DE VEGETARISCHE LEEFWIJZE DEN MENSCH WAARDIG EN TEVENS DE GEZONDSTE


HANDBOEKJES EECKT BESTE
ONDER LEIDING VAN LSIMONS
UITGEGEVEN DOOR DE MAATSCHAPPIJ VOOR GOEDE EN GOEDKOOPE LECTUUR APISTERDAN


■■■■■■-■■««■■■iiiuiir
DE VEGETARISCHE LEEFWIJZE DEN MENSCH WAARDIG EN TEVENS DE GEZONDSTE
LEZING
VAN DEN HEER J. HAGA, ARTS, OUDCHEF VAN DEN GENEBSK. DIENST IN NED. INDIË, GEHOUDEN OP VERZOEK VAN HET BESTUUR DER HAAGSCHE AFDEELING VAN DEN NEDERL. VEGETARIËRSBOND OP 28 MAART 1922
1922
AX.BÏXLA<X


Gedrukt ter drukkerij van de Wereldbibliotheek


DAMES EN HEEREN,
„Voor een spekslagers-winkel hingen twee varkens; ze hingen daar opengespalkt, bloederig en nog bloedend, nog rookend. De gespleten kop van het grootste stuitte op de vuile straat en boog zich ter zijde met pijnlijke wending. — En er kwam een hond, die likte aan het druipende bloed, dat zich marmerde in de modder. — En er gingen meisjes voorbij, die lachten."
Met deze woorden schetst Multatuli in zijn Ideeën een tafereel, dat nog dagelijks in vele onzer steden te zien is en den verderfelijken invloed, die het alledaagsche ïieh van gedoode dieren hebben kan op het menschelijk gemoed; zou deze zoo gevoelvolle teekening — zoo vroeg ik mij zelf af — van een onzer grootste schrijvers geen aanleiding kunnen zijn het dooden en eten van dieren eens in deze bijeenkomst ter sprake te brengen, te meer, omdat ik bij Voorbaat weet, dat zich onder mijn gehoor ook belangstellenden, niètwegetariërs bevinden en hoewel ik mag aannemen, dat die belangstellende toehoorders over het door mij gekozen onderwerp reeds een bepaalde meening zullen hebben en deze voordracht — ook door omstandigheden, waarin zij geplaatst z\jn — geen direkten invloed op hun leefwijze zal uitoefenen, zou het toch kunnen gebeuren, dat zij daarover eens ernstig gingen nadenken, en ik zou mij al reeds beloond achten, wanneer bedoelde personen het voorbeeld volgden van een predikant, die, na een bijdrage van mijn hand over dit onderwerp te hebben gelezen, mij schreef: „mij persoonlijk heeft zij een stootje gegeven, dat in mijn onderbewustzijn zal voortwerken en mijiJiBiisschien aan uwe zijde brengt." Maar niettegenstaande ik weet


6
of mag aannemen, dat er velen onder U zijn, die niet van het reeds sedert hun vroegste jeugd af bijgebrachte denkbeeld, dat vleescheten zoo gezond is, af te brengen zullen zijn, wil ik toch daartoe een poging doen en hoop te kunnen weerleggen, datgene, wat de voorstanders van het vleeschregime zullen aanvoeren én ik heb daartoe den moed der overtuiging.
Ten einde geen misverstand in het leven te roepen, wil ik beginnen met de mededeeling, dat ik onder vegetarisme in engeren zin versta die voedingsleer, welke voedsel voorschrijft, dat niet afkomstig is van het doode dier. De strenge Vegetariërs, die zich ook melk, kaas en eieren ontzeggen, komen dus hier niet ter sprake; het vegetabilisme wordt dus uitgesloten.
Na dit te hebben vooropgesteld en te hebben medegedeeld, dat Vegetarisme is afgeleid van het Latijnsche woord: „vegetare", dat opwekken, leven geven beteekent en vegetus te vertalen is met levendig, opgewekt naar lichaam en geest, ga ik tot het eigenlijk onderwerp over, waarvan eigentlijk zooveel te zeggen valt, dat het mij gewenscht voorkomt, dat in drieën te verdeelen, n.1. in een physiologisch-hygiënisch, een ethisch-aesthetisch en een economisch gedeelte.
Dus vooreerst het physiologisch-hygiënisch gedeelte.
Dr. van Bunge, hoogleeraar in de physiol. chemie zegt, dat in alle leerboeken der physiologie over de voeding en de dieetleer men het dogma ontmoet, dat de rnensch een omnivoor, een alleseter is, doch te vergeefs zoekt men naar bewijsgronden. De Vegetarische Bond stelt zich ten doel om te trachten de menschen tot een natuurlijke leefwijze te doen terugkeeren en onder meer het vleescheten tegen te gaan, omdat dit tegen de natuur van den mensch is, en hem zelfs gevaarlijkn;zijn kawicWaarom tegen de natuur? Wel, omdat het menschel» jk lichaam niet


7
daarop berekend is. Warmee* men den /bouw der tanden van den mensch met dien der apen vergeVjtat, moet men erkennen, daffcet onderscheid niet groot is; men kan althans daaruit niet opmaken, dat er verschil in voeding behoeft te zijn tusschen die van den mensch en aap. Nu beweert Bunge wel, dat de zoogenaamde vruchtenetende apen eigentlijk1 vol* slagen omnivoren zijn, omdat zij ook web insecten, spinnen,*kruipende "dieren, jonge vogels oH eieren eten, doch het is niet bekend, of zij éifctrifcepeelschheid, dan wel uit honger of andere redenen doen. Onze kennis van de meéf >op den mensch gelijkende apen is nog zeer gebrekkig. Volgens de onderzoekingen van Wallace voedt de in Borneo voorkomende aap, n.1. de PMhetlusfïSatyrus, meer als Orang-Oetan bekend, zich bijna uitsluitend met vruchten; soms eet hij ook knoppen, bladeren en jonge loten. Vosmaer verhaalt dat een jonge, gevangen orangoetan zich' voedde met brood, wortels, vruchten, liefst aardbeien; het dier was verzot op aromatische planten (peterselie), at met smaak gekookt of gebreflen vleesch en visch, doch hield niet van rauw vleesch. Men zag haar geen jacht maken op insecten; een spin en een groote' vlieg werden doodgebeten, geproefd, doch dadelijk weder weggeworpen; hetzelfde gebeurde met een musch, die zij doodkneep.
Het gebit van een roofdier of van een omnivoor of een insectenetend dier geeft een totaal ander aspect, vergeleken bij dat van den mensch. Bij den mensch hebben de kiezen platte kauwvlakten, die ook door de zijdelingsche beweging, waartoe de kaken in staat zijn, tot malen zeer geschikt zijn, evenals bij de van planten levende zoogdieren^ bij de roofcüereilf'ilijn de kiezen scherp, eenspitsig en met lange wortels in forsch gebouwde kaken stevig bevestigtf/'terwijl hun onderkaken door krachtige spieren bewogen worden, waarlijk, wanneer men hél gebit van den mensch met dat van' een vleesch- of


8
alleseter vergelijkt, kan het niet anders, of men moet dat verschil zeer groot noemen.
De groote dierkundige Cuvier schrijft in „Le Règne animal":
„Om het vleesch aan stukken te krijgen, moeten de kiezen scherp zijn en moeten de kaken, evenals de lemmers van een schaar, zich slechts kunnen openen en sluiten.
Voor het fijnmalen van graan of wortels moeten de kiezen een platte kroon hebben, die tevens oneffen is als een molensteen.
De mensch schijnt gemaakt te zijn om zich hoofdzakelijk te voeden met vruchten, wortels en andere saprijke plantendeelen. Zijn handen zijn in staat die vruchten te plukken, zijn korte kaken, zijn hoektanden bijna gelijk met de overige tanden en zijn maaltanden met oneffen kroon zouden hem bezwaarlijk veroorloven kruiden te gebruiken of vleesch te nuttigen wanneer hij niet die spijzen eerst door koking daartoe geschikt maakte.
Doch ook het geheele spijwerteringstoestel van den mensch bewijst, dat hij een vruchteneter is; Prof. Flourens zegt: de mensch is noch een vleeschetend, noch een kruidenetend wezen; hij heeft noch het gebit! der herkauwers, noch tiun vier magen, noch hun darmen. Van natuur , is hij een vruchteneter evenals de aap.
Ja maar, en nu kom ik tot het hygiënisch gedeelte, het eten van«vleesch is zoo gezond, zoo 'n pikant stukje vleesch is zoo opwekkend en de eetlust bevorderend, haast ieder geneesheer zegt, dat de mensch vleesch noodig heeft om zich, naar lichaam en geest krachtig te kunnen ontwikkelen. Doch of dat gezegde jttjeft is, meen ik te moetep betwijfelen en ik ben heilig overtuigd dat de tijd komen zal, dat de geneesheeren zullen inzien, dat het vleesch tot die voedsels behoort, welke — evenals de alkohol — Het-best gemist kunnen, ja, moesten vermeden wor-


