
19) Gouda en Utrecht hebben: ecclesiasticorum.
20) Het Liber Camere heeft: hec.



Preterea si domini terre, in quorum districtibus manent vel domicilium habuerint!) vel2) ubi tam enorme scelus extiterit commissum3), tam nepharios sacrilegos et4) nephandos in suis districtibus sustinuerint et5) contra eos ad bonorum privacionem et proscripcionem de terra non processerint, contra ipsos dominos tamquam consencientes malo huiusmodi monicione premissa6) procedatur.
26. De filiis et nepotibus.
Item si infra annum absolucionem a sede apostolica 7) impetrare et alias congrue satisfacere neglexerint, statuimus ut ex tune nullus filiorum aut nepotum eorum sacrilegorum8) ad ordines vel ad6) ecclesiasticum beneficium aut9) dignitatem usque ad quartum gradum admittatur. Et idem net10) de filiabus et neptibus X1) eorundem. Et si qui12) eos vel eas admiserint, incurrant penas, que13) superius de filiis et nepotibus14) clericos captivancium sunt expresse.
27. Qui minas infert in personam ecclesiasticam
Item volentes malo antequam eveniat16), quantum possumus, obviare, Statuimus, ut si quis ecclesiastice persone minas intulerifï*)
1) Het Liber Camere heeft: Iiabcnt.
2) Het Liber Camere heeft: et. — Gouda en Utrecht missen dit woord.
3) Het Liber Camere heeft: commissum extiterit. — Gouda en Utrecht: constiterii commissum.
4) Parijs heeft: quam.
5) Parijs mist dit woord.
6) Gouda en Utrecht missen dit woord.
7) Gouda en Utrecht hebben: a sede apostolica absolucionem.
8) Parijs heeft: sacrilegorum eorum.
9) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: vel.
10) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: fiat.
11) Parijs en Utrecht hebben: nepotibus.
12) Parijs heeft: quis.
13) Het Liber Camere mist dit woord.
14) Parijs mist deze 2 woorden.
15) Het Liber Camere heeft: De Ulo qui minas infertpersone ecclesiastice. — Gouda en Utrecht : Qui minas infert ecclesiastice persone.
16) Utrecht heeft: veniat. — Parijs: malis .. . eveniant.
17) Het Liber Camere heeft: intulerint. — Utrecht: intulit.



26
de corpore vel de rebus et monitus inde ab ordinario!) ipsam ecclesiasticam personam2) non assecuraverit a tempore monicionis usque 3) infra VII dies, ab ipso ordinario ex tune excommunicetur et excommunicatus publice nuncietur, donec assecuret ipsam personam ecclesiasticam 4) et de eo 5) coram suo judice accipiat6) racionem.
2&. De clerico sacrilega.
Item cum magnum sit scandalum et plerisque 7) laicis, qui(bus), cum clerici8) sunt9) infesti, similia10) committendi existat11) quam plurimum incentivum, quod clerici in clericos sacrilegium committere non verentur, Statuimus12): ut13) clericus iniciens manus violentas 13) in clericum vel14) ecclesiam suam aut aliam vel15) ecclesiasticam personam, spolians16) vel violenciam in emunitate 17) committens vel bona eorum seculari judicio occupans aut ad 18) aliquid 19) horum consilium vel20) auxilium opem21) vel22) operam dans, pro injectione huiusmodi in continenti ^ per omnes ecclesias et capellas civitatis et dyocesis Coloniensium 3)
1) Parijs mist: inde. — Het Liber Camere heeft: monitus a judice ordinario. — Utrecht: monitus non ai ordinarrio.
2) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben:personam ecclesiasticam.
3) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht missen dit woord.
4) Parijs mist: ecclesiasticam. — Het Liber Camere heeft: ecclesiasticam personam.
5) Parijs, het Liber Camere en Gouda hebben: ea.
6) Utrecht heeft: accipiant.
7) Utrecht heeft: plerisquam.
8) Parijs, Gouda en Utrecht hebben: clericis.
9) Parijs heeft: sint.
10) Gouda en Utrecht hebben: consimilia.
11) Het Liber Camere mist dit woord.
12) Gouda mist dit woord.
13) Utrecht mist dit woord.
14) Het Liber Camere voegt hier in: in.
15) Parijs mist: suam aut aliam. — Gouda en Utrecht hebben: ecclesiam seu.
16) Parijs heeft: spolium.
17) Utrecht heeft: emunitatem.
18) Gouda en Utrecht missen dit woord.
19) Utrecht heeft: aliquod.
20) Gouda en Utrecht missen dit woord.
21) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht missen dit woord.
22) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: seu.
23) Het Liber Camere heeft voor deze 2 woorden: est in continenti. — Gouda en Utrecht: committendi.



2;
excommunicatus nuncieturEt cum de aliis constiterit per evidenciam facti vel famani publicam vel juramentum injuriam vel dampnum 2) passi, si fuerit persona fidedigna, vel per fidem testium summarie faciendam 3), per ordinarium moneatur, ut infra VII dies a tempore4) monicionis facte de forefacto perpetratos) satisfaciat competenter. Alioquin a nobis6) excommunicatus excommunicacione, quam ferimus in hiis scriptis, ex tune 7) per omnes ecclesias ut supra dictum est publice8) nuncietur. Quod si infra XV dies non satisfecerit, ex tune excommunicatus °) denuncietur, campanis pulsatis candelis extinctis, singulis diebus dominicis et festivis. Et10) si per annum in huiusmodill) excommunicacione perstiterit, ex tune omnibus beneficiis ecclesiasticis, si que ^ habet, ipso facto sit privatus; et illi, ad quos pertinet ipsorum beneficiorum collacio, ea conferant infra mensem, alioquin per superiorem ex tune conferantur13); et nichilorriSitis sint inhabiles ad aliqua 14) alia consequenda.
29 15). De clerico clericum captivante.
Item si clericus clericum occasione alicuius questionis 16) quam habuerit captivaverit vel ad capiendum17) ipsum consilium18) auxilium vel operam 19) adhibuerit, Statuimus, ut causam amittat ipso facto et excommunicatus publice, ut20) de aliis captivatoribus
1) Het Liber Camere heeft: denuncietur.
2) Het Liber Camere mist: dampnum.
3) Utrecht heeft: facienda.
4) Utrecht mist: a tempore.
5) Parijs mist dit woord.
6) Het Liber Camere mist deze 2 woorden.
7) Gouda en Utrecht missen: ex tune.
8) Utrecht mist: publice.
9) Parijs en het Liber Camere missen dit woord.
10) Parijs en het Liber Camere hebben: Quod.
11) Het Liber Camere mist dit woord.
12) Het Liber Camere heeft: qua.
13) Het Liber Camere heeft: conferatur.
14) Parijs en het Liber Camere missen dit woord.
15) In Utrecht is dit artikel voorzien van een marginale aandachtstreep.
16) Gouda en Utrecht hebben: alicuius questionis occasione.
17) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: captivandum.
18) Het Liber Camere voegt hier in: vel.
19) Utrecht mist deze 2 woorden.
20) Het Liber Camere heeft: prout.



28
expressum est *), nuncietur. Et si infra VII dies liberacionem ipsius captivi non procuraverit2) aut3) infra alios XV dies leso nobis et ecclesie4) non satisfecerit, ex tune omnibus beneficiis ecclesiasticis, si que5) habet, sit ipso facto privatus, et nichilominus c) inhabilis imperpetuum7) ad aliquod beneficium consequendum8). Et si ille9), ad quem collacio huiusmodi beneficiorum 10) pertinuerit, infra mensem de eis u) non ordinaverit ea alii vel aliis conferendo 12), collacio ac 13) ordinacio eorundem 14) ad proximum superiorem sit ipso facto devoluta. Si vero beneficium non habuerit, sit inhabilis imperpetuum ad aliquod15) optinendum.
Preterea omnis locus, ad quem huiusmodi sacrilegus pervenerit vel ubi biberit aut16) comederit17) aut pernoctaverit, sit ipso facto interdictus, eodem modo18) sicut de laicis captivatoribus clericorum 19) est predictum 2°).
30. De clerico clericum occidente.
Item statuimus, ut clericus clericum occidens vel mutilans21) vel eum usque ad mortem captivum9) detinens sit ipso facto ab
1) Utrecht mist dit woord.
2) Parijs heeft: probaverit. — Het Liber Camere: procupaverit.
3) Het Liber Camere heeft: ac.
4) Parijs heeft: leso et ecclesie et nobis.
5) Het Liber Camere heeft: qua.
6) Parijs en het Liber Camere missen dit woord.
7) Gouda en Utrecht hebben: imperpetuum inhabilis.
8) Parijs heeft: ad aliquid optinendum.
9) Parijs mist dit woord.
10) Parijs heeft: collacio seu ordinacio eorundem. — Het Liber Camere; beneficiorum huiusmodi.
11) Parijs mist deze 2 woorden.
12) Parijs heeft: ea aliis personis ydoneis non contulerit.
13) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: et.
14) Parijs heeft: eorum.
15) Parijs heeft: aliquid. — Gouda en Utrecht missen dit woord.
16) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: vel.
17) Het Liber Camere en Utrecht hebben: commederit.
18) Parijs en het Liber Camere hebben: co modo.
19) Gouda en Utrecht missen dit woord.
20) Gouda en Utrecht hebben: expressum.
21) Gouda en Utrecht hebben: clericus occidens vel mutilans clericum.



omnibus beneficiis ecclesiasticis habitis et a spe habendorum 1) penitus destitutus; et excommunicatus in -) omnibus ecclesiis, ut superius dictum est, denuncietur3); locus 4) ad quem pervenerit5) vel ubi biberit aut 6) comederit 7) aut pernoctaverit, ut supra8) dictum est, suppositus sit9) ipso facto ecclesiastico interdicto. Et nichilominus contra ipsum ad alias penas per nos aut capitulum aut10) priores Colonienses n), si12) opus fuerit, procedatur.
31 13). De clericis14) litigantibüs super prebendis.
Item cum plerumque contingat, quod vacante prebenda in aliqua15) civitate vel 16) dyocesi Coloniensi17), in qua duo vel tres18) auctoritate19) sedis apostolice vel legatorum suorum aut quavis 2°) alia auctoritate asserunt jus 21) se habere 22), executores suos seu quoscunque alios per23) se procurent 24) mitti in cörporalem possessionem 25) prebende ipsius —, cuius occasione missionis de huiusmodi 26) prebenda contendentes bona res et jura illius
1) Gouda en Utrecht hebben: habendis.
2) Gouda en Utrecht hebben: ab.
3) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: nuncietur.
4) Het Liber Camere heeft: locis.
5) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: venerit.
6) Het Liber Camere heeft: vel.
7) Parijs, het Liber Camere en Utrecht hebben: commederit.
8) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: superius.
9) Het Liber Camere mist sit en heeft suppositus. — Gouda en Utrecht hebben: sit suppositus.
10) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: et.
11) Utrecht heeft: Coloniensis.
12) Het Liber Camere heeft: sicut.
13) In Utrecht is dit artikel (door den glossator) voorzien van een marginale aandachtstreep.
14) Parijs mist dit woord.
15) Gouda en Utrecht hebben: aliqua in.
16) Parijs heeft: et.
17) Gouda en Utrecht hebben: dyocesis Coloniensis.
18) Het Liber Camere heeltflures.
19) Utrecht heeft: auctores.
20) Het liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: quamvis.
21) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: jus asserunt.
22) Het Liber Camere voegt hier in: et per. — Gouda en Utrecht: per.
23) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht missen dit woord.
24) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: procurant.
25) Het Liber Camere heeft: possessionem corporalen».
26) Het Liber Camere heeft eene verschrijving voor: huiusmodi.
2§



30
ecclesie tam intra*) emunitatem quam extra indifferenter rapiunt et invadunt seu per seculare judicium occupari vel arrestari2) procurant, sentencias3) excommunicacionis in certas personas de capitulo et suspensionis in capitulum4) nichilominus a suis executoribus5) fulminari facientes, propter quod in rebus et personis tam spiritualibus quam temporalibus ecclesie non modicum detrimentum sustinent6) et jacturam, — Statuimus ut, si 7) in aliqua ecclesia huiusmodi casus 8) emerserit 9), decanus et capitulum illius ecclesie auctoritate huiusmodi constitucionis sibi faciant litteras auctenticas et instrumenta, quibus sic contendentes uti voluerint in 10) jure suo, hinc inde a partibus exhiberi. Et convocatis capitulo ct prioribus1]), qui presentes fuerint et haberi commode poterint12), per eos vocatis ad hoe jurisperitis 13) qui visi14) fuerint expedire, huiusmodi questio15) et discordia decidatur10) et eorum discussioni17) seu sentencie stetur et18) inviolabiliter 19) observetur. Et si capitulum et 2°) priores propter difficultatem juris vel alias causas legitimas questionem huiusmodi 21) decidere 22) non poterunt 23) nee decidunt 22), causam eandem24) ad curiam domini pape decidendam 22) transmittant,
1) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: infra.
2) Utrecht heeft: arrestari vel occupari.
3) Het Liber Camere heeft: sentenciam.
4) Het Liber Camere heeft: in capitulo.
5) Gouda en Utrecht missen deze 4 woorden.
6) Gouda en Utrecht missen: sustinent.
7) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: cum.
8) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: casus huiusmodi.
9) Utrecht heeft: emersit.
10) Het Liber Camere heeft: pro.
11) Utrecht heeft: priori.
12) Utrecht heeft: commode haberi poterant.
13) Gouda heeft: a jurisperitis.
14) Utrecht heeft: que non.
15) Parijs, Gouda en Utrecht hebben: sine questione.
16) Gouda heeft: discidatur.
17) Het Liber Camere en Utrecht hebben: discutioni. — Gouda: discentione.
18) Utrecht mist: et. pam.fi>
19) Parijs heeft: immobiliter.
20) Gouda heeft: vel.
21) Het Liber Camere heeft: huiusmodi questionem. — Utrecht mist: huiusmodi.
22) Gouda heeft: descidere, descidunt en descidendam.
23) Het Liber Camere heeft: poterint.
24) Het Liber Camere heeft: causam ipsam. — Utrecht: eandem causam.



3i
prefigentes partibus terminum competentem, *) quo se conspectui pape representent cum omnibus suis munimentis et -) documentis justiciam recepturi 3).
Causa 4) vero et questione huiusmodi durante 5) medietas fructus prebende vacantis in usus cedat ecclesie et reliqua pars alicui ydonee persone, que deserviat in ordine, quem 6) defuncti prebenda requisierit7), deputetur. Et si aliqua parcium sentenciam interim 8) pro se habuerit et in causa evicerit, fructus eiusdem9) prebende de mandato domini pape capitulo presentato cessante occasione qualibet ministrentur 10). Si qua vero parcium litterarum suarum copiam facere et hoe statutum subire contumaciter rennuerit et de sua potencia etn) malicia confisa12) bona ecclesie invadere et13) capere u) temere et irreverenter Dei timore postposito presumpserit 15), contra ipsam partem tamquam contra 16) raptorem bonorum ecclesie, ut supra dictum17) est, procedatur.
Statuimus eciam18) ut hoe statutum19) non solum ad futura huiusmodi negocia sed eciam ad presencia et preterita a tempore electionis nostre 2°) extendatur 21).
32. De clericts assistentibus sacrilegis. Item cum, salvis penis22) statutis tam in jure canonico quam
1) Utrecht voegt hier in: in.
2) Parijs mist dit woord.
3) Parijs heeft: recepture. — Gouda en Utrecht hebben: repetere.
4) Gouda en Utrecht hebben: Cum.
5) Utrecht heeft: durante huiusmodi.
6) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: quam.
7) Parijs heeft: requisivit.
8) Parijs en het Liber Camere hebben: sentenciam (sentencia) in atria.
9) Parijs heeft: huiusmodi.
10) Parijs en het Liber Camere hebben: minislretur.
11) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: vel.
12) Utrecht heeft: confusa. — Gouda mist het woord.
13) Het Liber Camere en Gouda hebben: ac.
14) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: raperc.
15) Het Liber Camere heeft: presumpserint.
16) Gouda en Utrecht missen dit woord.
17) Het Liber Camere heeft: supra scriptum.
18) Utrecht mist dit woord.
19) Parijs mist: hoe statutum. ■— Het Liber Camere mist: statutum.
20) Gouda heeft: nostre electionis.
21) Parijs heeft: extendantur.
22) Parijs voegt hier in: et.



32
civili et1) cohercione nostre ordinarie potestatis, contra2) injuriatores ecclesiarum et ecclesiasticarum personarum predictis modis et aliis, que ad hoe expedire videbuntur, providimus statuendum et providendum •"), Statuimus ut personis quibuscunque, qui4) manus in clericos aut in5) religiosos iniciunt violentas5), vel eos spoliant aut capiunt, aut aliquo6) supradictorum modorum vel excessuum contra ecclesias vel 7) ecclesiasticas personas excesserint, seu sentenciis excommunicacionis suspensionis s) -aut interdicti aut aliis penis supradictis 9) se involverint, clerici sive in dignitate constituti sive alii vel10) eciam advocati consilio vel auxilio n) in aperto vel in occulto non assistant12), et13), qui contravenerint verbo vel facto, sentenciam excommunicacionis, quam in eos ferimus in hiis scriptis, incurrant ipso facto et excommunicati publice, qui de hoe convicti fuerint vel confessi, usque ad satisfactionem condignam nuncientur. Et si publice pro huiusmodi personis presumpserint14) in judicio postulare eorum injurias 15) defendendo, et moniti ab eorum 16) ordinariis non destiterint, excommunicati17) publice tamquam ï 11 ï, quorum excessus vel injurias nituntur defendere, nuncientur et alias eciam contra eos procedatur, si opus fuerit18).
Idem statuimüs fieri de 19) hiis, qui usurariis manifestis 20) assistunt patrocinio vel defendunt eosdem.
1) Parijs heeft: in.
2) Parijs heeft: ut supra.
3) Parijs heeft:providendum. — Het Liber Camere eveneens, met weglating van: statuendum et. —. Gouda en Utrecht: procedendum.
4) Gouda en Utrecht hebben: aut.
5) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht missen dit woord.
6) Het Liber Camere heeft: aliqua.
7) Het Liber Camere heeft: et.
8) Het Liber Camere heeft: suspensi. — Gouda en Utrecht missen dit woord.
9) Gouda en Utrecht hebben: predictis.
10) Gouda en Utrecht hebben: seu.
11) Gouda en Utrecht hebben: auxilio et consilio.
12) Utrecht heeft: assistantur.
13) Parijs heeft: vel.
14) Parijs heeft, in plaats van presumpserint, na postularev attemptaverint.
15) Het Liber Camere heeft: injuriam.
16) Parijs mist dit woord.
17) Utrecht mist: excommunicati.
18) Utrecht mist: si opus fuerit.
19) Parijs heeft: in.
20) Parijs heeft: publicis.



33
33- t)e capellanis assistentibus sacrilegis 1).
Item statuimus, ut clerici seu 2) capellani dominorum seu2) nobilium vel aliarum personarum, qui fuerint propter aliquem predictorum 3) excessuum sentencia 4) excommunicacionis innodati, dominis suis in huiusmodi injuriis consilium vel auxilium verbo aut5) facto non impendant6). Alioquin se noverint eadem 7) sentencia excommunicacionis innodatos 8).
Preterea ipsos dominos 9) modis quibus poterint10) inducant, ut de eis n), pro quibus excommunicati existunt, satisfaciant et12) ad reconsiliacionem sancte matris ecclesie 13) revertantur. Quod si infra mensem eosdem dominos suos ad hoe inducere nequiverint14), ex tune omnino recedant ab eisdem nee communicent eis }W. Alioquin ipsos clericos seu capellanos, qui ultra id cum dominis suis 16) permanserint et eis comtnunicaverint, maiori excommunicacione in hiis scriptis late sentencie innodamus, precipientes 17) eos per locorum ordinarios excommunicatos publice nunciari. In qua excommunicacione si per duos menses contumaciter perduraverint et a dominis suis non recesserint, ex tune ipso facto omnibus beneficiis ecclesiasticis 18J cum cura vel sine cura, que habent, sint privati. Et eadem beneficia per illos, ad quorum collacionem pertinent, aliis-personis ydoneis conferantur infra mensem19); alioquin ex tune per superiorem proximum
1) Het Liber Camere heeft: De capellanis sacrilegis. — Gouda en Utrecht: De capellanis sacrilegorum.
2) Utrecht heeft: vel.
3) Het Liber Camere heeft: dictorum.
4) Parijs heeft: seutenciis.
5) Gouda en Utrecht hebben: vel.
6) Het Liber Camere en Utrecht hebben: impediant.
7) Parijs mist dit woord.
8) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: eadem excommunicacione involutos.
9) Het Liber Camere voegt hier in: suos.
10) Parijs heeft: poterunt.
11) Gouda en Utrecht hebben: hiis.
12) Parijs mist: satisfaciant, en heeft doorgehaald: et.
13) Gouda en Utrecht hebben: ad sancte matris ecclesie reconciliacionem.
14) Parijs heeft: nequeunt.
15) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: eis communicent.
16) Het Liber Camere mist: suis.
17) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: elprecipimus.
18) Het Liber Camere heeft: ecclesiasticis beneficiis.
19) Het Liber Camere heeft- infra mensem conferant.
3



éonferantur. Et nichilominus sint*) inhabiles ad alia beneficia consequenda 2).
34. De perdttracione alicuius in excommunicacione 3).
Item cum nonnulli sentenciam excommunicacionis dampnabiliter vilipendant, statuimus, ut quicunque excommunicatus et4) in parroahia sua denunciatus per annum in ipsa excommunicacione perstiterit et de hoe fides facta fuerit per litteras excommunicatorias, quas sufficere volumus in hac parte si fuerit ordinarius, et alias 5) per aliam fidem sufficientem, si huiusmodi fuerit nobilis vel alius habens terram vel districtum, illa terra vel districtus per ordinarium loei super hoe requisitum ab excommunicatoree) vel actore ecclesiastico sine difficultate supponatur interdicto. Et si fuerit alius quam nobilis 7), dominus temporalis sive judex, in cuius districtu excommunicatus manserit seu8) domicilium habuerit, moneatur per ordinarium ipsius, ut compellat ipsum excommunicatum redire ad sancte matris ecclesie unionem9). Alioquin idem dominus sive judex per ipsum ordinarium excommunicacionis sentencia percellatur.
Item excommunicati ipsi10), cum per annum in excommunicacione perstiterint, in synodis accusentur tamquam clavium ecclesie contemptores et satisfacere compellantur, adhibito eciam si opus fuerit auxilio brachii secularis.
35. De universali observancia statutorum3).
Quia vero omnibus per statuta huiusmodin) paterna sollicitudine 12) intendimus providere, ut videlicet quies1S) procuretur
1) Gouda en Utrecht hebben: sunt.
2) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: oftinenda.
3) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht missen dit hoofd.
4) Parijs mist: et.
5) Parijs heeft: vel alius.
6) Gouda en Utrecht hebben: excommunicacione.
7) Parijs heeft hier doorgehaald: scilicet.
8) Gouda en Utrecht hebben: vel.
9) Het Liber Camere heeft: unitatem.
10) Het Liber Camere heeft: ipsi excommunicati.
11) Parijs en het Liber Camere missen: huiusmodi.
12) Het Liber Camere heeft: sollicitudinem.
13) Het Liber Camere heeft: quibus.



ecclesiis et l) ecclesiasticis personis et pacis perturbatores i pene 3) formidine cohibeantur a peccatis, Precipimus et mandamus sub pena excommunicacionis, ut statuta ipsa 4) ab omnibus tam ecclesiasticis quam secularibus personis 5) inviolabiliter observentur. Statuentes ut capitula6) prelati archydyaconi 7)preposit decani capitulorum 8) ac alia capitula7) et singuli de capitulis 9; christianitatum decani10)") rectores ecclesiarum et capellarum necnon et12) vicarii et omnes clerici Coloniensium civitatis el dyocesis ad13) observanciam sentenciarum predictarum scilicel excommunicacionis suspensionis et interdicti et ad eorum execucionem, quandocunque 14) et quocienscunque opus fuerit et aliquod forefactum15) contigerit committi10) in civitate aut17) dyocesi Coloniensibus, omni fraude et dolo18) exclusis fideliter teneantur. Si quis autem prelatus in hiis remissus fuerit et19) ex parte ecclesie vel persone injuriam vel dampnum passé tercio requisitus ad execucionem premissorum prout in superioribus continetur per se vel per alium procedere neglexerit, sentenciam suspensionis 2°) a nobis latam in hiis scriptis incurrat21) ipsa omissione; quam22) scilicet suspensionis sentenciam2») si per
1) Gouda en Utrecht hebben: vel.
2) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: turbatorcs.
3) Hét Liber Camere mist: pene.
4) Het Liber Camere mist: ipsa.
5) Het Liber Camere heeft: per.
6) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: capilulum.
7) —7) Parijs mist deze woorden.
8) Het Liber Camere heeft: capüularum.
9) Parijs heeft: capellanis.
10) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: decani chrislianitatum.
11) Gouda en Utrecht voegen hier in: et.
12) Gouda en Utrecht missen i et.
13) Het Liber Camere mist: ad.
14) Parijs heeft: quamcunque.
15) Het Liber Camere heeft: aliquid forefdctorum predictarum.
16) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: committi contigerit.
17) Parijs heeft: et.
18) Gouda en Utrecht hebben: dolo que.
19) Parijs, Gouda en Utrecht missen: et.
20) Gouda en Utrecht voegen hier in: et. ai) Gouda en Utrecht hebben: incurrant.
22) Het Liber Camere heeft: quia.
23) Het Liber Camere heeft: sentencia.
35



30
ócto dies J) in negligencia perdurando 2) sustinuerit, ex tune incurrat 3) excommunicacionis sentenciam 4) a nobis latam in hiis scriptis. Et nichilominus contra!) eos ad ulteriora per nos de consilio capituli et5) priorum Coloniensium procedatur.
36. De hiis qui otniserint excommunicatos denunciandos denunciare 6).
Item ebdomodarii in ecclesiis conventualibus plebani et rectores seu provisores7) ecclesiarum et8) capellarum civitatis et dyocesis Coloniensium, qui in suis ecclesiis vel9) capellis illos10), qui ex aliquibus10) causis de quibus supra dictum est excommunicacionem inciderint vel juris vel hominis et fuerint ut premissum est excommunicati u) denunciandi, denunciare omiserint, ipsa omissione se sciant12) excommunicacionis sentenciam in hiis scriptis a nobis latam incurrisse. Et poterunt13) deposicionis periculum formidare, si divinis se ingesserint sic ligati; ita ut, nisi celeri satisfactione sibi prospexerint14), monicione premissa a suis ordinariis priventur beneficiis que habent, et illa aliis ydoneis personis15) per eos ad quorum spectant16) collacionem conferantur.
37. De sacerdote celebrante in loco interdicto®).
Si quis autem sacerdos in loco, propter captivitatem clerici vel propter spolium ecclesie vel ecclesiastice persone vel propter aliquam aliarum causarum predictarum 17), interdicto celebraverit,
1) 1) In Parijs zijn deze woorden door den schrijver met een verwijzingsteeken
onder in den rand bijgevoegd.
2) Gouda en Utrecht hebben:perduratc.
3) Parijs heeft: incurat.
4) Zie noot 23 op de vorige bladzijde.
5) Parijs mist deze 2 woorden.
6) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht missen dit hoofd.
7) Het Liber Camere voegt hier in: parrochialium.
8) Parijs heeft: seu.
9) Het Liber Camere heeft: seu.
10) Utrecht heeft: Wis.
11) Parijs voegt hier in: et.
12) Utrecht heeft: sciant se.
13) Het Liber Camere heeft: poterint.
14) Gouda en Utrecht plaatsen siii vóór celeri. — Het Liber Camere heeft: se perspexerint.
15) Gouda en Utrecht hebben: personis ydoneis.
16) Gouda en Utrecht hebben: spectat.
17) Gouda en Utrecht hebben: predictarum causarum. — Utrecht voegt hierna in: in.



37
sit!) irregularis. Si vero in continenti 2) non destiterit ac3) infra quindecim dies non satisfecerit4) nobis et ecclesie nostre, ex tune ipso facto sentenciam incurrat excommunicacionis8), quam in huiusmodi6) ferimus presumptores 7) in hiis scriptis. In qua excommunicacione si per quindecim dies contumaciter8) perduraverit9) negligens satisfacere 10), ex tune sit ipso facto omnibus beneficiis u) que habet destitutus. Et si12) illi, ad quos 13) beneficiorum huiusmodi collacio14) pertinuerit, ea15) aliis personis ydoneis16) non contulerint infra mensem, eorum collacio ad proximum süperiorem devolvatur. Si vero 17) beneficium sacerdos huiusmodi18) non habuerit, sit post tempus predictum inhabilis in perpetuum ad aliquod obtinendum.
38. De crassa ignorancia 19).
Item ne aliquis prelatus archidyaconus prepositus 2°) decani capitulorum et christianitatum21) aut rectores22) ecclesiarum vel capellarum23) per crassam24) ignoranciam ab25) observacionibusx)
1) Het Liber Camere heeft: el sic.
2) Het Liber Camere mist: Si vero. — Gouda en Utrecht hebben: Et in continenti si.
3) Het Liber Camere heeft: aut.
4) Het Liber Camere heeft: satisfecerint. Hs/S «
5) Het Liber Camere heeft: incurrat sentenciam excommunicacionis, — Gouda en Utrecht r incurrit excommunicacionis sentenciam,
6) Het Liber Camere heeft eene verschrijving voor: huiusmodi.
7) Het Liber Camere heeft: presumptos ferimus.
8) Gouda en Utrecht hebben: pèrtinaeiter.
9) Het Liber Camere heeft: perduraverint. ld) Parijs heeft: neglecta saiisfactione,
11) Het Liber Camere voegt hier in: ecclesiasticis.
12) Gouda en Utrecht missen: si.
13) Gouda en Utrecht hebben: ad quorum.
14) Gouda heeft: huiusmodi collacio beneficiormn. — Utrecht: collatio huiusmodi beneficiorum.
15) Parijs heeft: et. — Gouda en Utrecht: et ea.
16) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht missen dit woord.
17) Parijs heeft: autem.
18) Gouda en Utrecht hebben: huiusmodi sacerdos.
19) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht missen dit hoofd.
20) Gouda en Utrecht missen hier: prepositus, en voegen vóór het volgend aut in: et prepositus.
21) Gouda en Utrecht hebben: christianitatis.
22) Gouda en Utrecht hebben: rector.
23) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: ecclesie vel captlle.
24) Het Liber Camere heeft: cassam.
25) Parijs mist dit woord.
26) Het Liber Camere heeft: observacione.



38
predictarum sentenciarum se valeant excusare, cum difficile sit singulari denunciacione singulorum auribus inculcari captivacio clerici vel spolium ecclesie vel ecclesiastice personex) aut2) 3) aliud quodcunque forefactum, propter quod4) loca aliqua contingit5) esse interdicta sicut superius in pluribus locis est expressum, Statuimus, ut prelati archidyaconi prepositi decani 6) rectore(s) et vicarii, quam cito captivitas clerici vel spolium 7) aut 3) aliquod 8) forefactum, de quibus supra dictum est, ad eorum noticiam vel fama deferente vel alio quocunque modo pervenerit, statim cessetur a divinis, ubi9) hoe 10) juxta premissa fuerit faciendum etn) ad observacionem et execucionem dictarum sentenciarum per se vel per alios teneantur. Alioquin non obstante excusacione crasse12) ignorancie penis et sentenciis subjaceant13) antedictis.
39. De lata extensione statutorum huiusmodi
Item statuimus, ut ad monasteria et bona eorum et ad monachos ac15) alias religiosas personas cuiuscunque ordinis Coloniensium civitatis et dyocesis statuta huiusmodi extendantur et monasteriorum 16) prelati et monachi et alie 17) persone religiose ad observacionem et execucionem 18) teneantur correspondere 19).
Et si alique persone religiose cuiuscunque ordinis existant voluerint occasione alicuius 2°) privilegii ab execucione seu21)
1) Het Liber Camere mist: ecclesie vel ecclesiastice persone.
2) Het Liber Camere en Utrecht hebben: vel.
3) —3) Het Liber Camere mist deze woorden.
4) Utrecht mist: quod.
5) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: contingunt.
6) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht voegen hier in: et.
7) Gouda en Utrecht hebben: spolü.
8) Het Liber Camere heeft: aliquid.
9) Het Liber Camere heeft: ut.
10) Parijs heeft: ergo.
11) Parijs heeft: ex hoe.
12) Het Liber Camere heeft: casse.
13) Het Liber Camere heeft: subjaceat.
14) Het Liber Camere, Gonda en Utrecht missen dit hoofd.
15) Parijs, Gouda en Utrecht missen: bona eorum et ad monachos ac.
16) Het Liber Camere heeft: moneantur.
17) Het Liber Camere heeft: ac alie. — Utrecht: et alii.
18) Parijs mist deze 2 woorden.
19) Parijs en het Liber Camere hebben: eorundem.
20) Het Liber Camere heeft: alicuius occasione.— Utrecht: alicuius occasione alicuius.
21) Parijs heeft: vel.



40
civitatis et dyocesis Coloniensium plenam in Domino fiduciam obtinentes, quod per l) statuta huiusmodi ecclesiis 2) monasteriis et3) personis tam ecclesiasticis quam religiosis in spiritualibus eciam 4) et temporalibus sit provisum 5), ut 6) debeat providere, 7) ad observan<$am8) eorundem statutorum bona fide omni fraude et dolo exclusis firmiter obligamus; sigilla ecclesiarum nostrarum eisdem statutis in testimonium 9) apponentes 10).
Actum et pronunciatum anno Domini M°CC°LXYT°.
De statutorum denominacione extensione et observacione n).
Hec omnia et singula statuta auctoritate presentis provincialis consilii in suis12) omnibus clausulis modo et12) forma13) et tenoribus ac penarum adjectionibus ad totam nostram provinciam extendimus et provincialia statuta facimus; decernentes ea ut statuta provincialia debere teneri et observari. Sic quod in qualibet civitate etu) dyocesi nostre provincie ea teneantur et observentur, sicut sub verbis nostre civitatis et dyocesis tamquam synodalia sunt concepta ac15) promulgata eciam 16) hactenus observata. Salvis tarnen aliis statutis synodalibus17) ecclesie nostre18) Coloniensis a nobis sive19) predecessoribus nostris editis ac eciam statutis suffraganeorum nostrorum si que habent; quibus, si in aliquo reperiantur presentibus statutis contraria ac20) diversa ab eisdem,
1) Gouda en Utrecht missen: per.
2) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht voegen hier in: et.
3) Het Liber Camere heeft: ac.
4) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht missen dit woord.
5) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: provisum sit.
6) Parijs en Gouda hebben: et.
7) Parijs voegt hier in: et.
8) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: observacionem.
9) Gouda heeft: testimoniis.
10) Het Liber Camere heeft: appcndentes.
fi) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht missen dit hoofd.
12) Parijs mist dit woord.
13) Het Liber Camere heeft: omnibus suis modo forma clausulis.
14) Parijs heeft: vel.
15) Parijs heeft: et.
16) Parijs.heeft: et. — Het Liber Camere: ac.
17) Het Liber Camere mist dit woord.
18) Parijs heeft: nostre ecclesie.
19) Het Liber Camere voegt hier in: a.
20) Parijs heeft: et. — Het Liber Camere: vel.



ipsarum x) alios, quos 2) honestos et ydoneos 3) crediderint, sibi ïligant4) decanos. Nee ad decanatus officium aliqui5) de cetero in ecclesiis eisdem assumantur6), nisi jurent ibidem7) residenciam facere personalem 8).
Datum, Traiecti, duodecimo kalendas Marcii anno Domini M°.C.C.C0.XLVIII° 9).
3 io). Synodale statuten van Dirk van der Are, bisschop van Utrecht. 1209.
(Vernieuwd door Wilbrand, bisschop van Utrecht, 1236).
Hec sunt statuta universalis ecclesie Traiectensis.
Hec sunt statuta per dominum Theodericum de Are episcopum in sancta synodo de consensu prelatorum et cleri edita anno Domini M°.CC°.IX°. Item a domino Wilbrando episcopo innovata anno Domini M°.CC0.XXX°.VI0.
1. Si capiatur prelatus vel canonicus vel socius chori vel aliquis clericus de familia prelati vel canonici, episcopus, qui nunc est
1) v. Mieris heeft: ipsarum ecclesiarum.
2) Parijs heeft: aliquos quos.
3) v. Mieris heeft: idoneos et honestos esse.
4) v. Mieris voegt hier in: in.
5) Het Liber Camere heeft: aliqua.
6) Parijs heeft: assumentur. — Het Liber Camere: de cetero in eisdem ecclesiis assumantur. — Gouda en Utrecht: in eisdem ecclesiii de cetero assumantur.
7) Parijs heeft: sibi.
8) v. Mieris leest dezen zin: Nee ad decanatus officium in eisdem ecclesiis aliqui de cetero assumantur, nisi jurent ibidem residentiam personalem; — en laat daarna volgen: quia non decens est et honestum. Et nos etiam plurimum affectamus, quod pncdicla Trajectensis ecclesia, dignis moribus adornetur, volumus et pro autoritate mandamus, quod in ipsius ecclesia observentur. Quod si aliqui ex ipsis canonicis observare forte noluerint pcena quam propter hoe aderit a prwdictis stat ulo capitulo feriantur, quam etiam pracipimus immobiliter observari.
Datum, Trajecti, XII Kal. Martii anno Domini millesimo ducentesimo quadragesimo octavo.
9) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht missen de dateering. — Gouda en Utrecht laten hierna volgen: Statuta provincialia feliciter expliciunt.
10) Deze statuten zijn door mij ontleend aan het Liber Camere in het archief van het Domkapittel (fol. 132-134)- Zij »jn reeds gedrukt door Mr. S. Muller Fz.,
48



52
ubi sepeliendus est convenient et ad cepta cymiterii occurrent. Si scolaris vel famulus prelati vel canonici moritur in platea, ad capellam deferetur vel ad domum claustralem et ibi ecclesia occurret.
11. Si episcopus gravatus fuerit, ecclesia ei assistet in consilio auxilio et in expensis1). Si ecclesia gravata fuerit, episcopus ei assistet auxilio consilio et in expensis2).
12. Si aliquis in periculis constitutus et timore mortis ad ecclesiam vel emunitatem confugerit, ecclesia ipsum defendet, donec ei securus conductus fuerit prestitus exeundi. Si per violenciam fuerit extractus, qui extrahit eum 3) publice in omnibus ecclesiis denuncietur excommunicatus et pena XXXa marcarum puniatur. Nee episcopus malefactorem absolvet4), nisi satisfactum fuerit ecclesie universali. Publicum vero latronem et nocturnum agrorum depopulatorem et qui scelus committit, ea intencione ut ab ecclesia defendatur, alias non commissurus, vel eum, qui deliquit in ecclesiam, ecclesia non defendet.
13. Si qui ausu temerario ecclesiam intrare voluerint, et si dissensiones et bella exinde demovere contenderint, excommunicentur publice et ab episcopo per secularem potenciam eiciantur. Similiter et adiutores eorum, sive sint clerici sive sint layci, excommunicentur et pena XXXa marcarum puniantur. Et si episcopus ipsos eicere neglexerit, ecclesia cessabit, donec eiecti fuerint et ecclesie fuerit satisfactum.
14. Nullus in una ecclesia duo vel plura habeat beneficia, nee episcopus scolastriam vel custodiam alicui conferet, nisi canonico ipsius ecclesie.
15. Canonici, qui sunt in percepcione, in expensis suis vel aliorum non sint, nisi in domibus claustralibus.
1) Aldus ons HS. en Dom 4. — Du heeft: auxilio et consilio freterquam in expensis, — H en L hebben varianten daarop.
2) Deze zin is ontleend aan Dom 4; hij ontbreekt in ons HS. — D11 en H hebben varianten erop. — L heeft evenals in den vorigen zin: freterquam in expensis.
De mogelijkheid bestaat, dat deze zin bij abuis in ons HS. is uitgevallen, wat veroorzaakt kon worden door zijne overeenkomst met den vorigen. Maar evenzeer is het mogelijk, dat het Domkapittel dezen zin heeft doen inlasschen ter versterking zijner positie.
3) Deze 3 woorden zijn ontleend aan Dom 4. — Zij ontbreken in ons HS., D n, H en L.
4) Aldus Dom 4. • Ons HS., Dn, H en L hebben: absolvat.



53
16. Postquam canonicus electus fuerit et in percepcione fuerit, ecclesiam parrochialem non regat.
17. Canonici tonsuras et coronas habeant congruentes. Quicunque recusaverit per subtractionem sui beneficii ad hoe faciendum compellatur.
18. In Assumpcione et in Nativitate beate Marie*) virginis et in Nativitate beati Johannis Baptiste et in Passione Petri et Pauli omnes ecclesie conveniant ad ecclesiam, in qua est festum: ad Sanctum Martinum in Obitu sancti Martini, ad Sanctum Bonifacium in die Bonifacii, ad Sanctum Petrum in Passione Petri et Pauli, ad Sanctum Johannem in Nativitate sancto (sic) Johannis Baptiste, ad Sanctam Mariam in Assumpcione fient2) sollempnes processiones. In Annunciacione unumquidque capitulum maneat in ecclesia sua et celebret duplex festum: „Te „Deum" et „Gloria in excelsis" cantentur3). Alie sollempnitates serventur, sicut hactenus sunt servate.
19. Quicunque canonicus habet causam cum suo concanonico in sua ecclesia vel contra vicarium, qui est de jurisdictione decani, ad alios judices ipsum non vexet citacionibus, sed coram suo decano ipsum conveniat et jus ibi accipiat. Si decanum non habuerit, jus suum querat ubi voluerit.
20. „Historia" in Septuagesima cum „Alleluja" reprobata est ab ecclesia Traiectensi.
21. Condictum est eciam, quod commune4) capitulum ter debet celebrari in anno: primum est feria IIIIa proxima post Quasi modo geniti, secundum est feria IIII* proxima post Re(mi)gii, tercium est in festo sancti5) Blasii; nisi cadat in diem dominicam6), et tune celebrabitur 7) proxima6) die sequenti. In istis capitulis tractabitur de animarum salute, morum honestate et ecclesiarum concordia et utilitate, et ut laudabiles retro observate consuetudines de cetero observentur.
1) Dit woord is ontleend aan Dom 4. — Het ontbreekt in de andere HSS.
2) Aldus de overige bronnen. — Ons HS. heeft: sicut.
3) Aldus Dom 4. — De andere HSS. hebben: cantetur.
4) Aldus Dom 4 en D11. — Ons HS. heeft: omne.
5) Dit woord is ontleend aan Dom 4. — Het ontbreekt in ons HS. en D11.
6) Aldus Dom 4. — Ons HS. en D 11 hebben: dominicum en jtroximo.
7) Aldus Dom 4 en D 11. — Ons HS. heeft: celebrart.
53



54
4Synodale statuten van Jan van Zyrik, bisschop van Utrecht.
26 Januari 1291.
Epistola prima domini Johannis de Zirich episcopi Traiectensis 2).
Johannes, Dei et apostolice sedis gracia episcopus Traiectensis, universis et singulis tam clericis quam laycis nostre civitatis et dyocesis salutem in Domino 3) et mandata nostra salubriter observare *).
Cum, sicut fama referente didicimus, plures et diversi excessus graves5) et enormes et intolerabiles, quod dolenter referimus, in nostra civitate et dyocesi *) tam a clericis quam a ?) laycis perpetrati8) sint frequenter et adhuc sepius perpetrentur9),
Nos, ex nostro officio pastorali aliquibus eorum aliquali10) remedio obviare volentes ne impunitatem eorum 7) delictorum homines consuetudini potius quam emendacioni valeant imputare 13):
ft In primis14) excommunicamus omnes et singulos clericos et laycos, cuiuscunque condicionis vel status existant15), nostre Civitatis et dyocesis 16) aut in nostra civitate et dyocesiie) juris-
1) Dit statuut komt voor in het Liber Camere (welke tekst ten grondslag is gelegd) op fol. 119 verso—121, in Gouda op fol. 14—15 verso en in Utrecht op fol. CIII verso—CV verso. — Gouda en Utrecht leiden de synodale statuten in met het hoofd: Statuta synodalia Traiectensis dyocesis incipiunt feliciter.
2) Het Liber Camere mist dit hoofd, doch leidt de statuten van Jan van Zyrick in met het hoofd: Incipiunt statuta reverendi in Christopatris ac domini domini yohannis de Zyric, felicis recordacionis quondam episcopi Traiectensis.
3) Het Liber Camere mist deze 2 woorden.
4) Het Liber Camere heeft: salubria firmitcr adimplere.
5) Het Liber Camere heeft: pravi en mist het volgend: el.
6) Gouda en Utrecht hebben: dyocesis.
7) Het Liber Camere mist dit woord.
8) Utrecht heeft: perpetrari.
9) Gouda en Utrecht hebben: perpetrantur sepius.
10) Het Liber Camere heeft in plaats van dit woord: ad presens aliquo.
11) Gouda en Utrecht hebben: volentes obviare.
12) Het Liber Camere voegt hier in: et.
13) Het Liber Camere heeft: deputare,
14) Gouda heeft: in primo. — Utrecht: Item.
15) Gouda en Utrecht hebben: existant aut status.
16) —16) Gouda en Utrecht missen deze woorden.



55
dictionem ecclesiasticam impedientes de cetero vel x) perturbantes qualitercunque, seu litteras rumpendo aut rapiendo, seu nuncios aut portitores2) earum ledendo3) capiendo detinendo, seu dampna injurias aut molestias4) eis inferendo5), vel quoquo6) modo alio dictam 7) jurisdictionem ecclesiasticam perturbando.
2. Item excommunicamus omnes et singulos fautores et complices eorum necnon dantes auxilium 7) vel8) consilium qualecunque qualitercunque5) publice vel occulte, ut jurisdictio ecclesiastica perturbetur impediatur vel9) eciam molestetur.
3. Precipimus eciam omnibus et singulis10) ecclesiarum rectoribus10) ut, quandocunque aliquis casus predictorum emerserit, cessetur a divinis11) in loco, in quo tale impedimentum perturbacio 12) seu molestia facta fuerit, ac 13) eciam ubi dictos mafefactores morari14) contigerit. Et in predictis locis et aliis vicinis ecclesi&f5) a16) rectoribus et presbiteris earundem17) iidem18) malefactores tam diu excommunicati publice nuncientur19), quousque Deo nobis e(t) passo injuriam20) emendam condignam 21) prestiterint et ab huiusmodi sentencia seu22) sentenciis a nobis beneficium 2S) absolucionis meruerint optinere2i).
1) Gouda en Utrecht hebben: de cetero impedientes seu.
2) Gouda en Utrecht hebben: et portatores.
3) Gouda en Utrecht hebben: deltidendo.
4) Gouda en Utrecht hebben: molcstiasquc.
5) Het Liber Camere mist deze 2 woorden.
6) Het Liber Camere heeft: quoque.
7) Het Liber Camere mist dit woord.
8) Gouda en Utrecht hebben: et.
9) Gouda en Utrecht hebben: seu.
10) -10) Utrecht heeft: presbiteris ecclesiarum. — Gouda: et presbiteris ecclesiarum.
11) Het Liber Camere mist: a divinis.
12) Utrecht mist: perturbacio. — Gouda heeft: seu perlurbacio.
13) Gouda en Utrecht missen: ac.
14) Gouda en Utrecht hebben: moram facere.
15) Gouda én Utrecht hebben: ecclesiasticis.
16) Het Liber Camere mist: a.
17) Utrecht heeft: eorundem.
18) Gouda heeft: eidem. — Utrecht: eciam.
19) Gouda en Utrecht hebben: denuncientur publice.
20) Gouda heeft: Deo el nobis ac passis injuriam. — Utrecht: Deo et nobis passis injuriam.
21) Gouda en Utrecht hebben: condignam emendam.
22) Gouda en Utrecht hebben: sive.
23) Het Liber Camere mist dit woord.
24) Utrecht heeft: meruii obtinere.



56
4. Item excommunicamus, auctoritate apostolica nobis in hac parte commissa atque nostra, manifestos *) occupatores bonorum, ad nos et ecclesiam nostram Traiectensem canonicos cappellanos ac clericos ipsius2) ecclesie communiter vel divisim spectancium. Ets) notorios malefactores nostros. Et 4) excommunicatos publice nunciari volumus et mandamus singulis diebus dominicis et festivis; nisi infra mensem a die notificacionis huiusmodi nostri processus eis facte bona occupata huiusmodi4) restituerint5) et de dampnis illatis6) satisfecerint competenter.
5. Precipimusque 7), in virtute sancte obediencie et sub pena excommunicacionis, decanis ruralibus et provisoribus omnibus et singulis, ut nomina dictorum occupatorum et malefactorum nostrorum aut jurium nostrorum detentorum, si sciunt et quando sciverint 8), infra unius mensis spacium a die sciencie eorum nobis indicent personaliter per litteras aut per nuncios et revelent.
6 9). Item excommunicamus et excommunicatos nunciamus 10) et (de)nunciari10) volumus et mandamus, tam 4) auctoritate nostra quam eciam virtute constitucionis felicis recordacionis domini Petri sancti Georgij ad Velum Aureum quondam dyaconi-cardinalis tune temporis in partibus Alemanie u) legati, omnes et singulos presbiteros et clericos nostre civitatis et dyocesis cohabitatores et12) concubinarios manifestos, quousque destiterint et de13) huiusmodi sentenciis14) beneficia absolucionis 15) meruerint optinere 16).
7. Item, cum propter continuacionem delictorum necesse sit
1) Utrecht mist: manifestos.
2) Utrecht heeft: illius.
3) Utrecht heeft: Ad.
4) Het Liber Camere mist dit woord.
5) Gouda en Utrecht hebben: restiluanl.
6) Gouda heeft: damno illato. — Utrecht: dampna illata.
7) Het Liber Camere mist: que.
8) Gouda en Utrecht hebben: occupatorum aut injuriam nostrorum detentorum manifestos fresciverint, et quando sciunt.
9) Gouda heeft hiernaast in margine, van 16de eeuwsche hand: Excommunicantur concubinary ex constitutio Petri focary cardi. — Vergelijk N\ 2 hiervóór.
10) Gouda en Utrecht hebben: denunciamus en denunciari.
11) Gouda en Utrecht missen dit woord.
12) Het Liber Camere voegt hier in: nostros.
13) Het Liber Camere heeft: ab.
14) Het Liber Camere heeft: sentencia.
15) Gouda heeft: absolucionum. — Utrecht: absolutionum.
16) Utrecht heeft: detinere.



57
penas augeri in exemplum, districte precipimus et mandamus, omnes excommunicatos ab homine vel a canone suspensos aut2) irregulares ex quacunque causa effectos8), de quibus talia sunt publica4) et notoria, a cunctis Christi fidelibus5) evitari6); et, si layci, per plebanos vel7) presbiteros eorum in ipsorum ecclesiis, et, si presbiteri aut8) clerici extiterint, per decanos, qui eis presunt, in eorum capitulis tales quales fuerint publice nunciari. Alias contra eos temporaliter et spiritualiter 9) gravius processuri, prout eorum pertinacitas exegerit et10) juris racio suadebit, quousque super predictis absolucionem et dispensacionem u) meruerint optinere.
8. Item precipimus in virtute sancte obediencie omnibus et singulis decanis et presbiteris ecclesiarum parrochialium sub pena13) suspensionis ab officio, quam 14) in eos et singulos eorum ferimus in hiis scriptis nisi fecerint quod16) mandamus, quatinus16) nomina beneficiorum quorumcunque, que17) vacant vel18) vacabant vel vacabunt19), per nostram dyocesim infra triennium 2°), necnon et nomina21) beneficiorum ecclesiasticorum, que tanto tempore in nostra dyocesi vacaverint 22) quod eorum collacio ad nos seu ad 23) sedem apostolicam secundum Lateranensis 2*) statuta consilii
1) Gouda en Utrecht hebben: augeri pettas.
2) Het Liber Camere heeft: ei.
3) Het Liber Camere heeft: officiales.
4) Gouda en Utrecht hebben: publica sunt.
5) Gouda en Utrecht hebben -.fidelibus Christi.
6) Gouda en Utrecht hebben: vitari.
7) Gouda en Utrecht hebben: et.
8) Het Liber Camere heeft: ac.
9) Gouda en Utrecht missen: */ spiritualiter.
10) Gouda en Utrecht hebben: aut.
11) Het Liber Camere voegt hier in: beneficii.
12) Gouda en Utrecht voegen hier in: et.
13) Het Liber Camere heeft -.penis.
14) Het Liber Camere heeft: quos.
15) Het Liber Camere heeft de afkorting voor: quid.
16) Gouda en Utrecht: quibus.
17) Gouda en Utrecht hebben: quorumque.
18) Gouda en Utrecht hebben: aut.
19) Het Liber Camere mist: vel vacabunt.
20) Utrecht heeft: trium. — Gouda: tim met een afkortingsstreepje door de /.
21) Het Liber Camere heeft: vota.
22) Het Liber Camere heeft: vacaverunt.
23) Het Liber Camere mist: ad.
24) Gouda en Utrecht hebben: Latranensis.



58
devoluta est l), nobis seu procuratoribus nostris ad hoe deputatis seu eciam deputandis aut2) nobis infra unius mensis spacium a tempore sciencie eorundem3) personaliter per litteras aut per nuncium4) studeant intimare.
9. Item precipimus in virtute sancte obediencie, quod nullus plebanos pastores5) curatos seu6) vicarios, quocunque nomine censeantur, ad aliquas ecclesias7) nostre civitatis et dyocesis institutos, destituat motu proprie voluntatis sine justa et racionabili causa, cum non expediat ecclesiis par(ro)chialibus8), eorum curatos seu vicarios temporales habere.
10. Item precipimus et mandamus decanis ruralibus et provisoribus quibuscunque9) nostre dyocesis10) in virtute sancte obediencie et sub pena suspensionis ab officio, quam in eos et quemlibet eorum ferimus in hiis scriptis nisi fecerint quod11) mandamus, ut quilibet eorum omnes et singulos 12) abbatias prioratus cenobia ecclesias collegiatas conventuales et parrochiales et13) capellas sui14) decanatus nobis det in scriptis nominatim vel infra unius mensis spacium, et ^ eorum nomina et numerum integraliter nobis 16) remittat.
11. Item inhibemus omnibus et singulis decanis ruralibus et17) provisoribus nostre civitatis et18) dyocesis, sub pena19) suspensionis ab officio, quam in eos et eorum quemlibet20) ferimus in hiis scriptis, si contra presentem inhiWcionem venerint quoquo
1) c. 11, X, de concessione praebendae, III, 8.
2) Het Liber Camere heeft: a.
3) Het Liber Camere heeft: eorum,
4) Gouda en Utrecht hebben: nuneios.
5) Gouda en Utrecht voegen hier in: et.
6) Gouda en Utrecht missen: seu.
7) Gouda en Utrecht hebben: ecclesias aliquas.
8) Gouda en Utrecht hebben: et perrochianis.
9) Gouda en Utrecht hebben: quocunque nomine.
10) Gouda en Utrecht hebben: civitatis.
11) Het Liber Camere heeft de afkorting voor: quid.
12) Het Liber Camere heeft: singulos.
13) Gouda en Utrecht hebben: ac.
14) Gouda en Utrecht hebben: seu.
15) Het Liber Camere mist: et.
16) Het Liber Camere heeft: nobis integraliter.
17) Het Liber Camere mist: ruralibus. — Gouda en Utrecht missen: et.
18) Gouda en Utrecht missen deze 2 woorden.
19) Het Liber Camere voegt hier in: excommunicacionis.
20) Gouda en Utrecht hebben: quemlibet eorum.



59
modo, quatinus nullus eorum se1) intromittat de causis aliquibus2) ad nostram jurisdictionem seu3) cognicionem spectantibus absque4) nostra licencia speciali. Quod5) si fecerint6) suspensionis sentenciam 7) ipso facto incurrant et processus eorum nullius penitus sint8) momenti.
12. Revocamus eciam quascunque commissiones, ab officio curie nostre9) Traiectensis seu quibuscunque aliis 10) in predictis factas hucusque; cessantesu) et irritantes cassos i2) et irritos nunciantes omnes et singulos processus de cetero habendos a quibuscunque virtute 13) commissionum huiusmodi in 14) predictis ut premissum est concessarum.
13. Presentem autem processum nostrum, tam patenter hic in nostra presencia publicatum15) et lectum, per omnes et singulos decanos et provisores nostre civitatis et dyocesislö) in singulis eorum capitulis, convocatis ad hoe specialiter confratribus 17) presbiteris eorundem, publicari volumus; ac ipsius copias processus omnes rectores et presbiteros et vicarios nostre civitatis et dyocesis recipere precipimus et mandamus, ut ipsum processum in eorum ecclesiis diebus dominicis et festivis solemniter coram omni populo predicent et diligenter exponant.
Et ut nullus in posterum ipsius processus ignoranciam (valeat allegare)18), cum non sit verisimile remanere incognitum quod tam solemniter et tam publice omnibus propalatur, ad certitu-
1) Gouda en Utrecht missen: se.
2) Gouda en Utrecht hebben: detimis aut quibus.
3) Gouda en Utrecht hebben: et.
4) Gouda en Utrecht hebben: sine.
5) Het Liber Camere heeft de afkorting voor: Quid.
6) Het Liber Camere voegt hier in: dictas.
7) Het Liber Camere heeft: sentencias.
8) Gouda en Utrecht hebben: sit.
9) Gouda en Utrecht hebben: officio nostro curie.
10) Het Liber Camere heeft: alias.
11) Gouda en Utrecht hebben: causantes.
12) Gouda en Utrecht missen dit woord.
13) Het Liber Camere heeft: auctoritate.
14) Het Liber Camere mist: in.
15) Gouda en Utrecht hebben: hic et in nostra presentia tam fatenter publicatum.
16) Het Liber Camere (fol. 121) mist van hier af het slot dezer acte. Daarom is dit slot naar Gouda genomen.
17) Utrecht heeft: cum fratribus. N '
18) Ook Utrecht heeft deze .omissie.



él
1 i). In primis 2) statuimus, ut mores clericorum et actus et *) maxime sacerdotum in melius reformentur continenter *) et caste vivere studeant universi, quatinus in conspectu Dei puro corde et mundo corpore valeant celebrare.
2 Item a crapula et ebrietate omnes se5) abstineant diligenter. Abusum quorundam clericorum penitus decernimus6) abolendum7), qui in quibusdam partibus ad potus equales se obligant potatores, et ut 8) ille judicio talium 9) plus laudatur, qui plures inebriat et calices fecuhdiores 10) exhaurit
3 1). Item clerici et maxime sacerdotes officia vel commercia secularia et maxime inhonesta devitent nee1S) studeant exercere, symonie vicium et species usurarum districtius fugientes.
4. Item, ne portent arma 14) illicita, districtius inhibemus 15);
5. Item, ne sacerdotes ultra tres compatres ad puerum de sacro fonte levandum admittant, districtius inhibemus.
6. Item statuimus, quod16) ter caput pueri17) in aqua ponant18) nisi fuerit debilis vel inhrmus vel frigidum tempus. Tune aqua super caput pueri per manum sacerdotis ter fundatur19), ne propter submersionem vel frigiditatem seu debilitatem puer extinguatur et moriatur.
7 *). Item frequentem usum tabernarum sacerdotibus inhibemus.
1) Gouda heeft naast de artikelen 1—3 en 7 de 16de eeuwsche marginale notities: Reformatie morum in clero. — Ebrietas, crapula. — Simonia, usura.— Tabernarum frequentatio. Pw^pfl
2) Gouda en Utrecht hebben: Et in primo.
3) Gouda en Utrecht missen: actus et.
4) Het Liber Camere mist: continenter.
5) Gouda en Utrecht missen: se.
6) Het Liber Camere en Utrecht hebben: decrevimus.
7) Het Liber Camere heeft: absolvendum.
8) Gouda en Utrecht hebben: ut et.
9) Gouda en Utrecht missen: talium.
10) Gouda en Utrecht hebben: fscundiores calices.
11) Het Liber Camere heeft: exkauris.
12) Het Liber Camere mist: et.
13) Gouda en Utrecht missen: devitent en hebben: non.
14) Gouda en Utrecht hebben: arma portent.
15) Het Liber Camere mist deze 2 woorden.
16) Het Liber Camere heeft de afkorting voor: quid.
17) Gouda en Utrecht missen:pueri en hebben: caput ter.
18) Het Liber Camere mist:ponant.
19) Gouda en Utrecht missen: ter en hebben: per manum sacerdotis super caput pueri perfundatur.



62
8. Item inhibemus x), ne aliquis sacerdos 2) missam celebret3), nisi prius de horis canonicis 4) matutinas et primam dixerit.
9. Item presbiter lapsus in mortali peccato non celebret missam, nisi antea 5) fuerit confessus 6).
1 o. Item sacerdotes >festes decentes 7) portent nimia brevitate vel longitudine non notandas s).
11. Item ludos theatrales spectacula 9) et larvarum ostensiones in ecclesiis et cymiteriis fieri prohibemus.
12. Item nullus presbiter in die duas missas audeat celebrare10), nisi necessitasn) jure permissa permittat. Et tune in priori missa ablucionem post sanguinem non sumat
13. Item presbiteri parrochiales sepius13) populum suum14) habeant commonitum, ut, si aliquis infirmetur, cicius pro sacerdote mittat, ut confiteatur et sacramenta ecclesie accipiat15); que sine pecunie exactione precipimus exhiberi.
1416). Item inhibemus, ne quis crisma vel oleum sacrum ab aliquo episcopo accipiat quam a nobis.
15. Item presbiteri prohibeant17) subditis suis, ne pueri baptizandi diu teneantur.
16. Item ut18) nullus pater vel mater proprium infantem de sacro fonte presumat levare, prohibemus 18).
17. Item prohibemus, ne sacerdotes et19) procuratores ecclesiarum 19) calices et19) sacra vasa libros et ornamenta ecclesie 2°)
1) Het Liber Camere heeft: prohibemus.
2) Het Liber Camere heeft:presbiter.
3) Utrecht heeft : celebrat.
4) Het Liber Camere mist: de en heeft: horas canonicas.
5) Gouda en Utrecht hebben: ante.
6) Gouda en Utrecht hebben: confessus fuerit.
7) Gouda en Utrecht missen: decentes.
8) Gouda en Utrecht hebben: nominandas.
9) Het Liber Camere mist: spectacula.
10) Gouda en Utrecht hebben: Item presbiter duas missas nullus celebrare presumat in die.
11) Het Liber Camere voegt hier in: in.
12) Gouda en Utrecht hebben: non sumat post sanguinem.
13) Gouda en Utrecht hebben: sepe.
14) Het Liber Camere mist: suum.
15) Het Liber Camere mist: ecclesie. — Gouda en Utrecht hebben: percipiat.
16) Het Liber Camere mist dit artikel. — In Gouda en Utrecht is het niet gerubriceerd.
17) Gouda en Utrecht hebben: prohibeant presbiteri.
18) Gouda en Utrecht missen: ut en prohibemus.
19) Het Liber Camere mist dit woord.
20) Gouda en Utrecht missen: ecclesie.



*3
apud eauwersinos *) vel alios pignori expohant, 2) nisi evidens necessitas ipsius ecclesie hoe requirat. Et tune hoe fiat de consensu illorüm quorum interest, alioquin impignorantes et recipientes sint ipso facto excommunicati.
183). Item prohibemus, ne aliquis contrahat matrimonium temporibus prohibitis et clamdestinum sub pena excommunicacionis, et ne aliquis4) intersit eisdem sub pena in jure expressa.2) Exprima(n)tur et tempora.
19ö). Item statuimus, ut6) custodes de cetero7) portent tonsuram clericalem 8).
Item prohibemus, ne bigami recipiant9) custodias regendas, quia10) sunt previlegio clericali penitus exuti, nisi adeo sintn) tenues et exiles, quod clerici ex eis 12) non possint1S) sustentari. Et hoe nostro arbitrio vel nostri officialis relinquatur14) ordinandum ,5).
2016). Item prohibemus, ne aliqui, qui mortem sibi consciverunt vel seipsos17) laqueo suspendendo aut18) qui suspensi decollati vel19) rotati aut18) alias propter 2°) suum scelus interfecti,
1) Gouda en Utrecht hebben: cauwertinos.
2) Gouda en Utrecht missen het slot van dit artikel.
3) Utrecht heeft hiernaast de 16de eeuwsche marginale (gedeeltelijk weggesneden) glosse: Nota hic de clamdestinis matrimoniis. — Een andere hand voegde daarbij: (Non) soliim hec prohibit'o pro (....) virginibus, sed etiam in (femi)nis que etiam sine solemnitate non conjugi (posse?) nee dtici dom urn (... .Jno, quod si de facto ducuntur (...) separari et intellige (.. .Jee du ra■ verhit, sententie (?) (...) Panor, c. capcUanus (.. .)fere. — Panorfmitanus) = Nicolaus de Tudeschis (vgl. dl. IV, blz. 49 m 14).
4) Gouda en Utrecht hebben: quis.
5) Utrecht heeft hiernaast de 16de eeuwsche glosse: Nota hic quod custos ecclesie non erit bigamus.
6) Gouda en Utrecht missen: statuimus ut.
7) Gouda en Utrecht missen: de cetero.
8) Het Liber Camere heeft: tonsuras clericales.
9) Gouda en Utrecht hebben: Et prohibemus bigamis eciam ut non recipiant.
10) Utrecht heeft: qui.
11) Gouda en Utrecht hebben: sint adeo.
12) Gouda en Utrecht missen: ex eis.
13) Gouda en Utrecht hebben de afkorting voor possunt (put).
14) Gouda en Utrecht hebben: relinquitur.
15) Utrecht heeft: ordinandos.
16) Utrecht heeft naast dit artikel (van den glossator) in margine een aandachtsteeken.
17) Gouda en Utrecht hebben: sibi construxerint stipulos.
18) Gouda en Utrecht hebben: vel.
19) Gouda en Utrecht missen: vel.
20) Het Liber Camere heeft: per.



i ecclesiis vel cymiteriis x) sepeliantur, nisi de nostra vel officialis ostri2) 3) licencia speciali.
21 4). Item prohibemus per penam suspensionis et5) excomlunicacionis late sentencie0) in hiis "scriptis, ne aliquis <) decanus el provisor de causis matrimonialibus vel heresis 8) se aliquatenus itromittat sed ad civitatem Traiectensem, ubi est copia jurisleritorum, transmittat 9).
22. Item prohibemus, ne layci se;értromittant de decimis lovalium, sed ad illos10) perveniant1]), ad quos de jure perinere noscuntur.
23. Item statuimus, si clericus vel presbiter capiatur 13), parochia illa 14) sit ipso facto interdicta15). Et16) si deducitur extra Ham parrochiam captivus, parrochia 17) illa in qua captivus16) letinetur sit similiter interdicta, quousque a vinculis absolvatur
1) Gouda en Utrecht voegen hier in: non.
2) Gouda en Utrecht hebben: nostri officialis.
3) Gouda en Utrecht voegen hier in: fuerit.
4) Utrecht heeft hiernaast de 16de eeuwsche marginale glosse: Nota hic quod decanus vel provisor non debet cognoscere de causa matrimoniali.
5) Gouda en Utrecht missen: suspensionis et.
6) Het Liber Camere heeft: sentencie late.
7) Het Liber Camere heeft : quis.
8) Gouda en Utrecht missen deze 2 woorden.
9) Gouda en Utrecht hebben: transmittat; ibi est copia per ito,urn.
10) Gouda en Utrecht hebben: alios.
11) Het Liber Camere heeft: pertineant.
12) Het Liber Camere laat hierna volgen:
Nee impediant publice vel occulte minis aut precibus per se vel per alium aut alios, quominus bona predia et decime ecclesiarum vendicione locacione vel modo aliis per procuratoi es ecclesiarum disponantur. Quam sentenciam excommunicacionis contrarium (facientes) ipso facto incurrunt. Et si ipsa sentencia per XXXa dies animo perduraverint indurato, ex tune ut ex nunc parrochias ubi predicti exlommunicati manserint in hiis scriptis ecclesiastico supponinius interdicto.
Illi vero, qui se injuriam seu impedimentum huiusmodi asserunt esse passos, per se vel per procuratorem suum coram nobis vel qfficiali nostro corporaliter prestito juramento ajffrmabit injuriam et impedimentum predicta eis esse illata. Et ex tune statuta nostra presencia contra predictos injuriatores precipimus nominatim execucioni demandari, nisi predicti injuriatores infra dictos XXXa dies coram nobis seu officiali nostro contra premissa racione ostenderit efficacem.
13) Gouda en Utrecht hebben: capitur.
14) Gouda en Utrecht hebben: illa parrochiac
15) Het Liber Camere heeft: interdicto.
16) Gouda en Utrecht missen dit woord.
17) Het Liber Camere mist dit woord.
64



et nobis ac*) captivo fuerit2) plenarie3) satisfactum. Si vero interficiatur vel mergatur 4), quod absit, ille decanatus, in quo tale delictum est perpetratum5), maneat ipso facto6) totaliter interdictus, 7) donec nobis et amicis occisi fuerit facta condigna emenda. 8)
24 9). Item precipimus sub pena excommunicacionis, quod 10) cauwersinos u) et alios alienigenas fenus publice exercentes et10) publicos12) usurarios et10) hereticos et10) statuarios13) contra libertatem et jurisdictionem ecclesiasticam et falsarios nostre monete vel *4) sigillorum nostrorum 15) vel 14) nostri officii, nisi ad gremium matris ecclesie revertantur et absolvantur 16), bis in anno auctoritate nostra denunciari17) publice excommunicatos, videlicet prima dominica Adverttus Domini et dominica post
1) Gouda en Utrecht hebben: et.
2) Het Liber Camere heeft: sit.
3) Gouda heeft: plenarie fuerit.
4) Het Liber Camere heeft: submergatut.
5) Het Liber Camere heeft: perpetratum est.
6) Gouda en Utrecht missen deze 2 voorden.
7) Gouda en Utrecht missen het hierna volgend slot van dit artikel.
8) Het Liber Camere Iaat hierna volgen:
Item si canonicus clericus vel presbiter capiatur etc. Mutetur sub hac forma: Si casu presbiter vel clericus in aliqua parrochia civitate vel opido capiatur, et hoe scientes judex scabini vel parrochiani, seu illi qui jurisdictionum presunt' in dictie locis, se non qpposuerint seu tnalefactores infra quindenam predictum forefactum emendare non procurover int, civitas parrochia vel qpidum predicta ex tune sint interdicta et illa parrochia, in qua captivus deducitur et tenetur, sit similiter interdicta. Et si interficiatur vel submergatur et hoe judici scabinis vel parrochianis et illi qui jurisdictionibus presunt constiterit, hoe emendare nisi procuraverint et malefactores post factum non detinuerint, dicta parrochia sit ipso facto interdicta. Et si_ infra XXXa. dies huiusmodi forefactum emenda turn condigne Deo nobis ac passo injuriam non fuerit, ex tune decanatus, in quo delictum perpetratum est, sit totaliter interdictus.
9) Utrecht heeft hiernaast de 16de eeuwsche (gedeeltelijk weggesneden) marginale glosse: Nota hic de usurariis heretuis falsoriis (et) statutariis contra lib(ertatem) ecclesiasticam.
10) Het Liber Camere mist dit woord.
11) Gouda en Utrecht hebben: cauwertinos.
12) Gouda en Utrecht hebben: publice.
13) Het Liber Camere heeft: statudarios.
14) Het Liber Camere heeft: et.
15) Gouda en Utrecht missen dit woord.
16) Het Liber Camere mist: nisi—absolvantur.
17) Het Liber Camere heeft: nunciari.
5



66
Cineres videlicet Inuocauit me !). Nee ab eisdem oblaciones recipiantur2) nee eisdem3) ecclesiastica sacramenta ministrentur et ad sepulturam ecclesiasticam 4) minime admittantur 5).
25. Item inhibemus6) omnibus7) laycis sub pena excommunicacionis late sentencie in hiis scriptis, ne clericos8) cogant stare juri coram eis vel arrestent9) bona eorum per justiciam secularem10) nee seu) de reconciliacionibus ecclesiarum vel cymiteriorum 12) aliquatenus intromittant.
26. Item, ne aliqui13) clerici vel layci ecclesias destructas per diluvium vel per3) incendium vel alias quocunque14) modo ad alia loca transferant sine nostra licencia speciali 3), penitus inhibemus. Et si facta fuerit translacio15), monemus illos7) sub pena excommunicacionis sentencie late16) in hiis scriptis, ut infra mensem a tempore noticie7) nobis et passo injuriam17) satisfaciant de premissis.
2718). Item precipimus oraciones fieri pro pace et statu ecclesie Traiectensis reformando, videlicet septem 19) psalmos sex feriis per singulos.
28 2°). Item prohibemus sub pena excommunicacionis sive
1) Het Liber Camere en Utrecht missen: me.
2) Gouda en Utrecht hebben: recipiant.
3) Het Liber Camere mist dit woord.
4) Het Liber Camere heeit: eccasticam.
5) Het Liber Camere laat hier volgen: (vergelijk noot 16 op de vorige bladzijde): nisi ad gremium sancte matris ecclesie redierint et absolvantur.
6) Het Liber Camere heeft: prohibemus.
7) Gouda en Utrecht missen dit woord.
8) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: clericis.
9) Gouda heeft: arestent. — Utrecht: arestant.
10) Gouda en Utrecht missen deze 3 woorden.
11) Het Liber Camere plaatst se vóór aliquatenus.
12) Gouda en Utrecht hebben: reconciliacione cimiteriorum vel ecclesiarum.
13) Het Liber Camere heeft: qui.
14) Het Liber Camere heeft: quoquo.
15) Gouda en Utrecht hebben: Et si que facta fuerint per translacionem.
16) Het Liber Camere mist deze 2 woorden.
17) Gouda en Utrecht missen deze 3 woorden.
18) In Utrecht is dit artikel voorzien van een marginale aandachtstreep.
19) Het Liber Camere laat hier als slot van dit artikel volgen: quos penitenciales omnibus sextis feriis usque ad unius aliquam revolucionem.
20) Utrecht heeft hiernaast de 16de eeuwsche (gedeeltelijk weggesneden) marginale glosse: Nota hic de excommunicatie in cimiter(iis) non sepeliendis et non (...) in cimiteriis violatis et (....) non tumulandis.



70
Et si ex illa in aliam transferaturl), illam similiter interdicimus, quamdiu in illa detinebitur una cum illa in qua captor morabitur. 2) Si vero occidatur, quod absit, similiter parrochia illa, in qua tantus excessus perpetratus extiterit, et eciam illa seu3) ille, in qua vel quibus dicti malefactores se receptaverint, ecclesiastico subjaceant interdicto. Et nichilominus malefactor seu malefactores huiusmodi cum complicibus et receptatoribus 4) eorundem ac opem et operam ipsis prestantibus, quos 5) in hiis scriptis excommunicamus, atque excommunicati tam auctoritate canonis quam nostra tam diu publice nuncientur, quousque Deo nobis et ecclesie ac passis injuriam condigna prestetur emenda, et nichilominus absolucionis debitum beneficium meruerint optinere.
26). Statutum insuper nostrum alias per nos factum contra impedientes ecclesiasticam jurisdictionem seu perturbantes de cetero qualitercunque sive litteras rumpendo sive rapiendo seu nuncios aut portitores eorum ledendo capiendo detinendo seu dampna injurias et molestias inferendo, et prout in dicto statuto plenius continentur, in hoe articulo mitigamus: videlicet quod parrochia, in qua huiusmodi violentia injuria seu perturbacio facta fuerit vel ubi dictos malefactores morari contigerit, ecclesiastico non subjaceat interdicto.
3 7). Item cum ecclesie fiunt tutela refugii et in eis homines peccatorum veniam consueverint et debeant postulare, presenti decreto declaramus: ecclesias et earum cimiteria gaudere emunitate et ad eas confugientes ab illis violenter extrahi non debere, nisi in ecclesiis seu cimiteriis predictis seu contra ea deliquerint, quia tune frustra legis auxilium invocarent, qui8) committerent contra eandem. Vel nisi publici latrones vel nocturni populatores agrorum fuerint, qui in stratis publicis faciunt comburunt et destruunt agros
1) Utrecht heeft: transferantur.
2) Utrecht heeft naast dit artikel de 16de eeuwsche marginale (gedeeltelijk weggesneden) glosse: (N)ota hic si clericus quod absit (oc)cidatur, quod parrochia sit (sujpposita interdicto, similiter (et) locus recepturus huiusmodi malefactorem.
3) Utrecht heeft: vel.
4) Utrecht heeft: receptoribus.
5) Gouda voegt hier in een r met een afkortingsteeken.
6) Utrecht heeft naast dit artikel de 16de eeuwsche marginale glosse: Nota hic de perlurbantibus et impedientibus ecclesiasticam jurisdictionem.
7) Utrecht heeft naast dit artikel de 16de eeuwsche marginale glosse: Nota hic de confugientibus ad ecclesiam, qui possunt extrahi et qui non.
8) Utrecht heeft: que.



7i
eorum, qui eis non serviunt. Alias non delinquentes et ad ecclesias confugientes gaudere debent emunitate earundem; sed super eo, quod inique fecerint *), sunt circa mortem et membrorum mutilacionem alias legittime puniendi.
4. Item precipimus sub pena excommunicacionis clericis quibuscunque nostre civitatis et dyocesis, ut tonsuram deferant clericalem et vestibus non virgulatis parvis sed clericalibus utantur honestis ac habitu et tonsura, ut a laycis possint distingui.
5. Item inhibemus sub pena excommunicacionis, quod nullus clericus nostre civitatis et dyocesis audeat arma portare prohibita.
62). Item prohibemus, ne alicui nuptias celebrent temporibus prohibitis, videlicet a prima die Aduentus3) Domini usque ad octavam Epyphanie, et a LXXa usque ad octavam Pasche, et a dominica ante Ascensionem Domini usque ad dominicam Trinitatis in omnibus illis inclusive, nee clamdestina matrimonia contrahant sub pena excommunicacionis. Et ne aliquis intersit eisdem sub pena in jure expressa.
7 4). Similiter prohibemus clamdestina matrimonia, que appellamus, que sine denunciacione seu bannis in parrochiis contrahentium per presbiteros eorum publice premissis contrahuntur.
85). Item precipimus et expresse inhibemus, quod nullus clericus aut presbiter copulet aliquos extraneos nee nuptiis eorum intersit, nisi per litteras patentes 6) aut per testes ydoneos sufficienter constiterit, contrahere volentem aut volentes alioubi non contraxisse vel aliud impedimentum legittimum non habere.
97). Item inhibemus8) expresse, quod clerici peregrini et incogniti tam nostre civitatis et dyocesis quam aliene, se presbiteros
1) Utrecht heeft: fecerit.
2) Utrecht heeft naast dit artikel de 16de eeuwsche (gedeeltelijk weggesneden) marginale glosse: Nota hic de tempore proh(ibilo) nupciarum.
3) Utrecht heeft: Ahuentus.
4) Utrecht heeft naast dit artikel de 16de eeuwsche (gedeeltelijk weggesneden) marginale {glosse: Nota hic que appcllan(tur clamjdestina matrimonia.
5) Utrecht heeft naast dit artikel de 16de eeuwsche (gedeeltelijk weggesneden) marginale glosse: Nota hic de ex tra ne is (contrahere?) volencium (sic) qualiter presbiter (se) habere debeat.
6) In Utrecht zijn de woorden: aliquos—patentes (door den glossator) onderhaald.
7) Utrecht heeft naast dit artikel de 16de eeuwsche (gedeeltelijk weggesneden) marginale glosse: Nota hic de presbiter(is . . .) et in communiter (?). Lees: presbiteris (peregrinis) et incognitis? Vergelijk noot 5 op bladz. 78 hierachter.
8) Gouda en Utrecht hebben beide: inhibimus.



72
asserentes, nullatenus in nostra civitate et dyocesi admittantur ad celebrandum divina, nisi legittime ostenderint se promotos.
10!). Item precipimus districte in virtute sancte obediëntie rectoribus et presbiteris universis et singulis, ut in eorum parrochiis „Pater noster" et „Credo" propter2) Articulos fidei qualibet die dominica necnon decem precepta et septem sacramenta ecclesie semel in mense aut saltem ter aut quater in anno populo intelligibiliter et lingua materna 3) exponant.
Decem precepta, prout in Exodo continentur4), sunt ista:
Non habebis deos alienos.
Non assumes nomen Dei tui in vanum.
Memento ut diem sabbati sanctifices.
Honora patrem tuum et matrem tuam.
Non occides.
Non mechaberis.
Non furtum facies.
Non loqueris contra proximum tuum falsum testimonium.
Non concupisces domum proximi tui nee desiderabis uxorem proximi tui etc.
De sacramentis vero ecclesiasticis quinque 5) dicuntur necessaria et duo voluntaria. Sacramenta vero6) necessaria sunt ista: baptismus, confirmacio, penitencia, corpus Christi et extrema unctio. Sacramenta voluntaria sunt ista6): ordines, matrimonium. Sine sacramentis autem necessariis homo salvari non potest, si ex contemptu obmittantur.
11. Item publicacionem illius decretalis extra De penis „Licet", quam alias fieri mandavimus 7), presentibus revocamus.
12. Item statutum nostrum alias publicatum, videlicet quod nullus presbiter duas in die missas audeat celebrare, nisi necessitas in jure permissa permittat etc, taliter intelligimus: videlicet
1) Utrecht heeft naast dit artikel de l6de eeuwsche (gedeeltelijk weggesneden) marginale glosse: Nota de Pater noster et (Credo).
2) Lees: jtost.
3) Utrecht heeft: materna lingua.
4) Vergelijk Biblia Sacra (ed. Jan Moerentorff, 1599), Exodus XX: 3, 7, 8, 12—17. (Ook Statenvertaling, Exodus XX : 3, 7, 8, 12—17). — Het verbod van den beeldendienst (t.z.pl. 4, 5) wordt hier genegeerd
5) Gouda heeft: qnq met een afkortingsteeken aan de laatste q, dus qnque.
6) Gouda mist dit woord.
7) Zie de statuten d.d. 1293 art. 31.



73
excepto die Natiuitatis Domini et cum funus*) supervenerit vel aliqua persona potens advenerit, propter quod et quam oportet celebrare.
Hec statuta nostra una cum antiquis a nobis alias promulgatis inviolabiliter observari et in qualibet ecclesia parrochiali haberi et sub pena excommunicacionis per singulos rectores seu vicarios in ecclesiis residentes quater in anno, prout oportunum fuerit, publicari volumus (et) exponi populo diligenter.
Datum, Traiecto (sic), anno Domini M°.CC°.XCIIII, feria quinta post festum beati Andree apostoü.
7 2). Synodale statuten van Guy van Henegouwen, bisschop van Utrecht.
5 Mei 1310.
Hec sunt statuta reverendi in Christo patris3) domini Gwidonis *) 5) episcopi Traiectensis.
i 6). De pater nitate 7).
In primis statuendo8) precipimus et mandamus, quod tantum tres persone ad suscipiendum puerum de sacro fonte baptismatis
1) Utrecht heeft: fumus.
2) Dere statuten komen voor in Parijs (welke tekst ten grondslag is gelegd) op fol. 59 verso—64, in het Liber Camere op fol. 124 - 129, in Gouda op fol. 19—23, in Utrecht op fol. CX—CXV, en in I N°. 3 van het archief der Oud-Bisschoppelijke Clerezy, waar een 16de eeuwsch afschrift wordt gevonden.
Parijs leidt — in verband met het daarin ontbreken van de oudere synodale statuten — de nu volgende statuten in met het hoofd: Incipiunt statuta synodalia.
Gouda en Utrecht hebben boven deze statuten het hoofd: Statuta Guidonis episcopi Traiectensis incipiunt feliciter.
3) Het Liber Camere voegt hier in: ac domini.
4) Gouda, Utrecht en O.-B. CL hebben: Guidonis. - Het Liber Camere: Guydonis.
5) Het Liber Camere voegt hier in: de Hannonia quondam. — Gouda en Utrecht: Dei gracia.
6) In Utrecht is dit artikel (door den glossator) voorzien van een marginale aandachtstreep.
7) Alleen Parijs heeft deze rubriceering.
8) Alleen Parijs beeft dit woord.



74
per sacerdotem admittantur. Sic videlicet quod six) puer suscipiendus2) sit masculus una muiier et duo viri intersint, si vero femina unus vir et due mulieres. Et pater pueri suscipiendi3) nullatenus admittatur.
2. De confirtnacione*).
Item precipimus et mandamus, quod sacerdotes in suis ecclesiis publice et pluries suis parrochianis denuncient5), quod in6) confirmacione, que post baptismum in fronte 7) puerorum8) per episcopos habet fieri9), sicut10) in baptismo paternitas contrahatur; que non solum matrimonium impedit contrahendum sed eciam dirimit jam contractum n).
3 12). De peccatis episcopis reservandis 4).
Item statuendo precipimus, quod sacerdotes confessiones13) audientes reservent nobis maiora peccata: utpote homicidia, sacrilegia, incendia, peccata contra naturam seu14) zodomitica 15), concubitus 16) personarum conventualium in sacris ordinibus constitutarum 17), incestus videlicet cum consanguinea18) vel cum
1) Het Liber Camere mist: si.
2) Gouda, Utrecht en O.-B. Cl. hebben: suscijiicnduspuer.
3) Gouda en Utrecht hebben: suscipiendi pueri. liet Liber Camere en O.-B. Cl. missen: pueri.
4) Alleen Parijs heeft deze rubriceering.
5) Gouda en Utrecht hebben: insinuent. — O.-B. Cl.: denuncient suis parochianis.
6) O.-B. Cl. voegt hier in: omni.
7) Gouda, Utrecht en O.-B. Cl. hebben: frontibus.
8) O.-B. Cl. mist: puerorum.
9) Het Liber Camere heeft: per episcopos habet fieri in fronte puerorum.
10) Parijs voegt hier in: et.
11) Parijs mist: que non contractum. — Gouda en Utrecht missen :jam. — O.-B. Cl. mist: contrahendum en jam.
12) Utrecht heeft naast dit artikel de 16de eeuwsche marginale glosse: Casus episcopales.
13) Het Liber Camere en O.-B. Cl. hebben: confessionem.
14) Gouda en Utrecht hebben: sive.
15) O.-B. Cl. heeft: peccata sodomitica contra naturam. — Gouda en Utrecht voegen hierna in: sive.
16) Het Liber Camere en O.-B. Cl. hebben: concubitum.
17) Het Liber Camere heeft: constituarum.
18) O. B. Cl. heeft: consanguinei.



75
affini *) vel cum ea que votum castitatis emisit 2), injectiones3) manuum in parentes, oppressiones parvuloruni, negligenciam 4) parentum in igne vel in5) aqua natos amittencium, veneficia, perjuria solempnia, fidei fractiones °) ac 7) votorum fractiones 8), symoniam 9), adulteria manifesta, hereses, apostasias10), maleficia earum quen) maleficiunt conjuges ne possint coire vel que12) procurant sterilitatem mulierum 13) vel abortum 14), falsarios qui litteras vel15) sigillals) aut17) monetam falsant18). In hiis autem casibus presbiteri ad nos mittant personas confitentes19) absolvendas nee20) eas absolvant nisi de nostra licencia speciali21) vel22) in23) mortis articulo constitutos24).
Licenciam autem concessam 26) a nobis seu auctoritate nostra quibuscunque personis seu 26) religiosis sive aliis a peccatis huiusmodi 27) absolvendi hiis presentibus 28) penitus 25) revocamus.
1) Gouda en Utrecht missen: cum en hebben: affinc.
2) Parijs heeft: pro mi sit.
3) Gouda en Utrecht hebben: injectores.
4), Parijs, Gouda, Utrecht en O.-B. Cl. hebben: negligencia.
5) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht missen dit woord.
6) Parijs, Gouda en Utrecht hebben: fractores. i) Parijs en het Liber Camere missen dit woord.
8) Gouda en Utrecht hebben: fractores.
9) Gouda en Utrecht hebben: symonia. — O.-B. CL: simoniaci.
10) O.-B. Cl. heeft: apostasis.
11) Gouda en Utrecht hebben: eorum qui.
12) Gouda en Utrecht hebben: qui.
13) O.-B. CL heeft: mulieris.
14) Parijs, het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: aborsum. — Gouda en Utrecht voegen hierna in: vel.
15) Het Liber Camere mist dit woord. — Gouda, Utrecht en O.-B. Cl. hebben: aut.
16) Gouda en Utrecht hebben: sigillum.
17) Het Liber Camere en O.-B. Cl. hebben: vel.
18) Gouda en Utrecht hebben: falsificant.
19) Gouda en Utrecht plaatsen: confitentes na presbiteri
20) Gouda en Utrecht voegen hier in: eciam.
21) Gouda en Utrecht hebben: specialiter. — Het Liber Camere: speciali licencia.
22) Het Liber Camere heeft: aut.
23) Parijs mist: in.
24) Het Liber Camere heeft: consiituas. — Gouda, Utrecht en O.-B. CL: constiiutas.
25) Parijs mist dit woord.
26) Gouda en Utrecht hebben: sive.
27) O. B. Cl. heeft: aprcedictis huius casibus.
28) Het Liber Camere heeft: scriptis.



77
6 !). De clericis armdtis 2).
Item 3) prohibemus, ne4) clerici sine licencia nostra5) vel officialis nostri 6) armati incedant vel arma 7) nisi itinerantes extra civitatem vel 8) villam 9) deferant.
7. De calceis sacerdatum 2).
Item prohibemus, ne sacerdotes sotulares vel calceos portent pedibus Iaqueatos 10).
8 x). De tonsura clericorum 2).
Item precipimus sub pena excommunicacionis clericis quibuscunque nostre civitatis et dyocesis, ut tonsuram assidue deferant n) clericalem et vestibus non virgulatis non12) partitis sed clericalibus utantur et13) honestis, ut a laicis H) discerni possint habitu et tonsura.
9 De focariis 2).
Item excommunicamus in hiis scriptis et excommunicatos publice16) nunciamus 17), tam auctoritate nostra quam eciam18)
1) In Utrecht is dit artikel (door den glossator) voorzien van een marginale aandachtstreep.
2) Alleen Parijs heeft deze rubriceering.
3) Gouda, Utrecht en O.-B. Cl. voegen hier in: precipimus et.
4) Het Liber Camere heeft: ut.
5) Het Liber Camere, Gonda, Utrecht en O.-B. Cl. hebben: nostra licencia.
6) Parijs, Gouda, Utrecht en O.-B. Cl. missen deze 3 woorden.
7) 0.-B. Cl. voegt hier in: ftrant.
8) Het Liber Camere heeft: et.
9) Het Liber Camere, Gouda, Utrecht en O.-B. Cl. hebben: villas,
10) Het Liber Camere heeft: ne sacerdotes seeulares seu caleios portent pedibus laqueatos. — O.-B. Cl.: ne sacerdotes seu clerici calceos portent pedibus Iaqueatos. — Gouda en Utrecht: ne sacerdotes vel clerici calceos vel sotulares portent Iaqueatos.
11) O.-B. CL heeft: deferant assidue.
12) Het Liber Camere heeft: seu. — O.-B. CL de schrijffout: virgultatit en nee.
13) Het Liber Camere, Gouda, Utrecht en O.-B. Cl. missen dit woord.
14) Het Liber Camere heeft: layci. .
15) Utrecht heeft naast dit artikel de 16de eeuwsche (gedeeltelijk weggesneden) marginale glosse van een derden glossator: Idem thocf...) quot (....) Idem in (....).
16) Parijs, het Liber Camere en O.-B. Cl. missen:publice.
17) Gouda en Utrecht plaatsen: in hiis scriptis na excommunicatos, en hebben (evenals O.-B. Cl.): denunciamus.
18) O.-B. CL heeft: et.



78
virtute constitucionis felicis recordacionis domini Petri sancti Georgij ad Velum Aureum x) quondam dyaconi-cardinalis, omnes sacerdotes et clericos nostre civitatis et dyocesis focarias habentes 2), donec eas 3) a se alias non admissuri4) amoverint5) et absolucionis beneficium meruerint optinere.
io 6). De clericis peregrinis 7).
Item inhibemus8) expresse in hiis scriptis9), quod clerici peregrini et incogniti tam nostre civitatis et dyocesis 10) quam aliene, se lx) presbiteros asserentes, nullatenus in nostra civitate 9) et dyocesi admittantur 12) ad celebrandum divina, nisi ostenderint se legitime promotos 13).
ii 14). De oracione dominica et decem preceptis 7).
Item precipimus districte in virtute sancte obediencie rectoribus ecclesiarum15) et presbiteris universis 16), ut eorum parrochianis „Pater noster" et „Credo" post17) Articulos fidei qualibet die dominica necnon decem precepta et septem sacramenta ecclesie semel in mense vel saltem ter vel quater in anno populo intelligibiliter18) et lingua materna exponant.
1) Parijs heeft: Aureum Velum.
2) Dit bevel van den diaken-kardinaal Petrus is hiervóór opgenomen als N°. 2.
3) Parijs mist: eas. — Het Liber Camere en O.-B. Cl. hebben: ipsas.
4) O.-B. CL heeft: admissurum.
5) Gouda en Utrecht hebben: ammoverint.
6) Utrecht heeft naast dit artikel de 16de eeuwsche (gedeeltelijk weggesneden) glosse: Nota hic de clericis peregrinis et incognitis.
7) Alleen Parijs heeft deze rubriceering.
8) Het Liber Camere heeft: prohibemus.
9) O.-B. CL mist dit woord.
10) Het Liber Camere mist deze 2 woorden.
11) Parijs voegt hier in: clericos et.
12) O.-B. CL heeft: admittatur.
13) Het Liber Camere heeft: nisi legitime se ostendant promotos. — Gouda en Utrecht: nisi ostenderint legiltime se promotos. — O.-B. CL: nisi ostenderint se legitime promolos.
14) In Utrecht zijn de eerste 2 alinea's van dit artikel (door den glossator) voorzien van een marginale aandachtstreep.
15) Het Liber Camere mist: ecclesiarum. — Gouda, Utrecht en O.-B. Cl. plaatsen het woord na presbiteris.
16) Het Liber Camere voegt hier in: et singulis.
17) Parijs heeft: per. — De overige bronnen: propter.
18) Parijs heeft: intelligenter. — Het Liber Camere: integraliter.



Decem precepta, prout in Exodo continentur *), sunt ista2)
Non habebis deos alienos.
Non assumes nomen Dei tut in vanum •").
Memento ut diem sabbati sanctifices 4).
Honora patrem tuum et matrem tuam.
Non occides.
Non mechaberis.
Non furtum facies.
Non loqueris5) falsum testimonium contra proximum tuum. Non concupisces rem proximi tui. Diliges proximum tuum sicut te ipsum.
De sacramentis vero ecclesiasticis quinque dicuntur necessari: et duo voluntaria. Sacramenta necessaria 6) sunt ista 2): baptismus confirmacio, penitencia, corpus Christi, 7) extrema unctio. Sacra menta vero8) voluntaria sunt9) ista10): ordo et matrimonium Sine autem sacramentis necessariis u) nemo potest salvari12), s ex13) contemptu obmittantur 14).
12. Quod quisquis habeat deer e talent15).
Item16) precipimus, quod curati habeant decretalem „Deere „vimus" 17) in rubrica „De sentencia excommunicacionis"18); et es
1) Parijs heeft: habentur. — Zie noot 4 op bladz. 72. — Zie voor het laatste gebod Levit. XIX: 18.
2) Parijs heeft: hec.
3) Het Liber Camere heeft: inane. 4} Utrecht heeft: sancifies.
5) Parijs heeft: toquaris.
6) Het Liber Camere heeft: necessitatis.
7) Het Liber Camere voegt hier in: et.
8) Parijs en het Liber Camere missen dit woord. — O.-B. Cl. mistr Sacramenta vero.
9) 0.-B. Cl. heeft: sicut.
10) Parijs en het Liber Camere missen dit woord.
11) Het Liber Camere heeft: Sine sacramentis autem necessitatis. — O.-B. Cl. mist deze 4 woorden.
12) Aldus Parijs. — De overige bronnen hebben: salvari potest.
13) Het Liber Camere en O.-B. Cl. missen dit woord.
14) Gouda en Utrecht hebben: omittanlur.
15) Alleen Parijs heeft deze rubriceering.
16) O.-B. Cl. mist dit woord.
17) Lees: Decemimus. — Gouda en Utrecht voegen hierna in: etc.
18) c. vm, in Yl°. V. 11.
79"



8o
domini Innocencij IIII'']); et legatur populo et exponatur lingua materna, ut sciat populus quo modo evitari debeat excommunicatus 2); ut hic: Decrevimus 3), ut judices seculares per censuram ecclesiasticam ab ecclesiasticis judicibus canonica monicione premissa 4) repellere excommunicatos et ab agendo et5) patrocinando et testihcando in suis curiis et judiciis compellantur6) 7).
13. Ne transferatur ecclesia 8).
Item prohibemus, ne aliqui9) clerici vel10) laici ecclesias, destructas per diluvium vellx) incendium vel alias quoquo modo12), ad alia loca 13) transferant14) sine nostra licencia speciali. Etlö) si facta fuerit translacio huiusmodi16), monemus illos17), qui huiusmodi18) translacionem fecerint19), sub pena excommunicacionis late sentencie in hiis scriptis, ut infra mensem a tempore noticie nobis et passo2") injuriam satisfaciant de21) premissis.
1) Gouda en Utrecht hebben terecht: Alexandri quarti. — Het Liber Camere heeft: decreta lem „Quia periculosum", que est in ruirica et est domini Innocencij IlIIti.
2) Het Liber Camere laat hierna, als slot van het artikel, volgen: ab episcopo.
3) Lees: Decernimus.
4) In Parijs zijn de hierna volgende slotwoorden van dit artikel door den schrijver met een verwijzingsteeken onder in den rand bijgevoegd.
5) Gouda en Utrecht missen dit woord. — Het Liber Sextus mist dit en het voor* gaand et.
6) Gouda en Utrecht hebben: expellantur.
7) O.-B. Cl. heeft ni: decretalem Decrevimus eerst het slot van het artikel: ut judices (enz., doch: tonsuram ecclesiasticam .. . excommunicatos ab agendo patrocinando ... in suis tiis (met afkortingsteeken boven de /) tot compellantur; en daarna het in den tekst voorafgaand: in ruirica (enz., doch: ex legatur . . .populus sciat) tot debeat excommunicatus.
8) Alleen Parijs heeft deze rubriceering.
9) Het Liber Camere heeft: qui.
10) Het Liber Camere heeft: et.
11) Parijs mist dit woord.
12) O.-B. Cl. heeft: vel aliis quocunque modo.
13) Het Liber Camere mist dit woord.
14) Het Liber Camere heeft: tranferant.
15) Utrecht heeft: At.
16) O.-B. Cl. mist: huiusmodi. — Gouda en Utrecht hebben: huiusmodi translacio.
17) Gouda, Utrecht en O.-B. Cl. hebben: eos.
18) O.-B. CL heeft: hanc.
19) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: fecerunt.
20) Alleen Parijs heeft: passo. — De overige bronnen: passis.
21) Gouda, Utrecht en O.-B. Cl. hebben: in.



14 x). Quibus hor is expletis missa debeat celebrari2).
Item prohibemus, ne aliquis presbiter missam celebret, nisi de horis canonicis8) saltem matutinas et primam expleverit4).
15. Quot5) misse dicentur in die2).
Item nullus presbiter duas missas in una die audeat celebrare G), nisi necessitas7) in jure permissa permittat. Et tune in priori missa ablucionems) post sanguinem non sumat.
16. Ne aliquis presbiter presit duabus ecclesiis.
Item prohibemus, ne aliquis presbiter duabus ecclesiis sine nostra9) seu10) officialis11) nostri licencia deserviat, nisi una ab altera dependeat vel unam intytulatam et aliam a nobis seu officiaU 11) nostro habeat commendatam.
17-12). Ne ornamenta ecclesie pignori tradantur2).
Item prohibemus, ne sacerdotes18) vel ecclesiarum li) rectores vel15) provisores seu lö) procuratores earundem 17) calices18) sacra vasa, libros et ornamenta ecclesie pignori exponant, nisi evidens
1) Utrecht heeft naast dit (of het volgend) artikel de 16de eeuwsche marginale glosse: Nota quantum tegel sacerdos ante missam.
2) Alleen Parijs heeft deze rubriceering.
3) Parijs heeft: nisi horos canonicus.
4) Utrecht en O.-B. Cl. hebben: expleverint*
5) Parijs heeft de afkorting voor: Quod.
6) Het Liber Camere heeft : una die duas missas celebrare audeat. — O. B. CL:
Item prohibemus, ne aliquis presbiter (duas missas) in una die audeat celebrare.
Gouda en Utrecht: Item inhibemus, ne aliquis sacerdos duas missas celebret in una die.
7) O.-B. Cl. heeft: necessitatis.
8) Gouda heeft: absolucionem.
9) Gouda en Utrecht hebben: nostri.
10) O.-B. Cl. heeft: sive.
11) Gouda Utrecht hebben: ojj&ciarii en officiario.
12) In Utrecht is dit artikel (door den glossator) voorzien van een marginale aandachtstreep.
13) Gouda en Utrecht hebben: sacerdos.
14) Het Liber Camere heeft: eccarum.
15) Alleen Parijs heeft dit woord.
16) Gouda Utrecht en O.-B. CL hebben: vel.
17) Het Liber Camere mist dit woord.
18) Utrecht heeft: calice.
8f



82
ecclesie necessitas *) hoe 2) requirat; 3) et tune hoe4) fiat de consensu illorum 5), quorum interest. Alioquin inpignorantes6) et recipientes sint 7) ipso facto excommunicati.
18 8). De ammonicione infirmorum®).
Item precipimus, ut presbiteri parrochiales sepius populum suum habeant ammonitum 10), ut, si aliquis infirmetur, cicius pro sacerdote mittat n), ut confiteatur u) et12) ecclesiastica sacramenta recipiat n), que sine exactione pecunie eis precipimus 13) exhiberi.
19 14). De tonsura custodis9).
Item statuimus, ut custodes ecclesiarum 15) de cetero portent tonsuram clericalem 16).
20. De bigamis custodibus®).
Item statuimus, ne bigami de cetero 17) recipiant custodias seu ab aliquibus recipiantur 18) ad easdem, nisi sint19) adeo tenues et exiles, quod clerici ex eis 2°) non possent21) sustentari; et hoe nostri officialis22) arbitrio relinquatur.
1) O.-B. Cl. heeft: necessitatis.
2) Gouda, Utrecht en O.-B. Cl. missen dit woord.
3) O.-B. Cl. mist het hierna volgend slot van dit artikel.
4) Parijs mist: hoe.
5) Parijs heeft: eorum.
6) Parijs heeft: pignorantes.
7) Gouda en Utrecht hebben: sunt.
8) In Utrecht is dit artikel (door den glossator)' voorzien van een marginale aandachtstreep.
9) Alleen Parijs heeft deze rubriceering.
10) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: commonitum. — O.-B. Cl. heeft: commonitum habeant. n) O.-B. Cl. heeft: mittant, confiteantur en recipiant.
12) O.-B. Cl. heeft: ut.
13) Het Liber Camere heeft: volumus.
14) Utrecht heeft naast dit (of het volgend) artikel de l6de-eeuwsche marginale glosse: Nota hic de custodibus.
15) Gouda en Utrecht hebben: ecclesie.
16) Het Liber Camere heeft: tonsuras clericales.
17) Gouda, Utrecht en O.-B. Cl. hebben: ut bigami de cetero non.
18) Het Liber Camere heeft: recipiantur ab aliquibus.'
19) Het Liber Camere mist dit woord.
20) Gouda en Utrecht missen deze 2 woorden. — O.-B. CL plaatst ze, met wijziging van ex in ab, na sustentari.
21) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: possunt. — O.-B. CL: possint.
22) Gouda en Utrecht hebben: officiarii nostri. — O.-B. CL: nostri officio.



§3
2i. De crismate et oleo sacro J).
Item precipimus districte 2), ne quis crisma 3) vel oleum sacrum4) ab aliquo alio5) episcopo quam a nobis sumat vel requirat6).
22. De custodia eorum 1).
Item precipimus ?), qUOd 8) crisma3) et oleum sacrum sub diligenti clausura, cuius claves presbiter habeat, reservetur.
23. De sacrilegiis sacramentorutn i).
Item in hiis scriptis excommunicamus9) omnes illos vel10) illas, qui vel que de sacramento altaris n) vel de ipso altari vel in altari vel de 12) crismate 3) aut13) de aliquo 14) alio sacramento seu 13) sacramentis 15) sortilegia faciant16) vel8) fieri procurent ") quoquo modo.
24. De captivacione clericorum.
Item statuimus, quod8) si canonicus vel 18) presbiter vel clericus infra civitates vel dyocesim nostras l&) capiatur —, nisi
1) Alleen Parijs heeft deze rubriceering.
2) Het Liber Camere heeft: districte precipimus.
3) O.-B. CL heeft: charisma en charismate.
4) Gouda en Utrecht missen dit woord.
5) O.-B. Cl. mist dit woord.
6) Het Liber Camere. Gouda, Utrecht en O.-B. CL hebben in plaats van deze 3 woorden, vóór quam: recipiat.
7) Parijs voegt hier in: düigenter.
8) Het Liber Camere mist dit woord.
9) Het Liber Camere heeft: Item excommunicamus in hiis scriptis.
10) Gouda heeft: el.
11) O.-B. Cl. heeft: altari.
12) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: in.
13) Gouda, Utrecht en O.-B. Cl. hebben: vel.
14) Alleen het Liber Camere heeft dit woord.
15) Het Liber Camere mist deze 2 woorden.
16) Parijs, het Liber Camere, Gouda en O.-B. CL hebben: faciunt.
17) Het Liber Camere, Gouda, Utrecht en O.-B. Cl. hebben: procurant; welk procurant het Liber Camere plaatst na: quoquo modo.
18) Parijs, het Liber Camere en O.-B. Cl. missen dit woord.
19) Parijs heeft: in civitale et dyocesi nostra. - Het Liber Camere: infra emunitatem vel dyocesim nostras. — O.-B. CL: infra civitatem vel diocesim nostram. — Gouda en Utrecht: infra civitates et dyoces. (Utrecht: dyoceses) nostras.



84
ille vel illi, qui jurisdictioni temporali presunt ibidem x), infra quindenam2) a die perpetrati delicti ipsum a vinculis absolvi procurent3) et res ablatas sibi restitui ac eciam contumeliam sibi 4) irrogatam 5) ecclesie et sibi emendari, — ex tune in antea parrochia 6), in qua idem captus fuerit, ecclesiastico subjaceat7) interdicto. Eciam 8) si extra illam in 8) aliam9) transferatur, quam similiter interdicimus, quamdiu in illa detinebitur, una cum illa 10), in qua captor seu captores morabuntur n). Et nichilominus malefactorem seu 12) malefactores huiusmodi13), si plures fuerint, cum fautoribus complicibus M) et receptoribus eorundem, quos similiter in hiis scriptis excommunicamus15) tam auctoritate canonis quam nostra,16) tam diu excommunicati publice nuncientur *7), quousque Deo ecclesie18) nobis19) et injuriam passo20) condigna prestetur emenda et absolucionis debite6) beneficium meruerint 21) obtinere 22).
23) Si vero occidatur, quod absit, nisi ille vel illi 2*) t qui juris-
1) Het Liber Camere heeft: inibipresunt temporali.
2) O.-B. CL heeft: XV dies.
3) Het Liber Camere heeft: a vinculis procurent absolvi, — O.-B. CL: hetzelfde doch: a vinculo, — Gouda en Utrecht: procurant a vinculis absolvi.
4) Parijs, het Liber Camere en O.-B. Cl. missen dit woord.
5) O.-B. CL heeft: irrigatam.
6) Het Liber Camere mist dit woord.
7) O.-B. CL heeft: subjacet.
8) O.-B. Cl. heeft: et.
9) Gouda heeft: alia.
10) Gouda en Utrecht hebben: alia.
11) Het Liber Camere heeft: monstrabuntur.
12) Gouda en Utrecht missen deze 2 woorden. — Het Liber Camere heeft, juist, malefactor seu.
13) Parijs mist dit woord. — O.-B. Cl. heeft: huius.
14) O.-B. Cl. mist dit woord.
15) O.-B. Cl. heeft: in Ais suntpotest excommunicatus,
16) Gouda en Utrecht voegen hier in: et.
17) O.-B. CL heeft: nuncietur.
18) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht voegen hier in: et.
19) O.-B. Cl. heeft: de nobis et ecclesie.
20) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: ac passo injuriam. — O.-B. CL: et passo injuriam.
21) Utrecht heeft: meruerit.
22) Het Liber Camere heeft: meruerint beneficium optinere.
23) Utrecht heeft naast deze alinea de ióde-eeuwsche marginale glosse: Nota hec de occisione sacerdotis quod absit et de pena occidentis quantum ad interdictum.
24) Parijs heeft: illi vel ille.



85
dictioni inibil) presunt temporali2), infra mensem a die perpetrati delicti computandum Deo3) nobis et4) ecclesie de tanto excessu condignam5) quantum in ipsis fuerit6) procuraverint7) prestari emendam, — adicimus8), quod9) ex tune illud territorium civitas officium 10) vel opidum, in quo n) delictum tale fuerit perpetratum, eciam12) si in eo plures sint13) ecclesie, ecclesiastico subjaceant14) interdicto; et nichilominus15) cum fautoribus complicibus et receptoribus eorundem, quos similiter in hiis scriptis excommunicamus tam auctoritate canonis quam nostra, tam diu excommunicati publice nuncientur, quousque Deo et nobis ac passo injuriam condigna prestetur emenda et absolucionis debite meruerint beneficium optinere.
25 16). De perturbatóribus ecclesiastice jurisdictionis 17).
Item18) omnes et singulos19) impedientes nostram jurisdictionem ecclesiasticam seu perturbantes2°) qualitercunque21) sive litteras
1) O.-B. Cl. mist dit woord.
2) Gouda en Utrecht hebben: temporale.
3) O.-B. CL heeft : de.
4) Het Liber Camere en O.-B. Cl. hebben: ac.
5) Gouda en Utrecht missen dit woord.
6) O.-B. Cl. heeft: fuerint.
7) Gouda en Utrecht hebben: frocuraverit.
8) O.-B. Cl. heeft: adiicimus. — Gouda en Utrecht: addicimus.
9) O.-B. CL mist dit woord. — Gouda en Utrecht hebben: quia.
10) Het Liber Camere, Gouda, Utrecht en O.-B. Cl. hebben: officium civitas.
11) O.-B. CL plaatst hier nog eens het volgend: tale.
12) O.-B. Cl. heeft: et.
13) Het Liber Camere heeft: fuerint.
14) O.-B. Cl. heeft: subjaceat.
15) Parijs laat hier tot slot van het artikel volgen: malefactorem seu malefactores ut supra. O.-B. Cl. hetzelfde doch zonder: ut supra. — Gouda en Utrecht: malefactorem vel malefactores.
16) Utrecht heeft naast dit artikel de l6de-eeuwsche marginale glosse: Nota hit de perturbacione jurisdictionis ecclesiastice.
17) Alleen Parijs heeft deze rubriceering.
18) Hier ontbreekt blijkbaar een term als: excommunicamus.
19) O.-B. Cl. mist deze 2 woorden.
20) Gouda en Utrecht hebben: ferturbando.
21) O.-B. Cl. heeft: qualicunque.



92
quis1) nupcias celebret temporibus prohibitis videlicet a prima die dominica 2) Aduentus Domini usque ad octavas Epyphanie Domini3), et a Septuagesima usque ad octavas4) Pasche, et a5) dominica ante Ascensionem Domini usque ad dominicam Trinitatis 6) omnibus inclusive, nisi ab officiali 7) nostro licenciam meruerint obtinere contrahendi 8).
32 9). De contrahentibus clamdestina matrimonia 10).
Item omnes clamdestina matrimonia contrahentesn) excommunicamus.
33 9). Item de illis qui intersunt clamdestinis matrimoniis 10).
Item, ne aliquis clamdestinis matrimoniis intersit12),13) sub pena excommunicacionis inhibemus 14).
Clamdestina autem 15) matrimonia appellamus 16), que sine denunciacione solempni17) seu bannis18) competentibus in parrochiis19) contrahere volencium per presbiteros eorum publice non premissis contrahuntur 2°).
1) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: quis.
2) Het Liber Camere en O.-B. Cl. missen: dominica. — Gouda en Utrecht missen: die.
3) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: eiusdem.
4) O.-B. Cl. heeft: vigilias.
5) Parijs heeft: et a prima. — Het Liber Camere: et. — O.-B. Cl.: et prima.
6) Parijs voegt hier in: ab. — Het Liber Camere: in.
7) Gouda en Utrecht hebben: officiario.
8) Parijs mist: contrahendi. — Het Liber Camere heeft: optinuerit contrahendi. — Gouda en Utrecht: meruerit contrahenda.
9) Zie noot 19 op de vorige bladzijde.
10) Alleen Parijs heeft deze rubriceering.
11) Het Liber Camere heeft: celebrantes. — O.-B. Cl. voegt na contrahentes in: et interessentes. Zie echter het 4de deel dezer uitgave bladz. 117 regels 4 en 3 v.o.
12) Gouda, Utrecht en O.-B. Cl. wisselen deze 2 woorden om.
13) O.-B. Cl. laat hierna volgen: sub excomnmnicatione. Similiter inhibemus.
14) Parijs heeft: prohibemus.
15) O.-B. Cl. mist dit woord.
16) O.-B. Cl. heeft: appellatus.
17) Het Liber Camere heeft: sollepni.
18) Het Liber Camere heeft: banni.
19) Het Liber Camere heeft:parrochia.
20) Gouda en Utrecht hebben: contrahantur. — Zie bij dit artikel het 4de deel dezer uitgave blz. 117/8, waar de tekst gelijkluidend is Aochparrochia wordt gevonden.



9S
eciam absolucionem nobis seu l) illis 2), quibus eam 3) specialiter duxerimus 4) committendam s), presentibus reservamus.
Preterea pactiones promissiones obligaciones, in huiusmodi6) conspiracionibus ab ipsis conspiratoribus interpositas7), eciam si juramento vel qualibet alia8) firmitate vallate9) fuerint, cum contra justiciam et proximi caritatem 10) sint interposite n), decernimus12) non tenere et huiusmodi ö) juramentis tamquam illicitis neminem obligari 13).
41. De intitnacione beneficiorum vacancium1*).
Item precipimus in virtute sancte obediencie omnibus provisoribus seu officialibus 15) nostris foraneis et1C) decanis christianitatis nostre dyocesis sub pena excommunicacionis etl7) suspensionis ab officio, quam in eos18) et singulos eorum ferimus in hiis scriptis, nisi19) fecerint quod mandamus, quatenus nomina beneficiorum 2°) seu officiorum quorumcunque, que vacant vel a festo Omnium Sanctorum proxime 21) preterito vacaverint22) aut23) infra
1) Parijs heeft: vel.
2) Het Liber Camere heeft: eis.
3) Het Liber Camere mist dit woord. — Gouda, Utrecht en O.-B. Cl.hebben: Wam.
4) Parijs en O.-B. Cl. hebben: duximus.
5) Gouda, Utrecht en O.-B. Cl. hebben: committendum.
6) O.-B. Cl. heeft: kiemt.
7) Parijs en het Liber Camere missen: ai ipsis conspiratoribus. — O.-B. Cl. heeft in plaats van de 4 woorden: velpositas en in plaats van het volgend eciam: et.
8) O.-B. Cl. wisselt deze 2 woorden om.
9) O.-B. Cl. heeft: vallata.
10) O.-B. Cl. heeft: Christi charilatem.
11) Parijs heeft: sint iinfosite. — Het Liber Camere: sine interposicione.
12) Parijs heeft: discemimus. — De overige 4 bronnen: decrevimus.
13) Gouda en Utrecht missen deze 2 woorden. — Het Liber Camere heeft: mini me obligari.
14) Alleen Parijs heeft deze rubriceering.
15) Gouda en Utrecht hebben: officiariis.
16) Het Liber Camere heeft: ac.
17) Het Liber Camere mist deze 2 woorden. — O.-B. Cl. mist: et.
18) O.-B. Cl. heeft : eis.
19) O.-B. Cl. heeft: nee.
20) O. B. CL heeft: beneficiatorum.
21) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben:proximo. — O.-B. CL: pro met een open ruimte.
22) Het Liber Camere heeft: vacaverunt.
23) O.-B. Cl. heeft: vel.



96
triennium x) per 2) nostram dyocesim Traiectensem3) vacafe contigerit, necnon eciam 4) nomina beneficiorum ecclesiasticorum, que5) tanto tempore in nostra dyocesi vacaverint6), quod7) eorum collacio ad nos seu 8) sedem apostolicam secundum Lateranensis 9) statuta consilii10) est devoluta, — nobis seu officialin) nostro infra unius mensis spacium a tempore sciencie eorum persönaliter aut per eorum12) patentes litteras studeant13) intimare.
42 14). Item de innovacione date annorum Domini 1S).
Item statuendo precipimus, ut16) de cetero in perpetuum per nostram civitatem et dyocesim data annorum Domini ipsa 17) die Natiuitatis eiusdem secundum morem Romane 18) ac statutum 19) nostre metropolitane ecclesiarum 2°) immutetur21) scribendo anno nativitatis Domini M°CCC° decimo22).
43. De questoribus elemosinarum 15).
Item precipimus et mandamus sub pena excommunicacionis 28), ut nullus sacerdos vel clericus questores elemosinarum ad peticiones
1) Parijs, Gouda, Utrecht en O.-B. Cl. hebben: terminum.
2) O.-B. Cl. heeft: vel.
3) Het Liber Camere mist deze 4 woorden. —• Parijs: Traiectensem.
4) O.-B. Cl. heeft: et.
5) O.-B. Cl. voegt hier in: in.
6) Het Liber Camere heeft: vacaverunt.
7) Gouda en Utrecht hebben: quia.
8) Parijs heeft: sive ad.
9) Gouda en Utrecht hebben: Latranensis.
10) Parijs heeft: et consilio.
11) Gouda en Utrecht hebben: officiario.
12) Gouda en Utrecht missen dit woord.
13) O.-B. Cl. heeft: studeat.
14) Utrecht heeft naast dit artikel de lóde-eeuwsche (gedeeltelijk weggesneden) marginale glosse: Nota hic de data an(norum).
15) Alleen Parijs heeft deze rubriceering.
16) Gouda, Utrecht en O.-B. Cl. hebben: quod.
17) Gouda, Utrecht en O.-B. Cl. hebben: ipso.
18) Gouda en Utrecht hebben: Romanum.
19) Gouda en Utrecht hebben: statuta.
20) Gouda en Utrecht hebben: ecclesie.
21) O.-B. Cl. heeft: imitetur. — Gouda en Utrecht: innovetur.
22) Het Liber Camere heeft: Domini eicelera. — O.-B. Cl.: 1310. — Gouda en Utrecht: Domini M°CCCIIII.
23) Gouda en Utrecht missen deze 3 woorden.



97
suas x) faciendas in ecclesiis seu cimiteriis ecclesiarum 2) deinceps admittat 3), nisi4) nostras6) vel officialis nostrie) litteras super eisdem questoribus 7) admittendis habuerint testimoniales.
44. De capellaniarum confirmacione 8).
Item precipimus et mandamus sub pena excommunicacionis predicta9), ut de cetero nullus sacerdos in capellania aliqua tamquam capellanus divina 10) audeat celebrare, nisi ipsa capellania n) confirmata et ipse capellanus in eadem12) a nobis seu officiali13) nostro, cui specialiter commiserimus14), canonice fuerit institutus.
45- De heresi inquirenda 8).
Item cum inter cetera crimina crimen heresis detestabilius15) et fidei christiane magis16) obnoxium reputetur, precipimus et mandamus omnibus provisoribus et decanis christianitatum17), ut diligenter per se aut per18) alios ecclesiarum rectores super huiusmodi crimine 19) inquirant. Et si quem vel quos super huiusmodi crimine 20) diffamatum seu diffamatos 21) invenerint 22),
1) Parijs mist dit woord.
2) Gouda en Utrecht hebben: eorum.
3) Utrecht heeft: admittant.
4) O.-B. Cl. heeft: nee.
5) Gouda en Utrecht hebben: nostros. — O.-B. CL: nostris.
6) Parijs heeft: nostri officialis. — Gouda en Utrecht: officiarii nostri.
7) Het Liber Camere, O.-B. CL, Gouda en Utrecht hebben: eisdem (G. en U : huiusmodi) questionibtts.
8) Alleen Parijs heeft deze rubriceering.
9) Parijs heeft:predicte.
10) Gouda en Utrecht missen dit woord.
11) O.-B. Cl. mist deze 9 woorden (aliqua—capellania) en voegt hier in: sit.
12) Gouda, Utrecht en O.-B. Cl. plaatsen deze 2 woorden vóór: canonice.
13) Gouda en Utrecht hebben: officiario.
14) O.-B. Cl. heeft: commisimus.
15) O.-B. CL heeft voor deze 3 woorden: emergere hereseos detestabilibus.
16) In Parijs is dit woord (door den schrijver?) bovengeschreven.
17) Gouda, Utrecht en O.-B. Cl. hebben: ckristianitatis.
18) Parijs, het Liber Camere en O.-B. Cl. hebben in plaats van aut per: ac.
19) O.-B. CL heeft in plaats van deze 2 woorden: his diligenter, en laat volgen: requirant. — Gonda en Utrecht hebben: huiusmodi diligenter. — Het Liber Camere herhaalt hier: diligenter.
20) O.-B. Cl. heeft: huius canonice.
21) Het Liber Camere mist deze 2 woorden.
22) O.-B. Cl. heeft: imenerit.
7



98
nobis seu ofncialiJ) nostro quantocius2) poterint3) non differant intimare nomina *) et5) conversacionem eorum6) plenius describendo.
46 7). Item prrccipimus et mandamus sub poena excommunicationis, ne seculares advenas fingentes se fuisse Iudeos vel gravatos aliquo morbo vel vovisse perregrinationem et ad petendum eleemosinas in vestris ecclesiis admittatis sine nostris litteris aut licentia speciali.
47 7). Item praecipimus et mandamus sub pena excommunicationis et triginta florenorum renensium nobis ad usus pauperum Christi, si ipsa pena pecuniaria commissa fuerit, applicandam, ne de solemnizatione matrimoniorum clandestine contractorum aut proclamationum abbrevationem et ceteris casibus nostre ordinarie potestati reservatis absque licentia nostra speciali vos intromittatis.
Et matrimonia clandestina contracta inter personas diversarum ecclesiarum non sole[m]nizetis, nisi de proclamationibus in ambabus eorum ecclesiis factis nullo canonico impedimento interv[e]niente edoceant evidenter.
48 7). Item inhibemus sub eadem poena, ne clandestine contrahentes, licet per nos fuerint correcti, ad divina admittatis, nisi prius 8) vobis fuerint confessi et a vobis absoluti et pro modo culpe penitentiam receperint salutarem. Et huiusmodi matrimonia non solemnizetis nisi tempore divinorum, sub poena suspensionis quam ferimus in his scriptis, nisi obtenta a nobis desuper licentia speciali in scriptis.
497). Item inhibemus vobis ecclesiarum rectoribus, nebigamos ad deserviendum custodiis vestris admittatis absque nostra licentia speciali per litteras de data presentis anni a nobis super hoe obtentas.
50 7). Item inhibemus omnibus curatis vicecuratis seu locatenentibus eorundem in virtute sancte obediëntie et sub excommunicatione, ne quis post diem Coene Domini quovis modo nisi in casu necessitatis sine nostra licentia speciali utatur veteri(s) chrismatis
1) Gouda en Utrecht hebben: officiario.
2) Het Liber Camere heeft: quanto cieius. — O.-B. Cl. quam toties,
3) Het Liber Camere, Gouda en Utrecht hebben: poterunt.
4) Gouda en Utrecht missen dit woord.
5) Het Liber Camere heeft: ac.
6) Het Liber Camere heeft: ipsorum.
7) Alleen O.-B. Cl. heeft de artikelen 46—51.
8) O.-B. Cl. heeft: presens.



99
et olei sacramento, imo ad triduüm post diem Cene sub eadem poena praecipimus eiusmodi vetus chrisma et oleum igne consumi, et ex tune sub simili pena novum chrisma et oleum recipiant more consueto a decano nostro.
51 J). Item praecipimus et mandamus procuratoribus et custodibus ecclesiarum sub pena excommunicationis et duorum florenorum renensium ad usum nostrum, si pena pecuniaria commissa fuerit, applicanda, ut candelam seu lampadem ardentem ante venerabile sacramentum eucharistie die noctuque teneant atque servant.
De observancia huiiusmodi (sic) statutorum2).
Hec3) statuta et precepta precipimus inviolabiliter observari et a4) quolibet provisore et decano ante eorum ab hinc5) recessum et a4) quolibet presbitero parrochialis ecclesie infra mensem recipi et haberi, et6) sub pena excommunicacionis late sentencie7) in hiis scriptis predicta statuta per singulos presbiteros et8) sacerdotes in anno ter vel9) quater 19) publicari et exponi populo u) diligenter.
Datum 12) anno Domini M° i3)CCC° decimo *4), feria tercia «) post Misericordias Dominiie).17)
1) Alleen O.-B. Cl. heeft de artikelen 46—51.
2) Alleen Parijs heeft deze rubriceering.
3) O.-B. Cl. voegt hier in: sunt.
4) O.-B. Cl. mist dit woord.
5) O.-B. Cl. heeft: ad hunc.
6) Utrecht mist dit woord.
7) Gouda en Utrecht hebben: sentencie late.
8) Het Liber Camere mist deze 2 woorden.
9) O.-B. CL heeft: aut.
10) Het Liber Camere heeft: ter vel quater in anno.
11) Gouda en Utrecht missen dit woord.
12) Het Liber Camere heeft: Data sunt hec statuta.
13) O.-B. Cl. heeft: millesimo.
14) Gouda heeft: X°.
15) Het Liber Camere heeft: III.
16) Het Liber Camere heeft: dominicam Misericordia. — O.-B. Cl.: Misericordia Domini.
17) Parijs laat hieronder volgen: Expliciunt statuta synodalia domini Guidonis episcopi Traiectensis, waarvan de laatste 4 woorden (door den schrijver?) tijn bijgeschreven. — Gouda en Utrecht: AUeluia, Allcluia, Alleluia. Expliciunt statuta synodalia domini Guidonis episcopi Traiectensis.



100
81). Synodale statuten van Frederik van Zyrik, bisschop van Utrecht.
31 Maart 1318.
Nos Fredericus, Dei gracia episcopus Traiectensis, videntes plurimos defectus et pericula enormia ecclesiis nobis subjectis2) propter absenciam rectorum ecclesiarum et aliorum beneficiorum, que3) personalem exigunt residenciam imminere, — per hanc enim tollitur hospitalitas et grex dominicus minus sufficienter et indebite gubernatur, mercenarius enim, id est is 4) cuius non sunt oves proprie, cum videt5) lupum venientem, fugit et recedit, — presenti decreto 6) statuimus precipimusque in virtute sancte obediencie et sub penis7) suspensionis et excommunicacionis late sentencie in hiis scriptis firmiter et districte mandamus8):
1. Ut quilibet rector9) ecclesie, cui cura imminet10) animarum, et quivis beneficiatus de beneficio quocunque, quod personalem requirit residenciam, infra duos menses a data presencium in sua personaliter n) resideat ecclesia vel beneficio nee se de cetero aliquatenus absentare presumat. Alioquin quicunque secus fecerit, sentenciam suspensionis et excommunicacionis ipso facto incurrat12). Et si quis 1S), quod absit, per duos alios mensesw) immediate
1) Dit statuut komt voor in het Liber Camere op fol. 130—131 verso (welke tekst ten grondslag is gelegd), in Gouda op fol. 23 verso—24 verso, in Utrecht op fol. CXV verso—CXVII, en in Dom n°. 664 op fol. IIII—VI verso (vergelijk het vierde deel dezer uitgave bladz. 97 noot 5).
Het Liber Camere heeft tot hoofd: Incipiunt statuta Frederici quondam tpyscopi Traiectensis. — Gouda en Utrecht: Statuta domini Frederici episcopi Traiectensis ad laudem Dei incipiunt. — Dom 664 heeft de marginale aanteekening ter eene zijde: Ex instrument» appellationis prepositi en ter andere zijde: Litlere statutorum Frederici episcopi.
2) Dom 664 heeft: subditis.
3) Gouda, Utrecht en Dom 664 hebben: qui.
4) Het Liber Camere heeft voor deze 3 woorden: idem. — Gouda en Utrecht alleen: est.
5) Gouda en Utrecht hebben: viderit. — Dom 664: vidit.
6) Het Liber Camere en Dom 664 hebben: scripto.
7) Utrecht en Dom 664 hebben:pena.
8) Gouda en Utrecht hebben: stricte mandantes.
9) Dom 664 heeft: rectorum.
10) Gouda en Utrecht hebben: incumbit.
11) Utrecht heeft: personalitate.
12) Gouda en Utrecht hebben: ipso facto incurrii. — Dom 664: incurrat ipso facto.
13) Dom 664 mist: quis.
14) Dom 664 heeft: per alios quatuor menses.



IOI
sequentes dictas nostras scntencias*), in contemptu2) clavium sancte matris ecclesie sustinuerit, ex tune suo beneficio3), quod personalem requirit residenciam, eo ipso sit privatus et patroni seu collatores ecclesiarum vel beneficiorum huiusmodi seu hii, qui de illis4) disponere habent, de ipsis infra tempus a jure statutum5) ordinent et disponant. Alioquin nos6) ex tune de illis disponere poterimus et auctore Domino feliciter disponemus;7) nisi forte causam proposuerit legitimam in terminis prenotatis coram nobis vel ofheiali nostro, quare ad premissa minime valeamus.
2 8). Item statuimus in virtute sancte obediencie et sub pena excommunicacionis late sentencie in hiis scriptis9) districte et firmiter inhibemus, ne quis decanus sacerdos vel aliquis alter 10) in partibus Frisie vel alias in nostra dyocesi u) ullo tempore de causis 12) maioribus vel causis aut1?) casibus episcopalibus, nobis a jure specialiter reseryatis, cognoscat14) vel alias quomodolibet aliquatenus se15) intromittat nisi optentis a nobis auctoritate et mandato speciali. Quibus optentis a nobis per concessa sibi tempora libere continue poterit exercere. Qui vero contra hanc nostramM) inhibicionem facere presumpserit aut fecerit, excommunicacionis sentencia17) ipso facto sit ligatus; a qua a18) nullo preter a nobis seu19) ofheiali 2°) nostro absolvi valeat, nisi in
1) Het Liber Camere mist deze 3 woorden.
2) Het Liber Camere en Dom 664 hebben: contemptum.
3) Dom 664 heeft: beneficio suo predicto et.
4) Het Liber Camere heeft: hiis.
5) Dom 664 heeft: statutum, a jure. — Gonda en Utrecht missen: a jure.
6) Gouda en Utrecht missen; hos.
7) Alleen Dom 664 heeft het volgend slot van dit artikel.
8) Utrecht heeft naast dit artikel (van den glossator) een aandachtsteeken.
9) Gouda en Utrecht hebben: Item statuimus sub pena excommunicacionis late sentencie et virtute sancte obediencie in hiis scriptis. — Dom 664: Item presentibus in virtute sancte obediëntie et sub pena excommunicationis et suspensionis late sententie.
10) Gouda en Utrecht hebben: aliter.
11) Dom 664 heeft: infra nostram diocesim.
12) Gouda en Utrecht hebben: casibus.
13) Gouda en Utrecht hebben: et.
14) Gouda en Utrecht hebben: recognoscat.
15) Het Liber Camere heeft: se aliquatenus.
16) Gouda en Utrecht hebben: nostram hanc.
17) Dom 664 heeft: sententie.
18) Dom 664 mist: a.
19) Dom 664 voegt hier in: ab.
20) Gouda en Utrecht hebben: officiario.



io6
exigentibus absentandi, — quidam eciam quarundam licenciarum sentenciarum et dispensacionem (sic) ecclesie concessarum et factarum interdum et indiscrete per alios, qui super hiis potestatem habent, se a suis beneficiis residentiam exigentibus absentant, — nonnulli eciam prepositi et archidyaconi et prelati ac eorum omciarii et decani, sue potestatis terminos amplificantes et presumptuositate propria excedentes, de nostra episcopali jurisdictione interdum tota interdum certis casibus, saltem de facto cum de jure nequeant, se intromittant, — ex quibus sepe contingit animas decipi, jura parrochialia ledi, plures insufficientes ordinari, divinum officium negligi, cultum divinum minui et plurima scandela suscitari;
1. Nos, volentes ut1) tenemur predicte dubitacionis materiam amputare, omnes et singulas facultates et licencias supradictas personis non locis concessas revocamus annullamus cassamus et irritamus, cassas et irritas esse volumus et inanes easque nullius decernimus 2) esse firmitatis. Inhibentes omnibus3) et singulis nobis subditis, cuiuscunque condicionis et status existitis 4), quibus predicte facultates et licencie sunt concesse, ne earum occasione attemptetis ulterius facere supradicta, sed deinceps desistatis penitus ab eisdem.-
2. Monemus insuper vos omnes et singulos clericos et religiosos et alios, cuiuscunque status et condicionis sitis, qui a5) predictis casibus episcopalibus absque speciali nostra licentia absolveritis, et vos6), predictos prepositos archidyaconos prelatos vestrorum officiarios et decanos, qui vos de nostra jurisdictione episcopali absque nostra speciali commissione intromittitis, quatinus infra quindecim dies, postquam noster processus ad vestrorum noticiam pervenerit, quos pro prima secunda tercia ac monicione canonica vobis assignamus, cessetis penitus a predictis et vos, qui a casibus episcopalibus absolvitis, causam coram nobis vel officiario nostro infra predictum terminum ostendatis et probetis, qualiter absolvere valeatis a casibus supradictis.
3. Item monemus vos omnes et singulos, in nostra civitate et dyocesi beneficia quecunque residentiam requirentia optinentes
1) Utrecht heeft: et.
2) Gouda en Utrecht hebben: decrevimus.
3) Utrecht mist dit woord.
4) Utrecht heeft: existit.
j) Gouda en Utrecht hebben de al korting voor: quia en voluit: quia. 6) Gouda en Utrecht hebben: nos.



107
et si qua in futurum obtinebitis, quatinus infra duos menses, postquam noster processus ad vestram noticiam pervenerit aut postquam predictorum beneficiorum, que in futurum obtinebitis, possessionem pacificam fueritis assecuti, quos duos menses pro prima secunda tercia ac monicione canonica vobis assignamus, ad dicta beneficia accedatis, personalem residentiam eciam juxta beneficiorum exigentiam servicia debita peracturi; aut coram nobis compareatis, causam racionabilem si quam habet is ostensuri, quare non teneamini ad residentiam antedictam taliter quod mereamini a nobis super hoe testimoniales litteras optinere. Quod si dictis nostris monicionibus aut alicui earum non parueritis cum effectu, in vos non parentes excommunicacionis sentenciam ferimus in hiis scriptis, cuius absolucionem nobis in posterum reservamus, ad penas alias processuri, si hoe meruerit protervitas contumacie.
4 x). Verum ne aliquis (de) episcopalibus seu peccatis, quorum nobis est absolucio reservata, ignoranciam valeat allegare, vobis eos et ea presentibus designamus, que sunt numero XIX prout in statutis per felicis recordacionis dominum Guidonem predecessorem nostrum editis, plenius continentura). Et sunt hec: homicidia, sacrilegia, incendia, peccata contra naturam seu zodomitica, concubitus personarum conventualium in sacris ordinibus constitutarum, incestus videlicet cum consanguinea vel affine vel cum ea que votum castitatis emisit, injectiones manuum in parentes, oppressiones parvulorum, negligentia parentum in igne vel aqua natos amittencium, veneficia, perjuria solempnia, iidei fractores, votorum fractores, symonia, adulteria manifesta, heresis, apostasie, maleficia eorum que maleficiunt conjuges ne possint coire et qui procurant sterilitatem mulierum vel aborsum, crimina falsitatis in litteris sigillis vel moneta.
Mandantes vobis omnibus et singulis curatis nostrarum civitatum et dyocesis in virtute sancte obediëntie et sub excommunicacionis pena, quatinus predictos casus episcopales quilibet vestrum in scriptis habeat ipsosque populo lingua materna et intelligibiliter publicet quatuor diebus dominicis continuis, postquam iste noster processus ad vestram noticiam pervenerit, et annis singulis duabus dominicis in Aduentu et tribus dominicis in XL.
Ceterum, ut hunc nostrum processum ad omnium vestrum
1) Utrecht heeft naast dit artikel de i6de-eeuwsche (gedeeltelijk weggesneden) marginale glosse: (NJota hic de casibus episcopalibus et (qu)ot sunt.
2) Zie N°. 7 art. 3, hiervóór blz. 74.
I07



io8
noticiam perducamus, ipsum munimine nostri sigilli roboratum valvis nostre Traiectensis ecclesie affigi fecimus et in nostra generali synodo publicari.
Datum, infra nostram ecclesiam Traiectensem, anno Domini M°.CCCXLIII.°, feria tercia post Cantate.
10x). Synodaal statuut van Jan van Arkel, bisschop van Utrecht, tegen de toelating tot de prediking enz. van de broeders der bedelorden, tenzij met zijn goedkeuring.
5 Mei 1344. Epistola secunda.
Johannes, Dei gracia episcopus Traiectensis, universis et singulis curatis seu ecclesiarum rectoribus, in nostris civitate et dyocesi constitutis, salutem in Domino sempiternam.
Quoniam nonnulli religiosi nostrarum civitatis et dyocesis extra quatuor ordines Mendicantium sine nostra licentia et auctoritate et aliqui dictorum ordinum Mendicantium fratres, non visi nee recepti a nobis nee nobis per eorum superiores presentati, asserentes se per nos ad infrascripta receptos aut ad ea a nobis specialem licenciam optinere, se predicacioni populo immiscent aut quoscunque aut quibuscunque peccatis et commissis passim in foro penitenciali absolvunt, — volentes hiis fraudibus obviare,
1. Mandamus vobis in virtute sancte obediëntie ac sub excommunicacionis pena, quatinus predictos religiosos ad predicandum populo et audiendum confessiones vestrorum parrochianorum nullatenus admittatis, nisi nostrarum litterarum patentium fide exhibeant se munitos.
2. Moneatis insuper publice in ecclesiis vestris omnes et singulos primo 2° 30, quos nos eciam sub monicione monemus, quatinus post sex dies post publicacionem presentium se predictis predicacioni et audicioni confessionum fidelium minime ingerant, nisi a nobis visi et examinati per nostras litteras meruerint approbari.
1) Dit statuut komt voor in Gouda (welke tekst ten grondslag is gelegd) op fol. 26 en verso en in Utrecht op fol. cxix en v^rso.
IO8



log
Quod si nostris dictis monicionibus non paruerint, in non parentes excommunicacionis sentenciam ferimus in hiis scriptis, quorum absolucionem nobis in posterum reservamus. Ceterum supra etc.
Datum anno Domini M0.CCC°.XLIIII, feria quarta post Cantate.
11l). Synodale statuten van Segerus, vicarius generalis in spiritualibus van jan van arkel, bisschop van Utrecht.
26 April 1345.
Epistola tercia.
Segerus, canonicus Traiectensis, reverendi in Christo patris ac domini domini Johannis episcopi Traiectensis in remotis agentis in spiritualibus vicarius generalis, omnibus quos infrascriptum tangit negocium salutem in Domino sempiternam.
1. A. Auctoritate domini nostri episcopi Traiectensis predicti omnes et singulos clericos, huic synodali congregacioni interesse debentes per se vel per procuratores ydoneos hic non comparentes, contumaces reputamus; et monemus eosdem, ut infra quindecim dies a die presenti proxime futuros domino nostro episcopo et nobis ad opus ipsius de huiusmodi contumacia satisfaciant. Alioquin ipsos et quemlibet ex eis ex tune in hiis scriptis suspendimus a divinis', nisi medio tempore excusacionem legittimam pretenderint et probaverint coram nobis.
2. B. Eadem auctoritate omnes et singulos abbates prepositos archidyaconos decanos provisores ecclesiarum rectores curatos et clericos civitatis et dyocesis Traiectensium, synodali jurisdictioni dicti domini nostri episcopi Traiectensis subjectos, citamus peremptorie, ut feria tercia proxima post dominicam qua cantatur Cantate sub anno nativitatis Domini etc. 2a hora synodi vel quasi cum horis et diebus sequentibus usque ad consummacionem ipsius in ecclesia Traiectensi sufheienter compareant ad audiendum
1) Deze statuten komen voor in Gouda (welke tekst ten grondslag is gelegd) op fol. 26 verso—27 verso, in Utrecht op fol. CXIX verso—CXXI, en in het Liber Camere (dat hier veel heeft geleden en daarom een tekst biedt, welke minder goed ten grondslag der uitgave kon worden gelegd) op fol. 143 verso—144 verso.



tfó
et prosequendutn, que propter necessitates ecclesiasticas ibi fueririt proponenda.
3. C. Eadem auctoritate decreta apostolica, canones ecclesia asticas, constituciones consilii generalis *), statuta provincialia et synodalia domini nostri episcopi predicti et antecessorum episcoporum Traiectensium, que omnia et singula hic pro lectis insunt notata publicatis 2) haberi volumus, ecclesiastice3) censure ipsis annexas vobis innovamus insinuamus et publicamus et per vos observari in virtute sancte obediëntie mandamus.
4. D. Eadem auctoritate absoluciones tam clericorum quam laycorum, qui suspensi interdicti vel excommunicati divinis audiendo officiis interessendo eisdem sic ligati se intremiscuerint (sic), domino nostro episcopo et penitenciariis suis generalibus specialiter reservamus.
5. E. Eadem auctoritate omnibus et singulis ecclesiarum rectoribus et eorum locatenentibus inhibemus, ne homicidas voluntarios in casibus illicitis ad communionem altaris admittant, nisi prius episcopali auctoritate reconsiliati fuerint ecclesiastice unitati.
6. F. Item omnes et singulas4) commissiones provisorum necnon absolucionum casuum episcopalium necnon questorum seu questuariorum, quibus sigillum capituli ecclesie Traiectensis non appendet, tenore presentium revocamus.
7. G. Item omnes debitores domini nostri episcopi occasione sui moderati subsidii monemus, ut infra XV dies nobis ad opus dicti domini nostri de huiusmodi debitis satisfaciant. Alioquin ipsos, qui huiusmodi monicioni modo non paruerint, ex tune excommunicacionis sentencia innodamus.
8. J5). Eadem auctoritate negocium fabrice Traiectensis juxta tenorem privilegiorum et indulgenciarum eiusdem ecclesie vobis et quilibet vestrum in virtute sancte obediëntie committimus et precipimus fideliter prosequendum.
9. K. Eadem auctoritate monemus omnes et singulos debitores dicte fabrice, ut infra mensem proximum a die presenti ipsi fabrice de huiusmodi debitis satisfaciant. Alioquin quemlibet ex ipsis excommunicacionis sentencia in hiis scriptis innodamus.
1) Utrecht heeft: generalis consilii.
2) Lees: lectis insinuatis et nominatim publicatis.
3) Utrecht heeft: ecclesiastico.
4) Utrecht heeft: singulos.
5) ff en / zijn in geene bron gebruikt.



ttt
10. L. Eadem auctoritate omnibus et singulis ecclesiarum rectoribus precipimus et mandamus, quatinus singulis mensibus uno die dominico populo suo publice insinue(n)t*), quod reverendus pater dominus noster episcopus predictus et antecessores sui episcopi-Traiectenses injusta quesita, si nesciatur quibus reddenda sint de jure, usui dicte fabrice per civitatem2) et dyocesim Traiectenses legittime disportarunt3) quodque nulli huiusmodi quesita tradere vel recipere liceat nisi fabrice antedicte;
Quod4) felicis recordacionis Clemens papa quintus in consilio Viennensi omnia et singula privilegia quibuscunque locis ordinibus vel personis super recepcione huiusmodi male quesitorum concessa specialiter revocavit et inhibuit, ne se quomodolibet intromittant de eisdem, ipsosque ad hoe ordinarie jurisdictioni subjecit, quocunque excepcionis privilegio non obstante5); propter quod in virtute sancte obediëntie inhibemus, ne contra premissa quisquam huiusmodi male quesita alicui quam dicte fabrice restituat vel recipiat. Alioquin post trium dierum monicionem ut ex nunc premissam excommunicacionis sentenciam in rebelles ferimus ih hiis scriptis;
Quodque huiusmodi quesitorum restitucio et disposicio eorundem de jure ad solos episcopos in suis dyocesibus dinoscitur pertinere.
11. M. Eadem auctoritate omnes et singulos dolose dicte fabrice negocio detrahentes, nisi infra sex dies resipuerint ipsique fab rice satisfecerint, ab ingressu ecclesie et divinis suspendimus in hiis scriptis. Absoluciones vero dictarum sentenciarum ecclesie dicte fabrice latarum provisoribus ipsius fabrice indulgemus.
12. Mandamus eciam omnibus provisoribus et decanis, ut presentem6) processum, quem ex mandato domini nostri predicti sigillo signavimus et valvis ecclesie Traiectensis affigi fecimus, (per)7) copiam recipiant et per terminos suorum decanatuum quam citius poterunt publicare procurent.
Datum anno Domini M.°CCC.°XLV.°, mensis Aprilis die XXVI8).
1) Ook Utrecht mist de ».
2) Utrecht heeft: civitates.
3) Gonda heeft: deportarunt.
4) Gouda en Utrecht hebben: que.
5) c. 11, } 3, 4, in Clem., de poenitentiis et remissionibus (V, 9).
6) Gouda en Utrecht hebben beide: presens.
7) Ook Utrecht mist een woord als: per.
8) 26 April (1345) = lila post Cantate.



112
121). Synodale statuten van Jan van Arkel, bisschop van Utrecht.
16 Mei 1346.
De monialibus et ceteris. Epistola quarta. 2)
Johannes, Dei gracia episcopus Traiectensis.
li Ut subditis nostris, presertim sub regulari milicia in virginitatis proposito agnum quocunque ierit stolis incorruptibilibus amictis sequentibus, retrospiciendi lubricum remediis congruis auferatnus, antiquorum et novorum apostolicorum censuram canonum recensentes, impudicas detestabilesque personas8) monacharum nostrarum4) civitatis et dyocesis —, que abjecto proposito sanctitatis sacrilega contagione se6) miscuerunt6) et de illicitis complexibus filios procrearunt6) aut alias fidem castitatis, qua celesti sponso se dotaverant7), incestuosis contactibus irritarunt7) et de hiis per evidenciam rei vel confessionem propriam seu8) diffinicionem secundum monasteriorum suorumfl) consuetudinem in noticiam10) publicam deducuntur, — ipsasquen) preter alias penas, quas per consuetudines vel statuta suorum12) conventuum vel de jure tenentur, a suorum conventuum 13) tractatu communi et voce capittulari perpetuo segregamus; sed secundum institucionem 14) Bonifacianam in suis monasteriis sub perpetua clausura manentes 15) et tantum facinus continua lamentacione deflentes purgatorio igne penitudinis16) decoquantur. Masculis vero, cuius-
1) Dit stuk komt voor in Parijs (welke tekst ten grondslag is gelegd) op fol. 64—65, in het Liber Camere op fol. 144 verso—145 verso, in Gouda op fol. 27 verso—28 verso en in Utrecht op fol. CXXI verso—CXXII.
2) Aldus Gouda en Utrecht. — Parijs heeft tot hoofd: Statutum domini Johannis de Arkel episcopi Traiectensis.
3) Gouda en Utrecht hebben: personarum.
4) Gouda en Utrecht missen dit woord.
5) Gouda en Utrecht hebben: se contagione.
6) Parijs heeft: miscuerint en procreaverint.
7) Gouda en Utrecht hebben: donaverint en irriiarint.
8) Utrecht heeft: vel.
9) Parijs heeft hier doorgehaald: suarumque.
10) Gouda en Utrecht hebben: nocionem.
11) Parijs heeft: ipsas.
12) Gouda en Utrecht hebben: eorum.
x3) Gouda en Utrecht missen deze 7 woorden (vel—conventuum). .
14) Gouda en Utrecht hebben: consuetudinem.
15) c. un., in vi, de statu regularium, III, 16.
16) Gouda en Utrecht missen dit woord.



Gheertrudis *), Resurrectionis Domini et trium dierum sequencium, Philippi et Jacobi, Invencionis et Exaltacionis sancte Crucis, Ascensionis Domini, Pancracij et x) Seruacij, Bonifacij, Odulphi, Penthecostes et trium dierum sequencium, Sacramenti dominici corporis2), Nativitatis et Decollacionis Iohannis Baptiste, Obitus et Translacionis Lebuini, Passionis Petri et Pauli, Translacionis et Obitus gloriosi confessoris patroni nostri3) Martini, Marie Magdalene, Jacobi Maioris, Laurencij, Bartholomei, Lamberti, Mathei, Mauricij, Michaelis, Remigij, Victoris, Symonis el Jude, Omnium Sanctorum, Commewwracionis Ahimarum, Willibrordi, Katherine, Andree, Nicholai et4) Thome; necnon omnes dies dominicos per anni circulum; quos omnes et singulos, ut supra dictum est, festivos et celebres precipimus observari.
In quorum testimonium has litteras valvis ecclesie nostre Traiectensis affigi fecimus et sigi/li nostri munimine 5) roborari.
Actum, in synodo nostra Traiectensi6), feria III» post dominicam6) Cantate, anno nativitatis6) Domini M°CCC°XLVI°.
137). Synodale statuten van Jan van Arkel, bisschop van Utrecht.
26 April 1347.
(a). Aliud statutum eiusdem JoAannts de Arkel episcopi Traiectensis. 1347.
Johannes Dei gracia episcopus Traiectensis. i. Monemus omnes et singulos sacerdotes et clericos synodo nostre interesse debentes nee per se nee per procuratores ydoneos
1) Parijs mist dit woord.
2) Gouda en Utrecht hebben: corporis Domini.
3) Gouda en Utrecht hebben in plaats van deze 4 woorden: sancti.
4) Utrecht mist dit woord.
5) Utrecht heeft: minumine.
6) Gouda en Utrecht missen dit woord.
7) Van deze synodale statuten zijn mij 3 redacties bekend: I. eene in Parijs op fol. 65—66 verso, 2. een tweede in het Liber Camere op fol. 145 verso—147, en 3. een derde in Gouda op fol. 28 verso—30 en in Utrecht op fol. CXXII—CXXIV.
De onder 2. en 3. genoemde redacties vertoonen groote overeenkomst; behoudens
ti4



11$
comparéntés, ut infra quindecim dies de huiusmodi contumacia satisfaciant aut medio tempore causam pretendant et prebent, quare non tenentur. Alioquin ipsos ex nunc prout ex tune excommunicacionis sentencia innodamus.
2. Item. Citamus eosdem, ut ad annum futurum scilicet sub anno M°CCCXLVHP feria tercia post Cantate ad synodum nostram redeant.
3. Item. Precipimus omnia decreta apostolica canonica ecclesiasticas constituciones consilii generalis statuta provincialia et synodalia atque penas ecclesiastice censure annexas, que omnia hic pro lectis insinuatis et nominatim publicatis haberi volumus, sub obediencie pena inviolab/'/iter observari.
4. Item. Anno futuro celebrabitur Pascha XIF kalendas Maij propter bisextum.
5. Item. Absoluciones clericorum et laicorum et suspensorum interdictorum aut excommunicatorum, qui sic ligati divinis interfuerunt, nobis" seu nostro penitenciario generali tantummodo reservamus.
6. Item. Precipimus, ne homicide voluntarii in causis illicitis, antequam per nos fuerint reconsiliati ecclesie unicati, ad communionem altaris admittantur.
7. Item. Omnes commissie-nes provisorum ac super absolucione casuum nobis reservatorum necnon questuariorum *), quibus sigillum capituli nostri non appendet, ex nunc revocamus.
8. Item. Precipimus singulis presbiteris, ut negocium fabrice nostre fideliter exequantur.
9. Item. Precipimus omnibus debitoribus dicte fabrice sub pena excommunicacionis, ut infra mensem post hanc nostram monicionem eidem satisfaciant.
10. Item. Precipimus singulis sacerdotibus sub pena excommunicacionis, ut uno die dominico semel in mense insinuent
kleinere afwijkingen in den tekst is alleen de aanhef in het Liber Camere eene andere dan in de incunabelen. De afwijkingen van den tekst in Parijs en den tekst der andere bronnen zijn echter te groot, dan dat volstaan zou kunnen worden met één tekst te geven en de verschilpunten aan te geven. Daarom geef ik zoowel den tekst van Parijs («) als die van Gouda (i) en vermeld ik bij Gouda de afwijkingen van het Liber Camere en Utrecht. Gouda neem ik tot grondslag en niet het oudere Liber Camere, omdat dit handschrift heeft geleden en zijn tekst daardoor niet overal vaststaat.
1) In Parijs is questiariorum aldus verbeterd.



populo, quod injuste quesita, si nesciantur quibus de jure reddenda sunt, dari debent fabrice antedicte et nulli alteri; — quia dominus Clemens felicis recordacionis papa quartus (sic) in consilio Viennensi revocavit omnia privilegia concessa quibuscunque locis ordinibus et personis super huiusmodi injuste quesitis et commisit solis episcopis in suis dyocesibus disponere de eisdem i); et nos et nostri antecessores huiusmodi injuste quesita donavimus fabrice ecclesie nostre Traiectensis antedicte. Et precipimus sub pena excommunicacionis late sentencie, ne quis aliter recipiendo vel dando disponat de eisdem.
ii. Item. Omnes negocio fabrice dolose contrariantes, nisi infra sex dies resipuerint et inde satisfecerint, ab ingressu ecclesie suspendimus et absoluciones eorundem solis provisoribus dicte fabrice reservamus. —
Hec sunt dubia, super quibus nonnulli dubitant:
i*. In primis. Cum festum Annunciacionis beate Marie transfertur, utrum populus ad jejunandum et ad celebrandum ab opere servili 2) in vigilia et in die translacionis sive in illis diebus, a quibus dictum festum translatum est, teneatur? — Respondemus, quod utique in diebus translacionis jejunandum et celebrandum est, nisi forte specialiter quis vovisset. — Simile est de vigilia Mathie, cum transfertur; et de die Natiuitatis Christi, cum in sexta feria venerit, faciendum est sicut canones statuerunt.
2*. Item, secundo. Si sacerdotes pretextu privilegii, eis propter promociones dicte fabrice indulti, possint vota commutare vel dispensare? — Respondemus, quod virtute dicti privilegii non possunt vota commutare vel dispensare, sed tantummodo de votis simplicibus fractis possunt absolvere.
3*. Item, tercio. Ex quo nobis reservavimus in statutis adulteria manifesta, utrum solutus cum conjugata aut conjugatus cum soluta adulterium committere dicatur? — Respondemus, quod propter communionem peccati vel conjugum paritatem conjugatus cum non conjugata adulterium committere dicitur; de conjugata et non 3) conjugato dubium non existit.
4*. Item, quarto. Cum contrahentes clamdestinam (sic) sint excommunicati, utrum parentes eorum interessentes, qui dictum
1) Vgl. c. ii, in Clem., de poenitentiis et remissionibus (V, 9).
2) In Parijs is Hvili aldus verbeterd.
3) In Parijs is dit woord half uitgekrast.
Il6



ii7
contractum clamdestinum possent impedire et non impediunt, et alii opem et operam ad hoe prestantes sint excommunicati; et si sunt excommunicati, a quo sint absolvendi? — Respondemus, quod predicti parentes excommunicati sunt nee absolvi possunt a suo curato. Alii vero interessentes tamquam nupciis celebrandis minori ligantur sentencia, a qua a suo curato vel per suum curatum possunt absolvi.
5*. Item, quinto. Utrum tempore, quo solempnisari matrimonia prohibentur, rectoribus ecclesiarum liceat banna pro contrahere volentibus proponere, et bannis propositis liceat infra idem tempus matrimonia contrahere et postea licito tempore dictum matrimonium in facie ecclesie solempnisari sine nota inobediencie vel clamdestine vel excommunicacionis sentencie antedicte? — Respondemus: licet proponere banna et contrahere matrimonia temporibus supradictis, quamvis solempnisacio et benedictio ecclesie dumtaxat sint certis temporibus interdicte.
6*. Item, sexto. Utrum sacerdotes possint absolvere suos subditos confitentes de omnino occultis reservatis nobis in statutis non obstante reservacione predicta, que inter occulta et manifesta non distinguit? — Respondemus: non possunt absolvere.
7*. Item, VII0. Quot annorum erit, quem licet inungere? — Respondemus, quod doli capax vel pubertati proximus potest inungi, ex quo peccare potest.
8*. Item, VIII0. Quot vicibus vel quantis intersticiis liceat sic inungi? — Respondemus: relinquitur discrecioni sacerdotum, consideracione habita personarum et desiderio earundem, intersticio vel tempore moderato, ne frequencia fiat.
9*. Item, IX0. An post confeccionem novi sacramenti crismatis olei sancti et infirmorum alicui presbitero uti liceat antiquo sacramento ? — Respondemus: in nullo necessitatis casu veteri crismate et oleo uti licet absque nostra licencia speciali; sed debet sub excommunicacionis pena vetus crisma et oleum ipsa die Cene Domini igne consumi.
Ultimus casus de sacramento veteri revocatus est, ita quod licite usque ad dominicam Jubilate post Pascha uti valeamus.



Ii8
(b) *). De solucione diversorum dubiorutn. Johannes Dei gracia etc.
1. Omnes et singulos clericos, huic synodali, etcetera2). Quere A.
2. Item omnes et singulos abbates et prepositos, etcetera2). Quere B.
3. Item decreta apostolica canonum, etcetera2). Quere C.
4. Item absoluciones tam clericorum quam laycorum, etcetera 2). Quere D.
5. Item omnibus et singulis inhibemus, ne homicidas voluntarios, etcetera 2). Quere E.
6. Item omnes et singulas commissiones provisorum necnon super absolucione, etcetera. Quere F.
7. Item omnes debitores domini nostri episcopi. Quere G.
8. Item eadem auctoritate negocium fabrice. Quere T.
9. Item eadem auctoritate monemus, etcetera2). Quere K.
10. Item eadem auctoritate omnibus et singulis ecclesiarum rectoribus precipimus et mandamus, quatinus singulis mensibus uno die dominico, etcetera2). Quere L. —
11. Preterea, cum nonnulli ecclesiarum rectores subditi nostri supra infrascriptis articulis se racionabiliter dubitare proponant et se de hiis per nos certificari humiliter supplicarunt:
1 ia. Primo. An, cum festum Annunciacionis dominice transfertur populis ad celebrandum et jejunandum, utrum homines3), qui ad
1) Zie noot 7 op bladz. 114 hiervóór.
Het Liber Camere mist den titel en heeft waarschijnlijk (het blad is defekt) den volgenden aanhef:
Johannes Dei gratia episcopus Traiectensis ad perpetuam rei memoriam.
Pateat universis quod, cum nu/er in nostra generali synodo constituti impudicas delestabilesque personas monachorum nostrarum civitatis et dyocesis ... illicitis complexibus ... lis irritarint et de hoe per evidenciam rei vel alias in nocionem publicam deducuntur certis tune expressis penis et ... propter huiusmodi ausus applicand ... mus pro ...hoe edito et tune in ... de publico plenius continetur. ... verteèant ... statutum huiusmodi dumtaxat ad futurum extendere volebamus. Nos ... duhitacionem huiusmodi ... stère cupientes certis et racionabilibus causis inducti decernimus ... declara ... nostrum non solum... preteriti ..,
Preterea, cum nonnulli ecclesiarum rectores subditi nostri super infrascriptis articulis se racionabiliter dubitare proponant et se de hiisper nos certificari humiliter supplicavcrint:
Primo (enz. als in den tekst, behoudens de aangegeven afwijkingen).
De kapitale letters verwijzen naar N°. 11 hiervóór.
2) Gouda mist dit woord.
3) Het Liber Camere mist deze 2 woorden.



n9
hoe !) ex voto tenentur, translato tempore teneantur, etcetra 2) ?
Secundo. An presbiteri parrochiales ex privilegio nostro vel antecessorum nostrorum ad usus fabrice ecclesie nostre Traiectensis 3) possint vota aliqua commutare ?
ne. Tercio. Cum per statuta synodalia absoluciones adulteria committencium sint4) episcopo reservate, an solutus vel soluta cum conjugato vel cum 3) conjugata adulterium committere censeatur ?
nd. Quarto. An aliquibus clamdestine contrahentibus, cum5) propter hoe per statuta synodalia6) excommunicacionis7) sentencia sint innodati, ans) parentes contrahentium hoe mandantes vel cum prohibere possint non prohibentes vel alii huiusmodi contractui9) interessentes simili ligentur sentencia, et an curati eorum tales parentes et interessentes possint absolvere?
ne. Quinto. An temporibus, quibus matrimonium celebrari prohibetur 10), rectoribus ecclesiarum liceat banna pro contrahere volentibus proponere et bannis propositis liceat infra idem tempus matrimonium contrahere et postea licito tempore dictum matrimonium in facfe ecclesie solempnizare, sine nota inobediencie vel clamdestine n) vel excommnnicacionis sentencie antedicte ?
11ƒ. Sexto. An curatis J2) in casibus nobis13) reservatis omnino occultis liceat absolvere suos subditos confitentes, non obstante reservacione predicta, que inter occulta et manifesta distinguit?
lig. Septimo. Cuius etatis esse debeat, qui extrema unctione inhrmorum oleo inungetur14) ?
I ih. Octavo. Quot vicibus vel quantis intersticiis lö) quem 16) liceat sic ungil7) ?
1) Gouda en Utrecht missen deze 2 woorden.
2) Het Liber Camere en Gouda missen dit woord.
3) Het Liber Camere mist dit woord.
4) Het Liber Camere heeft: sit.
5) Het Liber Camere heeft: et.
6\ Gouda en Utrecht voegen hier in: in.
7) Het Liber Camere heeft: txcommunicatis.
8) Het Liber Camere mist deze 4 woorden.
9) Het Liber Camere heeft: contractie.
10) Het Liber Camere heeft: solempnisari matrimonia prohibentur.
11) Het Liber Camere heeft: clamdestini.
12) Het Liber Camere heeft: curati—-possint.
13) Het Liber Camere heeft: episcopo.
14) Het Liber Camere heeft: inungentur.
15) Het Liber Camere heeft: insterticiis.
16) Gouda en Utrecht hebben: quilibet.
17) Het Liber Camere heeft: inungi.



I2C
ili. Nono. An post confectionemx) novi crismatis olei sancti et infirmorum alicui presbitero antiquo uti liceat. 12. Soluciones dubiorum 4):
Ad que singillatim2) statuendo et decernendo3) respondemus:
12a. Ad primum, videlicet quod festum Annunciacionis predictum in jejunio et divinorum observacione ac operum servilium vacacione ipso tempore translatum5) servari et celebrari debebit, nee quis ad iteracionem est obligatus, nisi6) specialiter hoe vovisset. Et idem de festo beati Mathie dicimus, quod quandoque propter causas aliquas transferri consuevit. De festo 7) Natiuitatis dominice, cum in sexta feria venerit8), observari precipimus, quod canones statuerunt.
12*. Ad secundum respondemus, quod, quamvis olim dicta fabrica huiusmodi privilegium dicitur habuisse, hoe ipsi tarnen certis ex causis9) non indulsimus, sed ut in votis simplicibus violatis possint absolvere non tarnen dispensare vel commutare, quod nobis et nostro generali penitenciario specialiter reservamus.
12c. Ad tercium respondemus, quod, quamquam de acceptione stricta istius19) vocabuli adulterium dicatur committere, qui thorum alterius violat, nee muiier habere thorum11) dicatur, interpretamur12) propter peccati communionem et malicie paritatem13) non conjugatam cum conjugato adulterium committere. De conjugata vero et soluto dubium non existit.
I2d. Ad quartum respondemus, quod parentes huiusmodi mandantes et prohibere valentes 14) et alii opem vel15) operam prestantes clamdestino contractui tanquam in crimine participantes juris ligantur sentencia nee per curatos absolvi possunt ab illa. Alii vero interessentes tanquam pro 10) nupciis celebrandis minori
1) Het Liber Camere heeft: an primo confertione.
2) Utrecht heeft: singula in.
3) Het Liber Camere heeft: decernendo et statuendo.
4) Het Liber Camere mist deze 2 woorden.
5) Het Liber Camere heeft: ipso die translate.
6) Het Liber Camere voegt hier in: et.
7) Het Liber Camere voegt hier in: vero.
8) Het Liber Camere heeft: in sextam feriam evenerit.
9) Gouda en Utrecht hebben: ex certis casibus.
10) Het Liber Camere mist dit woord.
11) Het Liber Camere wisselt deze 2 woorden om.
12) Het Liber Camere voegt hier in: tarnen.
13) Utrecht heeft: pravuatem. — Het Liber Camere: et conjugum paritatem.
14) Utrecht heeft: volentes.
15) Het Liber Camere beeft: et.



122
interesse personaliter nequeamus —, de circumspecta discrecione dilectorum nobis dominorum Henrici sancti Johannis x) officialis2) nostri Traiectensis et Hugonis sancte Marie decanorum3), Hugonis Wstinc 4) et Suederi vter Loe 5), Maioris 6) canonicorum ecclesiarum Traiectensium confisi, — ipsis et eorum cuilibet 7) in solidum tenore presentium committimus et mandamus, quatinus vice8) nostra dicte9) nostre synodo10) intersint hac vicen) hecque statuta mandata et declaraciones nostras insinuent et promulgent, synodalia quoque, prout ad nos pertinent, exequantur et observent, faciantque quod decreverint per ecclesiasticam censuram10) firmiter observari.
12) In quorum omnium testimonium has litteras sigillo nostro fecimus consignari.
Datum anno Domini M.°CCC.°XLVH.°, mensis Aprilis die XXVI° i*).
1414). Synodale statuten van Suederus vter Loe, vicarius generalis in spiritualibus et temporalibus van Jan van Arkel, bisschop van Utrecht.
20 Mei 1348. Epistola sexta.
(S)uederus vter Loe, canonicus ecclesie Traiectensis, reverendi in Christo ac domini nostri domini Johannis episcopi Traiectensis
1) Het Liber Camere voegt hier in: ac.
2) Gouda en Utrecht hebben: qfficiarii.
3) Gouda beeft: dcca. — Utrecht: decanus.
4) Gouda en Utrecht hebben: Vnstici.
5) Het Liber Camere heeft: Lo.
6) Gouda en Utrecht hebben: Maiorum.
7) Gouda en Utrecht hebben: quUibet.
8) Gouda en Utrecht hebben: voce.
9) Het Liber Camere heeft: predicte.
10) Het Liber Camere wisselt deze 2 woorden om.
11) Het Liber Camere mist deze 2 woorden.
12) Het Liber Camere mist het volgend slot dezer acte.
13) 26 April (1347) = V" ante Jubilate. 26 April (1345) = lila post Cantate. — Ook Parijs plaatst deze statuten op 1347, zie het hoofd van a op bladz. 114 hiervóór.
14) Dit statuut komt voor in Gouda (welke tekst ten grondslag is gelegd) op fol. 30—31 en in Utrecht op fol. CXXIV en verso.



123
in remotis agentis in spiritualibus et temporalibus vicarius generalis, universis et singulis clericis etcetera.
1. N. — Auctoritate domini nostri episcopi et vicariatus predicti constituciones canonicas et presertim consilii generalis necnon statuta provincialia olim per bone memorie Henricum archiepiscopum Coloniensem in consilio suo provinciali edita necnon synodaliax) reverendorum patrum episcoporum Traiectensium vobis insinuamus et precipimus in virtute sancte obediëntie fideliter observari.
Cum eciam in tantum excreverit quorundam pertinacia laycorum, quod processus monicioncs et denunciaciones ordinariorum secundum dictorum statutorum exigentiam per secularis potestatis abusum impediant, ne ipsi procéssus monicionesque denunciaciones in ipsorum presentia vel alias valeant publicari, — et ne ex huiusmodi malicia videantur commodum reportare, — decrevimus, rectores ecclesiarum parrochialium et alios clericos civitatis et dyocesis Traiectensium, ubi premissa contigerint vel contingent, ad sentenciam 2) excommunicacionum interdictorum et divinorum cessacionem2) juxta ipsorum statutorum tenorem observanciam effectualiter teneri, ac si processus moniciones et denunciaciones predicte in ipsorum laycorum presentia fuissent execucioni mandate, quas eciam sentencias sub penis in eisdem statutis contentis vobis precipimus observare.
2. O. — Quia vero nonnulli minus ydonei per importunitatem a dicto domino nostro et nobis super audiendis confessiönibus absolucionem impendendis et penitenciis injungendis in casibus, dicto domino nostro de jure vel per statuta vel. alias reservatis, facultatem receperunt, — nos, de premissis aliter disponere favente Domino intendentes, omnes commissiones —, per dominum nostrum Johannem vel per nos super2) premissis sub quacunque forma verborum vel quibuscunque non obstantibus clausulis vel quibuscunque personis vive vocis oraculo vel per litteras3) gestas sive habitas, — commissione penitenciarii generalis dicti domini nostri duntaxat excepta, — tenore presentium revocamus et penitus annullamus. Presbiteros eciam in hospitalibus celebrantes monemus ipsisque precipimus, ne in ipsis hospitalibus quicqüam attemptent,
1) Gouda heeft: synodalium.
2) Lees: sentenciarum en cessacionisf
3) Utrecht heeft: sui.
4) Utrecht heeft: nestras.