9
den. Trouwens, hoe luiden de woorden van Prof. Dr. von Düring uit Baden-Baden, waarmede hij het werkje van Dr. Hindhede over: „Hedendaagsche Voeding" bij het publiek inleidt? „Thans reeds, zegt Z.H.Gel. zijn er vele artsen, die overtuigd zijn, dat onze voedingsleer, gebaseerd op vroegere onderzoekingen geheel verkeerd is. In vele kringen is men tot de overtuiging gekomen, dat wij gewoonlijk meer eten dan noodig en goed voor ons is en voorts, dat onze zoogenaamde krachtige vleeschvoeding volstrekt niet zoo gezond en zoo noodzakelijk is als men ons tot heden geleerd heeft." Gaarne maak ik die woorden tot de mijne, al weet ik ook daardoor op een glibberig terrein te komen, omdat zij niet overeenkomen met datgene, wat ons van de jeugd af, is ingeprent" en omdat er nog vele corypheën der medische wetenschap zijn, die in vleesch een niet te versmaden voedingsmiddel zien, dat moeilijk ontbeerd kan worden, doch langzamerhand zal het ook hier beginnen te dagen en zal men leeren inzien, dat zonder vleeschgebruik de gezondheid beter bewaard wordt dan door gebruik te maken van vleesch.
Ik voor mij geloof, dat die tijd eens komen zal en zij, die gelooven, haasten niet. Indien dat werkje van Dr. Hindhede in de handen van ieder geneesheer kwam, zou spoedig de meening van de zoogenaamde krachtige vleeschvoeding verlaten worden, en zou ook het volk — door detf'tovloed diéT geneesheeren — niet meer zoo dwaas zijn om de kapitalisten in hun verkeerde voeding na te apen en zouden zij gezonder kost voor hun geld koopen dan vleesch en worst van dikwijls verdacht gehalte.
Twee 'fkinten heb ik naar voren gebracht. Vooreerst dien ik aan te toonen, dat het vleesch best gemist kan worden en voorts, dat het gezonder is een vleeschloos regime te volgen.
Het éérste punt n.1. dat men zonder vleeschgebruik bést leven kan, is wel zeer gemakkelijk te bewijzen,


10
omdat men de voorbeelden maar voor het grijpen heeft. Men kan wijzen op de vegetariërs zeiven, op de Boeddhisten, op de Arabieren, op de Trappisten, van wie Van Romunde in zijn dissertatie gewag maakt. Deze Trappisten leven vegetarisch; hun gezondheidstoestand was over het geheel zeer bevredigend; voor zoover Van Romunde in 1911 heeft kunnen nagaan, werd over geen ziekten van welken aard ook geklaagd, terwijl de kloosterlingen toch veel aan rheumatische invloeden zijn blootgesteld. 0,
Doch is het nu zoo vreemd, dat men zonder vleesch best leven kan?
De Amerikaansche geneesheer Prof. Trall daagde in 1870 alle medici der wereld uit, hem op wetenschappelijken grond een enkele reden, een feit of een bewijs aan te voeren ten gunste van het vleescheten. — Het antwoord laat zich nog wachten, hoewel reeds een halve eeuw verloopen is.
Wat is de eigentlijke voedingswaarde van het vleesch? Beschouwen wij een hoeveelheid van 150 gram als het gemiddelde ration, dat per persoon en per dag gebruikt wordt, dan geeft dit 30 gram eiwit en 7,5 gram vet, stellende dat er in vleesch 20 % eiwit en 5 % vet is. Prof Rubner toonde aan, dat 30 gram vleescheiwit overeenkomen met 34 gram melkeiwit, eene hoeveelheid, die door 1 Liter koemelk overtroffen wordt, daar deze 48 gram eiwit en 43 gram vet bevat. Nu komt nog daarbij, dat men in de laatste jaren teruggekomen is van de voedingsleer van Voit, volgens welke een gewoon arbeider per dag in zijn voedsel tot zich moest nemen: 118 gram eiwit, 56 gram vet en 500 gram koolhydraten. Die hoeveelheden zijn belangrijk teruggebracht en het 'zijn vooral de onderzoekingen van Prof. Chittenden van de Yale-universiteit en van den Deenschen geneesheer Hindhede, die ons geleerd hebben, dat men met een veel kleiner hoeveelheid eiwit volstaan kan. Niet minder dan Prof. Rubner is het, die in zijn


11
„Wandlungen in der Volksernahrung" (1913) zich aldus uitdrukt: Door bekwame waarnemers is het allengs aangetoond, dat men zonder eenige twijfel ook gezonde, krachtige arbeiders kon aantreffen, die met minder eiwit volstaan. De voedingsphysiologie kan niet toegeven, dat de Voit'sche getallen absoluut bereikt moeten worden. Prof. Abderhalden deelt in nijK' „Grondslagen voor onze voeding** (1917) dienaangaande mede: „Een feit is zeker; het is niet noodig 120 gram eiwit per dag te gebruiken. Die hoeveelheid is over het algemeen te groot; de ervaring heeft tot nog toe bewezen, dat 80 en wellicht 60 gram voldoende zijn.
De voedingscommissie van de Biologische Vereeniging in Parijs kwam in het eenigen tijd geleden door haar uitgegeven verslag o.a. tot deze gevolgtrekking, dat men voor eiken Kilogram lichaamsgewicht 1 gram eiwit per dag noodig heeft, mits men door koolhydraten en vetten in de verdere behoefte Voor het noodige arbeidsvermogen voorziet (1920).
Het zou mij echter te V6r voeren en ik zou van het onderwerp afdwalen indien ik langer bij deze eiwitkwestie stilstond; genoeg zij het, voor het oogenblik aan te stippen, dat die hoeveelheden voedende bestanddeelen van het dagelijksche vleeschration — zoo noodig — door een vleeschloos ration zeer gemakkelijk te vervangen zijn.
Doch de voedingskwestie is niet in het laboratorium met de chemische belans uit te maken; de zucht of het verlangen naar vleesch is Voor een groot deel gegrond op den wëttsch naar een goed smakelijke spijs en men moet toegeven, dat er weinig voedingsmiddelen zijn, die als het vleesch, op zóWtl verschillende wijze bereid kunnen worden. Hél Zijn vooral de aromatische stoffen, die op zoo'n bi/Étendere wijze den eetlus* opwekken en juwTzoo moeilijk bij de intellectueelen gemist kunnen worden, die gewoonl!**'hun spieren niét veel te doen geven; bij


12
hen is de eetlust gewoonlijk niet; groot en een smakelijk gerecht is bij hen zeker niet onnoodig. Het is daarom te betreuren, dat hierop in sommige Vegetarische restaurants niet genoeg gelet wordt. Kruiden en specerijen zijn bij den maaltijd geen luxe-artikelen, die uit den booze zijn; vele personen zijn niet gewoon door spierarbeid de kost te verdienen en hongerig aan tafel te gaan als een werkman of landbouwer, voor wien ook rauwe boonen goed smaken .kannen. En daar men in de gewone samenleving niet met eten wachten-/kan tot men honger heeft en dus de beste saus mist, denkende aan de regels:
„Honger is de beste sausse, 't is klaar, Want die geeft smake aan alle spijze,"
moet men soms wel zonder bepaalde eetlust aan tafel gaan en dan door een of ander digestief middel de eetlust opwekken; dit blijft echter een culinaire kwestie. Van de vrouw hangt het n.m.m. zeer veel af het vegetarisme meer ingang te doen vinden; zij moest doorkneed zijn — zoowel theoretisch als praktisch — in alles, wat de spijsbereiding betreft, zij moet voor afwisseling in de menu's weten zorg te dragen, wil de man niet door eentonigheid van het maal of door te weinig den eetlust opwekkende spijzen tot den biefstuk terugkeeren. Men mag toch wel als eisch aan eenig voedsel stellen dat het goed smaakt.'épjiet waar? De meeste onzer voedingsmiddelen zijn uit bestanddeelen samengesteld waarvan we niet houden. Bloem van meel, ontoebereide aardappelen of rijst, zij allen hebben zoo weinig smaak, dat wij bijna zouden verhongeren vóórdat we zooveel van die stoffen naar binnen hadden kunnen werken, voldoende om ons behoorlijk te voeden. Vandaar, dat de volken hun toevlucht namen tot allerlei ingrediënten, om den smaak van die eetwaren te verbeteren; de soja bij de Oostersche volken, de


13
mostaard bij de Engelschen, allerlei specerijen bij de bewoners van Insulinde enz. En al hebben;die kruiden ook geen voedende bestanddeelen (misschien nog wel vitaminen), zij staan echter zoo hoog aangeschreven, dat men ze bijkans overal in de wereld vindt.
Men mag ook niet vergeten, dat die aromatische stoffen verschillende klieren, o.a. de speekselklieren en maagklieren tot grooter werkzaamheden aanzetten. Zij kunnen werken als olie bij een machine, waardoor de raderen gemakkelijker in elkaar grijpen en slijtage voorkomen wordt.
De groote hygiënist Pettenkofer noemde de genotmiddelen groote menschenvrienden. —
Dat mes zonder vleesch best leven kan, geeft ook Prof. Tigerstedt toe.
In zijn leerboek over Physiologie (1921) schrijft hij, dat het volkomen juist is, dat-men uit plantaardige voedingsmiddelen, zonder toevoeging van dierlijke, een volledige voeding kan bekomen. Krijgt hét-individu — zoo luidt het verder — een genoegzame toevoerbeitt eiwit en vet in andere voedingsmiddelen en bevinden zich onder deze zoodanige als boter en kaas, die in een klein volumen veel eiwit en vet bevatten, dan is vleesch niet absoluut noodzakelijk. Schrijver laat hierop wel 'verder volgen: volgens de leer der voedingsphysiologie heeft men geen reden het vleesch uit te schakelen," doch dan kunnen er m. i. hygiënische, ethische en oeconomische reden zijn dit wel te doen.
Prof. Rubner zegt, dat het htelemaal niet noodig is vleesch te eten. Daar bovendien het plantaardig eiwit gelijkwaardig is aan het dierlijk eiwit, heeft de medische wetenschap — zooals dr. Rutgers het nog in 1913 bij gelegenheid van het 4de Congres van de internationale vegetarische vereeniging uitdrukte — geen principieele redenen meer tegen het Vegetarisme.


14
iidlnsden „Grundriss der Hygiëne" van Prof. Dr. Carl Flügge, 1921, staat het volgende „Fleischlose Errtahrung ist für heranwachsende Kinder und Erwachsene ohne jede Gesundheitsschadigung durchi fürbar, wenn iMüchpraeparaten, Eier und pflanzliche Fette in der Kost enthalten sind." aricfiiiaer vleesch als voedingsmiddel verstaat men de eigentlijke spiersubstantie in haar natuurlijken samenhang met aderen en slagaderen, vet, zenuwen, pezen,rrkraakbeen en been. Het: vleesch bevat 75 % water, 18 è 20 % eiwit, 1 a 2 % ertractiefstoffen. Tot de chemische bestanddeelen behooren: Kreatinine, Kreatine, Xanthine, Sarkine, terwijl Acidum Uricum ook in geringe mate daarin voorkomt, dat 4net)Kanthine in chemische samenstelling zeer (verwant is.1)
Bij het noemen van Acidum Uricum denkt (ben onwillekeurig aan het werk van Dr. Alexander Haig, getiteld Acidum Uricum als factor bij het ontstaan van ziekten. In dat werk beschrijft hij, hoe hij een groot gedeelte van zijn leven aan migraine geleden heeft, hoe hij talrijke gemeesmethoden probeerde, de eene artsenij na de andere slikte, doch alles tonder resultaat, zoodat hij vreesde met een organisch lijden te doen te hebben. Allerlei veranderingen rin zijn dieet wendde hij aan, nam ook meer vleesch, hij zocht het in het gebruik van suiker, thee, koffie en tabak, doch niets Welp, totdat hij met vleeschgebruik uitscheidde, waarna zijn hoofdpijnen, zoowel in veelvuldigheid als in hevigheid, afnamen en «spoedig geheel wegbleven. Alleen na zwakke momenten, als hij met zijn vrienden dineerde en dan vleesch gebruikte, kreeg hij na twee of drie dagen zijn hoofdpijnen weder terug.
Nadat Haig door weglating van vleesch totaal bevrijd geworden was van die schele hoofdpijn, vroeg
*) Zie Bijlage a.


15
hij zich af, wat de oorzaak daarvan zou zijn; eerst meende hij die te moeten toeschrijven aan een Ptomaine, d. i. een lijkengif, dat bij de vertering van vleesch in de* circulatie wordt gebracht, doch verdere' klinische studiën deden hem inzien, dat het ware vergif in het Acidum Uricum gelegen was en kon hij verband vinden tusschen zijn hoofdpijnen en de Urinezuur-uitscheiding, een verband, dat hij in zoovele gevallen vónd, dat aan toeval niet meer te denken viel. Volgens Haig, die geneesheer was aan twee groote hospitalen in Londen en zijn 2S"jarige ondervinding mededeelt, is de voeding van den cultuurmensen glad verkeerd; met zijne voeding brengt hij dagelijks vergiften in zijn lichaam, die lang den natuurlijken weg niet meer daaruit kunnen verwijderd worden, zich dus ergens in het lichaam moeten ophoopen en allerlei prikkelingstoestanden, stoornissen in de stofwisseling, lichaamspijnen, allerlei degeneraties enz. kunnen veroorzaken en tot een vroegtijdigen dood leiden. Het Acidum Uricum is een dier vergiften en de vermeerderde afzetting daarvan is alleen toe te schrijven aan de overmatige opname daarvan met het voedsel en de te geringe afscheiding uit' het lichaam. Men dient te weten, dat de meest in gebruik zijnde voedsels als vleesch, bouillon, eieren enz. Acidum Uricum of andere chemische verbindingen bevatten, als Xanthine, Kreatine enz. die daaraan zeer verwant zijn en dezelfde klinische verschijnselen teweeg brengen. Die in dergelijke voedsels aanwezige stoffen zijn het, die eene aanzameling van Uraten in het lichaam veroorzaken, omdat een te groote hoeveelheid door het organisme niet kan worden uitgescheiden.
In geconcentreerde vorm wordt het Urinezuur in verschillende weefsels afgezet en de jichtknobbels bij vel© individuen zullen U allen wel bekend zijn. Doch niet alleen in de gewrichten, ook in de spieren, in lever, milt, nieren, in het bindweefsel van het kart,


16
in de slijmvliezen van het darmkanaal kunnen die Uraten afgezet worden, hetgeen van verschillende omstandigheden, o.a. door afkoelingk veroorzaakt wordt.
Degene, die geen overtollig urinezuur heeft, zal de schadelijke gevolgen van plotselinge temperatuura-verandering niet ondervinden; hij zal geen koude kunnen vatten; Een bewijs hiervan kan ik uit eigen ervaring aanvoeren.
Jaren lang bestuurslid zijnde van de Vereeniging: „Steun in bijzondere gevallen" kwam het verkouden zijn bij een onzer bijeenkomsten ter sprake en bleek liet, dat de 5 dames daar aanwezig, geen van allen last van die kwaal hadden. Zij volgden allen een vegetarische leefwijze. Ook persoonlijk lijd ik niet aan dit euvel, of, indien ik een hoogst enkele maal ook mijn tol moet betalen, is die verkoudheid in 1 a 2 dagen voorbij- Den 30sten Januari j.L uit Bordighera vertrokken, waar de rozen, heliotropen, mimosae en aronskelken in vollen bloei stonden en na een verblijf van 4 maanden in het zonnig Italië, kwam ik na een spoorrit van 9 uur in Milaan, waar bet sneeuwde en den lsten Februari bier, waar mist, regen en strenge vorst mij hun opwachting maakten. „Ja, als U dan nog niet verkouden wordt," schreef mij een familielid, „dan ga ik haast aan den invloed van het vegetarisme gelooven." Verkoudheid is tot nog toe weggebleven.
Wanneer iemand zich aan een kouden N.O. wind blootstelt, wordt door die plotselinge afkoeling eenig urinezuur uit het bloed afgescheiden en spierrheumatisme, een keelaandoening, een aandoening der eerste luchtwegen, spit enz^ kunnen de gevolgen zijn. Wanneer het Urinezuur zich aan de wanden van het darmkanaal afzet, bijv. aan den blinden darm, dan worden de cellen aldaar door dien prikkel minder geschikt weerstand te bieden, geven aan allerlei bacteriën een prachtigen voedingsbodem en er kan een appendicitis ontstaan. Mogen ook al de


17
resultaten der chirurgen zeer fraai zijn bij de verwijdering van dat wormsgewijs aanhangsel, toch is het niet van gewicht ontbloot te weten, dat die gevallen van appendicitis in aantal belangrijk zouden verminderen, wanneer men door een ander voedingsregime te volgen, zorg droeg, bloed door zijn lichaam te laten circuleeren vrij van een teveel aan Acidum Uricum. En als nu iemand mogelijk zeggen zou, nu, wat doet het er toe, want de lever is ér toch om al die schadelijke produkten te vernietigen, dan zou ik hem daarop willen antwoorden, dat het toch niet onmogelijk zou kunnen wezen, wanneer dat zoo belangrijke orgaan te veel te doen kreeg en daardoor vroegtijdig' ziek werd.
Het sterftecijfer aan leverziekten is bij sterke vleescheters zeer groot. (*)
En wat die appendicitis betreft, zoo releveer ik even het resultaat van het onderzoek een er Engelsche commissie in 1920. Men constateerde, dat die kwaal in Engeland zeer veelvuldig is, terwijl daar het groote vleeschgebruik als bekend verondersteld mag worden, dat in Rumenië op het platteland — waar bijna geen vleesch gegeten wordt — onder 22.000 patiënten slechts één geval en in de steden echter één op 221 voorkwam, zoo ook dat in China die kwaal zeer zeldetf ÏSU
Het Urinezuur en alle daarmede verwante stoffen veroorzaken volgens Haig een stoornis in den bloedsomloop in de haarvaten, verhoogden bloeddrok, hoofdpijn, geestelijfW- depressie f enz., gebruik van vleesch heeft dikwijls hoofdpijn ten gevolge, die men meestal aan gansch andere oorzaken toeschrijft en die toch ontstaat, doordat tegelijk met het eiwit en het vet van dat zoogenaamde 'ritstekende voedingsmiddel: vleescfcY aan het bloed urinezuur en aanverwante stoffen, als Xanthine enz., worden toe-
*) Zie Bijlage b.
De vegetarische leefwijze
2