124
quod in prejudicium ecclesiarum suarum matricalium quomodolibet redundare possit, nee de hiis, que ad regimen cure parrochialis pertinent, se quomodolibet intromittant, nisi in quantum super hiis muniti fuerint legittimis munimentis. Contradictores vero et rebelles post novem dierum monicionem ut ex nunc premissa *) excommunicacionis sentencia innodamus.
3. P. — Item in virtute sancte obediëntie precipimus et mandamus omnibus et singulis ecclesiarum rectoribus et eorum loca tenentibus, ut dictorum provincialium et synodalium statutorum et huiusmodi nostri processus exemplum continue penes se habeant, ne ipsorum supinam ignoranciam valeant allegare.
Datum et actum, Traiecti in synodo generali, mensis Maij die XX, anno Domini MCCCXLVIII 2). 3)
154). Synodale statuten van Jan van Arkel, bisschop van Utrecht.
27 April 1350.
De proclamacionibus dandis ante solemnitatetn nupciarum. Epistola septima. 5)
Johannes, Dei gracia episcopus Traiectensis6), universis et singulis, quos infrascriptum tangit negocium vel tangere poterit in futurum, salutem in Domino sempiternam.
Cum nos, licet immeriti disposicione tarnen divina ad regimen universalis ecclesie Traiectensis assumpti, nobis commissi gregis curam gerere mente vigili ex debito nostri officii teneamur, presertim ut eis, per que nimium diffamatur ecclesia et scandala generantur in populo, viam precludamus, convenit7) digna sollicitudine meditari.
Sane cum ex") eo, quod matrimonia contrahere volentes,
1) Gouda en Utrecht hebben beide: Jtremissam,
2) 20 Mei (1348) = lila post Cantate.
3) Gouda en Utrecht laten hieronder volgen: Anno XLIX non fuerunt statuta cdila.
4) Dit statuut komt voor in Parijs op fol. 66 verso—68 (welke tekst ten grondslag is gelegd), in Gouda op fol. 31—32 verso en in Utrecht op fol. CXXIV—CXXVI verso.
5) Parijs heeft tot hoofd: Item, Aliud statutum (vergelijk n°. 13 dd. 1347 hiervoor).
6) Gouda en Utrecht missen deze 2 woorden.
7) Gouda en Utrecht missen dit woord.



quamquam eciam ipsi1) contrahere volentes2) diversorum existant episcopatuum vel parrochiarum 3) a se distancium, non tarnen in utroque episcopatuum vel parrochiarum huiusmodi sed in uno eorum dumtaxat aliquociens banna de4) eisdem contrahendis matrimoniis fieri procurant, scandala et5) pericula in Dei ecclesia contigerunt hactenus et6) contingunt;
1. Eapropter statuimus et statuendo presentibus prohibemus7), ne aliqui de cetero diversorum episcopatuum vel parrochiarum quam plurimum a se distancium matrimonia invicem contrahant aut contrahere presumant, nisi — bannis et denunciacionibus seu proclamacionibus in utrisque episcopatibus et parrochiis, quos dicti contrahentes inhabitaverint seu inhabitare8) consueverint et9) de quibus originem traxerint, debite premissis — iidem contrahentes litteras testimoniales obtinuerint super factis proclamacionibus antedictis. Alioquin dicta matrimonia clamdestina reputamus, et ipsos contrahentes10) ac presbiteros eosdem contrahentes matrimonialiter copulantes decernimusu) et declaramus auctoritate statutorum synodalium per nos alias editorum fore excommunicacionis sentencia innodatos, quorum absolucionem nobis et officiali12) nostro Traiectensi specialiter reservamus.
2. Item. Omnibus provisoribus13) decanis et officiali bus12) foraneis nostris et subditorum nostrorum sub pena excommunicacionis inhibemus, ne super14) omittendis uno vel duobus de bannis seu proclamacionibus trinis in matrimoniis observandis aliquatenus dispensent aut se de eorum dispensacione quomodolibet 1S) intromittant.
3. Item. Questoribus, qui pro elemosinis querendis in nostra
1) Gouda en Utrecht hebben: ipsi eciam.
2) Parijs heeft: contrahentes.
3) Utrecht voegt hier in: ecclesiarum.
4) Gouda en Utrecht hebben: pro.
5) Gouda en Utrecht hebben: vel.
6) Gouda en Utrecht hebben: eciam.
7) Gouda en Utrecht hebben: precipimus presentihus.
8) Gouda en Utrecht hebben: hahitare.
9) Gouda en Utrecht missen dit woord. '
10) Utrecht mist dit woord.
11) Gouda en Utrecht hebben: decrevimus.
12) Gouda en Utrecht hebben : officiario en officiariis,
13) Gouda en Utrecht voegen hier in: et.
14) Gouda en Utrecht hebben: supra.
15) Gouda en Utrecht hebben: aliquatenus.
125



dyocesis aut hiis —, qui, professione in aliquo ordine a sede apostolica approbato tacite vel expresse facta, eundem suum ordinem dimiserunt*) pretextu dispensacionis vel alias quovis colore quesito vel eciam in suis ordinibus2) permanentes superiorum suorum non optenta licencia3) evagantur, — beneficia conferant aut4) ipsos in eadem beneficia ö) instituant vel6) eis curam vel6) officiacionem aliquorum beneficiorum committant; nee curati et rectores ecclesiarum ipsos ad regimen7) aliquorum beneficiorum admittant; nisi prius per 8) nos vel6)9) oflicialem nostrum Traiectensem per nostras aut ipsius officialis nostri10) litteras patentesu) approbati fuerint et recepti.
6. Item. Curatis nostrarum civitatum et dyocesis et eorum vices12) gercntibus suos parrochianos utriusque sexus, quos adulterium se commisisse confiteri contingat13), dummodo sit occultum, absolvendi14) in foro penitencie dumtaxat concedimus facultatem.
7. Item. Eisdem damus et concedimus *8) licenciam utendi ireteris olei sacramento in articulo necessitatis utpote14) in14) irticulo mortis, dummodo notabilis culpa negligencieie) vel desidie lö) super novo optinendo 17) eis non 18) valeat imputari.
8. Item. Precipimus omnibus et singulis ecclesiarum curatis et 20rum loca tenentibus, ut excessus notorios et enormes non :orrectos lö), infra limites parrochiarum suarum U) commissos,
1) Parijs heeft: dimiierint.
2) Gouda en Utrecht hebben: cordibus.
3) Gouda en Utrecht hebben: linea,
4) Gouda en Utrecht hebben: vel.
5) Gouda en Utrecht hebben: in eodem (Utr.: eodem) beneficio.
6) Gouda en Utrecht hebben: aut.
7) Gouda en Utrecht hebben: regnum.
8) Parijs heeft: ad.
9) Gouda voegt hier in:per.
10) Gouda en Utrecht hebben: per nostri qfficii.
11) Gouda en Utrecht hebben: patenter.
12) Gouda en Utrecht hebben: vicem.
13) Gouda en Utrecht wisselen deze 2 woorden om.
14) Parijs mist dit woord.
15) Gouda en Utrecht hebben: concedimus et damus.
16) Gouda en Utrecht hebben: negligencia en desidia.
17) Gouda en Utrecht hebben: acquirendo.
18) Gouda en Utrecht plaatsen non vóór notabilis.
19) Parijs heeft: correptos.
lij



12S
necnon testamenta seu ultimas voluntates decedencium, rite et *) legitime factas, infra annum non executas, singulis annis in sancta synodo per eorum patentes litteras vel vive vocis oraculo et in scriptis ad nostram seu 1) officialis nostri2) noticiam deducant2).
9. Item. Quia domum Domini decet sanctitudo, statuimus, ut rectores ecclesiarum nostrarum civitatum et dyocesis et eorum vices sive loca3) gerentes, dum in suis ecclesiis divina officia celebraverint aut eisdem officiis interfuerint necnon et4) dum sacramenta ecclesiastica ~) suis parrochianis ministraverint, nisi quoad hoe 5) distancia locorum vel qualitas temporis aliud exegerit, almuciis et superp(el)liciis6) aut aliis sacris vestibus sint induti.
Similiter eciam 7) eorundem 8) rectorum 9) custodes seu sacriste in ipsis ecclesiis utantur superpelliciis10) vel sacris vestibus huiusmodi n) temporibus divinorum.
10. Qui autem huiusmodi4) nostri statuti absque legitima et5) racionabili .causa temerarius fuerit violator, per octo dies a divinis officiis auctoritate presencium se noverit ipso facto suspensum; quam suspensionem si non sustinuerit et observaverit12) reverenter, ex nunc prout ex tune13) excommunicacionis sentenciam se noverit incurrisse. Quorum 14) absolucionem nobis et officiali nostro presentibus reservamus.
11. Et hoe presens nostrum statutum post octavas beati Johannis Baptiste proxime15) affuturas et non prius optinere volumus2) roboris firmitatem.
1) Gouda en Utrecht hebben: vel.
2) Gouda en Utrecht wisselen deze 2 woorden om.
3) Parijs en Gouda missen deze 2 woorden.
4) Gouda en Utrecht missen dit woord.
5) In Parijs is dit woord bovengeschreven.
6) Gouda en Utrecht hebben richtig: superpelliciis.
7) Gouda en Utrecht hebben: et.
8) Gouda en Utrecht hebben: eorum.
9) Parijs heeft: curatorum.
10) In Parijs is in dit woord de el bovengeschreven.
11) Parijs mist dit woord. Wellicht terecht. Gouda en Utrecht kunnen zich, in verband met het even later volgend huiusmodi, hebben verschreven,
12) Gouda en Utrecht missen deze 2 woorden.
13) Gouda en Utrecht hebben: ex tune prout ex nunc.
14) Gouda en Utrecht hebben: Quorum.
15) Parijs heeft: proximo.



f29
In quorum testimonium*) has littëras valvis ecclesie nostre Traiectensis affigi fecimus ac sigilli nostri mimimine roborariv
Actum, in synodo nostra Traiectensi 2), feria tercia post dominicam qua cantatür8) Cantate, anno Domini M°CCC0L°4)
168). Synodale statuten van Gerardus de Veno, vicarius generalis in spiritualibus 6) van jan van arkel, bisschop van Utrecht. 17 Mei 1351. Epistola octavo..
Gerardus de Veno, canonicus Traiectensis, reverendi in Christo patris etcetera, universis et singulis clericis et laycis.
1. Auctoritate domini nostri episcopi predicti omnes et singulos clericos, huic sinodali, etcetera. Quere A.
2. Eadem auctoritate omnes et singulos abbates prepositos, etcetera. Quere B.
3. Eadem auctoritate constituciones canonicas, etcetera. Quere C.
4. Cum eciam in tantum quorundam justiciariorum balivorum judicumque secularium et temporalium dominorum civitatis et dyocesis Traiectensium presumptuosa temeritas sic excreverit, ut in certis eorum districtibus ad judicium domini nostri episcopi Traiectensis recurrentes super causis negociis seu questionibus, que de jure seu antiqua consuetudine ad forum suum ecclesiasticum pertinent, obtinere non possunt justicie complementum, quin potius super illos incurrere ad judicium seculare vel a lite causa vel questione desistere compelluntur, — precipiendo presbiteris curatis et clericis dicte dyocesis Traiectensis, ne litteras citatorum seu
1) Gouda en Utrecht hebben in plaats van de volgende woorden van dezen zin alleen: etcetera.
2) Gouda en Utrecht hebben: Traiecti.
3) Gouda en Utrecht missen deze 3 woorden.
4) Utrecht heeft: MC CC primo.
5) Dit statuut komt voor in Gouda (welke tekst ten grondslag is gelegd) op foL 32 verso—33 en in Utrecht op foL CXXVI verso—CXXVII.
De kapitale letters verwijzen naar Nos. 11 en 14 hiervóór. *
6) Eene bul d.d. 7 Juli 1359 noemt hem als zoodanig (Brom, Bullarium Trajectense N°. 1627). Ook Buchelius ad Hedam (ed. 1642, p. 253 y) spreekt van „vicario suo".— Suffridus Petri ad Bekam (ed. 1643 p. 141) zegt, dat Jan van Arkel „Geranium van „den Veen episcopatus administratorem fideliorem constitnit" en daarna naar Rome vertrok, vanwaar hij in het najaar van 1351 terugkeerde in verband met de tegenwerking, welke van den Veen ondervond van de bij een vorige afwezigheid des bisschops aangestelde bewindvoerders.
9



monitorum et excommunicatorum a domino nostro nobis seu officiario suo in huiusmodi causas obtentas execucioni demandent et demandare presumant, — Decrevimus et declaramus tales quoscunque balivos judices seculares aut dominos temporales excommunicacionis sentenciam auctoritate decretalis „Quoniam ut intel„leximus" J) incurrere et sentencie excommunicacionis subjacere ipso jure; a qua, nisi dicto domino nostro, cuius cognicio fuerit impedita et jurisdictio usurpata, de dampnis et expensis integraliter fuerit satisfactum, beneficium absolucionis se sciant nullatenus obtenturos. Quam quidem excommunicacionis sentenciam, si per XV dies animo sustinuerint indurato, eciam alia monicione non premissa, si nobilis fuerit aut dominus terre, districtus ipsius si quem habet ecclesiastico sit suppositus interdicto. Et nichilominus in loco, ubi balivus judex secularis seu dominus temporalis domicilium habet, cessetur a divinis quousque legittime fuerit satisfactum.
5. Preterea cum nonnulli minus ydonei etcetera. Quere O.
6. Eadem auctoritate negocium fabrice etcetera. Qnere J.
7. Eadem auctoritate monemus omnes et singulos etcetera. Quere K.
8. Eadem auctoritate omnibus et singulis. Quere L.
9. Item in virtute sancte obediëntie precipimus et mandamus omnibus et singulis ecclesiarum rectoribus etcetera. Quere P.
In quorum testimonium etcetera.
Datum et actum, Traiecti, in synodo generali, anno nativitatis Domini MCCCLI, XVII2) die mensis Maij 3).
174). Synodale statuten van Jan van Arkel, bisschop van Utrecht. 8 Mei 1352. Epistola nona. Johannes Dei gracia etcetera.
1. Auctoritate nostra omnes et singulos, huic synodali, etcetera. Quere A.
1) c. IV, in VI0, de immunitate ecclesiarum, III, 23.
2) Utrecht heeft: MCCCLIX VIL
3) 17 Mei (1351) = lila post Cantate.
4) Deze statuten komen voor in Gouda (welke tekst ten grondslag is gelegd) op fol. 33 en verso en in Utrecht op fol. CXXVII—CXXVIII.
De kapitale letters verwijzen naar Nos. n en 14 hiervóór.
IJÖ



2. Eadem auctoritate omnes abbates prepositos, etcetera. Quere B.
3. Eadem auctoritate constitutiones. Quere C.
4. Suscepti regiminis cura nos sollicitat, ut, que in ecclesiis monasteriis et aliis nostre civitatis et dyocesis locis non absque violacione censure ecclesiastice servare vidimus, per appensionem *) congrui statuti (in) melius reformemus. Cum itaque in nonnullis ecclesiis ac monasteriis nostrarum civitatum et dyocesis observetur et a longe retroactis temporibus observatum fuerit, ut in aliquo loco nostre dyocesis generaliter interdicto et interdicto huiusmodi a jure vel ab homine aliquibus temporibus vel per aliquod2) tempus certis de causis refaxato ipse populus et quilibet de populo sanus et non in mortis articulo constitutus admittebaturS) non sine metu violacionis censure ecclesiastice ad eucharistie sacramentum, quod interdicti tempore decedentibus tantum a sacris canonibus est concessum, — unde super hoe providere volentes, deliberacione prehabita diligenti, duximus statuendum, ut4) nullus de cetero laycus tempore generalis interdicti in quatuor festivitatibus, quibus licet divina celebrari, ad communionem altaris seu eucaristie admittatur 5). Quod si quisquam sacerdotum alicui sano tempore festivitatum presumpserit ministrare, penam meritam poterit non immerito formidare.
5. Item statuimus et sub pena excommunicacionis prohibemus, ne quis sacerdos nostrarum civitatum vel dyocesis aliquem ab homine vel a jure aut a statutis quibuscunque provincialibus vel synodalibus publice excommunicatum in mortis articulo, ubi excommunicator presens est vel commode adiri poterit, nisi ipse superior ad quem absolucionis beneficium pertinet id impendere recusaret vel plus debito differret, deinèeps absolvere presumat; et in casu, quo juxta premissa in mortis articulo quemquam absolvere contigerit, ipse absoluciones servata juris forma modum absolucionis nomenque status et condicionem absoluti et causam, pro qua ligatus fuerat6), nobis aut officiario nostro aut illi vel illis, ad quos absolucio pertinuerit, infra XL dies a tempore
1) Lees: affositionem. Vgl. c un , Extr. conun., Ne sede vac. aliquid innovetur (III, 3).
2) Gouda heeft: aliquot.
3) Gouda heeft: admittantur. — Utrecht: admittabatur.
4) Utrecht heeft: vel.
5) Utrecht heeft: admittantur.
6) Utrecht heeft: fuerit.
Ï3I



f32
absolucionis impense notificet competenter, vobis mandamus et precipimus in virtute sancte obediëntie fideliter observare.
6. Preterea cum nonnulli minus ydonei. Quere O.
J. Eadem auctoritate negocium. Quere J.
8. Eadem auctoritate monemus omnes et singulos. Quere L.
g. Item in virtute sancte obediëntie precipimus et mandamus omnibus et singulis. Quere P.
In quorum, etcetera.
Anno Domini M°.CCC°.LIP., VIII die mensis Maij i).
182). Synodale statuten van Jan van Arkel, bisschop van Utrecht.
23 April 1353.
Epistola decima.
Johannes Dei gracia, etcetera.
1. Omnes et singulos, huic synodali, etcetera. Quere A.
2. Eadem auctoritate omnes abbates et prepositos. Quere B.
3. Precipientes insuper provisoribus decanis et rectoribus ecclesiarum nostre dyocesis supradictis sub intimacione malediccioms eterne, ut3) in huiusmodi nostra synodo proxime ventura hereticos, falsarios apostolicarum et nostrarum litterarum, usurarios manifestos, in gradibus prohibitis conjugatos et in sentenciis excommunicacionis ultra unius anni circulum contumaciter perdurantes, testamenta et legata que infra annum a tempore mortis legantium et testamenta condentium non sunt executa nee ad voluntatem decedentium terminata, aliaque crimina graviora notoria et manifesta, ne premissorum sanguis de ipsorum manibus requiratur, nobis, si presentes in dicta synodo fuerimus alioquin officiario nostro Traiectensi *), in scriptis particulariter et specifice denunciare non dimittant.
4. Eadem auctoritate citamus omnes et singulos decanos et provisores et ecclesiarum curatos nostre dyocesis pro tempore existentes peremptorie, ut secunda die mensis Octobris proxime
1) 8 Mei (1352) = lila post Cantate.
2) Deze statuten komen voor in Gouda (welke tekst ten grondslag is gelegd) op fol. 33 verso—34 en in Utrecht op fol. CXXVIII en verso.
De kapitale letters verwijzen naar Nos. n en 14 hiervóór.
3) Gouda en Utrecht hebben: et.
4) Utrecht heeft: Traiectensis.



136
„ecclesiastici nostre civitatis vel alicuius loei nostre dyocesis, „ubi copia peritorum facile possit haberi, in causis criminalibus „beneficialibus vel prophanis coram eis pendentibus libellos excep. „cionis replicaciones seu alium actum judicialem a partibus „exhibitum de cetero non admittant, nisi subscripcione saltem „bacularii in jure canonico vel civili vel alterius jurisperiti, per „nos ad honorem advocacie per civitatem et dyocesim Traiectenses „exercende admissi, approbatum i). Presens statutum vero ad causas „prophanas, que summam decem librarum Traiectensis monete „non excedunt, et ad lites jam pendentes volumus non extendi.
„Item inhibemus sub pena excommunicacionis omnibus presbiteris nobis subditis, ne cadavera mortuorum cum pilleobaculo „vel alio habitu flagellatorum ecclesiastice tradant sepulture".
vobis insinuamus et precipimus in virtute sancte obediëntie fideliter observari.
4. Preterea cum nonnulli minus ydonei, etcetera. Quere O.
5. Eadem auctoritate negocium, etcetera. Quere H.
6. Eadem auctoritate monemus omnes et singulos dolose. Quere L.
7. Precipimus in virtute sancte obediëntie omnibus et singulis ecclesiarum curatis. Quere P.
In quorum, etcetera.
Datum anno Domini MCCCLV, XIII die mensis Maij2).
213). Synodaal statuut van Jan van Arkel, bisschop van Utrecht, omtrent de legaten ad pias causas.
(2. j.).
Epistola tercia decitna.
Johannes, Dei gracia, universis rectoribus et ecclesiarum curatis civitatum et dyocesis Traiectensium notariis seu personis publicis in dictis nostris civitatibus et dyocesi salutem in Domino.
K Ad nostrum spectat officium defunctorum exequi voluntates. Cum ergo nonnulli nostrarum civitatum et dyocesis iniquitatis filii se christiano nomine inaniter gloriantur, tanquam scorpiones
0 Gouda en Utrecht hebben: que civü'. <$w«. (Utrecht: dyoc.) Traüden. exercendi approbatum.
2) 13 Mei (1355) = IVa post Vocem Jocunditatis (oct Cantate). 13 Mei(i«4) = III» post Cantate. '
3) Dit statuut komt voor in Gouda (welke tekst ten grondslag is gelegd) opfol.35 en verso en in Utrecht op fol. CXXX.



137
fel in corde habentes et mei in ore gerentes, se esse amici fideles morientium piarum voluntatum execucioni offerunt, et post eorum obitum de animarum redempcione non curantes eas pias voluntates debite execucioni rennuunt demandare, quin potius ac si heredes justi existentes ea, que in pios usus legata existunt, nituntur in propriis applicare, — Volentes hiis abusibus obviare, prout*) nobis ab Alto permittitur et presertim quia ad hoe commonet nos et compellit canon felicis recordacionis domini Clementis pape quinti editus in consilio Viennensi2), vos omnes et singulos, cuiuscunque status et condicionis sitis, Monemus primo 2° et tercio et vobis in virtute sancte obediëntie, qui factionibus testamentorum interfuistis et intereritis, precipiendo mandamus, quatinus annis singulis in nostra synodo, quam annis singulis ac feria tercia post dominicam Cantate in presenti nostra ecclesia tenere et servare intendimus, nobis testamenta, in quibus legata ad causas pias presertim ad fabricam istius ecclesie nostre Traiectensis fiunt, que per eos executores et manufideles non fuerint executioni mandata, et nomina executorum et depreteritis instructionem plenariam nobis per vos vel per alios fideliter referatis. Quod si in predictis vos de negligentia notari contingat, ad penas debitas procedemus. 2. Ceterum ut hunc 3) nostrum processum etcetera ut supra 4).
225). Aantee&ening omtrent een synodaal statuut van Jan van Arkel, bisschop van Utrecht, betreffende de questen voor de domfabriek. É j.).
De peticione sancti Martini. Epistola quarta decima. i. Placet domino episcopo, quod ecclesiarum rectores et presbiteri, per suas civitates et dyocesim Traiectenses constitüti, quartam partem de peticionibus et legatis, per ipsos collectis et acquisitis seu in posterum acquirendis per eos6) ad opus nove
1) Gouda heeft: co mul (ut voorafgegaan door de afkorting voor com).
2) c un., in Clem., de testamentis et ultimis volunlatibus (iii, 6).
3) Gouda en Utrecht hebben: de kinc.
4) Vergelijk het slot van het statuut dd. 1343, op bladz. 107 hiervóór.
5) Dit stuk komt voor in Gouda (welke tekst ten grondslag is gelegd) op fol. 35 verso—36 en in Utrecht op fol. CXXX en verso.
6) Gouda en Utrecht hebben: eas.



3. Item !) provisores et decani pro delicto singularis persone vel singularium 2) personarum non fulminent3) interdicti sentenciam sine cognicione cause 4).
4. Item de clericis non portantibus tonsuram et vestes clericales alias fuit ordinatum, quod infra certum terminum eis statutum se in tonsura et vestibus clericalibus exhiberent; alioquin non gauderent6) privilegio clericali. Et cum hoe ordinatum nunc existit6), de novo (ordinamus), quod volentes gaudere privilegio clericali, pro eo quod asserunt se 7) in minoribus ordinibus constitutos, exhibeant se provisori et decano lóci et se faciant propriis nominibus eorum4) scribi pro clericis; et tales gaudebunt privilegio clericali. Et si quis predictorum 8) clericorum postea reperiretur delinquens enormiter, capietur9) per judicem secularem10), provisori vel decano u) presentandus est12), et corrigendus secundum qualitatem delicti sui.
5. Item 13) provisor et decanus 14) non molestent homines super violacione festorum extra synodum, nisi fuerit manifesta probacio contra impetendos seu molestandos; quos 16) tune provisor et decanus 14) poterunt convictos de violacione16) corrigere, et non 17) nisi per justiciam temporalem ad reparacionem aggerum aut aliarum rerum, que servando servari non poterunt, compellantur 18).
6. Item de fornicatoribus et aliis delinquentibus observetur
1) B. A. 83 en v. Mieris voegen hier in: quod. — B. A. 83 mist bovendien het volgend: et decani.
2) Aldns B. A. 83. v. Mieris heeft: singularum. — Gouda en Utrecht: secundarum.
3) B. A. 83 heeft: fulminabunt.
4) B. A. 83 en v. Mieris wisselen deze 2 woorden om.
5) Aldus B. A. 83 en v. Mieris. — Gouda en Utrecht hebben: gaudehtnt.
6) B. A. 83 wisselt deze 2 woorden om.
7) B. A. 83 mist dit woord.
8) B. A. 83 en v. Mieris hebben: dictorum.
9) Aldus B. A. 83 en v. Mieris. — Gouda en Utrecht hebben: caperetur.
10) B. A. 83 en v. Mieris hebben: temporalem.
11) B. A. 83 mist deze 2 woorden.
12) B. A. 83 en v. Mieris missen dit woord.
13) B. A. 83 en v. Mieris voegen hier in: quod.
14) B. A. 83 heeft: provisores. — v. Mieris: provisores et decani.
15) Aldus v. Mieris. — Gouda, Utrecht en B. A. 83 hebben: quod.
16) B. A. 83 en v. Mieris voegen hier in: festorum.
17) B. A. 83 en v. Mieris missen, blijkbaar terecht, deze 2 woorden.
18) Aldus B. A. 83 en v. Mieris (waar echter: servande). — Gouda en Utrecht misken: que servando en hebben: servare.
Ui



144
Consuetudb hactenus observata; hoe salvo quod mulieres maritate non vexentur super fornicacione seu adulterio 1), nisi fornicacio sit publica vel sit 2) accusata in synodo.
7. Item quod non molestentur aliqui per moniciones aut excommunicaciones, nisi prius ita legittime citati fuerint, quod citacio probabiliter credi possit ad eorum noticiam pervenisse 3).
8. Item quod provisores et decani 4) de 5) citacionibus suis6) actis judicialibus in recepcione pecuniarum non excedant, sed se conforment in premissis observancie Traiectensium curiarum 7).
9. Item de proclamacionibus et absenciis recipiatur8) sicut pretaxatum est8).
10. Item quod officium provisoris et decani in quolibet decanatu per unam duntaxat personam ydoneam9) exerceatur.
11 10). Item quod incole patrie in casibusin quibus potestas provisoris et decani12) se extendit, non citentur Traiecti ad instanciam aliorum13) incolarum eiusdem patrie, dummodo citandi realiter et cumli) effectu juri parere voluerint coram provisore et decano 4), et provisor et decanus4) ammoto quolibet impedimento libere valeant18) judicare.
12. Item16) de bonis clericorum quoad refectionem17) aggerum et aqueductuum ac viarum publicarum18), quod de con-
1) B. A. 83 heeft: propter fomicacionem.
2) B. A. 83 mist: vel sit. — v. Mieris: sit.
3) B. A. 83 heeft: quod citacio probabiliter credi {potest doorgehaald) possit ad eorum noticiam pervenisse. — v. Mieris heeft als de tekst doch: credebiliter en: ipsorum.
4) B. A. 83 mist deze 2 woorden.
5) B. A. 83 en v. Mieris hebben: pro.
6) B. A. 83 heeft: sententiis. — v. Mieris voegt hier in: et.
7) B. A. 83 heeft: Traiecten. cur. observantie.
8) B. A. 83 heeft: recipiantur (?) en: est taxa turn.
9) B. A. 83 wisselt deze 2 woorden om.
10) B. A. 83 heeft naast dit artikel in margine: Ac ton bn met af kortingsteekens boven de laatste letters (Attende bene?).
11) Aldus B. A. 83 en v. Mieris. — Gouda en Utrecht missen deze 2 woorden.
12) B. A. 83 heeft: provisorum.
13) B. A. 83 heeft: aliarum incolarum in verband met een op aliarum volgend doch doorgehaald: personarum.
14) Aldus B. A. 83 en v. Mieris. — Gouda en Utrecht hebben: realiter in.
15) B. A. 83 en v. Mieris (dieprovisor seu decanus laat voorafgaan) hebben: valeat.
16) B. A. 83 en v. Mieris voegen hier in: quod.
17) Aldus B. A. 83 en v. Mieris. — Gouda en Utrecht hebben: ad reperfectionem.
18) B. A. 83 en v. Mieris voegen hier in: observetur en missen daarom de slotwoorden: erit observandum.



suetudine patrie x) est observatum de prediis laycalibus, erit observandum. 2)
263). Uittreksel uit het concordaat tusschen paus Mar-
TINUS V EN DE NATIO GeRMANICA (UITGEVAARDIGD OP HET CONCILIE TE CONSTANZ), BETREFFENDE DE SIMONIE EN DEN OMGANG MET GEËXCOMMÜNICEERDEN. 2 Mei 1418.
Bul/a Martini V de symonia et qualiter absolvi debent symoniaci et de excommunicatis vitandis. Consilium Constanciense.
1. (U)t aut(em)*) considerata malicia aliquorum temporum proxime preteritorum, quibus labes symoniaca tam in ordinibus quam in .beneficiis ecclesiasticis tune conferendis et5) percipiendis ac religionibus ingrediendis fuit heu nimium frequentata, lesis in hoe conscienciis, ad puriorem administracionem et«) perceptionem sacramentorum ecclesiasticorum 7) salubriter consulatur, omnibus et singulis patriarchis archiepiscopis episcopis abbatibus abbatissis ceterisque prelatis necnon clericis et personis ecclesiasticis religiosis
1) B. A. 83 en v. Mieris voegen hier in: hactenus.
2) InGouda volgt hierna (in 4 regels) als slot van het boek: Statuta provincialia et synodalia Traiectensis (sic) / laboriose correcta ad laudem Dei comfleta sunt/arte imfrtssoria sub anno Domini MCCCCLXXXIIII / in profeste sancti Odulphi per Gerardum Leeu Goude. — Utrecht laat in plaats daarvan hier volgen: Expliciunt synodalia statuta domini Johannis de Arkel. — v. Mieris: Expliciunt concordantie dominorum Florentii episcopi Trajectensis et Alberti ducis Hollandie.
3) Dit stuk komt, in onze hoofdbronnen, alleen voor in Utrecht op fol. CXXXIII— CXXXIV. Daarom heb ik dezen tekst genomen, doch hem vergeleken met de teksten voorkomende in een afschrift d.d. c. 1425 (Liber Yrsutus (archief van het Domkapittel N°. 4), deel I fol. CXXVIII verso-CXXIX), in een afschrift uit het midden der 15de eeuw (archief van het Domkapittel N°. 662, fol. 24—25) en bij J. Lenfant, Histoire du concile de Constance (Amsterdam, 1714), pag. 756, 757.
Lenfant heeft tot hoofd van de volledige acte: Germanicte nationis et Martini V papa: concordata quoad ecclesiastici regiminis emendationem, in concilie Constantiensi a. 1418 adornata; en heeft tot hoofden der in den tekst medegedeelde paragrafen: Cdp. VI. De simonia in foro consciëntie; frovidetur ut sequitur, en: Caf. VII De non vitandis excemmunieatis, antequam per judicem fuerint declarati et denunciaH.
4) Utrecht heeft: at met een afkortingsteeken boven de a.
5) Utrecht heeft: vel.
6) Utrecht heeft: ut.
7) Lenfant mist dit woord.
10



et secularibus utriusque sexus, ut quelibet earum infra tres menses post publicacionem aut insinuacionem presentem, sibi aut in dyocesi ubi domicilium habuerit factam, aliquem in sacra pagina vel in jure canonico doctorem aut licenciatum vel baccularium formatum, ubi talis poterit commode x) reperiri vel ubi talis non reperitur 2) lectorem aut3) alias intelligentem sacerdotem discretum ac4) bone fame, curatum vel non curatum, eligere valeat confessorem, qui 6) infra predictum tempus quanto cicius 6) commode fieri poterit6), eius7) confessione audita, ipsam personam confitentem a suis peccatis et a quibuscunque excommunicacionum 8) suspensionum9) et interdicti16) aliisque sentenciis censuris atque11) penis, quas forsan propter symoniam in ordine vel beneficio ecclesiastico religionis ingressu, aut alias qualitercunque active vel passive commissam, usque ad tempus publicacionis predicte dinoscitur incurrisse, in foro consciencie duntaxat absolvere necnon secum super irregularitate, pro12) eo quod huiusmodi sentenciis13) aut earum 14) aliqua ligata 15) forsan missas vel alia divina officia celebrasse aut se illis inmiscuisse censebitur, usque ad tempus predictum contracta, ipsaque propter16) premissa aut eorum aliquid 17> a sui16) ordinis vel officii execucione suspensa, quod in illis nichilominus ministrare, illa exercere adepta beneficia19) vel statum in quo est retinere, et20) ad ulteriora promoveri possit, in dicto foro valeat dispensare, ac eidem beneficia, que optinet, ob hoe forsitan vacancia vel vacatura, si et postquam
l) Lenfant wisselt deze 2 woorden om.
1) Lenfant wisselt deze 2 woorden om.
2) Utrecht heeft: reperietur.
3) Lenfant heeft: seu.
4) Utrecht heeft: an of aut (a met afkortingsteeken).
5) Utrecht heeft de afkorting voor: que.
6) Lenfant heeft: quantocius.
7) Utrecht heeft: cuius.
8) Utrecht heeft: excoicacion (met afkortingsteeken boven ei en' boven de »).
9) Utrecht heeft: suspen (met afkortingsteeken boven de »).
10) Utrecht heeft: interdictie.
11) Lenfant heeft: ac.
12) Lenfant heeft: super.
13) Utrecht heeft: sentencias.
14) Utrecht heeft: eorum.
15) Utrecht heeft: ligati.
16) Utrecht heeft: pariter.
17) Lenfant heeft: aiiqued. — Utrecht de afkorting voor: aliquod.
18) Lenfant heeft: suorum.
19) Lenfant wisselt deze 2 woorden om.
20) Utrecht heeft: ut.
146



dimiserit, reconferre, omnemque inhabilitatis aut1) irregularitatis necnon infamie maculam sive notam atque aliam labem, per eam occasione predicta usque ad tempus predictum contractam, in eodem foro totaliter abolere, fructus quoque2) beneficiorum ecclesiasticorum, quos forsitan i) indebite percepit et quos percipere potuisset aut quitquid occasione predicta fuerit refundendum, dummodo persona ipsa, ad refusionem faciendam deducto, ne egeat in statu in quo tune fuerit, aut alias absque nota vel scandalo sufficiens non fuerit, in dicto foro remittere ac eam de hiis quitare3) et liberare, tenore presencium misericorditer indulgemus. Constitucionibus apostolicis et aliis in contrarium facientibus non obstantibus quibuscunque.
24). Insuper ad vitandum5) scandala et multa pericula et ad subveniendum6) conscienciis timoratis omnibus christifidelibus tenore presentium misericorditer indulgemus, quod nemo deinceps a communione alicuius in sacramentorum a(m)ministracione vel receptioné vel7) aliis quibuscunque divinis vel extra, pretextu cuiusdam8) sentencie aut censure ecclesiastice a jure vel ab9) homine generaliter promulgate, teneatur abstinere vel aliquem vitare aut10) interdictum ecclesiasticum observare, nisi censura vel u) sentencia 12) huiusmodi fuerit in vel contra personam collegium vel i) universitatem ecclesiam vel i) communitatem aut locum, certum vel certam13), a judice publicata vel denunciata specialiter et expresse. Constitucionibus apostolicis et aliis in contrarium facientibus non obstantibus quibuscunque. — Salvo si quem pro sacrilegio et14) manuum injectione in clericum sen-
1) Lenfant mist dit woord.
2) Utrecht heeft voor quoque dezelfde afkorting als voor quid in het 2 regels later volgend quitquid.
3) Utrecht heeft: communicart (ieare voorafgegaan door de afkorting voor com en met afkortingsteeken boven comi).
4) Utrecht heeft naast deze alinea (van den glossator) een marginale aandachtstreep :n aandachtteekens.
5) Lenfant heeft: vitanda.
6) Lenfant heeft: subveniendumque.
7) Lenfant heeft: aut.
8) Lenfant heeft: cuiuscunque..
9) Utrecht heeft: de jure vel.
10) Lenfant heeft: ac.
11) Utrecht heeft: cesural' (met afkortingsteeken boven de e).
12) Lenfant heeft: sentenlia vel censura.
13) Lenfant heeft: certa.
14) Utrecht heeft: pro sacrilegia.
147



tenciam latam a canone adeo notorie constiterit incidisse, quod factum non possit aliqua tergiversacione celari nee aliquo juris suffragio excusari. Nam a communione illius, licet denunciatus non fuerit, volumus abstineri juxta canonicas sanctiones. x) Etcetera.
Presenti statuto in perpetuum duraturo. 2)
27. Synodale statuten van Philips van Bourgondië, bisschop van Utrecht. 2 October 1517. (Verntéuyvd door Hendrik van Beyeren, 17 Mei 1525).
Philippus de Bourgundia, Dei et apostolice sedis gratia electus confirmatus Traiectensis 3), universis et singulis dominis abbatibus prepositis archidiaconis decanis ruralibus provisoribus rectoribus ecclesiarum et religiosorum locorum quorumcumque curatis et non curatis ac aliis clericis secularibus et regularibus per civitatem et diocesim nostras Traiectenses constitutis, quos infrascriptum tangit negotium, salutem in Domino sempiternam ac mandata synodalia salubriter observare.
Officii nostri debitum explere cupientes ac libertatem et ecclesiasticam jurisdictionem et immunitatem cleri et ecclesie observare volentes in hac synodali congregatione statuta tam provincialia quam synodalia infrascripta mandamus et decernimus vobis et cuilibet vestrum insinuanda intimanda et publicanda ac eadem precipimus et volumus inviolabiliter sub sententiis censuris et penis inibi contentis observari.
1. In primis episcoporum pro tempore Traiectensium pre-
1) Het volgende komt, uitteraard, niet voor bij Lenfant.
2) In Utrecht volgt hierna (in 5 regels) als slot van het boek: Statuta provincialia Henrici archiepiscopi / Coloniensis necnon statuta synodalia Johannis / Guidonis et Frederici episcoporum Traiectensis dy/ocesis una cum extravaganti Martini pape Vj de excommunicatis vitandis. — In het C. J. Can. komt dit stuk niet onder de Extravaganten voor.
3) In het H.s. is deze aanhef onderhaald en vervangen door den volgenden: Henricus comes Palatinus Rheni dux Bauarie, Dei gratia electus Traiectensis, universis etc. Zij zijn dus vernieuwd door Hendrik van Beyeren; zie ook aan het slot de wijziging van den datum. Wellicht werden de marginale aanteekeningen geschreven ten behoeve dier vernieuwde uitgave.
148



149
decessorum nostrorum vestigiis in hac parte inherendo monemus !) primo secundo tercio et peremptorie omnes et singulos presbiteros curatos et alios huic synodo subjectos, quatinus singulis annis feria tercia post dominicam Cantate atque in crastino sancti Remigij de mane hora primarum personaliter compareant Traiectj in hac ecclesia nostra Traiectensi, cum superpelliciis ac religione induti, et inibi maneant usque ad fincm sermonis ac statutorum et mandatorum synodalium publicationem peractam; ac infra triduüm a civitate Traiectensi non recedant nisi de nostri vicarii generalis licentia speciali obtenta; ac interim curati et vicecurati de cathedratico, quod assum appellatur, collectori ad hoe deputato satisfaciant, prout in statuto synodali per dominum Fredericum de Baden nuper episcopum Traiectensem predecessorem nostrum, quod presentibus quoad premissa repetendo etiam sub similibus inibi contentis penis innovamus, plenius continetur 2).
2. Item auctoritate nostra ordinaria omnes et singulos presbiteros et -clericos huic synodali congregationi interesse debentes, hic non comparentes, contumaces reputamus; ac monemus eosdem, quatinus infra unius mensis spatium a die presenti computandum de eorum contumacia huiusmodi nobis seu dicto nostro vicario generali satisfaciant. Alioquin contra ipsos et quemlibet ex eis ad penas sententias et censuras, in dicto synodali mandato comminatas, et illarum incursus declarationem prosequente fisco curie nostre Traiectensis procedetur, prout de jure fuerit faciendum.
3. Eadem nostra auctoritate decreta apostolica, canones ecclesiasticos, constitutiones consilii generalis, statuta provincialia per quondam bone memorie Henricum archiepiscopum Coloniensem in consilio provinciali edita3), necnon statuta et mandata synodalia quondam bone memorie predecessorum nostrorum episcoporum Traiectensium domini Johannis de Zij riek, domini Gwidonis de Hannonia, domini Fredericj de Zyrick et domini Johannis de Arkel4), una cum sententiis censuris et penis eisdem annexis, prout in choro et archivis ecclesie nostre Traiectensis in Iibris auctenticis inibi cathenatis scripta et registrata sunt, que omnia hic habemus pro sufficienter insertis, repetendo innovamus ac
1) Het H.S. heeft: moenemus.
2) De synodale statuten van Frederik van Baden zijn niet meer aanwezig.
3) Zie N°. 1 hiervóór.
4) Zie Nos. 4—24 hiervóór.



vobis intimamus insinuamus et publicamus ac per vos districte et inviolabiliter observari precipimus et mandamus.
4 !). Eadem auctoritate nostra omnes et singulas commissiones quorumcunque questorum per civitatem et diocesim nostras Traiectenses, christifïdelium pias legationes per modum queste prosequentium et jam in favorem quarumcunque ecclesiarum seu hospitalium et aliorum concessas, que sine petita et obtenta licentia capituli Maioris ecclesie nostre Traiectensis hactenus obtente sunt seu quibus sigillum capituli ac fabrice eiusdem ecclesie nostre Traiectensis non appendet, tenore presentium decernimus irritas et inanes ac eas totaliter revocamus. Statuentes quod deinceps absque licentia huiusmodi et dicti capituli seu fabrice sigillo prefati questores seu eorum nuncii nullatenus admittantur, sub penis in privilegiis ordinaria et apostolica auctoritatibus dicte fabrice ecclesie nostre Traiectensis concessis contentis.
5. Eadem auctoritate nostra negotium dicte fabrice ecclesie nostre Traiectensis juxta tenorem privilegiorum indultorum ac indulgenciarum gratiarum et facultatum, eidem fabrice tam apostolica quam ordinaria auctoritatibus quomodolibet concessarum, vobis et cuilibet vestrum in virtute sancte obediëntie et sub excommunkationis late sententie penis committimus et precipimus fideliter prosequendum et promovendum. Inhibentes sub similt pena antedicta, ne aliqui seu aliquis huiusmodi in aliquo impedire aut perturbare presumant aut presumat.
6. Eadem auctoritate nostra et specialia statuta et mandata synodalia domini Fredericj nuper episcopi Traiectensis predecessoris nostri 2) repetendo ac presentibus pro sufficienter insertis habendo ratificamus approbamus ac confirmamus et tenore presentium innovamus; atque illa vobis insinuando et intimando firmiter districte atque inviolabiliter per vos observari precipimus et mandamus; quorum quidem statutorum specialium dicti domini Fredericj nuper episcopi Traiectensis predecessoris nostri summaria hic subnotantur 3);
a. Mandatum quod presbiteri curati et loca tenentes eorundem compareant ad synodum et unus per alium se non excuset, et
1) Vergelijk $ s op bladz. 153 hierachter.
2) De synodale statuten van Frederik van Baden zijn niet meer aanwezig.
3) Vele der hier opgesomde statuten zullen in hoofdzaak hebben overeengekomen met die d.d. 1535 van George van Egmond, hierachter opgenomen als Nos. 31 T0]g.
ISO



cathedraticum sol van t, sub cxcommunicationis et trium scudatorum Francie penis.
b. Mandatum ne clericus trahat clericum coram judice seculari aut aliqua mandata laicalia contra judices ecclesias ticos im pet rent sub excommunicationis et centum marcharum argenti penis.
c. Monitorium penale contra non solventes singulis annis reportata beati Martinj ac alia legata et donata fabrice ecclesk nostre Traiectensis, quod adhuc exsolvant, sub excommunicationis pena.
d. Processus contra presbiteros et clericos tenentes concubinas in domibus eorum, ut illas removeant, illas aut alias nullatenus amplius recepturi.
e. Processus monitorius cum inhibitione contra illos, qui in gradibus prohibitis matrimonium contraxerunt et alios defectus patiuntur, ut*) litteras commissionis a sede apostolica obtentas infra triginta dies proximos procurent et illas nobis et episcopc pro tempqre aut nostro vel eius vicario generali presentent et obtineant illas puriiïcari, et quod prius non cohabitent mutuo, sub excommunicationis et centum scudatorum penis, prout latius inibi habetur et continetur.
ƒ. Mandatum contra curatos et vicecuratos, ne quascumque personas alterius parrochie ad solemnizandum matrimonium in facie ecclesie admittant, sub excommunicationis et viginti quinque scudatorum penis, nisi cum certificatione parrochialis presbiteri alterius partis de illa parrochia non existentis atque de licentia eiusdem.
g. Mandatum contra omnes et singulos curatos vicecuratos et capellanos ecclesiarum parrochialium, ne deinceps quascumque personas ad solemnizationem matrimonii in facie ecclesie recipiant et admittant seu matrimonium ipsum solemnizent, nisi ipsi conjuges seu matrimonium solemnizare volentes prius et ante omnia mediis eorum juramentis, per eosdem curatos vicecuratos et capellanos in forma solita recipiendis, prestitis dixerint et affirmaverint, quod prius matrimonium clamdestine ad invicem non contraxerint seu verba matrimonium facientia ad invicem non habuerint. Quodque tales, qui prius clamdestine contraxerint, ad solemnizationem matrimonii huiusmodi non admittant, nisi litteraliter et documentis legitimis docuerint et probaverint, (quod)
i) Het HS. heeft: ac.
*5I



ab excommunicationis sententia huiusmodi, quam propter clamdestinum contractum inciderint, fuerint realiter absoluti.
h. Mandatum contra archidiaconos prepositos decanos et alios officiales, ne intromittant se de causis, que tangunt violationem ecclesie cimiterii vel emunitatis ecclesiastice.
I Mandatum quod Mendicantes admissi auctoritate ordinaria in eorum terminis et termino durante admittantur; docebunt tarnen per litteras de eorum admissione.
j. Mandatum quod sacrum oleum per nullum nisi presbiterum recipiatur ac administretur in Cena Domini, sub excommunicationis et trium scudatorum Francie penis.
k. Mandatum et inhibitio de non promovendo ad ordines, qui non sunt sufficienter beneficiati.
/Processus contra impressores et venditores 2) librorum, quod sine licentia domini reverendissimi episcopi pro tempore ac illius vicarii generalis non imprimant aut vendant2) novas lecturas sive libros non approbatos seu receptos per ecclesiam, sed super imprimendis et vendendis2) libris recipiant liötttiam episcopi aut eius vicarii generalis.
m. Mandatum inhibitionis contra curatos seu vicecuratos, ne in ecclesiis non consecratis seu execratis divina celebrare seu decantare ac solemnizare presumant, sub excommunicationis et ducentorum scudatorum penis.
n. Mandatum de admissione Mendicantium in suis terminis, quod ipsi admittantur habito documento de admissione per reverendissimum dominum episcopum Traiectensem aut eius vicarium facta sine aliqua exactione.
o. Mandatum ne aliquis se intromittat de visitatione monasteriorum non exemptorum nisi de speciali licentia domini episcopi Traiectensis, sub penis excommunicationis et centum librarum grossorum Flandrie.
/3). Mandatum ut curati ecclesiarum statuta synodalia in eorum ecclesiis teneant et servent; et quod in visitationibus de conservatione statutorum synodalium huiusmodi et observatione eorum fiat inquisitio specialis.
1) Vergelijk hierbij de bul d.d. 4 Mei 1515 van Leo X, bij P. Fredericq, Corpus Jocumentorum inquisitionis haereücae pravitatis neerlandicae, deel I bladz. 507/8;
2) De cursief gedrukte woorden staan (van andere 16de eeuwsche hand) in het H.S. met een verwijzingsteeken in margine.
3) In het H.S. staat (van de in noot 2 genoemde hand) hiernaast in margine: Mandctur vitario, ut imprimatur et fonatur quod ultimo loco jetitum.
152



153
q. Mandatum quod solemnizatio matrimonii non clam sed publice tempore divinorum in ecclesia fiat, sub penis excommunicationis et viginti quinque scudatorum Francie.
r. Mandatum inhibitionis ne provisores et curati permittant construi et edificari ecclesias monasteria etc. sine licentia speciali episcopi Traiectensis pro tempore aut eius vicarii generalis.
s1). Mandatum quod nulli questores aut nuncii questorum admittantur, nisi habitis litteris episcopi Traiectensis et cum appensione sigilli fabrice ecclesie nostre Traiectensis 2).
1) In het H.S. staat hiernaast in margine van de meergenoemde hand, doch door. gehaald: Ponatur supra Juxta maler ia m suam.
2) Een voorlooper van dit bevelschrift is ons bewaard gebleven in den volgenden aan de kerkfabriek van den Dom op 12 October 1393 verleenden voorrechtsbrief:
Fredericus Dei et apostoliee sedis gracia episcopus Traiectensis ad perpetitam rei memoriam.
Universis christifidelibus facimus manifest urn, quod procuratoribus fabrice ecclesie nostre Traiectensis presentibus et futuris et cuilibet eorum in solidum super examinandi: investigandis approbandis rcscriptü litteris et inslrumentis quorumcumqne questorum, ad quecumque negocia questus per civitatem et diocesim nostras querere petere et exigere volencium, necnon super ipsis questoribus admittendis et refutandis, necnon facultates petendi testimonialibus litteris eoncedendis, necnon super ar r es tan dis captendis et puniendis fqlsis questoribus necnon impedientibus vel ut tenentur non prosequentibus negocium eiusdem fabrice, ac super depntandis et constit'tiendis et subrogand is questoribus collector i bus et receptor ibus rerum ad die tam fabricam pertinencium, ipsisque revocandis et aliis deputandis quot ie ns voluerint, ac impetrandis absolucienibus hiis qui in nostra sentencia inciderint, necnon connexis dependentibus et emergentibus in premissis, tenore presencium committimus viccs nostras; ita quod faciant quod decreverint per censuram ecclesiasticam observari, invocalo super hoe si opus fuerit consilio brachü secularis. Litterasque et privilegia super premissis procuratoribus dicte fabrice ecclesie nostre Traiectensis per predecessores nostros episcopos Traiectenses concessas tenore presencium ratificantes in Dei nomine confirmamus.
Insuper omnibus subditis nostris inhibemus, ne questores quoscumque recipiant seu admittant, nisi veras patentes li/ter as sigillo nostro una cum sigillo dicte fabrice de ipsorum examinacione et admissione exhibeant sigillalas.
Mandamusque sigilliferis et scriptoribus nostris presentibus et futuris sub excommunicationis pena, quam in non parentes mandatis nostris huiusmodi monicione canonica premissa ferimus in hiis scriptis, ne quovis quesito colore a questoribus quibuscumque eciam volentibus dare pecunias recipiant aut recipi permittant. Protestantes pecuniam a questoribus recipere vobis non licere. Permittimus tarnen quod pro sigillis et litteris questorum semel in anno recipi poterit a quolibet questore pro sigillis et scripturis simttl unus scudatus antiquus cum dimidio, questu ecclesie nostre Traiectensis seu beati Martini dumtaxat excepto.
In quorum omnium testimonium sigillum nostrum presentibus duximus apponendum.
Datum anno Domini millesimo trecentesimo nonagesimo ter do, mensis Octobris die duodecima.
Archief van het Domkapittel (rijksarchief Utrecht), Charters, ie afd. N°. 808.



154
t. Mandatum quod testamenta decedentium approbe[ntur] infra annum.
«. Mandatum synodale ut singuli clerici et seu presbiteri legant horas canonicas juxta ordinarium ecclesie nostre Traiectensis.
v. Statutum synodale ne layci et alii ingrediantur cepta seu clausuras monasterii monialium et sororum, sub excommunicationis pena, prout id etiam est de jure communi prohibitum.
w. Mandatum quod festum Presentationis beate Marie in ecclesiis civitatis et diocesis nostrarum Traiectensium vicesima prima Nouembris celebretur.
x. Mandatum quod nemo presumat regere ecclesias parrochiales, nisi habuerit vices episcopales; nee extranea potestate in hoe utantur, nisi facultas eis ad hoe concessa fuerit auctoritate ordinaria visitata et admissa.
ij1). Monitorium contra non habentes et impetrantes episcopalia, quod doceant infra duodecim dies de impetratione episcopalium. Alioquin procedetur lapso termino ad declarationem incursus sententie excommunicationis et pene unius scudati antiqui prosequente fisco curie nostre Traiectensis.
z. Monitorium contra illos qui possident beneficia incompatibilia sine dispensatione, ut si sint dispensati hoe ostendant. Alioquin beneficia ipsa vacare decernantur.
aa. Processus contra pastores admittentes excommunicatos in eorum ecclesiis tempore divinorum, quod huiusmodi excommunicatos expellant et faciant artius in divinis evitari.
bb. Mandatum contra impedientes jurisdictionem ordinariam, sub gravissimis penis et censuris inibi contentis.
72). Ultra premissa nos Philippus, electus confirmatus qui supra, eadem nostra auctoritate prohibemus3) sub excommunicationis late sententie pena in hiis scriptis, ne quis aliquem excommunicatum in ecclesia vel cimiterio eiusdem audeat sepelire seu cadaver excommunicati in ecclesia seu cimiterio ponere super terram. Et si qui sic sepulti habeantur, iterum exhumentur, dummodo eorum ossa ab ossibus aliorum christifidelium discerni
1) In het H.S. volgt deze alinea na aa, doch moet blijkens eene aanwijzing (van de meergenoemde hand) op deze plaats staan.
2) In het H.S. staat hiernaast in margine, van de hand van noot 2 op bladz. 152: Hic similiter ponatur solum\_mod~\o (?) summarie.
3) In het H.S. is Ultra—prohibemus onderhaald en staat hiernaast in margine, van een derde hand: Ex eadem auctoritate nostra prohibemus, met een streep tot het volgend sub in den tekst.



possunt; nisi amici aut heredes eorundem pro eis absolutionis beneficium meruerint obtinere ac creditoribus satisfecerint et emendam prestiterint de commissis dignam.
8. Eadem auctoritate prohibemus sub pena excommunicationis, ne aliquis in cimiterio interdicto vel violato a quocumque sepeliatur.
9. Eadem auctoritate nostra statuimus et sub excommunicationis pena inhibemus, ne quis sacerdos civitatis et diocesis nostrarum Traiectensium aliquem ab homine vel jure aut a statutis quibuscunque provincialibus et synodalibus publice excommunicatum in mortis articulo, ubi excommunicator presens est vel commode adiri poterit, deinceps absolvere presumat; nisi ipse superior, ad quem absolutionis beneficium pertinet, id impendere recusaret vel plus debito differret. Et in casu quo juxta premissa, servata tarnen juris forma, quemquam in mortis articulo sic ab aliquo absolvi contigerit, ipse absolvens modum absolutionis nomenque et conditionem status absoluti ac causam pro qua ligatus fuerat nobis seu episcopo pro tempore aut vicario nostro seu eius infra triginta dies a tempore absolutionis i(m)pense notificet sufficienter. Hoe vobis mandamus in virtute sancte obediëntie hrmiter observari.
10. Eadem auctoritate nostra statuimus, ut rectores ecclesiarum parrochialium civitatis et diocesis nostrarum Traiectensium testamenta ipsorum parrochianorum infra annum a die mortis non executa ac executores seu heredes, qui ea sic exequi pretermiserunt, nobis et episcopo pro tempore Traiectensi seu nostro aut eius vicario generali infra tres menses annum huiusmodi subsequentes procurent denunciare. Quod si non fecerint, nos contra eos ad penas canonicas prout de jure procedemus, seu pro tempore episcopus aut eius vicarius generalis procedet aut procedi faciet prout de jure.
11. Eadem auctoritate nostra in virtute sancte obediëntie precip[im]us et mandamus omnibus et singulis ecclesiarum recto[ribjus et eorum loca tenentibus, ut dictorum provincialium et synodalium et huiusmodi nostri processus exemplum penes se habeant, ne ipsorum ignorantiam valeant alle[gare].
Datum et actum, Tfaiecti in synodo generali, sub sigillo nostro quo in causis utimur,*) anno Domini millesimo quin-
1) In het H.S. is het hierna volgend slot onderhaald en (in verband met de wijziging in den aanhef van het stnk) in margine vervangen door: anno Domini millesimo quingentesimo vicesimo quinto, die vero XVII mensis Maij, quefuit tercia feria post dominicam Cantate.
155



gentesimo decimo septimo, in crastino sanctorum Remigij et Bauonis, die vero secunda [m]ensis Octobris.
Sic subscriptum: Ge. Beyer subscripsit.
Gelijktijdig afschrift, archief van het Domkapittel (rijksarchief Utrecht), n°. 809,
28. Synodaal statuut van Hendrik van Beyeren, bisschop van Utrecht, ter vaststelling der feestdagen.
2 October 1525.
De festis servandis. (Instrument by twelcke bischop Hendrick ordre stelt opt onderhoud van de feestdagen).
Henricus Dei gratia electus Traiectensis, Palatinus Rheni comes, dux Bauarie, universis et singulis tam clero quam populo, per civitatem et diocesim Traiectenses constitutis, salutem in Domino sempiternam.
Cum difförmitatem rituum circa reverentias festivitatum et dierum celebrium Domini nostri Jhesu Christi necnon gloriose virginis Marie et sanctorum ipsius tam in civitate et diocesi nostris predictis irrepsisse et nonnulla scandala et scismata propter hoe suborta cognoverimus, nos, qui unum Deum, unam fidem, unum baptisma et unam ecclesiam confitemur, ad conformitatem reducere cupientes dies et festivitates infrascriptas, de consilio venerabilium dominorum prelatorum et capitulorum ecclesiarum nostrarum Traiectensium, statuendo omnibus et singulis subditis nostris in virtute sancte obediëntie precipimus, festivas et celebres, a quocumque servili opere vacantes, perpetuis temporibus dumtaxat observare et in eisdem piis et devotis operibus insudare, nisi tanta necessitas urgeat vel pietas suadeat, quod super hiis per suos superiores ex causis huiusmodi in minoribus festivitatibus dispensetur, videlicet: dies natalis Domini, sanctorum Stephani, Johannis Euangeliste, Innocentum, Circumscisionis, Epyphanie, Pontiani, Agnetis, Conuersionis Pauli, Purificationis, Annuntiationis, Visitationis, Assumptionis, Natiuitatis et Conceptionis beate Marie, Cathedre et Ad Vincula Petri, Mathie, Resurrectionis Domini et duorum dierum sequentium, Marei ante meridiem, Philippi et Jacobi, Inuentionis et Exaltationis sancte Crucis,
156



Ascensionis Domini, Servatij, Bonifacij, Odulphi, PenthecosteS et duorum dierum sequentium, Sacramentj dominici corporis, Natiuitatis et Decollationis Johannis Baptiste, Passionis Petri et Pauli, Translationis et Obitus gloriosi confessoris patroni nostri Martini, Magdalene, Jacobi Maioris, Laurentij, Bartholomei, Mathei, Michaelis, Remigij, Symonis et Jude, Omnium Sanctorum Commemoratio Animarum ante meridiem, Willibrordj, Lebuinj1), Catherine, Andree, Nycolai et Thome, necnon omnes dies dominicos per anni circulum, quos omnes et singulos, ut supra dictum est, festivos et celebres precipimus observari j reliquas vero festivas :um tempore introductas solum in choro et non in foro observari.
In quorum fidem et testimonium has litteras valvis ecclesie nostre Traiectensis affigi fecimus et sigilli nostri ad causas munimine roborari.
Actum, in synodo nostra Traiectensi, feria secunda mensis Octobris, anno Domini millesimo quingentesimo vicesimo quinto.
Oorspr. charter, archief Tan het Domkapittel (rijksarchief Utrecht), Charters, iste afdeeling, N°. 2462.
. n.b. Gedrukt: van Asch van Wyck, Archief, deel III, bladz. 167 n°. 141.
29. Synodale statuten van Willem van Enckevoert, bisschop van Utrecht, voorschrijvende den plicht om ter synode te verschijnen en bekrachtigende de vroeger uitgegeven provinciale en synodale statuten. 2 October 1530.
Statuta synodalia episcopi Traiectensis lecta et publicata in sijnodo generali altero die post Remigij anno XXX.
Wilhelmus2), miseratione divina sacrosancte3) Romane ecclesie tituli sanctorum Johannis et Pauli presbiter-cardinalis, episcopus Traiectensis, universis et singulis dominis abbatibus prepositis archidiaconis decanis ruralibus provisoribus rectoribus ecclesiarum et religiosorum locorum „quorumcumque curatis et non curatis ac aliis clericis secularibus et regularibus, per civitatem et diocesim
1) In het charter is Lebuini door dezelfde hand ingevoegd.
2) Hierna volgt in het H.S. doorgehaald: de Enckeuoert.
3) Deze 3 woorden zijn in het H.S. geschreven boven een doorgehaald: divina dementia.
*5/



i5è
nostras Traiectenses constitutis, quos infrascriptum tangit negocium, salutem in Domino sempiternam
Offitii nostri debitum explere cupientes ac libertatem et ecclesiasticam jurisdictionem et immunitatem cleri et ecclesie observare volentes, in hac synodali congregatione statuta tam provincialia quam synodalia infrascripta mandamus et decernimus vobis et cuilibet vestrum insinuanda intimanda et publicanda, ac eadem precipimus et volumus inviolabiliter sub sententiis censuris et penis inibi contentis observari.
1. In primis, episcoporum Traiectensium predecessorum nostrorum pro tempore vestigiis in hac parte inherendo, monemus primo secundo tertio et peremptorie omnes et singulos presbiteros curatos et alios huic synodo subjectos, quatenus singulis annis feria tertia post dominicam Cantate atque in crastino Remigij det mane hora primarum personaliter compareant Traiecti in hac ecclesia nostra Traiectensi, cum superpelliciis ac religione induti, et inibi maneant usque ad finem sermonis ac statutorum et mandatorum synodalium publicationem peractam2); et infra triduüm a civitate Traiectensi non recedant nisi de nostra seu 3) vicarii nostri generalis licentia speciali petita et4) obtenta; ac interim curati et vicecurati de5) cathedratico — quod assum appellatur — collectori ad hoe deputato, satisfaciant sub excommunicationis ac trium scudatorum antiquorum penis6), prout in statuto nostro 7) sinodali 8) plenius continetur 9).
2. Item auctoritate nostra ordinaria omnes et singulos presbiteros et clericos huic synodali congregationi interesse debentes, hic non comparentes, contumaces reputamus; ac monemus eosdem, quatenus infra unius mensis spacium a die presenti computandum de eorum contumatia huiusmodi nobis satisfaciant. Alioquin
1) Hierna volgt in het H.S. doorgehaald: ac mandata synodalia salubriter observare,
2) In dit woord is in het H.S. gewijzigd.
3) In het H.S. is seu in de plaats gesteld van een doorgehaald aut,
4) In het H.S. zijn deze 2 woorden ingevoegd.
5) In het H.S. staat hier eene verschrijving voor het volgend: cathedratico,
6) In het H.S. zijn deze 7 woorden in margine bijgeschreven met eene verwijzing naar den tekst.
7) In het H.S. is dit woord ingevoegd.
8) Hierna volgt in het H.S. doorgehaald: per dominum Fredericum de Baden predscessorem nostrum id latius continetur, quod presentibus quoad premissa repetendo etiam sub similibus inibi contentis penis innovamus.
9) Deze 2 woorden zijn in het H.S. (na de doorhaling in de vorige noot vermeld) bijgevoegd.



m
Contra ipsos et eorum quemlibet ex eis (sic) ad penas sententias et censuras, in dicto nostro1) synodali mandato comminatas, et illarum incursus declarationem prosequente fisco curie nostre Traiectensis procedetur prout de jure, juxta nostrum synodale mandatum supradictum 2).
3. Eadem nostra ordinaria1) auctoritate decreta apostolica, eanones ecclesiasticos, constitutiones consilii generalis, statuta provincialia per quondam felicis memorie Henricum episcopum Coloniensem in consilio provinciali edita3), necnon statuta et mandata synodalia quondam felicis recordationis predecessorum nostrorum episcoporum Traiectensium domini Johannis de Zierick, domini Guidonis de Hannonia, domini Frederici de Zierick et domini Johannis de Arckel4), una cum sententKs censuris et penis eisdem annexis, prout in choro et archivis ecclesie nostre Traiectensis in libris auctenticis inibi cathenatis scripta et registrata sunt, que omnia hic habemus pro6).
Minute(?), archief van het Domkapittel (rijksarchief Utrecht), in N°. 812.
306). Bevel aan de officialen van den bisschop van Utrecht en den aartsdiaken ten Dom op de geestelijkheid in „Zuid-Holland" tot nakoming der vastgestelde synodale statuten. 16 Mei 1533.
Mandatum emanatum ad conservandam jurisdictionem ecclesiasticam per totam diocesim Traiectensem.
Mandatum factum ab officialibus curie et archidiaconi omnibus pastoribus et aliis subditis"1).
Officiales curie et archidiaconi Traiectensium judices universis et singulis curatis vicecuratis capellanis presbyteris et clericis
1) In het H.S. is dit woord ingevoegd.
2) Deze 5 woorden zijn in hefH.S. bijgevoegd door de hand van noot 9 op bladz. 158.
3) Zie N°. 1 hiervóór.
4) Zie Nos. 4—24 hiervóór.
5) In het H.S. volgt hier doorgehaald sufficimter, het laatste woord op het eenige bewaarde blad. — Vergelijk bladz. 149 onderaan.
6) Dit stuk heb ik opgenomen onder de synodale statuten, omdat de statuten d.d. 1533 zelf ontbreken en in dit stuk de inhoud ervan wordt weergegeven.
7) Dit hoofd en de hoofden der rubrieken staan in het H.S. in margine.



I6ó
in jurisdictione Zuyt-Hollandie residentibus, quos nostra infrascripta mandata concernunt, salutem in Domino sempiternam.
Vobis et cuilibet vestrum in virtute sancte obediëntie districte precipiendo mandamus, quatenus omnia et singula infrascripta mandata — sub excommunicationis et quatuor leonum aureorum usibus reverendissimi domini nostri episcopi ac reverendi domini archidiaconi Traiectensium, si pecuniaria commissa fuerit quod absit, applicandorum penis — firmiter et inviolabiliter observetis et quantum in vobis est ab aliis observari faciatis. Alioquin contra rebelles et inobedientes ad dicte excommunicationis sententie declarationem peneque pecuniarie acquisitionem procuratoribus nostris hscalibus instantibus indilate procedemus seu procedi faciemus justicia mediante.
Sententia excommunicationis aggravationis reaggravationis.
1. In primis igitur precipimus et mandamus, ut sentencias excommunicationis aggravationis et reaggravationis auctoritate provisoris et decani dicte jurisdictionis Zuyt-Hollandie in aliquem sive aliquos latas et litteras earundem vobis missas et decretas ipso die receptionis, dummodo feriata fuerit alioquin ad proximam diem feriatam immediate sequentem, sine ulteriori dilatione publice in ambone, populo ad divina audiendum in ecclesiis convocato, debite in vulgari demandetis executioni. Alioquin huiusmodi litteras provisoris et decani et alias quascunque ab ipsis emanatas, per vos aut aliquem vestrum nondum executas sed propria auctoritate suspensas, declaramus et decernimus per presentes irritas et inanes, ac desuper a partibus novas litteras ab eisdem provisore et decano ac si nullas habuissent impetrandas.
Excommunicati.
2. Item precipimus et mandamus, ut excommunicati in ecclesiis vestris per vos in certo registro notentur, donec absolutionis beneficium a provisore et decano meruerint obtinere.
Executiones. Jurati cursores.
3. Item statuimus precipimus et mandamus, quod omnes executiones citationum monitionum arrestationum ac citationum generalium ceterorumque mandatorum dictorum provisoris et decani non fiant, nisi mediantibus eorum litteris; exceptis illis que per



tèi
nostros cursores juratos facte forent, quas validas decemimus. Salvo etiam quod ipsi cursores jurati nomina citatorum et monitorum notario et scribe dicte jurisdictionis semel in hebdomada tradent in scriptis.
Mandata munita duobus sigillis.
4. Item mandamus, quod nulla mandata demandentur executioni, nisi fuerint duobis sigillis munita vel loco unius sigilli subscriptio(ne) substituti alterius cuiuscunque. Ac desuper habeatis subditos vestros avisatos publice de ambone.
5. Item inhibemus omnibus curatis vobis subditis et eorum loca tenentibus, ne de cetero publice conquestus hominum super rebus amissis aut aliis similibus clam factis denuncient, dictorum provisoris et decani licentia litteraliter minime interveniente.
Usque.
6. Item in litteris dictorum provisoris et decani, etiam quibus cunque, in quibus scribitur „usque ad'dominicam Cantate" sive ad aliquem alium diem sive terminum, capietis et intelligetis exclusive et non inclusive.
Matrimonii solemnisatio.
7 v). Item precipimus et mandamus, ne aliquem ad solemnizationem matrimonii admittatis, nisi prius fuerit vobis curatis vicecuratis sive capellanis confessus.
Et quod quemcunque parrochianum alterius parrochie absque littera testimoniali illius curati cui subest ad solemnizationem matrimonii nullo modo admittatis.
8 !). Item precipimus omnibus curatis vicecuratis et capellanis, (ut) ab omnibus vestris parrochianis, matrimonium in facie ecclesie solemnizare volentibus, absolutionem non habentibus, inquirant bona fide et per eorum conscientiam, si ante inter se matrimonium contraxerunt clandestine et desuper sibi mutuo condormiverunt. Et si secus constiterit, ipsos ex tune ad solemnizationem matrimonii non admittant, nisi primitus absolutionis beneficium ab ipsis provisore et decano meruerint obtinere.
1) In het H.S. staat naast de artikelen 7—9 een aandachtstreep.
II



1Ö2
Quodque in casibus episcopo de jure vel consuetudine reservatis confitentes non absolvant, nisi habeant episcopalia, secundum tenorem statutorum synodalium.
91). Item precipimus et mandamus, ne aliquem ad solemnizationem matrimonii in facie ecclesie nisi tempore divinorum, videlicet a septima hora usque ad decimam ante meridiem et post meridiem a secunda hora usque ad quartam, admittant.
Ad usum fabrice ecclesie Traiectensis.
10. Item precipimus et mandamus omnibus supradictis, ut quilibet curatorum et vicecuratorum moneat amicabiliter in Domino et requirat suos parrochianos cum opus fuerit, in infirmitate constitutos sive alias, quatenus ad usum fabrice Maioris ecclesie Traiectensis aliquid legent; presertim de bonis injustis incertis male ablatis et acquisitis de quibus ignoratur cui debeat fieri restitutio, cum huiusmodi bona ex privilegiis diversis summorum pontificum ad huiusmodi fabrice usum et utilitatem applicari debeant.
Magistri fabrice et hospitaliutn.
11. Item precipimus et mandamus, ut magistri fabrice ecclesiarum vestrarum, rectores mense Sancti Spiritus sive ceterorum locorum pauperum hospitalium et contuberniorum, de anno in annum destituendi, novis futuris rectoribus ex tune electis et curato in qualibet parrochia, saniori modo quo fieri posset, computum et racionem facient legales et de restanciis persolvent aut2) deliberabunt ipsis novis rectoribus pecunias promptas sive justitiam extremam.
Questuarii. Sacerdotes.
12. Item mandamus, ut nulli sacerdotes aut questuarii ad predicandum sive petitionem habendam admittantur, nisi terminarii3) presentati et admissi per reverendissimum dominum nostrum episcopum Traiectensem; non autem substituti eorum; nisi, in quantum illos substitutos concernit, hoe fecerint de dictorum provisoris et decani pro tempore licentia speciali.
1) Zie noot i op de vorige bladzijde.
2) Lees: et?
3) De cursief gedrukte woorden zijn in het H.S. onderhaald.



i6s
i. Lutherani, 2. Blasphemi, 3. Contrahentes in gradibus prohibitis, 4. Non confitentes et communicantes semel in anno, 5. Adulteri publici denuncientur.
13. Item quilibet curatus aut vicecuratus denunciabit provisori et decano sive eorum procuratori fiscali suos subditos de secta Lutherana diffamatos et suspectos;
et similiter in beatam virginem Mariam aut sanctos Dei blasphemantes;
et insuper illos qui in gradibus prohibitis matrimonium contraxerunt;
necnon alios non confessos semel in anno aut non communicantes in debita etate constitutos sine superioris licentia; ac publice in adulterio viventes similiter denunciabit.
Clerici excessivi.
14. Item cum de vita et honestate clericorum cautum reperitur, noctes non debere insomnes deducere, ad aures nostras re-vera non dubitatur pervenisse, plerosque presbyteros dicte jurisdictioni subjectos hora presertim suspecta vagabundos repertos in plateis et aliis locis illicitis et nephandis fuisse, et altera die missam celebrasse; in grave periculum animarum suarum et malum exemplum laycorum. Quare precipimus et mandamus, ut quivis vestrum post decimam horam studeat se ab illicitis actibus cautius abstinere. Alioquin tales publica et notoria fama, que celari non potest, deprehensos in hiis scriptis ex nunc prout ex tune et ex tune prout ex nunc a divinis suspendendos ac suspensos a divinis denunciari volumus per provisorem et decanum predictos:
Statuta synodalia.
15. Item quod curati et vicecurati habeant statuta synodalia, que annis singulis Traiecti in synodo leguntur,
et quod illa quantum eos concernit observent ét faciant observari.
Misse celebrande.
16. Item statuimus et ordinamus, ut de cetero nullus sacerdotum acceptet sibi plures missas celebrandas hebdomatim quam septem mst beneficia aut eorum officia perpetua ad plures se extendant' ut unusquisque eorum celebret aut celebrari faciat omnes missas per se vel alium aut alios, ad quas obligati extiterint, sub pena



1(34
suspensionis a divinis1) et unius nobilis anglicani nobis applicandi, si pecuniaria commissa fuerit, toties quoties contra predictum statutum fecerint aut negligentes fuerint.
Mandatum presens publicetur.
17. Item mandamus omnibus curatis aut eorum loca tenentibus, ut presens mandatum suis presbyteris publicent, quatenus avisati ignorantiam contra statutum predictum allegare potuerint minime.
Questores.
18. Item mandamus curatis vicecuratis aut capellanis, quatenus non admittant in eorum parrochiis quoscunque questores *) cum quibuscunque indulgenciis, etiam auctoritate apostolica concessis, nisi prius fuerint admissi per reverendissimum dominum episcopum Traiectensem ac venerabiles dominos decanum et capitulum ecclesie Traiectensis, ac litteras admissionis desuper ipsis concessas presentaverint.
Statuta synodalia publicentur.
19. Item precipimus et mandamus omnibus et singulis curatis et vicecuratis, quatenus publicent bis vel ter in anno, videlicet circa festum Remigy et tempore Quadragesimali, statuta synodalia et jurisdictionis laycos et nostram jurisdictionem concernentia.
Copia statutorum synodalium.
20. Item precipimus et mandamus, ut unusquisque curatorum sive vicecuratorum predictorum statutorum copiam capiat infra decem dies.
Datum anno Domini millesimo quingentesimo tricesimo tertio, feria sexta post dominicam Cantate.
Gelijktijdig (?) afschrift, archief van het Domkapittel (rijksarchief Utrecht), N°. 831, fol. CCCLII—CCCLIII.
1) De cursief gedrukte woorden zijn in het H.S. onderhaald.



i65
31 Synodale statuten van George van Egmond, bisschop van Utrecht. 2 October 1535.
[Georgius de Egmont, Dei et apostolice sedis gratia episcopus
Traiectensis Sb.-•
1 I? J ■ .' . ,
2. . . v'.r;. . v . . . ; . j
synodali mandato comminatas, et illarum incursus declarationem prosequente fisco curie nostre T[raiec]ten[sis pjrocedetur prout de jure, juxta [quod exigit?] synodale mandatum supradictum.
3. Eadem nostra ordinaria auctoritate decreta apostolica, canones ecclesiasticos, constitutiones consilii generalis, statuta provintialia per quondam felicis memorie Henricum episcopum Coloniensem in consilio provintiali edita2), necnon statuta et mandata synodalia quondam felicis recordationis predecessorum nostrorum episcoporum Traiectensium domini Johannis de Zirck 3), domini Guidonis de Hannonia, domini Ffrederici de Sirck et domini Johannis de Arckel una cum censuris et penis eisdem annexis, prout in choro et archivis ecclesie nostre Traiectensis in libris auctenticis inibi cathenatis scripta et registrata sunt, que omnia hic habemus pro sufficienter insertis, [rep]etendo innovamus ac vobis intimamus insinuamus et publicamus ac per vos districte et inviolabiliter observari precipimus et mandamus.
4 4). Item insuper, cum plures sint in diocesi nostra r[ectores] ecclesiarum et capellarum curatarum personaliter non [residentes] neque deservientes in eisdem, nee super hoe [procurantes ?]
1) Het handschrift, waaraan de statuten d.d. 1535 van bisschop George zijn ontleend) mist het eerste blad, waarvan nog sporen over zijn. Dit blad moet zijn uitgescheurd, nadat het vuil was geworden; immers de rand van de scheur is niet bruin als de rest, doch wit.
Of wellicht meer ontbreekt, is niet te zeggen; behalve het bewuste blad zou ook een daaraan voorafgaande katern (en dan reeds langer) verloren kunnen zijn. Ziet men, hoe een deel der synodale statuten d.d. 1535 genummerd zijn 26 en hooger, dan is men geneigd een grooter verlies te veronderstellen dan van één blad; tenzij wellicht de oudere statuten de lagere nummers droegen.
Aan het eerste, door mij medegedeelde, stuk ontbreekt de aanhef der acte en het begin van het artikel, waarvan alleen het slot aanwezig is. Dit slot komt vrijwel overeen met het slot van artikel 2 der statuten d.d. 1530. Zoo kan ook hier buiten het genoemde een artikel 1 verloren zijn gegaan.
2) Zie n°. 1 hiervóór.
3) Zie Nos. 4—24 hiervóór.
4) In het h.s. is dit artikel tusschengevoegd.



i66
licentiam seu absolutionem i) obtinere, Monemus igitur illos [ut infra] mensem proximum ad dicta benefitia redeant ac pers ona[liter resideant] et deserviant in eisdem, sub penis excommunicationis et decefm scudatorum aureorum] Francie ad pios usus applicandorum; nisi absolutionem i) desuper meruerint obtinere litteratorie in scriptis vel e[orum] privilegia illis ostenderint.
5- Item eadem auctoritate nostra omnes et singulas [commissiones] quorumcumque questorum, per ci[vitat]e[m] et diocesim nostras Traiectenses christifidelium [pias] largitiones per modum queste prosequentium et jam in favorem quarumcumque ecclesiarum seu hospitalium et aliorum concessas, que sine petita et obtenta licentia capituli Maioris ecclesie nostre Traiectensis hactenus obtente sunt seu quibus sigillum nostrum ac fabrice eiusdem ecclesie Traiectensis non appendet, tenore presentium decernimus irntas et inanes et eas totaliter revocamus. Statuentes quod deinceps absque licentia huiusmodi et dicti capituli seu fabrice sigillo prefati questores seu eorum nuntii nullatenus admittantur,' sub penis in privilegiis, ordinaria et apostolica auctoritatibus dicte fabrice ecclesie nostre Traiectensis concessis, contentis ac viginti quinque scudatorum aureorum Francie ad pios usus per fiscum nostrum applicandorum.
6. Eadem auctoritate nostra negotium dicte fabrice ecclesie nostre Traiectensis et questorum eiusdem fabrice juxta tenorem privilegiorum indultorum ac indulgentiarum [litter]arum ac facultatum, eidem fabrice tam [apostolijca quam ordinaria auctoritatibus quomodolibet concessorum, vobis et cuilibet vestrum commendamus promovemus ac — in virtute sancte obediëntie et sub excommunicationis late sententie ac simili viginti quinque scudatorum antiquorum aureorum modo premisso uti [proxijme supra consimiliter ad pios usus per fiscum nostrum applicandorum penis — committimus et precipimus sic fideliter prosequendum et promovendum. Inhibentes sub simili pena antedicta, ne aliqui seu aliquis huiusmodi negotium et fabrice questores in aliquo impedire aut perturbare presumant aut presumat.
7- Item eadem nostra auctorite precipimus et mandamus, quod in et super omnibus matrimoniis contrahendis in facie ecclesie ante eiusdem matrimonii solemnizationem et benedictionem, duobus diebus dominicis aut festivis et uno non festivo a se"
1) Het H.S. heeft de afkorting voor abstntiam (aintia met afkortingsteekens boven de n en de laatste a).



167
distantibus, per presbiterum parrochialis ecclesie fïant proclamationes seu banna publice tempore divinorum; ut si qui sciverint legitimum impedimentum proponant et publicent. Et hoe precipiatur sub pena excommunicationis. Ac etiam ipsi presbiteri investigent nichilominus, utrum aliquod impedimentum obsistat. Alioquin huiusmodi matrimonia nullatenus solemnizent. Et istud precipimus sub pena nostro seu vicarii nostri arbitrio taxanda et moderanda.
8. Item precipimus eadem nostra auctoritate et mandamus, sub penis excommunicationis et viginti scudatorum aureorum ad usus pauperum si commissa fuerit applican[dorum], n[e] de solemnizatione quorumcumque matrimoniorum aliter quam supra [et simjiliter de solemnizatione matrimoniorum clamdestine contractorum absque absolutione, et ne de proclamationum seu bannorum abbreviatione seu omissione et ceteris casibus nostre ordinarie potestati et auctoritati reservatis, absque nostra licentia speciali vos nostre synodi subjecti intromittatis. Et matrimonia clamdestine contracta; et etiam qualitercumque contrahenda, inter personas diversarum parrochiafum non solemnizetis, nisi contrahentes de proclamationibus, modo quo supra in ambabus eorum parrochialibus ecclesiis factis, legitime certificaverint et docuerint suflicienter. Et quod huiusmodi matrimoniorum solemnizationes et benedictiones non in sacristiis neque in domibus aut cameris seu locis privatis sed publice tempore divinorum in facie' ecclesie honorifice celebrentur.
9. Item ne sanguis subditorum vestrorum de manibus vestris requiratur, vobis rectoribus parrochialium ecclesiarum, sub excommunicationis et viginti scudatorum antiquorum ad usus pauperum applicandorum penis, districte precipiendo mandamus, ut excommunicatos propter clamdestinum contractum matrimonium et eius interessentiam ac existentes in heresi, adulterio, fornicatione, perjurio, illicita cohabitatione, dissidio aut aliquo alio excessu notorio et manifesto, vel qui sunt usurarii publici vel preemptores aut qui in festivitate Paschali vel saltem semel in anno vobis confessi non fuerint, nobis, cum talia sciveritis aut ad hoe requisiti fueritis, nominatim et in spetie insinuetis prodatis et [auscjultetis, ut eorum crimina et excessus non maneant inpunita.
10. Item precipimus vobis, ut indulgentias fabrice Maioris ecclesie Traiectensijij, ob honorem beatissimi Martini patroni nostri gloriosi favore dicte fabrice perficiende, congruis temporibus vestris subditis fideliter intimetis, prout in bullis et apostolicis



ió8
litteris indulgentiarum dicte fabrice clarius continetur. Ac reportationes sancti Martini singulis annis fideliter colligatis ac colligi faciatis et dicte fabrice persolvatis et persolvi procuretis.
11. Item precipimus et mandamus procuratoribus et custodibus ecclesiarum parrochialium et quarumcumque capellarum ac locorum sacrorum, in quibus venerabile sacramentum conservatur, sub excommunicationis et duodecim florenorum penis toties quoties commissa fuerit ad usus pauperum applicandorum, ut candelam seu lampadem ardentem ante venerabile sacramentum Eucharistie huiusmodi die noctuque tenea[nt] et in hoe nullatenus sint negligentes.
12. Insuper auctoritate apostolica et Cesaree Maiestatis decreto auctoritate nostra ordinaria inhibemus omnibus et singulis christifidelibus, ne quis libros fratris Martini Lutheri tam lattino quam almanico sermone compositos,' multisque ab ortodoxa fide alienis erroribus refertos et propterea a sede apostolica damnatos, legere tenere emere vendere inprimere describere aut predictis libris quoquo modo favere presumant (sic). Quinymo tales libros in termino trium dierum a noticia presentis mandati ad manus vicarii nostri in spiritualibus generalis ferant vel mittant debito igne comburendos, sub penis et censuris in litteris apostolicis et imperiali decreto contentis.
13. Item eadem auctoritate nostra ordinaria prohibemus sub excommunicationis late sententie pena in hiis scriptis, ne quis aliquem excommunicatum in ecclesia vel cymiterio eiusdem audeat sepelire seu cadaver excommunicati in ecclesia seu cymiterio ponere super terram. Et si qui sepulti habeantur, iterum exhumentur, dummodo eorum ossa ab aliorum christifidelium ossibus discèrni possint; nisi amici aut heredes eorundem pro eis absolutionis benefitium meruerint obtinere, ac creditoribus satisfecerint et emendam prestiterint de commissis condignam.
14. Eadem auctoritate prohibemus sub pena excommunicationis, ne aliquis in ecclesia vel cymiterio interdicto violato aut prophanato a quocumque sepeliatur.
15. Item eadem auctoritate statuimus ac sub excommunicationis pena inhibemus, ne quis sacerdos civitatis et diocesis nostrarum Traiectensium aliquem ab homine vel jure vel a statutis quibuscumque provincialibus et synodalibus publice excommunicatum in mortis articulo, ubi excommunicator presens est vel commode adiri poterit, deinceps absolvere presumat. Nisi ipse superior, ad quem absolutionis benefitium pertinet, id impendere recusaret



169
vel plus debito differret. Et in casu quo juxta premissa — servata tarnen juris forma — quemquam in mortis articulo se ab aliquo absolvi contig[e]rit, ipse absolvens modum absolutionis nomenque et conditionem status absoluti et causam pro qua ligatus fuerat nobis seu episcopo pro tempore infra triginta dies a tempore absolutionis impense notificet sufficienter. Hec vobis mandamus in virtute sancte obediëntie firmiter observari.
16!). Insuper omnes et singulas admissiones Mendicantium et terminariorum diutius aut amplius quam ad annum quomodolibet concessas revocamus, intendendo desuper a novo providere.
17 2). Item precipimus sub penis excommunicationis et decem scudatorum curatis et magistris fabricarum ac gildarum, ne quis apostatorum aut religiosorum ad deserviendum benefitiis seu parrochialibus ecclesiis aut in curatis capellis ad divina admittatur seu ipsi admittant, sed quod omnes tales penitus refutent atque rejiciant; nisi ostenderint desuper licentiam a nobis obtentam litteratorie et in scriptis sub sigillo nostro.
18. Item inhibemus sub pena excommunicationis, ne aliqui presbiteri advene in quibusvis ecclesiis civitatis et diocesis nostre ad celebrandum aut ad divina admittantur, nisi docuerint de licentia nostra seu vicarii nostri generalis desuper specialiter per litteras obtenta, etiam sub pena decem scudatorum antiquorum aureorum.
19. Eadem auctoritate nostra statuimus, ut rectores parrochialium ecclesiarum civitatis et diocesis nostrarum Traiectensium testamenta ipsorum perochianorum infra annum a die mortis non executa ac executa et heredes, qui ea sic exequi promiserunt, nobis et episcopo pro tempore Traiectensi infra tres menses annum huiusmodi subsequentes procurent denuntiare. Quod si non fecerint, nos contra eos ad penas canonicas prout de jure procedemus.
201). Item omnes et singulas facultates et licentias in casibus nostre episcopali auc.toritati reservatis confessiones audiendi et absolvendi, necnon facultates quomodolibet ecclesiis altaribus aut inibi celebrandi aut celebrari faciendi in altari portatili, amplius et diutius quam ad annum a data earundem concessas, penitus et omnino cassamus et revocamus; intendentes desuper a novo providere.
21. Item quia ex inydoneitate notariorum et propter eorundem
1) In het H.S. schijnt deze alinea te zijn tusschengcvoegd. a) In het H.S. is deze alinea tusschengcvoegd.



170
ignorantiam jura pervertuntur, judices decipiuntur, populus leditur et ecclesiastica jurisdictio delusa redditur et enarvatur, Inhibemus, sub excommunicationis et quinquaginta leonum aureorum nobis et fisco nostro ad pios usus applicandorum penis, Ne deinceps aliquis notariorum offitium tabellionatus exercere presumat aut instrumenta conhciat, nisi fuerit auctoritate ordinaria primitus examinatus et sic tamquam ydoneus et legalis ordinaria auctoritate approbatus.
22. Item eadem auctoritate nostra ordinaria statuimus et in virtute sancte obediëntie precipimus et mandamus omnibus et singulis ecclesiarum rectoribus et eorum loca tenentibus, ut dictorum provintialium et synodalium et huiusmodi nostri processus exemplum penes se habeant, ne ipsorum ignorantiam valeant allegare.
Datum, sub sigillo nostro ad causas, anno a nativitate Domini millesimo quingentesimo tricesimo quinto, in crastino sanctorum Remigij et Bauonis, secunda mensis Octobris.
J.o. Beijer subscripsit. Minute, archief der bisschoppen (rijksarchief Utrecht), n°. 531 fol. 1 — 5 verso.
32 1). Aanvulling door George van Egmond, bisschop van Utrecht, van zijne synodale statuten d.d. 2 October 1535.
(Z. j.).
Item eadem nostra auctoritate mandamus, ut posthac nulli admittantur ad sacros ordines, nisi habeant a prelato suo aut pastore loei sufficiens testimonium, quod sint ijdonei ad tam insignem statum, quodque titulum habeant sufficientem veri valoris juxta statutum synodale desuper publicatum, sive sit benefitialis sive patrimonialis, et quod non sit ficticius vel aliunde accommodatus; quodque iniciandi huiusmodi apud vicarium nostrum copias auctenticas titulorum et testimoniorum huiusmodi tradere et relinquere suis expensis teneantur; prout in statuto per nos de data vicesima tertia Februarij anno 39 desuper decreto2) plenius continetur.
Jo. Beijer subscripsit. Minute, archief der bisschoppen (rijksarchief Utrecht), n°. 531 fol. 5 verso.
1) Bij deze aanvulling zijn wellicht de in de vorige acte tusschengeschreven artikelen opgenomen.
2) Dit statuut is niet door mij gevonden.



I7i
33. Bèvel van George van Egmönd, bisschop van Utrecht, dat de ter synode behoorende geestelijken persoonlijk moeten verschijnen. 2 October 1535.
x) Mandatum quod presbiteri et curati compareant ad synodum et unus per alium se non excuset, sub pena trium scudatorum Francie.
Georgius de Egmont, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Traiectensis, universis et singulis ecclesiarum monasteriorum et aliorum locorum sacrorum prelatis provisoribus decanis et judicibus ordinariis quibuscumque, ubilibet per nostras civitatem et diocesim Traiectenses constitutis, necnon plebanis presbiteris curatis vicecuratis capellanis clericis notariis et tabellionibus publicis ceterisque nobis subditis, ad quos presens nostrum synodale mandatum pervenerit, salutem in Domino sempiternam.
Pastoralis cure sollicitudo nos admonet subditorum nostrorum, precipue qui ad divine societatis participium sunt vocati, tranquillum' et quietum statum appetere; quia, dum eorum onera excutimus et scandala removemus, nos in eorum quiete quiescimus et fovemur in pace.
Sane, ut sacrorum canonum ac patrum antiquorum constitutionibus astringimur, sacram synodum in nostra diocesi Traiectensi cum prelatis nostrarum ecclesiarum et aliis religiosis et ecclesiasticis personis ad minus bis in anno celebrare, — qua seu quibus omnes nostre diocesis prelati provisores decani presbiteri plebani curati vicecurati capellani et ceteri sacre synodo subjecti ad audiendum et intelligendum ea, que apostolica metropolitica ac nostra auctoritate ordinaria pro augmentatione tuitione et def[en]sione fidei catholice atque ecclesiastici status honor et conservatione veniunt statuenda publicanda et observanda, prodere et interesse tenentur in religione — veluti per longa jam tempora decursa laudabiliter observatum existit et observari consuevit;
Nichilominus tarnen quidam nostrorum subditorum, et fere omnes dictas sacrorum canonum constitutiones non attendentes, dictarum synodum observationes moliuntur potius exterminare quam in esse conservare, quod cordis cum amaritudine dolenter suscipimus.
Quare talibus temerariis et nephariis ausibus prout nostro
0 iq het h.s. is hiervóór een blad uitgescheurd.



172
pastorali incumbit offitio obviare cupientes, universis et singulis presbiteris nostre synodo subjectis — in virtute sancte obediëntie ac sub suspensionis excommunicationis necnon trium scudatorum antiquorum monete regis Francie ad usus pauperum Christi per quemcumque contravenientem irremissibiliter applicandorum penis toties quoties per quemcumque huiusmodi nostrorum subditorum huic nostro mandato contravenire contingat et in nostris synodalibus statutis penis contentis — districte precipiendo mandamus, quatenus ex nunc in antea singulis in annis feria tertia post dominicam Cantate et altera die post festum beati Remigij de mane hora primarum omnes et singuli presbiteri plebani curati vicecurati capellani clerici et ceteri nostre synodo subjecti personaliter compareant Traiecti, in ecclesia nostra Traiectensi vel ubi nos synodum nostram celebrare contingat; Ibique sint cum superpellitiis et religione honestis et decentibus, et maneant a principip sermonis usque in fine statutorum synodalium et aliorum nostrorum mandatorum publicationis; Nee infra triduüm, a loco ubi et in quo nostram synodum celebrari contingat, recedant seu quis eorum recedere presumat, nisi de nostra vel vicarii nostri in spiritualibus licentia speciali. Precipientes eisdem sub penis antedictis, quatenus personaliter ad easdem compareant et unus per alium se non excuset. Precipientes insuper, sub excommunicationis et suspensionis ab offitio ac quinquaginta scudatorum aureorum antiquorum monete regis Francie nobis ad usus pauperum Christi irremissibiliter applicandorum penis, omnibus et singulis quibuscumque in nostris civitate et diocesi Traiectensibus ubilibet constitutis, quatenus deinceps de procuratoriis sive procurationibus nostris a nostris synodalibus pro nobis recipiendis se nullatenus intromittant seu quis eorum intromittere presumat quovis modo. In contradictores quoslibet et rebelles monitione canonica trium dierum premissa excommunicationis sententiam fulminamus. Quodque cetere executiones aliorum nostrorum mandatorum in presenti negotio ac causa necessariorum fieri possint et debeant in et ad valvas rubeas ecclesie Traiectensis, quas dum si facte fuissent per curie nostre Traiectensis officialem ac illius mandato, cui causam et causas huiusmodi cum omnibus et singulis emergentibus*) dependentibus annexis et connexis committimus audiendas
l) Het slot dezer acte en de volgende acten tot in N°. 52 hierachter komen, behoudens eene lacune, in afschrift voor in N° 5 van het archief der Oud-Bisschoppelijke Clerezy (Inv. I.).



cognoscendas fïneque debito terminandas, validas esse decennium eosque non comparentes perinde artari debeant, ac si in eorum propriis personis facte forent.
Datum, sub sigillo nostro ad causas, anno a nativitate Domini millesimo quingentesimo tricesimo quinto, in crastino sanctorum Remigij et Bauonis, secunda mensis Octobris.
Jo. Beijer subscripsit. Minute, archief der bisschoppen (rijksarchief Utrecht), n°. 531 fol. 6—7 verso,
34. Bevel van George van Egmond, bisschop van Utrecht, tot nakoming van het verbod van kardinaal petrus op de geestelijkheid betreffende het houden van concubinen.
2 October 1535.
Processus contra presbiteros et clericos tenentes concubinas in domibus eorum, ut illas removeant etc.
*) Georgius de Egmont, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Traiectensis, universis et singulis presbiteris capellanis clericis nobis subditis, ad quos presens nostrum mandatum pervenerit, salutem in Domino sempiternam.
Animarum periculis obviare cupientes ne videamur malo consentire, statuto quondam domini Petri sancti Georgij ad Velum Aureum dyaconi-cardinalis et sacrosancte sedis apostolice de latere legati modo meliori quo poss(i)mus inherendo vobis omnibus et singulis dictum statutum et hunc nostrum processum ac omnia et singula in eis contenta denuntiamus insinuamus intimamus et publicamus ac per vos et quemlibet vestrum denuntiari insinuari et intimari precipimus et mandamus.
Cuius statuti tenor sequitur et est talis:
„Petrus, miseratione divina tituli sancti Georgij ad Velum „Aureum dyaconus-cardinalis, apostolice sedis legatus, (enz. zie N°. 2 hiervóór).
1) N°. 5 van het archief der Oud-Bisschoppelijke Clerezy (zie bladz. 172 noot I) geeft deze acte het nummer: 26.
Ï73



i?4
„Nee ad decanatus offitium aliqui de cetero eisdem assumatur, „nisi juraverit ibidem residentiam facere personalem.
„Datum, Traiectj, XII kal. Martij, anno Domini millesimo „ducentesimo quadragesimo octavo".
Ipso igitur statuto sic ut premittitur insinuato intimato publicato atque lecto mandamus auctoritate nostra ordinaria omnibus et singulis, quos presens res tangit seu tangere poterit, firmiter et injungimus ac mandari et injungi precipimus, quatenus dictum statutum penes se habeant nobisque seu officiali nostro Traiectensi eius copiam in proxima synodo Traiectensi exhibeant cum effectu.
Monemus etiam ac moneri precipimus omnes et singulos in genere ac nominatim et in spetie, qui contra sepedictum statutum ac contenta in eo concubinas seu focarias publice detineri non verentur, necnon ipsos presbiteros, ut infra viginti dies proximos a die publicationis huiusmodi computandos Ipsas nepharias abjiciant concubinas sive focarias, eas vel similes nullatenus recepturi; ipse concubine a premissorum presbiterorum ét clericorum cohabitatione et commixtione se abstineant, eisdem de cetero non adhesure; ac Deo et ecclesie et nobis, de hiis que contra dictum statutum ac in eo contenta dampnabiliter attemptare presumpserint, emendam laudabilem prestent et condignam; necnon procuratori fiscali curie nostre Traiectensis de expensis premissorum occasione factis satisfaciant competenter. Alioquin contra omnes et singulos huiusmodi nostro mandato non parentes tam in genere quam in spetie in proxima synodo Traiectensi ad excommunicationis sententiam et alias prout artius juxta ipsius statuti continentiam et tenorem poterimus procedemus justicia mediante.
Diem vero vestrarum insinuationis publicationis et excommunicationis huiusmodi una cum nominibus et cognominibus monitorum, et quid alias relatione dignum vobis occurrerit, nobis litteris vestris presentibus transfixis liquide rescribatis, vos presentium executores.
Datum, sub sigillo nostro ad causas, anno a nativitate Domini millesimo quingentesimo tricesimo quinto, in crastino sanctorum Remigij et Bauonis, secunda mensis Octobis.
Jo. Beijer subscripsit.
Minute, archief der bisschoppen (rijksarchief Utrecht), N°. 531 fol. 8—9 verso.



35. Verbod van George van Egmond, bisschop van Utrecht, een huwelijk als gesloten te beschouwen, voordat voldaan is aan de eischen der kerk.
2 October 1535.
Processus monitorius cum inhibitione contra illos, qui in gradibus prohibitis matrimonium contraxerunt et alios defectus patiuntur, ut1) litteras commissionis a sede apostolica obtentas infra XXXta dies proximos procurent et illas domino nostro Traiectensi presentent et obtineant illas purificari, et quod prius non cohabilent mutuo etc., sub excommunicationis et centum scudatorum penis.
2) Georgius de Egmont, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Traiectensis, universis et singulis presbiteris clericis nobis subditis, ad quos presens nostrum mandatum pervenerit, salutem.
Ad audientiam nostram noveritis pervenisse, quod nonnulli utriusque sexus homines in civitate et' diocesi nostris Traiectensibus constituti, qui matrimonium pretensum ad invicem in gradibus prohibitis contraxerunt et alios diversos defectus patiuntur, ac litteras commissionis super dispensatione occasione premissorum cum ipsis facienda a sede apostolica impetrarunt, easdem commissiones verificare ac purificare atque commissariis earundem presentare et dispensationem obtinere hucusque omiserunt et adhuc omittunt; Ac in pretenso matrimonio immo incestuoso contractu prefati contrahentes ad invicem perseverare et carnales affectus sibi mutuo exhibere incestumque frequenter committere^ ceterique defectum patientes prohibitum et illicitum se inmiscere ante purificationem litterarum et commissionum apostolicarum predictarum non formidarunt neque formidant; In sacrorum canonum ac statutorum et mandatorum apostolicorum predictorum illusionem vilipendium et contemptum, animarum suarum grave periculum et jacturam, per hoe in excommunicationis maioris sententia, quam occasione premissorum -auctoritate statutorum synodalium Traiectensium incurrerunt, dampnabiliter perseverando.
Unde nos, volentes saluti animarum prefatarum providere
1) Het H.s. heeft: et.
2) n°. s van het archief der Oud-Bisschoppelijke Clerezy (zie bladz. 172 noot 1) geeft deze acte het nummer: 27.



ipsasque ad gremium sancte matris ecclesie quantum in nobis est revocare et reducere, idcirco vobis omnibus et singulis supradictis et vestrum cuilibet in solidum, in virtute sancte obediëntie ac sub penis suspensionis et excommunicationis, districte precipiendo mandamus, quatenus statim visis presentibus, accedentes quo propter ea fuerit accedendum et accedere fueritis requisiti, Moneatis auctoritate nostra ordinaria omnes et singulos, qui pretensum matrimonium in gradibus prohibitis contraxerunt seu alios defectus patiuntur et desuper litteras commissionis a sede apostolica impetrarunt, nominatim et in spetie quorum nomina sciveritis reliquos vero in genere, quos nos tenore presentium sic monemus, ut infra triginta dies huiusmodi monitorium inmediate sequentes, quorum dierum decem pro primo decem pro secundo et reliquos decem dies pro tertio et peremptorio termino ac monitione canonica prefigimus et assignamus eisdem, prefatas litteras commissionis illis quibus diriguntur presentent purificent et secundum earundem litterarum si narrata in ipsis vera fuerint secum dispensari procurent, Deoque ecclesie et nobis de premissis excessibus et delictis emendam laudabilem prestent et condignam.
Inhibeatis etiam eisdem, sub excommunicationis et centum scudatorum aureorum monete regis Francie penis, ne ante purificationem litterarum huiusmodi et dispensationem desuper a commissariis earundem subsecutam predicti contrahentes tamquam conjuges insimul cohabitent seu mutuo conversentur aut sibi invicem affectus carnales quoscumque exhibeant; et ne quicumque alii defectum patientes actum propter hoe eis exhibitis1) se inmisceant seu quacumque dispensatione vel licentia ante purificationem commissionum et litterarum predictarum utantur.
Alioquin omnes et singulos in premissis culpam habentes, quos et eorum quemlibet in hiis scriptis excommunicamus et excommunicatos auctoritate statutorum synodalium predictorum denuntiari declaramus, eosdem sic excommunicatos, nominatim et in spetie quorum nomina sciveritis reliquos vero in genere, in ecclesiis véstris etiam in ambone publice nuntietis; precipientes ipsos ab omnibus christifidelibus artius evitari, in ipsorum presentia divina offitia nullatenus celebrando. Et nichilominus contra eosdem ad antedicte pene pecuniarie acquisitionem ac alias prout artius de jure poterimus procedemus.
i) Lees: Et ne quicumque alium defectum patientes acHbus propter hoe eis prohibitis? of misschien: . . . ante propter hoe eis exhibitam dispensationem?
I76



Ml
Et de hiis, que circa premissa feceritis, nos certiores per eompetens testimonium reddatis.
Datum, sub sigillo nostro ad causas, anno a nativitate Domini
millesimo quingentesimo tricesimo quinto, in crastino sanctorum
Remigij et Bauonis, secunda mensis Octobris.
Jo. Beijer subscripsit.
Minute, archief der bisschoppen (rijksarchief Utrecht), n°. 531 fol. 10—11 verso.
36. Bevel van George van Egmond, bisschop van Utrecht, aan de pastoors om geen huwelijk te voltrekken, tenzij gebleken zij van de vereischte afkondigingen. 2 October 1535.
Mandatum contra curatos et vicecuratos, ne quascumque personas alterius parrochie ad solemnizandum matrimonium in facie ecclesie admittant, sub pena viginti quinque scudatorum.
!) Georgius de Egmont, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Traiectensis, universis et singulis prelatis ecclesiarum curatis vicecuratis capellanis presbiteris et altaristis, ubilibet per nostras civitatem et diocesim Traiectenses constitutis, salutem.
Suscepti regïminis cura nos sollicitat, ut utilitatibus subjectorum, in illis precipue per quas animarum saluti consulitur, nunc novorum editione mandatorum nunc antiquorum innovatione sollicite providere curemus.
Sane non sine cordis amaritudine frequens et assidua querela nos. circumstrepit, quod nonnulli Dei timore postposito parrochialem ecclesiam, sub qua degunt et in qua originem traxerunt ac longa per tempora deguerunt, deserentes, cum matrimonium clamdestine aut alias qualitercumque contrahunt vel contrahere intendunt, proclamationes matrimoniales in dictis suis parrochialibus ecclesiis minime fieri faciunt sed ad aliam parrochialem ecclesiam ab eorundem matrice ecclesia satis distantem accedunt ibique nonnullis prehabitis vel talibus qualibus habitis proclamationibus in facie
1) n\ s van het archief der Oud-Bisschoppehjke Clerezy (zie bladz. 172 noot I) geeft deze acte het nummer: 28.
12
Ml



i78
ecclesie matrimonium solemnizare in animarum suarum dampnabile periculum non formidant; sese per hoe tam canonum quam provintialium et synodalium statutorum desuper editorum sententias et censuras dampnabiliter incurrendo et involvendo. Quodque deterius est presbiteri ecclesiarum, in quibus hec et similia contingunt, tales sic contrahentes ad hoe animant inducunt et informant, ac cum eisdem suas animas in profundum inferni deducunt.
Quare, tam nephariis et periculosis ausibus ne de cetero contingant obviare et extirpare volentes a nostris civitate et diocesi predictis, vobis omnibus et singulis supradictis et vestrum cuilibet, in virtute sancte obediëntie et sub suspensionis et excommunicationis late sententie necnon viginti quinque scudatorum aureorum monete regis Francie, nobis ad usus pauperum Christi quoties per quemcumque cum pecuniaria commissa fuerit irremissibiliter applicandorum, penis, districte precipiendo Mandamus firmiterque inhibemus, ne deinceps aliquis curatorum vicecuratorum capellanorum vel presbiterorum, cuiuscumque preeminentie dignitatis status gradus ordinis vel conditionis existant, quascumque personas in nostris civitate et diocesi predictis ad solemnizandum matrimonium in facie ecclesie admittant (sic), nisi prius habitis suis proclamationibus previis secundum juris et statutorum provintialium et synodalium desuper editorum formam, necnon ipsi curato seu vicecurato capellano aut presbitero matrimonium solemnizare debenti litteratorie desuper et sufficienter a presbitero vel presbiteris parrochialium ecclesiarum, in qua sive quibus degunt seu novissime deguerunt ac originem traxerunt, legitime certificato. Quod-si secus per quemcumque actum factum vel attemptatum fuerit, volumus et presenti edicto declaramus talem seu tales contra facientem seu contra facientes excommunicationis sententiam necnon censuras et penas in dictis canonibus et statutis provintialibus et synodalibus contentas penasque pecuniarias in presenti mandato descriptas incurrisse et incidisse ipso facto.
Datum, sub sigillo nostro ad causas, anno a nativitate Domini millesimo quingentesimo tricesimo quinto, in crastino sanctorum Remigij et Bauonis, secunda mensis Octobris.
Jo. Beijer subscripsit.
Minute, archief der bisschoppen (rijksarchief Utrecht), N°. 531 fol. 12 13.



i79
37. Bevel van George van Egmond, bisschop van Utrecht,
aan de proosten-aartsdiakens en lagere rechters, zich niet in te laten met de berechting van schending der kerkelijke emuniteit en den bedelorden kosteloos hunne termijnen te gunnen. 2 October 1535.
Mandatum contra archidiaconos prepositos decanos et alios officiales, ne intromittant se de causis que tangunt violationem ecclesie cymiterii vel immunitatis ecclesiastice.
^Georgius de Egmont, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Traiectensis, universis et singulis presbiteris capellanis clericis notariis et tabellionibus publicis quibuscumque nobis subditis, ad quos presens nostrum mandatum pervenerit, salutem et nostris huiusmodi firmiter obedire mandatis.
Ad nostrum, quod dolenter referimus, pervenit auditum et nos ipsi experientia certa comperimus, quod nonnulli ecclesiarum nostrarum archidiaconi prepositi decani et alii jurisdictionem ecclesiasticam in nostra diocesi in suis districtibus habentes seu eorum officiales decani et alii officiarii de hiis, que mere pure et simpliciter ad nostram jurisdictionem ecclesiasticam immediate pertinere de casibus nobis reservatis juxta cononicas xanxtiones (sic) esse dinoscuntur videlicet de violationibus ecclesiarum seu emunitatum ecclesiasticarum, intromittere violatoresque huiusmodi purgare et absolvere ab excommunicationis sententia, quam premissorum occasione incurrerunt, et ab excessibus huiusmodi, cum tarnen id minime facere possunt aut debeant, pristinis temporibus verrti non sunt nee in dies verentur. Insuper fratres Mendicantes cuiuscumque ordinis existant, in suis terminis a nobis ad predicandum populo Verbum Dei confessionesque audiendum juxta antiquam consuetudinem in talibus observari consuetam generose admissos, in suis districtibus non admittunt, nisi certa summa sive quota pecunie ipsis seu eorum officialibus decanis aut aliis judicibus seu officiariis soluta seu tradita; quod gravi cum cordis amantudine suscepimus.
Unde nos — attendentes jurisdictionem nostram ecclesiasticam
aM T 5 n a":hirf dCT °ud*B^H>pelijke Clerezy (zie bladz. 172 noot 0 geeft deze acte het nummer: 29. '



I8o
in et circa premissa multum gravatum fore inposterumque plus posse gravari ac scandalum non modicum exinde oriri posse, nisi premissis cito et festinaciter occurreremus, — vobis omnibus et singulis prescriptis et vestrum cuilibet in solidum, in virtute sancte obediëntie ac sub penis excommunicationis et suspensionis, districte precipiendo mandamus, quatenus — accedentes quo propter ea fuerit accedendum et accedere fueritis requisiti seu alter vestrum fuerit requisitus et principaliter ad valvas rubeas seu locum capitularem ecclesie nostre Traiectensis, ubi nostram sanctam synodum celebrare in posterum contingeret, — dictis archidiaconis prepositis decanis et aliis quibuscumque inferioribus judicibus nostre diocesis seu eorum officialibus et officiariis quibuscumque ad dictam nostram synodum congregatis, Inhibeatis auctoritate nostra ordinaria omnibus et singulis pretactis nostre diocesis archidiaconis prepositis decanis et aliis quibuscumque nostris inferioribus judicibus seu eorum officialibus decanis et officiariis, quocumque titulo aut quacumque auctoritate fungantur, quibus et nos eadem nostra auctoritate per presentes inhibemus, Ne de cetero et in antea se de huiusmodi causis ad nos specialiter reservatis, videlicet de hiis que tangunt violationem ecclesie cymiterii vel emunitatis ecclesiastice, intromittere quovïs quesito ingenio vel colore presumant dictosque fratres Mendicantes, sic in eorum districtibus per nos gratiose admissos, dummodo de sua admissione legitime doceant, quam-diu durat eorum terminus et non ultra, juxta continentiam litterarum nostrarum ipsis Mendicantibus concessarum absque aliqua exactione vel receptione pecunie admittant, sub excommunicationis et ducentorum nobilium anglicanorum, nobis ad usus pauperum Christi si pecuniaria commissa fuerit irremissibiliter applicandorum, penis totiens quotiens in contrarium per quemcumque actum vel attemptatum fuerit. Et nichilominus contra tales rebelles et huic nostro mandato parere contemnentes ad huiusmodi penarum excommunicationis declarationem et pecuniarie acquisitionem et extortionem et ad alias penas *) canonicas graviores, prout de jure poterimus, procedemus seu procedi faciemus justicia mediante. Omnia et singula per dictos nostros inferiores judices in prejudicium presentium nostrarum litterarum de cetero fienda ex nunc irritamus nulliusque
i) Het hierna volgend (in onze bron ontbrekend) slot dezer acte is ontleend aan N°. s van het archief der Oud-Bisschoppelijke Clerezy.



l8l
roboris vel momenti esse vel fuisse declaramus et annullamus per presentes.
Datum, sub sigillo nostro ad causas, anno a nativitate Domini millesimo quingentesimo tricesimo quinto, in crastino sanctorum Remigij et Bauonis, secunda mensis Octobris.
Minute, archief der bisschoppen (rijksarchief Utrecht), N°. 531 fol. 13 verso—14 verso.
38. Voorschrift van George van Egmond, bisschop van Utrecht, omtrent de toelating van de terminarii der vier bedelorden.
2 October 1535.
Mandatum, ne fratres Mendicantes quatuor ordinum admittantur in suis terminis, nisi legitime docuerint de admissione petita et obtenta, insuper ne construantur nova monasteria quatuor ordinum Mendicantium nisi de licentia, sub pena excommunicationis et quinquaginta scudatorum aureorum antiquorum.
*) Georgius de Egmont, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Traiectensis, universis et singulis dominis prelatis et presertim archidiaconis officialibus provisoribus decanis curatis et eorum loca tenentibus ceterisque presbiteris et clericis, per nostras civitatem et diocesim Traiectenses ubilibet constitutis, salutem in Domino sempiternam.
Offitii nostri debitum remediis invigilat subjectorum, quia dum eorum excutimus onera dum scandala removemus, nos in eorum quite quiescimus et fovemur in pace.
Ab olim si-quidem ut accepimus inter parrochialium ecclesiarum rectores ex una et quatuor ordinum Mendicantium fratres ex
1) n°. 5 van het archief der Oud-Bisschoppelijke Clerezy (zie bladz. 172 noot 1) geeft deze acte het nummer 31. n°. 30 komt dus in die verzameling niet voor. — In onze bron volgt de door n°. 5 a's 31 aangewezen acte onmiddellijk op de daarin als 29 aangewezen acte. Doch hier mist 29 het slot en begint 31 op bladzijde 3 van het thans binnenste blad van een katern. Het is dus mogelijk, dat het vroeger binnenste blad van het katern is verloren, en dat dit blad op bladzijde t bevatte het slot van 29, en op de bladzijden 2—4 een ons onbekend: 30.



182
altera partibus, pacis emulo id procurante, maxime ad effectum infra dicendorum periculosa dissentio extitit suborta verumque questio nondum sopita et signanter in civitate et diocesi Traiectensibus super eo quod , dum Mendicantes fratres plurimum in sibi commissis offitiis excedere dicerentur, ipsique ecclesiarum rectores non sinerent eos suis juribus et privilegiis tam a diversis Romanis pontifïcibus quam a nobis et nostris predecessoribus ipsis indultis gaudere. Et licet frequens et assidua querela super premissis nostrum circumstrepit auditum, nos tum pii patris more laudabili moleste ferentes discordiam predictorum ac intra pectoris claustra revolventes, quam sit plena periculis, quam onusta dispendiis, quam in Divine Maiestatis conspectu odiosa et exosa discordia supradicta;
Nos itaque, intendentes paterne sollicitudinis studio discordiam ipsam prorsus evellere et cuilibet predictorum alteri in suo jure prejudicandi viam precludere, tenore presentium et auctoritate nostra ordinaria vos omnes et singulos supradictos requirimus et monemus primo secundo et tertio, vobisque in virtute sancte obediëntie ac sub excommunicationis pena districte precipiendo mandamus, quatenus predictorum ordinum fratres et religiosos ad predicandum populo et ad audiendum confessiones parrochianorum vestrorum, necnon ad deserviendum benefitiis tam curatis quam non curatis vel aliis offitiis ecclesiasticis vulgariter „gilden" nuncupatis, seu ad celebrandum in altaribus portatilibus, de cetero nullatenus admittatis, quinijmo eis resistatis et resisti procuretis, nisi litterarum nostrarum patentium fide exhibeant se munitos. Monendo eosdem fratres primo secundo tertio, quos nos tenore tam presentium quam statutorum synodalium desuper editorum auctoritate requirimus et monemus, quatenus infra sex dies post publicationem seu executionem presentium se predicationi et auditioni confessionum aliisque offitiis, quibus se illi et precipue terminarii de nostra expressa voluntate in nostris civitatibus et diocesi deputati inmiscere solent, se minime ingerant, nisi litteras exhibuerunt patentes a nobis et de nostra licentia emanatas quibus se valeant juste excusare. Quodque non permittatis eos aliquas domos construere, domicilium tenere et servare, sed completis terminis et petitionibus faciatis eos ad eorum monasteria redire et revertere. Nee eos ex tune admittatis et permittatis in eisdem ecclesiis vestris. Scituri quod, si absque nostra licentia et auctoritate se indebite ingesserint in premissis, termino sex dierum huiusmodi. durante, preter



183
divinam, nostram non effugient ultionem. Nos nichilominus in quoslibet in premissis contradictores et rebelles sententiam excommunicationis ferimus in hiis scriptis et etiam promulgamus. Inju(n)gentes nichilominus ecclesiarum parrochialium rectoribus seu eorum loca tenentibus, ne dictis fratribus alias tarnen per nos rite deputatis et admissis molestiam inferant, sed eos privilegiis et libertatibus tam apostolicis quam nostris illis concessis uti et gaudere permittant, eisque habeant affectu benivolo commendatos.
Mandamus insuper universis et singulis tam ecclesiasticis quam secularibus, quibuscumque nominibus censeantur aut quacumque prefulgeant dignitate, ne in virtute sancte obediëntie ulla de cetero nova quatuor ordinum Mendicantium aut alia quevis monasteria in civitate aut diocesi Traiectensibus quomodolibet plantare seu fundare presumant seu aliquis eorum presumat, sub excommunicationis et quinquaginta scudatorum antiquorum aureorum monete regis Francie nobis aut episcopo pro tempore applicandorum penis.
Quod-si dicti fratres aut alii fratres premissis nostris mandatis non intenderint aut alias laxatis habenis intendentes in vetitum limites potestatis sibi concesse et commisse excedere et transgredi aut alias per premissa de aliquo se pregravari indebite presumpserint, Citetis tune eosdem auctoritate et tenore supradictis, prout nos etiam citamus, coram officiali nostro Traiectensi, cui in hiis vices nostras plenarie committimus donec eas ad nos duxerimus revocandas, quatenus sexta die proxime post executionem presentium sequente, si ipsa juridica fuerit et dictus officialis noster pro tribunali in judicio sederit alioquin proxima die juridica ex tune immediate sequente qua eundem officialem in consistorio nostro Traiectensi pro tribunali sedere contigerit, compareant in juditio legitime coram eo ad ostendendum causam et causas gravaminum huiusmodi, necnon ad satisfaciendum Deo et ecclesie ac nobis de sue temeritatis excessibus. Alioquin ad videndum et audiendum eosdem penas sententias et censuras, tam a nobis promulgatas quam in statutis provintialibus et synodalibus contentas, incidisse declarari, vel ad dicendum et causam, si quam habeant rationabilem quare hec fieri non debeant, allegandum. Cum intimatione debita et consueta atque tali, quod de cetero alie executiones in valvis rubeis ecclesie Traiectensis fieri valeant et debeant contra eosdem; quas postquam sic facte fuerint decernimus tenore presentium validas perinde existere, ac ipsas artare et astringere debere, ac si in eorum presentia facte forent.
183



184
Diem vero sive dies executionis vestras (sic) huiusmodi et quid alias in premissis feceritis dicto nostro officiali litteris vestris presentibus transfixis aut alias liquide rescribatis.
Datum j sub sigillo nostro ad causas, anno a nativitate Domini millesimo quingentesimo tricesimo quinto, in crastino beatorum Remigij et Bauonis, secunda mensis Octobris.
Jo. Beijer subscripsit. ^ Minute, archief der bisschoppen (rijksarchief Utrecht), n°. 531 fol. 15—17,
39. Verbod van George van Egmond, bisschop van Utrecht aan de klerken, zich te laten ordenen zonder in
het bezit te zijn van een voldoend patrimonium. 2 October 1535.
De non promovendo ad ordines, qui non sunt sufficienter beneficiati.
!) Georgius de Egmont, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Traiectensis, presenti nostro synodali mandato sive statuto notum facimus universis, Quod nemo clericorum nostre diocesis ad sacros ordines suscipiendum a nobis seu nostro in pontificalibus vicario in nostris civitate vel diocesi Traiectensibus accedere vel venire presumat, nisi sufficienti titulo benefitii vel patrimonii usque ad summam viginti coronorum (sic) Francie aut amplius se extendentis absque dolo et fraude legitime fuerit provisus et fulsitus, ac nos seu nostrum in spiritualibus vicarium desuper legitimis et auctenticis litteris certificaverit. Quod-si secus per quemcumque actum vel attemptatum fuerit, contra eundem tamquam contra illum, qui se super ficto et minus justo titulo fecit promoveri, procedemus et procedi mandamus ac etiam mandari faciemus justicia mediante.
Datum, sub sigillo nostro ad causas, anno a nativitate Domini
1) n°. 5 van het archief der Oud-Bisschoppelijke Clerezy (zie bladz. 172 noot 1) geeft deze acte het nummer: 32.
184



m
millesimo quingentesimo tricesimo quinto, in crastino sanctorum Remigij et Bauonis, secunda mensis Octobris.
Jo. Beijer subscripsit. Minute, archief der bisschoppen (rijksarchief Utrecht), n°. 531 fol. 17 verso.
40. Bevel van George van Egmond, bisschop van Utrecht,
aan de boekdrukkers en -verkoopers, zich te verzekeren van het verlof van zijn vicaris-generaal in spiritualibus. 2 October 1535.
Processus*) contra impressores librorum, quod sine licentia domini reverendissimi non inprimant.
^ Georgius de Egmont, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Traiectensis, universis et singulis dominis abbatibus prepositis archidiaconis decanis curatis vicecuratis presbiteris capellanis clericis ceterisque christifidelibus, per civitatem et diocesiro Traiectenses constitutis, et vestrum cuilibet in solidum salutem in Domino sempiternam.
Inter multiplices nostre sollicitudinis curas illam in primo suscipere pro nostro pastorali offitio debemus, ut, que salubria et laudabilia et catholice fidei consona et bonis modis conformia nostro tempore oriuntur, non solum conserventur et augeantur verum etiam ad posteros propagentyr; et que pernitiosa dampnabilia et impia sunt, succidantur et radicitus extirpentur nee pullulare usquam sinantur; ea in agro dominico et vinea Domini Sabaoth dumtaxat censeri permittendo, quibus fidelium mentes pasci spiritualiter possint, eradicatis spinis et oleastri, sterilitate succisa.
Attendentes igitur, quod — quemadmodum humano generi plurimum conferre dinoscitur, ut ea que ad bonas artes et probatos mores pertinent divulgentur et ad lucem et hominum noticiam tam presentium quam eorum qui futuri sunt deducantur, quod maxime fieri solet benefitio litterarum, quibus ipse virtutes quasi alligate ad usus absentium pariter et futurorum deducuntur con-
1) n°. s van het archief der Oud-Bisschoppelijke Clerezy (zie bladz. 172 noot 1) geeft deze acte het nummer: 33.
2) O.-B. Cl. n°. 5 heeft: Mandatum.
185



iS6
servantur et propagantur, — ïta et pernitiosum et maxime eidem humano generi in tantum dampnosum censeri deberet, si ea, que noxia sunt et sanis doctrinis honestisque moribus et in primis ortodoxe religionis comperiuntur adversa, publicentur et ministerio litterarum ad noticiam plurimorum extendantur; Quemadmodum enim bonum quanto universalius tanto utilius divinius et maius, ita et malum quanto amplius et copiosius tanto deterius abominabiliusque arbitrari deberet, maxime quia humane fragilitatis cogitationes proniores reperiuntur ad malum quam ad bonum;
Hinc est quod, sicut ars impressoria litterarum utilissima habetur ad faciliorem multiplicationem librorum probatorum et utilium, ita plurimum dampnosum foret, si illius artifices ea arte perniciose uterentur, passim inprimendo que perniciosa sunt. Debent igitur impressores ipsi merito compesci oportunis remediis, ut ab eorum impressione desistant, que fidei catholice contraria fore noscuntur vel adversa vel in mentibus fidelium possint verisimiliter scandalum generare.
Et ea-propter nos qui fideli relatione intelleximus artificio dicte artis plurimos libros volumina atque tractatus in diversis mundi partibus misse impressos, in se varios errores ac pernitiosa dogmata etiam sacre christiane religioni contraria continentes, et etiam in dies passim inprimi, huiusmodi detestande labi occurrere cupientes ut ex commisso pastorali offitio tenemur, Omaibus et singulis dicte artis impressoribus et eorum obsequiis quomodolibet insistentibus et se circa eorum imprimendi artem quoquo modo exercentibus, in civitate et diocesi Traiectensibus degentibus, sub excommunicationis late sententie necnon ducentorum scudatorum aureorum antiquorum monete regis Francie ad usus pauperum Christi irremissibiliter applicandorum penis, tenore presentium districte precipiendo Inhibemus, ne de cetero volumina libros tractatus aut scripturas qualescumque imprimere aut imprimi ac vendere seu alienare et vendi ac alienari facere presumant seu eorum alter presumat, nisi consulto prius super hoe nostro in spiritualibus vicario et eius speciali et expressa obtenta licentia, gratis concedenda. Cuius conscientiam desuper oneramus, ut prius, antequam huiusmodi licentiam concedat, inprimenda diligenter examinet sive a peritis et catholicis examinari faciat et procuret; et diligenter advertat, ne quid inprimatur, quod ortodoxe fidei contrarium impium et scandalosum existat.
Mandantes insuper et hrmiter injungentes eisdem impressoribus
186



i87
et venditoribus librorum voluminum et tractatuum huiusmodi, cuiuscumque etiam status gradus honoris vel conditionis aut pre' eminentie existant, quatenus omnia et singula inventaria librorum voluminum et tractatuum quorumcumque impressorum, omni dolo et fraude cessantibus, infra quindecim dierum spatium sub excommunicationis et pena pecuniaria predictis coram eodem nostro vicario respective presentent et assignent ac libros volumina et tractatus impressos, in quibus per eundem nostrum vicarium aliqua fidei catholice contraria impia adversa scandalosa ac malesonantia contineri judicatum sive declaratum fuerit, similiter presentent et consignent; et studeat sic impressos etiam alios prout expediri putaverit ad eum deferri et dilatos comburi facere. Et ne quispiam illos tenere vel ligare presumat, sub similibus censuris et penis simili nostra auctoritate inhibemus.
Datum, sub sigillo nostro ad causas, anno a nativitate Domini millesimo quingentesimo tricesimo quinto, in crastino sanctorum Remigij et Bauonis, secunda mensis Octobris.
Jo. Beijer subscripsit.
Minute, archief der bisschoppen (rijksarchief Utrecht), n°. 531 fol. 18—19 verso.
41. Bevel van George van Egmond, bisschop van Utrecht,
in niet-gewijde en onder interdict liggende kerken geen mislezing toe te laten. 2 October 1535.
Mandatum inhibitionis contra curatos et vicecuratos, ne in ecclesiis non consecratis seu execratis decantare aut solemnizarepresumant.
i) Georgius de Egmont, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Traiectensis, universis et singulis presbiteris capellanis clericis notariis et tabellionibus publicis quibuscumque nobis subditis, ad quem vel quos presens nostrum mandatum pervenerit, salutem in Domino sempiternam.
1) n°. s van het archief der Oud-Bisschoppelijke Clerezy (zie bladz. 172 noot 1 geeft deze acte het nummer: 34.
87



i88
Vobis et cuilibet vestrum in virtute sancte obediëntie ac sub suspensionis et excommunicationis penis districte precipiendo mandamus, quatenus, accedentes singulas ecclesias non consecratas seu execratas seu quarum chori consecrati non sunt, infra diocesim Traiectensem constitutas, de quibus presentium vigore fueritis requisiti seu alter vestrum fuerit requisitus, Inhibeatis curatis et presbiteris ecclesiarum earundem, prout etiam et nos tenore presentium inhibemus eisdem, Ne, in virtute sancte obediëntie et sub penis excommunicationis et ducentorum scudatorum aureorum antiquorum monete regis Francie, nobis si pecuniaria commissa fuerit ad usus pauperum Christi irremissibiliter applicandorum, ipsi seu eorum aliquis a die inhibitionis vestre huiusmodi mandati per se vel alium seu alios quovis quesito colore vel ingenio in ecclesiis vel choris huiusmodi non consecratis seu execratis divina offitia quomodolibet decantare seu solemnizare presumant; quinijmo in eisdem simpliciter —, cum nostra tarnen licentia speciali super hoe obtenta legendi, — a decantatione et solemnizatione divinorum eorundem abstineant realiter et cum effectu, donec et quousque ecclesie ipse et chori eorundem fuerint per nostrum in pontificalibus vicarium de nostra licentia speciali effectualiter et debite consecrate. Quod-si secus fieri contingat, nos ad dicte excommunicationis pronuntiationem et denuntiationem sententie dicteque pene pecuniarie acquisitionem et extortionem ac alias in et circa premissa prout acrius de jure poterimus contra rebelles et presenti nostro mandato inobedientes justitia mediante procedemus.
Reddite litteras vos presentium executores.
Datum, sub sigillo nostro ad causas, anno a nativitate Domini millesimo quingentesimo tricesimo quinto, in crastino sanctorum Remigij et Bauonis, secunda mensis Octobris.
Jo. Beijer subscripsit.
Minute, archief der bisschoppen (rijksarchief Utrecht), N°. 531 fob 2o en verso.



ïèó
42. Bevel van George van Egmond, bisschop van UtrecHt, aan de pastoors, geen geëxcommuniceerden de mis te laten bijwonen of andere sacramenten te doen genieten. 2 October 1535.
Processus contra pastores admittentes excommtinicatos in eorum ecclesiis tempore divinorum.
x) Georgius de Egmont, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Traiectensis, universis et singulis ecclesiarum parrochialium curatis vicecuratis presbiteris altaristis et capellanis quibuscumque nobis subditis, ad quem vel quos presens nostrum mandatum pervenerit, salutem in Domino sempiternam.
Pastoralis nobis commissa cura sum(m)opere exigit et requirit, ut circa statum jurisdictionis nostre ecclesiastice et salutem animarum nostrorum subditorum, quorum cura imminet nobis generalis, sic diligenter vigilemus, ut mala nepharia orthodoxe fidei contraria ac detestabili vitio heresis vicina de agro divino extirpemus ac illa que inibi noxia cernamus et inepta cura pervigili evellere et abolere studeamus.
Cum itaque nuperrime non sine mentis amaritudine fide digna relatione accepimus, quod quidam parrochialium ecclesiarum curati vicecurati ceterique ecclesiarum capellani et altarium et capellarum officiati et capellani, a quorum cordibus timor Domini penitus recessit, utriusque sexus homines sub ecclesiis et parrochiis suis ac nostris jurisdictionibus degentes, auctoritate ordinaria excommunicatos et ut tales palam et publice denuntiatos, in eorum ecclesiis parrochialibus predictis et capellis in dies, conniventibus oculis, in divinis et tempore divinorum admittunt ac in ipsorum presentia divina missarum et aliarum horarum officia celebrant faciant (sic) et cantant; necnon sacramenta ecclesiastica totiens quotiens id exigant ministrant et ministrare non verentur; in animarum suarum damnabile periculum ecclesiastice status et nostre jurisdictionis ludibrium necnon vilipendium et contemptum, notam irregularitis ac penas et censuras tam in sacris canonibus quam in statutis provintialibus et synodalibus contentas damnabiliter incurrendo;
Idcirco nos qui ex debito pastoralis nobis commissi offitii plurimum astringimur et obligamur, volentes premissis opponere
1) n°. 5 van het archief der Oud-Bisschoppelijke Clerezy (zie bladz. 172 noot 1) geeft deze acte het nummer: 35.
I89



190
remedium quod in Domino crediderimus oportunum, vos omnes et singulos supradictos et vestrum quemlibet tenore presentium requirimus et monemus primo secundo et tertio, vobisque in virtute sancte obediëntie tenore presentium districte inhibemus et interdicimus, ne, sub excommunicationis suspensionis et viginti quinque scudatorum aureorum antiquorum monete regis Francie, nobis si pecunia(ria) commissa fuerit ad usus pauperum Christi irremissibiliter applicandorum, penis et sententiis, quas ferimus in hiis scriptis et promulgamus et quemlibet contra facientem totiens quotiens contra factum fuerit incurrere volumus ipso facto, de cetero in antea prefatos utriusque sexus homines auctoritate ordinaria ut premittitur excommunicatos tempore divinorum et in divinis in predictis ecclesiis parrochialibus et capellis admittere divinarumque missarum offitia coram ipsis celebrare et sacramenta ecclesiastica ipsis ministrare, nisi in casibus a jure permissis dumtaxat, presumatis seu alter vestrum presumat; quinijmo singulis diebus dominicis et festivis eosdem utriusque sexus homines ut premittitur ordinaria auctoritate excommunicatos et novissime in rotulis dilecti officialis curie nostre Traiectensis vobis commissos et descriptos alta et (intel)legibili voce coram populi multitudine corporaliter de ambone publicetis et denuntietis, et ab universis christifidelibus artius evitari faciatis et intimetis.
Inhibentes insuper universis et singulis tam religiosis quam secularibus presbiteris clericis et questoribus nobis subditis, ne in ecclesiis et capellis antedictis, tempore quo huiusmodi excommunicati et in prefatis rotulis descripti publicantur et denuntiantur, divina missarum offitia celebrent aut Verbum Dei predicent aut eorum aliquis celebret aut predicet, seu aliud exercitium faciant atque faciat, quominus publicatio aut denuntiatio huiusmodi excommunicatorum impediatur aut alias quoquo modo perturbetur. Alioquin omnes et singulos in premissis culpam habentes et rebelles, quos et eorum quemlibet in hiis scriptis excommunicamus, sic excommunicatos, nominatim et in spetie quorum nomina sciveritis reliquos vero in genere, publice nuncietis; precipientes ipsos ab omnibus christifidelibus artius evitari, in ipsorum presentia divina offitia missarum nullatenus celebrantes; et nichilominus contra eosdem rebelles ad sententiarum, in sacris canonibus et statutis provincialibus et synodalibus contentarum, antedictarum (declarationem) dicteque pene pecuniarie acquisitionem et extortionem ac alias prout acrius de jure poterimus per dictum dominum officialem curie nostre Traiectensis, cui ex nunc vices nostras in ea parte



tot
totales committimus donec eas ad nos duxerimus revocandas, (procedere faciemus) mediante citatione in valvis rubeis ecclesie Traiectensis exequenda j quas sic factas validas (sic) esse decernimus per presentes.
Diem vero sive dies executionis presentium et quicquid in premissis feoewtis nobis vel dicto nostro officiali liquide rescribatis, vos presentium executores.
Datum, sub sigillo nostro ad causas, anno a nativitate Domini
millesimo quingentesimo tricesimo quinto, in crastino sanctorum
Remigij et Bauonis, secunda mensis Octobris.
Jo. Beijer subscripsit.
Minute, archief der bisschoppen (rijksarchief Utrecht), n°. 531 fol. 21- 22 verso.
43. Voorschrift van George van Egmond, bisschop van Utrecht, omtrent het houden van termijnen door de bedelorden.
2 October 1535.
De admissione Mendicantium in suis terminis, et quod ipsi admittantur habito documento de admissione per reverendissimum episcopum Traiectensem facta sine aliqua exactione, et quod peractis terminis redeant ad sua monasteria.
^ Georgius de Egmont, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Traiectensis, universis et singulis monasteriorum ecclesiarum collegiorum et aliorum sacrorum locorum atque piorum rectoribus; curatis vicecuratis et eorum loca tenentibus presbiteris capellanis et ceteris beneficiatis et non-beneficiatis, necnon universis ortodoxe fidei tam de clero quam de populo nobis subjectis, ubilibet locorum per civitatem et diocesim Traiectenses constitutis, salutem.
Suscepti regiminis cura sollicitat, ut utilitatibus subjectorum, et ülis precipue per que animarum saluti consulitur, nunc novorum editione statutorum nunc antiquorum innovatione sollicite providere curemus.
Sane multorum frequens querela nobis insinuat, quod nonnulli prelati curati vicecurati decani rurales et alii presbiteri et etiam laici nostre diocesis, exactionare volentes fratres Mendicantes
1) n\ 5 van het archief der Oud-Bisschoppelijke Clerezy (zie bladz. 17a noot 1) geeft aan deze acte het nummer: 36.
tot



192
nobis per suos superiores ad predicandum populo Verbum Dei cum salute et ad audiendum christifidelium confessiones ipsis confiteri volentium legitime presentatos ac per nos et nostras patentes litteras eis desuper concessas receptos et admissos, ab eorum ecclesiis capellis et locis sacris repellere et repudiare veriti non sunt nee in dies verentur; allegantes occasibnem pro causa, dictos fratres Mendicantes ordinariam admissionem a superiori dictorum repellentium non habere; Sic per hec et nostram ordinariam potestatem atque auctoritatem plurimum suppeditando atque vilipendendo, et a nobis eorum vero legitimo et indubitato pastore et domino scienter per devia errando. Quod gravi cum cordis amaritudine suscepimus.
Volentes itaque super hiis salubre remedium adhibere et ut nostro pastorali incumbit offitio errantes ad viam veritatis et ovile proprium reducere, Idcirco, ut offitii nostri debitum utilius et uberius exequamur, vobis omnibus et singulis supradictis et vestrum cuilibet, in virtute sancte obediëntie ac sub excommunicationis late sententie et decem scudatorum aureorum antiquorum regis Francie, nobis ad usus pauperum Christi totiens quotiens per quemcumque committentem si pecuniaria commissa fuerit irremissibiliter applicandorum, penis, districte precipiendo Mandamus, quatenus ex nunc in antea dictos fratres Mendicantium per nos sicut premittitur admissos absque exactione quacumque, dum vobis nostras litteras desuper concessas legitime ostenderint, in suis stationibus et terminis consuetis per eos servandis sine contradictione quacumque admittatis; proviso tarnen quod completis eorum terminis ad eorum revertantur monasteria, inibi Altissimo in humilitatis spiritu eaque qua vocati sunt vocatione omnipotenti Deo famulaturi; Nee domicilium tenere domos construere et edificare et sic extra eorum monasteria stare et esse permittant quovis modo; sed id si contingat nobis aut vicario nostro in spiritualibus quam primum significare et intimare curetis. Alioquin contra vos et quemlibet vestrum presenti nostro statuto contra facientem ad ulteriores censuras sententias et penas canonicas graviores prout de jure poterimus procedemus. Nostrarum testimonio litterarum.
Datum, sub sigillo nostro ad causas, anno a nativitate Domini millesimo quingentesimo tricesimo quinto, in crastino sanctorum Remigij et Bauonis, secunda mensis Octobris.
Jo. Beijer subscripsit. Minute, archief der bisschoppen (rijksarchief Utrecht), N°. 531 fol. 23 en verso.



*93
44. Bevel van George van Egmond, bisschop van Utrecht, aan de bestuurders der kloosters en andere gewijde
plaatsen, geene visitatie toe te laten tenzij deze eerst van zijnentwege zou zijn geschied; onder bevel aan zijn provisoren hieraan de hand te houden.
2 October 1535.
Mandatum, ne quis se intromittat de visitatione monasteriorum non exemptorum nisi cum speciali licentia reverendissimi domini Traiectensis.
!) Georgius de Egmondt, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Traiectensis, universis et singulis provisoribus curatis seu parrochialium ecclesiarum nostre diocesis rectoribus et vestrum cuilibet in solidum, ad quem vel ad quos presens nostrum mandatum pervenerit, salutem in Domino sempiternam.
Quia juxta pontificale et pastorale nobis commissum officium generalis cura omnium et singulorum nostrorum subditorum, et signanter personarum religiosarum omnipotenti Deo dedicatarum et Illi perpetuo in humilitatis spiritu famulari debentium, commissa sit; et ut animo quieto pace et tranquillitate nostro Saluatori liberis conscientiis obsequi valeant vigiles et solliciti esse teneantur; Et quia frequens et assidua etiam laicorum relatio, de quo plurimum dolemus, nostris insonuit auribus muitos despectus excessus crimina in monasteriis et conventibus tam virorum quam monialium sororum et mulierum inclusarum contigisse ac contingere, discordiam inter se etiam gravem contra patrem et matrem gerere, in confessionibus peccata eorum subticere, et tali maculata et diabolica conscientia ligatos remanere; Et quia hec animarum saluti plurimum contraria existunt, ac diabolus ille omnium malorum instigator sic bonas mentes ligatas tenet et maculatas, obligamurque de jure per nos et nostros in pontificalibus ac spiritualibus vicarios semel in anno ad minus personaliter monasteria singula nostre diocesis visitare ac visitare facere; Et quia multis aliis gravibus et arduis prepediti fuimus negociis, nequimus personaliter huiusmodi visitationis officium complere suntque visi-
1) n°. s van het archief der Oud-Bisschoppelijke Clerezy (zie bladz. 172 noot 1) geeft deze acte het nummer: 37.
13
*93



194
tatores per nos ac nostros predecessores ordinati et deputati et fuerunt circa premissa plurimum negligentes ac remissi, ob quod scandala plurima exorta sunt ac in dies oriuntur.
Nos igitur, volentes ut bonus pastor circa premissa salubre adhibere remedium ac premissis salubriter obviare salutique animarum consulere, idcirco universis et singulis prioribus procuratoribus patribus matribus locorumque sacrorum rectoribus ac rectricibus et quibusvis monasteriorum huiusmodi visitatoribus, in virtute sancte obediëntie ac sub excommunicationis et centum librarum grossorum monete regis Francie ad usus pauperum Christi applicandorum penis, districte precipiendo Mandamus, ne ex nunc aliquos visitatores per nos aut nostros predecessores deputati ac ordinati ad visitationis officium huiusmodi admittatis et recipiatis sed eis resistatis et officium visitationis huiusmodi perficere ac incipere in toto et in parte resistatis; et ne ipsi visitatores amplius visitare aliqua monasteria nobis subjecta publice vel occulte presumant ac alter eorum presumat sed desuper desistant penitus et omnino; nisi prius huiusmodi monasteria per nos ac nostros in pontificalibus et spiritualibus vicarios ac alios probos et honestos viros per nos deputandos et ordinandos visitata fuerint et de premissis diligens inquisitio facta ac nisi aliud desuper a nobis receperint in mandatis. Alioquin contra eos ac eas ac eorum et earum quemlibet ac quamlibet seorsum et respective ad eaecommunicationis sententie (sic) peneque pecuniarie huiusmodi extorsionem procedemus ac procedi faciemus cum justicia.
Injungentes vobis provisoribus et aliis supradictis, quatenus infra unius mensis spacium a data presentium computandi predicta omnia et singula inx) singulis monasteriis tam virorum quam mulierum infra limites jurisdictionis provisorie vobis ac alteri vestrum per nos commisse et committende intimetis et signihcetis ac per alium intimari et significari faciatis et procuretis realiter et cum effectu. Alioquin contra vos et vestrum quemlibet sine dilatione quacumque similiter procedemus ac faciemus procedi cum justicia.
Datum, sub sigillo nostro ad causas, anno a nativitate Domini
i) Het afschrift dezer synodale statuten in N°. 5 van het archief der OndBisschoppelijke Clerezy (zie bladz. 172 noot 1) eindigt hier, onder aan een bladzijde. De nieuwe bladzijde begint midden in een andere acte, zie bladz. 199 noot 2 hierachter. N°. 5 mist hier dus een paar bladen.
194



*9l
millesimo quingentesimo tricesimo quinto, in crastino sanctorum Remigij et Bauonis, secunda mensis Octobris.
Jo. Beijer subscripsit.
Minute, archief der bisschoppen (rijksarchief Utrecht), N°. 531 fol. 24—25 verso.
45. Bevel van George van Egmond, bisschop van Utrecht,
AAN DE PASTOORS OM DE SYNODALE STATUTEN IN HUNNE KERKEN VOORHANDEN TE HEBBEN EN AAN ZIJNE PROVISOREN OM ZICH DAARVAN TE OVERTUIGEN. 2 October 1535.
Mandatum, ut curati ecclesiarum statuta synodalia in eorum ecclesiis tene(a)nt et observent.
Georgius de Egmondt, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Traiectensis, dilectis nobis in Christo curatis vicecuratis capellanis ecclesiarum parrochialium rectoribus ceterisque personis ecclesiasticis nostre synodo subjectis et vestrum cuilibet in solidum salutem in Domino sempiternam.
Vobis et vestrum cuilibet in solidum, in virtute sancte obediëntie ac sub penis suspensionis et excommunicationis necnon trium scudatorum auri (sic) antiquorum monete regis Francie, precipimus et mandamus, ut quilibet vestrum statuta omnia et singula synodalia sub auctentica forma conscripta in vestris ecclesiis teneatis et conservetis atque habeatis, ne aliquam ignorantiam vos aut subditi vestri, dum penas illis contentas dampnabiliter incurrant, pretendere valeant seu quomodolibet allegare.
Mandantes omnibus et singulis nostris provisoribus, ut in visitationibus per eos circa ecclesias parrochiales faciendas inquirant diligentius veritatem et, si defectum in illis comperiantur, nostro in spiritualibus vicario transscribere et intimare non omittant.
Datum, sub sigillo nostro ad causas, anno a nativitate Domini miUesimo quingentesimo tricesimo quinto, in crastino sanctorum Remigij et Bauonis, secunda mensis Octobris.
Jo. Beijer subscripsit. Minute, archief der bisschoppen (rijksarchief Utrecht), N°. 531 fol. 26 en
*95



196"
46. Bevel van George van Egmond, bisschop van Utrecht, aan de pastoors, de voltrekking der huwelijken zoo openlijk mogelijk te doen plaatshebben.
2 October 1535.
Mandatum, quod solempnizatio matrimonii non clam sed publice tempore divinorum in ecclesia fiat1).
Georgius de Egmondt, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Traiectensis, universis et singulis ecclesiarum parrochialium rectoribus curatis vicecuratis capellanis2) clericis quibuscumque, per nostras civitatem et diocesim Traiectenses constitutis, et vestrum cuilibet in solidum salutem in Domino sempiternam.
Cum non liceat solempne matrimonii sacramentum a Deo salvatore nostro institutum, quasi vicium et dedicus in ecclesia Dei existeret, clam secreto nocturno tempore in locis abstractis ac sacristiis sed palam et publice ad Dei laudem et honorem in ecclesia Dei solempnizare, idcirco presenti nostro synodali mandato vobis et vestrum cuilibet in solidum, in virtute sancte obediëntie ac sub excommunicationis et viginti quinque scudatorum auri (sic) antiquorum monete regis Francie ad usus pauperum Christi applicandorum penis, Precipimus ac mandamus, ne deinceps quascumque personas cuiuscumque status vel preeminentie fuerint ad solemnizationem tanti sacramenti matrimonii in vestris ecclesiis recipiatis et admittatis neque illud solemnizari aut introductiones fieri procuretis aut permittatis nisi publice et palam tempore "divinorum in ecclesiis vestris et non in aliquibus locis secretis et abstractis, populi multitudine ad divina audiendum congregata, et signanter post horam septimam de mane et ante horam unde•cimam precise, et post horam secundam et ante horam quartam de sero precise. Et si quod absit per vos aut aliquem vestrum contrarium fieri contingat, ex tune contra talem ad excommunicationis sententiam et pene pecuniarie extortionem procedemus ac faciemus procedi cum justicia.
Datum, sub sigillo nostro ad causas, anno a nativitate Domini
1) N°. 74 van afd. XX van het archief der Oud-Bisschoppelijke Clerezy bevat een grosse van deze acte met den rugtitel: Mandatum ut extra horam-non solemnizelur matrimonium. Dit charter heeft het zegel verloren.
2) De grosse (zie noot 1) voegt hier in: et.



i97
millesimo quingentesimo tricesimo quinto, in crastino sanctorum Remigij et Bauonis, secunda mensis Octobris.
Jo. Beijer subscripsit. Minute, archief der bisschoppen (rijksarchief Utrecht), N°. 531 fol. 27 en
47. Bevel van George van Egmond, bisschop van Utrecht, aan de provisoren en pastoors, zonder zijn verlof geen kerken of kloosters in hun district te laten bouwen, geen aflaten af te kondigen, geen personen zonder kerkelijk kleed onder de mis op het koor toe te laten en geen kwestierders te laten inzamelen.
2 October 1535.
Mandatum inhibitionis, ne provisores et curati permittant construi et edificari ecclesias monasteria etc. sine licentia speciali reverendissimi domini Traiectensis.
Georgius de Egmondt, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Traiectensis, dilectis nobis in Christo provisoribus nostris necnon quarumcumque ecclesiarum parrochialium rectoribus curatis sive loca tenentibus eorundem nobis subditis salutem in Domino sempiternam.
Vobis et cuilibet vestrum in solidum, in virtute sancte obediëntie ac sub excommunicationis et ducentorum scudatorum aureorum antiquorum monete regis Francie penis ad usus pauperum Christi irremissibiliter applicandorum, precipimus et mandamus, ne vos seu quicumque per vos seu alium vel alios directe vel indirecte publice vel occulte infra limites próvisoriarum vobis commissarum ac ecclesiarum vestrarum parrochialium aliquas ecclesias monasteria sive capellas aut alia loca sacrata amplius erigi ordinari construi et edificari permittatis et' faciatis ac permittant et faciant, nisi desuper a nobis licentiam et auctoritatem meruerint obtinere, sed illis penitus et omnino quantum in vobis fuerit resistatis; et si hoe resistere non poteritis, nobis aut nostro iri spiritualibus vicario quam primum poteritis notificare curetis. Neque etiam quascumque indulgentias quacumque etiam auctoritate et sub quibusvis verborum formis concessis publicetis aut publicare procuretis sive admittatis, nisi huiusmodi indulgentie primitus et



198
ante omnia per nos et nostra auctoritate admisse fuerint. Neque aliquos in choro ecclesiarum parrochialium sine religione tempore decantationis introire sedere ac permanere permittant.
Injungentes insuper vobis et vestrum cuilibet firmiter sub eisdem penis, ne amplius in vestris ecclesiis et locis sacratis aliquos questuarios sive nuncios questuum quorumcumque admittatis sed illis fortiter, ne in vestris ecclesiis aut a subditis vestris aliquid exigant, resistatis; nisi a nobis et ecclesia nostra Traiectensi tales rite admissi fuerint et desuper documenta publica exhibere et ostendere curaverint.
Alioquin contra vos et quemlibet vestrum in premissis et circa ea ac eorum quemlibet culpabilem et rebellem ad huiusmodi excommunicationis sententie (sic) et pene pecuniarie extorsionem procedemus ac procedi faciemus justicia mediante.
Datum, sub sigillo nostro ad causas, anno a nativitate Domini millesimo quingentesimo tricesimo quinto, in crastino sanctorum Remigij et Bauonis, secunda mensis Octobris.
Jo. Beijer subscripsit. Minute, archief der bisschoppen (rijksarchief Utrecht), N°. 53! foL 28—29.
48. Verbod door George van Egmond, bisschop van Utrecht, zonder zijn verlof vonnissen van vreemde
rechters ten uitvoer te leggen. 2 October 1535.
Mandatum, quod nulla forensia mandata demandabuntur executioni, nisi visitata fuerintper ordinarium etplacetum obtentum.
Georgius de Egmondt, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Traiectensis, universis et singulis, presentes nostras litteras visuris lecturis seu legi audituris, salutem et sinceram in Domino charitatem.
Rem detestabilem et exemplo pernitiosam accepimus, quod nonnulli pseudo-nuncii circumvagi proditores et seditionarii in civitate et diocesi nostra Traiectensibus, ut seditiones pa(r)erent et insidias, — nedum inferiorum prelatorum et assertorum judicum sed et sancte apostolice sedis et illius pretensorum commissariorum



109
et imperialis maiestatis litterarum adultrinas formas confingentes et illarum seu assertorum mandatorum in illis comprehensorum executiones sibi mandatas, ut1) vehementissime presumendum est, mentientes, — Nedum ad remotissima et ultra quinque aut sex legales et magnas dietas notorie a prefate nostre diocesis fine distantia et non sine magno discrimine accessibilia loca nostros subditos, ut sic laboribus territi et sumptibus cum ipsorum adversariis ad illorum nutum artentur se componere aut cedere suo juri, citant trahunt et evocant; Sed et aliquotiens, ut paucis elapsis diebus nos experientia edocuit, nonnullos minime prius citatos auditos confessos aut convictos, absentes et rationabiliter et penitus ignorantes, animo ut apparet se de illis vindicandi aut injuriandi in modum libelli diffamatorii, excommunicationis et aliarum censurarum ecclesiasticarum sententiis ac aliis horribilibus penis innodatos; aliquos etiam econtra in contradictorio judicio scntentialiter condempnatos et pro non paritione diffinitivarum sententiarum contra eos juste et rite latarum et nulla appellatione suspensarum ac alias pro manifesta contumatia seu notoria offensa debita monitione premissa ad instantiam suorum adversariorum excommunicatos et denuntiatos, illis autem 2) excommunicatoribus ad id minime vocatis absentibus et ignorantibus, nulla satisfactione impensa ab excommunicatione huiusmodi absolutos; nonnullos etiam presbiteros et clericos propter homicidium aut aliis ex causis irregulares notorie effectos et ab omni divino officio suo remotos aut suspensos asserta apostolica auctoritate ad statum pristinum restitutos et reintegratos; viros etiam et feminas, in pretensa conjugali copula propter notorium inter eos subsistens impedimentum illicita et de jure prohibita confovcre conantes super impedimentis huiusmodi et dispensatos et ad copulam huiusmodi abilitatos; quamvis frequenter nullius pretense sedis apostolice commissionis premissa aut aliquod premissorum concedentis tenor in eisdem litteris confectis insertus dinoscitur, publice denuntiare et proclamare; Et alia plura, tam naturali et divino juri quam etiam canonicis et legalibus constitutionibus contraria, que neque sedes apostolica aut quisquam presertim discretus judex quomodolibet discernere consuevit aut creditur, facere et attemptare
1) Het H.S. heeft: et.
2) Het volgende is verder in afschrift te vinden in N°. 5 van het archief der Oud-Bisschoppelijke Clerezy (zie bladz. 172 noot 1 en bladz. 194 noot 1).



200
presumant. Ex quibus, nisi de salubri fuerit provisum remedio, nedum inter prefatos nostros subditos inextinguibiles orientur lites et odia seditiose partialitates exurgent et tam corporum quam animarum imminebunt discriminosa pericula, sed et nostre ordinarie jurisdictionis et ecclesiastice discipline ad nichilum redigetur auctoritas, et concordia extra nostri districttó limites exulata totus rerum ordo et regimen providentie confundentur.
Quapropter, ut tantis occurratur pericuh*# ad infrascriptum amplectendum rigorem juste artati, universis et singulis tam de clero quam de populo in civitate et diocesi nostra prefatis degentibus et constitutis aut illas imposterum intraturis, sub excommunicationis et centum scudatorum aureorum monete regis Francie nobis ad pios usus applicandorum penis, quas quemlibet huiusmodi nostris mandatis rebellem seu contravenientem incurrere volumus ipso facto, districte Inhibemus et interdicimus, ne quisquam eorum aliquas litteras, a quibuscumque forensibus assertis judicibus aut commissariis etiam quacumque auctoritate se fungere jactantibus super nostrorum subditorum citationibus aut etiam excommunicationis aut aliarum ecclesiasticarum censurarum absolutionis ab eisdem aut dispensationis vel reabilitatiohis premissarum denuntiationibus aut publicationibus emissas vel emittendas, admittant sive pro publicationibus et executionibus eorundem faciendis recipiant vel publicent aut exequantur vel publicari aut exequi faciant procurent aut permittant, nisi prius eedetn pretense littere per nos aut nostrum i) in spiritualibus vicarium seu officialem generalem vise fuerint et examinate et ad publicandum et exequendum admisse.
Protestamur autem, quod per premissa non intendimus aut volumus nos aut nostros subditos a nostrorum superiorum et presertim apostolice sedis et illius verorum delegatorum aut commissariórum jurisdictione et obedientia retrahere, aut mandatorum per eos rite decernendorum, postquam nobis de illis constiterit executionibus, impedimentum aut difficultatem aliquam ihgerere; sed prelibatas fraudulentas machinationes et patenter temerarias vexationes a nostris subditis excludere.
Premissa igitur singula ipsorum justis reformationibus et correctionibus submittendo, Mandamus itaque prefatis nostris vicario et officiali tam conjunctim quam divisim, quatenus, dum et postquam litteras judicum et commissariorum predictorum sibi
i) De cursief gedrukte woorden zijn in het H.S. onderhaald.



201
presentandas post diligentem inspectionem et examinationem tales ut executionis mereantur repererint seu alter eorum repererit, sine alicuius exactionis gravamine aut aliqua difficultate ad exequendum admittant et exequi mandent seu alter eorum admittat et exequi mandet sub testimonio competenti.
Insuper, ne huiusmodi littere tam salubre et exurgentissime concepte ordinationi quisquam presertim extraneus sub spe fuge et nostre correctionis evadende confidentia attemptet illudere, omnes et singulos supradictos ac etiam dominos temporales et laicos cuiuscumque conditionis et status existant, in virtute sancte obediëntie requirimus et obsecramus et eisdem in suorum peccatorum remissionem injungimus, quatenus singulos quicumque huiusmodi citationis denuntiationis aut publicationis mandata aut ahas executiones pretextu cuiuscumque asserte auctoritatis litterarum, antequam eedem littere nobis aut vicario seu officiali nostris prefatis ut premittitur ostense et per nos aut illos seu rilorum alterum inspecte examinate et ad exequendum sub competenti testimonio admisse fuerint, contra huiusmodi vestram inhibitionem publicare ac denuntiare seu facere presumentes, de fuga huiusmodi verisimiliter suspectos ad statim capiant ac captos nobis aut provisoribus nostris in locis et jurisdictionibus ubi hoe contigerit tradant et deliberent. Quibus etiam provisoribus et decanis injungimus et mandamus, ut illos sub firma custodia, donec et quousque de satisfaciendo de excessu huiusmodi aut parendo juri pignoratitiam aut fïdejussoriam cautionem prestitennt, captos detineant aut nobis vel vicario nostro generali transmittant aut detineri vel transmitti faciant et procurent.
Ceterum, ne aliqui huiusmodi nostre inhibitionis et mandati ignorantiam pretendere valeant, inhibitionem nostram et mandatum huiusmodi annis singulis in synodis post dominicam Cantate primo et deinde post festum sancti Remigij die tune proxime sequenti in civitate nostra Traiectensi celebrandis patenter et solemniter publicari et ad valvas rubeas ecclesie nostre Traiectensis certis diebus prefatis synodis durantibus affigi volumus et mandamus. Et nichilominus per universos provisores et decanos dicte nostre diocesis cunctarum parrochialium ecclesiarum rectoribus aut illorum vices gerentibus in locis et districtibus singulis ipsis commissis ac per dictos rectores seu vices gerentes eorum parrochianis insinuari et publicari ac ab illis et universis nobis subditis inviolabiliter observari volumus et mandamus. . Datum , sub sigillo nostro ad causas, anno a nativitate Domini



202
millesimo quingentesimo tricesimo quinto, in crastino sanctorum Remigij et Bauonis, secunda mensis Octobris.
Jo. Beijer subscripsit.
Minute, archief der bisschoppen (rijksarchief Utrecht), n°. 531 fol. 29 verso—33.
49. Voorschrift van George van Egmond, bisschop van Utrecht, dat geen testamenten als geldig zullen worden beschouwd, welke niet binnen het jaar na hunne dagteekening door hem zullen zijn goedgekeurd.
2 October 1535.
Mandatum, quod testamenta decedentium presertim ecclesiasticarum personarum approbentur infra annum.
*) Georgius de Egmondt, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Traiectensis, universis et singulis presbiteris clericis ceterisque utriusque sexus hominibus christifidelibus nobis subditis, ad quem vel ad quos presens nostrum mandatum synodale pervenerit, et vestrum cuilibet in solidum salutem in Domino sempiternam.
Cum jam per multa effluxa tempora inter executores testamentorum et testantium illorumque heredes super observatione vel non observatione testamentorum seu ultimarum voluntatum hominum in diocesi nostra decedentium lis controversia et diversitas magna orta sit et in dies oritur et scandala maxima proveniunt; et causante differentia huiusmodi ultime voluntates et testamenta huiusmodi minime adimplentur et satisfactio non impenditur, — Nos igitur, volentes ut tenemur premissis salubriter obviare ac de remedio oportuno providere, idcirco presenti nostro synodali mandato statuimus volumus et ordinamus, quod deinceps nulli testamento ac ultime volentati huiusmodi stetur aut aliqua hdes adhibeatur in judicio sive extra, nisi testamenta seu ultime voluntates huiusmodi fuerint per nos ac nostra auctoritate ordinaria infra annum a data eorum computandum rite et legitime approbata et confirmata seu approbate et confirmate.
Datum, sub sigillo nostro ad causas, anno a nativitate Domini
1) n°. 5 van het archief der Oud-Bisschoppelijke Clerezy (zie bladz. 172 noot 1) geeft deze acte het nummer: 42. Hieruit volgt, dat onze tekst geen lacune heeft.



203
millesimo quingentesimo tricesimo quinto, in crastino sanctorum Remigij et Bauonis, secunda mensis Octobris.
Jo. Beijer subscripsit. Minute, archief der bisschoppen (rijksarchief Utrecht), N°. 531 fol. « verso—34. ' 00
50. Voorschrift van George van Egmond, bisschop van Utrecht, omtrent de viering van het feest der Presentatio Mariae, onder verleening van aflaat. 2 October 1535.
Mandatum, quod festum Presentationis beatissime semper virginis Marie celebretur XXI Nouembris.
%\ Georgius, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Traiectensis, ad futuram rei memoriam.
Ex specialis devotionis affectu, quam ad propugnatricem nostram glonosissimam semper virginem Mariam Dei genitricem ferventi animo gerimus ab intimis, propterea desiderantes (ut) festum Presentationis eiusdem beate virginis, quod vicesima prima die mensis Nouembris annis singulis celebratur, deinceps annis singulis perpetuis temporibus dicta die solemniter in ecclesia Dei veneretur; Eapropter attendentes et pie considerantes, quod merita beatissime virginis Marie predicte erga genus humanum tant(i)s honoribus repensari nequeunt, quin illa maioribus in dies et illustrioribus dignfssima censeatur; - Hac nostra irrefragabili xanctione statuimus et decernimus ac ordinamus, quod festum Presentationis huiusmodi sicuti festum Conceptionis beate Marie virginis memorate per civitatem et diocesim nostras predictas annis singulis perpetuis futuris temporibus deinceps ab omni clero*) civitatis et diocesis nostrarum Traiectensium in ecclesia Dei solemniter celebretur cum propria historia de eodem festo Presentationis, et ubi propria de illa non habetur historia cum historia de nativitate eiusdem gloriosissime et intemerate virginis, sic quod ubi „nativitas" habetur „presentatio" inseratur.
Et insuper — ut christifideles ad maiorem devotionem et frequentationem ac venerationem dicte precelse Dei genitricis, que velut aurora consurgens, pulchra ut luna, electa ut sol'
1) n°. 5 van het archief der Oud-Bisschoppelijke Clerezy (zie bladz. 172 noot 1) geeft aan deze acte het nummer: 43. '
2) De cursief gedrukte woorden zijn in het h.s. onderhaald.
203



204
terribilis ut castrorum acies ordinata, verum solem justitie redemptorem nostrum Jhesum Christum qui illuminat abscondita tenebrarum in mundo potestatis tenebrose Spiritu Sancto cooperante produxit, que nee visa est primam similem nee habere sequentem, modis congruentibus excitemus, ut exinde fideles ipsi, devotionibus et orationibus propriis ac ipsius virginis intercessionibus ducti nostrisque inducti exhortationibus, reddantur divine gratie aptiores; necnon ad prefatum colendum festum virginis intacte eo libentius animentur, quo ex hoe dono gratie celestis uberius conspexerint se refectos, — de omnipotentis Dei misericordia ac beatorum Petri et Pauli apostolorum eius necnon sancti Martini confessoris patroni nostri auctoritate et meritis confisi, omnibus vere penitentibus et confessis, qui die dicta ad laudem et honorem ipsius virginis in singulis ecclesiis monasteriis et aliis locis ecclesiasticis prefatarum civitatis et diocesis nostrarum existentibus, in quibus officium eiusdem virginis celebrari contigerit, divinis interfuerint vel in vigilia eiusdem festi jejunaverint, annuatim quadraginta dies indulgentiarum de injunctis penitentiis misericorditer in Deo relaxamus.
Presentibus perpetuis temporibus duraturis.
Datum, sub sigillo nostro ad causas, anno a nativitate Domini millesimo quingentesimo tricesimo quinto, in crastino sanctorum Remigij et Bauonis, secunda mensis Octobris.
Jo. Beijer subscripsit.
Minute, archief der bisschoppen (rijksarchief Utrecht), n°. 531 fol. 34 verso— 35 verso.
51. Bevel van George van Egmond, bisschop van Utrecht, tot intrekking der niet door hem goedgekeurde dispensaties betreffende onwettige geboorten, in verboden graad gesloten huwelijken en andere dergelijke excessen. 2 October 1535..
Mandatum per quod revocantur dispensationes non admisse per ordinarium, concesse tempore indulgentiarum.
!) Georgius de Egmondt, Dei et apostolice sedis gratia episcopus
1) n°. 5 van het archief der Oud-Bisschoppelijke Clerezy (zie bladz. 172 noot 1) geeft deze acte het nummer: 44.



Traiectensis, universis et singulis dominis abbatibus prepositis decanis archidiaconis curatis vicecuratis presbiteris capellanis clericis ceterisque christifidelibus, per civitatem et diocesim nostras Traiectenses constitutis, et vestrum cuilibet in solidum salutem in Domino sempiternam.
Cum sancta sedes apostolica atque illius penitentiarius nonnunquam suas litteras pro natalium defectum patientibus aut matrimonium ad invicem in gradibus prohibitis contrahentibus seu contrahere volentibus aliisque excessibus corrigendis saltem pro absentibus dare et concedere consuevit, nisi pro purificatione et dispensatione contentorum in eisdem facienda veritate inquirenda et informatione debita habenda ad locorum ordinarios tales impetratores remittere consuevit et in dies remittit, ut sic de veritate ac falsitate narratorum et contentorum in eisdem litteris apostolicis plene constare possit; — Et ne scandalum in ecctóia Dei exinde oriatur et ministerium altaris et hoe sacratissimum sacrificium, in quo Christus ipse sumitur et passionis eius memoria
recolitur, non nisi per personas habiles et ydoneas celebretur •
Et prout noviter non sine cordis amaritudine auribus nostris insonuit, (quod) nonnulla dicte sedis apostolice nuncii taliter qualiter privilegiis gratiis et indultis suffulti tam pro defectum natajMSi patientibus quam matrimonium in gradibus prohibitis contrahentibus et contrahere volentibus aliisque dispensationibus et confessionalibus portatilibus et excessibus nonnullis nostris subditis suas dispensationum et confessionalium litteras super premissis expeditas consignarunt et tradiderunt, absque eo quod illas super purificatione et veritate earundem litterarum et contentorum in illis habenda et facienda ad nos ac nostrum in spiritualibus vicarium remiserunt et remittere curarunt; — ymmo aliquando pro purificatione habenda et obtinenda impetrantes et cum quibus dispensandum super premissis foret ad alioS nostre diocesis prelatos remiserunt et remittere non formidarunt; — aliaque enormia et sedi apostolice difformia in nostre ordinarie jurisdictionis prejudicium vilipendium et contemptum et eorum ac ipsorum impetrantium animarum gravamen et periculum concesserunt et concedere non formidarunt;
Nos igïtur, volentes ut tenemur talibus abusibus obviare et de remedio oportuno providere et saluti subditorum nostrorum consulere, idcirco omnes et singulas litteras dispensationum pro defectum natalium patientibus atque matrimonium in gradibus prohibitis contrahentibus, aut qui earundem litterarum vi°ore



2o6
Contraxerint, atque super aliis excessibus et defectibus, in quibus sancta sedes apostolica ipsos impetrantes ad locorum suorum ordinarios remittere consuevit, expeditas et concessas, nondum per nos aut nostrum in spiritualibus vicarium visas examinatas atque purificatas necnon confessionalia sic expedita et concessa ex certis et legitimis ad id nos moventibus causis et rationibus irritamus atque ab omni earum potestate et auctoritate suspendimus ac suspensas esse volumus; donec et quousque littere mandata confessionalia ac portatilia huiusmodi prius et ante omnia per nos ac nostrum in spiritualibus vicarium admissa fuerint et approbata.
Mandantes hoe nostro synodali statuto et edicto vobis omnibus et singulis supradictis, et signanter ecclesiarum nostrarum parrochialium rectoribus curatis vicecuratis synodo nostre subjectis, in virtute sancte obediëntie ac sub excommunicationis et quinquaginta scudatorum aureorum antiquorum monete regis Francie ad usus pauperum Christi irremissibiliter applicandorum penis, Quatenus deinceps tribus distinctis dominicis diebus, populo ad divina audiendum congregato et post finem sermonis ac predicationis vestre, publice in ambone subditis et parrochianis vestris et aliis ubi expediat intimetis et significetis, Ne deinceps huiusmodi dispensationibus confessionalibus ac litteris sic ut premittitur obtentis et impetratis ac in foro contentioso nee conscientioso minime utantur ac uti permittant, nisi littere huiusmodi prius et ante omnia ut premittitur nostra ordinaria auctoritate rite fuerint purificate et admisse. Quodque etiam sub similibus penis infra quindecim dierum spacium vobis nomina et cognomina eorum, qui litteras et mandata huiusmodi obtinuerunt et impetrarunt, et causam seu effectum litterarum ad manus vestras deferant et copiam earundem auctenticam tradant et consignent realiter et cum effectu. Alioquin quemcumque huic nostro mandato non parientem (sic) penas et censuras predictas incurrere volumus ipso facto.
Mandamus insuper sub similibus penis vobis omnibus et singulis supradictis, quatenus, quam primo vobis seu alteri vestrum constiterit de nominibus et cognominibus litteras huiusmodi habentium et detinentium, eorundem nomina et cognomina nostro in spiritualibus vicario fideliter intimare et significare curetis.
Datum, sub sigillo nostro ad causas, anno a nativitate Domini millesimo quingentesimo tricesimo quinto, in crastino sanctorum Remigij et Bauonis, secunda mensis Octobris.
Jo. Beijer subscripsit.
Minute, archief der bisschoppen (rijksarchief Utrecht), N°. 531 fol. 36—38 verso.



207*
52. Bevel van George van Egmond, bisschop van Utrecht, aan de bestuurders der kerspelkerken met meer dan 200 communicanten tot het aanvragen der volmacht om absolutie te mogen verleenen in de bisschoppelijke gevallen. 2 October 1535.
Mandatum, quod nemo presumat regere ecclesias parrochiales habentes ducentos communicantes, nisi habuerint vices episcopales. l)
Georgius de Egmondt, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Traiectensis, universis et singulis curatis vicecuratis et rectoribus parrochialium ecclesiarum in civitate et diocesi nostris Traiectensibus constitutarum et vestrum cuilibet in solidum salutem in Domino sempiternam.
Officii nostri debitum remediis invigilat subjectorum, quia dum eorum excutimus onera dum scandala removemus nos in eorum quiete quiescimus et fovemur in pace. Sane frequens et assidua nostrorum subditorum querela non sine cordis dolore et amaritudine nostris insonuit auribus, quod omnium malorum instigator diabolus sic sensus et corda aliquorum nostrorum subditorum detinet ligatos ac peccatis et criminibus etiam talibus involutos2), quod ab illis absque pontificali et episcopali auctoritate preterquam in mortis articulo absolvi nequeant. Et dum huiusmodi subditi nostri tam ecclesiastici quam seculares, quorum cura generalis nobis commissa existit, ad cor revertuntur et sua peccata, etiam talia que nostre ordinarie auctoritati et potestati dumtaxat reservata existunt, suis curatis vicecuratis ac capellanis confitentur, quos absque aliqua nostra desuper obtenta et impetrata auctoritate et potestate absolvere nequeunt sed ad alios potestatem et episcopalem auctoritatem nostram habentes licet debito ut tenentur remittunt. Sed quia multa scandala etiam gravissima animarum saluti multum contraria ex remissione huiusmodi in dies contingunt, ita quod remissi per confessores huiusmodi sacerdotes seu sacerdotem vices et auctoritates nostras habentes seu habentem accedere
1) Het afschrift oer synodale statuten in n°. 5 van het archief der Oud-Bisschoppelijke Clerezy (zie bladz. 172 noot i, 194 noot 1 en 199 noot a) eindigt na vermelding van dit hoofd.
2) Het cursief gedrukte woord is in het H.S. bijgeschreven.
2Ó7*



208
negligunt et omittunt et in eorum criminibus et peccatis indurati remanent et animam eorum ut timetur dampnant eternaliter;
Nos igitur, illis et similibus obviare et remedium apponere salutique animarum nostrorum subditorum consulere volentes ut tenemur, idcirco presenti synodali statuto precipimus et mandamus, ut deinceps quilibet curatus in sua cura residens seu illius vicecuratus ac capellanus, dummodo in parrochia ipsa ducenti communicantes existunt, a nobis vices et auctoritates episcopales impetrare et obtinere non postponat, sed desuper provisus sit et per nostras litteras certificatus, sub pena unius scudati antiqui ad usus pauperum Christi applicandi, neque etiam aliqua *) auctoritate et potestate extranea desuper utantur, nisi littere eis desuper concesse per nos ac nostrum in spiritualibus vicarium admisse fuerint et visitate. Alioquin contra quemcumque in premissis culpabilem ad pene predicte extortionem procedemus ac procedi faciemus cum justicia.
Datum, sub sigillo nostro ad causas, anno a nativitate Domini millesimo quingentesimo tricesimo quinto, in crastino sanctorum Remigij et Bauonis, secunda mensis Octobris.
Jo. Beijer subscripsit.
Minute, archief der bisschoppen (rijksarchief Utrecht), n°. 531 fol. 39—40.
53. Bevel van George van Egmond, bisschop van Utrecht, aan de geestelijkheid tot storting der verschuldigde precarie.
2 October 1535. 2) Monitorium, ut satisfaciant de precaria*
Georgius de Egmondt, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Traiectensis, universis et singulis presbiteris capellanis clericis et notariis publicis quibuscumque nobis subditis et vestrum cuilibet in solidum, ad quem vel ad quos presens nostrum mandatum pervenerit, salutem in Domino sempiternam.
Vobis mandamus, quatenus, accedentes quo propter ea fuerit accedendum et accedere fueritis requisiti seu alter vestrum fuerit
1) De cursief gedrukte woorden zijn in het h.s. onderhaald.
2) In het h.s. schijnt, boven dezen titel te staan: Vacat pro nunc.