18
gevoerd. Het is wel interessant te weten, dat men dezelfde soort hoofdpijn ook kan opwekken^wanneer men een dier stoffen in chemisch zuiveren toestand inneemt.
Zoo langzamerhand breidt zich het aantal ziekten uit, bij welke de geneesheeren in het algemeen het gebruik van vleesch ontraden; ik noem b.v. jicht, rheumatische aandoeningen, acute nierziekten, infectie-ziekten in het eerste stadium, ja, zelfs alle ziekten, welke met hooge temperatuur gepaard gaan.
En waarom wordt bij dergelijke ziekten vleesch ontraden? Juist omdat in vleesch allerlei gifstoffen, als Kreatine enz., aanwezig zijn en alle eiwit-houdende stoffen hart en nieren» die vooral in koortstoestanden ontzien moeten worden, overbelasten. Dit dienen toch ook zij, die gezond zijn, in aanmerking te nemen en men beweert nu wel, dat de uitscheidingsorganen van gezonde personen eene opeenhooping van die slechte produkten in het organisme voorkomen, doch dat is maar theorie, terwijl de praktijk anders leert.
Uit het tot nog toe aangevoerde zult U wel hebben opgemaakt, dat ook een eiwitrijk voedsel verkeerd is en het is wel merkwaardig te noemen, dat de meeste natuurgeneesmethoden — al is het ook, dat zij niet alleen een strenge vegetarische leefwijze toepassen, toch een zeer eenvoudige kost voorschrijven.
Ik herinner b.v. aan de kuur van Pastoor Kneipp: blootsvoets gaan in ochtenddauw, eten van Grahambrood (tarwebrood met zemelen), aardappelen en vruchten; aan de kuur van Dr. Lahmann, die allerlei voedingszouten en een eiwitarme, vegetarische kost voorschrijft, aan die van Bircher-Benner, die zonbestraling, driemaal daags vruchten en verder bijna uitsluitend eene vegetarische kost laat gebruiken, enz. De hoofdzaak van het succes bij vele dier geneeswijzen moet gelegen zijn in de eiwitarme


19
voeding, soms bijgestaan door Ion- en luchtbaden én drinken van plantenaftreksels.
Dr. Jean Frumusan zegt zoo terecht: „wij willen zoo lang mogelijk leven, wij willen een goede gezondheid genieten en toch'verkorten wij stelselmatig ons leven en maken het ons ondragelijk door ziekten, die wij ons zoo dikwijls door eigen schuld op den hals halen. Wij doen wat we kunnen om spoedig, oud te worden door omP'lichaam niet te oefenen, door van maag en ingewanden werk boven hun kracht te eischen, we gaan de ontwikkeling van ons lichaam tegen door opname van allerlei vergiften, waarvan we gretig gebruik maken en slaan de wenken van ons organisme in den wind, als dat ons waarschuwt, dat we er te veel van vergen."
Denkt er aan, Dames en Heeren, dat de meeste ziekten gegeten of gedronken worden of dat ondoelmatig gekozen spijzen en dranken ons lichaam vatbaar maken voor invasie van ziektemakende, ons omringende kiemen, die tot ontwikkeling en geweldige ontwikkeling komen, zoodra zij daartoe een geschikten bodem vinden.
Wel kost het in den eersten tijd moeite, zijn gewoonte van vleescheten natelaten, en men vindt dat leege plekje op zijn bord, dat voorheen door vleesch ingenomen was, wel een beetje vreemd, doch men mag wel wat voor zijn gezondheid over hebben,!ili§t waar? En ik kan er U bijvèrteileWj dat meah«r spoedig aan gewent, dat men wat meer groenten en aardappelen leert eten met jeu uit finmnfte bereid, en men ten slotte niet meer begrijpt, hoe het mogelijk was, dat men vroeger vleesch eten kon. (tyw'l
Het is wel opvallend, dat de Duitsche Professor Hufeland, die in het laatst der 48de' è*Uw leefdeV<ifc tfj«7werk, getiteld .'ffctver de kunst om het menschelijk leven te verlengen", de raad gaf, meer groenten
*) Zie Bijlage c.


20
dan andere spijzen te eten, te meer, omdat vleesch meer neiging tot rotting heeft dan groenten, die in zich het middel bevatten om kwade kiemen, die in ons darmkanaal zich bevinden, te vernietigen. ,
Mij werd eens gevraagd, of men, uitgaande van de theorie van Haig, wel visch mocht eten. Daar het vischvleesch even goed Kreatine enz. bevat als eenige andere, vleeschsoort, ligt het antwoord voor de hand. En dat het toch wel eens griezelig kan zijn, visch te eten, kunt U opmaken uit een passage in het werkje van R. A. van Sandick: „In het rijk van Vulkaan", waarin de uitbarsing van Krakatau beschreven staat en waarin vermeld wordt, dat zij, die in het laatst van Augustus 1883 door de straat Soenda voeren, tal van lijken op zee zagen drijven. Te Serang, zoo leest men dan verder, kocht een huisvrouw een kakap, een der smakelijkste Indische zeevisschen. Toen bet dier geopend werd vond men in den maag twee menschenvingers, die nog van nagels voorzien waren.
Meent men, dat een vleeschloos dieet zwak maakt, dan zou ik U willen wijzen op de resultaten bij verschillende sportwedstrijden. Niet alleen zou ik kunnen aanhalen de mededeelingen van Dr. Te Hennepe in zijn boekje over Vegetarisme en Lichaamscultuur, doch ik zou ook kunnen! noemen den wedstrijd om Berlijn -f#. 1907, waaraan 14 vleescheters en 15 vegetariërs deelnamen. Zes personen bereikten het doel, n.1. een vleescheter en vijf vegetariërs.
Wat het uithoudingsvermogen' bij andere volkeren betreft, zoo is dit van de Japaneezen reeds lang bekend. De plattelandsbevolking in Japan, die bijna uitsluitend van vegetabiliën leeft, (visch wordt mogelijk 1 a 2 maal 'smaands, vleesch 1 a 2 maal 's jaars gebruikt) is gezonder en krachtiger dan de meer gegoede bevolking der fieden, die van gemengde kost leeft. Hetzelfde kan men van de Arabieren zeggen, van de kameeldrijvers aan de Afrikaansche


21
kuststreken, van de Egyptische plattelandsbewoners, van de Chineezen enz.
Meent men, dat iemand, die geen vleesch gebruikt, een kortstondig leven beschoren is, dan verwijs ik U naar het bekende verhaal van de Karthausermonniken, die naar Avignon gingen, toen zij vernamen, dat de Paus aan hen veroorloven wilde, vleesch te gebruiken in geval van ziekten, en zij Z. H. smeekten niet de strenge regels hunner Orde te wijzigen. Van die 28 monniken was de jongste 88 en de oudste 95 jaar. Doch., het is eigentlijk niet de vraag om oud te worden, het is meer de vraag op welke wijl» 'men een hoogen leeftijd bereikt, want al sukkelend in jaren te klimmen, is geen genot, doch een flinke gezondheid te bezitten, geen ziektedagen te kennen en op zulk een wijze Oud te worden, is toch niet te versmaden en dan heb ik voor mij de vaste overtuiging, dat voor dengene, die de vegetarische leefwijze volgt, de kans daartoe oneindig grooter is.
Nog wensch ik even gewag te maken van een ziekte, tevens een schrikbeeld voor vele menschen, n.1. de kanker. Daar echter de oorzaak der kanker nog niet bekend is, zou het wetenschappelijk niet te verdedigen zijn, wanneer men die zoo terecht gevreesde ziekte aan het vleeschgebruik toeschreef. Wel heeft men uitgemaakt, dat in die streken van Engeland, waar de rijkste bevolking is, het aantal sterfgevallen aan kanker 1 op 8 bedraagt, in volksbuurten 1 op 20 of 1 op 38; onder de Engelschen, die veel vleesch gebruiken, is het voorkomen van kanker veelvuldiger dan bijv. bij de Japaneezen; ln het Weensdt Geneeskundig Weekblad van 1912 staat een artikel, waarin aan geopereerde kanker-patiënten een vegetarisch dieët wordt voorgeschreven. En als dit aangeraden wordt aan lijders, om geen recidief te krijgen, zou dan — zooals collega Rolvink vraagt — vleesch niet medewerken om kanker voor den eersten maal te krijgen?