209
requisitus, moneatis et requiratis omnes et singulos presbiteros curatos et non curatos beneficiatos officiantes et quascumque etiam personas ecclesiasticas et religiosas, cuiuscumque ordinis — non tarnen Mendicantium — fuerint, monasteriorumque huiusmodi rectores ac rectrices, ut infra quindecim dierum spacium vestram monitionem huiusmodi inmediate sequentium nobis ac nostris ad hoe deputatis commissariis de precaria nobis legitime debita satisfaciant competenter aut desuper componant. Alioquin huiusmodi quindecim diebus effluxis ad excommunicationis sententiam illiusque declarationis sententiam procedemus seu dicti commissarii procedent juxta tenorem sue commissionis, justicia mediante. Cum intimatione tali quod cetere executiones aliorum nostrorum mandatorum circa presentem causam necessariorum fieri debent et possint in valvis ecclesie Traiectensis, quas validas esse decernimus ipsosque monitos perinde artare debere ac si in eorum presentiis facte fuissent.
Diem vero sive dies executiotttis presentium nobis liquide rescribatis vos presentium executores.
Datum, sub sigillo nostro ad causas, anno a nativitate Domini
millesimo quingentesimo tricesimo quinto, in crastino sanctorum
Remigij et Bauonis, secunda mensis Octobris.
Jo. Beijer subscripsit.
Minute, archief der bisschoppen (rijksarchief Utrecht), n°. 531 fol. 40 verso—41.
541). Bevel van George van Egmond, bisschop van Utrecht, aan zijn provisoren en officialen tot vervolging van hen, die zonder zijn vergunning vonnissen van buitenlandsche rechters uitvoeren of verwerven.
2 October 1535.
Mandatum synodale, ne mandata extranea admittantur, nisi fuerint visitata et admissa per reverendissimum dominum episcopum aut eius vicarium.
Georgius de Egmondt, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Traiectensis, universis et singulis presbiteris capellanis clericis
O In tegenstelling met het in dit stuk gehuldigd beginsel gaf Rudolf, bisschop
«4
209



210
et notariis publicis quibuscumque nobis subditis et vestrum cuilibet in solidum, ad quem vel ad quos presens nostrum mandatum pervenerit, salutem in Domino sempiternam.
Cum jam in delubrium et scandalum ac onerationem nostre ordinarie jurisdictionis, contra dispositionem juris communis ac consuetudinem legitime prescriptam, pluresque utriusque sexus persone tam ecclesiastice quam seculares, quasi in nostra diocesi justicia eis denegata fuerit, per diversa mandata extranea, neque per nos aut nostrum vicarium seu ofncialem admissa ac visitata, nostros subditos extra nostram diocesim et ad loca
van Utrecht, op iS October 1448 aan de handhavers van de rechten der Munstersche geestelijkheid verlof, hunne functiën uit te oefenen tegen zijne onderzaten:
Rodolphus, Dei et apostolice sedis gracia episcopus Traiectensis, universis et singulis divinorum et parrochialium ecclesiarum rectoribus plebanis présbyteris curatis et non curatis clericis notariis et tabellionibtis publicis per civitatem et dyocesim nostras Traiectenses constitutis nobis subditis salutem in Domino.
Cum pridem vobis aliquamdiu inhiberi mandaverimus abstinere a paricione et executione literarum seu mandatorum judicum foraneorum contra subditos dyocesanos et incolas nostros durante ecclesie dislurbio jam Deo propicio et pacis angelo comitante cedato (sic) / nos igitur ex ipsa nostra prohibicione juri aliorum et jurisdictioni apostolice sedis prejudicare videamur, quam totis desideriis recolimus et veneramur ;
Intuitu eciam reverendi patris domini Henrici episcopi Monasteriensis super hoe nobis cum instancia supplicantis, sumus contenti et permittimus, ut conservatores jurium et privilegiorum venerabilium virorum dominorum prepositi decani et capituli ecclesie Monasteriensis ac tocius cleri tam fcgularium quam secularium personarum civitatis et dyocesis Monasteriensium, auctoritate apostólica cum suis collegis delegatis et subdelegaiis sub forma „ad reprimendum insolencias' etc. deputati, servatis forma et tenore dictarum literarum conservatoriarum, pro parte dicti cleri et ecclesiasticarum personarum suum jurisdictionis et apostolice auctoritatis exercicium ex nunc in antea inchoandum et altemptandum in nostros subditos dyocesanos et incolas ubilibet existentcs libere exequanlur; jure cuiuslibet semper salvo. Proviso tarnen, ne pretexlu premissorum nostri subditi et dyocesani cum si mi lat is et fictis cessionibus a jure prohibitis aliquatenus molestentur.
Nostrarum testimonio literarum.
Datum anno Domini M° CCCC'XL VI 11°, mensis Octobris die decima octava.
Minute in het Diversorium van Rudolf van Diepholt (archief der bisschoppen (rijksarchief Utrecht) N°. 3), deel II fol. lxx. Een zelfde verlof werd op denzelfden dag door den bisschop van Munster verleend aan de handhavers der rechten der Utrechtsche geestelijkheid. De daarvoor uitgegeven acte is geheel gelijkluidend aan de bovenstaande, behoudens deze afwijkingen: Henricus de Moersa Dei .... episcopus Monasteriensis et administrator Osnaburgensis universis .... in Domino.
Ob rogalum reverendi patris domini Rodolphi episcopi Traiectensis super hoe .... capituli ecclesie Traiectensis ac .... dyocesis Traiectensium .... decima octava. Aangehaald HS., fol. lxx en verso.



remota in quibuscumque etiam causis beneficialibus matrimonialibus prophanis et etiam super excessibus in nostra diocesi commissis et ad nostram dispositionem spectantibus, signanter legationis nate qua reverendissimus in Christo pater et dominus archiepiscopus Coloniensis seu quicumque alius eius nomine uti intendit*), trahere citare atque vocare non verentur nee veriti sunt, nostram jurisdictionem ordinariam vilipendendo;
Nos igitur, nostram jurisdictionem ut tenemur defendere et huic rei finem imponere et de remedio necessario providere volentes, idcirco omnibus et singulis provisoribus et officialibus nostris quibuscumque sub excommunicationis et mille florenorum renensium penis precipimus et mandamus, Quatenus tam executores2) talium mandatorum per nos ut premittitur minime admissorum quam etiam eorundem impetratores'2) et illis uti volentes eorumque bona omnia realiter et cum effectu arrestare confiscare et sub firma custodia tenere non omittant nee alter eorum omittat; Sicque arrestatos et arrestata teneant, donec et quousque a prosecutione talis cause realiter et cum effectu abstinuerint nobisque ac nostro in spiritualibus vicario emendam fecerint condignam. Et si quis provisorum decanorum et officialium in premissis negligens fuerit ac remissus, indilate contra talem ad huiusmodi penarum extorsionem procedemus, justicia mediante.
Datum, sub sigillo nostro ad causas, anno a nativitate Domini millesimo quingentesimo tricesimo quinto, in crastino sanctorum Remigij et Bauonis, secunda mensis Octobris.
Jo. Beijer subscripsit.
Minute, archief der bisschoppen (rijksarchief Utrecht), N°. 531 fol. 41 verso—42 verso.
1) Zie deel IV dezer uitgave Nos. 1 9.
2) De cursief gedrukte woorden zijn in het H.S. onderhaald.
til



212
55. Bevel van George van Egmond, bisschop van Utrecht, aan de geestelijken zijner diocese, voor zoover zij onvereenigbare beneficiën bezitten of niet wettig geboren zijn, om bewijs te leveren van de hun verleende dispensatiën en institutiën.
2 October 1535.
Mandatum synodale, quod tenentes beneficia incompatibilia etpatientes defectum natalium clerici beneficiati doceant de eorum dispensatione et institutione ad beneficia.
Georgius, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Traiectensis, universis et singulis presbiteris capellanis clericis et notariis publicis quibuscumque nobis subditis et vestrum cuilibet in solidum, ad quem vel ad quos presens nostrum mandatum pervenerit, salutem in Domino sempiternam.
Cum inter alia ex pontificali nobis injuncto officio incumbenda onera sollicite attendere et diligenter prospicere tenemur, ut dignitates personatus ecclesie parrochiales et alia beneficia seu officia ecclesiastica per personas habiles et ydoneas et canonice intrantes possideantur; Et prout ad nostrum pervenit auditum, quod nonnulli nostri subditi dignitates et ecclesias, quibus animarum cura imminet, obtinent seu personatum aut dignitatem cum alio beneficio cui similis cura est annexa indebite possident; Nonnulli etiam defectum natalium et alios defectus patientes absque legitima dispensatione seu purificatione possidere, fructusque et redditus eorundem recipere et inbursare atque indebite usurpare non formidant; in sacrorum canonum vilipendium et animarum suarum periculum;
Nos igitur talibus ausibus obviare cupientes presenti nostro synodali mandato ac presentium nostrarum literarum vigore omnes et singulos presbiteros et clericos, in civitate et diocesi nostris Traiectensibus existentes, seu inibi plures dignitates aut ecclesias habentes quibus animarum cura imminet, seu personatum aut dignitatem cum alio beneficio cui similis cura est annexa obtinentes, seu [qjuecumque alia beneficia seu officia ecclesiastica possidentes, Monemus et requirimus ac moneri et requiri mandamus, ut infra triginta dierum *) spacium de dispensatione, cuius vigore
1) De cursief gedrukte woorden zijn in het h.s. ondernaald.



213
huiusmodi beneficia habent et possident, et illarum canonica institutione litteraliter et legittimis
Minute, archief der bisschoppen (rijksarchief Utrecht), n°. 531 fol. 43 en verso.
56. Bevel van George van Egmond, bisschop van Utrecht, aan de geestelijken zijner diocese tot wegzending van verdachte vrouwelijke huisgenooten.
9 December 1548.
Georgivs dEgmont, Dei et apostolicae sedis gratia episcopus Traiectensis, omnibus et singulis abbatibus prepositis decanis ceterisque prelatis canonicis plebanis parochialium ecclesiarum monasteriorum cappellarum aliisque collegiatarnm (sic) rectoribus commissariis vicariis presbiteris et clericis universis civitatis et nostra; diocesis Traiectensis et vestrum cuilibet salutem in Domino.
Etsi ex reformatione cleri per Caesaream Maiestatem dominum nostrum clementissimum in proximis Augüstensibus comitiis ecclesiasticis statibus proposita/ quam vobis Suae Maiestatis j'ussu proponendam duximus, cognoscere abunde possitis, qualem vos posthac vitam instituere, quibus moribus ornatos et preditos esse et quae vitia, ne cuiquam offendiculo sitis, cavere oporteat;
Nihilominus tarnen, quum inter omnia crimina nullum fere sit, quod clerum -foedius apud populum traducat et maius scandalum in plebe pariat quam scortatio manifesta, Visum est nobis opere pretium, ut quod maiorem prebeat ecclesiastici ordinis contemnendi materiam, specialiori et accuratiore animadversione coertiamus. Quamobrem, concilio etiam generali et sacris canonibus nostrorumque predecessorum constitutionibus super hac re editis insistentes monitisque Caesarese Maiestatis obsequentes et archiepiscopi nostri Coloniensis vestigia subsequentes j harum literarum tenore statuimus [et ordinamus], ut omnes et singuli sacris ordinibus initiati presbiteri diaconi subdiaconi aut alii beneficia seu officia ecclesiastica obtinentes, cuiuscunque dignitatis status gradus vel c[onditio]nis fuerint, apud quos feminae de fornicatione diffamatae vel publico rumore de incontinentia suspectae, aut de quibus suspicio esse potest, manifeste cohabitant, eiusmodi mul(i)eres
1) Het slot van het stuk is verloren, doordat het h.s. defect is, Ook verdere bevelen kunnen daardoor verloren zijn gegaan,



214
a se ita re[mov]eant, ut nee de illis nee de aliis superinductis aut superinducendis suspicio ulla esse possit. Idque intra dies novem post receptionem et praesentium publicationem, quorum tres pro prima [tres] pro secunda et tres pro tertia peremptoria et canonica monitione ipsis prefigimus, sub pcena suspensionis ab officio et beneficio. Quam sententiam in his nostris scriptis contra inobedie[nte]s et ma[ndat]um nostrum contemnentes ferimus et pronunciamus, qui et norint se eandem pcenam ipso facto incurrisse. Mulieres autem eiusmodi, si post istos novem dies apud [al]iquem pr[eno]minatorum reperte fuerint permansisse et permanere vel rediisse,. per ipsos judices ordinarios authoritate nostra excommunicentur et excommunicatae publice nuncienftur].
Volumus quoque, ut praelati officiarii et superintendentes diligenter, ac omni dissimulatione vel favore remotis, predictas pcenas diligenter exequantur; alioqui(n) nos eorum negligentiam suppleturi inobedientes secundum canonicas sanctiones puniemus, ut pcena docente bene agere et a malo [desistjere et a peccatis abstinere discant.
Injungimus etiam prelatis supranominatis, item et provisoribus decanis commissariis caeterisque superintendentibus, in nostra diocesi constitutis, u[t ante (?) projximam per nos indictam synodum nobis indicent, quinam huic nostro mandato intra praescrip[t]um tempus parere et obtemperare contempserint, ut contra tales ad officiorum et ben[eficior]um privationes aliasque duriores penas contra eiusmodi contemptores secundum juris praescriptu[m] procedemus.
In quorum fidem presentes literas sigilli nostri impressione fecimus co[mmuni]ri.
Datum, in arce nostra Duerstede, nona die mensis Decembris anno Domini millesimo quingentesimo quadragesimo octavo.
De [mandatjo,
Jo. Boelen subscripsit.
Oorspr. stuk (gedrukt, behoudens de handteekening), op papier, met opgedrukt zegel, archief der Oud-Bisschoppelijke Clerezy (rijksarchief Utrecht), Inv. XX N°. 75.



21$
571): Synodale statuten van George van Egmond , bisschop van Utrecht.
23 Februari 1549.
Statuta synodalia publicata in civitate Traiectensi die XXIII" mensis2) Februari/ anno XVCXLIX.
1 3). Statuitur et ordinatur, quod fiet diligens et exacta visitatio, ut juxta canones vitia possent corrigi et emendari.
Item quia nonnulli metu forte potentiorum deterriti ausi non fuerunt4) negotia et gravamina ipsis cognita ad synodum referre, reverendissimus dominus episcopus Traiectensis et alii jurisdictionem habentes deputarunt suos commissarios, quos illi secreto possint adire et ea omnia tuto5) exponere, quo cognitis vitiis possit remedium adhiberi.
2 3). De hor is canonicis.
Item statuitur et ordinatur, quod in singulis septem horarum canonicarum et summa missa nullus salarium consequatur, nisi tempestive comparens permanserit usque ad finem aut 6) justa de causa absit aut abeat.
3 7). De salario addendo ex massa bonorum pro horis canonicis.
In collegiis salario8) consueto addatur ex massa bonorum, que ad cultum divinum specialiter deputata sunt, novum salarium8) pro matutinis summa missa et vesperis, pro ea quantitate que capitularibus visa fuerit. Et hoe ipsum sit duplicatum diebus toti populo festivis.
1) Gelijktijdige afschriften dezer statuten worden gevonden in n°. 3 van Inv. I van het archief der Oud-Bisschoppelijke Clerezy («), en in n°. 812 van het archief van het Domkapittel (6). De verschilpunten vermeld ik ter plaatse. — Ons hs. mist de hoofden der rubrieken.
Vergelijk hierbij de voorstellen ter synode (n°. 69 hierachter).
2) Dit woord is ontleend aan a en b.
3) In ons hs. staat hiernaast van andere (gelijktijdige) hand: Commune.
4) b heeft: fuerint.
5) b heeft: ea tuto omnia.
6) a heeft: ac,
7) In ons hs. staat hiernaast van de hand van noot 3: Peculiare et confirmabitur eis,
8) b heeft: solaria en solarium.
215



2l6
!) Diebus populo festivis nulla causa absentie participationem prestet 2), nisi justa sit et que in aliam horam differri non possit.
4 3). De non ambnlando sub divinis.
Ne(c)4) liceat sub divinis viro ecclesiastico in sua vel alia ecclesia deambulare; sed si noluerit manere in choro, secedat ad locum aliquem extra turbam, non alia tractando quam que deceant domum 5) Dei.
5 3). De examinatione ordinandorum.
Item statuitur et ordinatur, ut ordinandi primum et ante omnia rigorose examinentur, num sint syncera fide, etate convenienti, morum gravitate et scientia debite qualificati *); de quo etiam debent adferre 7) testimonia convenientia et legittima per examinatores discutienda.
6 8). Quod vicarii sua officia peragant juxta fundationem.
Item 8) statuitur et ordinatur, ut vicarii ecclesiarum juxta fundationum tenorem *) debitan) sua officia peragant ^ sub pena privationis fructuum unius anni, applicandorum fisco vel alias fabricis13) ecclesiarum, quum beneficia dentur propter officia; nisi ex statuto aut14) fundatione aha pena irrogetur15).
1) In ons HS. is deze alinea bijna geheel doorgehaald en staat daarnaast, van de hand van noot 3 op de vorige bladzijde: Idem cum 2°. Vergelijk art. 2.
2) b heeft: fresia t.
3) In ons HS. staat hiernaast, van meergenoemde hand: Commune.
4) a heeft: Nee. Ons HS. en b: Ne.
5) b schijnt te hebben: decent dominum.
6) a heeft: qualcjicate.
7) a heeft: deferre.
8) In ons HS. staat hiernaast, van meergenoemde hand: Commune, sub moderatione pene per decanum et capitidum.
9) Ons HS. mist dit woord.
10) a en b wisselen deze 2 woorden om.
11) a heeft: debita, gewijzigd in: debite.
12) b heeft: peragerint.
13) a en b hebben: fabrice.
14) b heeft: statuta et.
15) a heeft: erogetur.



217
7 1)- Ne aliquis admittatur ad curatn sine exatnine.
Statuitur etiam et ordinatur2), ut deinceps nullus admittatur ad curam animarum nee etiam ad deservituram aut etiam ad communicandum Verbum Dei, nisi previo3) rigoroso examine, quod examen fiet juxta reformationis formulam *) per archidiaconos et eorundem officiales vel alios habentes jurisdictionem &).
8 6). Ne aliquis admittatur ad divina nisi prius sit examinatus.
Item quod nulli deinceps admittantur ad divina peragenda aut aliqua ecclesiastica ministeria, nisi ordinati per episcopum aut eius suffraganeum Traiectensem vel prius examinati sint per vicarium reverendissimi domini ?) et scolasticum Traiectensem.
9 8)- Quod archidiaconi curatos et vicecuratos examinent.
Item statuitur et ordinatur, quod archidiaconi Traiectenses et ajü jurisdictionem habentes quamprimum vocent omnes9) ecclesiarum parochialium 1(>) vicecuratos ad examen.
Et quod deinde nemo admittatur ad curam animarum aut deservituram eiusdem absque examine et literis eorundem.
io u). Quod fiat sermo singulis festis.
Item fiet in ecclesiis parochialibus 10) singulis festivis diebus sine ulla exceptione sermo ad populum.
1) In ons HS. staat hiernaast, van meergenoemde hand: Commune. Sed ita ne exigatur pecunia.
2) a en b hebben: Statuitur et ordinatur etiam.
3) b heeft: primo.
4) In ons HS. staan deze 3 woorden (van meergenoemde hand) met een verwijzingsteeken in margine. Wellicht behooren ze in noot 1 na ne. a en b missen ze.
5) De cursief gedrukte woorden zijn in ons H.S. onderhaald.
6) In ons HS. staat hiernaast, van meergenoemde hand: Commune; en bij het slot van het artikel: Scholasticus solum examinent (sic) ad ordines recipiendos.
7) In ons HS. zijn de volgende 3 slotwoorden doorgehaald, «en b hebben ze, doch missen: domini.
8) In ons HS. staat hiernaast, van meergenoemde hand: Ex parte commune. Reliquum sapit questum de litteris.
9) b mist dit woord.
10) b heeft: parrhocialium, parrhocialibus.
11) In ons HS. staat hiernaast, van meergenoemde hand: Commune.



2l8
n1). In casu2) publice necessitatis, ut3) messium vindemiarum aut alio consimili etc., placet reverendissimo et3) synodo parochis4) huius5) rei curam et dispensationem demandare, sed ita ne abutantur ipsi6) in hac re7) concessa potestate; quam si temere usurpent, ipsi penam temeritatis luituri8) sunt.
12 9). Ne provisores super bannis tempore prohibito dispensent.
Ne decani provisores et alii commissarii temere super solemnizatione matrimonii tempore prohibito dispensent, nisi subsit justa causa10) et personarum qualitas que dispensationem postulet, Statuitur et ordinatur, quod iidem decani provisores et alii commissarii n) a vicario reverendissimi eiusque officiali12) necnon officialibus jurisdictionem habentibus13) accipient eiusmodi causarum aut similium exemplar; qui si alias14) preter aut contra jus in huiusmodi dispensent, etiam ipsi correctioni obnoxii erunt.
13 15)- Quod proclatnationes fiant cum expressione nominum et
cognominum tam parentum quam familie.
Insuper statuitur et ordinatur, quod in proclamationibus faciendis exprimantur 3) nomina et cognomina tam parentum quam familie utriusque conjugandorum; et quod nunquam fiat dispensatio super tribus proclamationibus, nisi super una aut altera, idque
1) In ons HS. staat hiernaast, van meergenoemde hand: c. Licet. Extra, de feriis (c. III X de feriis, II. 9). Commune.
2) a en b hebben: causa.
3) b mist dit woord.
4) b heeft: parrhociis.
5) b heeft: huiusmodi.
6) Ons H.S. en b hebben: ipsis. a een afkorting: ifs.
7) b heeft: in sacre.
8) In ons HS. staat hier doorgehaald: erunt.
9) In ons HS. staat hiernaast, van meergenoemde hand: Peculiare et addenda pena ab episcopo exigenda si transgrediantur.
10) a heeft: cause.
11) b heeft: decani et provisores.
12) a en b hebben: a vicario et officiali reverendissimi.
13) Ons HS. heeft: habentium.
14) a voegt hier in: aut.
15) In ons HS. staat hiernaast, van meergenoemde hand; Servetur forma reformationis.



219
ex legitima causa. Et fiet ad minus i) una proclamatie- uno aut pluribus diebus ante2) solemnizationem.
14 3). De extirpatione heresis.
Ut hereses facilius extirpentur statuitur et ordinatur, quod dominus *) reverendissimus episcopus Traiectensis et alii jurisdictionem habentes quam 5) primum *) mittent suos visitatores munitos — si opus erit — auctoritate Cesaree Maiestatis 6), qui super singulis heresim concernentibus diligenter inquirant et vitia corngant?), aut si visum fuerit ad ordinarios referant. Et si qui ex justis causis comperiantur esse suspecti de heresi, interim ab officio suspendentur donec et quousque sese purgaverint.
IS3). Statuitur preterea et ordinatur, quod apostate debeanf reassumere habitum et redire in monasterium quod reliquerunt vel aliud eiusdem») ordinis, donec et quousque pronuntiatum9) fuerit super dispensatione obtenta. Et in eventum quo illis non pateat ingressus ad monasteria sui ordinis, ordinarius autoritatem suam 10) interponet u).
16 3). Decernunt preterea et statuunt reverendissimus dominus episcopus 12) et sancta synodus, prophanas et*3) illicitas et nusquam tolerandas esse nuptias, quas vel monachi vel moniales religionem aliquam solemniter professi vel sacerdotes diaconi vel subdiaconi post hunc gradum contraxerunt"), prolesque inde susceptas illigittimas esse, nee aliter quam spurios et nothos habendas ac proinde '&)
1) b heeft: a divinis.
2) b heeft: aut.
3) In ons HS. staat hiernaast, van meergenoemde hand: Commune.
4) b mist dit woord.
5) a en b hebben: quod.
6) De cursief gedrukte woorden zijn in ons HS. onderhaald.
7) t> heeft: eorrigent.
8) Ons HS. en a hebben: illius.
9) b heeft: ordinatum.
10) a en b wisselen deze 2 woorden om.
11) a heeft: interponat.
12) Ons HS. en a missen dit woord.
13) Ons HS. mist dit woord.
14) <* heeft: contraxerint. IJ>) b heeft: atque in.
210



220
hereditario nomine parentibus suis neque in*) mobilibus neque in !) immobilibus succedere posse aut debere. 2)
Oorspr. stuk (concept) (?), in MS. 1883 J. 1502 Bibliothèque Mazarine te Parijs, fol. 21—23 (bladz. 37—41).
APPENDIX.
58. Synodale statuten van Robertus de Berghis, proostaartsdiaken van Oudmunster.
26 April 1559.
Constitutiones synodales prepositi et archidiaconi ecclesie sancti Saluatoris Traiectensis.
Robertus de Berghis, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Leodiensis etc. prepositus et archidiaconus ecclesie sancti Saluatoris Traiectensis, ad universorum noticiam deducimus et deduci volumus per presentes, quod hec que proponimus aedicta statutaque nostra ordinationes et constitutiones synodales ab universis et singulis christifidelibus nostre archidiaconalis jurisdictionis tam ecclesiasticis quam secularibus — quos respective hec contingent — infracte et inviolabiliter observari volumus precipimus et mandamus, sub censuris et penis inibi contentis.
De decanis jurisdictionis et comtnissariis3).
1. In primis statuimus et ordinamus, ut decani et commissarii nostre ecclesiastice jurisdictionis singulis annis suas4) ecclesias parochiales et capellas in suis limitibus constitutas fideliter diligenter5) et reverenter ex veteri et laudabili consuetudine visitent, crimina et defectus corrigant, et si que graviora repererint ad vicarium et officialem nostrum deferant, uti ad
1) b mist dit woord.
2) b Iaat hier volgen: Subscriptum per notarios sancte synodipro copia: Jo. Boelen nolarius subscripsit et Lamzweerde nolarius pro copia subscripsit.
3) In het h.S. is dit hoofd ingevoegd door eene hand, die vele wijzigingen in het stuk aanbracht.
4) In het h.S. staat hier doorgehaald: dioceses et.
5) In het h.s. is diligenter ingevoegd door de hand, vermeld in noot 3»
220



221
exemplum corrigi possintx). Quam ipsam visitationem quindecim diebus ante dominicam Cantate2) absolutam esse et inde fidelem rationem in scriptis, quid egerint vicario vel officiali nostro pro tempore, faciendam esse volumus.
In visitatione autem illa hoe precipue attendendum mandamus, ne quisquam suspectae doctrine in regimine ecclesiarum parochialium sustineatur; et si quis reperiatur, ut eo amoto3) catholicus in eius locum substituatur. Quapropter diligenter investigari volumus de moribus et doctrina curatorum et vicecuratorum sub nostra jurisdictione degentium, et ubi instituti fuerint, et an catholice suos instruant, ne vitiosos foveamus in scandalum Dei et reipublicse Christi.
Deinde ut nullus admittatur ad regendam juventutem qui previo examinatus non est, et ut diligens inquisitio fiat de conventiculis quae plerumque nunc — proch dolor — per haereticos et scismaticos habentur, quo mature ei malo preveniri possit.
Ad haec ut inquisitio fiat librorum, quibus sub se tam ecclesiastici quam seculares utuntur, et suspecti libri aboleantur.
Tandem ut designent nostro officiali ecclesias parochiales et vicarias que carent rectoribus, et similiter diligenter inquirant de canonica institutione, ne intrusi vel apostati (sic) et extorres telonarchi sustineantur *) ad cognitionem vicarii seu officialis nostri.
1) In het H.S. schreef de hand, vermeld in noot 3 op de vorige bladzijde, na het hiervoorgaande deferant een verwijzingsteeken en achter gelijk teeken in margine: uti ad exemplum corrigi et funiri fossint, frecifue eo, frecipue, ne neglccta düigenti visitatwne Aaeresü et secta moresque defravati et eorrufti eousque invaleant, ut tandem dtsciflina ecclesiastica restitui non fossit. Doorgehaald werd et funiri en precifue eo en ten slotte alles wat volgt na fossint, zoodat de tekst slechts werd vermeerderd met deze woorden: uti ad exemplum corrigi fossint.
2) In het H.S. volgde hier oorspronkelijk als slot van artikel 1: aisolvisse volumus. Et de emolumentis ex huiusmodi visitatione frovenientibus et fer ifsos ferceftis vicario vel officiali nostro pro tempore legalem comf uturn et rationem fidelem facere (later gewijzigd in: facient). Deze woorden werden later doorgehaald en eene lezing aangebracht als in den tekst, door de hand vermeld in noot 3 op de vorige bladzijde
3) Het H.S. heeft: amato. 1 '
4) In het H.S. zijn deze 4 alinea's door de hand, vermeld op de vorige bladzijde in noot 3, in margine bijgevoegd. De zin: Quafrqfter—reifublicee Christi is daarin ingevoegd, evenzoo quo mature—fossint en een paar woorden. Aan het slot der bijvoeging staat een verwijzingsteeken naar eene tweede bijvoeging, bestaande in de zes slotwoorden dezer 4de alinea.



22±
2. Item statuimus et ordinamus, ut dicti decani nostri et commissarii in causis matrimonialibus nihil definiant, nee in gravioribus criminibus excessibus et delictis aliter quam de expresso consilio officialis nostri penitentias et mulctas imponant, legalem computum inde faciendo. Alioquin volumus et declaramus definitionem et penitentiarum et mulctarum huiusmodi impositionem x) fore et esse nullam cassam et invalidam, et ipsos decanos et commissarios ad arbitrium vicarii nostri et officialis esse puniendos.
3 2). Item statuimus et ordinamus, ut deinceps decani et commissarii nostri provide prospiciant, ne haereses sub illorum finibus introducantur; et si tale quid forte — quod Deus avertat — repererint, ad vicarium et officialem nostrum referant, ut ei malo precaveri mature possit. 3)
44). Item statuimus et ordinamus, ut decani et commissarii nostri deinceps clandestina matrimonia contrahentes ab excommunicationis sententia, quam ob contraventionem sacrorum canonum et statutorum nostrorum synodalium et provincialium incurrerint, non absolvant, nisi injuncta eis pro qualitate personarum et delicti salutari et canonica5) pcenitentia; et hinc rationem6) officiali nostro faciant').
58). Nee deinceps decanis et commissariis nostris in causis
1) In het H.S. staat hier doorgehaald: ex nunc prout ex tune.
2) In het H.S. staat door dit artikel een blijkbaar met den vinger uitgeveegde streep. Ook de marginale aanteekening van de meergenoemde hand Itidetn quoque . . . ut diligenter invesligent (zie noot 3) is uitgeveegd.
3) In het H.S. volgt hierna van de bekende hand: Itidem quoque volumus, ut diligenter invesligent de moribus doetrina curator urn sub illorum jurisdictione degentium et an catholica fide suos subditos instruant. Si viliosos repererint, ad vicarium nostrum referant, ut ad exemplum poenas dent; welke invoeging weer werd doorgehaald.
4) In het H.S. staat naast dit artikel in margine van de bekende hand: Omnino enim vigilandum et provide prospiciendum erit, hoe presertim tempore, ut quantum possumus hareticis et scismaticis occurratur; wat weer werd doorgehaald. Daarna volgt doorgehaald: illorumque studia.
5) In het H.S. is el canonica ingevoegd door de bekende hand.
6) In het H.S. is rationem door de bekende hand geschreven boven een doorgehaald computum legalem.
7) In het H.S. is faciendo aldus gewijzigd.
8) In het H.S. staat, van de bekende hand, naast dit artikel in margine: Nihil.
221



22$
matrimonialibus quibuscunque banna in totum l) et proclamationes remittere, nee de illis2) dispensando3) se intromittere concedimus, nisi consulto nostro officiali et expresse consentiente; nullum alias cassum irritum et inane declaramus, quod contrarium his quoquo modo factum et attentatum fuerit. Nee hanc quidem remissionem in totum*) fieri volumus etiam 5) consulto officiali nisi ex arduis caussis et prestito etiam prius a partibus contrahere cupientibus solemni juramento, quod eis non constat de aliquo impedimento 6).
6. Ad hec mandamus et injungimus singulis decanis commissariis7) curatis et vicecuratis nostre archidiaconalis jurisdictionis, ut quantum fieri potest curent, ut sint schole in quibus juventus rite sancte et pie instituatur et instruatur. Advigilentque in hoe potissimum, ne qui suspecti docendae juventuti preficiantur; ne juventus semel corrupta — quum ipsa sit seminarium totius reipublicae — gravissimam tandem et indelebilem corruptionem accipiat su(b) sp(e) (?) christiana. Et») illud quoque volumus, ut et ipsis pastoribus et vicecuratis curae9) quoque sit, quo relicta piis locis et personis per laicos recte distribuantur, ac ut magistri fabrice bona ecclesie debite et juste administrent ac illa fideliter dispensant, administrationum quoque suarum fidelem rationem dent officiali nostro vel plebano ad hoe per officialem nostrum substituendoio), ut fundationibus et piis") ultimis voluntatibus legitime u) satisfieri possit.
. l) In het H.S. is in totum geschreven boven een doorgehaald ulla.
2) In het H.S. staat hier doorgehaald: quoquo modo.
3) In het H.S. staat hier doorgehaald: sive disponendo.
4) In het H.S. is in totum tusschengevoegd door de meergenoemde hand.
5) In het H.S. is etiam tusschengevoegd door de meergenoemde hand.
6) In het H.S. zijn de laatste 2 lettergrepen van impedimento geschreven onderaan de bladzijde, als om over te brengen op de volgende folio. Daar worden deze lettergrepen evenwel niet gevonden, wat (ten onrechte?) den indruk wekt, dat een blad verloren kan zijn.
7) In het H.S. zijn deze 2 woorden ingevoegd door de meergenoemde hand.
8) In het HS. staat hier, van de meergenoemde hand, doorgehaald: et propt er ea statuimus, ut in visitando desuper decani ei commissarii nostri düigentem inquisitionem et examen adhibeant.
9) In het H.S. is Advigilentque in hoe—cura in margine bijgevoegd door de meergenoemde hand.
10) In het H.S. is adminütrationem quoque—substituendo bijgevoegd door de meergenoemde hand.
u) In het H.S. is dit woord tusschengevoegd door de meergenoemde hand.
22i



224
7. Postremo, ne quisquam harum nostrarum synodalium constitutionum ignorantiam pretendere possit, idcirco statuimus ordinamus et mandamus omnibus et singulis nostre archidiaconalis jurisdictionis commissariis parochialium ecclesiarum rectoribus et vicecuratis aliisque nobis subditis*), ut exemplar ex his sibi petant et apud se conservent ac nobis vel vicario et officiali nostro in proxima futura synodali nostra congregatione requisiti ostendant sub pcena2).
In quorum omnium et singulorum premissorum fidem et testimonium presentes nostras synodales constitutiones exinde fieri et per notarium sive scribam nostrum juratum subscribi ac3) sigilli nostri ad causas jussimus et fecimus appensione communiri.
Datum et actum, Traiecti, anno Domini XVC quinquagesimo nono die vigesima sexta mensis Aprilis.
J. Medenblick de mandato subscripsit4).
Oorspr. stuk, archief van het kapittel van Oudmunster (rijksarchief Utrecht), N°, 613.
1) In het H.S. is aliisque nobis subditis tusschengevoegd.door de meergenoemde hand.
2) In het H.S. is ac nobis vel vicario—tempus in margine bijgevoegd, de laatste 4 woorden door de meergenoemde hand. Wellicht moet ad tempus vervallen.
3) In het H.S. is exinde fieri—ac in margine bijgevoegd.
4) In dorso van het stuk staat van de hand, die meerdere wijzigingen aanbracht: Hanneken Simon. Simon (of Fr...T) Jüis(t). Alyt Simon. Jan Euertsz.
Simon, uteliserQ). Cornelis Jansz.
uxor Simonis Cunera. Jan Cornelisz. hic cupit conjungi
cum Cunera.
Jan Aertsen die ouden tot Bambrugge, super eo quod notarium jurisdictionis percussit et d. decanum jurisdictionis eo metu pertulit ut aufugere sit coactus.
Romanus Nicolaj filius nostrae jurisdictionis in quarto gradu consanguinitatis. en van andere hand: Stoppa L VI med. 26*.
Dns. pastor Larmatcs ad computum solwit i° May presente dno. Antonio Wolff per Franciscum Buser iS lib.



II.
STUKKEN BETREFFENDE DE PROVINCIALE EN DE DIOCESANE SYNODEN.
is






59. Oproeping door Theoderich, aartsbisschop van Keulen, van den deken en het kapittel ten Dom tot een provinciaal concilie. 12 December (14)22 J).
Littera domini archiepiscopi Coloniensis missa ecclesie Traiectensi, ut ipsa mittat suos ydoneos viros et prudentes ad civitatem Coloniensem pro celebrando consilium provinciale ibidem.
Theodericus, archiepiscopus Coloniensis, Westfalie et Angarie dux, etc.
Venerabiles amici carissimi. Post salutem et animi constanciam ad christiane religionis robur et augmentum.
Cum ad reformacionem ecclesiastici status, qui proch dolor in hoe tempore prevalente malicia graviter patitur, vite morumque correccionem provincialium consiliorum decreta noscantur plurimum conferre, hinc sanctissimus dominus noster dominus Martinus papa V nobis suam bullam direxit, in qua nobis suadet committit et mandat, quatenus consilium provinciale in aliquo tempore ad hoe nobis congruo ante generale consilium, quod ipse in termino ad hoe statuto servare intendit, faciamus indici; ut in eo mature deliberata valeant consilii generalis robore confirmari, prouti illius bulle copia, quam mittimus cum presentibus, clare docet.
Nos — hucusque aliis arduis ecclesie nostre prepediti negociis, nunc oportunitate captata, volentes ut tenemur exequi dictum mandatum apostolicum, cupientesque tota mente desiderium dicti domini nostri ad effectum perduci, ut nostro tempore in nobis subjectis ecclesiasticum statum valeamus videre in melius quandoque reformatum, — vobis juxta apostolica scripta nobis desuper directa committimus et mandamus, quatenus una cum
1) Martinus V, in dit stuk als tijdgenoot aangehaald, was paus van 1417 tot 1431 (in 1429 had hij afstand gedaan). Theoderich van Meurs was aartsbisschop van Keulen van 1414 tot 1463.



228
feverendo in Christo patre domino episcopo Traiectensi, cui desuper scripsimus, una nobiscum cum prelatis et personis aliis ad hoe ydoneis dyocesis Traiectensis, sitis feria secunda post dominicam Letare *) proxime venturam, in civitate nostra Coloniensi pro consilio provinciali ibidem celebrando, deliberati de tractandis in eodem. In quo Deo dante sapientia vestra et aliorum conveniencium prudentum consilio mature tractabuntur et salubriter concludentur, que ad augmentum religionis et fidei christiane stabilitatem pertinent ac nostrarum ecclesiarum respiciunt statum et honorem. Super quibus ad amicitias vestras dirigimus nobilem et venerabilem virum Walramum de Kerpen prepositum beate Marie ad Gradus et Henricum de Brylon canonicum sancti Gereonis Coloniensium ecclesiarum, consiliarios et devotos nostros dilectos, quibus in hac re nostro nomine velitis hac vice fidem indubiam adhibere.
Datum, in opido Hollant in Pruyssia, die duodecima mensis Decembris anno vicesimo secundo.
Adres:
Venerabilibus decano et capitulo ecclesie Traiectensis amicis nostris carissimis.
Gelijktijdig (?) afschrift, in het cartularium van het Domkapittel (Liber Yrsutus) (archief van het Domkapittel (rijksarchief Utrecht), n°. 4), deel I fol. CLXXVII verso.
60. Voorstellen van de Utrechtsche synode aan de provinciale synode te keulen, 12 Maart 1549.
Anno 1549 12 Marty in synodo provinciali producta ex parte domini Traiectensis.
Articuli concepti in synodo diocesana Traiectensi et ob difficultatem eorundem referendi ad synodum provintialem.
1 2). Nemo admittatur ad beneficium curatum neque etiam ad deserviendum cure, nisi se ostenderit habere artem concionandi.
1) 15 Maart 1423.
2) In het HS. staat hiernaast in margine, van de hand van den schrijver: Cogitetur etiam hic de provisionibus apostolicis, — en van andere hand (B): Ad examinatores fiertinet de certo inquirere.



229
2!). In laico maiorenni non minus corrigatur negligentia audiendi sermonem, quam negligentia audiendi missam. Ita ut quicunque etiam infime conditionis homines, si per mensem non audierint concionem, a judice ecclesiastico arbitraria pena corrigantur, nisi pretendant rationabilem excusationem.
3 2). Qui de cetero admittentur ad beneficium curatum erunt obligati ad onera que sequuntur. Videlicet: ut per Aduentum, per octavas Epiphanie, per Quadragesimam, per duas hebdomadas ante festum Penthecostes, per octavas venerabilis Sacramenti, per octavas Assumptionis beate Marie, et a dominica penultima ante festum Omnium Sanctorum fiat sermo ad populum, in oppidis quidem singulis, in pagis vero feriis 2a, 4ta et 6*».
Sed si ferialibus diebus in eodem pago aut oppido alibi sermo fiat, sit eo die pastor absolutus a necessitate concionandi.
4 3). Per octavas Epiphanie declaretur virtus baptismi et christiani matrimonii. Ante festum Penthecostes exponantur oratio dominica et symbolum apostolorum. Per octavas venerabilis Sacramenti declaretur virtus sacrorum ordinum et sacrosancte eucharistie necnon sacramenti confirmationis. Per octavas Assumptionis beate Marie exponantur excellentie et prerogative matris Christi. Et ante festum Omnium Sanctorum ea doceantur, que ad transitum ab hac vita pertinent et animarum statum post hanc vitam. Eos qui jam dudum curam pastoralem obtinent exhortantes, ut huiusmodi onera et ipsi libenter subeant per seipsos aut per suos vicegerentes.
5 4). Item addantur statutis istis articuli concepti per Louanienses super materiis concernentibus fidem, prout etiam fecerunt Leodienses.
65). Item cogitetur in synodo provintiali de tollendis appellationibus super interlocutoriis.
76). Corrigantur a judice ecclesiastico laici sub divinis in ecclesia confabulantes aut deambulantes.
1) In het H.S. staat hiernaast, in margine, van hand B: Augus. I.q. I.c. Interrogo (c. xciv, C. I, q. I), — en daaronder: Dispicuerunttf) positiones de po.. .na(?).
2) In het HS. staat hiernaast in margine, van hand B: Peculiare. Non est imponendutn sine consensu.
3) In het HS. staat hiernaast in margine, van hand B: Salvo si incidat epistola aut evangelium de tempore aut de festo, idprimum pronuncietur.
4) In het HS. staat hiernaast in margine, van hand B; Peculiare.
5) In het HS. staat hiernaast in margine, van hand B: Non est in potestate episcoporum.
6) In het HS. staat hiernaast in margine, van hand B: Ubi episcopi utramque habent jurisdictionem, fieri poterit. At ubi alteram, opus erit alio rentedio. Requirendi ingressus fanuales juxta (?) $ fi, de disciplina populi.



230
8 !). In collegiis, ubi sunt plures quam duodecim prebende, proventus unius prebende ex fabrica aut aliunde assignetur prelectori Sacrarum Literarum.
Q1). Quo loco plura collegia sunt, ibi sufficiat una prelectio pro omnibus, ut auditorium eo sit celebrius.
10 i). Si prelectores haberi possunt ex confratribus, ne aliunde accersantur.
2) Ut officium divinum eo modestius et gravius peragatur.
3) Primus nocturnus diei dominice redigatur ad tres psalmos minus frequentatos, scilicet Confïtebor, Salvum me fac, et Usque quo.
Ex primis dominice diei auferantur tres psalmi satis alioquin frequentati, turn in sanctorum tum in defunctorum officiis, scilicet Dominus regit, et Domini est terra, et Ad te Domine levavi.
4) Symbolum Athanasij non legatur nisi dominicis diebus.
5) A festo Purificationis usque ad Quadragesimam non fiat aliud suffragium quam pro pace. Et ab octavis Penthecostes usque ad Aduentum non alia quam de cruce, de domina, de patrono et de omnibus sanctis 6).
Letanie et collecte post letanias reducantur ad formam ordinarii ecclesie Romane, insertis tarnen nominibus sanctorum, quorum reliquie in ea ecclesia populari concursu honorantur, et quorum patrocinio ea ecclesia in sui consecratione commendata est.
Ad preces septem horarum, quando dicitur nocturnus, non repetatur psalmus Miserere, sed septem psalmi per ordinem; hoe est: in singulis horis unus legatur.
1) In het HS. staat naast deze 3 artikelen in margine, van hand B: De hiis statuet concilium.
2) In het HS. staat hiernaast in margine, van hand B: Videatur Canon. Sancta Romana ecclesia dist, 15 (Dist. XV c. III).
3) In het HS. staat hiernaast in margine, van hand B: Non videtur oportunum presenti tempore. Sed cogitandum de alio remedio. — Daarna volgt een accolade, welke doorloopt tot de alinea A festo. Zie echter noten 4 en 5.
4) In het HS. staat hiernaast in margine, van hand B: Placet. Zie echter noten 3 en 5.
5) In het HS. staat onder den eersten regel dezer alinea (de laatste regel der bladzijde), van hand B: Remittantur omnia ad correctionem et emendalionem breviariorum et missalium, quam facturus est revendissimus Coloniensis, eandem poterit commissionibus suffraganeorum imitari.
6) In het HS, staat biernaast in margine, van hand B; Peculiare,



231
Quando solemniter leguntur septem psalmi, in precibus predictis omittatur ille psalmus.
Qui legunt vigilias aut missam pro defunctis, omittant commemorationem singulis horis pro defunctis. Ceteri vero etiam si tantum altariste sint, observent huiusmodi commemorationes.
De quibus sanctis non leguntur lectiones, de iis neque collecta legatur, sed fiat martyrologium, quod legatur in primis ante preciosa, in quo sanctorum res geste paucis descripte sint, ea pene forma, quam habent nove ordinationes moderni pontificis Pauli tertii.
Augeatur homiliarius ex veterum scriptis, sic ut non legatur eadem homilia sepius.
Reformentur et legende sanctorum ex auctoribus quantum fieri potest autenticis. *)
Oorspr. stuk (concept) (?), in MS. 1883 J. 1502 Bibliothèque Mazarine te Parijs, fol. 4—6 (bladz. 3—7).
61. Voorstellen ingediend op het provinciale concilie te Keulen.
a°. XVCXLIX '4 Maart l549-
XlIIIa Marty. Supplicatur.
Ut presens sancta provintialis synodus dignetur cogitare et providere de remedio circa subsequentes articulos:
1. Item2) circa ordines mendicantium et alios religiosos, qui eleemosinas colligunt per diocesim, ut sui fratres, quos mittunt ad predicandum, sint ad hoe faciendum instructiores. — Cogitetur an expediret statuere, quod nullus conventus talium ordinum permitteretur terminos — quos vocant — 3) colligere, nisi habeant in illo conventu quotidie prelectorem, qui exponat fratribus epistolas et evangelia sequentis ebdomade; ostendendo, que loca, quibus vitiis corrigendis, et quibus hominum ordinibus informandis applicari possint.
2. Item circa matrimonium et matrimonii impedimenta —
1) In het hs. staat onder deze alinea, van hand B: Reverendissimus dominus ea, que propos ita sunt de nut tandis in cultu, committet suis, quibus negotium dabit emendandi breviaria et missalia, ut haberent(f) istorum rationem.
2) In het h.s. is Item gesteld in plaats van een doorgehaald Imfrimis.
3) In het h.s. staat hier doorgehaald; retinere et.



232
cogitetur an expediat statuere, quod nemini liceat matrimonium solempnizare,l) nisi conjugandorum uterque penitentie sacramentum eodem die aut pridie susceperit, missam quoque eodem die audierit.
3. Item circa statuta provintialia et synodalia sub pena2) late sententie per archiepiscopum et episcopos constituta3) — cogitetur an expediat, quod magna illorum pars mutetur4) in arbitrarias penas et casus statuentibus reservatos.
4. Item circa lites in beneficialibus — cogitetur an expediat statuere, quod in petitorio beneficialium prima sententia sortiatur executionem, donec eadem declaretur nulla aut fuerit per tres sententias retractata, idque per missionem in possessionem sub debita tarnen cautione de restituendis5) fructibus et refundendis expensis.
Minute (?), archief van het Domkapittel (rijksarchief Utrecht), in N°. 813.
62. Voorstel ingediend op het provinciale concilie te Keulen om van den keizer te verzoeken wegneming van de bezwaren, door de geestelijkheid van wereldlijke zijde in zake de tienden ondervonden.
a°. XVCXLIX 14 Maart 1549.
XlIIIa Martij exhibitum.
Querele gravaminum que plerisque in locis per6) certorum dominiorum et districtuum dominos ecclesiasticis personis et ipsorum bonis inferuntur.
1. Item in plerisque locis domini, qui ibi merum et mixtum imperium habent, non sinunt ecclesiasticas personas decimas suas
1) In het h.s. staat hier doorgehaald: nisi sit alterius conjugandorum pastor aut pastoris vicem gerens et.
2) In het h.s. staan deze 6 woorden boven een doorgehaald: canones.
3) In het h.s. zijn deze 5 woorden ingevoegd.
4) In het h.s. staat hier doorgehaald: in casus reservatos Romanesediaut ordinario adjecta.
5) In het h.s. is dit woord bijgeschreven ter vervanging van een doorgehaald:
refundendis.
6) In het h.s. staat hier doorgehaald: inferiores dominos.



233
pro arbitratu suo libere ubi volunt véndere, sed eosdem' cogunt illas in certis suorum dominiorum locis vendere.
2. Item iidem non permittunt eiusmodi decimas per ecclesiasticas personas vendi, nisi eius pagi in quo decimesite1) sunt2) incolis prandium detur, qui frequenti numero ad trecentos vel quadringentos plerumque ad eiusmodi prandium conveniunt.
3. Item decime in plerisque locis, que alioquin de jure divino libere sunt, collectis et exactionibus onerantur.
4. Item ecclesiastice persone propter actiones personales, quas laici contra easdem habent, per arrestationem decimarum aut aliorum bonorum ecclesiasticorum, que in eiusmodi dominorum dominiis habent, coguntur coram eisdem vel ipsorum officiariis actoribus respondere. — Que omnia in ecclesiastice libertatis magnam tendunt jacturam.
Quare dispiciendum erit, num conducat nomine concilii provintialis Cesaree Maiestati supplicare, ut eiusmodi impedimenta tam in imperio quam patrimonialibus suis terris auferri.
Minute (?), archief van het Domkapittel (rijksarchief Utrecht), in n°. 813.
63 3). Oproeping door Frederik, bisschop van Utrecht, van
den abt te middelburg tot eene diocesane synode, (c. 1411)4).
Missiva ex parte episcopi ad quendam abbatem, ut veniat ad sinodum proxime celebrandam ad tractandum de certis negociis ex parte domini pape propositis et proponendis.
Fredericus Dei gracia episcopus Traiectensis venerabili in Christo patri abbati monasterii beate Marie Middelburgensis salutem cum no(ti)cia veritatis.
1) Het H.s. heeft: nate.
2) In het H.s. staat hier doorgehaald: colonus.
3) Dit stuk en het volgende zijn uitgegeven door Dr. g. Brom in het Archief van het aartsbisdom Utrecht, deel XXIV, blz. 415-417 en worden daar gedateerd 1410-1414 (1415).
4) Frederik van Blanckenheim, aan wiens formulierboek deze acte is ontleend, was bisschop van Utrecht van 1393—1423.
Johannes XXIII werd 17 Mei 1410 tot paus gekozen en 24 Mei d.a.v. gewijd. Op 29 Mei 1415 (concilie van Constanz) werd hij afgezet.
De stukken zijn van het najaar, en dus niet van 1415 (vgl. noot 3). Het caritativum subsidium zal zijn geïnd in het eerste of tweede jaar van J.'s pausschap, dus in 1410 of 1411. Waarschijnlijk zijn de stukken van 1411.



234
Quoniam sanctissimus in christo pater ac dominus noster dominus Johannes divina providencia pape (sic) XXIIII0 (sic) *) a prelatis et universis personis ecclesiasticis, exemptis et non exemptis, nostre dyocesis quoddam subsidium caritativam (sic) noviter duxit inplorahdum, et propterea venerabilem et magne circumspeccionis virum magistrum Nicholaum de Pistorio 2) secretarium et familiarem suum in civitate nostra Traiectensi in presenciarum existentem apostolica auctoritate suffultum ad partes istas specialiter destinavit; Verum quia negotium huiusmodi personas ecclesiasticas, tam exemptas quam non exemptas, dicte nostre dyocesis passim concernit et ambit;
Idcirco dileccionem vestram (rogamus), ut in synodo nostro (sic) generali, que erit in crastino sancti Remigij episcopi et confessor(is) proxime futuro, in civitate nostra predicta per vos alium vel alios plenum mandatum ex parte vestra habentem seu habentes personaliter compareatis, ad tractandum provide ordinandum et finaliter concludendum nobiscum ac cum ceteris personis ecclesiasticis eiusdem nostre dyocesis, prout expediens et oportunum fuerit in negocio memorato.
Valeatis in Altissimo.
Datum anno Domini etc.
Minute (?), in het Foimulare tempore Friderici factnm (archief der bisschoppen (rijksarchief Utrecht), N°. 9), fol. 106.
64. Oproeping door den bisschop van Utrecht van de geestelijkheid zijner diocese tot eene diocesane
synode. 21 September 14(10 a '14)1).
Invocacio cleri ad sinodum ad audiendmn negocium domini pape.
Amici dilecti.
Quia litteras sanctissimi in Christo patris ac domini nostri
1) Zie noot 4 op de vorige bladzijde.
2) Brom heeft Piscotio. Zekere Johannes de Pistorio was c. 1345 kanunnik ten Dom (Fruin, Het Archief der o. l. V.-abdij te Middelburg, Regesten Nos. 311, 319» 348).



23S
domini Johannis divina providencia pape moderni, more Romane curie bullatas, noviter recepimus, in quibus idem dominus noster nobis mandando potestatem concedit decimam unius anni omnium fructuum reddituum et proventuum ecclesiasticorum in civitatibus territoriis et partibus dominio nostro subjectis ab episcopis administratoribus electis et abbatibus ceterisque prelatis et personis ecclesiasticis secularibus et regularibus, exemptis et non exemptis, ad usus camere apostolice colligendi, prout hec et alia in eisdem litteris seriosius sunt expressa;
Idcirco attente vos rogamus et in virtute dictarum litterarum vos requirimus, quatenus in crastino beati Remigij proxime venturi hora synodali consueta per vos alium vel alios in civitate nostra Traiectensi compareatis, litteras predictas audituri et cum aliis prelatis capitulis conventibus et personis ecclesiasticis eiusdem civitatis et diocesis nostrarum Traiectensium super negocio tam arduo provide et prudenter deliberaturi et salubre consilium prestante Domino una cum ipsis pariter habituri.
Valete semper in Christo.
Scriptum, Traiecti, ipso die Mathei apostoli et ewangeliste.
Minute (?), in het Formulare tempore Friderici factum (archief der bisschoppen (rijksarchief Utrecht), n°. 9), fol. 117 verso.
65. Formulier voor een volmacht om namens een ander ter diocesane synode te verschijnen. (c. 1400).
Procuratorium ad comparendum pro aliquo in synodo.
Noverint universi, quod ego G. constitui et per presentes constituo N. meum verum et legitimum procuratorem et nuncium specialem ad comparendum pro me Traiecti feria tercia post Cantate presentis anni in sancta synodo, celebranda ibidem per reverendum patrem episcopum Traiectensem seu eius in hoe vices habentem, et ad faciendum omnia et singula que ibidem propter ecclesiasticam necessitatem fieri et expediri incumbent. Dans nichilominus dicto meo procuratori plenam potestatem et mandatum speciale alium procuratorem loco sui substituendi, qui in premissis consimilem habeat potestatem. Ratum gratum habens et perpetuo habiturus, quicquid per dictum meum pro-
23S



236
curatorem et substituendum ab eo pro me fecerit et procuraverit in premissis.
Et hoe vobis et omnibus quorum interest vel interesse poterit sub sigillo duxi significandum.
Formulier, archief van het Domkapittel (rijksarchief Utrecht), n°. 1342, fol. 5.
66. Commissie van Philips, bisschop van Utrecht, op Johannes Spirinck tot inning van het assum van de tot verschijning ter synode verplichte geestelijken.
29 September 1518. Commissio de assum.
Philippus etc. dilecto nobis in Christo Johanni Spirinck clerico nostre diocesis, notario publico, *) salutem in Domino et in commissis debitam adhibere diligentiam.
De vestris legalitate probitate et industria plenarie confidentes, vobis tenore presentium committimus et indulgemus, ut a quibuscunque nostre dyocesis curatis vicecuratis ecclesiarum parrochialium rectoribus cathedraticum et synodaticum sive assum nobis de jure et consuetudine debitum ac restantias, in quibus non solventes nobis obligati existunt, necnon penas pecuniarias, quas ab non-solutionem cathedratici ac synodatici sive assum incurrerunt seu eorum aliquis incurrit, exigere recipere levare ac de receptis et levatis sive levandis et percipiendis eosdem quitare et liberare possitis et valeatis. Hoe tarnen proviso quod de omnibus et singulis per vos ratione huiusmodi commissionis percipiendis et levandis pecuniis nobis aut nostro ad hoe deputando commissario legalem computum faciendi debitum in manibus nostris prestabitis juramentum.
Presentibus post revocationem nostram minime valituris.
Datum, in castro nostro Duersteden, nostro sub sigillo pre-
1) Johannes Spirinck was bovendien secretaris der provisor ie van Schouwen en bode van 'sbisschops consistorie voor het Beneden-einde der stad Utrecht, het Oversticht, Jutphaas en Schalkwijk; vergelijk de acte d.d. 9 Augustus 1517 bij de commissiCn voor de secretarissen van provisorieCn (in het volgende deel).
236



sentibus appenso, anno Domini millesimo quingentesimo decimö octavo, mensis Septembris die vicesima nona.
Minute (?), in het Officiatorum pro tempore domini Philippi de Burgundia (archief der bisschoppen (rijksarchief Utrecht), n°. 375), fol. xlv.
67 Dagvaarding door den officiaal van den bisschop van Utrecht van de geestelijken, die niet ter synode opkwamen en nalatig waren in de betaling van het assum.
20 Mei 1538—1548 September 15.2)
Officialis curie Traiectensis judex3) ordinarius universis et singulis dominis4) presbiteris capellanis clericis notariis et tabellionibus publicis quibuscunque nobis subditis et eorum5) cuilibet salutem in Domino sempiternam.
Vobis et vestrum cuilibet6) in solidum in virtute sancte obediëntie et sub excommunicationis pena districte precipiendo mandamus, quatenus — accedentes quo propter hoe accedendum fuerit7) et accedere fueritis requisiti seu aliquis vestrum fuerit requisitus, et signanter valvas rubeas ecclesie Traiectensis — inibi tempore decantationis divinorum presens nostrum mandatum 8) affigentes et ad notabile») tempus stare dimittentes, Citetis
1) Gelijke dagvaardingen werden uitgevaardigd in 1545 (a) en 1548 (<-) (t. z. pl.) en in 1547 (archief van het kapittel van Oudmunster n°. 781, fol. 9) (*).
De verschilpunten behoudens schrijffouten vermeld ik ter plaatse.
a heeft in margine: Dtcretum fier ojtcialem; daaronder (van andere hand): Excommunicamus; en hieronder (weder van andere hand): Actum die Sabbati secunda Maij '545 instanie fisco. Tktodoricus ter ffoech nolarius subscripsit.
c heeft in margine: Decemimus; daaronder (van andere hand): Excommunicamus; en hieronder (weder van andere hand): Refiroduxit Bemant fiscus, quo instanie d. officialis excommunicavü, decernendo litteras in forma. Actum, Mercurij XXVla. "jbris, anno etc. 48", in consistorie, hora causarum.
2) b heeft tot hoofd: Citatio contra pastores vicecuratos et alios etc., qui non interfuerunt synodo seu Cantate.
3) b voegt hier in: et.
4) * en missen: dominis.
5) b heeft: eorundem.
6) «—c zetten deze 2 woorden om.
7) * en c zetten deze 2 woorden om.
8) b voegt hier in: eiusdem.
9) b heeft: rationabile.
Hf



peremptorie coram nobis Traiecti ad aulam episcopalem *) ibidem ad primam diem juridicam vestram executionem proxime sequentem, qua nos 2) mane hora primarum et audiëntie causarum consueta 3) pro tribunali sedere contigerit, omnes et singulos curatos vicecuratos et rectores quarumcunque ecclesiarum parrochialium Traiectensis diocesis nominatim in genere et in specie et eorum quemlibet in solidum, in huiusmodi papiri cedula4) contentos et descriptos, cui hee presentes nostre littere sunt transfixe, eorumque et cuiuslibet eorum procuratorem seu procuratores si qui fuerint in civitate Traiectensi, contra procuratorem curie nostre Traiectensis ffiscalem, qui reverendissimo domino nostro domino episcopo Traiectensi de assum cathedratico seu synodatico5) de multis retroactis annis citra usque ad terminum Cantate anni tricesimi octavi5) satisfacere distulerunt et solvere recusarunt; ad docendum se nostris litteris6) monitorialibus synodalibus, continentibus inter alia7) quod curati et alii prelati vicecurati et8) capellani ac9) rectores dictarum ecclesiarum parrochialium diocesis 10) personaliter teneantur comparere et interesse synodo seu congregationi synodali singulis annis feria tercia post dominicam Cantate et u) in crastino sancti Remigij, per dictum dominum reverendissimum nostrum ^ episcopum Traiectensem et suos antecessores decretis et in qualibet synodo publicatis et executis, realiter et cum effectu 13) paruisse. Alioquin contra eosdem 14) citatos et eorum quemlibet15), ad penas sententias et censuras in ipso mandato synodali contentas ac alias prout acrius de ™) jure poterimus,
1) a—c hebben: consistorium episcopale.
2) b voegt hier in: de.
3) a—c voegen hier in: ad singulis jura reddendum et causas audiendum.
4) Zie het volgend nummer.
5) —S) a heeft: de termino Remigij anni quadragesimi quarti preterilo; — b: de termino Remigy anni quadragesimi sexti preterito; — c: de termino Cantate anni quadragesimi octavi et aliis terminis preteritis.
6) b en c zetten deze 2 woorden om.
7) a pn c hebben: continentibus inter cetera; — b heeft: inter cetere continere (sic).
8) a—c missen: et.
9) a—c hebben: et.
10) a—c voegen hier in: Traiectensis.
11) b mist: et.
12) a en c hebben: dominum nostrum reverendissimum; — b heeft: dominum nostrum reverendum.
13) b heeft: in affectu.
14) a—c voegen hier in: monitos et.
15) a mist: quemlibet.
16) a heeft: in.
±38,



procedemus, justicia mediante. Nisi causam pretendere velint rationabilem et efficacem, quare ad premissa i) minime teneantur. Cum intimatione debita et consueta atque tali, quod cetere executiones aliorum mandatorum nostrorum, in et circa premissa1) forsan adhuc imposterum necessariorum2), fieri ulterius debeant in valvis rubeis ecclesie Traiectensis antedicte; quas sic factas et fiendas validas fore ipsosque 3) citatos perinde artare *) debere, ac si in eorum et cuiuslibet ipsorum presentiis facte forent, decernimus per presentes.
Reddite litteras debite executas vos presentium executores.
Datum anno Domini millesimo quingentesimo 5) tricesimo octavo, die vero vicesima mensis Maij 6). 6)
Jo. Boelen7) notarius subscripsit.
(In dorso der acte staat:)
Executum est presens retroscriptum8) mandatum per mecursorem juratum ») infrascriptum in valvis W) Maioris ecclesie Traiectensis tempore decantationis inibi divinorum per affixionem eiusdem ").
Actum anno quo retro in mandato, die vero 12) vicesima prima mensis Maij
Andr. Venroy cursorMi subscripsit. ")
Oorspr. charter, archief der Oud-Bisschoppelijke Clerezy, in I N°. U.
1) —i) i mist deze woorden.
2) b voegt hier in: etc.
3) a—c voegen hier in: mimitoe et.
4) c heeft: arctari en mist het volgend: debere.
5) —5) " heeft: quadragesimo quinto, die Veneris vicesima quarta mensis Aprilis hora .primarum et audiëntie causarum consueta; — b: quadragesimo septimo die Lune vicesima quinta mensis Aprilis, hora primarum et eundem (sic) causam consueta ■ — c: quadragesimo octavo, die Sabbati decima quinta mensis Seftembris, hora primarum et audiëntie causarum consueta.
6) b mist onderschrift en executie.
7) a heeft: Theodoricus ter Hoech; — c: Ad. Buser.
8) a voegt hier in: citationis; — c mist: rctroscriptum.
9) c heeft: notarium publicum.
10) a en e voegen hier in: rubeis.
11) a voegt hieraan toe: contra et adversus omnes et singulos in presenti iariri cedula contentos et descriptos; — c mist: per affixionem eiusdem.
12) —12) a heeft: penultima mensis Aprilis; - c: XXV mensis Seétembris presenté ibidem providis viris m. Johannc Bemant et Her,„anno Amoldi, testibus ad premissa vocatis.
13) a heeft: Andr. de Venroij, cursor juratus; - e: Egidius de Brielis notarius.
14) o heeft hieronder links in den hoek: Sab. II Maij 1545.
6iA



24.Ö
68. Lijsten (behoorende tot N°. 67) van de geestelijke^,
die niet ter synode opkwamen en nalatig waren in de betaling van het assum.
1538-1548.
Hic excommunicantur curati vicecurati et rectores ecclesiarum infrascriptarum, qui non solverunt reverendisatmo domino nostro domino episcopo Traiectensi cathedraticum, quod assum appellatur *), de termino Remigij anni XVC quadragesimi quarti2).
(1538): (I545) 3): (I548)3):
a. In provisoria Quatuor Officiorutn Fflandrie :
Curati, vicecurati et rectores omnium ecclesiarum ibidem.
b. In frovisoria Wallachrie:
Westmonster in Mid-
delburgo 1. ecclesia sancti Petri
ibidem 2.
Ecclesia Boudewini 16.
Ecclesia Boudini.
Ecclesia Marie. Ecclesia Joannis. Riethem.
beginagium in Mid-
delburgo. Nyewerve. West-Zobborch.
Coudekerck.
Crommenhoeck.
Ecclesia Joannis 17. Ryethem 18. beginagium in Mid-
delburgo 19. Nyewerue 20. Wester-Zobborch 3. Biggenkerck 4. Coudekercke due por-
tiones 21. Crommenhoeck 22.
Hulst due portiones.
Hontenisse.
et relique omnes.
delburgo 1. ecclesia sancti Petr
ibidem 2. Ecclesia Boudini 5.
Ecclesia Joannis 6. Ryethem 7.
delburgo 8. Wester-Zobborch 3.
Crommenhoeck 9.
1) De lijst d.d. 1548 beeft: quod assum vulgo vocalur.
2) De lijst d.d. 1538 mist dit hoofd; — die d.d, 1548 heeft tot slot: de termino Cantate anni millesimi quingentesimi quadragesimi octavi.
3) De cijfers achter de plaatsnamen in de kolommen 2 en 3 duiden aan de volgorde, waarin de plaatsen in de lijsten d.d. 1545 en '48 worden vermeld.



24 i
(IS38): Alta-Terra. Werendyck. Salsa-Terra.
Foppendam.
Poppensborch.
Gapinge.
Polre. Sandyck. Clewerskerck. Oesthoeck.
Welsingen. Coudorp. Elwoutsdyck. Ecclesia Sancte Catharine.Euerdingen.
Sabingen. Ongersdyck. Coudorp (sic). Schellach.
b*. In Noert-Beuelan-
dia et Borssalia: Wissekerck. Geersdyck. Wellis. Emelis. Schoenboem. Dicxhoeck. Ekinge et Hamerstede.Cortkeen. Cats. Monster. Tewyck. Oestkerk.
(1545): Alta-Terra 23. Werendyck 24. Salsa-Terra 25. Buttingen 26. Brigdam 27.
Popkensburch 28.
Vere 29. Polre 30. Sandyck 31. Clewerskerck 32. Oesthoeck alias Armuyden 33.
Euerdingen 34. Wolffersdyck 35.
(1548): Alta-Terra 10. Werendyck 11. Salsa-Terra 12. Buttingen 13. Brigdam 15. Poppendam 14. Pookensburch 1
Gapinge 17. Vere 18. Polre 19.
Euerdingen 21. Wolffersdyck 23
Schellach 20.



(1538): Wolffersdorp Westkerck. Arremuyden alias Mortier.
b**. In provisoria Wallachrie:
Ecclesia santi Nycolai
in Middelburgo. Westcappel. Ecclesia Alardi. Oestcappel. Domborch. Ecclesia Sancte
Agathe. Oude-Vlyssingen. Nye-Vlissingen. Grypskerck. Meliskerck. Ecclesia Popponis.
c. In provisoria ZuytReijmerswael.
Agcrer.
Noua-Capella.
242
(1545): Morthier 36.
(1548):
ecclesia s45. Nicolai in Middelburgo 5.
Westcappell 6.
Ecclesia Alardi 8.
Oestcappell 7.
Domborch 9.
Ecclesia Ste. Agathe 10.
Oude-Vlissinge XX. Nye-Vlissinge 12. Grypskercke 13. Meliskercke 14. Ecclesia Popponis 15.
Beuelandie :
Remmerzwalis 1. Noua-Terra 2.
Vynningen. Crunyngen.
Euersdyck.
Oestende.
Hoedekenskerck.
Oudelant.
Poertvliet.
Vlaecke 3.
Schora 4. Vynningen 5.
Mortier 22.
Oudelande 6.
Ecclesia Popponis 4.
Remmerzwaell 1.
Vlaecke 2.
Schora 3. Vynningen 4.
Bakendorp 5.
Onser-Vrouwenpolreö. Cloetinge 4°r portiones 7-
Oudelandt due portiones 13.



(1538): tsEr-Abbenkerck.
Nyssa.
Heynkensandt.
tsEr-Airntskerck.
tsGrauenpolre.
Goes.
Capella.
Westkerck.
Wissekerck.
Scerpenissa.
Ecclesia Sancte Anne
Byeselingen.
tsEr-HenricKynder-
kerck. Waerde. Euersweerdt. Broeck. Badt. Creke. Steenvliet. Schoude. Mera.
Ouerdingen.
Noua-Terra.
Valckenissa.
Tolssende.
Hinckelnoert.
Duuene.
Crabbendyck.
Couwerue.
Rillant.
Stuuesandt.
Auesandt.
Lodyck.
Baerlant.
Ui
(1545): sHeer-Abbenkerck 7. tSyn[ou]tskerck 8. Nyssa 9. Heynkensant 10. sHeer-Aertskerck 11.
Baersdorp 12. Goess 13.
(1548):
tSymonskerck 8. Nyssa 9.
sHeer-Aertskerck 10. sGrauenpolre ii.
Goess 12.
Wissekercke 14. Wissekerck 14.
Scerpenissa 15. Ecclesia Sancte Anne Ecclesia Sancte Anne 15- 16.
Byeselinge 17. Yerseke due portiones 18.
sHeer-HendricksKynderkerck 19."
Waerde 16.
et
relique omnes.
Stuuesant 17. Oeuesant 18.



244
(1538): (1545): d. In provisoria Sc haldie:
Cur(i)a beginarum in Ziricxzee i. Ziriczee.
vetus ecclesia Duue-
landie. Zuytkerck. Haemsteden. Noua-Terra. Duuendyck. Ecclesia Filiorum Ny-
colai. Ellikersee. EI le meet.
(1548):
Ziericxzee 1.
Kerckwerff due portiones 2.
Duuendyck 2. Ecclesia Filiorum Nicol ai 3.
Brouwershauen.
Renijsse.
Brijdorp.
Parua-Dreysscher. Borch.
Westerlant alias Westenschouwen.nova ecclesia Schaldie.
Borch 4.
Duuendyck 3. Ecclesia Filiorum Nicolai 4.
Ellemeet 5. Noortwellandt 6.
Parua-Dreysscher 7.
noua ecclesia Schaldie
Vetus-Dreijsscher. Vetus-Dreysscher 5. Vetus-Dreysscher 10.
Noirtgouda. Noortgouda 6.
Sonnemeer.
Bommenee.
Brunyssa. Brunissa 7.
nova ecclesia Duue-
landie. Ecclesia Reyneri.
e. In provisoria de Putten: Geervliet. Gheervliet 1.
Sonnemeer 11. Brunissa 12.
Ecclesia Reyneri 9.
Gh[eervl]iet 1.
nova ecclesia in Wes-
tenrijck. Symonshauen.
nova ecclesia in Wes-
tenryck 2. Symonshauen 3.



245
(1538): Middelhernis. Plata. Portegael. Spykenissa. Pernyssa. Koirnsdyck alias Goutsweerdt. Putten. Hekelingen. Biert.
(1545): Middelhernisse Plata 5. Portegael 6. Spyckenissa 7. Pernissa 8. Corendyck 9.
Putten 11. Hekelinge 10. Byert 12. die stadt 13.
f. In provisoria de Voirn:
Oestvoirn.
Rugge.
Heenvliet.
Zwartewael.
Noua-Terra.
Goderede.
Oudorp.
Antiqua-Hoirn.
Ellevoet.
Grysoert alias dOutonge.Roxnijssa. Nyetonge. Diricxlant. Kockaengen. Herkingen. Oudetongen. Sommersdyck.
ecclesia sancte Catharina in Brielis 1. Mairlandt 2. Oestvoirn 3.
Heenvliet 5. Zwartewael 6. Noua-Terra 7. Goederede 8. Oudorp 9. Antiqua-Hoirn 10. Noua-Hoirn. 11. Hellevoet 12. Grysoirt alias Oude-
tonge 14. Rocxenissa 19. Nyetonge 15. Dirckslandt 13. Rockaengie 4. Herkinge 18.
Somersdyck 16. Melissandt 17.
(1548):
Spyckenissa 2. Pernissa 3.
die stadt 4.
Zwartewaell 1.
Oudorp 2. Antiqua-Hoirn
Dirckslandt 4. et
relique omnes.



246
(1538): (1545): f, In provisoria Zuyt-Hollandie:
Papendrecht. Ryerkerck alias Ruwert.Henkensnoert.
Henrick-Ydenamboch.
Rysoert.
Heer-Jansdam.
Kyffhoeck.
die Lyndekerck.
Schobbenlantsam-
bocht alias tfer vel
Zwindrecht. Moerkerck. Maesdam. Pittershoeck. Slydrecht.
Alblasserdam.
ecclesia beate Marie Dordracensis 1.
nova ecclesia ibidem 2.
Papendrecht 3.
Ryerkerck alias Ruweert 4.
Heynkensnoort 5.
Heer-Oudelantsambocht 6.
Henrick-Ydenambocht 7.
Rysoirt 8.
Heer-Jansdam 9.
Kijffhoeck 10.
die Lyndekerck n.
Zwyndrecht 12.
Moerkerck 13. Maesdam 14. Pietershoeck 15. Slydrecht 16. Vuylpoort 17.
Barendrecht 18.
h. In provisoria Schielandie:
Ouwerschie. Delfshauen alias
Schoenreloe. Schiedam. Bleyswyck. Seuenhuysen. Cralingen.
Rotterdam 1. Vlairdinge 2.
Delffshauen 3.
Schiedam 4. Bleyswyck 5Seuenhuysen 6. Cralinge 7.
(1548):
ecclesia beate Marie Dordracensis (1).
nova ecclesia ibidem 2.
Ryerkerck alias Ruweert 3.
Heynkensnoordt 4.
Heer-Oudelantsambocht 5.
Rysoort 6. Kyffhoock 7. Schouwelandt 8.
Moerkerck 9.
Slydrecht 10. Vuylpoert 13. Alblass 11. Alblasserdam 12.
Schiedam 1.



247
(1538): (1545): Yselmonda. Yselmonde 8.
Hilgersberch. Royen.
Zaerloes. Zaerloos 9.
In provisoria Delfflandie:
Antiqua ecclesia in Delff 1.
Nova ecclesia ibidem Nova ecclesia ibidem
in Delfft. 2. Schipliede. Schiply 3.
Maeslandt. Maeslandt 4.
Noirtdorp. Noortdorp 5.
Pynaker. Pynacke 6.
Weteringen. Wateringe 7.
Lyra 8.
sGrauenzandt. tsGrauezande 10.
Monster. Monster 11.
Scheueningen. Scheueninge 12.
Haga et Eyckendue- Haga et Eyckenduy-
nen, est tarnen una nen 15.
ecclesia.
Naeltwyck. Naeldtwyck 9.
Voirborch. Voirborch 14.
Ryeswyck. Ryswyck 13.
j. In provisoria Rynlandie.
Buscop. Buscop 3.
Bentshuysen.
Zoeterwouda.
Catwyck opten Ryn. Catwijck super Rhenum 5.
Catwyck op Zee. Catwyck super Mare 4-
Noirtwyck. Calslagen.
(1548): Roeyen 2.
Schypliede 1.
tsGrauesande Scheueningen
Ryswyck 4. cappella ducis
Leyerdorp 1. Hogemade 2. Oestgeest 3.
Benthuysen 4.
Calslagen 5.



248
(IS38): (1545): (1548):
Noirtigerhout. Noortigerhout 6.
Zoetermeer. Zoetermeer 7.
Lyssa. Lyssa 10.
Hazerswouda.
Ara. Ara 2.
Middelborch.
Leijmuden.
Hog: nad[. . .]').
Rynsater[wouda]. Reynsaterwouda 1. • Wassen [air].
Nyeveen 8. Aireveen 9. Waddinxveen 11.
Zwammerdam 6. Zassenhem 7.
k. In provisoria Kennemarie:
Hairlem t.
Beverwyck 1.
Noirtscherwouda.
Wyck super Mare. Wyck super Mare 2. Sloterdyck. Slooterdyck 4.
Sloten.
Egmondt 5.
Bergen 6. Bergen 2.
Schorell 7. Schorell 3.
Lymmen 8. 2) Lymmen 4.
Assendelft. Assendelff 9.
Groet. Groot II.
Petten. Petten 12.
Camp. Camp 13. Camp 5.
Egmondt super Mare Egmondt super Mare 14- 6. Borch. Borch 15. Borch 7.
Wael. Waell 16. Waell 8.
Oestereynde. Oestereynde 17. Oestereynde 9.
1) Hogemade?
2) In het H.S. volgt hierna doorgehaald: Sloolen.



(1538): Wtgeest. Ackersloet.
Cast ri cum.
Wormer.
Alsmeer.
Hemskerck.
Vlielant.
Vrsem.
Grosthuysen.
Oudendyck.
Beest.
Gysp.
Veenhuysen. Zuytscherwouda. Wermenhuysen. Lantsmeer. Zuyderdorp.
/. In Wyringia:
Ecclesia Sancti Ypoliti.
ecclesia sancti Michaelis alias Oesterlandt.
ecclesia sancti Nycolai alias Westerlandt,
ecclesia sancti Willebrordi alias Stroet.
249
(1545): Wtgheest 18. i) Ackersloot 19. Oestzanen 20. 2) Castricum 21. Nyekerck 22. Wormer 23. Velsen 24. Aelsmeer 25. Heemskerck 26. Vlyelandt 27. Schermer 28. Vrsem 29. Grosthusen 30. Oudendyck 31. Beesdt 32. Ghysp 33.
Veenhuysen 34.
Warmenhuysen 3.
(1548)
Oestzanen ic
Vlielandt II.
Schermer 12. Veenhuysen
Ryetwyck 10. Sparwouda 35. Oudekerspell 36.
1) In het H.S. volgt hierna doorgehaald: Crommenye.
2) In het H.S. volgt hierna doorgehaald: Weslzanen,



250
(1538): Wammes alias Westen.
(1545): Wammes alias Westen [cum] ceteris quatuor ecclesiis.
(1548): Wammes alias Westen.
tn. In provisoria A msterlandie:
Antiqua ecclesia in
Amsterdam. Oude-Amstel alias
Ouwerkerck. Dren alias Cadyck. Broeck. Weerder. Zuyderwouda. Purmereynde. Merkerhoff. Amsterveen.
Antiqua ecclesia Amsterdam 1. *)
Dreu alias Cadyck 5.
Weerde 7.
Puermereynde 11. Merckerhoff 12. Amsterveen 2. Edam 3. Medelye 4. Oesthuysen 6.
Randorp Olyslager 8. Randorp 3. Schellincwouda 9. Puermerlandt 10. Holensloot 13.
Boeckesloot 14.
n. In prcpositura Aernhemensi:
Lantsmeer. Landtsmeer tSelmonda.
Rauezwaij.
Boeckesloot 6. Nova ecclesia in Amsterdam 1. Luttickhoeffhuysen 2. Lantsmeer 4. Zuyderdorp 5-
Lantsmeer 1. tSelmonde 2.
Zoelen.
Auesaet. Vrichem.
Rauezwade Zoelen 3. Auesaet 4. Erichem 5.
Zoelen 3. Auesaet 4. Erichem 5.
1) In het H.S, volgt hier doorgehaald: Nova ecclesia ibidem.



251
(IS38): (1545): (IS48).
Tricht. Tricht 6. Tricht 6.
Beest- Beesdt 7. Beest 7.
Rennoij. Rennoy 8.
Eycken. Eckoy 9. Eyckoy 8.
Kedichem. Kedeghem 11. Kedeghem 10.
Blocklant. Blocklant 12.
Erckel. Arckell 13. Erckell 11.
Leerbroeck.
Ass. Ass 14. Ass 12.
Leerdam. Leerdam 10. Leerdam 9.
Kedichem (sic). Erckel (sic).
o. In Tielreweerdt:
Tyela. Tyela I. Tiela ft.
Zenwynen. Zenwynen 2. Zenwynen 2.
ecclesia sancti Lam- ecclesia s*i. Lamberti
berti in Ophemert. in Ophemert 3. et
ecclesia sancti Mar- ecclesia s*i. Martini relique
tini in Ophemert. ibidem 4. omnes.
Varich. Va[ric]k 5.
Waddenoij. Waddenoy 6.
Heselt. Heezele 7.
Oppynen. Oppynen 8.
Nederynen. Nederynen 9.
Hyer 10.
Haeften. Haeften 11.
Helu. Hellu 12.
Vueren. Vueren 13.
Spijck. Spyck 14.
Herwynen. [Her]wynen 15.
Hoeckelom. Hoeckelefm] 16.
Asperen. Asperen 17.
Gellicum. Ghellichom 18.
Eynspeck. Eynspijck 19.
Deijll. Deyll 20.
Borchmalssen. Borchmalsen 21.
Meteren. Meteren 22.
Est. Est 23.
2<:



252
(1538): Drumpt. Tuyl. Ruemde.
(1545) Drumpt 24. Tuyll 25. Ruemde 26. Bueren 27.
(1548):
p. In Botnntelreweerdt:
Herwerden.
Rossem.
Herwynen.
Boemel.
Gameren.
Bruchten.
Kerckwyck.
Ameroij.
Nijewael.
Sulichem.
Brakel.
Pueroyen.
Aelst.
Wthemert.
Weel.
Hedel.
Rossum 1. Herwynen 2. Bommel 3. Gameren 4. Benthem 5. Kerckwyck 7. Ameren 8. Nyewael 6. Zulichem 9. Brakell 10. Puroyen II. Aelst 12.
Weell 13. Heedell 14.
q. In dominio de Huesden:
Rossen t. Herwynen 2. et
relique
omnes
demptis
Braeckel
et
Vuy(t)hemert.
Huesden.
Herp.
Wyck.
Ethen.
Meuwen.
Ghenderen.
Babilonyenbroeck.
Huesden.
Ethen. Genderen.
r. In prepositura beate Marie Traiectensis:
Weerder. l) Weerder 1. Weerder 1.
Capella in Lopyck.
Ameyda. Ameyda 2. Ameyda 2.
l) In bet H.S. staat bier doorgehaald: Stgf,



253
(1538): Noerdeloes. Hoernaer. Wyngaerde. Nyegiesen. Heery ncksfelt. Segfelt. Gouriaen. Ottelant. Ameijda. Molenaersgraeff.
(1545): Noordeloos 4. Hornair 5. Wyngairden 8. Nyeghiesen 9.
Gouryaen 6. Otlandt 7.
Molenairsgraeff 12. Meerkerck 3. Schoeluynen 10. Schoonrewoirdt 11.
s.
In choriepiscopatu Traiectensi:
Jutfaes.
Schalckwyck.
Hermeien. '
Camerick.
Cockengen.
Benscop.
Polsbroeck.
Stolckwyck.
Apcouda.
Hermeien 1. .Camerick 2. Cockengen 3. Benscop 3. Polsbroeck 5. Stollickwyck 6.
t. In archidiaconatu Traiectensi:
Bunnick. Leerssen. Woudenberch. Zoest.
Scerpenzeel. Hooslaken (sic). Bunschoten. Maerssen. Mairssen.
(1548):
Hoirnaer 5. Wyngaerde 6. Nyeghiesen 7.
Molenaersgraeff Moerkerck 4.
Thienhouen 3. Oudeghiesen 9.
Hermeien 1.
Stolcwyck 2.
Hooffiaken 4.
Maersen 6. Baern 1. Doirn 2. Luesden 3. Erna 5.



254
(1538): (1545):
u. In prepositura Embricensi:
ecclesia Sti. Martini.
ecclesia Ste. Aldegundis.
Duuen.
Gendelingen.
Netterdam.
et
relique omnes ibidem.
v. In prepositura Aldenzalensi: Aldenzaell. Oetmerssem. Delden. Diepènhem. et
relique omnes ibidem.
w. In prepositura
Dauentriensi: ecclesia Sli. Lebuini. ecclesia beate Marie
Dauentriensis. Wichmont. Steenre. et
relique omnes ibidem.
x. In decanatu Velue:
(1548):
In
prepositura (sic) Embricensi
Oldenzalensi
Dauentriensi,
Wageningen. Heteren. Redichem. Wolffhesen.
Rhenen 1. Wageningen 2.
Redighem 3. Wolfhesen 4.
in decanatu Velue,



255
(1538): Oesterbeeck. Aernhem.
(1545): Oesterbeeck 5. Arnhem 6.
(1548):
Driel. Velpe. R[ed]e.
Dryell 7. Velpe 8. Rede 9.
Otterloe alias Aen- Anstoet 10. stoet.
Hollanderbroeck. Elborch alias Doirn-
spyck. Nunspyck. Harderwyck. Ermeloe. Putten. Voerthuesen.' Genderen. Coetwyck. Elspyck. Epe. Heerde. Barnevelt. Ede Halle. Nyekercke.
y. In provisoria *) Bathue:
Ellichem.
Dieren.
Spanckeren.
Brummen.
Opvoerst.
Vaen.
Oen.
Begbergen. Hatthem. Barichem. Oesterwouda.
Ellichem -n. Dyeren 12. Spanckeren 13. Brummen 14. O werst 15. Varen 16. Oen 17. Begbergen 18. et
relique omnes ibidem.
Herwen.
Herwen.
in provisoria Bathu
omnes.
1) De lijst d.d. 1545 heeft: decanatu.