22
Ik voor mij geloof, dat vleesch op verschillende weefsels een prikkelenden invloed uitoefent, en daar het bewezen is, dat kanker dikwijls ontstaat in die deelen, welke dikwijls aan prikkelingstoestanden zijn blootgesteld, kan men een zekeren invloed op het ontstaan van die. kwaal bij personen, die vleesch gebruiken, niet ontkennen.
Vleesch is in strijd met onze natuur! Reeds Seneca verkondigde deze stelling: „Neem de Natuur als Uw gids; bestudeer en consulteer haar en ge zult dienovereenkomstig gelukkig leven."
Komt toch tot het besef, Dames en Heeren, dat men bij het «ten van vleesch behalve eenig eiwit en vet ook gifstoffen aan zijn lichaam toevoert .
De meeste menschen — zegt Hindhede — sterven aan de smultafel.
Wanneer ik nu nog ter loops melding maak van de vele gevallen van directe vleeschvergiftiging, van het ontzettend lijden door trichine-ziekte verwekt, van de vele personen, lijdende aan ingewandswormen, dan is door mij reeds genoeg naar voren gebracht ter constateering van het feit, dat vleescheten toch niet zoo gezond, niet zoo best kan zijn. Zij, die meenen, dat in ons land'trichine-ziekte haast niet voorkomt, moeten eens kennis maken met het werkje van Dr. D. G. Ubbels over die ziekte. Zij zullen daarin kunnen lezen, dat in 1887 te Goes 70 personen, in Ierseke 60 werden aangetast, dat in 1888 te leiden en in Noordwijk zich die ziekte voordeed, dat in 1891 trichine ontdekt werd bij een varken aan het abattoir te A'dam, en nog bij 6 andere varkens in Oostzaan, dat in 1894 trichinosis gevonden werd bij een varken, uit Amerika via Engeland naar onze hoofdstad vervoerd. Verder zag men in 1899 aan het abattoir te A'dam die ziekte bij 4 varkens afkomstig uit Hillegersberg, in 1909 bij 9 personen te Wormerveer, in 1912 bij 15 patiënten te Zandvoort enz.


23
Men bedenke daarbij, dat het onderzoek op trichine tijdroovend is en kostbaar, dat er weinig personeel disponibel is en bovendien dat er niettegenstaande het onderzoek toch nog trichine bij den mensch voorkomt.
In de N. R. C. van 18 Juni '21 wijst Dr. Luxwolda in het Tijdschrift voor Diergeneeskunde er zelfs op, dat in ons land in het algemeen geen onderzoek naar Trichinosis bij de slachtvarkens wordt uitgevoerd. Hij acht dit onverdedigbaar en een gevaar voor mensch en dier.
In de Avondpost van 18 Juni '21 werd vermeld, dat te Schagen ongeveer 80 menschen ongesteld geworden zijn door het gebruik van paarden vleesch, terwijl in de N. R. C. van dienzelfden datum de dierenarts Dr. Mogendorff waarschuwt tegen den vuilvleesch-handel, nu er in de laatste tijden zoovele runderen aan de gevolgen van mond- en klauwzeer, w.o. zeer velen aan bloedvergiftiging, stierven.
In de N. R. C. van 22 Juni 1921 vindt men een verhaal omtrent een massa-vergiftiging te Gent, waar een 60-tal klachten bij de Politie inkwamen, waar in sommige huizen vier of vijf personen bedlegerig waren en leden aan erge maagkrampen en brakingen; al die personen waren ziek geworden na het eten van gehakt vleesch bij éénzelfden vleeschhouwer gekocht.
In het Vaderland van 17 September 1921 staat het volgende:
„Te Wageningen zijn na het eten van vleesch 10 personen ernstig ongesteld geworden. Bij twee van hen vreest men voor hun leven. Het vleesch was geleverd door drie verschillende slagers, doch afkomstig van éénzelfden rund, dat na slachting goedgekeurd was."
In de Memorie van toelichting op het Wetsontwerp tot wijziging van de vleeschkeuringswet verklaart onze Regeering in Februari 1922 nog zelf, dat


24
de zoogenaamde huisslachtingen voor de volksgezondheid hoogst gevaarlijk zijn. Doch wanneer in die gevallen keuringen worden voorgeschreven en deze keuringen hebben hetzelfde resultaat als die te Wageningen, dan loopt men nog steeds kans ernstig ziek te worden.
In het Vaderland van 16 Maart '22 komt een bericht voor uit Osnabruck, volgens hetwelk 140 personen ziek geworden waren door het gebruik van ondeugdelijk vleesch.
Onlangs heeft nog een keurmeester te A'dam bij eene slagerij kisten met bedorven varkensvleesch aangetroffen. Het vleesch was n.b. afkomstig van dieren, die varkenspest hadden en er waren tuberculeuze haarden in.
Hoeveel keer zouden dergelijke schandelijke praktijken niet ontdekt worden?
Als men van al die gevallen leest, dan begrijpt men niet, hoe eene moeder haar kind nog een voedsel durft verstrekken, dat gevaarlijke ziekte-verschijnselen kan teweegbrengen. Wel moge het aantal van dergelijke gevallen — het groote vleeschgebruik' m aanmerking genomen — zeer gering zijn, de mogelijkheid eener vleesch- of worstvergiftiging blijft toch altijd bestaan, terwijl men ook niet uit het oog mag verliezen, dat de dagelijksche toevoer van zoo vele ondeugdelijke bestanddeelen in het vleesch aanwezig, op den duur het lichaam,diet ten goede kan komen.
In de Vegetarische Bode van 1901 schrijft Dr. Oldfield het volgende: „Ik ben niet vegetariër, omdat het goedkooper is of omdat vleeschgebruik het lichaam verzwakt en het leven verkort of omdat ik een aangeboren afkeer heb tegen den smaak van vleesch, ik ben het, omdat ik mijn voedsel in harmonie wensch met mijn verlangens, ik wensen alleen het beste voedsel te eten."
En dat vleesch toch niet tot het beste voedsel


25
behoort, zal U uit het medegedeelde wel duidelijk geworden zijn. Laat U niet in slaap sussen door de overweging, dat wij het vleesch' gewoonlijk in gekookten of gebraden toestand gebruiken en dat door die bewerking vele schadelijke bestanddeelen vernietigd worden. Bedenk dan, dat in groote stukken vleesch het middelste gedeelte niet die daarvoor noodige temperatuur bereikt. Bij een onderzoek van 33 monsters geconserveerd vleesch vau uiterlijk uitstekende kwaliteit heeft men 15 maal talrijke sporen van bacteriën gevonden en kon men vele giftige alcaloïden daarin aantreffen, waarvan verscheidene zelfs niet door koken waren te vernietigen.
En hoe drukt Metschnikoff zich uit? „La viande est pour rhomme 1'aliment le plus toxique, c'est olie, qui ren ferme le maximum des poisons aromatiques, lesquels proviennent de la putréfaction des albumines."
En waarom eten wij dan vleesch? Wel, uit een van geslacht tot geslacht overgegane gewoonte, uit veroordeel en onwetendheid en vooral omdat het op zoo'n aangename wijze de smaakzenuwen prikkelt.
Heb ik nu onze voeding beschouwd uit een physiologisch-hygiënisch oogpunt, thans ga ik over ze uit een ethisch en aesthetisch oogpunt te bezien en begin met het Vegetarier-lied (woorden van Felix Ortt en muziek van Hugo Nolthenius), dat aldus luidt:
Een eind'looze stoet van geesteshelden doemt op uit der eeuwen ver verschiet; En zij trekken voort door vruchtbare velden, door barre woestijnen en rusten niet. -
De god'lfjkc stem van het mededoogen


26
vervult hunne harten • met liefdegloed. En zij trekken voort, 't ideaal voor oogen, vol kloek vertrouwen en blijden moed.
De vruchten dér aard zijn hun tot spijze en 't heldere water stilt hun dorst. En schoonheid en kracht siert mannen en vrouwen en 't bloeiende kind aan de moederborst.
Ter wille van hen zal geen schepsel lijden, wordt geen dier geslacht, wordt geen mensch geknecht. Zoo trekken zij voort
onder moedig strijden pgstf voor liefde en vrijheid, voor vrede en recht. t
Komt allen die leeft
in den dwang der mode,
in de bloei van zelfzucht
en zinlijkheid.
Sluit allen U aan
en staat op. uit den doode.
De zegepraal waoht U
aan 't eind van den strijd.
In dit lied is het mededoogen de spil, waarom alles draait. Geen <Bër wordt geslacht* wndat het onnoodig is, geen bloed wordt vergoten wijl er is eerbied voor het heilige leven, wat elk dier, hoe nietig ook, behouden wil uit innerlijken aandrang gedreven.
Wellicht is U bekend met het werk van Upton Sinclair: „de Wildernis".
„Het was — zoo leest men daarin — in Chicago nooit heel aangenaam geweest op de Vereenigde Werven, niet alleen een verzameling van slachthuizen, doch ook een kamp voor een leger van 15 tot 20.000 menschelijke dieren.


27
Den heelen dag laaide staag de gloeiende midzomerzon neer op die vierkante mijl vol walgelijkheden; op tienduizenden stuks vee, opeengepakt in omheiningen, waarvan de houten vloeren besmettingen uitstonken en uitzweetten; op reusachtige blokken smerig-grauwe vleeschfabrieken, waarvan de doolhofachtige doorgangen geen frisschen ademtocht binnenlieten en er waren niet alleen rivieren van warm bloed en wagenladingen vol warm vleesch en smeltvaten en zeepketels, lijmfabrieken en mesttanks, die stonken als de kraters van de hel, maar er waren ook tonnen van afval, dat lag te verrotten in de zon en het smerige waschgoed van de arbeiders, dat buiten te drogen hing en de eetkamers vol met allerlei voedingsmiddelen en zwart van vliegen
Vergunt mij nog even het volgende aan te halen: „Zoo was er bijv. een Lithauer, die alleen vleesch slachtte om in blikken te conserveeren. Men scheen wel agenten te hebben over het heele land, die oud, ziek en invaliede vee opspoorden om te worden geconserveerd.' Er was vee gevoed met spoeling, afval uit de branderijen, en dat geheel bedekt was met zweren. En dat vee te slachten was al een smerig werkje, want als je er je mes in sloeg, dan barstten die zweren en er spatte allemaal stinkende stof pis iemands gezicht en als je mouwen en je handen vol bloed zaten, hoe kon je dan je gezicht afvegen of je oogen schoon maken* zoodat je tenminste kon zien? Vleesch van dergelijke runderen was het zoogenaamd „gebalsemd" vleesch, dat al in de Vereenigde Staten minstens zooveel soldaten had vermoord als de kogels der Spanjaarden."
En verder: „Maar het ergste van allen waren er de arbeiders aan toe, die mest maakten en degenen, die dienst deden in de kookkamers. Die mestarbeiders kon men den bezoekers niet laten zien, want de geur zou elk bezoeker al op 100 el hebben afge-


28
schrikt en wat de andere arbeiders betrett, die in de tankkamers vol stoom werkten, waar vaak open kuipen waren gelijk met de oppervlakten detineren, hoitte' bijkondera narigheid bestond hieri^iidat zij wel eens in die kuipen vielen, en als zij •daaruit werden opgeviaeht, was er nooit genoeg van hen over, de moeite waard om het tentoontesteBen, doch soms merkte men niets van die daarin gevallen arbeider»;/tot alles van hen, uitgezonderd de beenderen, de wereld was ingezonden als Durhantf* zuivere reuzel.
rHet was — zoo beschrijft Sinclair elders — een lange rij varkens, waarvan het gegil tezamen met hun bloed heenvloeiden en tew slotte verdwenen ze één voor één met een plomp in een reusachtig Vat kokend water. Alles ging op zoo'n kort-affe manier van'zaken doen, dat men er zijn blik niet-van kon afwenden. Het was maken van varkensvleesch door middel va* machines en toegepaste meetkunderiib toch' moest zelfs de meest nuchtere zaken-mensch ondanks zich zelf aan die varkens denkenyizijiwaren zoo onschuldig, zij kwamen zoo vol vertrouwen en zoozeer inenschelijk waren zrj ih-Jnttnveriet, en zoo volkomen -in ban/reeht. Zij hadden niets gedaan om dit te verdienen en het was toch werkelijk een aaneenschakeling van beleedigingen en onrecht die hun hier werden aangedaan, zooals zij daar werden opgeslingerd op die koeabloedige manier, zonder eenige aanspraak op verdediging, zonder zelfs de hulde van een traan. Wel schreide er soms een bezoeker, doch de slachtmachine ging haar gang, bezoekers of geen bezoeken. En als men dan denkt aan die verwondingen, waaraan die slachters en helpers in hun bedrijf .blootstaan met kans op infectie, als men die handen vol lidteekens of stompjes zietfc dan» 't haast onbegrijpelijay hoe men nog arbeiders voor zoo'n moordenixiiwfcïvinden kan, maar nog onbegrijpelijker is het, dat zoo vele menscheb, die daarvan


29
kennis dragen, hun stem niét tegen zulk een menschonteerend werk verheffen.
En op welke wijze schrijft een mijner vrienden over het eigentlijk slachten?
„Wij klimmen," zegt hij, „een trap op, glad en glibberig van vuil niet alleen, maar ook van vet en bloed, we gaart over een zoldering, waar men omringd is door lillend vleesch, door allerlei ingewanden, door woeste kerels met bloed aan de kleeren, aan de handen en aan de gezichten, sómmigen met messen tusschen de tanden en in de vuist» anderen met bijlen in de hand, maar overal bloed en nog eens bloed, en die weeë bloedwalm en die afschuwelijke stank, die zwoele lucht en die nat-warme atmospheer, die de reukorganen geweld aandoen — dat alles gepaard met het vreeselijk gehuil der opgedreven varkens, het oorverscheurend gekerm der getroffen slachtoffers, het vormde een omgeving, die in geen woorden kan worden uitgedrukt, waarvoor wellicht een Dante na het schrijven van zijn „Hel" de juiste benamingen en termen zou weten te kiezen. En elders: „De kamer is drie meters breed en ongeveer driemaal zoo lang; aan den ingang staat een ruwe kerel met bloote voeten in een paar wijde schoenen en overigens alleen een paar lappen kleeding om zijn naaktheid te bedekken; 't is de eigentlijke beul, doch hij is niet als wijlen zijn beruchte voorganger te Haarlem in 't rood gekleed, maar feitelijk rood geverfd door het bloed, dat telkenmale rondom hem heen spat, tegen hem aan, tegen de wanden en in zijn gelaat; hij loopt door het bloed en zijn schoenen dienen alleen om hem vaster te doen staan op dien gladden, glibberigen bodem. Zoodra het varken, aan den linker achterpoot opgehangen, zijn terrein komt binnenzweven, grijpt hij het bij den snuit en met een enkele messtoot steekt hij wiskundig zeker, de groote hartader van het dier af.


30
Stelt U zich; zijn werk voor! Elke 12 sekonden beneemt hij met een messteek het teven van een medeschepsel, zij 't ook slechts een varken. Hij ziet tien uur daags niets anders als bloed en stuiptrekken en nog eens bloed, hij leeft in de flauwe, vochtige atmospheer der stervende beesten, zijn longen zuigen in de laatste warme ademtochten der zieltogende
dieren is 't niet afschuwelijk en om te rillen?
Chicago is 26 van die inrichtingen rijk; eiken dag worden 80.000 beesten geslacht? ;v:
Volgens de Rotterdamsche Courant van 6 Maart 1920 werden in 1919 in het abattoir te Amsterdam: 180.509 stuks vee geslacht Reken eens uit, hoeveel liters bloed op die wijze dagelijks op. aarde vergoten wordt totaal onnoodig en alteen voor een lekker maal! Waarlijk^jnen vergeet bij een heerlijk vleeschgerecht wel, wat daarmede zoo nauw samenhangt. Men doemt onwillekeurig zijn medemensch tot een beestachtig bestaan, terwijl ten opzichte van de dierenwereld Armin Franke niet ten onrechte schrijft:
,,Zittre, Taübchen, sieh, der Habicht naht;
Zittert Lammer, Rind und Wild
Es naht euoh Gottes Ebenbild."
Hebt ge weieens, mijne Toehoorders, een abattoir gezien? Ongeveer 20 jaar geleden ben ik in een groot abattoir te Parijs geweest, doch ik zal óüett aanblik nooit vergeten en misschien is dat bezoek wel de ondergrond geweest van mijn bekeering tot het Vegetarisme.
Veel treurigs,! veel verschrikkelijkst heb ik al in mijn leven gezien; als militair-geneesheer bezocht ito toch dagelijks de hospitalen, waar soms choleralijders en lijders aan hondsdolheid verpleegd werden, ik was in Leprsrinrichtingen in Noorwegen,'heb lepreuze lijders met afzichtelijke zweren gezien, waarmede zij het medelijden der voorbijgangers inriepen bij sommige stations in Midden-Java, ik bevond mij op Atjeh, toen de klewang-wettende


31
krijgsliederen nog gehoord werden en heb mij meermalen kunnen overtuigen dat die klewangs zeer scherp en met groote kracht gehanteerd waren, ik was in Lombok, toen tengevolge eener buskruitontploffing eenige dwangarbeiders over het grootste gedeelte van hun lichaam met brandwonden overdekt waren, doch ik kan U verzekeren, dat dit alles niet haalt bij zoo'n abattoir, waar onafzienbare rijen dierenlijken hangen, rookend en van bloed druipend, met bloed en darminhoud en daartusschen ongeboren kalverlijkjes op den intens smerigen bodem, 't was in een woord ontzettend om aan te zien en als men dan bedenkt, dat dit alles tot stand kwam/ niet' door een troep uitgehongerde wolven, die een schaapskooi hadden overvallen, maar met koele berekening door dek mensch, in de valsche meening, dat al dat vleesch voor zijn onderhoud noodig is, door den „homo sapiens", door het eerste creatuur bij Gods genade, waarlijk, dan kan het niet anders of men moet zich ergeren en rood worden van schaamte ook tot die categorie te behooren, maar men voelt dan tevens een krachtigen impuls bij zich opkomen om zijn medemensen toe te roepen: staak al dat moorden! waar is Uw beschaving, waar Uw mensen-rijft?'''
Heb ik U zooeven iets geschetst, wat met de Aesthetica moeilijk te rijmen is, zoo vraag ik U thans, of Prof. Dubois Reymond niet gelijk heeft, waar hij zegt: „Wij eten gewoonlijk*vleesch na de voorbijgegane lijkstijfheid, dus bij de beginnende verrotting. In de keuken heet het vleesch dan nog versch; bij het wild laten wij zelfs de rotting goed waarneembaar worden. Ook drukt Dr. Klencke zich typisch uit, wanneer hij zegt: „Am ekelhaftigsten sind die Nieren, denn selbst beim sorgfaltigsten Auswaschen de*'Wierenschnitte, die fur eine feine Delicatesse gelten, bleibt immer noch eine reichliche Quantitat Urin darin zuruck, der es gerade ist, welcher dén beliebten Nierenschnitten den pikanten