(1538):
Aerde. Eek.
Panneerden.
Dorenborch.
Gent.
Elden.
Inghen.
Huessen.
Kesteren.
Bemmel.
Dorynck et Halderen
Ressen.
Lienden.
Lent.
Eist.
Valborch.
Zetten.
Hemmen.
Doyenweert.
Hyen.
Vchten.
Angeren.
Echtelt.
Zantwyck.
Andels.
Ommeren.
Ysendoirn.
Hoemoet.
Ewyck.
Oesterhout.
(1545): (1548):
Aerde. Eek.
Panneerden.
Dorenborch.
Ghent.
Elden.
Inghen.
Huessen.
Kesteren.
Bemmel.
Dornick et Halderen.
Ressen.
Lynden.
et
relique ecclesie omnes in
decanatu Bathue.
Oorspr. stukken, archief der Oud-Bisschoppelijke Clerezy, in I N°. 51.
256



2§7
69. Verslag van het verhandelde ter diocesane synode van Utrecht op 12—19 Februari 1549.
Processus celebrationis sijnodi diocesane Traiectensis XIIa February anno XLIX.
Insequendo litteras mandatorum indicendi synodum diocesanam Traiectensem, prescripto die inchoata fuit eadem synodus, quam imprimis sua presentia decoravit reverendissimus in Christo pater episcopus Traiectensis una cum aliis insignibus viris prelatis et capitulis quinque ecclesiarum Traiectensium necnon aliis prelatis monasteriorum etc.
Die igitur XII» Februarij horam circiter septimam ante meridiem, pulsata primunt magna campana cui nomen Saluator, juxta morem celebrationis synodi annalis inchoata fuit in choro ecclesie cathedralis Traiectensis solempnis missa de Sancto Spiritu, cantantibus organis; cui sacro interfuit prefatus reverendissimus dominus episcopus Traiectensis, religione episcopali mitra videlicet et cappa serica indutus, cum aliis quinque ecclesiarum necnon extraneis prelatis decanisque ruralibus; quam missam celebravit reverendus dominus Nicolaus a Noua Terra episcopus Ebronensis suffraganeus Traiectensis. Qua celebrata statim incepta fuit concio latina admonitoria reformationis predicte ad clerum Traiectensem ibidem in choro presentem per venerabilem et eximium dominum Ffranciscum Zonnium sacre theologie doctorem, canonicum ecclesie predicte Traiectensis. Qua quidem concione cum omni applausu absoluta lecta fuit quedam reformationis formula per fiscum reverendissimi domini Traiectensis, continens ad longum singulatim omnes reformationis articulos. Pretacto officio durante ab hora septima matutina ad medium usque duodecime eiusdem diei. Et quia ob brevitatem temporis integrum non fuit ibidem eodem tempore latius tracfare materiam reformationis predicte, continuata fuit eadem usque ad sequentem diem, ventilanda et tractanda in capitulo maiori ecclesie Traiectensis predicte.
Die XIII* Februarij anno ut supra.
Horam circiter octavam comparuit personaliter in predicta maiori domo capitulari ecclesie Traiectensis, presentibus ibidem prelatis quinque ecclesiarum necnon aliis extraneis et ruralibus decanis provisoribus pastoribus etc,
«7
2$?



2$è
Ubi, facta oratione ad clerum per venerabilem dominum Johannem de Hoichlande utriusque juris doctorem officialem reverendissimi domini episcopi predicti sue paternitatis reverendissime nomine, reverendus dominus episcopus Ebronensis, reverendissimi domini episcopi Traiectensis nomine, formulam reformationis pridie in choro per fiscum lecte ut supra prout jaceret acceptavit, sub debita protestatione de non prejudicando sue paternitatis reverendissime privilegiis etc.
Quo facto idem reverendus dominus Ebronensis proprio suo nomine et tanquam suffraganeus Traiectensis predictam reformationis formulam etiam acceptavit etc., salvis etc.
Deinde servato debito ordine domini prelati et capitula quinque ecclesiarum Traiectensium, desiderantes se capiti ipsorum conformare, eandem reformationem se veile acceptare declararunt, sub tarnen certis protestationibus ibidem in scriptis exhibitis et signatis per aa.
Eodem die XIIIa February anno etc. 1549.
Pastores in Groeninge pro se et districtu Drenthie territorii de Groeninge Goeij et Wou, necnon nomine abbatis in Dicklen, abbatissarum in Assen et Essen, etiam nomine monasteriorum in Groeninge et territorio eiusdem.
Item pastores jurisdictionis Dauentriensis et Oldezelensis acceptant etiam formam reformationis predicte.
Item Henricus Scetter canonicus Zutphaniensis acceptat, salvis juribus etc, prout quinque ecclesie Traiectenses.
Item dominus Johannes Visbeeck et magister Johannes Peest nomine jurisdictionis Dauentriensis et Oldezelensis necnon omnium pastorum in earundem jurisdictione.
Item dominus Nicolaus a Noua Terra nomine reverendi domini Florentij a Schoenhouia abbatis in Middelburg acceptat etiam pro se et suis pastoribus eandem reformationem.
Item prepositus Maioris ecclesie nomine ecclesie et capituli Hagiensis acceptat obedire, prout quinque ecclesie Traiectenses etc.
Item dominus Lambertus de Delf prepositus Namurcensis et pastor in Delft nomine omnium pastorum totius diocesis hic presentium acceptat, prout quinque ecclesie Traiectenses.
Item dominus Nicolaus Ruysch officialis prepositi dAudemunster
1) In het H.S. staat naast deze alinea in margine: Acceptatie eiusdem reformationis ab episcopo Traiectensi.
2$è



259
nomine pastorum et totius cleri jurisdictionis domini prepositi Sti. Saluatoris, tam in istis partibus quam in Frisia, acceptat etc.
Item dominus Jo. Scetter acceptat nomine prepositi Arnhemensis eandem reformationem, salvis etc.
Item dominus Ebronensis prepositus Harlemensis pro se et suis subditis eiusdem prepositure acceptat, salvis etc.
Item dominus Rodolphus Otto nomine quatuor ecclesiarum parochialium Traiectensium acceptat eandem reformationem.
Item lantcommendatarius Traiectensis tam suo quam pastorum ipsi subditorum et aliorum commendatorum eiusdem ordinis nominibus acceptat, salvis privilegiis exemptionis etc, prout in cedula signata per #.
Item religiosus Georgius pastor Arnhemensis nomine omnium pastorum Velue acceptat ut supra etc.
Item dominus Johannes Welij decanus Batue pastor in Bemmel tam suo quam capituli Elstensis necnon pastorum Batue accepta(t) salvis etc. '
ijltem dominus Jo. de Hoigelande nomine prepositi beate Marie acceptat tam prepositi quam ipsi preposito, subditorum pastorum seu jurisdictionis sue acceptat etc.
!) Item ut supra acceptat nomine quo supra dominus Bartholomeus Does.
2) Item dominus Martinus de Haerlem pastor in Naeltwyck nomine capitulorum per eundem in scriptis traditorum acceptat, prout quinque ecclesie Traiectenses, salvis etc, juxta cedulam signatam per N.
Item dominus Rodolphus Gerardi decanus ecclesie Sti. Georgy ia Amersfoert acceptat nomine capituli sui, prout quinque ecclesie etc.
Item dominus Jo. de Muers decanus ecclesie Sti. Martini in Bommel acceptat ut supra.
Item dominus Hosais decanus Zandenburgensis nomine omnium capitulorum Zelandie et Hollandie acceptat formulam reformationis, prout quinque ecclesie etc.; salvo quod maneat illis illesa jurisdictio ecclesiastica, prout eandem hactenus possederunt juxta concordata et privilegia Maximiliani imperatoris ipsis concessa et per imperatorem Carolum approbata»).
1) In het H.S. zijn deze 2 alinea's geaccoladeerd.
2) In het H.S. staat hiervoor in margine een: Jf.
3) Zie deel III Nos. CCT, CCII.
2$C)



2Ó0
Item idem ut supra acceptant provisores decani jurisdictionum Zelandie et Quatuor Officiorum Flandrie necnon nomine omnium pastorum monasteriorum et omnium aliorum piorum locorum earundem jurisdictionum etc.
Item dominus Ysbrandus Solerius nomine provisorum decanorum et pastorum Delflandie Rynlandie Zuyt-Hollandie Schielandie de Voern et Putten confirmat responsionem quinque ecclesiarum Traiectensium, acceptantium eandem reformationem prout supra.
Item Henricus Palinck provisor ac decanus Amsterlandie Waterlandie et Zevandie nomine earundem jurisdictionum et pastorum earundem acceptat ut supra, salvo quod jurisdictio maneat inviolata, ut ab antiquo fuit.
Item frater de Traiecto cellerarius in Zybickeloe nomine eiusdem conventus archidiaconatus DauentriensisJ) acceptat reformationem , salvis privilegiis et exemptionibus ordini concessis etc.
Item dominus Ebronensis nomine prioris et conventus in Wynsen necnon aliorum conventuum ipsi subditorum acceptat ut supra, salvis etc.
Item dominus Wilhelmus Lantfridus pastor in Baern pro se et pro pastore in Bynnendycx in Emeness acceptat etc.
Item dominus Michonius Heymanni pater conventus Ste. Katherine in Haerlem nomine eiusdem conventus acceptat ut supra etc.
Item dominus prepositus Traiectensis pastor in Haestrecht et Ketel acceptat etc.
Item capitulum ecclesie Traiectensis nomine pastorum et rectorum conventuum jurisdictionis Westphrisie acceptant prout quinque ecclesie.
2) Item patres tertii ordinis acceptarunt prout in cedula signata per A etc.
Ffrater Wilhelmus de Scoenhouia ordinis Carmelitarum pater conventus sororum S*e. Agnetis in Bommel accepta(vit) sub protestatione ut supra.
Item patres ordinis Regularium in cedula signata per B nominatim acceptant prout in eadem.
Item frater Jasperus de Cloetinge prior conventus in Goes ordinis Cruciferorum, pro se et dicto suo conventu acceptat, salvis privilegiis et exemptionibus etc.
1) In het H.S. zijn deze 2 woorden door dezelfde hand bijgevoegd.
2) In het H.S. staat hiervoor in margine een: A.



2ÓI
Item canonici Regulares capituli Wyndesemensis respondent prout in cedula signata per C et acceptant etc, salvis etc
Item prepositus et conventus Bethleem prope Dotichum respondet et acceptat prout in eadem cedula signata per C.
Item patres dicti ordinis Bone Voluntatis acceptant prout in cedula signata per D, salvis etc.
Item dominus Jo. de Cuijl nomine conventuum dive Agnetis et Augustini in Gorcum et Arkel acceptat etc, salvis etc.
Item frater Henricus de Bree prior monasterii in Huesden acceptat prout in cedula signata per E.
Item dominus Remboldus Symonis ut commissarius jurisdictionis de Vollenhoe Steenwyck et per limites Stellincwerf acceptat prout in cedula signata per ff.
Item patres int Geyn et Tyel acceptant prout in cedula signata per G.
Item pastores jurisdictionis choriepiscopatus Traiectensis acceptant cum protestatione ut supra. *)
Pastores Zallandie jurisdictionis Dauentrie constituunt pastorem in Hardenberch ad deferendum defectus si qui sint in Zallandia et comitatu Zutphanie jurisdictionis predicte; juravit eodem tempore ffrater Wilhelmus Cleijchen pastor ut supra ad pectus, quod deferet omnes defectus et crimina, et non revelavit.
2) Item pastores Twenthie jurisdictionis Oldezelensis constituunt dominum Johannem Peese tanquam constitutum pro omnibus pastoribus Oldezelensibus 3), ad deferendum ut supra, et juravit *).
Item provisor et decanus ac pastores jurisdictionis Delfflandie constituunt dominum magistrum Bocceldum pastorem in Wouda prope5) ad deferendum, et juravit ad pectus sacerdotis.
6) Item dominus Franciscus Reyns 7) provisor jurisdictionis
1) Fol. 4 eindigt hier; fol. 4 verso is onbeschreven. Hetgeen in den tekst volgt begint op fol. 5.
2) In het H.S. is deze alinea doorgehaald.
3) In het H.S. zijn deze 7 woorden geschreven boven een doorgehaald: Campensem /astorem in Marckcloe.
4) In het H.S. is juravit geschreven achter een doorgehaald: juraiit.
5) In het H.S. is geene ruimte opengelaten voor de nabijgelegen plaats.
6) In het H.S. staat hiervóór doorgehaald: Item pastores jurisdictionis choriepisco* patits, ace.
7) In het H.S. zijn deze 3 woorden geschreven boven een doorgehaald: decanus.



2Ö2
Quatuor Officiorum Flandrie acceptavit deferre ut supra, et juravit in forma ut supra.
Item dominus IJsbrandus Solerius provisor et decanus Schielandie nomine jurisdictionum et pastorum substitutorum (et) Rynlandie Zuyt-Hollandie de Voern et Putten *) acceptavit deferre ut supra, et juravit in forma.
Item provisor et decanus jurisdictionis Superioris Batue 2) tam suo quam pastorum nomine dicte jurisdictionis magistrum Albertum Das canonicum ecclesie collegiate Elstensis, et juravit in forma.
Item prelibatus provisor et decanus nomine quo supra constituit magistrum Johannem Rodolphi pastorem in Maurijck3) ad deferendum defectus etc. Inferioris Batue, et juravit4) in forma.
Item pastores infra Merwedam et Leccam deputarunt dominum Bartholomeum van der Does decanum jurisdictionis eiusdem ad deferendum etc., et juravit in forma.
Item dominus Jacobus Voxen provisor jurisdictionis ZuytBeuelandie 6) deputatus acceptavit ad deferendum etc., et juravit in forma.
Item dominus Johannes Houck provisor Scaldie deputatus acceptavit ad deferendum etc., et juravit in forma.
Item magister Cornelius Schuyts provisor jurisdictionis Walachrie acceptavit deputatus ad deferendum etc., et juravit etc.
Item magister Johannes de Muers decanus Bommelensis magister Michael Menninck canonicus Gorcomensis, deputati ex parte jurisdictionum Arnhemensis, StJ. Saluatoris in6) Altenae Dryel et in dominio de Huesden Arkel et Culenborch7), acceptarunt deferre etc., et jurarunt.
Item magister Rodolphus Ortensis vicecuratus huius ecclesie Ciuilis 8) Traiectensis deputatus est ex parte quatuor ecclesiarum
1) In het H.S. zijn de woorden nomine—Putten met eene verwijzing in margine bijgeschreven.
2) In het H.S. zijn deze 2 woorden ingevoegd.
3) In het H.S. volgt hierna doorgehaald: et (of item) dominum Theodericum Voss pastorem in Ysenderen.
4) Het H.S. heeft: Jurarunt.
5) In het H.S. zijn deze 3 woorden ingevoegd.
6) In het H.S. staat hier doorgehaald: Huesden. * 7) In het H.S. staan deze 3 woorden in margine.
8) In het H.S. zijn deze 6 woorden geschreven boven een doorgehaald: Judocus de Nerdis pastor ecclesie Ciuilis.



263
civilium Traiectensium *) et acceptavit deferre, et juravit; actum ut supra.
Omnibus peractis reverendissimus dominus episcopus Traiectensis per organum decani S4'. Petri continuavit presentem synodum in crastinum diem ad horam octavam; admonens omnes et singulos, ne quisquam ex synodo discedat nisi eadem2) synodo in totum absoluta.
Eodem XIII» Februarij anno ut supra post discessum sijnodi.
Item dominus Florentius Engberti pastor Antique parochialis ecclesie in Amsterdammis, deputatus ex parte pastorum jurisdictionis Waterlandie Amsterlandie Zevandie, acceptavit ad deferendum etc., et juravit etc.
Item dominus Christianus Reyneri pastor in Zeckvelt acceptavit et juravit deferre defectus loei predicti existentis jurisdictionis beate Marie Traiectensis.
Item priores nomine capituli de Sijon deputarunt dominum patrem confessorem in Lilio 3) ad deferendum etc., et juravit.
Item magister Martinus Donck deputatus ex parte jurisdictionis Kennemarie acceptavit, et juravit etc.
Item pastores Infra Yssulam et Leccam deputarunt magistrum Michaelem Menninck ad deferendum etc., et juravit in forma.
Hic dicit se non esse deputatum. 4)
2a Sessio XIIII» Februarij anno ut supra.
Deputati sunt ex parte quinque ecclesiarum ad audiendum denuntiationes et querimonias:
1) In het H.S. zijn de woorden ex parte—civilium ingevoegd. Traiectensium, dat in het H.S. naast dezen regel in margine staat, is, om het niet overbodig te doen zijn, door mij hier ingevoegd.
2) In het H.S. is eodem ingevoegd.
3) In het H.S. is dominum gewijzigd uit domini en zijn de daaropvolgende 4 woorden geschreven boven een doorgehaald: frioris de Hem.
4) Het verdere gedeelte van fol. 6 en fol. 6 verso (het slot van het 12 bladzijden groote eerste katern) is onbeschreven. Het volgende staat op een tweede, reeds oudtijds aan het eerste gehechte, katern.



264
a. ex Summo deputatus est dominus Ff. Zonnius, ex Sto. Saluatore dominus Johannes de Goch *), ex Sto. Petro dominus Jacobus Verhaer. S4i. Johannis doctor Rumelair, Ste. Marie dominus N. de Castro.
A. Dominus reverendissimus deputavit reverendum dominum Ebronensem et magistrum Johannem Hoigelanden officialem et Andream de Medenblick;
Qui simul audient denuntiationes et querimonias ad synodum quoquo modo deferendas. Et horum deputatorum erit singulis diebus duas horas ante meridiem, puta ab hora octava ad decimam, ac deinde duas horas a prandio, videlicet a tertia ad quintam, impendere audiendis denuntiationibus et querelis ac deinde querendis remediis, quibus eisdem mederi posset; qui ubi commoda remedia excogitarunt illa reverendissimo ac patribus synodalibus proponent, ut easdem ex synodi judicio vel admittantur vel rejiciantur aut etiam temperentur.
Et incipient sedere 2) dicti deputati hoe die a prandio a 3» hora ad quintam usque.
Item dominus reverendissimus una cum patribus synodalibus considerans iniquitatem temporis condonavit absentibus contumaciam; nihilominus3) tam presentibus quam absentibus, ut ad futuram annalem synodum Cantate May adsint ad audiendum que decreta et statuta erunt in synodo provinciali Coloniensi idque sub pena arbitraria etc. 4). Et sua paternitas reverendissima una cum patribus synodalibus predictis licentiavit omnes et singulos curatos et alios synodo interessentibus (sic); salvo quod iidem pastores, prout heri decretum fuit, relinquent hic deputatos suos videlicet (?) ad deferendum querimonias et defectus etc.
Pastores Velue deputarunt dominum Gysbertum Aernhemensem pastorem in Velp ad deferendum etc, et juravit ut supra etc.
Pastor in Hilgersom libenter deputasset, sed quia aderat solus protestatur.
Eodem die per fiscum reverendissimi omnia nomina pastorum fuerunt evocata, et reverendissimus4).
1) In het H.S. zijn deze 4 woorden geschreven boven een doorgehaald: magister Andreas Medenblick.
2) In het H.S. is in dit woord geknoeid, zoodat behalve de eerste 4 letters de lezing onzeker is.
3) In het H.S. is dit woord geschreven boven een doorgehaald: nen salv. audaciam(?).
4) In het H.S. is niet vermeld, wat de bisschop deed.



Pastor in Hilgersom constituit dominum Henricum Gerardi pastorem in Blarykom ad deferendum etc., et juravit in forma.
Item pastores in Eemlant constituerunt dominum Anthonium *) pastorem in Ema, et juravit in forma etc. 2)
Eodem die pastores juxta Vechtam deputarunt dominos Jacobum3) pastorem in Loen et Albertum pastorem in Nederhorst ad deferendum etc., et jurarunt iidem in forma etc. *)
XlIIIta Februarij a prandio.
Magister Hugo de Nuloo decretorum doctor, curatus Groninganus 5), medio suo juramento respondit pro se et pro collega suo et pro clero sue parochie 6) et personatus Groningensis Goey et Wolt7), quod nihil notaverit in clero suo quod cuperet8) in synodo reprehendi; imo quod si quid esset reprehendendum9) quod ipsemet hoe studuisset corrigere et emendare.
Hugo de Nulo sua manu subscripsit.
Dominus Reynerus Broijls pastor ecclesie beate Virginis ter Aa in Groeningen, principalis commissarius jurisdictionis Drenthie, medio suo juramento hodie prestito per deputatos examinatus respondit, se nescire notoria aliqua vel enormia contra fidem orthodoxam crimina in ea jurisdictione; sed expresse protestatur, quod suus substitutus dominus Gysbertus de Venroy pastor in Deuris faciet diligentem inquisitionem, quia ipsi juranti non incumbit onus visitandi vel exercendi jurisdictionem; sed hoe adjunxit se scire in eadem jurisdictione residere tres vel
1) In het H.S. is Anthonium geschreven naast een doorgehaald Johannem.
2) Deze bladzijde is verder onbeschreven.
3) In bet H.S. staat hier doorgehaald Loen.
4) Het verdere gedeelte dezer bladzijde en ook de folio verso is onbeschreven.
5) In het H.S. staan deze beide woorden boven den eigennaam, blijkbaar behooren zij hier te worden ingevoegd.
6) In het H.S. is tui farsonatut aldus gewijzigd.
7) In het H.S. zijn deze 6 woorden ingevoegd.
8) In het H.S. is dit woord geschreven boven een doorgehaald fetset.
9) In het H.S. is dit woord ingevoegd.
265



266
quatuor apostatas religionis quorum unus aut duo moratur in Anneloo2) etc. Alia onera relinquit Gysberto Venroy decano predicto exercenti jurisdictionem.
Item rogatus de vita substituti sui predicti respondit, quod nescit sed non potest reperiri alius vir egregius et dignus huic officio vel jurisdictioni gubernande 3), prout dominus Johannes de Goch fecit vel faciet relationem in synodo coram deputatis.
Pollicetur tarnen interim prefatus dominus se informaturum super aliis enormibus criminibus et defectibus jurisdictionis predicte et eadem referre fideliter in Cantate proximo.
Reynerus Broyls subscripsit.
Ffrater Wilhelmus Cleychin pastor in Hardenberch, ex parte jurisdictionis Dauentrie et Zallandie necnon Zutphanie deputatus per quatuor pastores eiusdem jurisdictionis presentes in synodo, respondit quod pastor Campensis ipsi retulerit nullos esse defectus in oppido Campensi et parochia sua et suós subditos. Item pastor Omensis dixit, quod non sunt aliqui in sua parochia merito corrigendi, precipue quod non constet illi de publicis fornicariis usurariis et aliis enormibus criminibus neque hereticis.
Item 4) deputatus per pastores comitatus Zutphaniensis Gerardus pastor in Bernevelt prope Zutphaniam retulit predictis deponendo, quod etiam nescit aliquos defectus, nisi quod ex rumore et fama publica intellexerit in comitatu de Bronchorst existere, qui publice heresim 5) doceant et exerceant.
Item quantum ad ea que concernunt suam propriam ecclesiam denuntiat, quod habet vicinos in comitatu Bentemensi videlicet Loo sub jurisdictione Oldezelensi6), ad quorum conciones aliquoties sui subditi invito deponente accedunt.
Item dicit quod in Vlsen districtus comitatus Bentemensis diocesis Traiectensis est pastor, qui populo sermocinatur, non esse venerandum sacramentum eucharistie5) neque sub7) duabus8)
1) In het H.S. zijn deze 5 woorden onderhaald en staat hiernaast in margine: Apostate. Nota.
2) In het H.S. staan deze 7 woorden in margine.
3) In het H.S. staat hiernaast in margine: Provisor.
4) In het H.S. staat hier pastor Zutphanie doorgehaald.
5) In het H.S. staat hiernaast in margine: Heresis.
6) In het H.S. zijn deze 5 woorden in margine bijgeschreven.
7) In het H.S. is neque sub ingevoegd.
8) In het H.S. is gewijzigd; wellicht moet dit woord vervallen.



267
speciebus panis et vini i) neque esse verum corpus Christi. Et quum predicte ecclesie sue parochie2) tam sint vicine utpote tantum duo miliaria distent, tantum periculi suis subditis ex eis emergi, ita quod veretur internitiem eorundem suorum subditorum.
Item idem deponens dicit, quod in dictis locis Loe videlicet et Vlsen a quadriennio non consecratus sit fons baptismalis 3).
Dicit preterea quod pastor in Sluys — qui est ut credit jurisdictionis Dauentriensis, est plane hereticus, prout id ex relatu fidedignorum audivit et intellexit.
ffrater Wylhelmus Kleggen pastor in Hardenber (sic) propria manu.
Die Veneris XV» February anno ut supra. 4)
Dominus Ffranciscus Reyns provisor deputatus ex parte Quatuor Officiorum Flandrie medio suo juramento XIII» February prestito exhibuit certam cedulam defectuum querimoniarum et gravaminum, signatam per A.
Eodem die dominus Johannes Visbeecke presentavit quandam cedulam sua manu signatam certarum querimoniarum, signatam per B.
Eodem die dominus Laurentius Rauesteyn decanus in Ysselstein prestito suo juramento hoe die exhibuit certam cedulam querimoniarum, signatam per C.
Exhibitum per decanum de Gorcum nomine capituli et cure de Gorcum, signatum per dd.
Item dominus Judocus Modersbach decanus in Wyck nomine collegii sui prestito eodem die juramento exhibuit certam cedulam, signatam E.
Eodem die dominus Ysbrandus Solerius provisor Scielandie nomine jurisdictionum de Zuyt-Hollandia et aliarum in constitutione eiusdem Solerij specificatarum medio suo juramento XIII» February ut supra exhibuit certam cedulam querimoniarum signatam per ff.
1) In het H.S. zijn deze 3 woorden ingevoegd.
2) In het H.S. is dit woord ingevoegd.
3) In het H.S. staat hiernaast in margine: Heresis.
4) De signaturen der ingeleverde geschriften zijn, ten behoeve der duidelijkheid, in het H.S. telkens in margine herhaald.
267



268
Item magister Albertus Das ex parte jurisdictionis Superioris Batue deputatus exhibuit cedulam, signatam per G.
Item dominus Johannes Rodolphi pastor in Mauryck exhibuit cedulam, signatam per H., ex parte jurisdictionis Batue Inferioris deputatus, et uterque prestiterat juramentum XIIIa Februarij.
Eodem die dominus Rodolphus decanus ecclesie Sti. Georgy Amersfordiensis prestito hoe die per ipsum juramento exhibuit certam cedulam, signatam per J.
Eodem die dominus Baltazar Platandre deputatus nomine cleri Enchuysani exhibuit certam cedulam querimoniarum, signatam per K.
Eodem die dominus Bartholomeus van der Does deputatus ex parte pastorum Infra Merwedam et Leccam et juratus exhibuit certam cedulam, signatam per L.
Eodem die exhibitum per dominum Bocceldum deputatum nomine jurisdictionis Delfflandie diverse cedule simul colligate, prestito per ipsum juramento XIII Februarij, signate M.
Eodem die dominus Johannes Zantius pastor Goudanus absens a synodo transmisit certas litteras querimoniarum subscriptas per eundem et signatas per N.
Eodem die dominus Jacobus Voxen provisor jurisdictionis ZuytBeuelandie medio suo juramento exhibuit certam cedulam, signatam per O, et juravit XIIIa Februarij.
Eodem die dominus Johannes Houck provisor Scaldie et nomine eiusdem jurisdictionis exhibuit cedulam, signatam (?) per P., et prestitit juramentum XIIIa February.
Eodem die dominus Cornelius Schuijte juratus dixit, se non habere vel scire aliquas querimonias jurisdictionis Walachrie, quandoquidem non admodum longo tempore eidem officio deservivit; promittens nihilominus si qui sint defectus eosdem corrigere. *)
Eodem die comparuit ffrater Jacobus Cornely pater Nouarum Monialium in Amsterdam, commissarius conventuum tam fratrum quam sororum capituli de Syon, declarans medio suo juramento se nullos singulares defectus eorundem monasteriorum scire.
Eodem die dominus Fflorentius Egberti prestito per ipsum
l) In het H.S. staat hierna in een volgende alinea doorgehaald: Eodem die comparuit ffrater Jacobus Cornelij commissarius monasteriorum sub capitulo • Syonensc, declarans medio suo juramento nullos habere defectus vel querimonias eorundem monasteriorum virginum et fratrum.



juramento XIII» February exhibuit certas cedulas, per se et nonnullos alios subscriptas, signatas per Q.
Eodem die dominus Martinus Donck ex parte jurisdictionis Kennemarie juratus XIIJa Februarij exhibuit certas cedulas, signatas tam per se quam per alios, signatas per R.
Eodem die dominus Gysbertus Arnhemensis, pastor in Velp, exhibuit certam cedulam, juratus XlIIIa Febrarij, signatum per S.
Dominus Cosmas Herberti pastor in Abcoude exhibuit certam cedulam, signatam per T, et juravit.
Dominus Jacobus pastor in Loon exhibuit certam cedulam, signatam per V.
Item dominus Johannes Glas eodem die ecclesie dive Katherine de Wachtbeeck presbyter abiens reliquit cedulam apud dominum doctorem Zonnium, incipientem „Dilecte pater", signatam per X.
Eodem die exhibita cedula per pastorem in Renen, signata per IJ.
Dominus Anthonius pastor in Ema exhibuit certam cedulam prestito juramento, signatam per AA.
Eodem die dominus Wilhelmus Blonck pastor in Oeyck medio suo juramento declaravit nullos esse defectus in sua parochia.
Eodem die Christianus Reyneri dimisit cedulam apud dominum officialem Hoigelande, signatam per eum sub juramento prestito, signatam per BB.
Eodem (die) dominus Rodolphus Ortensis deputatus ex parte quatuor parochiali um ecclesiarum Traiectensium exhibuit diversas cedulas, tam suo nomine quam pastorum aliarum ecclesiarum Doem videlicet et Zeyst nomine, signatas per CC.
Eodem die exhibita cedula per Gerardum Ramp provisorem et decanum Kennemarie, signata per DD, et juravit etc.
Eodem die a prandio dominus Johannes Peese constitutus nomine omnium pastorum Oldezelensis jurisdictionis exhibuit cedulam quondam querimoniarum etc, signatam per EE, et prestitit juramentum etc, una cum sua constitutione etiam signata ut supra.
Eodem die dominus Michael Menninck canonicus Gorcomiensis deputatus ex parte jurisdictionum Arnhemensis, S'». Saluatoris, Altenae Dryell, in dominio de Huesden, Arckel et Culenborch, exhibuit cedulas diversas, signatas per ff ff.
Dominus Martinus Petri pastor Hornensis et dominus Petrus Fopponis vicarius in eadem ecclesia exhibuerunt cedulam quandam
269



2fö
per eos signatam, et fuerunt constituti per pastores muitos West-Frisie ad deferendum , prout ex quadam cedula2) nobis ostensa constare asseruerunt, signata per GG.
Dominus Remboldus Symonis et Ffredericus Blessen commissarii de Vollenhoe et Stellincwerff exhibuerunt certam cedulam, signatam per manus proprias et signatam per HH, et fecerunt juramentum.
Item magister Johannes Peze legatus Dwenthie exhibuit certam cedulam signatam per JJ.
Item exhibita est cedula ex parte choriepiscopi Traiectensis, signata per KK.
Item dominus Johannes pastor in Herlingen exhibuit certam cedulam ex parte jurisdictionis de Oestergo, signatam per LL.
Die XVIIIa February anno ut supra.
3) Prior S'i. Anthonij in Heyloe exhibuit certam cedulam, signatam per MM.
Domini Otto et Johannes Zuylen commissarii jurisdictionis partium Frisie in Westergoe etc. exhibuerunt certam cedulam querimoniarum, signatam per NN.
XIXa February exhibita per magistrum Johannem Peese officialem quedam cedula, signata per PP.
Eodem die exhibita alia cedula per dominum Rodolphum Ortensem vicecuratum in ecclesia Ciuili Traiectensi, signata Per QQ.4)
Concept, in N°. 813 van het archief van het Domkapittel (rijksarchief Utrecht).
1) In het H.S. staat hier doorgehaald: prout per cedulam constitutionis per eosdem exhibitum constitit, hic exhibita.
2) In het H.S. staat hier doorgehaald: ibidem ostensa fecer. (nl. fecerunt juramentum) nobis ibidem exhibita constare.
3) Blijkens een verwijzingsteeken in het H.S. behoort deze alinea vooraf te gaan aan de volgende.
4) De volgende nog 31/, bladzijden van het tweede katern zijn onbeschreven.



70!). Voorstellen ingediend op de diocesane synode te Utrecht. Februari 1549.
De jurisdictione ecclesiastica et officio ordinarii. A.2) Reverendissimus dominus 3) ac ceteri archidiaconi et alii junsdictionem habentes designabunt viros probos in officiatos sive officianos, nempe provisores et decanos, amotis improbis et parum religiosis, quoniam ab illis velut a fonte fere omnia mala procedunt.
De vita et honestate clericorum, de ceremoniis ecclesiasticis, cultu divino, sacris vestibus, terminariis, confessoribus concionatoribus, ludimagistris, de alienatione bonorum ecclesiasticorum, de emunitate et libertate ecclesiastica, de etate et qualitate promovendorum, de intrusis in beneficia, de testamentis et de clandestinis matrimoniis.
Reverendissimus et synodus statuit4).
B. Fiat simile statutum quemadmodum statuit reverendissimus Coloniensis, videlicet ut fiat exacta et diligens visitatio, ut juxta canones vitia possent corrigi et emendari.
C. Consultum videtur propter eos qui metu potentiorum forte deterriti ausi non fuerunt negocia et gravamina ipsis cognita ad synodum referre, ut reverendissimus dominus Traiectensis et alii jurisd1Ctionem habentes ordinent suos commissarios quos illi possint secreto adire et ea omnia tuto exponere, quo cognitis vitiis possit remedium adhiberi5).
1) Vergelijk hierbij de synodale statuten d.d. 1549, n°. 57 hiervoor.
2) In het h.s. staat hier doorgehaald: Petendum erü ut dominus.
3) In het h.s. is dit woord ingevoegd.
doorgehold H'S' ^° deZe WOOrde" bijgeVOegd' telvi>1 de in marg!ne st*»<fe B is 5) Oorspronkelijk luidde deze alinea: Ponotur quoque similis clausula in eodem statuto vtdeluet ut propter quosdam, qui metu potentiorum forte deterriti ausi non fuerunt negocio et gravamina ipsis cognita ad synodum referre, ordinet et statuat reverendtsstmus dommus Traiectensis in hac parte aliquem suum commissarium, quem fossuU secreto et l.öere adire, et ea omnia tuto exponere, quo reverendissimus dominus de rebus ,psss suppressis deferendum nominibus informatus possit huiusmodi ncrotiis et gravamimbus remedium ac medelam adhibere. Door aangebrachte verbeteringen ondu.del.jk geworden ,s de alinea onder aan de bladzijde opnieuw neergeschreven. Onder deze laatste redactie volgt: Dominus reverendissimus committit suffraganeum
271



D. Quantum ad cultum divinum deinceps pertinentius faciendum videtur dominis deputatis expedire, ut convocentur quinque ecclesie Traiectenses, et illi inter se concipiant modum reformandi defectus, qui in suis ecclesiis committuntur, tam in ambulationibus quam absentiis a choro et aliis, ut ad imitationem ipsorum possent corrigi similes in aliis ecclesiis et collegiis extra Traiectum.
*)E. Videtur quoque deputatis consultum, ut revendissimus unacum suis ecclesiis nonnullos deputet pro reformatione horarum canonicarum juxta libellum reformationis.
2)(F-) 3) Quoad articulum de qualitate ordinandorum, videtur deputatis statuendum, ut ordinandi primum et ante omnia rigorose examinentur,' num sint syncera fide, etate convenienti, morum gravitate et scientia debite qualificati, de quo etiam debent adferre testimonia convenientia et legittima per examinatöres discutienda.4)
5) G. Item cogitetur in synodo, num consultum sit statuere, ut deinceps pastores resideant in suis curis personaliter; saltem6) hoe omnibus modis statuendum putant deputati7), ut vicarii ecclesiarum juxta tenorem fundationis debita sua officia peragant sub pena privationis fructuum unius anni applicandorum fisco, vel alias fabricis ecclesiarum, prout synodo magis videbitur convenire, quum beneficia dentur propter officia8), nisi ex statuto aut fundatione alia pena irrogetur 9).
10)(H.) Item videtur deputatis statuendum, ut deinceps nullus admittatur ad curam animarum nee etiam ad deservituram aut etiam ad communicandum Verbum Dei, nisi previo rigoroso
1) In het H.S. is hier tusschengevoegd: Hic legatur titulus, Pro ecclesiis collegiatis.
2) In het H.S. is hier tusschengevoegd: Legatur hic ut officium domini etc.
3) In het H.S. is naast deze alinea in margine bijgeschreven: Reverendissimus et synodus statuit, terwijl door het eerste woord een P is geschreven, evenals bij meerdere alinea's (A, (F), G, (H)) in margine voorkomt.
4) In het H.S. is hier achter gevoegd: Exponatur hic articulus conceptusper capitulum Maioris ecclesie signatas Gelijk teeken staat voor het volgend artikel.
5) Voor dit artikel is in margine bijgeschreven: Iste articulus prelegatur ante Quantum (zie boven art. D). Het geheele artikel is doorgehaald.
6) In het H.S. is saltem doorgehaald en daarboven geschreven: consultum videtur.
7) In het H.S. zijn deze 2 woorden doorgehaald.
8) In het H.S. zijn de woorden prout—officia doorgehaald.
9) In het H.S. zijn de cursief gedrukte woorden bijgevoegd, terwijl irrogetur geschreven werd in plaats van een doorgehaald debealur.
10) In het H.S. schijnt dit artikel te zijn doorgehaald.
272



examine, quod examen fiet per archidiaconos et eorum officlatoS et alios habentes jurisdictionem 2)
De heresi, sortilegio, falsa religione, de apostatis, de adulterio et incestu, de concubinatu et usura, de sententiis excommunicationis.
Primum et ante omnia de talibus videretur esse diligenter inquirendum, ut inquisitione facta contra eos procedatur ad canonicarum penarum impositionem etc.
Ut autem hereses omnes facilius extirpari possent, videtur dominis deputatis consultum, quod dominus reverendissimus episcopus quamprimum mitteret suos visitatores munitos — si opus erit — auctoritate Cesa. Ma*». Qui super singulis heresim concernentibus3) diligenter inquirant et vitia corrigant aut — si visum fuerit — ad ordinarios referant.
Et si qui ex justis causis comperiantur suspecti de heresi3), interim ab officio suo suspendantur, donec et quousque sese purgaverint. Et ulterius poterit inseri decretum archiepiscopi Coloniensis.
Quoad apostatas vero, referatur ad synodum sententia reverendissimi domini Coloniensis desuper lata, videlicet ut dispensationes suas — si quas habeant — exhibeant superioribus examinandas, vocatis superioribus et illis quorum interest. Et consulatur an expediat addere. Quod dum discutitur processus, cogantur reassumere habitum in proprio vel alio monasterio, etiam si relicto habitu de facto contraxissent matrimonium.
4) Consulatur insuper an consultum sit addere huiusmodi apostatas moderatis sumptibus conventus — quem reliquerunt
per fiscalem persequendos.
Item contra apostatas conjugatos fiet simile decretum, quemadmodum per reverendissimum dominum Coloniensem decretum
1) In het H.S. zijn de cursief gedrukte woorden bijgeschreven en is daarachter nog bijgeschreven doch doorgehaald: Item quod archidiaconi quamprimum quo modo facere possint vocent omnes ecclesiarum parochialium vicecuratos ad examen et quod deinde nemo admittatur absque examine et litteris archidiaconi.
2) Dit stuk eindigt op fol. 2. Fol. 2 verso is onbeschreven. Hetgeen in den tekst volgt is te vinden op fol. 3 en 3 verso gedeeltelijk. Fol. 4 en verso rijn onbeschreven, behoudens de aanteekening op fol. 4 verso: Zonnius exparte reverendissimisuffraganeus.
3) In het H.S. zijn deze 2 woorden bijgevoegd.
4) In het H.S. is hiernaast in margine bijgevoegd: cogitetur.
18
273
examine, quod examen fiet per archidiaconos et eorum officlatoS et alios habentes jurisdictionem 2)



274
est; videlicet: Decernimus prophanas illicitas et nusquam tolerandas esse nuptias, quas vel monachi vel moniales religionem aliquam solemniter professi vel sacerdotes post hunc gradum contraxerunt; prolesque inde susceptas illegittimas esse, nee aliter quam spurios et nothos habendos ac proinde hereditario nomine parentibus suis neque in mobilibus neque in immobilibus succedere posse aut debere.
Concept, archief van het Domkapittel (rijksarchief Utrecht), in N°. 813.



III.
PROVINCIALE STATUTEN VAN 6 APRIL 1549.






711). Provinciale statuten van Adolphus, aartsbisschop van Keulen.
6 April 1549.
Adolphvs Dei gratia sanctae Coloniensis ecclesiae archiepiscopus, Sacri Romani Imperij per Italiam archicancellarius, princeps elector, Vuestphaliae et Angariae dux, legatusque natus etc, Universis, ad quos legatione pro Domino fungimur, gratia et pax a Deo, qui dives est in misericordia et prope adest omnibus invocantibus eum in veritate; qui, postquam nos licet indignos sanctae Coloniensis ecclesiae ac provincie procellosa tempestale graviter jactate atque afflictae gubernaculis admovit, huc continuo animum omneque studium nostrum sua inspiratione convertit, quo dicecesim illam ab hseresum inundatione, que pravorum hominum studiis jam plus nimio invaluerant, repurgare schismataque, quibus misère, atque adeo ut in ea jam actum de fide catholica potuerit videri, discerpebatur, tollere et oves nobis creditas in unum ovile Christo collegere pro virili adniteremur. Eaque de causa inprimis lupos, pro boni pastoris officio, ab ovili dominico abigere et omnis mali originem, concionatores sectarios perniciosos illos hominum seductores, ditione nostra protinus, quanquam non sine difficultate, ejicere sategimus, substitutis Catholicis et incorruptis Verbi Dei concionatoribus in eorum locum. Qua ratione plurimum quidem profecimus. Etenim progressum huius cancri hoe impetu sumus remorati et Catholicis aperuimus fenestram rursus respirandi. Non tarnen hae scopae purgamentis istis sufficiebant penitus everrendis: Jam enim hereseos malum altius, que est eius natura, fixerat radices, quam ut
1) De bekrachtiging dezer statuten door keizer Karei V, d.d. IV Non. Julii 1549, is opgenomen in de uitgave van Quentel d.d. 1554 op bladz. 420—422. Voor de bijbelteksten, waarnaar de statuten in margine verwijzen, heb ik gevolgd de Biblia Sacra, gedrukt bij Jan Moerentorf te Antwerpen, 1599.



278
potuerit una falce semel demeti; et haerebat in mentibus ac penetralibus hominum, unde neque vi extrahi neque persuasione suffodi aut sensim ratione tanquam cauterio pungi atque curari se pateretur.
Durabant quoque abusus et mores corrupti, quibus ecclesiastici ordinis pars maxima dedita infirmis erat offendiculo et, ut male de religione laici sentirent, causa; ut vere quadraret in eos, quod in Evangelio Dominus dicit: *) „Ve vobis legisperitis, qui „tulistis clavem scientiae et ipsi non introistis et eos, qui introibant, „prohibuistis."
Plurimum autem nobis erat fidutiae in concilio Tridentino, quod feliciter inchoatum ac sessionibus aliquot habitis celebre jam factum accessu omnium imperii ordinum, qui se reverenter ei2) submiserant, potentissimum ac saluberrimum fore credebatur; cuius progressu sperabamus nancisci opem et vires justas, quae erroribus istis et vitiis radicitus extirpandis sufficerent, eiusque authoritate, quae apud omnes maxima est, sublatum iri, non in nostra modo dicecesi et provincia verum etiam toto orbe christiano, quicquid uspiam irrepsit malorum, et ecclesiam Christi pristinum suum nitorem, concordia atque unitate redintegrata, recuperaturam.
Quae spes quum inexpectata contentione inter patres de transferenda concilii sede suscitata nobis pene eriperetur atque in longum tempus extraheretur, non sine metu graviorum perturbationum in republica christiana, en omnibus nobis hoe est ecclesiastici ordinis statibus, consternatis atque in metu constitutis, adfuit eius, qui conatibus religiosis et piis nunquam deest, Dei, a quo est omne bonum, consolatio. Enimvero misericordiarum pater Deus, qui nuper dedit fortissimo invictissimo felicissimoque religionis orthodoxe propugnatori Carolo imperatori nostro de celo victoriam, ut hostium validissimorum vires et consilia non tam viribus quam consiliis melioribus frangeret et imperio suo non multo fuso sanguine cogeret parere; cuique, quod mirandum magis est, dedit victoria parta modeste ac clementer uti, ut rebelles filios castigasse potius more boni patris quam bello petivisse videatur; eius nunc animum impulit, ut ad catholicae fidei paternarumque traditionum restitutionem omnia consilia omniaque studia sua converteret. Hinc, quod
1) In margine staat: Luc. 11 (Luc. XI: 52).
2) Quentel herhaalt: ei.
278



279
vix quisquam mortalium sperasset futurum, egit cum eis, ut, protestatione fcederibusque et contentionibus positis, duobus tantum articulis ad concilii definitionem rejectis, doctrinam catholicam traditiones et ceremonias ecclesiasticas, concionatorum bona parte unde pendere solebant reclamante, receperint. Quos cum Deo et ecclesie quantum in se erat, imperator piissimus luCri fecisset atque in plenioris unionis ac concordiae spem adduxisset, necesse erat, ut firmioris illius ac solide spe offendicula quoque tollerentur.
Quamobrem animum appulit et ad cleri corruptos mores reformandos, „quo benefactis suis obmutescere facerent"1), ut apostolus Petrus ait, „imprudentium hominum ignorantiam", et qui carpere clerum tanquam malefactores solebant, conspectis bonis eorum operibus, glorificent Deum in die visitationis. Deditque negocium quibusdam theologis piis eruditis et Deum timentibus, qui formulam quampiam, ad quam reformatio cleri videretur instituenda, juxta Sacre Scripturae normam antiquos patrum canones et rectae rationis judicium conciperent. Hanc Caesar acceptam tradidit universis ecclesiastici ordinis statibus diligenter expendendam, qui annotarent dicerentque, quid qua ratione repudiandum sibi putarent quidque recipiendum. Multis igitur consultationibus ac deliberationibus privatim et communiter habitis, quibusdam in formula expunctis, aliis mutatis vel additis, tandem communi consensu eam probarunt Caesareaeque Maiestati, ut se reformarent, instanti polliciti sunt, sese ipsos suosque subditos id illam veile componere ac reformare, salva summi pontificis authoritate, quae (sic) eis ut articulis quibusdam accederet necessarium arbitrabantur; id quod in praefatione, quam Caesarea Maiestas formule huic praefixit, clarius est videre.
Nos itaque considerantes nostri muneris etiam alias esse, ut vigilemus super gregem nostrum, ut infirmum consolidemus, aegrotum sanemus, confractum alligemus, abjectum reducamus et perditas oves queeramus, nisi velimus seternse maledictionis illud V83, quod apud Ezechielem 2) Dominus pastoribus malis et negligentibus comminatur, certissimo judicio incurrere, tam praeclaram rerum bene et sancte gerendarum occasionem nequaquam duximus negligendam.
1) In margine staat: i Pet. 2. (1 Petrus II: 15).
2) In margine staat: Ezec. }4 (Ezechiel XXXIV: 2—4).



2o*0
Proinde ad dicecesim et provinciam nostram reversi, primo omnium indiximus clero nostro synodum dicecesanam, quam et ad eum modum, quem reformationis formula prescribit, propicio Deo celebravimus; in qua publicatam et ab universis imperii statibus ecclesiasticis comprobatam receptamque reformationem clero nostro injunximus servandam. Transmisimus quoque eam ad reverendos comprovinciales episcopos, nostros suffraganeos et fratres, similiter in eorum dicecesibus publicandam et clero injungendam; quod ipsos sedulo curasse, ex gestis et statutis synodorum, quas ipsi quoque celebrarunt, nobis oblatis et legatorum eorum fida relatione cognovimus.
Verum negocium istud maius erat, quam ut pateretur se unico impulsu moveri, et morbus inveteratus levi medicamini noncedit; unde hac ratione vix quidquam aliud promotum est, quam ut sciret quisque, quod alioquin nemo ignorabat, quo modo sibi vivendum esset pie ac canonice. Contingit enim (omnibus) fere mortalibus, quod poeta quidam ait:
„Video meliora proboque, „Deteriora sequor."
Unde est illa apostoli Pauli confessio de lege mentis et membrorum1): „Etenim cum legi Dei condelectemur secundum interi„orem hominem" et eam bonam ac sanctam esse confiteamur, „est tarnen in nobis torpor quidam membrorum spiritui ac menti „repugnans" et non perficiamus qua? volumus.
Proinde non erat nobis hic quiescendum, quasi jam satis fecerimus, sed ulterius de modo erat cogitandum, quo ad efficacem reformationis executionem possemus pertingere. Si quidem inutilis est quantunvis bona ecclesiastici ordinis instituta reformatio, quam nemo exequatur; quemadmodum et lex bona, contra quam liceat cuilibet impune peccare, jacet inutilis. Multi sunt antiquorum patrum canones saluberrimi; at quas est illorum utilitas, quos pauci norunt, pauciores servant? Quamobrem vestigiis maiorum nostrorum insistentes, qui in rebus magnis cogere solebant comprovincialium episcoporum conventus, reverendis comprovincialibus episcopis confratribus nostris totique clero nostro indiximus concilium provinciale, in quo de rebus ad efficacem et durabilem reformationis executionem constituendam pertinentibus ac necessariis communibus consiliis tractaretur ac statueretur.
i) In margine staat: Rom. 7 (Rom. VII: 19, 22, 23).



28l
Qui cum ipsi ad constitutum undecimum Martij diem concilii locum ob adversam valetudinem adire non pótuissent, misère summae authoritatis in clero suo et praestantis eruditionis legatos, qui eorum loco et nomine concilio interessent et de rebus tractandis nobiscum agerent tractarent ac consulerent in commune.
Multis itaque deliberationibus ac consultationibus cum capitulo nostro et legatis illis ac clero nostro a jam dicta undecima Martij die ad sextam usque Aprilis quotidie habitis, tandem apparuit, propterea quod rigor antiquorum canonum statim revocari in usum absque motu graviori hac tempestate non possit, ad media quaedam sacris tarnen canonibus consentanea, quibus clerus et populus ad pleniorem reformationem sensim perduceretur, esse confugiendum; visaque nobis sunt plurimum momenti ad durabilem et efficacem reformationis executionem comparandam allatura1) media sex, nempe:
1. Instaurationem studiorum potissimum sacrorum.
2. Examen ordinandorum et ad ministeria vel praelaturas instituendorum.
3. Officiorum seu munerum susceptorum sedulam perfunctionem.
4. Visitationem archiepiscopalem episcopalem archidiaconalcm et eorum quibus hoe incumbit.
5. Synodorum frequentem celebrationem.
6. Jurisdictionis ecclesiasticae jam propemodum collapsae et abusu depravatae restitutionem.
De medio primo.
Primum quidem instaurationem studiorum, quod ea, que reformatio et ecclesie necessitas exigit, nemo prestiterit melius quam Scripturarum Sacrarum canonum et munerum ecclesiasticorum peritus. Sive enim regere ecclesias et docere populum, sive haereticos convincere et Scripturarum aperire mysteria, sive sacramenta conficere eaque administrare, sivi examinare ex ordine ecclesie ministros, sive visitare diceceses, aut synodos celebrare, vel judicia ecclesiastica exercere oporteat, scientia opus est; alioquin, ut inquit in Evangelio Christus,2) „si caecus „caeco ducatum praestet, ambo in foveam cadent." Quo etiam
1) In margine staat: Media sex.
2) In margine staat: Matt. jj (Matth. XV: 14).



282
modo Esaias indoctos ecclesie prelatos cecos et mutos appellat:l) „spèculatores 2) eius", inquit, „caeci, nescierunt universi, canes „muti non valentes latrare". Non valentes, inquit, etiam si cupiant, latrare, hoe est officia sua exequi. Et subdit:3) „Videntesvana, „dormientes, et amantes somnia sua. Canes impudentissimi „nescierunt saturitatem; ipsi pastores ignoraverunt intelligentiam; „propterea omnes in viam suam declinaverunt, unusquisque „ad avaritiam suam, a summo usque ad novissimum, dicentes: „„Venite, sumamus vinum, et impleamur ebrietate, et erit sicut „„hodie, sic et cras, et multo amplius.""
Quibus verbis propheta significat, non postremam vitiorum in populo Dei causam esse ignorantiam pastorum.
Et jam magna religionis orthodoxs jactura christianeque reipublicse irrecuperabili fraude experti per hanc tot haeresum et seditionum tempestatem sumus, quantam ecclesiae Christi perniciem adferat prelatorum et cleri ignorantia, quibus Scripturas Divinas negligentibus sutores textores calcearii et id genus opifices nemine prohibente quidlibet impune pro evangelio docentes irrepsere et mira audacia etiam munera ecclesiastica invasere; unde teterrima haeresum monstra suppullularunt et sacra prophanis superis infera miscuerunt et confuderunt.
Nee hoe modo, quin etiam studiorum sacrorum neglectus in causa est, cur tam innumerae eaedemque locupletes ecclesiae per Germaniam ministris idoneis ac possessoribus careant, etiam nunc cum restituuntur; neque enim desunt benemereri de ecclesiis cupientes, sed potentes desunt et idonei, nempe literarum periti, qui ecclesiasticis muneribus perfungi queant earumque hoe nomine possidere bona. Neque enim ad ecclesiarum munera et bona prosiliunt Catholici sicut heretici aut bonorum ecclesiasticorum occupatores sacrilegi.
Fercipitur autem scientia ad ecclesiae edificationem necessaria in scholis potissimum theologorum, quas constat esse propria quaedam seminaria ministrorum et praelatorum ecclesie; quibus florentibus floret ecclesia doctoribus et ministris, neglectis et contemptis ecclesia quoque ministris idoneis destituitur. Neque enim, ut olim in die Pentecostes repentino Spiritus Sancti afflatu 4)
1) In margine staat: Esai. j6 (Jesaia LVI: 10).
2) Quentel heeft: specularores.
3) In margine staat: Ibidem (Jesaia LVI : 10—12).
4) In margine staat: Act, 3 (Wercken, II: I—4).



283
aut velut fungi calore solis exciti, prodeunt nobis passim theologi subito sed exercitiis longis, eiusdem tarnen Spiritus unctione formantur in scholis.
Quibus rationibus — cum stabilem reformationis executionem xneditaremur — permoti, nostrarum esse partium putavimus, ut scholas theologicas apud universitates collegia et monasteria magha cura cumprimis concilii huius authoritate instauraremus; nee has modo verum etiam ludos triviales et pasdagogia, unde non parum malorum per hanc tempestatem in ecclesiam defluxit, repurgaremus. Quapropter, habita cum capitulo nostro et reverendorum comprovincialium episcoporum legatis ac synodalibus huius concilii patribus matura deliberatione, consentientibus et adstipulantibus eis omnibus, de studiorum instauratione statuimus et ordinavimus in modum sequentem.
i. Quod ad instituendam juvenüdem non sint admittendi, nisi de fide moribus et institutione sua prius examinati.
Percepimus sectarios quosdam concionatores, a nuperrimis comitiis cathedris quas invaserant deturbatos incertisque sedibus vagantes, nunc magisteriis inhiare scholarum et operam suam instituendas juventuti passim venditare, ut quibus non datur amplius grassari publice et venena sua e cathedra spargere, teneras ea juventuti instillent, quo cuniculis talibus ecclesiam Christi suffodiant. Quippe quod e juventute, qui olim regant ecclesias et gubernationi admoveaatur rerunpublicarum, videntur fore potissimum ii, qui nunc dant operam literis. Quibus corruptis durabit hoe malum multo tempore atque in muitos transfundetur, ut verendum sit, ne, si admittantur qualescunque in ludis literariis praeceptores, gravem inde atque indelebilem accipiat respublica christiana corruptionem. Idcirco nos, quibus non minor adhibenda est cura, ne instituant illi male juventutem in triviis, quam ne populum e suggestis corrumpant, communi omnium consensu statuimus et ordinavimus, neminem preceptioni trivialium studiorum admittendum esse, nisi qui sit de fide et religionc sua de vita item et moribus probe examinatus, et constiterit, ubinam gentium et apud quos sit ipse institutus. Neque enim parvi retulerit, an catholico an schismatico sit institutus, qui juventutem docturus est. Pertinebit autem examen prsecipue ad ordinarium, qui ordinet per dicecesim viros idoneos, quibus hoe negocii committat. Nee abs re fuerit, si examinentur quoque



284
in civitatibus a prelatis et rectoribus ecclesiarum, qui scholae praesunt; ruri autem a pastoribus et decanis ruralibus idoneis et eruditis. Visitatores vero de facto examine inquirant; et si contra hanc formam sint aliqui admissi, rejiciantur.
Praecipimusque et mandamus magistratibus edilibus et provisoribus, qui scholas suis impensis erexerunt, ne propterea examen huiusmodi quovis modo impediant, alioquin censura ecclesiastica et aliis remediis opportunis coërcendis.
2. Quce artes in triviis et quid in gymnasiis studiorum seu universitatibus doceri debeat.
Passim ludimagistri ingenia juventutis, quae primis literarum rudimentis et artibus minoribus expolienda susceperant, depravant, praepostera docendi ratione quidlibet, ad eruditionis sue ostentationem, quibuslibet promittentes; et cum encyclopedian quandam omnium disciplinarum velut in summa comprehensam juvenibus polliceantur, non absque aliorum professorum elevatione, nihil tradunt absólutum atque perfectum. Qua re ingeniis eorum imponunt, qui tali accepto pregustu continuo se abunde omnia tenere confidunt studiaque graviora fastidiunt et nunquam perveniunt ad frugem maturam; ex quibus officinis prodeunt nobis imperiti medici, hominum temerari interemptores, et jurisperiti omnia perturbantes, novarumque religionum authores, gloriosi theologastri, qui magna stoliditate non verentur velut e tripode Apollinis de dogmatibus ecclesiasticis et religionis veritate pronunciare atque statuere, cum solidi nihil fere de eis sint assecuti. Interest autem ecclesiae, quo modo sacerdos, quem populus velut ducem sequitur et a cuius ore x) — ut in Malachia dicitur — legem Dei requirit, sit institutus. Si quidem quantum ex ecclesiarum rectoribus bene ac gradatim Divinis Literis imbutis boni, tantum a non recte institutis mali solet ecclesiae plerumque evenire; quemadmodum et in republica de medicis et jurisperitis res habet. Ea de causa triviis modum esse dandum censuimus, intra quem se contineant; statuimusque, ut in trivialibus non nisi grammatica poëtica rhetorica dialectica arithmetica et que huius generis sunt triviales et liberales artes, dominicis vero et festis diebus literalis Evangeliorum et Episto-
1) In margine staat: Mulat. 2 (Maleachi II: 7).



2§5
larum hymnorum Psalmorum Parabolarum Salomonis ét eiuscemodi sacrorum librorum expositio, pro aetatis illius et ingenii captu, tradatur. Quanquam dialectice etiam requirit usum disputandi, quali exercentur studiosi in gymnasiis, sine quo ars ipsa ociosa est, poterunt et linguarum rudimenta in trivialibus doceri. Caeterum exacta atque absoluta artium et linguarum cognitio ratioque et reliqua philosophia, physica item et ars medica, jurisprudentia et theologia seu Scriptura Sacra non nisi in probatis academiis et catholicis universaliüm studiorum scholis expectentur doceantur ac tradantur; nisi quod theologia etiam in monasteriis opulentioribus et collegiis canonicorum, juxta reformationis formulam, debeat doceri.
3. Quos authores juventuti prcelegere et quos vitare oporteat.
Interest quoque reipublice christianse, quales authores juventuti impietatis juxta ac pieiatis capaci, prelegantur, ut rectissime reformationis formula monuerit, ne libri obscceni suspecti aut contagiosi eorum, qui perfidiae suae virus religionisqüe et pietatis odium tenerae juventuti suis scriptis instillant; sed tantum casti pii et religioni orthodoxe consentientes authores praelegantur; quod judicium cum non sit penes omnes, statuimus nullum authorem in trivialibus ludis praelegendum, qui non sit a decano artium yicinae et catholicae universitatis examinatus et ad prelegendum juventuti admissus. Aut si procul distent ludi ab universitatibus catholicis, examen et admissio pertinebit ad vicinae civitatis praestantis eruditionis praelatum aut alium aliquem doctum virum, cui episcopus illius diceceseos hoe muneris delegaverit.
Quod vero bonis et receptis authoribus repudiatis quidam gloriae aucupandae studio nova quotidie grammatica comminisciintur et adolescentium ingenia suis figmentis confundunt, omnino prohibendum et vetandu'm censemus. Maxime vero omnium sub anathemate interdicimus et prohibemus lectionem eorum librorum in triviis, qui ad seducendam in pravas opiniones juventutem aliud agentem et quaerentem scripti videntur. Quales sunt quorundam grammatica; dialectica; et rhetoricae institutiones, in quibus exempla fere a pravis adversariorum dogmatis petuntur, quo juventus incauta haeresum et sectarum dogmata simul cum artibus imbiberet. Quales item quedam famiüarium colloquiorum formula), in odium monastici instituti et caeremoniarum ecclesiasticarum contemptum composite atque efficte, quarum precipua vis
2ê$



28é
est animos juvcnum corrumpere et jam a teneris eos ab huiuëmodi pietatis exercitiis ac vitae monasticae institutis alienare. Dabimus idcirco viros aliquot pios et doctos, qui ferant judicium suum de authoribus, quos juventuti potissimum prrelegere conveniat eosque comprovincialibus episcopis significabimus, quo in instituenda recte juventute eadem forma per universam provinciam servetur.
4. Qui libri parochis et concionatoribus sint vitandt' et fugiendi.
Compertum 'nobis est, simplices et indoctos parochos, quibus non est datum pura ab impuris discernere, obvios quosque de negociis religionis tractantes libros emere et eos potissimum, qui speciosis titulis venditantur; quales sunt conciones adversariorum et commentarii eorum in Sacras Scripturas. Quanvis autem quidam eorum speciem pietatis alicubi prae se ferre videantur, habent tarnen quotquot sunt latens sub melle venenum, unde incauti et se contaminant ipsos et auditores quoque. Idcirco paterna solicitudine pro grege nostro soliciti, ne pabulum mortis pro vite pabulo ei porrigatur, praecipimus omnibus fidelibus, quorum animae cure nostre a Deo commissae sunt, potissimum Verbi Dei tractatoribus, sub anathemate quod alias incurrant, ut sibi caveant non modo ab his, quae ex officina venerunt Luteri, Buceri, Caluini, Oecolampadij, Bullingeri, Francisci Lamperti et Philippi Melanchthonis, quos constat omnia sua scripta ad decipiendum et seducendum homines a vera fide edidisse; fugiant etiam Coruinum, Capitonem, Brentium, Pomeranum, Pellicanum, Musculum, Sarcerium et Christophorum Hegendorphinum, Osiandrum, Spangenbergium, Oldendorpium, Hermannum Bonnum, Hedionem et eius in ecclesiasticam historiam pestilentissima supplementa, chronicon Sebastiani Franck et quicquid eius farinae, donec pleniori catalogo libros contagiosos per hanc tempestatem editos eis indicaverimus.
5. De studiosis canonicis tnittendis ad stadia universitatum sumptibus collegiorum.
Ne, quod in formula reformationis juxta sanctorum patrum decreta salubriter institutum est, vitio vel collegiorum vel adolescentum canonicorum evanescat, decernimus et statuimus, ut dent collegia uni duobus vel tribus, ut multus vel exiguus fuerit



2c?7
personarum numerus in collegio, bonae spei ac studiosis adolescen(ti)bus non minus quam triennii tempus, quo possint in studio potissimum theologico versari; in quo, si laudis aliquid obtineant, tempus eis prorogetur; atque interim percipiant integros prjebendae* suse fructus, quotidianis distributionibus exceptis, aut saltem quantum ad victum et libros necessarios sufficiat; nisi de competent! subsidio sit olim per capitula studiosis provisum; dum tarnen certis testimoniis singulis annis ad collegia mittendis constet, nee perversis moribus eos deditos nee studia vana, quae ad ecclesias aedificationem non conferant, sectari; committendum enim non est, ut cultui divino dedicata stipendia in huiuscemodi canonicos dyscolos erogentur. Debent tarnen curare, ut ipsis absentibus alii eorum in divinis suppleant vices.
6. De cautione, quam dare debeant mittendi ad universitates.
Quum formula reformationis exigat, ut juniores in gymnasiis alantur impensis collegiorum, ad hoe quo collegia claris et doctis viris ornentur, ut huic menti satisfiat et collegia non fraudentur expectatione sua, statuimus et communi consensu decernimus, ut canonici nondum in maioribus ordinibus constituti poscentes 'hoe nomine aut fructus integros aut decreta subsidia a collegiis, que pro more habent ut de fructibus participent etiam in minoribus constituti ordinibus, prius dent cautionem sufficientem, se non veile ordinem et institutum ecclesiasticum deserere, aut si mutato proposito forsan resiliant, turn se veile et debere fructus perceptaque subsidia collegio illi integraliter solvere ac restituere.
7- Collegia in universitate aliqua sita, quo suos studiosos mittere debeant.
Caeterum in locis, ubi universitas catholica est juxta primariam institutionem reformata et probata, non videtur causa digna esse collegia magnis sumptibus gravandi et mittendi studiosos foras ad umversitatem exteram. Proinde statuimus, ut tales dent operam literis bonis in ipsa universitate, ubi ad mores et studia ipsorum potest haberi respectus; nisi decanus et collegium causam habeant, cur censeant eos ad exteras universitates mittendos. Quod si qui fugientes disciplinam velint omnino non ad eam, quae eis a suo decano et capitulo designatur, sed ad aham, que ipsismet videbitur, universitatem proficisci, non



288
tenebitur collegium illis dare subsidium decretum. Ne veró canonici vicarii et chorisocii cleri nostri Coloniensis vigiliis defunctorum, quas mane hora septima persolvere consueverunt, a frequentatione lectionum precipuarum impediantur, volurnttsji ut posthac vigiliae tempore pomeridiano ad horam circiter secundam incipiantur, ut ante preces vespertinas compleantur.
8. Qui gaudere possint universitatum privilegiis.
Ad prohibendum gravem abusum, quo se quidam ad universitates non studii sed privilegiorum gratia conferunt, statuimus et mandamus, sicut ante nos in synodo Leodiensi statutum est, ut nulli nisi ad studia literarum idonei et illarum praecipue gratia se ad universitatem conferentes in membra seu supposita atque ad usum privilegiorum huiusmodi universitatis recipiantur, aut suorum beneficiorum fructibus eo praetextu gaudeant, nee reCepti ipsis privilegiis et beneficiorum fructibus uti sinantur, nisi quamdiu causa studii permanserint et spes sit, quod ex studio suo fructum uberiorem in ecclesia Dei sint parituri. Qui vero desides et ociosi comperti fuerint, ab eorundem privilegiorum usu et fructuum perceptione repellantur.
q. De theologo qui doceat in collegiis alendo.
Quo vero et reliqui sive canonici sive vicarii capellani sive chorisocii, cantores quoque seu choraules collegiorum, quae extra universitates aut in universitatibus procul a scholis sita sunt, habeant etiam occasionem in sacris discendi et proficiendi, decernimus et statuimus, ut eiuscemodi collegia singula, aut si vicina sint invicem duo aut plura simul, alant theologum aliquem docentem, vel binos qui hanc operam inter se partiantur, concessione fructuum unius praebendae authoritate apostolica in hunc usum supprimendae; aut si illa non sufficiat, unione beneficiorum vel vicariarum, quae nullam vel non adeo necessariam functionem requirunt, judicio visitatorum episcopalium decernenda et conficienda; sic tarnen, ut fructus praebendae vel stipendii dividantur secundum numerum lectionum, ut quando non legit detrahatur illi etiam de fructibus portio destinata. Quod si inter ipsosmet fratres inveniatur, qui hoe docendi munus velit et possit obire, huic par est, ut distributiones quotidiane praeter justum stipendium a choro absenti pridie quam legat et eo die quo legit concedantur.
288



2Èg
10. De instaurandis lectionibus theologicis in universitate Coloniensi.'
Ut Caesareae Maiestatis voluntati sanctissimse de reformandis universitatibus juxta modum in formula prescriptum satisfiat, et ratio sit quare collegia in Colonia non teneantur suos canonicos mittere ad exteras universitates, et eis absentibus aut integros praebendae suae fructus aut quantum in victum et libros sufficiat suppeditare; danda est collegiis illis opera, ut lectiones potissimum sacre theologiae in ipsa universitate vigeant et canonici illi, qui habent praebendas, sibi ex indulto apostolico cum onere legendi collatas, suo muneri juxta tenorem bullae summi pontificis, unde prebendas illas conferendi authoritas manavit, satisfaciant. Quamobrem monemus et hortamur eos, qui de prebendis gratiae primae gaudent, ut aut legant ipsi in sua facultate aut, si legitimo impedimento teneantur, conducant alios idoneos magistros, qui vices eorum in docendo suppleant. Qui si monitionibus nostris paternis auscultare noluerint, cum nostra — ad quos pertinet bonum publicum promovere — intersit, lectiones apostolicse sedis beneficio universitati debitas persolvi, censuimus totius concilii nomine requirendos esse universitatis rectorem et provisores, ut munere suo perfungantur; et eos quibus, de praebendis 'seu beneficiis providerunt, requirant ad legendum et satisfaciendum oneri praebende annexo et juxta apostolici privilegii tenorem contra non parentes procedant; alioquin negligentiam eorum deferendam ad summum pontificem et petendam provisionem, qua huic casui provideatur.
De altero medio, ad consequendam reformationis executionem necessario, quod est examen ordinandorum.
Deinde visum nobis fuit, ad stabilem et duraturam ecclesiastici ordinis reformationem comparandam necèssarium esse, ut initiandi sacris ordinibus rite examinentur. Hi vero, qui ad prselaturas et regimen animarum assumuntur, novo eidemque rigidiori cxamini submittantur, propterea quod mortales omnes sequi suum gemum quotidie experiamur et asinum manere asinum, etiam si exuvns leoninis induatur; atque ita evenire, ut, cum vitiis dediti hommes assumuntur ad dignitates et prselaturas, vertant dignitates et curas non quo oportet sed vel ad avaritiam implendam vel in



2QÓ
ventrem saginandum aut ad fastum et pompam, quidam etiam ut in luxu et deliciis vivant. Quibus profecto rebus fit, ut plane in diversum abeant officia et munera divinse jussionis nee fere ulla sit animarum et rerum ecclesiasticarum cura vera, sed imagines tantum et apparatus; nee seria bene institute reformationis executio, sed maior in dies morum et doctrine corruptela.
ii. Quamobrem inprimis statuimus et ordinamus, ne quis ad sacrorum ordinum perceptionem admittatur, nisi diligenter examinatus de fide quam teneat, de affectu quo ducatur ad petendos ordines, de scientia quae sufficiat ad ordinis quem petit ministeria explenda, de moribus ordinem decentibus, et setate legitima.
12. Ad quos pertineat examen.
Quoniam vero difficile erat, ubi sunt magne ecclesie et multi ordinandi, episcopos, ad quos examinatio proprie pertinet, hoe negocii per se obire, olim ea cura in quibusdam dicecesibus in scholasticos cathedralium ecclesiarum in aliis vero in prselatos alios relegata est, quibus jam examinandi jus est quaesitum et maiora quam caeteris canonicis stipendia ab ecclesia decreta. Verum, quales nunc sint plerique scholastici et illi penes quos est examinandi potestas, jura quidem sua tuentur nee tarnen docent juventutem nee examinant officiumque et curas illas aliis non multo melioribus examinatoribus interdum delegant. Quo fit ut, alio in alium hanc curam transferente, aut nulle aut perfunctoriae et admodum frigide fiant ordinandorum examinationes. Quem defectum supplere cupientes et examen ad sua principia, hoe est ad episcopos, revocare, quibus ex lege divina incumbit nemini cito manus imponere, matura deliberatione praehabita declaramus, episcopos non debere huiuscemodi examinationibus — quando non ignorant eas perfunctorie factas — statim acquiescere, et inquisitjonis specie, quam ex reliquiis antiqui moris retinent in altari, cum rogant, utrum sint digni justi et sancti, putare se satisfecisse, atque ita inutiles et indignos homines, nonnunquam etiam sceleratos, ab aliis forte — quos ea cura non admodum tangit — dignos judicatos sacris illis ordinibus contra conscientiam propriam insignire. Eaque dè causa requirimus provinciae nostrae episcopos in Domino, ut vel ipsimet huic suo muneri satisfaciant vel curam illam imponant viris piis doctis et de ecclesiae profectu solicitis, quorum diligentia
2QÓ



291
sit eis explorata; nisi certissimo experimento cognoverint, scholasticum, vel eum ad quem hoe pertinet, diligentiam talem, cui merito fidant, adhibuisse.
13. De licentiatoriis ad suscipiendos ordines extra dicecesim.
Statuimus, ut nemini posthac — ubi digna et justa causa non est — dentur licentiatoria ordines extra suam dicecesim recipiendi, nisi prius sit juxta modum praescriptum in sua dicecesi examinatus. Ad hoe enim comperimus quosdam licentiatoria petere, ut examen subterfugiant.
14. De proclamatione ante maiores ordines facienda.
Quoniam non oportet sacros ordines quasi furtim surripere, statuimus et ordinamus, ut quemadmodum jungendi matrimonio trina proclamatione populo denunciantur, ita maioribus ordinibus initiandi trina proclamatione denuncientur in ecclesia parochiae quam inhabitant, ad percipienda impedimenta, si que sunt, quae' debeat parochus episcopo aut officalibus eius significare; ubi tarnen proclamatie talis commode fieri potest nee verisimilis sit metus ne malevoli homines clericos innoxios a maiorum ordinurri' susceptione deterreant.
15. De tempore, quando debeant ordinandi dare nomina sua et examinari.
Mandamus, ut volentes ad subdiaconatus vel diaconatus ordinem promoven praesententur et dent intitulatoribus nomina sua feria quarta diem ordinationis precedente ac eodem et sequenti die examinentur, hora quam eis constituent examinatores. Promovendi vero ad sacerdotii gradum dent nomina sua feria quinta ante diem ordinationis, quibus similiter statuetur hora, cum simul ob multitudinem examinari non possint. Adferant vero promovendi omnes secum testimonia non modo suorum parochorum verum etiam praeceptorum aut proborum virorum, apud quos maiorem vitae partem transegerunt, per examinatores discutienda, unde possit episcopo, utrum irrepraehensibiles sint, constare.
29 i



292
i6. De examine instituendorum ad dignitates curas animarum aut alia officia.
Porro quo plus negociorum incumbit eis, qui ad prselaturas dignitates et curas animarum vocantur, hoe magis interest ecclesiae et christifidelium, ut tales singulari examine maiorique diligentia quam reliqui explorentur, utrum sufficiant ad praestanda munera illa, ad quae vocantur. Prsecipue vero episcoporum interest, quales habeant in excolendo agro dominico cooperarios. Hinc statuimus et ordinamus, ut nemo electus confirmetur nemoque praesentatus ad dignitatem vel animarum curam instituatur, priusquam sit a suo episcopo aut archidiacono episcopi aut hac in parte vicario, aliisve Sacrarum Literarum canonum et traditionum ecclesiasticarum peritis viris quos episcopus aut archidiaconus ad hoe designabit, examinatus et comprobatus idoneus, possitque et velit muneri, ad quod vocatus est, pro virili satisfacere, et formulam reformationis, qua parte eum concernit, exequi. Quod si quis archidiaconorum vel jus instituendi habentium contra hanc constitutionem presumpserit aliquem non ita examinatum investire, ipse quidem pro judicio episcopi per certum tempus ab officii sui executione et fructuum perceptione suspendetur; institutus vero eousque, donec episcopo comprobabitur qualificatus et idoneus. Neque tarnen per examen episcopale, derogatum volumus juri examinandi, si quod alii praelati habent.
17. De examine eorum, qui per resignationes aut permutationes ad beneficia cohtendunt.
Ad haec statuimus et ordinamus, ut in permutationibus et resignationibus beneficiorum eadem cura adhibeatur examinandi eum, in cuius favorem permutatio vel resignatio concepta est. Et praesertim diligens fiat inquisitio, etiam per diserta juramenta, num permutatio sit ad contegendum simonise vitium fraudulenter excogitata ac simulata; quod si vel examinis tempore vel in posterum compertum fiat, pactionem illicitam et jure non probatam intercessisse, uterque permutantium pro simoniaca fraude puniatur.
18. De formulis ad examinationem aptis.
Quoniam diversi ordines officiorumque et dignitatum gradus diversi alias atque alias requirunt in hominibus conditiones; et



293
ratio praeterea habenda est eorum religiosorum, qui perpetuo delitescere querunt in suis monasteriis, et ad nullas animarum curas evocari, sed tantum cupiunt chori officiis üi suis monasteriis adhiberi, sacrificiumque pro ecclesia in missis offerre, et monasticae indulgere; Visum fuit presenti concilio expedire, ut extarent formulae, ad quas examinarentur ordinandi secundum diversos suscipiendorum ordinum gradus, et instituendi et confirmandi secundum conditiones munerum et officiorum quibus adsciscuntur. Petentibus suffraganeorum nostrorum comprovincialium episcoporum legatis, negocium tales formulas congerendi dabimus eruditis aliquot viris, qui non modo in literis sint exercitati verum etiam cognitionem ecclesiasticorum officiorum teneant et conscribant in genere, quod communicetur eis omnibus pro locorum et ecclesiarum diversitate in species aptas deducendum.
19. De institutis pleno jure a prcelatis et aliis ecclesiasticis.
Cum bonorum omnium testimonio magnus et perniciosus sit abusus, quod archiepiscopi episcopi praepositi abbates praelati, et quibus in clero est potestas conferendi beneficia ecclesiastica pleno jure, conferunt ecclesias parochiales absolute et simpliciter quibuslibet, interdum indignis et ineptis, hominibus inexploratis, nullo precedente examine et quod intolerabiliüs est nonnunquam spuriis nothis pueris aut servis indignis; Censuimus hanc rem totius concilii nomine ad summum pontificem deferendam petendamque sedis illius provisionem et declarationem, irritantem tales collationes, quas vocant pleno jure, nisi praecedat examen episcopale seu eorum quos episcopi ad hoe dabunt, et ut potestatem faciat episcopis, ut quos non constarent a sua sanctitate vel alias rite examinatos non teneantur, quavis licet authoritate nitentes ad possessiones praelaturarum vel sacerdotiorum, curam animarum habentium admittere, nisi examine diligenter excussos atque probatos. Similiter, ne quenquam in ordine ab alio quam suo proprio antistite surrepticie et nullo praevio examine suscepto teneantur ad ecclesiasticas functiones admittere, sed ab ordinis suscepti executione suspendere, donec exhibitis suae promotionis literis per examen debitum et juxta reformationis formulam fuerit repertus idoneus.



294
20. De secularibus usurpantibus sibi potestatem pleno jure conferendi beneficia.
De secularibus vero habentibus jus praesentandi aliquem ad beneficium ecclesiasticum, sive curatum sive a cura liberum, qui contra regulas canonicas adnituntur pleno jure conferre absque institutione canonica aut praesentatum via facti intrudere, decernimus cum toto concilio, tales conatus irritos ac nullos esse;1) et si qui tale quiddam facere tentaverint, hos ipso facto jure praesentandi pro illa vice privatos esse; illum vero, qui beneficium tali titulo recipit aut se ei intromittit, nihil per hoe juris acquirere et proeul ab illius occupatione removeri debere, et per ordinarium in eius locum surrogari alium; quin et jura decernunt, utrunque et intrudentem et recipientem anathemate feriendum esse.
De officiorum perfunctione, medio tertio, ad comparandam executionem reformationis necessario.
Non prodest ad ecclesie edificationem, praelatos et pastores curam animarum habentes fuisse diligenter examinatos probatos et legitima manuum impositione institutos atque admissos, nisi praestent etiam officium, ad quod sunt vocati, et cuius gratia stipendia ab ecclesia accipiunt.
21. Idcirco pro consequenda reformationis executione curandum esse censuimus, ut ecclesiarum prelati et pastores suo munere perfungantur. Quod nisi fiat, jacent omnia quae reformatio exigit.
22. Quibus possint archidiaconi munus suum committere.
Jam quod passim tam indoctos et inutiles sacerdores (sic) videmus ecclesiarum regimini praefectos, unde et mores boni corrumpuntur et omnis disciplina populi labascit, quodque tam turpiter in concubinatu perpetua ebrietate et aliis infamibus vitiis, unde et populus scandalizatur, quidam vivunt, episcoporum negligentiae et archidiaconis illis, qui questum avarum ex officiorum
l) In margine staat: De jure fatronaius e. Preetcrca (c. IV, X, de jure patronatus, III. 38).



295
seu munerum suorum locatione faciunt et malunt homines de salute eterna periclitari quam se lucro turpi ac temporali non ditari, acceptum ferendum esse, fatentur omnes, quibus dolet, animas hominum quos sanguine suo Christus mercatus est non pluris aestimari et cleri infamia populum scandalizari; cui accusationi et juste querelae mederi cupientes, Sancimus et statuimus, ut episcopi archidiaconi, et omnes qui functionem munerum suorum non per se sed per ministros aut commissarios seu collectores solent obire, vices suas non committant hominibus levibus vitiosis aut conjugatis sed tantum ecclesiasticis gravibus et probate opinionis viris.
23. Non lieer e prcelatis officia sua pro pecunia pacta alicui committere.
Similiter ad tollendum gravem et scandalosum abusum, quo quidam pecuniis oblatis comparant sibi a praelatis commissiones et officia, non salutem animarum sed pecuniam uberiorem ex officiis quaerentes, Statuimus et mandamus, ne quis praelatus, cuiuscunque sit dignitatis, suam jurisdictionem et munera ulli commissario seu collectori, licet ecclesiastico, plus offerenti, pro pecunia aut pro certo annuo censu committat vel vendat, sub pcena excommunicationis, quam emens seu pecuniam paciscens ipso facto incurrat; vendens vero praeter pcenas canonicas amittat etiam actionem pecuniam pactam exigendi. Decernentes contractum huiusmodi illicitum a jure damnatum ac nullum esse et haberi debere.
24. Quod non liceat relinquere peccata pro pecuniis impunita.
Magno populi christiani scandalo quidam, ad quos pertinet vitiorum correctio, relinquunt peccata ob pecunias et munera impunita, non perpendentes pudendum esse crimen crimina non coërcere nee quicquam esse, quod atrocius episcopos et praelatos coram Deo accuset, quam huius rei neglectus. Idcirco deliberatione cum concilio habita mandamus et sancimus, ne episcopi archidiaconi, vel alii jurisdictionem habentes, aut eorum officiales seu commissarii vitiorum correctiones dissimulent, permittentes cuiquam pecuniae munerum vel necessitudinis cuiuscunque gratia in eis haerere; sed delicta preterita castigent pcenitentia salutari pro delicti gravitate imposita; nee pcenitentiae loco pecuniam emungant,
295



296
nisi ubi permittunt jura aut canones l) seu ubi pro transgressione mandati vel inhibitionis certa muleta — cuius habuerit transgressor cognitionem et tarnen contempserit — decreta sit. Verum muleta ex permissione jurium aut canonum proveniens secundum illorum praescriptum convertatur. Cseterum ubi eiuscemodi castigationibus non proficitur et tanta sit delicti gravitas, poterit etiam censuris et pcenis canonicis castigari, nimirum suspensionis ab officio excommunicationis et privationis beneficiorum ecclesiasticorum.
25. Ut muneri suo collegiorum praipositi satisfaciant.
Querela est collegiorum, praepositos quosdam, ad quos praestito juramento pertineat jura et statuta ecclesiarum tueri atque defendere, nihil agere minus; sed percipere tantum amplos fructus, caeterum ecclesias, quarum causa illos percipiunt, relinquere indefensas; immemores jurisjurandi et eius quod beneficium propter officium datur. Hinc decernimus et statuimus, ut, si istiusmodi praepositi a suis collegiis ad bonorum privilegiorum jurium et statutorum defensionem expensis capitulorum necessitatis tempore vel imminente discrimine requisiti muneri suo satisfacere neglexerint et inde collegium seu ecclesia illa damnum accipiat, pcenam incidant pro damni accepti magnitudine et prepositi negligentia, ab episcopo seu superioribus taxandam et moderandam.
26. Quod non liceat decanis a suis collegiis abesse.
Videmus, decanis absentibus vel officio suo segniter perfungentibus, levissimorum quorunque canonicorum et vicariorum insolentiam praevalere fere adversus meliores, pietatem et zelum bonorum haberi ludibrio, officia negligi, divina neque rite neque ab omnibus persolvi, cantum praecipitari, vitae et morum honestatem periclitari, disciplinam prorsus nullam esse; breviter licere pravis quibusque quicquid libeat. Praecipimus idcirco et mandamus, ut decani apud suas ecclesias personaliter resideant et officio suo per seipsos strenue perfungantur excessusque subditorum quoties opus erit castigent, sub pcena privationis fructuum decanalium, pro rata temporis quo absque causa rationabili
1) In margine staat: De foetus e. Licet (c. 111, X, de poenis, V. 37). De off. ord. c. Irrefragabili § Prcrvideant (c. xm al. 3, X, de off. jud. ord., L 31). De sen. exc. lib. 6. c. Venerab. J Denique (c. VII f 4, in Yl°, V. 11).