32
Geschmack giebt." Doch genoeg over deze weinig smakelijke bespiegelingen.
Vergeet echter één ding niet, M. H., man begint met een varken of met een lam, men gaat er toe over om ganzen over gloeiende platen te laten loopen, palingen lovend te stroopen, kreeften in kokend water te gooien, visschen levend te roosteren en men eindigt op groote schaal met broedermoord, omdat;aten in de jeugd reeds de eerbied voor het leven verloren heeft.
Is het niet verschrikkelijk, dat in ZeeuwschVTaanderen van duizenden kikvorschen per week de achterpooten worden afgesneden? De voorste deelen, n.1. kop, borst, voorpooten en ingewanden worden weggeworpen op hoopen, waar die taaie dieren dagen lang liggen te stuiptrekken in denzelfden tijd, dat de uitverkorenen van de zoogenaamde Europeescb* beschavfo» aan de achterdeelen dier arme dieren zitten te smullen in Parijs!
Moet men niet onwillekeurig denken, aan de woorden van Mephisto uit de „Faust": Ein wenig besser wurd 'er leben,
Hattest Du ihm dicht den Schein des Himmellichts gegeben. Er nennt's Vernunft und braucht's allein Nur tierischer als jedes Tier zu sein.
Hoezeer verruwend het slachtersbedrijf op de zeden werkt* moge U blijken uit een advertentie in de N. R. C. van 6 Juni 1919, waarin een slager een advertentie plaatste, welke aldus begon: „Een geweldige moordpartij heb ik aangericht onder een partij vette naderen, vette lammeren en gemeste
kalvereaWfel^i
Men weet, dat bij de verschillende omwentelingen «ejfrankrijk het ,juist de slagers waren, die een buitengewone wreedheid aan den dag hebben gelegd, dat zij bijv.rt|«; tijde van Karei VI onder den naam van Cabochieas stroomen bloeds hebben vergoten.
Ook-'iali het U bekend zijn, dat in Engeland en


33
ook in ons land de slagers bij de rechters een Streepje voor hebben, daar zij bij het begaan van een moord of een verwonding — juist van wege hun bedrijf — voor een lichtere straf in aanmerking komen. Het dagelijksch zien van bloed, het eiken dag dooden van dieren van allerlei soort moet wel de demoralisatie van hen bevorderen die een dergelijk bedrijf kozen voor hun levenstaak; maar ook allen, die gedoode dieren eten, zijn naar mijne meening — bewust of onbewust — aan die demoralisatie van een groote groep personen schuldig.
Hoe anders klinken ons de volgende woorden in de ooren, door Ovidius in zijn metamorphosen" aan Pythagoras, den Wijze van Samos toegeschreven" en welke woorden op het vleescheten betrekking hebben: (*)
Wacht U er voor Stervelingen! Uw lichaam te bezoedelen met zulk afschuwelijk voedsel! Er .rijp immers veldvruchten, er zijn boomvruchten* die door hun zwaarte de takken omlaag trekken en aan den wijnstok zwellende druiven; er zij» zoetsmakende krulden en planten, waarvan sommigen door het vuur week en zacht gemaakt kunnen worden. Ook melk wordt U niet ontzegd, noch honig, riekende naar den bloesem der thijm. De alles in overvloed voortbrengende aarde biedt U haar rijkdom aan van rijp voedsel en verschaft U spijs zonder slachting en bloed. De dieren stillen hun honger met vleesch, maar toch niet allen. Immers het paard en de schapen en runderen leven van gras; maar zij, wier aard Wild en woest is, zooals Armenische tijgers en grimmige leeuwen en beren en wolven, eten gaarne bloedige spijzen.
Helaas! welk een misdaad is het, dat vleesch in vleesch wordt begraven, dat het begeerige lichaam vet wordt door ingezwolgen vleesch en dat het eene
*) Ovidius' Gedaanteverwisselingen in proza vertaald door Br. W. G. Van der Weerd.
De vegetarische leefwijze
3


34
levende wezen leeft door den dood van het anoere. Te midden van zoo grooten overvloed, welke de aarde de beste der moeders voortbrengt, schept ge dus in niets andett behagen dan jammerlijk stuk gesneden5 brokken Vleesch met wreede tanden te kauwen en de ruwe zeden der Cyclopen na te volgen? En kunt ge den honger van Uw vraatzuchtigen en onverzadelijken ba*«iet.stillen tenzij ge eerst een ander levend wezen gedood hebt? Toch was die eeuw, die wij den naam van „gouden" hebben gegeven, rijk gezegend door boomvruchten en kruiden en planten, welke de grond doet groeien en de bewoners bezoedelden den mond niet met bloed. Toen bewogen de vogels veilig hun vleugels door de tocht en de haas zwierf onverschrokken midden op het veld rond en de visch bleef niet, tengevolge van rijn eigen lichtgeloovigheid, aan den haak hangen; nergens heerschte list of bedrog; vrees voor streken bestond niet en alles leefde in vrede. Doch toen een slechte raadsman, wie hij dan ook moge geweest zijn, afkeer kreeg van het voedsel zijner voorvaderen en vleeschspijzen in zijn gulzigen maag duwde, baande Ai j den weg voor de misdaad.
En ik zou haast gelooven, dat het staal, bezoedeld met bloed, eerst warm werd van het slachten van wilde dieren en dat zou genoeg zijn, en ik beken, dat dieren, die ons zoeken te dooden, zonder bet menschelijk gevoel geweld aan te doen, ook worden gedood. Maar al moesten zij worden gedood, daarom behoefden zn nog niet gegeten te worden. Vervolgens breidde die zonde zwh nog verder uit en men gelooft algemeen, dat het zwijacials het eerste slachtoffer den dood heeft verdiend, omdat het met zijn krommen siuut het zaad uit den grond had gewroet en den oogst, waarop gehoopt was, had weggeroofd.
De bok werd — naar men verhaalt — bij de altaren van den wrekenden Bacchus gestecbt, omdat hij den wijnstok had vernield; voor beiden was hun


35
eigen schuld hun verderf. Doch wat was toch uw schuld, o schapen, vreedzaam vee en als geschapen ten behoud van de menschen, gij, die nectar meedraagt in uw uiers en die ons uw wol schenkt tot een zacht kleed en ons meer van nut zijt door uw leven dan door uw dood? Wat was dan toch de schuld der ossen, dieren zonder list en bedrog, onschadelijk, argeloos en geboren om harden arbeid te verrichten? Hij is eerst recht ondankbaar en het geschenk der veldvruchten onwaardig, die, na hem pas den zwaren last van den krommen ploeg te hebben afgenomen, het over zich kon verkrijgen zijn veldbebouwenden stier te slachten en met den bijl dien door zwaren arbeid kaal geschaafden nek kon treffen, met behulp van welks kracht hij zoo vaak het harde veld met den ploeg had omwoeld en zoo vele oogsten had binnengehaald.
Maar nog is 't niet genoeg dat zulk een gruwel begaan wordt j den Goden zeiven schreven zij de schuld toe van hun misdaad en zij gelooven, dat de Godheid in den Hemel behagen schept in het slachten van den zwaren arbeid verdragenden stier. Vrij van gebreken en voortreffelijk schoon van gestalte en versierd met hoofdbanden en goud, wordt hij als offerdier voor het altaar geplaatst en hoort — van geen naderend onheil bewust — iemand bidden en hij ziet, dat het graan, dat hij zelf heeft helpen voortbrengen, op zijn kop tusschen de horens gestrooid wordt én — neergeveld — kleurt hij met zijn bloed het offermes, dat hij misschien van te voren in het heldere water van het offerbekken zag blinken. Onmiddellijk daarop beschouwen de offerdienaren nauwkeurig de ingewanden in zijn nog levend lijf en vorschen daaruit naar de gezindheid dop,Goden. En dat vleesch (waardoor komt het toch, dat de mensch zulk een honger heeft naar verboden spijs?) durft Gij eten, O, Stervelingen!
Doet het toch niet, smeek ik U, maar let op mijne