297
moniti non resederint, fabricae aut pauperibus applicandorum, ubi alias non est pcena digna contra non residentes decreta; nisi forte necessitatis causa contigerit eos abesse, quo casu capitulari alicui, qui suscepti officii rationem reddere possit quemque iitfcriores revereantur, vices suas committant, nisi talem absentis vicarium peculiaria collegiorum statuta designent.
27. Quod abbatissa nobiliutn virginum, quas canonissas appellant, debeant apud sua collegia residere.
Idem statuimus de abbatissis collegiorum nobilium virginum canonissarum, quas tanto magis oportet collegiis suis adesse et perpetuo residere quanto virgines illae maiori custodia sunt dignae. Quibus praeterea mandamus, ut diligenter observent, num omnes in dormitorio communi nocte decumbant et in habitu ipsas decente incedant ac horas canonicas rite persolvant ceteraque, quae reformationis cesariane (sic) formula et probatse earum constitutiones exigunt, diligenter observent; sub poena suspensionis a perceptione fructuum, in fabricam ecclesie applicandorum, donec pareant.
Ilias vero abbatissas, que duobus collegiis contra decreta sanctorum patrum praepositae sunt et duorum in se recipiunt curam, cum vix uni regendo sufficiant, censendas decernimus juxta decretum „De restringenda pluralitate beneficiorum" i), inferius paulo subjectum. Atque ut canonissae secundum formulam aliquam ipsorum (sic) statui convenientem possint in vitae et morum honestate reformari, conscribi quaedam in eam rem jussimus, quae vISitatoribus nostris trademus exequenda. Communicabimus quoque ea reverendis confratribus nostris comprovincialibus episcopis, quo et ipsi in suis dicecesibus secundum locorum et personarum rationem, quantum fieri potest, reformationis unitatem ac conformitatem introducant.
28. Ut abbates a monasteriis suis non discedant.
Mandamus quoque et praecipimus, ut abbates quorumlibet monasteriorum non nisi intra monasteriorum septa cum fratribus habitent nee moram longam extra ea trahant.
1) Zie art. 29 hierachter. — Vergelijk ook c rv, C. XXI, q. I.
29;



298
29- De restringenda plurimorum beneficiorum curam animarum habentium coacervatione.
Cupientes ex animo, quantum in nobis est, prohibere ac tollere odiosum illud et insatiabile — quod et patrum canones detestantur — studium coacervandi multa beneficia, curam animarum habentia, unde populus fidelis graviter scandalizatur et optimorum quorunque animi a clero alienantur; spoliantur ecclesiae debitis ministeriis; cessatio inducitur cultus divini; fundatores quorum sacrosancta et inviolabilis debebat haberi suprema voluntas, spe et expectatione sua fraudantur; meliores, quibus beneficium aliquod ecclesiae certe debetur quique ministrare in eo et cupiant et possint, non absque injuria et offensione Dei excluduntur et ad studia prophana impelluntur, ubi ecclesiae poterant esse ornamento; donec Cesarea Maiestas provisionem meliorem adversus licentiam hanc a summo pontifice impetret, id quod ab ecclesiasticis imperii statibus rogatus se recepit a sanctitate eius eniti atque efflagitare veile;
Statuimus et communi maturaque deliberatione cum concilio prehabita, quod justissimum est et ad ecclesie sedificationem pertinet, sancimus, ut beneficiatus quisque si beneficia habet a curis libera aut unum curatum aliud simplex, satisfaciat officio, cuius gratia beneficium accipit, secundum fundatorum intentionem sacros canones et patrum decreta; et ab ecclesia, ubi beneficium negligit, non participet. Etenim divini juris est, x) ut „qui servit altari, de altari vivat", nee bono jure is qui non servit altari vivit de altari; sicut stipendium non debetur nisi militanti. Si vero curatum habet beneficium, apud ecclesiam ubi beneficium habet resideat et officio satisfaciat, alioquin nihil percepturus; pertinebitque ad episcopum, seu eos quibus hoe juris competit, ut de praebendae seu beneficii fructibus ad ecclesiae illius utilitatem disponant, nisi beneficiatus ille ecclesiae Dei utilius aliquod servitium interim impendat. Quod si quis juxta c. „De multa" de praeben. 2), qualificatus, jam impetravit a sede apostolica facultatem plura quam unum beneficium retinendi, mandamus, ut hanc episcopo suo aut eius visitatoribus secundum dispositionem c. „Ordinarii" de off. ordina. in 6.3) praesentet
1) In margine staat: 1 Cor. <?. (1 Cor. IX: 13).
2) c. xxvm, X, de praebendis et dignit., III. 5.
3) c. m, in TI0, I. 16.



299
atque exhibeat. Quae si appareat sufficiens, curet episcopus, ut beneficia debitis obsequiis non fraudentur. Alioquin beneficiatus, uno quod maluerit rentento, reliqua libere resignet aut dimittat viris idoneis personaliter residere volentibus, absque praejudicio tarnen presentantium eligentium et collatorum, conferenda. Si vero dispensatum sit cum indigno, summo illud pontifici curet episcopus significare, ut digniori de beneficio illo provideatur, per eos quibus alias competit jus eligendi conferendi vel praesentandi.
30. De competentia justa rectoribus ecclesiarum sive perpetuis
sive temporalibus assignanda.
Ubi collegia vel monasteria vel habentes dignitates habent ecclesias parochiales incorporatas cum decimis juribus et censibus, quas committere soleant pastoribus vel perpetuis vicariis cum assignatione portionis fructuum regendas, si portio talis sit accisa nee sufficiat, ut honeste ac decenter ex ea vivatur, ne causa sit cur animse negligantur aut deseratur officium vel ad curas sordidas pastor ille pro victu comparando adigatur; Mandamus et decernimus, ut justa portio secundum reformationem ei de decimis collegii vel monasterii bonis assignetur ») sive per episcopum loei sive per eius visitatores. Similiter ubi temporales rectores ad regendas ecclesias conducuntur, decernimus, ut iis justum et dignum stipendium detur, pro locorum et personarum conditione ab episcopo moderandum, quod decentem eis et honestum victum atque vestitum suppeditet.
31. Ne cogantur ecclesiarum rectores opera servilia subire.
Omnino autem vetamus, ne ulla collegia monasteria vel habentes dignitates locent ecclesiarum suarum regimen cum agris vineis sylvis pratis et juribus rectori plus offerenti sub annua pensione; tales enim coloni verius quam pastores servilibus et sordidis negociis se dedere et maiorem temporalium quam spiritualium bonorum solicitudinem habere dignamque animarum curam negligere solent. Possunt tarnen colonis secularibus
I) In margine staat: De pro-ben. c. Extir/andee (c. XXX, X, de praebendis et dignit., III. 5) et e. ExJ>osuüti (c. xxxm, X, de praebendis et dignit., III. 5) et c. 1 eodem tit. in 6 (c. 1, in TI°, III. 4).
299



300
ecclesiarum prsedia sub annuo censu locari emolumentaque pro utilitate ecclesiarum commutari vel vendi. Quin etiam non vetamus, quin collegia et monasteria possint ecclesiae rectori bonorum ad ipsam ecclesiam pertinentium administrationem plenam committere pro moderato censu, quem de praediis pendat. Sic tarnen, ut ei supersit honestus et sufficiens victus ac vestitus. Nee ad supremum censum adigatur, ut solent licitantes a plus offerentibus; pro quo corradendo cogatur se sordidis et servilibus operibus mancipare ac rusticus fieri, ut vix aut egre ei supersit, unde nuditatem suam vestiat et vitam miseram sustentet; quales muitos, magno ecclesiastici ordinis dedecore, in pagis videmus sacerdotes.
32. De vicariorum seu capellanorum in ecclesiis collegiatis officiis.
Ad postremum statuimus et ordinamus, ut ecclesiarum collegiatarum vicarii — quos aliqui vocant capellanos aut chorisocios— nomini suo respondeant, nee tempore divinorum aliis psallentibus ipsi extra chorum spatientur desideant confabulentur aut aliud quid agant in ecclesia, in populi scandalum. Sed canonicis in persolvendis horis canonicis et divinis sint adjumento; et onera specialia, ad quae vel ex fundatione vel antiqua consuetudine aut ecclesiarum statutis obligantur, devote et diligenter persolvant. Sub pcena suspensionis, non a distributionibus tantummodo quotidianis verum etiam a vicariarum suarum fructibus, donec negligentiam juxta decani et capituli judicium emendent.
De quarto medio reforntandi ecclesiam per visilationem.
Non alias sane melius quam in visitatione deprehenduntur corriguntur et eradicantur errores et vitia, quae visitatoribus dormientibus seminantur crescunt et securum robur acquirunt. Sic in Evangelio dicitur: *) „Cum dormirent homines, venit „inimicus homo et superseminavit zizania", morum nimirum et doctrine corruptelam. Dormiunt prselati, qui non visitant; soli vigilant et servant custodias noctis super gregem suum, qui mala
1) In margine staat: Matt. ij (Matth. XIII:26).



3ói
quae metuuntur visitatione praecidunt. Et quoniam semper oportet eos in sibi commissas oves habere oculos intentos, speculatores appellantur: i) „Speculatorem", inquit propheta, „dedi te domui „Israël". Nee aliud est episcopus, etiam ex nomine, quam speculator. Hinc etiam apostolus-2) „Attendite vobis et universo «gregi, in quo posuit vos Spiritus Sanctus episcopos". Et universo inquit gregi, quod visitationem requirit, ut episcopus nemini desit. Quale exemplum dedit ipse de se apostolus, non semper praedicans sed visitans etiam suos, quos ad Christum converterat; ut exploraret, utrum servarent doctrinas et traditiones apostolorum et seniorum. Sic habito concilio Hierosolymitano3), in quo apostoli et seniores statuerant, quonam pacto lex vetus sepeliri deberet, ait ad Barnabam Paulus: „Revertentes visitemus „fratres per universas civitates, quo modo se habeant" 4). Qualium visitationum frequens mentio est in Actis Apostolorum. Capite XX commemorat episcopis Asiaticis labores suos ac tandem contestatur eos in haec verba: „Quapropter contestor vos hodierna „die, quod mundus sum a sanguine omnium. Non enim subter„fugi, quominus annunciarem vobis omne consilium Dei" 5). Qua sane contestatione pronunciat reos sanguinis omnium pereuntium animarum episcopos illos, qui oves suas non requirunt. Visitatione igitur opus est, cum archidiaconali turn episcopali atque archiepiscopali et eorum quibus hoe muneris incumbit, ad extirpandos errores ac vitia et mores bonos plantandos eosque in usu et vigore suo retinendos. Hactenus autem - quod negare non possumus — alto somno dormierunt episcopi, de archidiaconorum visitatione securi, qui speciem quandam visitationis retinuerunt, sed deformem, et pravorum officialium seu visitatorum quaestu vitiosam ac repraehensibilem. Nunquam profecto, quod nunc sero querimur, tot haereses et sectae moresque corrupti eousque invaluissent nee jaceret adeo disciplina ecclesiastica neglecta, si recte visitatum ab episcopis et archidiaconis et iis quibus hoe muneris incumbit fuisset.
33. Quapropter archidiaconis quidem totius concilii authoritate mandamus et praécipimus, ut abusu correcto visitationem instituant
1) In margine staat: Ezec. 3 (Ezechiel III: 17).
2) In margine staat: Act. 20 (Wercken XX: 28).
3) In margine staat: Act. ij (Wercken XV .-4 vlg.)
4) Wercken XV: 36.
5) Wercken XX : 26, 27.



§02
ad formulam reformationis nee quenquam sinant in vitiis, pecuniae vel munerum causa, haerere, juxta superiores nostras constitutiones; sub poena quam episcopi vel superiores dignam judicaverint. Episcopos autem requirimus, ut frequentius per hoe triennium visitent suas diceceses, cum ad extinguendas haeresum et schismatum reliquias, turn vero ut archidiaconales et inferiores visitatores observent atque in ordinem redigant. Nam nisi hoe fiat, verendum est, inferiores visitatores suum morem retenturos.
34. De notario in visitatione adliibendo.
Statuimus ad haec, ut visitatoribus adhibeatur notarius, qui sit sacerdos aut saltem clericus non conjugatus.
35. De visitatione exemptorum et non exemptorum.
Cautum est in reformationis formula, ut a visitatione episcopali nulla ecclesia esset libera seu exempta, propterea — ut opinamur — quod exempti multi ab institutis suis late deflexerunt et populum graviter irreligiosa vitae conversatione et moribus corruptis scandalizent. Induceretur 'autem ecclesiae turpis facies plurimaque in populo scandala nascerentur, si visitatis ac reformatis non exemptis exempti, quos oportebat esse potius reformatos, haereant perpetuo in eodem luto. Verum quum in hoe negocio deesset episcopis summi pontihcis authoritas, Caesarea Maiestas recepit se veile cum summo pontifice agere, ut operi huic tam sancto sanctitas eius se accomodaret. Quod ipsum utrum jam factum sit necne, nondum ad nos pervenit. Idcirco statuimus interea, donec de hoe reddamur certiores, ut episcopus quisque visitet omnes sibi subjectos non exemptos, licet sint per archidiaconos aut alios prelatos visitati. Exemptis vero, ne quid in se patiantur episcopi desiderari eorum, quae Caesarea Maiestas serio requirit, suum visitandi studium atque operam offerant, hoe periculoso praesertim tempore. Et nihilominus praesenti concilio statuente requirimus et a reverendis coëpiscopis nostris suffraganeis in eorum dicecesibus requirendos censemus omnes exemptorum prelatos et visitatores, ut munus suum strenue exequantur reformentque subditos suos juxta reformationis cesareanae — quam sibi comparare quisque teneatur — formulam, et Caesareae Maiestatis mentem. Qua in re si fuerint negligentes et non cum effectu reformationem exequantur, turn episcoporum erit, ut negligentiam hanc aut



summo pontifïci aut Caesaree Maiestati significent, quo prospiciatur eis de remedio opportuno.
36. De visitatione hospitalium etiam exemptorum.
Cum reipublicae sed precipue episcoporum intersit, ut visitentur ac restituantur hospitalia, quippe quod episcopi sint et esse debeant patres pauperum et infïrmorum, nee ferendum eis sit, ut eleemosyne debite eis subtrahantur, Statuimus, hospitalia omnia esse diligenter et magna cura visitanda impetrandumque ordinariis a summo pontifice, Caes. Maiestatis intercessione, privilegium visitandi et reformandi etiam exemptorum hospitalia, salvo tarnen in aliis exemptionis jure.
37. De authoritate, qua oportet visitatores episcopales pratditos esse.
Erit quoque visitatoribus episcopalibus opus flagello evangelico et ecclesiastica coërcendi potestate, ut vendentes et ementes scorta nequitias imposturas omnemque turpitudinem ex ecclesia ejicere valeant. Proinde decernimus, ut episcopi et praelati, mittentes aliquo, ubi ipsi fuerint negociis aliis occupati, suos visitatores, instruant eos etiam authoritate ac potestate sufficienti rebelles ac criminosos per censuras ecclesiasticas coërcendi et vitia, ut magna vel parva fuerint, castigandi.
38. De formulis inquirendi in visitationibus.
Quanquam nulla certa inquirendi regula, ob rerum omnium instabilitatem et diversos casus qui subinde accidunt, visitatoribus potest prescribi, expedit tarnen extare formulas, ad quas pro diversa locorum ordinum et ecclesiarum conditione aliter atque aliter inquisitionem suam illi instituant et quibus submonitorii loco uti possint. Que si non inveniantur edite, quo visitatores hoe onere levemus, dabimus piis et eruditis aliquot viris negocium tales formulas etiam suffraganeis nostris episcopis communicandas colligendi ac scribendi.
39. De sumptuum et procurationum in visitatione exigendarum moderatione.
Semper mansit extra controversiam, eos qui visitarentur debere
303



$ó4
suis visitatoribus sumptus omnes, dicente apostolo:x) „Quis „plantat vineam et de fructibus eius non edit? Quis pascit gre„gem et de lacte eius non manducat?" „Si nos spiritualia vobis „seminavimus, magnum est, si carnalia vestra métamus?" Sed quoniam frigescente charitate populus non — ut olim — benigne et liberaliter succurrit ecclesiarum necessitatibus et gravibus insuper exactionibus ecclesiae per hanc tempestatem atteruntur, ne visitatio superveniens fiat onus importabile et offensionem demus — ut apostolus loquitur — evangelio2), requiremus reverendos comprovinciales episcopos nostros suffraganeos ut, quando non per se sed per commissarios visitabunt, non sinant visitandos supremis evectionum ac procurationum juribus gravari:3) „neque enim „debent filii thesaurizare parentibus sed parentes filiis". Praecipimusque et mandamus universis et singulis nobis inferioribus visitatoribus, ne superfluum famulitium in comitatum assumant et victualium sumptu mediocri pro sua decentia sint contenti. De parochis vero, ubi tenues sunt redditus et paucus est populus, ordinamus, ut visitandi vocentur ad vicinum aliquem illius decanatus seu regiunculae locum et moderatum tantummodo subsidium conferant in sumptus communes. Caeterum si pauperis cui(u)spiam parochie necessitas requirat visitationem personalem, cum hac visitatores agant benigne et ad exemplum apostoli Pauli,4) qui malebat manuum labore victum sibi et suis quaerere quam quem gravare, ecclesiae pauperi de suo, quod a locupletiori ecclesia habent, serviant.
De synodorum celebratione, medio quinto, ad reformationem exequendam neeessario.
Magno status ecclesiastici immo reipublice christiane detrimento sero querimur, synodos vel intermissas vel non recte hactenus fuisse celebratas. Quarum necessitas hinc intelligitur, quod ubi deficit visitatio, ubi officiorum non est cura, ubi examen et studia bona jacuere neglecta, solae restant synodi seu concilia in
1) In margine staat: / Cor. g (l Cor. IX : 7, I')•
2) In margine staat: / Cor. o (1 Cor. IX: 12).
3) In margine staat: 2 Cor. 12 (2 Cor. XII: 14).
4) In margine staat: Act. 20 (Wercken XX: 34, 33).



3óS
nomine Christi congregata, idonea non tantum ad bonorum morum plantationem et extirpationem malorum verum etiam ad mediorum seu viarum, quibus ad istas pertingimus, restitutionem cum primis valentia. Si quidem in synodis redintegratur unitas, studetur corpori in sua integritate conservando, ubi ea, quae in visitatione non dabatur exequi, executionem studiis communibus assequuntur; ubi de capite et membris, de fide et pietate, de religione et cultu divino, de moribus, de disciplina, de obedientia, de judiciis et rebus omnibus, ad bene christianeque vivendum commodis vel necessariis, tractatur atque statuitur, ut verissime in reformationis formula dicatur: „Salus ecclesiae terror hostium „eius et fidei catholicae stabilimentum sunt synodi" l), quas etiam rectissime corporis ecclesiae nervos dixerimus; neglectis enim synodis, non aliter ecclesiasticus ordo diffluit, quam si corpus humanum nervis solvatur.
40. Idcirco statuimus, ut synodus dicecesana quotannis bis pro veteri quidem more sed juxta reformationis formulam religiosius et meliori cum fructu celebretur. Suffecerit tarnen in dicecesi Leodiensi, propter eius latitudinem et multitudinem prelatorum, semel quotannis recte et studio ferventi celebrare. Synodum vero provincialem volumus juxta Basileensis concilii decretum2), singulo quoque triennio cogi debere.
41. De sumptibus, quos in synodis faciunt decani collegiorum et pastorum.
Decani collegiorum accedentes synodum pro suis collegiis in religionis officio et dignitate sua conservandis, et decani rurales pro suae regiuncule parochis, Deo utique militant. „Nemo vero," 3) ut apostolus ait, „militat unquam stipendiis suis". Propterea decernimus et statuimus, ut pro numero dierum, quibus concilium durat, conferant decanis suis collegia et parochi subsidia in sumptus, quos necessario facere debent, absque omni tergiversatione. Qua in re tam justa si qui rationis et aequitatis
1) Formvla Reformationis, per Caesaream Maiestatem statibus ecclesiasticis in comitijs Augustinis ad deliberandum proposita et ab eisdem, ut paci publicse consulerent, et per eam ecclesiarum, ac cleri sui utilitati commodius prouiderent, probata etrecepta. Christo auspice. Plvs Vltra. Cum gratia et priuilegio etc. Mogvntias. Excudebat Ivo Schceffer. (Kon. Bibl. I RgB. in fol.), fol. 19 verso.
2) Conc. Basü. Sessio XV. § Celebretur quoque. (Concüiorum omnium Tom. II, Coloniae P. Quentel 1538, fol. DCXXXVI verso).
3) In margine staat: 1 Cor. p (1 Cor. IX : 7).
20
2Ó5



obliti reddiderint se difficiles, visitatorum nostrorum erit, hos tales non modo compellere ad id, quod jure divino debent, persolvendum verum etiam pcenas ab eis pro iniquitatis modo exigere.
42. De novis constitutionibus in synodis edendis.
Statuimus quoque, ut in synodis communibus consiliis decernatur de tollendis abusibus et moribus corruptis, quos contigerit ad synodi judicium referri, disciplina ecclesiastica castigandis. Et si opus sit canones veteres renoventur aut novi in novis casibus, juxta Sacram Scripturam patrum sanctiones et rectae rationis judicium, condantur; id quod modo nos quoque ex his, que ad synodum relata sunt, facere decrevimus.
De medio sexto ad reformationis executionem necessario.
Sextum medium ad exequendam reformationem efficax est jurisdictio ecclesiastica, qua tanquam supremo refugio compelluntur, qui sponte non ducuntur ad vitae emendationem. Hanc Christus ecclesiae in Petro, pro ecclesia confitenti ipsum esse filium Dei, promisit, quando dixit:]) „Tibi dabo claves regni celorum. „Quodcunque ligaveris super terram, erit ligatum et in caelis ; „et quodcunque solveris super terram, erit so(lu)tum et in „caelis." Quam promissionem non ad unum Petrum pertinere sed in omnes apostolos transmissam alio loco insinuat, ubi dicit 2): „Amen dico vobis. Quodcunque ligaveritis super terram, „erit ligatum et in caelo; et quodcunque solveritis super terram, „erit solutum et in celo." Ecclesie igitur sunt claves istae ligandi atque solvendi datae, quas non ab hominibus sed a Christo accepit; ut absque divinae authoritatis contemptu contemni non possint. Quapropter Christus praecipit,3) „ut eum qui ecclesiam „jus dicentem non audierit, pro ethnico habeamus et publicano". Tanta est ecclesiasticae jurisdictionis vis et potestas. Hac coërcentur obstinati in sceleribus, pervicaces, rebelles, flagitiosi et contumaces. Hac usus est beatus apostolus Paulus, quando Corinthium, novercae suae stupratorem, tradidit Satane:4) „Ego",
1) In margine staat: Malt. 16 (Matth. XVI: 19).
2) In margine staat: Matt. 18 (Matth. XVIII: 18).
3) In margine staat: Matt. 18 (Matth. XVIII: 17).
4) In margine staat 1 Cor. s (1 Cor. V: 3—5).



3*0?
inquit, „absens corpore presens autem spiritu, jam judicavi ut „praesens eum, qui sic operatus est, in nomine Domini nostri „Iesv Christi, congregatis vobis et meo spiritu, cum virtute „Domini Iesu, tradere huiusmodi hominem Satanse in interitum „carnis, ut spiritus salvus sit in die Domini nostri Iesv Christi". x) Hac item usus est adversus Hymenseum et Alexandrum, qui operum conscientiam, quse fidei rectae congrueret, repellentes, circa fidem naufragaverunt; quos tradidit Satane, ut discerent non blasphemare. Et increpat beatus apostolus Corinthios, apud judices infideles et ethnicos judicio contendentes: 2) „An nescitis", inquit, „quoniam sancti de hoe mundo judicabunt? Et si in „vobis judicabitur mundus, indigni estis, qui de minimis judicetis? „Nescitis, quoniam angelos judicabimus? Quanto magis secularia?" Et per ironiam subdit: „Secularia igitur judicia si „habueritis, contemptibiles scilicet qui sunt in ecclesia, illos „constituite ad judicandum. Ad verecundiam vestram dico: Sic „non est inter vos sapiens quisquam, qui possit judicare inter „fratrem .suum. Sed frater cum fratre judicio contendit, et hoe „apud infideles?"
43- Quibus permoti rationibus decrevimus cum prsesenti synodo, judicia ecclesiastica inprimis reformanda esse. Et quidem in hanc rem antecessores nostri sanctae Coloniensis ecclesiae archiepiscopi Theodericus et Ropertus quedam statuere; post quos antecessor noster Hermannus anno vigesimo nono copiosiorem nostrse curiae reformationem edidit, quae et in provinciali concilio anno trigesimo sexto communi omnium consensu publicata atque recepta est3). Verum cum prohibente hominum malitia
1) In margine staat: i Tim. i (i Tim. I: 19, 20).
2) In margine staat: 1 Cor. 6 (1 Cor. VI .-2—7).
3) Deze statuten voor het aartsbisschoppelijk hof zijn gedrukt in Quentel's uitgave d.d. 1554 der Statuta seu decreta provincialium et dioecesanarum synodorum sanctae ecclesiae Coloniensis. Die van den aartsbisschop Theodericus (d.d. c. 1452) op blz. 258—264; — die van den aartsbisschop Ropertus (d.d. 30 Aug. 1470) op bladz. 264—268; — de Jurisdictionis ecclesiastica; archiepücopalis curie Coloniensis refor. matio (d.d. Mercurii post Mathei ap. 1528) op bladz. 299-309; de Publicatio ervan door den officiaal (altera post Remigij 1528) op bladz. 309; de Formulae secundum quas mandata omnis generis deinceps scribentur op blz. 310-319; de Formae absoluttonum per baneales scribendarum op bladz. 319-321; De non admittendis tabelhumbus nisi per ojïcialem admüsis et sigilli/erum curie Coloniensis descriptis et registratis op bladz. 321—322; de Tabula comprehendens salarium procuratorum, notariorum communium, audientiarii et bancalium op bladz. 324-325; en de Forma taxandi viaticum delationis mandatorum ad loca dioecesis Coloniensis infrascripta op bladz. 335—327.
3"o;



3081
non sit reformatie- illa per hanc tempestatem sortita per omnia executionem, decrevimus hanc primum in dicecesi nostra diligenter exequi et omnes curie nostre officiarios jurejurando adstringere ad eius observantiam. Requirimus quoque et monemus reverendos confratres nostros suffraganeos episcopos, ut et ipsi secundum hoe exemplar, prout melius videbitur congruere saluti et tranquillitati subditorum, suas quoque curias reforment et executionem reformatae jurisdictionis episcopali sua authoritate inferioribus omnibus ad eundem modum, hoe est per jusjurandum, imponant.
44. De impedientibus executionem mandatorum et sententiarum judicum ecclesiasticorum.
Ecclesiasticus judex officio suo nequit perfungi, ubi magistratus et seculares homines contumacibus flagitiosis et rebellibus patrocinium ferunt adversus ecclesiastica judicia vel ea impediunt. Idcirco mandamus omnibus magistratibus, prsefectis judicibus secularibus et quibuscunque ecclesie filiis, ne quis ad judicium ecclesiasticum vocatis adversus Dei ordinationem, unde est ista potestas, et sacros canones patrocinetur aut quovis modo impediat mandatorum et sententiarum ecclesiasticorum judicum executionem; sub pcena excommunicationis, qua, nisi admoniti resipiscant, sint plectendi. Piissimum quoque imperatorem nostrum et principes seculares, quorum ditiones in provinciam nostram excurrunt vel intra eius ambitum continentur, duximus totius concilii nomine tanquam justitiae patrocinatores invocandos, ut ditionum illarum satrapis praefectis judicibus magistratibus suisque vicariis mandare ac precipere velint, ne ecclesiastico judici brachium seculare petenti illud denegent aut cuiuscunque exceptionis per reos propositae occasione differant, etiamsi nullitatem exceptio concernat, quemadmodum jure communi cautum est.
45. Ne judices seculares de matrimonialibus et aliis spiritualibus causis judicent.
Quum matrimonii sacramentum ut sacramenta reliqua in thesauris ecclesiae numeretur nee sit civilis quidam contractus, ut olim putarunt ethnici, ad solius ecclesiae judicium, praesertim ubi quaestio juris versatur, eius discussio pertinet. Idcirco statuimus cum praesenti concilio et sub excommunicationis poena prohibemus, ne magistratus aut judices seculares in matrimonialibus aut aliis



309
spiritualibus quibuscunque causis, ad cognitionem solius ecclesiastici judicis spectantibus, inter suos subditos aut alienos judicent nee dispensandi aut transigendi potestatem in matrimonio ac gradibus prohibitis sibi usurpent, sed eiuscemodi causas omnes ad judicis ecclesiastici cognitionem et definitionem remittant.
Censurae et decreta lata pro abusuum et vitiorum ad synodi judicium perlatorum emendatione.
46. Ne quis recipiat aut foveat monachos et sanctimoniales, sui instituti desertor es, ac fugitivos apostatas, sub excommunicationis poena.
Nulla re magis per hanc tempestatem fcedata est ecclesiae Christi facies quam profugorum monachorum et sanctimonialium perfidia atque flagitiis; quorum ut erat vitae institutum arctum prius et sanctum, ita eo abjecto absque omni freno ad quaevis flagitiorum genera provoluti sunt. His enim authoribus natae sunt haereses sacrilegia incestuosa connubia et sacrorum omnium prophanatio. Nee ab aliis magis quam iis, quos isti seduxerunt, sunt haec mala defensa atque promota. Ideo magna severitate opus est, ut flagitiosissimum hoe genus hominum reprimatur atque ab ecclesia fidelium, videlicet ne plures eorum contagione inficiantur et pereant, submoveatur. Proinde quod nuper in dicecesana synodo nostra decreveramus*), nunc renovamus et eius innixi authoritati, qui dixit2) „Quicquid ligaveris super „terram, erit ligatum et in ccelis", sancimus unanimi totius concilii consensu judicio ac sententia ac precipimus, ne quis, cuiuscunque status vel conditionis fuerit, posthac monachos et monachas fugitivos et extra superiorum suorum obedientiam vagantes, quos noverit veridica aliorum relatione aut superiorum testimonio vel alio quovis modo esse tales, recipere fovere aut
1) Bedoeld synodaal statuut (d.d. 2 October 1548), waaraan onze tekst is ontleend, bepaalde: ne quis posthac monachos vel monachas fugitivos et extra superiorum suorum obedientiam vagantes recipere fovere aut ad sacramenta vel ecclesiastica ministeria admittere au sit; sub excommunicationis pcena, qua et sacri canones feriunt eos, qui huiuscemodi fugitivis apostatis atque excommunicatis communicant. (Statuta seu decreta prov. et dioec. synod. s. eccl. Col., Coloniae ex off. haered. Jo. Quentel 1554, blz. 416, iste kolom).
2) In margine staat; Matt. 16 (Matth. XVI: 19).



3io
ad sacramenta vel ecclesiastica ministeria admittere ausit; sub excommunicationis, quam ipso facto incurrant, pcena, qua et sacri canones feriunt eos, qui huiuscemodi fugitivis apostatis atque excommunicatis communicant.
47. De monachis sanctimonialibus et sacerdotibus conjugatis.
Perlatum ad concilium est, apostatas illos varia vitse genera sectari, quosdam enim seculare institutum in omnibus assumpsisse et, pudicitia quam Deo consecraverant prostituta, monachos sanctimonialibus duplicato incestu sub conjugii pretextu adhaerere. Quo vitio et sacerdotes ac maiorum ordinum quidam clerici contra sacros canones se contaminarunt. Quosdam vero viduis et fceminis secularibus se compulasse. In quo gradu et sanctimoniales quedam, Deo sub velamine dicatae, se viris conjugii nomine prostituerunt. Quas nuptias omnes, quia priorem fidem irritam fecerunt, Deo abominabiles atque execrabiles, uti nuper in synodo nostra dicecesana declaravimus l), ita nunc quoque2) totius concilii approbatione ac judicio declaramus et pronunciamus illicitas prophanas sacrilegas atque incestuosas esse et nusquam tolerandas; et anathemati eos omnes, qui ita contraxerunt, esse innexos; prolesque inde susceptas illegitimas esse nee aliter quam spurios et nothos habendas, ac proinde haereditario nomine parentibus suis neque in mobilibus neque in immobilibus succedere posse aut debere.
48. De concubinariis monachis vel sacerdotibus.
In tertio genere versantur monachi apostatas, qui ministeriis ecclesiasticis perfunguntur et scortis seu concubinis adhserent. Quorum quidam religionis suae habitum penitus abjecerunt, quidam non integrum sed partem eius ob metum retinuerunt.
1) Bedoeld synodaal statuut (d.d. 2 Oct. 1548), waaraan onze tekst is ontleend, bepaalde: decernimus et declaramus prophanas illicitas et nusquam tolerandas esse nuptias, quas vel monachi vel moniales religionem aliquam solemni voto professi vel sacerdotes post hunc gradum contraxerunt; prolesque inde susceptas illegitimas esse nee aliter quam spurios et nothos habendas, ac proinde haireditario nomine parentibus suis neque in mobilibus neque in immobilibus succedere posse aut debere. (Statuta seu decreta prov. et dioec. synod. s. eccl. Col., Coloniae ex off. haered. Jo. Quentel 1554, blz. 416, 2de kolom).
2) In margine staat: 77 quasi 1. Nuptiarum (c. xli, C. XXVII, q. I).



3"
De quibus statuimus, ut severiori ordinis disciplinae pro tanti scandali expurgatione submittantur et carnis suae petulantiam pcenitentiae afflictione mortificent. De sacerdotibus vero et clericis beneficiatis, quibus concubinae et fceminae de incontinentia suspecte, seu cum quibus ipsi antehac de fornicatione diffamati fuerunt, manifeste cohabitant, ut nuper in synodo dicecesana *), ita nunc quoque totius concilii consensu et approbatione decernimus et pronunciamus: eos, qui tales fceminas apud se detinent, sententiam suspensionis ab officio et beneficio incurrisse. Mandamusque et praecipimus, ut juxta novissimam declarationem eas tam procul e vicinia submoveant, ut commerciis non detur facilis occasio et suspiciones omnes vitentur; ipsas vero fceminas, si posthac in domibus vel viama* permanserint, censemus excommunicationis censura plectendas. Volumus quoque et jubemus, ut ecclesiarum praelati sententiam memoratam contra concubinarios notorios et de concubinatu suspectos diligenter exequantur; alioquin nostrarum partium erit, eorum negligentiam supplere et pcenas dignas pro ea exigere. Quod si qui libidinis furiis correpti, instar2) equi et muli, quibus non est intellectus, suspensionis pcena non emendentur aut his nostris mandatis facto contrario docuerint se non veile parere, contra hos tales ad ulteriorem beneficiorum privationem aliasque duriores pcenas decrevimus et censuimus esse procedendum.
1) Bedoeld synodaal staluut (d.d. i Sept. 1548), waaraan onze tekst is ontleend' bepaalde: Statuimus volumus et mandamus, ut omnes et singuli sacris ordinibus initiati fresbyteri diatoni subdiaconi, cuiuscunque dignitatis status gradus vel tonditionis fuerint, quibus concubine vel familie de incontinentia suspecte, seu quarum nomine ipsi antehac de fornicatione diffamati fuerunt, manifeste cohabitant, eiusmodi mulieres a se e domibus et parot hiis suis intra novem dierum spaiium post receptionem et publicationem presentium, quorum tres pro prima tres pro secunda et tres pro ter/ia peremptoria et canonica monitione ipsis prefigimus, omnino amoveant et expellanl. Alioquin juxta dicte reformationis tenorem sententiam suspensionis ab officio et beneficio, quam propter hoe in eis ferimus in his scriptis, se noverint incurrisse. Mulieres autem eiusmodi, si post is/os novem dies in domibus seu parochiis horum clericorum referte fuerint permansisse et permanere, per collégiales et christianiiatum ipsorum locorum decanos authoritate nostra extommunicentur et excommunicate nuncientur. Volumus quoque, ut ecclesiarum prelati meinoratas pa-nas diligenter exequantur; alioquin nos eorum negligentiam suppleturi inobedientes secundum canonicas sanetiones p unie mus, ut poena doeente bene agere et a malo desistere et a peccatis abstinere discant.
(Statuta seu decreta prov. et dioec. synod. s. eccl. Col., Colonise ex off. haered. Jo. Quentel 1554, blz. 412, iste kolom.)
2) In margine staat: Psal. 31 (Psalm XXXI:9).



312
49- De monachis, qui extra obedieniiam degentes divina tractant et populo sacramenta administrant.
In genere quarto versantur monachi profugi, qui extra obedientiae jugum et ordinis sui observantiam, alii in habitu alii habitu cum religione rejecto, degentes regimini se intromittunt ecclesiarum, sacramenta conficiunt et populo administrant cum sint ipsi excommunicati et sacramentorum omnium expertes, confessiones audiunt cum absolvendi non habeant potestatem, multis modis et populo imponentes et seipsos censuris gravioribus illaqueantes, nonnunquam etiam dogmata falsa disseminantes; quos cum animadvertimus esse propria quaedam instrumenta, quibus ecclesiastica disciplina subvertatur, et pietatis obtenta specie tam sibi quam populo perniciem adferre; Mandamus et praecipimus sub anathematis vinculo, ne quis tales ecclesiarum regimini aut sacramentorum administrationi admoveat.
50. De sanctimonialibus, religionis sua habitum subinde mutantibus.
His finitimae sunt sanctimoniales quedam, religionem bene et sancte institutam professe, quas accepimus religionis suae habitum subinde deponere et vestes seculares religionis taedio sibi aptare, non absque gravi fidelium scandalo et status sui ignominia; quippe quod sicut muiier impudica cum veste pudorem ita sanctimonialis religionem cum veste deponit. Quam indignitatem prohibere volentes precipimus, ne qua religiosa virgo sub excommunicationis pcena habitum alium quam sue religioni convenientem sibi induat, aut alia videri velit sponsa Deo consecrata quam ea quam se esse profiteatur.
51. De requirendis omnis generis apostatis, ut resipiscant et ut ad instituta sua revertantur.
Jam licet apostatarum et eorum, qui missa ad aratrum manu retrospexerunt ad seculum et se ineptos reddiderunt regno Dei, alius alio gravius impegerit; et quidam humanitate propter errorem communem et eorum, qui cum prohibere hunc cursum potuissent officium neglexerunt, connivefttiam; alii severa ultione ob malevolentiam et impietatem digni videantur; — in hoe tarnen sunt omnes pares, quod religionis suae vota illa solennia, quibus se Deo pre ceteris mortalibus manciparunt, timore Dei et aeterna



3r3
animae salute postpositis, perfide solverunt. Quae profecto magna est impietas. Enimvero propheta Baruch l) deos gentium falsos a Deo vero hoe veluti signo proprio discernit, quod falsi illi votum, quo se quis obligaverit nee tarnen reddiderit, non requirant, 2) „Deus autem verus requirit." Unde perspicuum est securos illos votifragos apostatas, qui sibi persuadent Deum vota non requirere, habere sibi persuasum, Deum esse falsum, quales sunt dii gentium; quod vel cogitasse horrendum idololatriae scelus est. Petrus quoque in Actis Apostolorum testatur3), eos, qui communem vitae societatem, qualis olim inter apostolos erat et nunc apud religiosos conservari debet, semel receptam deserunt, tentare Spiritum Sanctum et mentiri non hominibus sed Deo. Idcirco duximus eos omnes salutis, de qua periclitantur, graviter admonendos et uno nomine requirendos, quibus et presentis synodi authoritate, invocato Christo nomine quem sceleratis suis factis abnegarunt, mandamus et praecipimus, ut relictis falsis conjugibus et concubinis, si quibus adhaerent, postpositisque negociis, quibus se implicuerunt, habitum religionis sue resumant et ad suum quique monasterium revertantur, ubi pcenitentiam salutarem, ad divinam ultionem avertendam veniamque erratorum impetrandam, humiliter agant.
52. De abjuranda hceresi et communione schismatica vitanda.
Similiter requirimus et paterno affectu monemus monachos et sanctimoniales apostatas, sacerdotes, sui ordinis et disciplinae desertores, clericos et laicos, eosque omnes qui communione schismatica aut pravorum dogmatum contagione per hanc tempestatem se ab unitate ecclesie catholicae extra quam non est salus separarunt, ut haeresi schismateque omni abjurato absolutionem et reconciliationem a sede apostolica, vel eis quibus hoe muneris delegatum est, petant studeantque deinceps in unitate communionis et fide cum ecclesia sancta catholica permanere. Propter eos vero provinciae nostrae incolas, qui sibi arbitrantur utriusque speciei communionem a Caes. Ma. permissam, opere precium duximus de hoe iterum ferre nostrum judicium.
1) In margine staat: Baruch 6 (Baruch VI: 34).
2) In margine staat: Numc. So (Numeri XXX: 3), Deut. 24 (Deut XXIII-21)
3) In margine staat: Acto. s (Wercken V: 1-4 j°. IV: 32-37, waar echter geen gemeenschap van goederen is bedoeld).
313



3 T4
Proinde Ces. Ma. declaratione maturo judicio lecta atque expensa, quod in nupera synodo nostra fecimus *), nunc totius concilii sententia declaramus omnibus provinciae fidelibus, nihil tale in religiosissimi catholicissimique imperatoris declaratione, qua suam mentem exposuit, inveniri quinpotius contrarium: siquidem expressis et disertis verbis a catholicis imperii statibus et eorum subditis serio valde exigit, ne quid in sacramentorum administratione preter ecclesie catholice consuetudinem immutent aut immutari in suis ditionibus ullo pacto permittant. Cui Ces. Maiest. plane catholicae et christianae ordinationi decrevimus nos, tanquam archiepiscopus et princeps elector per Dei gratiam catholicus, cum reverendis confratribus nostris comprovincialibus episcopis et principibus, eadem gratia divina concedente similiter catholicis, fideliter et obedienter per omnia obtemperare. Id quod et alioquin pro nostra erga sanctam ecclesiam devotione, studio pacis et unitatis, quae divino illo sacramento significatur, conservandae eramus facturi. Precipimus idcirco et authoritate presentis synodi, in nomine Domini nostri Iesv Christi convocatae, mandamus omnibus provinciae nostre incolis, qui christiano nomine censentur, ut corporis et sanguinis Christi veritatem sub una sacramenti specie percepisse contenti vinculum pacis cum gratiarum actione servent.
53. Ut sacerdotes ab hcereticis revertentes non statitn involent ministeriis ecclesiarum.
Caveant autem sacerdotes sive religiosi sive seculares, ab hereticis vel schismaticis ad ecclesiam revertentes, se ministeriis
i) Bedoeld synodaal statuut (d.d. 4 October 1548), waaraan onze tekst is ontleend, bepaalde:
Quod item petiverunt decani et pastores quidam, quo modo se habere debeant in administratione sacramenti eucharistie, quod quidam peterent, tanquam in reformatione a Cesarea Maiestate proposita permissum, quibuslibet sub utraque specie sibi exhiberi, Dtclarat et exponit idem reverendissimus dominus noster cum presenti synodo, eiusmodi reformationem communionem duplicis speciei lateis catholicis minime permisisse, sed expressis et disertis verbis a catholicis statibus et eorum subditis exigere, ne quid in sacramentorum administratione preter ecclesie consuetudinem immutent aut immutari in suis ditionibus ullo pacto permittant. Cui ordinationi vult reverendissimus dominus noster, tanquam archiepiscopus et princeps per Vei gratiam catholicus, fideliter et obedienter per omnia obtemperare; omnibusque sibi subject is precipit et mandat cum tota synodo, ut usque ad generalis concilii definilionem eidem obtemperent.
(Statuta seu decreta prov. et dioec synod. s. eccl. Col., Coloniae ex off. haered. Jo. Quentel 1554, bladz. 417).



1) In margine staat: Luca ij (Lucas XV: 17—20).
2) In margine staat: Ezech. 34 (Ezechiel XXXIV:4) 12, 16).
3) In margine staat: Luca ij (Lucas XV: 20).
315
divinis statim ingerere et sacrificare aut sacramenta populo administrare, etiamsi maxime id non more hereticorum aut schismaticorum sed secundum ecclesie catholice ritum facere velint, priusquam sint absoluti ecclesiae reconciliati et officiis ac ministeriis suis, irregularitate sublata, restituti. Ne damnationem graviorem incurrant propter irregularitatis impedimentum, quo tenentur per sacros canones illaqueati.
54- Venia spe proposita errantes omnes ad ecclesiam catholicam revocandos.
Ne vero pcenarum severitate proposita reverti ad ecclesiam ab heresi cupientes avertamus et retropellamus, et non potius etiam duros et obstinatos veniae blandimentis emolliamus atque ad pudorem et resipiscentiam invitemus; en omnibus, cuiuscunque sint status gradus aut'conditionis, ad mentem cum filio prodigo redeuntibus i) resipiscentibus atque ad ecclesiam, patris sui domum, unde aufugerant, ab heresum et schismatum lenociniis cupientibus reverti, ecclesie valvas, quantum in nobis est, aperimus et facilem ignoscentiam pollicemur; Requirimusque reverendos confratres nostros suffraganeos episcopos, ut animo volventes, boni pastoris officium esse 2) non imperare cum austeritate et potentia sed infirmas oves consolidare, aegrotas sanare, confractas alligare, perditas per deserta querere atque in humeris reportare; patris item boni officium esse, prodigo filio a longe revertenti 3) veniae propositione occurrere; studeant etiam ipsi, errantes ad resipiscentiam et ecclesiam revocare. Omnibus vero prelatis abbatibus prioribus guardianis et monasteriorum utriusque sexus superioribus mandamus, ut poenitentia ductos suos subditos et ultro revertentes veniamque petentes et emendationem pollicentes paterne recipiant ad pcenitentiam tolerabilem; quam, emendatione eorum perspecta, sensim minuant, ut sanent, non interimant, suas oves. Quod si forte casus sit, ut in monasterium et locum proprium absque scandalo recipi pcenitentes ne«ueant, curent eos in alio eiusdem ordinis monasterio, secundum juris canonici dispositionem, recipi. Nee eos tantum, qui intra dioeceseos nostrae pomeria continentur, cogi volumus, ut huic muneri suo satisfaciant, sed omnes ubiquê



3i6
locorum per totam provinciam. Proinde requirimus et monemus reverendos confratres nostros suffraganeos comprovinciales episcopos , ut ad eundem modum et ipsi suarum dicecesium prelatos requirant et cogant, resipiscentes ac ultro redeuntes benigne ad modum predictum recipere.
55. De refractariis et in errore persistentibus vi cogendis.
Quod si qui apostatae et ordinis sui desertores, fascino diabolico et vitiorum amore excaecati atque illaqueati, non patiantur se invitari ad vitae emendationem aut ad ecclesiae sinum benigne adduci, eos decernimus, post spretam benevolentiam nostram paternam vi cogendos, per Dei ministros illos, qui gladium tenent ad vindictam malorum et laudem bonorum *), ut intrare vel inviti compellantur, qui sponte reverti nolebant. Idcirco concilii totius nomine, per authoritatem Domini nostri Iesv Christi, qui nos vocavit et cuius causam agimus, requirimus christianos principes, magistratus seculares et quotquot potestatem coërcendi malos habent omnes, ut, suo ministerio ad laudem Dei et ecclesiae, cuius sunt filii, salutem perfungentes, obstinatos apostatas, monachos et sanctimoniales, in suis sordibus et rebellione haerentes, seductores quoque fidelis populi, eis indicatos, potenti manu capiant tradantque suis superioribus aut monasteriis, pcenitentiae severiori salutari tarnen submittendos.
56. De apostatis, qui sub prcetextu dispensationum apostolicarum vota religionisque suae instituta deseruerunt.
Apostatae quidam extra monasteria sua degunt, superioribus rebelles et ad rebellionem alios solicitantes; tanto nocentiores in ecclesia quanto hostis domesticus externo perniciosior est; Qui nequitiam suam velant dispensationum apostolicarum pretextu, quas plerunque vel in curia vel a pcenitentiariis summi pontificis aut legatis et nunciis apostolicis surreptitie vel allegatione causarum falsarum impetrant. Et si causae juri innixae bullis obtentis interserantur, tales tarnen petunt sibi dari, atque impetrant earum examinatores et judices summo pontifici legatis nunciis et dispensatoribus ignotos, qui neque causas allegatas examinent
1) In margine staat: / Pet. 2 (1 Petrus II: 14).



3*7
nee partibus legitime vocatis de earum veritate inquirant, sed simpliciter eorum libidini patrocinentur. Aut si dantur judices incorrupti et probitatis amantes, iis bullas suas non exhibent cognoscendas; et nihilominus secum dispensatum esse jactant. Utunturque dispensationibus obtentis haud aliter quam si causas illas legitime verificassent. Unde non infrequenter plus malorum et scandalorum quam a notoriis apostatis accipitur. Nostrum vero non est, sustinere in ecclesia tantam imposturam tamque licentiosam votorum violationem. Proinde statuimus et ordinamus, ut, qui dispensationes tales obtinuerunt, in habitu et obedientia sue religionis quam professi sunt, coram nobis aut reverendis comprovincialibus nostris coèpiscopis compareant atque ita dispensationes suas exhibeant examinandas et, vocatis eorum superioribus ac quorum intererit, discutiendas. Aut si jam habitum temere et absque previa bullarum examinatione deposuerunt, eum reassumant et eousque in monasterio ac sub obedientia se contineant, donec, dispensationibus nobis ad examinandum oblatis, inveniantur non etiam summum pontificem et eius legatos vel alios dispensatores fefellisse aut sinistre aliquid impetrasse. Quod si dispensationibus obtentis aliter, atque jam statutum est, voluerint uti, eos pro notoriis apostatis habendos, vitandos, a magistratu capiendos et superioribus cum rebus omnibus quas habent expensis tarnen monasteriorum, tradendos; ad eundem omnino modum, quo de apostatis jam decretum et statutum est; totius concilii sententia decernimus et approbamus.
57. Ut qui habent administrationem bonorum ecclesiasticorum vel officia, reddant rationem.
Accepimus, in quibusdam collegiis thesaurarios, fabricae prefectos et alios rerum administratores vel officia spiritualia habentes raro aut nunquam dare administrationum suarum rationem, non sine suspicione infidelitatis, cui permagna datur occasio; unde res ecclesiarum diffluunt et, quae a maioribus ad ornatum ecclesiarum magnis studiis congesta sunt, negligentia et fraude posteritatis turpiter dilabuntur. Idcirco statuimus et ordinamus, ut collegiorum et monasteriorum officiarii, quibus cura administrandorum et dispensandorum bonorum ecclesiasticorum committitur, jurejurando promittant se veile ea fideliter conservare tractaré et administrare ac, quotiescunque petuntur, dare rationem et ea quae rationes consectari debent. Diem autem certum computandi
3i7"



3«
decanus et capitulum eis prefigant, sub pcena suspensionis ab officio et emolumentorum perceptione. Ad haec ordinamus, ne facile ubi sunt idoneae personae uni plura quam unum officia committantur, nisi sint natura connexa aut personae pauce et valeat unius industria tanta, ut pluribus sufficere possit. Statuimus quoque, ut, juxta constitutionem felicis memoriae Vuichboldi *) archiepiscopi antecessoris nostri, laici provisores parochialium ecclesiarum, qui pro conservatione aedificiorum luminarium et coraparatione ornamentorum instituuntur, nihil ordinent vel disponant absque consilio sui plebani, cui bis in anno teneantur reddere rationem; ut, si quid inordinate egerint, pro utilitate ecclesiarum, prout secundum Deum et conscientias suas videbitur expedire, corrigatur atque reformetur.
58. Ut campanarii seu custodes religiose officia sua exequantur.
Delatum quoque ad synodum est, campanarios seu custodes quosdam, quos alii matricularios vocant, tam parochialium quam collegiatarum ecclesiarum, qui pallas mappas vestes sacras sordide et irreverenter servant, peraguntque ministeria sua prolixis barbis horridi ac nulla religionis veste a plebeiis discreti. Statuimus igitur, ne liceat campanariis seu matriculariis nutrire barbam, aut in veste laica in ecclesiis circuncursitare, sed ministeria sua in superpelliceis exhibeant; linteaque ecclesiae et sacrarii ut munda sint, diligenter asservent. De eorum vero lotione, quae pertinent ad usum sacforum, illos admoneant sedulo, quibus haec cura incunbit, qui talium ablutionem fieri procurent per eos, quibus hoe per canones licet; sub pcena suspensionis ab officio et emolumentis, donec pareant.
I) In margine staat: Suf. fol. j6. — Op bladz. 56 staat het volgend synodaal statuut van den aartsbisschop Wichboldus, waaraan onze tekst is ontleend: De lateis provisoribus strueturarum eeelesiasiiearum.
Item statuimus, quod laici provisores parochialium ecclesiarum, qui pro conservatione strueturarum luminarium et comparatione ornamentorum instituuntur, certis ad hoe vel non certis redditibus deputatis, nihil ordinent vel disponant absque consilio plebanorum; et quod bis in anno, videlicet in crastino beate Margaretai et beati Petri ad Cathedram, de administratione eius (sic) commissa plebanis suis teneantur reddere rationem; ut, si quid inordinate egerint, per ipsos plebanos pro utilitate ecclesiarum suarum, prout secundum Deum et suas conscientias expedire viderint, corrigant et reforment.



59. De benedictione fontis et parvulis tempore paschali baptizandis.
Inolevit gravis abusus in collegiis quibusdam, qui tempore paschalis officii aquam omnibus baptismi caeremoniis benedicunt quam postea effundunt. Statuimus propterea, ut nullum fontem seu aquam collegia posthac consecrent, cuius nullus est usus; sed caeremoniis et benedictionibus utantur apud illum fontem parochiae suae, quem intra collegii septa aut in proxima vicinia habent. Et ut orationes et ceremoniae solennes, quae tempore paschali et Pentecostes baptismo adhibentur, habeant res eis respondentes, statuimus, ut pastores et concionatores adhortentur populum, ut parvulos natos instante festo Paschae servent baptizandos in vigiliam Pasche et natos festo Pentecostes instante ad festum Pentecostes usque servent; si tarnen nullum immineat vitae periculum.
60. Ubi et quibus horis debeant parvuli baptizari.
Detestanda est non minus laicorum superbia quam pastorum eis obsequentium adulatio: qui contempta ecclesia proles suas volunt in suis domibus baptizari et eo baptismi aquam deferri. Quem abusum prorsus rescindere volentes, statuimus, neminem alibi quam in ecclesia, quocunque loco natus sit, debere baptizari , exceptis regum filiis etc. quibus valeat secundum concilium Viennense deferri J). Pastores vero, qui secus fecerint, ab officio suspendimus, donec absolutionem a nobis obtineant. Similiter muitos abusus et levitates, que passim apud dignissimum illud sacramentum admittuntur, amputare cupientes, prohibemus parvulos tempore pomeridiano baptizari, sed quando jejuni et sobrii sunt homines, et ad res tantas attenti. Si vero pauca sint in civitate aliqua baptisteria et multi baptizandi, poterunt residui, qui apud sacrum matutinale baptizari commode non poterant, tempore pomeridiano baptizari. Et si adsit digna populi frequentia, pastor eos de baptismi mysteriis doceat; praesertim ut cogitent, quanta sit Dei misericordia peccata abluentis et nos in suos filios adoptantis. Preterea vetamus, ethnicorum more ab hoe sacramento magna convivia instruere epulari et ebrietate — ut passim homines parum christiani faciunt — omnia miscere.
i) c. un., in Clem., de baptismo, III. 15.



320
6i. Quod non liceat religiosis suscipere in fonte baptizatcs aut nuptiis interesse.
Quanvis religiosis omnibus interdictum sacris canonibus sit, ne parvulos in baptismo suscipiant aut nuptiarum conviviis intersint; passim tarnen hi canones negliguntur et religiosi ad parvulorum susceptionem et nuptias invitantur; unde suspecta plerunque nascitur et alitur familiaritas, et aculei nonnunquam in pectoribus relinquuntur; qui ut forte ubi arcta est cognatio vel senectus emortua desint, tarnen nocet exemplum junioribus propositum. Idcirco abbatibus prioribus et religiosis quibuscunque susceptionem parvulorum in baptismo et nuptiarum convivia plane interdicimus, quantavis necessitudine vel parvulis vel desponsatis jungantur. Contrarium facientes pro transgressione et scandalo dato severa pcenitentia decernimus castigandos.
62. Comxdias quatenus liceat in monasteriis ludere.
Percepimus comcediarum actores quosdam, scena et theatris non contentos, transire etiam ad monasteria monialium, ubi gestibus prophanis amatoriis et secularibus commoveant virginibus voluptatem. Quae spectacula, etiam si de rebus sacris et piis exhiberentur, parum tarnen boni mali vero plurimum relinquere in sanctimonialium mentibus possunt, gestus externos spectantibus et mirantibus, caeterum verba non intelligentibus. Ideo vetamus et prohibemus posthac vel comcedos admitti in virginum monasteria vel virgines comcedias spectare.
63. Abusus populi in audiendis missis quo modo coërcendus.
Animadvertentes populum rudem et simplicem, religionis antiquae et verae ignarum, actiones prope nullas in missae sacrificio praeter hostiae sacrosanctae oblationem observare, et hinc abusum natum in civitatibus ubi muite celebrantur misse, ut ab altari ad altare discurrant nulli sacrificio plene intenti; in oppidis vero et pagis ccemeteria circumambulent et de rebus nonnunquam prophanis tractent, donec detur ad hostie elevationem signum, qua vel e longinquo conspecta ac salutata putant se hominis christiani officio abunde perfunctos; e salute fore populi fidelis existimavimus, si hoe vitium gladio spiritus excinderetur. Idcirco pastoribus et Verbi Divini concionatoribus omnibus injungimus ac mandamus, ut ubi irreligiosus hic abusus irrepsit, frequenter



j2i
doceant populum de tremendis atque adorandis missae mystenis juxta sanctorum patrum doctrinam et ea, que in declaratione Caesaree Maiest. de missa traduntur; et quod christianorum sit, mtegro sacro auscultare, quo participes riant confessionis, quam sacerdos pro tota plebe facit, et omnium orationum et benedictionis, qua eos dimittit. Et si quidem peccat ea in re tota — ut alicubi fit — rustica communitas, censemus prefectum loei requirendum, ut abusum talem coërceat ac prohibeat. Qui si forte hoe facere recuset, prohibemus omnibus pastoribus vicecuratis et animarum curatoribus quibuscunque, ne quis eum absolvat aut ad sacramentorum perceptionem admittat; nisi certa fide polliceatur, se veile regulis istis ecclesiasticis obtemperare Si vero paucorum istud vitium est et moniti non emendent, cera vel rebus aliis ad ecclesiae ornatum vel pauperum subventionem pertinentibus, pro arbitrio pastoris et aedilium mulctentur.
Et ne cui desint pietatis sub missa exercitia, dabimus piis qutbusdam et eruditis viris negocium conscribendi divino huic officio congruentes meditationes et orationes, pro populi simplicis captu, quas vel ipsimet legentes intra se revolvant vel e parochi frequenti institutione addiscant.
64. Quando et ubi conveniat sitnul plures missas dicere. Mentem sequentes formulae, ad quam reformatio instituenda erat, ordinamus, ut in ecclesiis parochialibus, ad quas potissimum confluere solet populus in unum collectus, et in minoribus collegiis ac monasteriis sacerdotes, quibus dicendse sunt missae speciales, eas finiant ante solennis missae evangelium aut ad summum ante actionem aut ab eius communione facta incipiant ne populus in diversa distrahatur. Ubi vero amplae sunt monasteriorum vel collegiorum ecclesiae, sic in oratoria distinctae ut in locis diversis diversus accipiatur populus, nee possint uni missae commode omnes esse intenti, poterunt singulis populorum turmis smgulae m.ssae celebrari, quibus unusquisque populus sit intentus Sub concione autem nulli sacerdotum liceat in ecclesia illa missam celebrare.
65. De oblationibus in missa faciendis. Varia fuerunt olim in Lege Veteri sacrificia et oblationes i) Christi perfectum sacrificium prefigurantes, quas unica Christvs
0 I» margine staat: Htbr. IO (Hebreeën X: 1, 10).
21
321



322
hostia *) in crucis ara consummavit, semetipsum pro nobis offerens. Haec est hostia sempiterna, quam eandem in missa sacerdos eorum omnium nomine, qui Christum pro se oblatum cupiunt, offert ac sistit ante Patrem. Fuerunt et aliae primitiarum decimarum et liberalium votorum oblationes, quibus in ecclesia, preter sacrificia spiritualia mactationis vitiorum, gratiarum actionis, laudis et servitutis, quae divine maiestati debetur, successerunt etiam rerum temporalium ad usum ministerii necessariarum oblationes, quas olim in primitiva ecclesia magnis studiis offerebant in missa, quo suffragiis eiuscemodi sacerdotes et ecclesiae ministros sustentarent. Unde adeo locupletate sunt initio ecclesiarum res, etiam persequutionis tempore, tanta copia, ut post sacerdotum et ministrorum alimenta partiti sint eas etiam in alimenta viduarum orphanorum et pauperum: in vestes item et vasa ministerii, ornatum et fabricam ecclesiarum; de quibus extant adhuc antiqui patrum canones, extant quoque orationes, quas secretas appellamus, sub offertorio misse, quibus oblationes populi Deo commendantur. Qui mos offerendi semper fuit in populo fideli retentus ad novissima usque ista secula. Verum res tam alte originis et ratione tam sancta subnixa jam tota prope abire ccepit in desuetudinem, hominibus piis causam et originem offerendi ad altare ignorantibus et impiis cupiditate sacerdotum usum illum introductum calumniose asserentibus. Quamobrem Divini Verbi concionatoribus, illis praesertim qui de oblationibus populi non participant, ad cupiditatis speciem tollendam, praecipimus, ut populo veritatem rei istius et utilitatem exponant; hortenturque omnes sequi maiorum studia, ut vel exigui munusculi oblatione suam pro rebus a Deo acceptis ostendant gratitudinem, quo etiam preces illae in eos conquadrent; inculcentque eis, quod Deus non tam ad dona quam advoluntatem et mentem piorum respiciat; quanquam locupletes et divites convenit esse liberaliores, quo gratitudinis signum de se amplioris prebeant, et testentur se a Deo ad Dei honorem et cultum habere quicquid habent.
66. De suffragiis et oblationibus pro defunctis faciendis sine pompa vana et comessationibus.
Cum mortuus sit Christus pro vivis et defunctis, offertur etiam in missa non tantum pro vivis verum etiam pro defunctis. Quod
i) In margine staat: Joan. 19 (Joh. XIX: 17-30).
322



0*0
rudes et Sadduceis crassiores homines ignorantes neque orant neque sacrificium expetunt aut exequias aut justa pro parentibus liberis cognatis et amicis persolvunt; non aliter sane, quam si cum corporibus simul et animae extinguerentur. Mandamus idcirco, ut Verbi Divini concionatores populum hac de re diligenter ac pie informent et doceant, ne animae amicorum in Christo defunctorum suffragiis orationum et oblationis Christi fraudentur. Qui modus semper fuit rententus in ecclesia, atque etiam ante Christum apud Iudeos celebris. Neque enim ex unico Machabaei facto i) concluditur, sanctum esse pro defunctis orare et sacrificium offerre, ut a peccatis solvantur, sed quoniam ita pü et de vera fide instructi Iudssi absque haesitatione credebant. Verum non probamus propterea pomposos et sumptuosos apparatus supra hominis conditionem, qui valent ad ostentationem potius opum quam ut defuncto suffragentur. Improbamus vero comessationes et ebrietates, quibus post exequias quidam indulgent, quasi mortuorum amicorum memoriam vino abluere velint, ubi potius eadem via sibi sequendum esse cogitare debebant.
67. De processionibus, in quibus sacra hostia cum imaginibus sanctorum circumfertur.
Nihil prope tam sanctum est, quod secularium hominum vanitas non trahat in abusum. Ecclesia de thesauro corporis Christi exultans circumfert longis processionibus etiam extra sacras aedes hostiam illam salutarem, videlicet simul reprsesentans itineris Christi historiam, qui dum quereret salutem nostram 2) jn medio populi versatus est et universam Judaeam circumambulavit docens et egrotos sanans, discipulis comitantibus. Quamobrem et sanctorum reliquias et imagines eorum, qui vestigia eius secuti sunt, simul circunferimus, significantes illos nunc cum ipso regnare et triumphare in caelis. Quae memoria debet piis esse jucunda et laeta. Verum huc secularis stultorum hominum vanitas irrepsit, ut»)
1) In margine staat: 2 Mac. 12 (2 Maccab. XII: 46).
2) In margine staat: Patres dant et alias frocessionum rationes, quarum J>recipua est: fideles quando fralata cruce p-ocedunt extra ecclesiam et ad eam revertunlur admoneri imitationis Christi, qui de summo catlo egressus in mundum per crucem regressus est m gloriam Patris; juxta ülud quod in feregrim specie ipse de se in Emaus ait: „Nonne oportuit Christum fati, et ita intrare in gloriam suam?» (Lucas XXIV: 26).
3) Quentel heeft: ÓV.
323



adhibentur etiam ludi prophani et scurriles, magno strepitu ac quasi ad bellum procedendum esset, tympana pulsantur et ociosa spectacula eduntur, rebus istis non congruentia. Quibus populus delectatus a rebus quae processione aguntur avocatur. Mandamus idcirco, ut juxta Caes. Maiestatis reformationem quicquid non valet ad devotionem excitandam a processionibus removeatur. Sed sint processiones composite graves et modestae, absint risus joci et confabulationes, et orent homines aut suaviter corde et voce modulentur. Nee beatae Virginis aut alterius cuiuslibet sancti plures quam imago una uniuscuiusque circunferatur; ne videamur magnas et parvas, cultas et incultas, statuas inspicere, et non sursum mente in caelum subducta rem significatam potius cogitare. At ubi populus vanus noluerit abusum hunc corrigere et insolentiam prohibere, mandamus et precipimus sacerdotibus et clero, ne talibus processionibus intersint, ubi iram Dei, non vero misericordiam, in nos provocamus.
68. De stationibus et supplicationibus.
Quantum in processionibus festivis peccat turba populi, tantum in stationibus et supplicationibus solet clerus peccare, et populum devotum nudis interdum plantis et capitibus incedentem sua insolentia confabulationibus cachinnis incompositis moribus et discursibus scandalizare. Praecipimus idcirco, ut in omnibus cuiuscunque generis processionibus clerus exemplis bonis populum edificet, et aut oret aut cantet, cum gravitate per plateas incedens; nee dilabantur ad jentacula, nee in ecclesiis dum sacrum in stationibus peragitur deambulent aut confabulentur, sed choro omnes intersint; habeantque singuli decani et seniores ad juniores respectum, punianturque transgressores pcenis quas decanus injunget.
69. Ut distributionum non sint participes, qui officiis integris non interfuerint.
Non minori populi scandalo clerici quidam, quando sunt pingues distributiones, chorum ad breve tantummodo tempus, quo sui presentiam testentur, ingrediuntur, nee officium totum persolvunt, sed continuo egressi chorum aut obambulant in ecclesia vel eius immunitate, aut ad aliam, in qua simul beneficium habent, celeri transitu se proripiunt, ubi similiter testentur se fuisse presentes;



325
quo duarum ecclesiarum distributiones pro eodem officio integras percipiant, cum in nulla ecclesia officium integrum persolverint. Manifesto indicio, se pecunie non Christo aut ecclesia; servire. Ut ter peccent: primum cupiditate, deinde cultus divini neglegentia, tertio exemplo pravo, quo populum scandalizant; ut transgressionem canonum pretereamus. Etenim in concilio Chalcedonensi statuerunt patres, ne quis clericus in duabus ecclesiis inscriberetur i) aut ministraret nee communicaret prioris ecclesiae rebus, qui ad secundam transiret. Quamobrem statuimus, ut illi soli, qui horis divinis aut defunctorum exequiis seu memoriis a principio ad finem usque intersunt, idque in habitu qualem temporis et personae conditio requirit, distributiones percipiant; nisi justa causa sit, quare ante officium finitum discedant aut tardius ipsum accedant. Nolumus tarnen hac constitutione previlegio prelatorum derogatum.
70. De processionibus ruralibus.
Decanis ruralibus committimus, ut ruri, ubi maior est abusus, per suas regiunculas pastores adhortentur, ut ad predictum modum suas processiones instituant nee vagi et incompositi per agros discurrant; et presertim Rogationum tempore 2), quando Deum pro misericordia et frugum conservatione imploramus. Transgredientes pastores aut ipsi in synodis suis corrigant aut visitatoribus nostris indicent.
71. Ut pastores rurales decanis suis obediant.
Quod precipit apostolus,3) ut „fideles omnes praepositis suis, „quorum est vigilare pro animabus eorum ad reddendam Deo „rationem, obediant atque subjaceant", intelligant pastores rurales, non ad laicam modo turbam sed etiam ad se pertinere, quod debent decanis suis in licitis et honestis omnibus reverenter auscultare et parere. Et equum est ut obedientiam, quam ab inferioribus suis tanquam Christi vicarii exigunt, superioribus exhibeant. Precipimus ob id, ut visitatores de „obedientia, quam „mavult Deus quam sacrificium" 4), potissimum inquirant necsinant inobedientiam impunitam.
1) c. II, c. XXI, q. 1.
2) De vijfde week na Paschen.
3) In margine staat: Hebr. ij (Hebr. XIII: 17).
4) In margine staat: 1 Reg. ij (1 Kon. XV: 22).



326
72. Ne magistratus seculares decanis et pastoribus in officiorum suorum executione sint impedimento.
Accepimus, magistratus seculares quosdam et principum prefectos* munera ecclesiastica invadere ac tyrannidem in Christi sacerdotes et clerum exercere, cogere pastores ut preter ecclesie catholicae consuetudinem subditos sub duplici specie communicent et caeremonias pie institutas abrogent; quos schismaticos atque cum Chore Dathan et Abiron x), quos terra deglutivit, aeterne maledictioni obnoxios esse, e Sacra Scriptura discimus. Alios quosdam accepimus impedire decanos rurales, quominus possint officia et jurisdictionem suam exercere, synodos libere celebrare et excessus corrigere, sed judicium hoe vendicare sibi; qui et ipsi intelligant se excommunicationem a jure et canonibus latam incurrere; quos et excommunicatos totius concilii authoritate — ubi premoniti non abstinuerint — pronunciamus et declaramus. Volumus quoque, ut visitatores tales ecclesiasticas disciplinae ac libertatis violatores atque oppressores ad nos pro ulteriori eorum persecutione perferant; quos, si nostrae ditionis fuerint, pro malis meritis plectemus; sin alterius, eorum principibus aut Caesareae Maiestati plectendos denunciabimus.
73. Ne magistratus seculares onerent domos religiosorum et eorum personas servitiis secularibus.
Pervenit ad sacrum concilium, prefectos quosdam in religiosarum sororum domos irruisse et fractis per vim foribus occupasse atque in granaria sua convertisse earum officinas; quinetiam religiosas ipsas sorores magna servitute opprimere, compellere frequentius monasteriis suis egredi in arcem, ubi eas domesticis suis servitiis gravent. Quam indignitatem sacri canones gravissimis censuris damnant nee dissimulare absque magno reatu nos possumus. Proinde hos tales, ubi res ita aguntur, cum toto concilio pronunciamus anathema violatae immunitatis ecclesiasticae incurrisse. Committimusque visitatoribus nostris, ut de facti enormitate inquirant, quo de remedio ulteriori possimus cogitare.
74. Ne coloni ecclesiarum servitiis indebitis graventur. Ad haec precipimus et mandamus universis magistratibus et
1) In margine staat: Nume. 16 (Numeri XVI: 31—33).



327
praefectis fidelibus, ne contra juris dispositionem ecclesiarum colonos servitiis et impositionibus gravent; sed, juxta Ces. M. reformationem sacros canones et imperatorum leges, libertatem privilegia et immunitates ecclesiasticas conservent eis illibatas, si anathema et animae damnationem velint evitare.
75. Ne judices seculares clerum in judicialibus impensis ultra aquitatem gravent.
Perlatum est in concilium, seculares quosdam judices, pravo et nusquam gentium audito exemplo ab annis paucis introducto, exigere a clero, si quando clericus vel religiosus ratione bonorum ecclesiasticorum vel aliis de causis laicum in suo foro convenit, impensas duplicatas; ut, ubi laici actores vel rei dant simplum, clerici et religiosi — si velint justitiam sibi administrari — duplum solvere cogantur. Quod profecto iniquum est gravamen et tam rationi rectae quam legibus imperatorum et sacris canonibus, gravamina a clero depellentibus, adversum. Proinde statuimus et ordinamus, ne liceat ullis judicibus vel scabinis, quicunque illi sint, clericos et religiosos impensis maioribus quam laicos gravare, aut ad dupli solutionem eos quocunque pretextu cogere, ubi in causa simili dat laicus simplum; sub censuris contra eos, qui exactionibus et oneribus clerum gravant, decretis.
76. Ne clandestina conjugia contrahantur et tolerentur.
Saepius experti, quanta mala ex clandestinis conjugiis oriantur, qualia sunt perjuria, stupra virginum, adulteria, homicidia, parentum et amicorum offensiones, exheredationes, ut pretereamus ea que Caes. M. reformatio pie et christiane commemorat; Decrevimus et statuimus, ut clandestine contrahentibus tantisper sacramenta negentur, donec ab excommunicatione a judice competente absolvantur, atque ita in facie ecclesie sacramenti solennia celebrent. Idem statuimus de incolis et advenis illis, de quibus suspicio est eos in facie ecclesiae non esse conjunctos, qui aut matrimonii solennes ritus in ecclesia celebrent, aut alibi id se fecisse idoneis testimoniis probent. Dum vero huius gratia ad ecclesiam convenitur et, qui junguntur, benedictione sacerdotali se submittunt, absit omnis levitas et jocus secularis; sed cum Dei timore cogitent, quale sit vinculum quo colligantur, et quod Deus sit qui eos conjungat; ut discant in Christo nubere, cuius gratia et dono torus immaculatus datur et conservatur.
327



328
77- Quod matrimonium debeat prcecedere trina proclamatio et nemo nisi a pastore, ad quem hoe pertinet, conjungi.
Fit sepe ut, dum pastor alter alterius ovile invadens copulat virum et fceminam sibi non subditos absque episcopi licentia, ut unus fiat duarum maritus et contra una multorum uxor. Ideo sub pcenis et censuris canonicis statuimus et ordinamus, ut nemo parochus vel presbyter ausit sibi non subditos copulare, nisi sit alterutrius parochus proprius et pastoris alterius dimissorias literas acceperit, nee nisi in utriusque parochia trinae proclamationes tribus diebus festis a se invicem distantibus ad populi frequentiam praecesserint.
;8. Quod non debeant sponsus et sponsa conjungi nisi in ecclesia et tempore ab ecclesia non interdicto.
Superbiam eorum, qui ecclesiam Dei contemnunt, reprimere volentesJ) mandamus et precipimus universis parochis et presbyteris, ne quis alibi quam in ecclesia publice post missam auditam jungendos matrimonio copulet nee alio tempore quam jura permittant; sub pcena suspensionis ab officio quam sacerdotes mandatum hoe pretergredientes incurrant. Nee volumus, per officiales nostros cum quovis, nisi ex causis gravissimis et urgente magna necessitate, dispensari.
79. De communione et confessione sacramentali.
Perlatum est in concilium, muitos reperiri atheos homines, qui sacram communionem ab annis aliquot a suo parocho non perceperint; quos verisimile est vel non communicasse vel alibi clanculum apud schismaticos communicare. Quosdam etiam adire sacram synaxim de quibus non constet, utrum sint confessi peccata sua, absoluti, an secus. Statuimus idcirco, ut quicunque christiano nomine volunt censeri, semel ut minimum in anno
1) In margine staat: Ter tuil. li. 2. ad uxorem: „Unde sufficiam ad■ enarrandam „felicitatem 'eius conjugii, quod ecclesia conciliat, confirmat oblaiio, et obsignatum „angeli renunciant, Pater ratum habet?" (Q. Septimii Florentis Tertulliani, Carthaginensis presbyteri, avtoris antiqvissimi ac doctissimi scripta, ..., non omissis accuratis Beati Rhenani annotationibus..., Froben, Basilese M.D. LXII. (Tom. I), blz. 534; waar echter: matrimonii—conciliat et confirmat—rato.



329
accipiant a suo parocho sacram communionem, secundum catholicae ecclesie ritum, sub una tantum specie. Et vel eidem prius confiteantur vel, si de eorum confessione probabilis est dubitatio, testimonium adferant, quod alibi sint confessi et absoluti. Alioquin viventes ab ingressu ecclesia; arceantur et mortui ecclesiastica -careant sepultura.
80. Ne fratres quatuor ordinum audiendis confessionibus se intromittant, nisi sint prcesentati.
Exploratum habemus, quosdam e fratribus quatuor ordinum Mendicantium juvenes, imperitos et inexpertos sacerdotes, fidutia privilegiorum suorum audire passim confessiones, et quoslibet passim absque judicio et discretione casuum, quam nullam noverunt, absolvere. Cui periculo obviare volentes precipimus, ne quis fratrum ordinum Mendicantium confessiones audire presumat, nisi legitime et secundum formam juris nobis vel comprovincialibus episcopis presentatus et de his, que ad officium illud pertinent, probe informatus sit et judicatus idoneus. Quod si priores et guardiani non compulerint suos fratres ad ordinationis huius observantiam et dissimulaverint, tales noverint se ab omni ministerio ecclesiarum nostrarum cum suis frarribus (sic) submovendos. Ne vero habeant, quod de presentatione querantur, has gratis salva scribarum moderata mercede eis impartiemur.
81. De poenitentiariis episcopalibus.
Insuper ut conscientiis scrupulosis consulatur ac facilior pateat omnibus ad veniam et absolutionem peccatorum aditus, ordinamus nostros in hac dicecesi pcenitentiarios, qui facultatem habeant sibi confessos ab omnibus casibus, nobis de jure vel per statuta synodalia reservatis, in foro conscientise absolvendi.
Inprimis reverendum Cyrenensem episcopum, nostrum in pontificalibus vicarium. Deinde metropolitane ecclesie nostre presbyteros canonicos theologos; omnes quoque intraneos et extraneos collegiorum et ruralium pastorum decanos, et quatuor primarum parochialium ecclesiarum in Colonia pastores: scilicet Martini Columbae, Laurentij et Albani; priores quoque quatuor ordinum Mendicantium; et preterea ex ordine Predicatorum fratrem Georgium de Tremonia, ex ordine Minoritarum fratrem Vuinan-
329



330
dum ab Effren licentiatum theologie, ex ordine Carmelitarum fratrem Vuilhelmum a Blatzhem, ex ordine Augustinensium fratrem Henricum a Vuyerd. Preterea addimus in Maiori nostra ecclesia venerabilcm licentiatum theologia; Ioannem Lunen, Joannem Lamb. decretorum doctorem, Ioannem ab Heinsberg theologia; licentiatum, et Gotfridum Ditmarum ab Hagen.
82. De confessoribus sanctimonialium.
Volentes consulere infirmitati sanctimonialium, quas nonnunquam pudor vel metus retinent a confessione libera, quando ad unum tantum patrem vel confessorem eis familiariter notum alligantur; unde fit, ut sepe non integre sed vix unquam libere conscientiam suam exonerent, et tarnen ad sacrosanctam communionem statutis temporibus cum aliis accedant; clementer Indulgemus et concedimus, ut sanctimonialibus bis aut ter in anno fiat potestas alii quam suo presbytero confitendi, ab ordinario loei deputando, nisi proprius eorum visitator aut commissarius huic rei prius providerit.
83. De coniemnentibus sacram unctionem.
Relatum nobis in concilio est, impios quosdam homines infirmitatis suas tempore unctionem sacram respuisse ac contempsisse. Quamobrem statuimus ut, si quis sacramentum illud, nobis ab apostolo Iacobo *) tantopere commendatum, contempserit, ecclesiastica careat sepultura.
Est quoque in observatione dierum festorum multa varietas, de qua in proxima synodo nostra dicecesana statuemus. Ea vero, quae hic constituta sunt, judicio sanctae sedis apostolice et oecumenici concilii, ut omnia nostra, reverenter submittimus; nee per eam sacris canonibus, traditionibus ecclesiasticis, aut reliquis maiorum nostrorum provincialibus et diceGesanis synodalibus constitutionibus volumus derogatum. Potestatemque premissa omnia et singula interpretandi et declarandi, quoties opus fuerit et visum erit expedire, nobis reservamus.
1) In margine staat: Jaco, j (Jac. V: 14, 15).



33*
In cuius rei fidem et testimonium sigillum nostrum presentibus est appensum.
Datum in metropolitana ecclesia nostra Coloniensi, 6 Aprilis, anno Domini millesimo quingentesimo quadragesimo nono.
Statvta sev decreta provincialivm et dicecesanarum synodorvm sanctae ecclesiae Coloniensis, Coloniae, ex officina haeredum Ioannis Quentel, mense Martio anni M.D.LIIII, (Universiteitsbibliotheek Utrecht, Historia ecclesiastica, Fol. N°. 187), bladz. 423—456.






SEENDRECHTEN EN ANDERE STUKKEN BETREFFENDE DE SEEND IN DE DEKANATEN.



il



72. Uitspraak door Willem van Enckevoirt, bisschop van Utrecht, en Johannes Slacheck, proost-aartsdiaken ten dom, op vordering van de administratieve en rechterlijke besturen van Schiedam tegen die van Rotterdam, omtrent de uitoefening van de seend in het dekanaat schieland. 26 Juni 1533.
n. b. Gedrukt door Dr. k. Heeringa in Rechtsbronnen der stad Schiedam (Werken dezer Vereeniging, 2de Reeks n°. 6) bladz. 365—369 >).
73. Statuten voor het dekanaat Veluwe. 21 April 1556.
Statuta capituk (sic) jurisdictionis seu ckristianitatis Va/uwe, tertia feria post Misericordias Domini anno XVC quinquagesimo sexto in capitulo Epis celebrato ordinata, provincialibus et synodalibus constitutionibus per hec minime derogatis.
1. Pastores vel curati jurisdictionis Veluwe debent populo illis concredito ratione officii non solum in sana et catholica
predicatione — quod tarnen speciale illorum officium est ,
verum etiam bona vita et exemplo preesse, quod duplici pabulo illos est sustentare.
2. Item pastores vel curati subditis suis sepe vel cum effectu orationem dominicam, salutationem angelicam, symbolum apostolorum, Decem precepta Domini, septem ecclesie sacramenta et quicquid ecclesiastico cathecismo adheret, consuetudine sancte matris ecclesie hactenus a presbiteris observata, in recta fide
I) v. Mieris drukte de quintessens dezer uitspraak (Charterboek, deel iii, bladz. 575); doch stelde, bij gebrek aan gegevens, deze ten onrechte op ongeveer 1390.



33°
catholica e suggestu doceant et ecclesie consuetudinem cum omnibus diligenter observent, sub pena sacris et patris legibus 1).
3. Item pastores vicecurati et officiati nichil debent pre manibus habere et exercere, nisi quod illorum nomen et vite sanctitas requirit, ut in omnibus glorificetur Deus sine proximii offensis aut scandalis. Contrarium qui fecerint, penam canonis, quam propter hoe incurrerint, ipso facto subjacebunt.
4. Item pastores vicecurati vicarii officiati et in gradibus seu dignitatibus ecclesiasticis constituti raro aut2) sine necessitate publicas tabernas potandi vel convivandi gratia intrent. Et, si aliquando invitati cum bonis et honestis intraverint, quod ex tune nichil inhonesti potando loquendo verbis vel operibus faciant vel attemptent, quod ecclesiasticis personis in scandalum populi et anime periculum facere non licet; sed ut semper ad omne opus bonum parati in sobrietate et morum gravitate inveniantur. Contrarium qui fecerint, censuris ecclesiasticis ipso facto se noverint incidisse.
5. Item statuimur3), quod omnes pastores vicecurati officiati et omnes in ecclesiastica dignltate constituti in tonsura et vest(it)u clericali in omni loco inveniri debeant; ne ipso facto — quod Deus avertat — in crimine irregularitatis incidant et privilegium ecclesiastice dignitatis amittant.
6. Item, quum pastores vel illorum vicecurati in omnibus subditis suis teneantur serviri4) et parati esse locis et temporibus constitutis, prout de jure et consuetudine, et mercenarius dignus sit sua mercede, Statuitur, ut singuli pastores vel illorum vicecurati suas oblationes in quatuor anni principalioribus festis propter malam subditorum solutionem a singulis communicatis in propria persona exigant vel exegi (sic) faciant. Et qui solvere noluerint, communioni fidelium interesse non valebunt nisi de licentia pastoris. Similiter et custodes ecclesiarum sua jura exigere poterunt.
7. Item vicarii et officiati suis pastoribus vel vicecuratis in omnibus fideliter debent obedire et in divinis officiis ut altera manus pastoris cantando legendo et ministrando in sacris semper presentes adesse; nisi causam rationabilem —judicio tarnen pastoris
1) Lees: sub penis in sacris etpatriis legibus?
2) Lees: raro et non?
3) Lees: statuitur of statuimus.
4) Lees: servire.



vel vices illius agentis — habuerint, quare ad ea minime teneantur: Contrarium qui fecerint, per penam et voluntatem decani Veluwe punientur.
8. Item, quum pastores vel vicecurati rationem reddituri sunt ovium suarum, opere precium est, ut omnes oves suas, quibus president, semel in anno, nempe ante festum Pasche, loco competenti illarum audiant confessiones more ecclesiastico, quatenus fieri potest, presertim qui sacro tempore prenominato participes fieri volunt communioni corporis et sanguinis Domini; ne post actam confessionem et absolutionem aliquis subditorum ad sacra admittatur sumenda, nisi examinatus simpliciter credat ac catholice intelligat, quid sit et est, quod quisque sumere delectat. Contrarium qui fecerit ac audiendis confessionibus se intromiserint (sic), nisi admissus per pastorem vel vicecuratum, pena1) prout de jure subjacebit.
9. Item omnia et singula jure preposito et archidiacono nostro Sancti Petri Traiectensis vel decano jurisdictionis Veluwe concernentia2) nullus pastorum vicecuratorum et aliorum in dignitate ecclesiastica constitutorum presumant sese aliquo modo intromittere absque speciali eorundem mandato. Contrarium qui fecerint, suspensionis et excommunicationis penam ipso facto sese noverint incidisse.
10. Item, quum dominicis diebus et aliis festis ab ecclesia receptis divina officia, puta sacrosancte misse, in ecclesia peragantur et Verbum Dei vel ideo predicetur, ut populus christianus hinc ad devotionem et gratiarum actionem excitetur et in iis, que fidei sunt et que christianum scire oportet, instruatur informeturque, Statuimus, ut singuli christiani divinis officiis intersint, nee hoe facere postponant, et tabernas illas meritorias evitent, nee vino igni deficato nee alio quovis potu sese ante finitum summum sacrum ingurgitent.
11. Item, qui festos dies non legittime observaverint, sed violaverint invehendo vel evehendo vel aliud quippiam operis agendo per se vel famulos seu famulas, nisi de consensu pastoris, pene prout de jure subjacebunt.
12. Item statuimus, quod simulatque conjuges sibi mutuo fidem matrimonii dederunt, quod curabunt statim fieri procla-
1) Lees: j>ene.
2) Lees: omnibus et singulis Jura frepositi et archidiaconi nostri Sancti Petri Tratectensis vel decani jurisdictionis Veluwe concernentibus.
22
33/



338
mationes juxta statuta synodalia; et istis factis sine ulla prolongatione fient publice non clanculum in vestibulo templi ante summum altare coram testibus conjunctiones. Contrarium qui fecerint, penam suspensionis et excommunicationis ipso facto sese noverint incidisse. Etc.
Afschrift d.d. 1561, in de Brieven van en aan het Hof (rijksarchief Gelderland, N°. 1457/55), '-d. 18 Juni 1561.
Gedrukt, door Dr. J. s. van Veen, in: Archief voor de geschiedenis van het aartsbisdom Utrecht, dl. XXX, blz. 153—156.
74 1). Aanteekeningen omtrent de viering van de seend te Kampen.
(i6de eeuw).
1. Teghens Midtvasten acht daegen te voerens beveelt men den dieners, dat sy teghens des Dincxedaeges nae Midtvasten die vroegers elck in sijn espell dach leggen, all weert oick alsdan festum Annunciationis Marie virginis.
1) Het HS., waaraan deze aanteekeningen zijn ontleend, berust in het oud-archief van Deventer. Het bevat behalve het in den tekst medegedeelde stuk nog andere, betreffende het houden van de seend te Kampen en te Zwolle. Deze andere stukken bestaan uit een afschrift van het in noot 2 op bladz. 339 vermelde stuk en van de hieronder gevoegde verklaring en uit de stukken hierachter opgenomen als Nos. 75—77. Het achter elkaar op één stuk papier afschrijven'dezer stukken wordt begrijpelijk, als men denkt aan den nauwen band, welke de 3 Overijselsche steden samenhield, en verder aan het feit, dat de 3 steden alle behoorden tot een en hetzelfde dekanaat
De in den tekst opgenomen aanteekeningen betreffen de viering van de seend te Kampen. Immers (volgens vriendelijke inlichtingen van Mr. J. Nanninga Uitterdijk) komen de artikelen I—4 voor in den Ordinarius Antiquus, in het oud-archief van Kampen, op fol. 8. In margine staat echter daarbij aangeteekend door een hand d.d. c. 1560: Dyt vadert, want die sendtdeken in voelen jaeren niet comjiariert en is.
Het in den tekst genoemde kapittel was dat van St. Lebuinus te Deventer; de tienden werden betaald van de Kamper eilanden. Aanbieding der tiendpenningen en protest dienden ter bewaring der wederzijdsche rechten.
Het in artikel 4 genoemde Antiquus liber wordt nog in het Kamper archief gevonden en bevat op fol. CVII een overeenkomst d.d. 1509 tusschen kapittel en stad over de tienden. Jongere en oudere overeenkomsten vindt men op fol. CVII en XX.
Zonder twijfel dagteekent de inhoud van het in den tekst medegedeelde reeds uit de 15de eeuw (zie ook noot 2 op bladz. 339), al is onze tekst jonger.
338



Ende wye dach gelecht wordt om te wroeghen ende dan nyet en queme offt nieth en wroechden, sall der stadt gebroeken hebben LXXX Êg »), ende sall beteren die pene die sijn espell gebroeken hadde an den sendeken, ende sall allykewell het naeste jaer geholden wesen tho wroeghen, by den koer voirs. ut in ff.t0 fo. IX2).
2. Item, elck hoefftman van den raede 3) sall den wroegher uuth sijn espell voir den sendeken nae der hoechmissen opt choer presenteren om synen eedt te doen; ende daernae sall hy hem beraeden mitten hoefftman etc.
3- Item, die burgermeisters in der tijdt presenteren des capittels bode opt choer aen der tafelen, eer men wroeghet, drie knuppeldoecxkens elcx mit twee olde vleemss: dat eene* voir die schoele, dat andere voir die kosterye, ende dat dorde voir den thenden. Ende dat laetste laet men liggen; ende die burgermeisters protesteren, dat sy van den tenden betaelt hebben, nae older gewoenten.
4- Item, der stadt cameners gheven des capittels bode noch hundert ende vier botdraegers — facit soevendenhalven golden gulden van gewichten, ut patet in Antiquo libro reddituum aut locationum fo. CVII — voir koeterpennijnck.
5- Item, des Manendages avondes ende des Dyncxdages ter maeltijt schenckt men den seendeken ende des capittels boede elcx drie quarten wijns, ende des Dyncxdages avondes den seendeken alleen drie quarten wijns; endeden tween avonden elcks avondes drie f» mandelen, sess ® vyghen, sess ft? rasynen ende sess loet gengeners.
Ende twee van den raede met een secretarius wordden gevueget om den sendeken willecom te heeten ende mit hem te teren.
1) In het H.S. staat hiernaast in margine, van andere hand: Nota. Ifder PP van iii% st. br.
2) N.l. het Digestum Novum (gemeente-archief Kampen), waarin op fol. IX voorkomt het volgende besluit: Anno Domini MCCCCLXI feria quarta fost Cantate. Soe wie nae dessen dage ter wroege in synen esfele geboden wort ende dan niet en queme ende wroechde als hii seuldich were te doene, die solde breken ter statt behoef LXXX ® ende dairtoe beteren die broeke, die dat esfel daïrvan lyden mochte van den sendeken, ende solde allikewel wroegen dat ierste jair dairnaest comende.
3) In het H.S. staat hiernaast in margine, van de in noot 1 genoemde hand: Nota. Yder esfel heft vier hoeftmans, twee uth den raidt ende twee uth der meenten.
339



34ö
6. Item, opten voirs. Dincxedach nae Midtfasten luydt men die scepenen-clocke; men gaet op, dan men hoert nymantz.
Nota.
Die gedeputeerden van Campen seggen, dat een dienstman nyet en wroeget, ende dat een leenman een dienstman is.
Afschriften (16de eeuw), op papier, oud-archief der gemeente Deventer inventaris 1870 in N°. 1192, concept-inventaris-Acquoy in N°, 257.
751). Aanteekening omtrent de viering van de seend te Zwolle. (c. 1500).
Item des Vrydaghes nae Letare zit men den zent ende soe set men die wroegers, ende werden oer naetne hyrinne geteykent ekk in syn strate2); ende die koemen dan in die kercke ende doen oeren eedt voir den deken3)4), ende nemen dan5) oir vrist thent6) den achter-zeent te vroegen 7). Ende alsdan betailt
1) Deze aanteekening komt in het h.s. voor tusschen opgaven d.d. 1490 en 1491 van de seendwroegers en de door hen aangebrachte strafbare feiten.
Afschrift van deze aanteekening vindt men in het H.s., waaraan de boven opgenomen Kamper stukken zijn ontleend (oud-archief der gemeente Deventer, inventaris 1870 in N°. 1192, concept-inventaris Acquoy in N°. 257). Ofschoon onze bron uitdrukkelijk in het Deventer afschrift wordt genoemd, komen toch enkele afwijkingen voor; ik vermeld ze ter plaatse.
2) De cursief gedrukte woorden {ende werden—strate') zijn in het H.s. door eene hand uit het begin der 16de eeuw in margine bijgevoegd met een verwijzingsteeken.
Zij komen ook voor in het Deventer afschrift, met weglating echter van: elck in syn strate.
3) In het H.s. is in dit woord gewijzigd.
4) In het H.s. zijn de woorden: ende doen—deken door den schrijver in margine bijgevoegd. Zij komen ook voor in het Deventer afschrift.
5) In het H.s. staat ongeveer op deze hoogte een verwijzingsteeken in margine/ terwijl onder het stuk het teeken wordt herhaald met den volgenden tekst:
Ende alsdan lest men hem wat se tegens den naisten seent wroeghen sollen uts., ende soe gaen (in het H.s. staat hier onderhaald: de burgermeisters) de schepenen van der straten (in het H.s. staat hier doorgehaald: tot) mit elden synen geswaren in de kercke voir den sentdeken, ende dair doen sic oeren eet tegens den naisten (in het H.s. staat hier doorgehaald: rechtdach) sent te (in het h.s. staat hier eene verschrijving voor het volgend: wroegen) wroegen als hem voir den rait gelesen is.
Het Deventer afschrift heeft deze bijvoeging in margine na: koemen dan in die kercke.
6) In het H.s. staat hier doorgehaald: des Vryd.
7) In het H.s. zijn deze 2 woorden (door den schrijver) tusschengevoegd. Het Deventer afschrift mist ze.
34Ö



341
die stat oeren kotpenny nek *) ende van der scholastryen. Ende soe schencket men den zeentdeken twe take wyns ende dengenen, die die kotpenninge voirt, ene take2). Ende die zendeke biddet dan 3) die cemeners toe gaste ende secretarius4).
Item des Vrydaghes nae Jubilate zyt men den lesten zeent. Ende des Wonsdaghes dairvoir koemen die wroegers opt huyss, ende dan vraicht men enen igelicken in syne strate. Ende die heyt men dan affgaen. Ende wes die rait dan wroeget, dat geeft men den wroegers in scriffte.
5) Item tusschen Pynxteren ende santé Johannis maeckt men dat scoet-register rede. 6)
Oorspr. (?) in het H.S. Conventiones registrorum et cause sijnodales of Synodus. Liber causarum sinodalium. (oud-archief der gemeente Zwolle), fol. 24 verso.
767). Lijst der strafbare feiten, welke te Zwolle8) op de seend moeten worden aangebracht. (15de eeuw?).
Cause synodales accusande.
Als van:
Woeker.
Wetscapp.
1) Het Deventer afschrift heeft: koerfenninck (verbeterd uit: hoeppenninch).
2) Het Deventer afschrift heeft: van der scholatteryc geven die die koerpenninge voer ein laecke.
3) Het Deventer afschrift mist dit woord.
4) In het H.S. zijn deze 2 woorden door eene hand d.d. (c. 1500) bijgevoegd. Zij komen ook voor in het Deventer afschrift.
5) Het Deventer afschrift mist deze alinea.
6) Eene latere hand schreef in het H.S. onder de in noot 5 op bladz. 340 vermelde bijvoeging:
Anno XVcXVII de koetpennynck betaelt myt XIX st., den gulden op XL V st. (in het H.S. is hier ingevoegd: ene) gereient, op Vrygdack nae Letare an handen heren Henr. Bagemaker by-Derick Es sine k ende Johan van den Busch cameners. Het Deventer afschrift laat onder het stuk (na een open ruimte) volgen: Anno 1517 die koerpen(ninck) betaelt mit 19 st. br., den g. op 45 st. gereckent, op Vrydage nae Lcetare an handen.
7) Afschrift van deze aanteekening vindt men in het H.S., waaraan de boven opgenomen Kamper stukken zijn ontleend (oud-archief van Deventer, inventaris 1870 'n n°. 1192, concept-ihventaris-Acquoy in n°. 257). Ofschoon onze bron uitdrukkelijk in het Deventer afschrift wordt genoemd, komen toch enkele afwijkingen voor; ik vermeld ze ter plaatse.
8) En te Deventer? — Dit valt te vermoeden uit het feit, dat de regeling alge-



342
Harttghelt. Voirkoep 1). Ongelove. Wichelye. Toverye. Averspill.
Eenloepenspill verjairt.
Echtelude die vaneen sitten sonder oirloff der hilligher kerken.
Die in den banne verherdet syn.
Die oir bycht bynnen jair nycht gedaen en hebben.
Die een meyneet gesworen heefft.
Die tuit*) toe seende gekomen synt ende oeren zeentpenninck betaelt hebben dent toebehoirt1).
Die oir olders gestoten off geslagen hebben offte qualyke hantiert myt woirden offt werken.
Die die hillighe daghe neit gheviert en hebben.
Die quade herberghe opholden.
Die oeren kerckghanck van heymelyken truwen neit gedaen en hebben.
Die oer1) reewege neit gemaket en hebben1).
Oorspr.p), in het H.s. Conventionts rtgUtrorum et cause sijnodales of Synodus. Liber causarum sinodalium. (oud-archief der gemeente Zwolle), fol. 14 verso.
773). Formulier van den eed der seendwroegers te Zwolle (15de eeuw?).
Juramentum accusatorum.
lek zweer rechte wroeghe toe doen van allen zeentbaren saken, alsoe veer dat ick sie weet ende mijnen nabueren5) my
meen zal zijn geweest en een afschrift van dit stuk in het Deventer archief wordt gevonden (zie noot 7).
1) De cursief gedrukte zinsgedeelten zijn in het H.s. onderhaald, met de opmerking in margine: Hoe non tenet. Het Deventer afschrift mist deze opmerking en de onderhaling.
2) Het Deventer afschrift heeft: noyt.
3) Zie noot 7 op bladz. 341.
4) Zie noot 8 op bladz. 341.
5) In het H.s. staat hier doorgehaald: sic.



343
anbrenghen. Ende will des neit laten omme lieff noch omme leyt *) noch omme gheenrehande saken, die my off myne nabueren dairvan toe hinder off toe bate komen mach. Dat my God soe helpe ende all syne hilligen!2)
Oorsp. (?), in het H.s. Conventiones registrorum et cause sijnodales of Synodus. Liber causarum sinodalium (oud-archief der gemeente Zwolle), fol. 14 verso.
78 3). Uittreksel uit de opgave van de seendwroegers te Zwolle en van de door hen aangebrachte strafbare feiten.
1471—1548.
Accusati anno LXXI.
Vorstrate. — Item Margareta uxor Johannis super dissidio. Item Petrus scroeder et Mechtelt eius uxor super dissidio. Waterstra te. — Engbert Vos ende Metta wollenkemmester super adulterio.
Diestrate. — Wilhelmus de Venloe ende Mechtelt Stakenboirch super adulterio.
Zassingstrate. — Ghertrudis filia Dirici Walen cum Gherardo van Lunne super adulterio.
1) Het Deventer afschrift heeft bij abuis: lieff.
2) Het Deventer afschrift noemt hierna 4 accusati anno 71, die in het Liber causarum synodalium van Zwolle over 1471—'76 worden vermeld.
3) Dit uittreksel is geput uit een H.S. in 4° in het gemeente-archief van Zwolle, op papier, in perkamenten omslag, voorop getiteld: Conventiones registrorum et cause sijnodales, en in dorso: Synodus. Liber causarum sinodalium. Dit H.S. is door mij gefolieerd 1—55; fol. 52—55 kunnen oorspronkelijk een apart deeltje hebben gevormd.
De folia 1—12 verso, 22 verso—24; 53—55 bevatten besluiten der schepenen en andere aanteekeningen van wereldlijken aard; fol. 24 verso bevat de hiervoor als Nos. 76 en 77 opgenomen aanteekeningen; de folia 13—22, 26—51 bevatten de opgave, waaruit in den tekst een uittreksel wordt medegedeeld; de andere bladzijden zijn onbeschreven.
In genoemde opgave staan de namen der 4 wijken, waarin de stad was verdeeld telkens als rubriek alleen op een regel. Ter besparing van plaatsruimte heb ik ze telkens op den eersten regel gebracht
Sedert 1485 werden ook de wroegers in de wijken vermeld.
Het boven gegeven uittreksel is over de eerste 10 jaren volledig. Daarna heb ik alleen opgenomen die gevallen, welke nieuwe bizonderheden deden kennen, al waren deze ook soms zeer miniem,



344
Anno LXXII.
Voirstrate. — Johannes Zoest super mala et prava cohabitacione, quia peperit cum sua ancilla et habet eandem in domo.
Engbertus Hagenouwe super adulterio, quia impregnavit suam ancillam.
Item Engbertus Vos super adulterio myt eener wollenkemmester in Musschenhaghen.
Item Yda filia Johannis Elmerici super dissidio et adulterio cum Euerardo Vriese.
Waterstrate. — Nichill.
Diestrate. — Albertus van Steygeren et eius uxor super turpi hospicio.
Else in de Rode Assche super turpi hospicio.
Zassingstrate. — Jutte Wayers cum Johanne Wayert super adulterio.
Anno LXXIII.
Diestrate. — Johannes Dunnynck cum Aleyt van der Horst super dissidio et adulterio, quia Johannes duas habet legitimas uxores, similiter Aleydis duos viros legitimos, quorum ipse unus est; aut uterque super bigamia.
Item una muiier super Leyerwert accusata super turpi lucro, quia legitimum eius virum vendit ad adulterandum.
Zassingstrate. — Ghebbe Blomers accusata cum uno socio cum eadem hospiciato.
Ghese Brassers myt Herman scroeder super adulterio, quia ultra virum legitimum dicto Hermanno dedit puerum.
Anno LXXIIII0.
Voirstrate. — Item Johan Hansens super adulterio, quia habet legitimam in Wye uti dicitur.
Item Margarita Steuens super super (sic) adulterio.
Item Peter van Wetten, quia impregnavit ancillam.
Item Agate Heyteweggen op voirkoep etc.
Dyestrate. — Item Johan Dunninck et Aleydis van der Horst super dissidio et adulterio.
Item Johan mandemaker super usura et voirkoep.
Zassinckstrate. — Item Beatricks Wepsen super adulterio.
Item Kunne luchtemakers super adulterio cum magistro Johanne Sticker.



345
Anno LXX quinto.
Voirstrate. — Item Johan Luykenss. dierne super adulterio cum Johanne Ludolphi prefato.
Item Brandenborchs dierne super adulterio cum eodem.
Item Johan Hansens. van Dalfsen super adulterio cum antiqua concubina sua, quia habet legitimam in Wye ut dicitur.
Waterstrate. — Item l).
Dyestrate. — Item Styna holtsniders super adulterio cum Rodolpho wagener.
Item Geert van Lonne super dissidio.
Zassinckstrate. — Item Gebbe Bloemers super turpi hospicio.
Anno etc. LXX sexto.
Voirstrate. - Item Arndt Dircks. cum ancilla sua super cognicione carnali2) et simplici fornicacione indurata.
Item Claes van der Weer cum ancilla sua Fenna super simplici fornicacione indurata.
Item i).
Waterstrate. — Nichil.
Diestrate. — Item Wicher Oestinck cum uxore sua legitima super dissidio. Zassinckstrate *).
Anno LXX septimo.
Voirstrate. — Item Aernt Derxs. cum ancilla sua super cognicione carnali et simplici fornicacione indurata.
Waterstrate. — Item Griete van Bremen super adulterio cum Hennco holtzager et turpe hospicio.
Diestrate. — Item *).
Zassinckstrate. — Item1).
Anno LXXYIIP.
Voirstrate. - Item Wolter Sobbe myt Femmesynre maget, want sy aver jair myt malckanderen in onechte geseten hebn3).
1) In het H.S. volgt verder niets.
2) In het H.S. staat hier doorgehaald: J>er annum.
3) In het H.S. is deze post doorgehaald.
345



346
Item Peter van Wetten super adulterio cum Margareta quondam ancilla sua.
Item Femme ancilla Wolteri Sobbe super simplici fornicacione indurata.
Waterstrate. — Item ]) cum Zwena olim ancilla
Bernardi Matris (?) super simplici fornicacione indurato (sic).
Diestrate. — Item Giert Luykens cum Femma Rotgeri schomakers filia super simplici fornicacione indurata.
Item Griete van Bremen super turpe hospicio.
Zassinckstrate. — Item *).
Anno LXX nono.
Voirstrate. — Item Henr. ter Hegge impregnavit sororem sue uxoris ut famatur.
Item Henr. Dauantrie molendinarius cum uxore Johannis Zarycen super adulterio.
Item Lyse amasya Henrici de Doirleuoirde super fornicacione indurata.
Waterstrate. — Nichil3).
Diestrate. — Nichil. — Item2).
Item legitima uxor Johannis de Gelre super adulterio.
Zassinckstrate. — Item Peter van Aken super turpi hospicio et super adulterio una cum amasya vel uxore cum qua habitat.
Anno LXXX°. — Nemo. Anno LXX XP.
Zassinckstrate. — Item Andries Klomp cum ancilla sua, que cum eo habitat, super simplici fornicacione.
Anno LXXX secundo.
Voirstrate. — Item Lambert ter Hegge cum filia Johannis Mathie super adulterio, ende idem Lambertus non confessus in anno.
Item Alyt Huernyngs super turpi hospicio premissorum.
1) In het H.S. is hier een open ruimte; de naam is niet ingevuld.
2) In het H.S. volgt verder niets,
3) In het H.S. is deze post doorgehaald.



01/
Anno LXXXIIIP.
Zassinckstrate. - Item Aleit Hoerning super adulterio et turpi hospicio et duplici fide matrimoniali.
Anno etc. LXXX VII.
Zassinckstrate. - Item Grieta ancilla domini Hermanni quondam i) decani sinodalis cohabitans sibi super fornicacione indurata et prava suspicione cohabitacionis.
Anno LXXXIX.
Voirstrate. — Item Euert van Vorchten pro excommunicacionibus induratis.
Zassinckstrate.- Item die schedemaker van Vtrecht buten die Luttikepoirte pro adulterio et pro dissidio.
Anno tnegentich.
Voirstrate. - Item Johan Koek super pravo hospicio cum uxore.
Anno XC secundo.
Voirstrate. _ Item Albertus in Bonckemaidt in domo Johannis Goyer super matrimonio cum uxore sua in facie ecclesie non solëmpnizato.
Item Egbertus Hagenouwe cum sua uxore super dissidio
Dieserstrate. _ Item Herman ten Busch Iohans. super adulterio cum Fya ancilla sua, que maritata est.
Zassinckstrate.- Item Henr. Smeringe super turpi hospicio et sedens cum ancilla sua, cum qua diu fornicatus est tamquam et in specie sui (sic) uxoris.
Anno etc. XCIIIP.
Voirstrate. — Item Claes Leuwe super adulterio et eius uxor super turpi hospicio.
Waterstrate. - Item Henricus boickbynder super dissidio ende quod matrimonium cum sua uxore solempnizare in facie ecclesie recusat.
I) In het H.S. staat hier doorgehaald: domini Herm.
347



34»
Anno etc. XCV.
Voirstrate. — Item Claes Tyasen cum Styna Tappen super adulterio seu fornicacione indurata altera vice.
Anno etc. XCV1.
Waterstrate. — Item ffamula domini Johannis Schelle super fornicatione.
Item Jacob Koetken cum famula super simplici fornicatione.
Deestrate. — Item Tyes maritus Wobbe Hanynges super adulterio cum quadam soluta commorante penes Gerbrandum ten Bussche, etiam super turpi hospitio.
Anno etc. XCVII.
Waterstrate. — Gert Godensoene cum concubina sua super fornicatione indurata.
Deserstrate. — Ffrans van Leyden super adulterio cum simulata uxore sua.
Anno etc. XCV IIP.
Waterstrate. — Item Grete concubina Iacobi Koytken super fornicatione indurata.
Dieserstrate. — Item Beke super fornicatione simplici.
Anno XCIX.
Voirstrate. — Item Johan Hake super adulterio indurato cum quadam op Voirstrait (?).
Item Euert touslager super adulterio cum sorore uxoris sue legitime1). Juravit.
Sassinckstrate. — Item Johan van Hasselt super adulterio cum Berta Gosens. Juravit.
Anno XVC ende eyn.
Waterstrate. — Item Lambert holtsnider by de Lusenborch super dissidio et adulterio, quia fertur habere legitimam in Hasselt.
l) In het H.S. is deze post doorgehaald.
348



349
Item Egbert Rang super adulterio in Traiecto.
Deserstrate. — Item de potgeter in den Smeden super adulterio cum focaria sua, quia fertur habere legitimam in terra Monasteriensi.
Roloff Kubbergen super fornicatione indurata cum quadam concubina sua Swana.
Item Vriesken boickbynder super adulterio cum Aleidi by de Waghe.
Herman in den Budden super adulterio cum quadam quam impregnavit.
Anno etc. II.
Deserstrate. — Item Johan Roloffs fertur manus violentas in parentes tulisse.
Anno etc. 30.
Deserstrate. — Item Potgetur in den Smeden super adulterio cum sua in domo.
Sassinckstrate. — Mechteldis uxor Henrici muller apud forum piscium fertur sepius matri sue ignominiosa verba dedisse.
Anno etc. 40.
Voerstrate. — Item Jo. Gisbertss. injecit publice manus violentas in foro in pastorem de Dalen.
Deserstrate. — Henr. van Cleue habens focariam.
Anno etc. quinto.
Vorstrate. — Item Aleyt van Gronyngen super fornicatione et turpi hospicio.
Waterstrate. — Femme Johans tegen Geert van Bremen super dissidio.
In zeligen m. Jo. de Mynste achterhues myt enen sangwynschen tabbert super turpi hospicio et adulterio cum quodam de Hasselt.
Deserstrate. — Buckyngen wyff cum filiabus super turpi hospicio.
S assens tr at e. - Johan ther Wede fertur publice dixisse se matrem et filiam cognovisse.
549



350
Anno Domini XVC septimo.
Voerstrate. — Item Jacob steenmesler super adulterio cum focaria, quam domi tenet, que etiam legitimum virum fertur habere.
Waterstrate. — Worst Hermen cum sua, quam domi tenet, super adulterio, quia ipse uxorem ende ipsa alium maritum fertur habere.
Kyckes dochter super dissidio super excommunicatione aggravata. Sassenstrate. — Item eyns kystemaickers wyff Berte super fornicatione.
Anno Domini etc. achte.
Voerstrate. — Item Beertken Kykster super fornicatione cum Henr. pyper et dissidio.
Deserstrate. — Item Herman Broickhagen int Gulden Boemken super adulterio uterque.
Item Herman Weuers super fornicatione indurata cum quodam sacerdote.
Sassenstrate. — Item Henrick Scheriok oproeper super fornicatione cum focaria.
Anno Domini etc. neghen.
Waeterstrate. — Item in den Wyldman super turpi hospicio et fertur non communicasse.
Concubina magistri Kemponis super fornicatione indurata.
Deserstrate. — Item Mette Fflenckers super turpi hospitio et habet duas in hospitio, quarum una super dissidio et adulterio.
Item Wilbert Renner (?) super adulterio cum predicta.
Item Arnt in de Ruthe super turpi hospitio. Juravit.
Item 'rlylle int Graff super turpi hospitio. Juravit.
Anno Domini etc. decimo.
Deserstrate. — Henr. Harstenhorst, concubina super fornicatione indurata.
M. Kempen concubina super fornicatione indurata.
Anno Domini etc. XP.
Voerstrate. — Jo. Derixss. wyves suster super dissidio et adulterio mit Johan Derixss.



Jo. Derixss. super adulterio cum sorore uxoris.
Deserstrate. - Item Jo. in de Muer van Soest super adulterio myt Jo. ten Busches lopers wyff te wesen plach, ende dat wyff super dissidio.
Anno Domini etc. XII.
Sassenstrate. - Boldewyn voersprake super adulterio cum famula sua focaria.
Anno Domini XVCXIII°.
Voirstrate. - Arnt Geleworst cum concubina super formcatione.
Gert Pelser ende syn huysfr. Bette ende Johan van Eist in de kercke malkanderen geslaegen.
Wa et er strate. - Albert mesmakers dochter super adulterio et dissidio, et Alheit Ryckoldes super turpi hospitio, quia trahit filiam Alberti a marito suo.
Deserstrate. - Johan in de Muer super adulterio, quia sussitavit prolem extra matrimonium.
Anno XVCXIIII°.
Deserstrate. - Wolter Wennynck super dissidio et adulterio pessimo cum quadam vidua Kerstkens van Laers
Sassenstrate. - Johan Schymmell Jo. Sonsbeken knecht fertur contraxisse cum famula Hermanni Monters m. et se mutuo absolvisse pro XII st. et post famulam cum alio contraxisse.
Anno XVCXV°.
Deserstrate. - Wolter Wennynck super dissidio et adulterio cum quadam vidua et incestu et excommunicatione.
Anno Domini etc. XVI.
wylh0ykrierate' ~ ****** Kyndeman "P" Perfid" scilicet Thiés Onstedings wyff super eadem
RadtekeerrStrate' ~ ^ J°hanS SUper USUra cum Geert Deserstrate.- Wolter Wennynck super dissidio et adulterio pessimo et mcestu cum quadam vidua Kerstken van Laers.



352
Anno XVCXVir. Hoe anno nemo fuit insynodatus.
Anno Domini etc. XVI 11°.
Voerstrate. — Henr. G. Scepelers soene injecit manus violentas in patrem velJ) verbis litigiosis.
Waterstrate. — Johanna then Zythoeue super fornicatione indurata cum domino Arnoldo Hertgheri et aliis.
Anno XVCXIX°.
Waterstrate. — Johan van Beueren super adulterio cum quadam Kunna Zeilen, et Kunna injecit manus violentas in matrem suam.
Deserstrate. — Johan in de Muer super venditione prolis et expositione.
Sassenstrate. — Peter Mewes super usura.
2) Thonys bessemaicker super eo quod non fuit in sex aut 7tem annis confessus.
Anno Domini etc. XX.
Voirstrate. — Henrick Euertsson super usura, quia accepit de centum florenis quinque in dimidio anno.
Anno Domini etc. XXI.
Voerstrate. — Ene vrouwe van Campen in domo domini Johannis Konyncks super dissidio.
Waterstrate. — Jacob ten Nemels uxor super adulterio3) cum quodam monacho.
Deserstrate. — Albert van Rade cum uxore super turpi hospicio; to dese uxor super adulterio 3) cum Gerardo steynmesler et Johanne bussenschutte. Purgavit se medio eius juramento.
Anno etc. XXIIIP. Syndicus non comparuit propter bellum et guerras forte.
1) De schrijver voegde hier een woord in, dat fe of fr met een afkorting schijnt te zijn {fratrem?).
2) In het H.S. staat hiervóór een liggend streepje met 2 schuine streepjes er doorheen.
3) In het HS. is adulterio geschreven boven een doorgehaald: fornicatione.
355



Anno Domini etc. XXV.
Hoe anno consulatus neque magistri fabrice voluerunt admittere syndicum neque fuit mensa in ecclesia cum virga et forcipe more solito preparata, quia avaricia circumventus noluit facere impensas.
Anno Domini etc. 27.
Syndicus comparuit sed avaricia tentus non fecit impessas (sic). Ideo non admissus.l)
Anno Domini 37.
Desserstrate. — Esken weuer cum uxori super dissidio et divorsio (sic).
Anno XLIII°.
Waterstraite. — Johan Richterinck cum Margareta olim Johan ten Waters maget zaliger super dissidio et adulterio.
Anno XL VII. Syndicus non comparuit.
Naar het oorspr. h.s. in 4° (gemeente-archief Zwolle), op de voorzijde getiteld: Conventiones registrorum et cause sijnodales, en op de achterzijde: Synodus. Liber causarum sinodalium.
79. Verklaring van Frethericus cureit te Rolde en Frethericus -cureit te Noordlaren omtrent het
seendrecht voor het dekanaat drente en
Groningen c. a. 10 Februari 1332.
n.b. Gedrukt in: Mr. s. Gratama, Drenthsche rechtsbronnen uit de 14e, 15e en 16e eeuwen (Werken dezer Vereeniging, Eerste Reeks n°. 17) bladz. 11—14.
1) De jaren 15*8-1533, 1535 en 1536 komen in het protocol niet voor.
«3



354
§0. Seendrecht voor het dekanaat Drente en Groningen c. a.
(c. 1440).
n.b. Gedrukt: a. w. bladz. 44—65.
811). Voorschriften omtrent het Friesche seendrecht in het algemeen.
(z. j.).
a. Opening van de seend door den deken.
2) Cum presidere debet decanus in sinodo accersitis ad se assessoribus, primo dicat antiphonam: „Veni Sancte Spiritus" vel: „Emitte spiritum coelo Deus qui cor". Deinde querat a circumstantibus, si sit tempus sinodalia excercendi. Quibus consensientibus sic inchoat voce teutonica:
„Alle da deer to disse godeshuse to sind here, da ladie ie „foerd dat se to sinde cnmme (sic); ief ma se oenspreckt, dat „se sindelic anderde. Ferd ban ick mi selm ende mine mannen „ende alle mannem to da sinde ende fan da sinde, fan da huse „ende toe da huse; dat enich man oderen wald iefta onriucht „dwe, dat wrbiede ick bi da banne. Ferd ban ie disse godes„huse ende alle godeshusen, oen also dena guede als redelick „in dine wethemheert ende riuchtelic incommen se; dat him „nimmen deeroen dwe wald iefta onriucht, dat wrbiede ick bi „dae banne; sindslitane wrbiede ick, wnhlest wrbiede ick, alle „deerwe soen wrbanne ick, efter dam dat hit toe claghe commen is.
1) Deze stukken zijn door mij ontleend aan den (in het Voorwoord vermelden) incunabel Utrecht en aan een tweede exemplaar van dien incunabel, aanwezig in het Museum van het Friesch Genootschap (catal. n°. 827). Daarbij heb ik dezen laatsten incunabel (Friesland) ten grondslag genomen, omdat hij beter is afgedrukt en de initialen daarin zijn ingevuld. Beide incunabelen hebben eenige latijnsche glossen in den tekst gedrukt, welke door mij, als toevoegselen tot den oorspronkelijken tekst, naar de noten zijn overgebracht. In de noten vindt men ook de marginale aanteekeningen in beide exemplaren van 16de eeuwsche handen, waaruit blijkt, dat beide exemplaren bij de rechtspraak zijn gebruikt.
De spelling van het friesch liet ik ongewijzigd.
2) Friesland heeft hiernaast in margine: Nota. — Utrecht heeft hiernaast in margine (gedeeltelijk weggesneden): Hic incipit mandatum deca[nt] super face servanda s\inodalii~\ omnibus et decanus (f) cita [ ].
354



„Da fogeden to disse haudsto ende to da capellen, deer hyrwt „maked sint, dae ladie ick foerd ende monia se, bi dae eede „deer se sworen da ma se thoe foegheden kaes, joff dit godes„huis ende disse capellen, deer al hyrwt maked sint, alsoe tacht „ende timmerad se, oen howe ende oen hoffwerum, oen yrsen „ende oen eke, ende oen tecke oen doerem ende oen drompelem, „oen boeckum ende oen byldem, oen tzyelken ende oen cor„poralen, oen gharem ande oen alterleckenen ende alle secken „deer dae heren dae presteren thi dae goedestyenst byhoeff „sint, dat ienna se onbanplichtich se. Alle dae ienne deer to „der (sic) haudstoe iefta toe dae capellum, deer aldeer wt tacht „ende timmerad se, eniges ieldis schieldich se, ina waxschot „ina buterschot ina deeckma ina minra schot iefta ina mara „schieldum, deer monie ick alle lioden to, dat se disse goedes„husem hiara schielda eer der clage bitellie, also fyr so se „onbanplichti(c)h willet bliwa."
Deinde provocet scabinos; cum venerint dicat eis: „Ick monie „io, bi da ede deer y sworen da ma io ti da riuchta kaes ende „bi iuwer seluis sele, dat y da wird sidse ende da leyne lete „ende wrogie ws, haet y witen deer wrogelick is; se hit oen „britsen fyra and anbetta manslachten, hoerdom iefta wrhoer, „wilingal) iefta tawerie; hwaso byiouna lioden iefta wida lyoden „rawet iefta onfuchten habbe, dat y se ws foerd bringe. Bi „disse selua moninga so monie ic al iuwe lioden, by da ede deer „se da himelkoningh toe hulde sworen ende bi hiara seluis sele, „so haet so hia bet witen dan ienna, dat set ienna bringe ende „ienna ws foerd bringe. Alle falsche clage ende alle onriuchte „wrogmge, da wrbiede ic bi da banne; ende spreek deer bihoef „se, ende wi willet iern riuchta als wi best connen ende mogen."
„Item mandamus pacem nobis et sociis nostris sive famulis „nobiscum sinodum sacram visitantibus, in exitu et reditu et in „omnibus requisitis, sub pena XX mercarum.
„Item omnibus et si(n)gulis sacram sinodum visitantibus simi„hter pacem, sub pena X mercarum aurearum.
„Item quod nullus proponat actionem civilem, sub pena quinque „solidorum.
„Item quod nullus committat insilentium vel tumultum, sub „pena quinque talenti (sic).
l) Lees: wigila?



35°
„Item quod nullus viduas pupillos et orphanos vexet aut „molestet in personis aut in rebus in judicio seculari, sub pena „quinque mercarum.
„Item mandamus omnibus et singulis personis et curatis quibuscumque nobis subditis unicuique eorum in solidum, ut provideant „ecclesiis suis de legittimis et juratis advocatis infra quindenam „inmediate sequentem, snb (sic) pena quinque mercarum.
„Item mandamus curatis et advocatis omnibus et singulis, ut „provideant ecclesiis suis in tectis et edificiis ceteris et ornamentis, „in calicibus et corporalibus et palliis altaris, in missalibus et „cereis et ceteris, que spectant ad ornatum divini officii, et „clausuris ecclesiarum, in debita custodia sacramentarüm (sic), „sub pena quinque solidorum, ante Omnium Sanctorum.
„Item mandamus curatis et advocatis, ut faciant nobis debitam „denunciationem in post-sinodalibus, nisi de licentia nostra amplior „eis fuerit facta prorogatio, sub pena quinque mercarum uni„cuique eorum in solidum.
„Item mandamus omnibus et singulis debitoribus ecclesiarum „presbiterorum et ceterorum quorumcumque, ut solvant eis ante „festum Omnium Sanctorum, sub pena (quinque?) solidorum, „nisi prolixiores inter se habuerint dies et conventiones.
„Item mandamus omnibus et singulis curatis et advocatis, ut „solvant nobis cathedraticum secundum modum consuetum in „post-sinodalibus, sub pena medii talenti.
„Item mandamus omnibus et singulis ubique per totum (sic) „sinodum constitutis, ut reficiant vias publicas ad ecclesias, fossas „ecclesiarum, et tillen et setten teutunice, ante post-sinodalia, „sub pena (quinque?) solidorum."
bi). Hyr bighint dat syndriucht int ghemeen.
i. Dit is syndriucht. Als di biscop sine synd keda vil ende hi sine boda an dit land sent, so schil ma sine sind sex viken eer keda, eer mane halde. Soe schilre self comma ief hi mei; ief hi naet mei, so schil incomma syn choerbiscop mit breue
l) Dit stuk schijnt te zijn samengesteld uit 2 deelen: de artikelen I—3 en de verdere, welke alle (behalve het laatste) door lef worden ingeleid.
Een duitsche vertaling van b en c vindt men in de Provinciale Bibliotheek van Friesland, lol. H.S. N°. 1010.



357
ende mit insigel ende mit een guldena fingherlijn, ende sidsa dat syn hera also sieck se iefta suder wrbirgh, dat hi to da setta sind naet comma mochte. So sel syn choerbiscop sindia alleraerst op dyn wrherigha, deer di decken wrherich brocht haet, tria ieer ende nioghen sinden. Di decken schil vessa fri ende freesch ende fulre berthe boren, ende syn vyed ende syn riucht onforloren, ende enis leka soen. Fol1) aeg syn sind di haudprester to keden, ende da Hoed to sekane, alle huismanne.
2. Ende als di biscop tree dagen sindet haet, so schil hi setta ene decken ende hem syn ban bifella bi trim schillingen. So schil ma dis deckens sind XX nachta eer keda, eer men halde. Nu agen da lioed eedsuaren to setten, da schillet vessa fry ende freesch ende fulre berthe boren, ende also hioechdedich dat hi dis biscops ban beta mey ief hit oen him fait, ende syn landriucht onforloren. 2)
Soe agen da lioed ende di prester to tziesen ende oen dine sind to bringen. Nu aeg him di decken tofara dine sind dine eed to stowien. Als hi dan dine eed swerren haet, so aegh him di decken een ferdban to duaen bi des biscops banne, dat him nimmen dwe vald iefta onriucht iefta aet eueles sprecke iefta dwe om wroginga, hine schil des biscops ban beta ende tuibeet da eedsuara. Soe schillet da lioed dine ferd sterkia. Hit ne se dat hyt habbe forwrocht mit sine handem iefta mit sine monde, so aegh di huisman sine seluis deda to witen, ende fyf synre buren to folgien, haet hi da eedsuara deen habbe. Als hi naet blicandis ne haet3), soe schil di eedswara bi da
1) Lees: Soe.
2) Friesland en Utrecht voegen hierna in: (E Eedsuara. Est testis vel nuncius judicis et comitatis juratus et fersona fublica, cui creditur ratione jurameuti, Extrade p-escrifi „Ad audientiam" (nl. c. xm, X, de praescriptionibus, II, 26), in citacionibus et denunciationibus Ulorum criminum, que sunt notoria, C. de accu. I. „Ea'' (nl. 1. 7. C. de accnsationibus et inscriptionibus (9. 2)), que. (sic) IIII. q. HU. $ „Aliquando" (nl. c. 11 $ Aliquando, C. IV, q. IV), ff. ad se. con. Turpi. I. ,^Ab ,Accusatione" $ „Nunciatores" (nj. 1. 6 § 3. D. ad sen. cons. Turpillianum et de abolitionibus criminum (48. 16)). Et vocatur aliquando officialis deputatus ad crimina denuncianda judicibus, ut in c. „CirtumteUiones" (lees: Circumcelliones) XIII. q. V (nl. c. I, C. XXIII, q. V). Hodie istorum sunt et alii videlicet et presbiter etadvocati testes sinodales, qui deferunt crimina episcopis sive decanis, XXXV. q V. Episcopus" (nl. c. vu, C. XXXIII, q. VI?), Extra, de test. cogen. c. „Preterea" (nl.'cvn, X, de testibus cogendis vel non, II, 21), Sp. (het Speculum judiciale van Guil. Durantis, vermeld in deel IV bladz. 48 noot 9?) ti. de accu., § 1. scias".
3) Friesland heeft hiernaast de marginale glosse: Nota. Optime pro communitate contra decanos.



«8
laden laya ende bi dae boten, als een oer leeckman. Soe ne schil di eedsuera naet wrogia, hine habbet achtet mit syne prester ende mit sine buren.
3. Haetso di decken vroghet buta da eedsuara iefta di prester iefta ander lichte lioed, so ne thoer ma da virden neen andert iowa, hodder to iechtvird ner to seckvird, ner to nene weervird comma. Aldus ist sindriucht aller Fresena.
4. Ief di eedswara enichne man wroghet om sibbe ende hi dat sibbe naet birecknia mei, so is hi ban schieldich.
Ief hi enichne man wroghet om sonendeis fira so is di fria Fresa nier to witane toluasum oen da helligem, dan hi aegh enich ban to beten iefta enich hermscheed to ontfaen, ief hi onschieldich is; sinte Maria also, sinte Micheel ende Alle Godes Heiligen also; Apostolorum fira ende sinte Laurentius fira sexasum.
5. Jef ma een man wroghet om een onbinaemd moerd, deer hi deen habbe oen da wiue, ende hi des bisecka wil, so moet hi toluasum onriuchta, ief hi schieldith (sic) is.
6. Jef di eedswara wroghet om een reesraef (sic), ief hi bisecka wil, sde (sic) is hy nyer toluasum to onriuchten, dan hi thore enich haghera ordel oen gaen.
7. Jef di prester ende di eedswara wrogiet enich man om een alterraef, ief hi dis bisecka wil truch sine onschield, soe aegh hi dis toluasum onriuchta.
8. Jef di prester ene leeckman bitighet mit sine fria foeged, dat hi him birawed habbe lessa iefta mara, also als hyt biwirda wil; ief hi se iecht, so schil hyt saunbeet beta, iefta sexasum onriuchta.
9. Jef di leka da prester een (sic) faxfangh deth, so schil hyt saunbeet beta, iefta toluasum onriuchta.
10. Jef di leka dae prester bitighet eenre quader deda, soe aegh hi him mit sine fria foghed mit ene eed toe sikerien, iefta eenbeeth beta.
11. Ief di decken enich man aeschet, dat hy syn sind naet alsoe socht habbe, als hi mit riuchta schulde, soe schil hy sexasum onriu(c)hta, iefta syn ban betha. Jeff him dy decken bythighet, dat hy hem dis forma deys wrherich were, soe schil
1) Friesland heeft hiernaast de marginale glosse: Fes/a.



359
hy hem sexasum onriuchta, iefta syn ban beta. Dis ora deis alsoe. Jeff hi him dis bitiget, dat hi him dis tredda deis wrherich se, soe is di decken nyer mit papen ende mit fiower leecmannen hine toe bitiughen, dan hy dae lada se to bieden. Soe hwaso tree daghen herich an da sinde stinsen haet, so ne thoer hy dis fiarda deis hor bod ner ban tyelda.
12. Ief di decken een wyf aeschet ende her des bitiget, dat hio een man to wrhoer habbe onder her aefte manne; ief hio dis bisecka wil, so wil her dio paepheed ende wise leka-lioed finda een haudordel. So steet her aefte man, ende queth hioe se se onschieïdich, so is hy se nyer mit ene eed to sikeriane dan hyo dat ordel oen to gane: ief hi se naet sikaria nelle, so schil hio self oen da ordel sikeria, ende ief se God sikered, so aeg se her aefta man weer to nimen. Ief hio se aeck wrbaernt, soe aegh hi dine ker: hor hi se hangie, soe hi se haudie, so hy se drinse, so hi se baerne; soe moet hi se fiarda kest, iefta toe him nima, ief hit him di wisa prester reth.
13. Ief dy decken enich man aeschet, ende hy deer naet to andert is, ende hi sine boda aldeer seint, ende dat needschyn aldeer biut ende queth, dat hi so mogende ne se dat hy deer comma moge, iefta dat hi wr een onwad wetter were eer di sind ket ward, ende hi dat oppe da helligem wil bringa, so ne thoer hi fora wrfaen dan to da nesta sind, deer hi aldeer halda schil.
14- Jef binna da trim ierim da decken ymmen wrherich wirt, soe schil hy dyn man dis fiarda ieris da biscop bringha. i) Ende di decken ne sel neen man toe ban duaen, soe sel dy biscop dis fyarda ieris alleraerst sindia op dyn wrherigha man, deer di decken wrherich is, alle dae tree dagen. Ief hi him eer naet bikanna wil, soe schil him di biscop efter him Iaya toe trim tzierkum aldeer hi dine sind halt; ende ief hi se wrherich wirt, so schil him di biscop efter him laya to da stoel toe Vtrecht,' deer schil hine tree dagen laya; ief hi deer naet comma ne wil[ so aegh hine dis fiarda deis mit riuchte toe ban to duaen; ende" ief hi oen da banne sterft, so ne aegh him neen prester to bifellanne, ner neen liacht wr to barnene, neen Pater noster wr to syongane, op neen hof to lidsane. Syn gued, deer hi haet, dat schil oen hofwara allegader.
0 Friesland heeft hiernaast de marginale glosse: Nota. Contra decano).



36o
IS 1). Ieff een man een bern thilet an een wiue, ende hy se naet iechta nelle als hit boren is, soe schil hyoe her wed iaën op dyn deer hyoe op seyt, eer hit enich prester aegh toe depen. Jeff een wyff staet an dae synde ende queth dat hy des bernes fader se; iof hy dan queth, dat hy se nae(t) toe wyue wan, soe is hy nier oppe dae XII scheran to onriuchten, dan hioet op him se toe bringen; ief hi him wrbaernt, soe aegh hyt bern toe ontfaen ende dine mena eed to festiane, ende dae ban toe betane.
16. Ief een wyf her aefte man aeschet an da banda synde, soe aegh him di decken mit laynghen toe andert to bringane, iof hi mei; iof (hi) biseka vil, soe is hyoe nyer mitta aefta tingh, iof hyo et habbe, hine toe winnen, dan hi se dera aeftenga toe ontghaen. Ief hy dis riuchtes al wrherich wirth, soe aegh hyo dine ferd oen dae guede.
17. Hera scheerna ferst is XLII nachta; ende dan di man toe synre haudsto toe commane mit syne fyore ende mit syne yrsane, mit syne socken ende mit sine waxe, syn ambucht to herane, wytat to nymane, lycmissa toe capiane, ordelwyenga toe winnane, mit twam schillengen ende da schere in da tzierka to gane. Handyrsen aldus wrnacht to dragene, sine lycmissa to herane, Corpus Domini to nimane, ordelwyenga toeienst een to winnane mit een schlllingh penningha. Nu schelma dis tredda deis da hand schoya, di prester ende sex man mei him, fiower fan dis halum ende tween fan des wiues halum, fan des deckens halum di prester ende tween man mit him. Ief hia aet sanet, soe sint nier dae fiower da hand to helane, dan da tree to wrbarnene; hit ne se dat al dioe meente anders hlya wil.
c. Hyr biginnet da syndriuchta.
Dat syndriucht gaf ws di paeus Leo to Roem ende heet dat wyt hilde, also fest als wi dine cristena nama halda volde ende wi da suderna riucht herich wolde wessa; hwant wi Fresen alle noerd heerden ende heiden weren.
1. Dat is riucht: hweerso een viiede stoe is, ende di prester een wyeden alter haet, ende deer lycfellinga ende kyndkerstinga sint, so aegh aller mana lyc syn deeckma toe iowane ti da godeshuse deer hy binna setten is. Deer aegh aller presterna
1) Friesland heeft hiernaast de marginale glosse: Ieff en wyff en man en bern opseit.



3<ii
lyc toe syndiane tria ieer, al ont dis biscops ieer commet, mit mara riucht dan ma dis deckens ban hera thoer iefta dis prouestes.
2. Dis fiarda ieris aegh di biscop to sindiane ief hy comt, ende sine sind schillet alle huisman seka. Ief immen da prester wrherich is binna da trim ierem, so aeg di biscop alleraerst deer wr toe sindiane; ende ief di biscop dis fiarda ieris naet ne comt, so sel di prester dis fiarda ieris sindia, als hi dede da tria oer ieer, eer di biscop coem.
3. Dat is riuc(h)t, dat da capella-papen da biscop tienia schillet mitta haudprester, al bi dio deer hya deer gued to ledet. So schillet hia den tienst duaen of da deeckma deer hya nimet, ende di deer neen deeck onfucht di ne thoer neen tyenst dwaen.
Soe schilma riuchta alleraerst dat deer to clage comt. Als deer is wrworden di lyckwey ende di tzierkwey, dat hi naet is fiower mollesfoten breed, dat da fiower mogen dine fyfta to kerka drega, dine dada toe der molda bistedigia, dine heidena cristen dwaen, dat sel ma riuchta al nei dae riuchte iof ney grata Godes neden, deerne sint allegader nene lada weder scrioun. Deer schillet vessa reed fiower uegen to da godeshuse to dae quika ende to da dada; hit ne se dat hit stande bi een heerwey, so mei di heerwei wessa ende di tzierckwei ende di lyckwey al een wey; iefta hy stande an ene stedis owere, dat ma moghe comma mitta shipes boerde toe da wyda howe. Aldus ist synediucht (sic) alre Fresena.
4. Als deer een stryd is op heuen, een ontyd an Paescha moern, an Pynxstera moern ende an Cristes moern in der tzierka, ende dat hellighe Corpus Domini britsen is, di tzylick stirt is, dat font britsen, da helligha biriind, ende di prester toe dae bloedis wtryn slayn is, soe is deer britsen munitas ende sacrilegium, soe is dy eughel i) ire, soe schelma om dae openbera sonda hermscheed ontfaen, ende dae ban beta mitta alrahagista ban, mit twa ende sauntigha ponda agripsera penninghen. Doch soe schellet da Fresen nedena nieta, deer Undeken2) di forma aesga deelde ende efter him Herdrick biscreef bi des paeus henghnese, dat deer ymmer scholde ghaen wr hals ende wr haed di penning deer toe der montha nye were. Aldus is dat sindriucht aller Fresena.
1) Lees: enghel.
2) Lees: Wideken?



362
5. Hweerso deer fuchten is in da godeshuus, ende deer naet blicande is, ief ma hit bikanna wil, so scil ma hit beta, da ban mit tria ende sextich schillengha. Ief hina se aeck naet schieldich sint, hor so hit faxfangen sint so duustsleken, duuststeten, duustwerpen, soe is di huusman nyer hine to sikeriane tua ende sauntigasum mit sine fiower fachtum oen da helligum, dan hi dorem daia sind iefta enich ordel iefta oentiugh, dan hi dat bete deer hi naet deen habbe.
6. Hueerso ma claget dat deer faren se in oer dine vedeles verp, ende dioe viiede eerde epened se, ende een reesraef (sic) deen se, ende deeroen britsen se sacrilegium ende munitas, so ne thoer ma dera gretene nen andert iowa, hit ne se dat ma suigie sacr(i)legium ende grete munitatem, so schil dat ordel dela een papa ende tueer leken. So is hi nier oen da helligem toluasum to onsuaren, so aeg hi to daien sind iefta ordel iefta enich oentiugh. Drect *) him dera ladena, so is hi dis rawis alle schieldich, so scheler om da sonda da hermscheed ontfaen ende da ban beta mit LXXII schillingen, ende dat reesraef (sic) saunbeet.2)
7. Hweerso di prester claget, dat hi bifuchten se op da fria fielda ende oen him britsen se sacrilegium ende munitas, so ne thoer hy dera haga gretene nen andert iowa, hit ne se dat ma swigie sacrilegium ende grete emunitatem, so schil dat ordel wisa een papa ende tweer leken. Soe is hi nyer oen da andert toluasum to ontriuchtane, dan hi to dayen aegh synd iefta ordel iefta enich oentiuch. Breekt him dera ladena, so is hy al
1) Lees: Brect.
2) Friesland en Utrecht voegen hierna in: Hec actio sive accuscUio loc urn habet violato sepulckro civium nostrorum non hoslium .i. (= id est?) quoquo modo facta deleriore eius condicione; quia diruto sefulchro vel lapso vel statuta de monumento evulsa sive sit afflumbata vel affixa monzimento sive non et aatur actio in factum (vgl. 1. 25 { I. D. de ohligat. et actionibus (44. 7)) et interdictum „Quod vi aut clam" (vgl. 1. 5 D. de interdictis (43. 1) en D. quod vi aut clam (43. 24)), et competu heredi sepulchri. Si autem dominus nemo est, cumfetit agere volenti,ff. c. ti. I. I et II (nl.: 1. I, 2. D. de sepulchro violato (47. 12)). Et est pena violatfojris centum aureorum, qui autem inhabitaverit ducentorum aureorum, ff. et C, e. tit. (nl.: D. de sepulchro violato (47. 12) en C. de sepulchro violato (9. 19)) in pluribus locis. Est et eciam crimina lis actio instituta quoad violatores sepulchrorum; nam „si cor„para ipsa ext(r)axerint vel ossa emerint (lees: eruerint), humiliorifsj quidemfortune „suf rem0 (lees: summo) supplicio afficiantur (lees: afficiuntur), honestiores in insula(m) „deportantur et (lees: alias autem) religantur aut in metallum damfnenlur" (lees: damnantur), ff. e. I. uit. (nl.: 1. 11. D. de sepulchro violato (47. 12)). Cetera vero flura vide in Summa Azonis (Azo, Summa tot de Instituten (H.S. Erlangen, N°. 143)) e. ti.



363
schieldich, so schil hi da ban beta mit twa ende sauntiga schillingen ende da papa saunbeet. *)
8. Hweerso di prester claget om syn faders gued iefta om syn onbannena gued, so schil ma him dis aersta dey anderda ief ma wil; ende ief ma naet wil, soe schil dat ordel-andert wisa een papa ende tween leken2) to da nesta synde to iechtwird iefta to seckwird iefta to riuchta werawird.
9. Als di prester claghet op dine huusman om dine saunda dei, deer hy schieldich is to delen wr dine daeda deer hy gued fan nimen haet, soe mey 3) hi fordera neen pronda aeschia. Claghet hi dan om tria offer, een an Cristes moern, een oder an Paes(c)ha moern, dat tredde aen Pinxstera moern, so schil ma se him iowa; also fyr so dat huus rekende se ende hy habbe kv ende ey, dat is syn paeplica pronda, soe ne mey hy fora om heen offer clagia. Claget di prester om fyower seelmoninga, een an Hwita Tornsdei, an Guede Monendei, an sinte Micheels dey ende an Alra Seleua (sic) dey, soe ne mey hi fordera neen seelmoninga aeschia. Als hy claghet om disse saunting, so schil ma him dis forma deis anderda ief ma wil; ief ma naet wil, so schillet ordel-andert wisa een papa ende tweer leken4) ayder to iechtwird iefta to seckwird. So is di prester nyer dat binaemde gued in to winnen mit sine custer, om dat hy alle daghen ita ende drincka schil of sine paeplika pronda.
10. Als di leka bitinget (sic) da prester, dat hi him een deda habbe deen, soe is di prester him nyer toe sikerien mit sine fria foget, deer hi kaes dae hi dine alter ontfingh, dan hi aegh dine
1) Friesland en Utrecht voegen hierna in: Patronus non plus usurpare debet in vacante ecclesia quam sit a jure permissum. Sed quod statutum est ad de/ensionem, non debet extendi ad depressionem, Extra, de peniten. c. „In quibusdam" (nl.: c. XII, X, de penis, V, 37) circa medium. Nam si quis suum prelatum occiderit vel muiilaverit, si patronus privatur jure patronatus, si vicedominus vicedominio suo, si vasallus feudo, si advocatus advocatia sua, si beneficiatus beneficio suo debet privari. Debet privari et heres usque ad quartam generationem. Non habeant illa beneficia, nee heres sui possunt ad sacros ordines promoveri in ecclesia seculari nee in religionem habeant prelaturam nisi dispensative. Et sic nocet irregularitas proveniens ex delicto alieno et est speciale in hoe casu. Hec vide in c. all. inmediate supra. Percutiens clericum Romam petit. Excipiuntur etas officium scola ludus fellere vim vi ordinis ignarus soror uxor filia mater.
2) Friesland heeft hiernaast de marginale glosse: Layci erunt com
3) Friesland heeft" hiernaast de marginale glosse: Tria offer. IIII seelmoninghe.
4) Friesland heeft hiernaast de marginale glosse: Layci erunt com....



3 64
fieldferd toe beten ende da leeckman enich bota. Breekt him dera ladena, so weet him sine foged alle schieldich. Haet hi him birawed dera fyf sinnena een, iefta dera sex ledenaeen, so ne moet hy efter dam to neue (sic) alter neen missa syonga, neen dada bifella, neen heidena crysten dwaen, eer hi dine paeus socht haet willen ende berfoet ende hi veerbrocht haet breef ende insigel, so is hi sine sondena siker, so schillet him alle lioed deereefter herich wessa. l)
11. Als ma wroget eden deer swerren sint om landcaep, om seluir, om goud, om slain penningen, om standena huis, om quick, om wepen, om weed ende om alrahanda gued, so is di huisman nyer him self toe sikerien ende fyf synre buren him toe folgien, dan hi aegh toe dayen sind iefta ordel iefta enich oentiugh. Breekt him dera ladena, so is hi dis mena edis al schieldich, soe schil hy om da sonda da hermscheed ontfaen ende da ban beta mit LXIII schillenghen.
12. Hweerso deer fuchten is wr sette soen ende wr swerren eden ende wr kesten mo(n)d, so sel ma da ban beta mit LXIII schillengen, so schillet se om da sonda da hermscheed ontfaen nei hiara presters reed, ende seka dine paus willen ende berfoet. Om dine swertasueng in der cristenheed aegh him nemmen ielkirs neen hermreheed (sic) to ty scrywane, want se habbet forwrocht Godes hulde ende synre helgena.
13. Hweerso enis mannes kempa howen wirt ende mit stryd wrwonnen, so aegh hi self dine meneed to bikannen sonder wróginga, ende di decken synre ban monia ief met bikanna wil; hwant Dawid ende Golias dyne forma camp fuchten om twira koninga wilker, al deerom aegh ellick man syn seluis deda to witen, omdat di camp is dera fyf ordela Godes een, dera trina heta ende dera twira caldera.
14. Hweerso een man of een wyf wrwonnen wirdet mit wettercampe, ende dattet him comt mit riuchte, soe sint se dera deda alle schieldich, wantet him God opwysd haet. Nu
1) Friesland en Utrecht voegen hierna in: (E Clericus per se vel per alium nomine suo perpetrans homicidium vel membrorum mulilacionem ejfficitur irregularis, Extra, de cle. pug. in duello c. I (nl.: c. I, X, de clericis pugnantibus in duello, V, 14), de raptoribus c. „In arcAiepiscopatu" (nl.: c. IV, X, de raptoribus incendiariis et violatoribas ecclesiarum, V, 17) in fi. Et non solum mutilatie sive truncatio, sed si manus vel pes arejiat ex delicto clerici, ipse efficitur irregularis.



schil ma da ban beta mit LXIII schillingen. — Umme da tziisordel also:
15. Hweerso een man iefta wyff hya baernd habbet an da wallende wege om een onnaemd moerd offta om moerdbrand, so schil ma him ordelsikeringa wisa an der wallenda wege, so is hi uier (sic) siltèfingem dan hi aeg to daien sind ende ordel. — Um dat handyrsen also:!)
16. Huaso him baernt in da ketelfang, so sciller da hermscheed ontfaen om diue (sic) mena eed, ende da ban beta mit LXIII schillingen. 2)
17. Hweerso een man Godes riucht brect ende Octauianus ende Moyses ewa, ende al der wrald, dat hi schetten wluat3), so aegh him di-riuchter tre kerren to iowen, als hi liwet habbe en eetmel al om mit tuam hieldem spand, dat hi dis da wird iechte deer hy deen habbe, ende dat hy dine ker habbe! hor hi sine machta by dae lyue offsnyde, ende syne sonda betterie; so ma een kolck delue deer dat quick in moge, ende dat ma him alles nida bringe; jefta dine tredda ker, dat ma alle dat heer gadrie fan da schet-
1) Friesland en Utrecht voegen hierna in: (E Duella et purgaciones vulgares, JCiBéet ferri candentis vel aque bulientis, sunt hodie prohibite, quia Deus temptatur et innocens frequenter condemnatur, Extra, de pur. vulga. (nl.: X, de purgatione canonica, V, 35) per totam; et si clericus duellum susceperit vel optulerit deponatur, de cle.pug. in du. c. I et II (nl.: X, de clericis pugnantibus in duello, V, 14).
2) Friesland en Utrecht voegen hierna in: (E Nota quod secundum jura solidus et aureus idem sunt, C. de suscep. prtpo. et archa. I. „(2«o/W'(cunque), li. X (nl.: L 5. C. de susceptionibus praepositis et arcariis (10. 70)), et C. de veteris numisma. potest. I. „Solidorum" (lees: Solidos) li. XI (nl. 1. 1. C. de veteris numismatis potestate (u. 10)); et libra auri constat ex LXXII solidis (volgens de zooeven aangehaalde lex „Quotienscunque"), »'. (= id est?) aureis, Instit. de pena te. li. (nl. Instit., IV, 16: de pena temere litigantium) in fine ^iossa finali.
Friesland heeft naast deze latijnsche invoeging in den tekst de marginale glosse: Solidus et aureus idem sunt. — Libra auri constat ex LXXII solidis.
3) Friesland heeft hiernaast de marginale glosse: Nota Leui. XX: „Qui cum ,Jumento coierit etpecore mortepunietur. Pecus quoque occidite". (nl.: Levit. XX : 15). Eciam ibi dicitur de quocunque Ulicito eoitu (nl.: Levit. XX: 10 vlg.) et de spiritu phitonico (nl.: Levit. XX = 27). Exodi XXII c: „Maleficos ne faciaris vivere. Et „qui coierit cum jumento morte morietur". (nl.: Exod. XXII: 18, 19). Propter quod vicium quandoque civitates ulcione divina igne concremate sunt, tres videlicet proprio delüto Sodomam Gmorram et [Syboim, et due ex vicinitate videlicet Segor et Eleale. Depedii(?) secundum leges capite puniuntur in Aut. ut non lux. contra naturam
in £ 1 CoU- VI Auth. Coll. VI, tit VI, Nov. LXXVII). De hiis Extra.
de excess. prela. c. „Clerici" (nl.: c. iv, X, de excessibus praelatorum, V, 31), in Sexto de hereticis c. „Cum secundum Genesis [XyX (nl.: c. XIX, in YI°, de haereticis, V, 2).



369
Poppa her Otta her Douwa, ende oer wysera lioden als fan dekkens riochte ende fan syne wroeginga ende fan syne bannum.
Dy aersta pondt. Symonye verbooden. — In 't aerst: dat me nen dekken thoe riochte scil staen, het ne sie dat hy 't sidza by zynre consciëntie, dat hy se habba hieret ner capet ner mey simonye op commen se.
Ende fry ende Friesch to wessan. J
II. Locus Bolswaart. — Dy lettera pont is: dat me nen dekken thoe riochte scil staen i), dan dyn frymsin [freemsende] 2) ende ofte rsin [eftersinde] binna al dae jera. Ende sintet swere sekka, dier in syn sinriocht thoe claega commet, soe halda dy dekken jette end dey. Ende dy riochtdey thoe Bolswaert thoe lidzena, aldier hy syne sinriucht halt, ende oers naerne.
III. Wat tyd riucht halden wirdt. — Dy tredda punt is: datter enigha swera sekka ney den frymsin ende dan affersin fuela in da jera, dier dyo ewa naet daye mochte, dae sekka riochte dy dekkèn by layngim ende claega, in der tyd dat ijae scaet en ghaet.
des deckens riuchte, fan ziner wroghinge ende bannen.
tl Int aerste: dat men nen decken schil to riuchte staen, hi en swerra enen stouwenden eeth tofarra tha meenthe ende tofarra thaiennen, deer dit riucht byfellen is fan thisse menthe foirsz., in zyn openbeer riuchte, dat hy dae deckenya naeth heerd habba om ennige somma fan ielde ende dat sie hem op rekenscip iouwen sie.
2. Item dy ora pont is: dat men nen decken schel to riuchte staen oers den da freemsende ende den eftersinde ende thre riuchtdegghen al deer toe.
3- Item thi thredda pont is: datter enige swera secken foelen ney thisse fremdsinde ende eftersinde binna ieer, deer dio ewa naeth daya mochta, als fan helghena guede ende fan aeften ende fan oers seckem deer da misdedige fan aech absolutionem to hebben, da secken riuchte
vJ^r 0"w tCkSu fS ^ tWeede (°n™lledig) rf**rift, door Gabbema van den aanhef van het stnk tot hier. De titel is daaraan ontleend! '
gesireven ***** ^ W°°rden *™ Gabbema boven-
a4



37ó
IV. Van den ban. — Dy fierda punt is: dat dy dekken sel nemmen thoe ban dwaen, hy sy riochtelyk laedit [moneth]. Ende wil hy dan naet foldwaen, dy dekken dan syn folie riocht dieraen thoe bigaen. Ende (hy) sy dan helpeloos fan der meente.
V. Van den broeken. — Dat fyfta punt is: dat dy dekken nenna hoygera fellinga lyoda scil dan by dio fierda pennigh. Claegh me om tre scilling, dan is dy dekkens fellinga een scelling.
VI. Van -mochten in der tjerka. — Dy sexta punt is: jefter in da tjerka alsoe swerlik fochten worde, dat hit dio pause thoebyheerda, da paus sina ban ende dy dekken nen ban. Wirter also swierlik fochten, dat dio tzierk jof dat hoef bysleyn worde ende hit dy bisschop thoeheerda, dio tzierka her bettringa ende dy dekken nen; hit ne sie dat hy dae bisschops sekka habba, soe nemma hy dan ban by dae sinriocht therra Freesna.
VII. Fauxfangen. — Thi sawende pont is: jefter lichtlik fochten wordt als mey fauxfangen ende mey dwistslekkum [dusslekum], dat ijo immunitas wirt invochten ende dat dat hoef naet bysleyn wird, dio tzierka
di decken by laynghe ende claghe, in der tydt deer hia gaed ende staed.
Ende de decken emmer fry ende Friesch to wessen.
4. Item di fiarda pont is: dat dy decken scel nymment toe banne dwaen, hi en sie riochtelicke moneth ende ladeth. Ende wil hi dan naeth foldwaen, dy decken zyn ful riucht oen hem toe begaen. -( Ende hi sie helpeloes fan der meente.
5. Item di fifte pont is: dat di decken scil nen haghera fellinga leda dan bi dae fiarde panning.
6. Item di sexta pont is: iefter in der tzercka zoe swerlicken fochten wird, dat hit dae pause toheert, dae pause zine banne ende di decken nen banne. -( Werther also swerlick fochten, dat dae tzercka ief dat hof beslayn wordde, dattet dae biscope toebihere, der tzercka her betteringe ende di decken nenne ban; het en sie dat hi des biscops macht habbe. Hath dy decken des biscops macht of saken, soe nima hi dae banne bi dae sindriuchte der Fresena.
7. Item di VII. pont is: iefter lichtelika fochten wird in der tzercka als mit faxfanghum and mit dusslekum, dat dio emunitas worde infochten ende dath hof nath beslayn wordde, den tzercka hiare bettringha



37 i
her bittringa ende dy dekken syn toe !) ende dy decken zyn banné ban. Is hyt dien op der houwa, toe -( Is hit danne op dae houe dy dekken een alder franker slayn, di decken en schild. Is scild. Is hit dien in dio tzierka hit in der tzercke schyn, tweer twier schilden. scildan. Is hit onder dae fremd-
zinde schyn iefta onder dae eftersinde, het se schien op hocka tydt het schyn se, ende worder fochten onder des deckens fremdsinde ende eftersinde ende onder zyn riuchtdegghen riuchtelika mit faxfanghum and mith dusslekim and mith blodresna buta ther tzercke and buta da houwa, di decken twa pont ti bannen; ende fan lamma ledum and ghersfalliga ledum ende breynwonden en marck to banne; ende fan daedslachta onder dae sinde, alsofula als hyrney scrioun steed.
8. Item di achta pont is: dat ma dae presteren scel nen tyande iae fan der pondsmeta, ende hia scelleth om nenpaeplika pronde claegia, oers dan om da houwer tida ende om da thria offer ende sawendel, als ws ald sindriucht hald; het en sie datter die huusman meer oplidze. Ende faerther en man wt dae gae, ende hy iouwa zyn land to here, dyienne fan zyn land to dwaen als hyrney scrioun steed. Ende sinther enige liode, der to claester wolleth gaen, hws ende hielde deer hia habbeth ende dat neste land in dae holden
i) v. Richthofen verwijderde: toe.



37:
to blyuwen, om den penningh deert weerdich is; ende dae helghum ende dae presterum alsofula, is dat sindriucht seyd.
9. Item dy nyogende pont is: hwersoe di prester iefta di monninck habbet en saen weer dyn leya, ende di ena leya toeienst dyn ora, hiae mit freescha breuen ende mith frescher tonghe hiare plachta to eyndene, ende di onspreker scel zyn riucht sprecka epenbeer, der hi den sitter mey wrwinna wil; dy sitter destolika deertoeienst.
10. Item dy tyande pont is: hwersoe en stryt fait twiscka den prester ende dyn leya iefta dy monninck habba en saen weder dyn leya, ende dyn leya dat bewysa mey met twam orkenen, dat dy prester iefta di monick den leya eer oenfinga iefta aentaste, deer mey dae banne quyt; hit en sie dat dy prester iefta monick mit liker orkenscip dat bewysa moghe, dat dy leka theth stryd rede, soe beter zyn ban, ende iouwa dae decken fan dae prester den sexten penningh to banne, neydat dio bote graeth is, ende den achtende penningk fan dae moninck, ende naeth meer.
11. Item di XI. punt is: dat men nen moniken schil to riuchte staen, bihale ti Wondenze to da ware ende ti Boelswerd toe dae zinde. Ende habbeth hia gastlika riuchteren wonnen ney hiaere priuilegia,



373
VIII. Dy achtne pont is: wirtter eenich mensche byschrioum, als dy dekken syn riocht of syn sin halt, om wanandert, soe schil hy 't beta mey een haal pund; om een onlest. destelyka by een hael pond.
IX. Van der dekma. — Dij nyogende pont is: elka huys, dier flor rekkenen is, schil jaen ane balling thoe deknye; dyjenne, dier dat naet det, dy verbert een hael pond.
X. Van excusdtie. — Dy tienda pondt is: jefter eniga man., dier syne synd wrsmaat en
hiae dyienne toe brenghena toe Boelswert in den sindstal, ende hemmen aldeer to riuchtane toe nymen ende toe iane. -(Ende hweersoe die heilige tzercka naeth hlya mey wr needhelpa, soe scel elck pondameta in dae gae allick scildich wessa;-(ist monick-gued, ist pronda gued, ist papena gued, ist huusmansgued, distolika to schoeten ende toe schilden ende toe heerferdem ende frede mey to kapyana, deer des landis orber is.
12. Item den!) XII. pont is: dat ma om Godis lowinga twiscka tweer leyen in des deckens riuchte nen riucht scel tyelde.
Ende Weer emmen scriouwen, als di deckem 2) zyn riucht iefta zind halt, om wanandert, zoe scel hy di. banna bete mith en hala ponde; ende om een onhlest een grate. Het en sie dat dat claim 3) in dae riuchte openbeer sie, dan twa pond di decken.
Elc huus, dat reckende is, scel iaën een halling to dekema; dyien, deer dit naet det, een hael pond wrbered.
13. Item dy XIII. pont is: iefter enich man is, deer dyn frimdsind vrsmayeth ende naeth
1) v. Richthofen verbeterde dit in: di.
2) v. Richthofen verbeterde dit in: decken.
3) v. Richthofen verbeterde dit in: clain.



374
dier naat comme wil, soe scil dij dekken hem aldier eiken deijs ban scildich schriuwa, ende hem laya hocke tyd soe hy wol, ende dae klaegera helpa. Hit ne sye dat hy in dae tijdt, dier dy synd waes, sieck wiera; tha ma thine synd heth, the ande was nauth thi huyse commen, als me thine sind halt; foertmeer, jefta dat hem syne viant sine synd wrspiert habbit; end dat syn foerspreka nougelyk bewyst; soe scil hem dij dekken een sycker loeg lidze ende syn sekka aldier voerandrien; ende dyjenne, dier siek waes jeff wr 't selt wetter waes, dy schil nesta synd anderde.
XI. Dy persinne ende voegden zulle wroegje. — Dy elfte pont is: dat dy dekken scel nen man nen brief seynda ner tho banne dwaen ner om nen sekken pynningha, hy ne sie van syn persinna ende van syne foegden wroeget.
XII. — Dy tollefte pont is: dat dy dekken schel nen wroeginga nemma, hor by hem selma ner by nen menscha; ende dy menscha, dier aldus wroeget wyrda is, wer dy dekken scildich, hor ty jechtane ner ty bysekkane fan disser wroginga, dier hem dy dekken bythyet jeff oder lyoedt.
comma wil, zoe scellen dy decken elkis deys ban schildich scriuwa, ende hy laye hem honeer hy wil, ende dyn clager riuchtis bihelpe. Het en sie dat hi in der tydt, dae di send was, syeck were; iefta wr dat zalte wetter was, dae hy den sind kette, ende nys naeth to huus commen, als ma den sinde halt; iefta dat hi inx) zyne handen den wey wrspeerd habbit; ende ■zyn foerspreka dat noulike bewyst; zoe scel dy decken him een sicker loech lidza ende sine secken aldeer to wrandrien; ende diienne, deer seeck werd iefta wr dat zalt wetter is, dy scel to da eftersend andria.
14. Item di XIIII. pont is: dat di decken scel op nen man nen brief senda ner toe banna dwaen ner op nen seckem pyniga, hi en sie fan zyn persinna ende fan sine foechden om dae secken wroghet.
15. Item di XV. pont is: dat di decken scel oers nen wroeginge here, hor bi hem selff ner by nen menscha; ende di menscha, deer aldus wroghet wert, nys foer dyn decken scildich , hor to iechten ner bisecken fan disse secken, deer hy2) di decken betyed oft oer liode.
1) v. Richthofen verbeterde hi in in: him.
2) v. Richthofen verbeterde dit in: hym.



388
ééndreghen sint, dae misdedighae (misdede) toe pynghjen ende dae onscildighae to helpen.
1. In 't aerste: di dekken dae dekkenije toe ontfaen fan thae biscope jefta fan da proweste, ney hiara jerum, sondir kape en sondir byscatte pachte (bijschatter pacht) ende sondir simonija (samenija); ende hy dat tho thyoghen by syner consciëntie; hit ne se dat mit (thet met) him wrdragha wil (foerdragha welle) en mit him lya wille (en mit lya welle).
2. Hi scil efter (aerst) da kapitel syn breef thawa wr den hela sindstael; ende syn burghen (borgha) tho setten ney dae brewem.
3. Den sind sex wikum (wykka) tofara (tofarra) to keyene in dae biscopisjere, ende trim wikum (trya wykka) in dae trim mena jerum. Ende de frumdsind (formsind) to halden eer sinte Johannis Baptiste dei, ende den eftersind (eftersend) naet eer sinte ^Egidius dey. Tre riochtdaghen to halden eta froemsinde (etta fromsinde) ende den eeftersind. Ende aldeer eefter tre riochtdaghen to halden ende naet meer (maer) eer Midwintera; hit ne ze datter swere (dat der swer) sakka falla, ther naet onbiriochta standa moghe, da mey di dekken byriochte tho aller tyt.
4. Nene wroghingha to dwaen oers eetta fromdsind ende en eftersend (dwaen ne oers den yttha fromsend ende yttha eeftersind). Ende di persenna (persona) ende syn focheden dae wroghingha to dwaen wr den fulla sendstal by hiara consciëntie.
5. Hwaso den froemsind (fromsind) sonder laynghum (layngha) is, ende den eftersend umme pennithscilda (pennichscilda), so is hi frij dat langhe jeer (des langhe jeers).
6. Nen mahra fellingha ner nen mahra baen (ban) dan tre scillinghen nyes jeldis, der dyo claegh is binna XX scildum ende fan litika (litka) misdedum in da trem mena jerum. Hotso iz boppa XX scildum, tria litich (littikke) merk to fellinghum (dyo fellingha). Ende dae (dyo) merk bi (bi ontbr.) XXIV graetum ti reknijen. En in tha biscopisjerum IX pund nijes jeldis.
7. Nen prester ner nen leka wt syne sendstael to laijaen (laijen) wm enighe klaghe fan pennichscildum.
8. Jef dy biscop jeft dy prowest enighen prester jefta leka wta sendstael laede (layede) wm enighe pennichscilda, dy dekken deerfoer (derfor) to antwerdjaen (antryen) ende scadelos (schalies) ti halden, ner hit en se wmbe kerkslach (wm brekslach), hofslach, jef jelkers zwere zakka.
9. Jef enighe mensche syn onjerige kijnd of-drinste (of-drenket)



393
Volentes itaque super his salubre remedium adhibere, prout nostro pastorali incumbit officio, vobis omnibus et singulis supradictis et vestrum cuilibet in solidum in virtute sancte obediëntie et sub pena suspensionis et excommunicationis precipimus et mandamusk quatenus, accedentes quo propter ea fuerit accedendum et accedere fueritis requisiti, Moneatis et requiratis omnes et singulos ■curatos et vicecuratos ecclesiarumque parrochialium nostre diocesis predicte rectores, sub excommunicationis et trium scudatorum aureorum antiquorum monete regis Francie penis, quos nos etiam et quemlibet eorum per presentes sic monemus et requirimus, ut ipsi deinceps et in antea singulis annis futuris in Cena Domini in loco, in quo sanctum et sacrum oleum et chrisma huiusmodi ■consecrabuntur, in eorum propriis personis seu per alium vel alios presbiterum seu presbiteros ad hoe aptos et ydoneos compareant, huiusmodi sacramentha recepturi et cum ea qua decet reverentia deportaturi. Inhibeatis nichilominus sub eisdem penis ■omnibus et singulis huiusmodi venerabilis sacramenti ministratoribus necnon laicis quibuscunque, ne ipsi ministri idem sacramentum sanctorum olei et chrismatis aut aliquibus aliis personis -quam sacerdotibus aut in sacris ordinibus constitutis ministrent seu ministrari presumant; et ne ipsi laici seu alii, qui non sunt in sacris ordinibus constituti, dictum sacramentum attingere seu deportare presumant et seu audeant quovismodo. In contra<lictores vero et rebelles trium dierum canonica monitione premissa excommunicationis sententiam fulminamus in his scriptis. Nostrarum testimonio literarum.
Datum, sub sigillo nostro ad causas, anno a nativitate Domini rnillesimo quingentesimo tricesimo quinto, in crastino sanctorum Remigij et Bauonis, secunda mensis Octobris.
Gelijktijdig (?) afschrift, in N°. 5 van het archief der Oud-Bisschoppelijke Clerezy (rijksarchief Utrecht), Inv. I, fol. 5.
Bladz. 58, noot 8, lees: parrocliianis.
» 77» „ 3. h precipimus.
>. 97> regel 4 v. b., lees: cappellama.rum.
11 l°5« » 7 n 1 11 publicatum et4).
„ 215, laatste regel in noot 1, lees: N°. 70.
11 257» regel 24 v. b., lees: cum omnium applaus 11.
« 269, „ 7 „ „ : Febru arij.
C. C. B. L.






INHOUD.
Tr Bladz. Voorwoord v
Provinciale en synodale statuten en stukken betreffende de provinciale en diocesane
synoden. /. Provinciale en synodale statuten. W. Provinciale statuten van Henricus, aartsbisschop van
Keulen. 30 September 1322 ,
2. Bevel van Petrus de Caputio, diaken-kardinaal van
St. George met den Gouden Sluier, aan de geestelijken der Utrechtsche diocese tot wegzending hunner bijzitten. 18 Februari 1248 44
3. Synodale statuten van Dirk van der Are, bisschop
van Utrecht. 1209. (Vernieuwd door Wilbrand, bisschop van Utrecht, 1236) 48
4- Synodale statuten van Jan van Zyrik, bisschop van
Utrecht. 26 Januari 1291 «4
5- Synodale statuten van Jan van Zyrik, bisschop van
Utrecht. 21 April 1293 6o
6. Synodale statuten van Jan van Zyrik, bisschop van
Utrecht. 2 December 1294 69
7- Synodale statuten van Guy van Henegouwen, bisschop
van Utrecht. 5 Mei 1310 73
8. Synodale statuten van Frederik van Zyrik, bisschop
van Utrecht. 31 Maart 1318 IOO
9- Synodale statuten van Jan van Arkel, bisschop van
Utrecht. 13 Mei 1343 I05
10. Synodaal statuut van Jan van Arkel, bisschop van
Utrecht, tegen de toelating tot de prediking enz.
van de broeders der bedelorden, tenzij met zijn
goedkeuring. 5 Mei i344 ,o8



396
11. Synodale statuten van Segerus, vicarius generalis in
spiritualibus van Jan van Arkel, bisschop van Utrecht. 26 April 1345 109
12. Synodale statuten van Jan van Arkel, bisschop van
Utrecht. 16 Mei 1346 112
13. Synodale statuten van Jan van Arkel, bisschop van
Utrecht. 26 April 1347 114
14. Synodale statuten van Suederus vter Loe, vicarius
generalis in spiritualibus et temporalibus van Jan
van Arkel, bisschop van Utrecht. 20 Mei 1348 . 122
15. Synodale statuten van Jan van Arkel, bisschop van
Utrecht. 27 April 1350 . . . . . . . . . 124
16. Synodale statuten van Gerardus de Veno, vicarius
generalis in spiritualibus van Jan van Arkel, bisschop van Utrecht. 17 Mei 1351 129
17. Synodale statuten van Jan van Arkel, bisschop van
Utrecht. 8 Mei 1352 130
18. Synodale statuten van Jan van Arkel, bisschop van
Utrecht. 23 April 1353 132
19. Synodale statuten van Jan van Arkel, bisschop van
Utrecht. 2 October 1354 134
20. Synodale statuten van Jan van Arkel, bisschop van
Utrecht. 13 Mei 1355 I3S
21. Synodaal statuut van Jan van Arkel, bisschop van
Utrecht, omtrent de legaten ad pias causas. (z. j.). 136 éz. Aanteekening omtrent een synodaal statuut van Jan van Arkel, bisschop van Utrecht, betreffende de questen voor de Domfabriek. (z. j.) 137
23. Synodale statuten van Jan van Arkel, bisschop van
Utrecht. 5 Mei 1355 138
24. Synodale statuten van Jan van Arkel, bisschop van
Utrecht. 2 October 1355 140
25. (Concordaat tusschen den graaf van Holland en Zeeland
en den bisschop van Utrecht?) over de grenzen der wereldlijke en kerkelijke rechtspraken in Holland en Zeeland, (c. 1386) 14*
26. Uittreksel uit het concordaat tusschen paus Martinus V
en de natio Germanica (uitgevaardigd op het concilie te Constanz), betreffende de simonie en den omgang met geèxcommuniceerden. 2 Mei 1418 . 145
27. Synodale statuten van Philips van Bourgondië, bis-



29
30
3i
32.
397
schop van Utrecht. 2 October 1517. (Vernieuwd door Hendrik van Beyeren, 17 Mei 1525)
Synodaal statuut van Hendrik van Beyeren, bisschop van Utrecht, ter vaststelling der feestdagen. 2 October 1525
Synodale statuten van Willem van Enckevoert, bisschop van Utrecht, voorschrijvende den plicht om ter synode te verschijnen en bekrachtigende de vroeger uitgegeven provinciale en synodale statuten. 2 October 1530
Bevel aan de officialen van den bisschop van Utrecht en den aartsdiaken ten Dom op de geestelijkheid in „Zuid-Holland" tot nakoming der vastgestelde synodale statuten. 16 Mei 1533.
Synodale statuten van George van Egmond, bisschop van Utrecht. 2 October 1535 .
Aanvulling door George van Egmond, bisschop van
urrecnt, van zijne synodale statuten d.d. 2 October
IS3S- (z- j.)
33. Bevel van George van Egmond, bisschop van Utrecht, dat de ter synode behoorende geestelijken persoonlijk moeten verschijnen. 2 October ic?c
Bevel van George van Egmond, bisschop van Utrecht, tot nakoming van het verbod van kardinaal Petrus op de geestelijkheid betreffende het houden van concubinen. 2 October 1535
Verbod van George van Egmond, bisschop van Utrecht, een huwelijk als gesloten te beschouwen, voordat voldaan is aan de eischen der kerk. 2 October 1535.
Bevel van George van Egmond, bisschop van Utrecht, aan de pastoors om geen huwelijk te voltrekken, tenzij gebleken zij van de vereischte afkondigingen. 2 October 1535
Bevel van George van Egmond, bisschop van Utrecht, aan de proosten-aartsdiakens en lagere rechters, zich niet in te laten met de berechting van schending der kerkelijke emuniteit en den bedelorden kosteloos hunne termijnen te gunnen. 2 October 1535 .
Voorschrift van George van Egmond, bisschop van Utrecht, omtrent de afhaling van de gewijde olie en het chrisma. 2 October 1535
Bladz. 148
156
34
35
36.
37-
157
159 165
170
171
173 i75
177
37
179
392



39»
Bladz.
38. Voorschrift van George van Egmond, bisschop van
Utrecht, omtrent de toelating van de terminarii
der vier bedelorden. 2 October 1535 181
39. Verbod van George van Egmond, bisschop van
Utrecht, aan de. klerken, zich te laten ordenen zonder in het bezit te zijn van een voldoend patrimonium. 2 October 1535 184
40. Bevel van George van Egmond, bisschop van UtreclUt
aan de boekdrukkers en -verkoopers, zich te verzekeren van het verlof van zijn vicaris-generaal in spiritualibus. 2 October 1535 185
41. Bevel van George van Egmond, bisschop van Utrecht,
in niet-gewijde en onder interdict liggende kerken geen mislezing toe te laten. 2 October 1535 . . 187
42. Bevel van George van Egmond, bisschop van Utrecht,
aan de pastoors, geen geëxcommuniceerden de mis te laten bijwonen of andere sacramenten te doen genieten. 2 October 1535 189
43. Voorschrift van George van Egmond, bisschop van
Utrecht, omtrent het houden van termijnen door-
de bedelorden. 2 October 1535 191
44. Bevel van George van Egmond, bisschop van Utrecht,
aan de bestuurders der kloosters en andere gewijde plaatsen, geene visitatie toe te laten tenzij deze eerst van zijnentwege zou zijn geschied; onder bevel aan zijn provisoren hieraan de hand te houden. 2 October 1535 193
45. Bevel van George van Egmond, bisschop van Utrecht,
aan de pastoors om de synodale statuten in hunne kerken voorhanden te hebben en aan zijne provisoren om zich daarvan te overtuigen. 2 October
1535 *95
46. Bevel van George van Egmond, bisschop van Utrecht,
aan de pastoors, de voltrekking der huwelijken zoo openlijk mogelijk te doen plaatshebben. 2 October
1535 10
47. Bevel van George van Egmond, bisschop van Utrecht,
aan de provisoren en pastoors, zonder zijn verlof geen kerken of kloosters in hun district te laten bouwen, geen aflaten af te kondigen, geen per, sonen zonder kerkelijk kleed onder de mis op het
398