36
vermanende woorden: wanneer ge het vleesch van geslachte ossen in Uw mond steekt, weet en bedenkt dan, dat gij Uw eigen veldarbeiders verslindt. Hoe gewent zich die goddelooze mensch aan het kwaad en hoezeer maakt die gewetenlooze zich in staat zelfs tot het vergieten van menschenbloed, die de keel van een kalf met het slachtmes doorboort en de ooren sluit voor zijn angstig geloei of die een bokje» terwijl het klagend schreeuwt evenals een klein kind, kan slachten of die zich voedt met gevogelte, dat hij zelf voer gaf. Hoe weinig verschilt dat van een volledige misdaad? Slechts een stap verder is daartoe noodig!
Laat den stier ploegen of zijd, dood aan de jaren des ouderdoms toeschrijven; laat het schaap ons beschuttende wapens verschaffen tegen den huiw ringwekkenden Noordenwind en laten de welverzadigde geiten haar uiers aan onze handen bieden ter melking. Weg met Uw netten en tussen en strikken en bedriegelijke listen, bedriegt den vogel niet met lijmstokjes; misleidt de herten niet met uw gevreesde vederen en verbergt den gekromde» vischhaak niet hï het bedriegelijk lokaas. Doodt gedierte dat scha* delijk is, maar laat het dan ook alleen bij het dooden tahjven en laat uw mond van zulk spijs zich onthouden en alleen zacht en rijp voedsel eten."
Vólkomen ben ik het eens met deze woorden vatt Pythagoras, van welke de beschaafde menschhéld zich tot nog toe al bitter weinig heeft aangettokkén: En toch zal men zich daarmede ten ernstigste dienen bezig te houden, wil men de wereld vooruhsttrwen in ethische richting; wenscht men het moreele peil der menschheid op te heffen, dan dient men te beginnen met het vleescheten af te schaffen, waarmede men zich zelf physisch en psychisch een dienst bewijst. En opheffen van het moreele peil is vooral in onze tijden van maatschappelijke verwording zoo broodnoodig, tijden, waarin bijna ieder naar geld en


37
genot schijnt te jagen, alsof dat bevrediging schenken kan, terwijl men geen oog heeft voor de hoogere beginselen in ons menschenleven, voor innerlijke beschaving. Hindhede zegt zoo jnist: „Genusz! GenusfcWSenusz! heiszt es heutzutage. Wie sonder*«rr je mehr man nach Lebensgenusz sucht, nm so mehr Lebensüberdrusz findet manJ'rb-
Voor eenige jaren schreef BogumH Golz: „Het is in tegenspraak met onze menschelijkheid, met ons geweten en ons verstand en bovendien met onze bewondering van de natuur en met onzen Christelijken Godsdienst, dat wij levens vernietigen, om ons zelf inhet leven te houden. Het is een ten hemel schreiend onrecht, dat wij dieren leed berokkenen en dooden, zonder daartoe genoodzaakt te zijn."
Maar nu de crisistijd voorbij is, kannen — zooals 'Mr. ïArnhardt Jr. uitdrukt — de slanke vingeren der geadoreerde vrouw weer vlijtig graaien in runderlapjes, varkenspootjes, schelvischbuiken en palingkronkelï| ^ het volk Zaterdags voor de slachterswinkels zich verdringen en aarzelen, wat het zal koopen, van vet druipende bokkingen of bloeddruipende schapenhals; al die menschen willen hun levensgenot opbouwen uit de brokken van hun afgemaakte medeschepselen! Ge wik niet vertrapt worden? Accoord, vertrap dan ook anderen niet; ge wilt genieten van het leven? Zeer wel, maar doe het niet ten koste van ander leven."
En hoe spreekt Plutarchus: „Slangen, panters en leeuwen noemt gij verscheurende dierenr zeêf echter moordt gij zonder hen in bruutheid iets toe te geven. Want voor hen beteekent het de instandhouding van hun leven, voor U is het slechts weelderige lekkernij."
Toen OÜristiaan de Wet opdracht gekregen had tegen de Duitsche kolonie in Zuid-West-Africa op te treden, sprak hij deze eenvoudige woorden: „U aanval op een veft-wat U geen kwaad gedaan bet «ie,


38
hoe dit ook al goed gepraat mag word, is goddeloos, het bring Gods vloek op U af," zoo zeg ook ik: het dooden van dieren, die U geen kwaad willen doen, is slecht, is immoreel; de meening, dat ge zonder hun vleesch te eten, niet even goed zoudt kunnen blijven leven naar lichaam en geest, is onjuist, het eten van vleesch kan — als zijnde in strijd met onzen lichaamsbouw — niet gezond zijn, daarop kan geen zegen rusten.
De Fransche Gezant alhier sprak onlangs op een diner, waar de leden van het Internationaal Gerechtshof aanzaten, deze woorden uit : „Fiat pax per Jus", d. i. er kome vrede door recht; welnu, zoo kome er ook vrede tusschen mensch en dier, door de dieren ook recht te laten wedervaren; wij hebben.geen recht dieren te dooden alleen, omdat hun op bepaalde wijze toebereid vleesch goed smaken kan. Nu het bewezen is, dat wij hun vleesch niet noodig hebben voor de instandhouding van ons leven, ontzeggen wij, Vegetariërs, aan onze medemenschen het recht let die massa-moorden onder de dieren en beschuldigen allen, die dat doen of laten doen, van misbruik maken van hun macht.
En aangezien het recht aan onze zijde is, zullen wij, Vegetariërs, dien strijd nooit opgeven. Wij ■ontkennen niet, dat die strijd moeilijk is, omdat wij tegen het egoïsme en tegen ingewortelde gewoonten moeten vechten, doch wij zijn zeker van de eindoverwinning, omdat we gelooven aan het goede en ware van onze leer en aan de goede kern in elke menschenziel aanwezig.
Thans rest mij nog, het Vegetarisme te beschouwen uit een oeconomisch oogpunt, zoowel voor den enkeling als voor de samenleving. Voor het individu moet de vraag gesteld worden of het vleesch duur is in verhouding tot andere spijzen, die men voor hetzelfde geld krijgen kan. De beantwoording van


39
deze vraag is eenvoudig, doch men dient daartoe een bepaalden datum te nemen, ten einde de marktwaarde van het vleesch te vergelijken met den prijs van andere eetwaren op datzelfde oogenblik.
In Maart 1922 was de prijs van rundvleesch: riblappen ƒ 1.10 )
biefstuk „ 1.30 [ gemiddeld ƒ 1.23 per | K.G. ossenhaas „ 1.30 )
Van kalfsvleesch was die prijs respect, ƒ 1.40, ƒ 2.— en ƒ 1.75 (kalfsvinken) en van yarkensvleesch ƒ 1.10; laten wij dus als gemiddelde nemen ƒ 1.34 per 5 ons, dus 1$ ons heeft ongeveer de waarde van 40 cents, waarvoor men dus verkrijgt 30 gram eiwit en 7,5 gram vet. Doch voor 40 cents had men ook kunnen koopen:
1,3 liter melk en 1 ons kaas, of 1,5 liter melk en 0,5 pond pinda's, of 1 liter melk en 2,5 pond appelen,
kortom men heeft een rijke keus en daarbij tevens veel meer eiwit en vet, benevens nog de noodige hoeveelheid koolhydraten, dia in vleesch ontbreken.
En hoe staat het met het nut, dat het vegetarisch dieet voor de samenleving zou hebben? Volgens de onderzoekingen van Middleson en Ranson levert één hectare grond in Noordelijk Europa, wanneer het voor de veeteelt gebruikt wordt, per jaar 250 K.G. vleesch en wordt het voor bouwland gebruikt: 3000 K.G. graanproducten; ;\
Daar de necrophaag — zooals Dr. Nijssens den vleescheter betitelt — in Frankrijk ongeveer 63 K.G. vleesch per jaar verorbert, zal 1 H.A. grond slechts voor 4 vleeschetende personen genoeg kunnen voortbrengèn, terwijl, wanneer datzelfde land met maïs, gerst of rijst bebouwd zou worden, 48 vegetariërs genoeg voedsel daaraan zouden hebben. De Rijkslandbouwleeraar voor N.-HoBaad C. Nobel deelt


40
mede, dat 1 H.A. grasland in één jaar in den vorm van melk, vleesch en vet een voedingswaarde van <2£ milltoen caloriën kan opleveren; van eenzelfden even vruchtbaren bouwgrond kan men een voedingswaarde van 11 millioen caloriën oogsten. Berekent men voor Nederland, dat er nog ongeveer 1,250,000 H.A. grasland geschikt is om gescheurd te worden en land- of tuinprodukten op te leveren, dan voelt men wel, dat het een bijzonder groot voordeel zou zijn, om onzen veestapel te verminderen. Ook zou het van groote waarde zijn, indien men de 200,000 H.A. grond, die men door de drooglegging der Zuiderzee hoopt te verkrijgen, voor bouwland bestemde.
Men moet hierbij in het oog houden, dat van de thans geteelde rogge, gerst en haver nog het meeste weggaat aan veevoeder, vooral aan de varkens, hetgeen een enorme voedselverspitting is. Immers, indien men de opbrengst van 1 H.A. aan aardappelen voor menschelijk voedsel gebruikt, krijgt men een voedingswaarde van 18 millioen caloriën; laat men die hoeveelheid door varkens gebruiken, dan geven deze aan vleesch en spek slechts voor 8 millioen caloriën terug. Men leze hierover het interessante rapport van den Heer J. de Baan, getiteld: „Bodemproductie en Volksvoeding van sociaal standpunt", waaraan deze cijfers ontleend zijn. Juist omdat er in den crisistijd nog zooveel rogge, gerst en haver aan het vee verstrekt werd, was er bijna geen havermout en gort meer te krijgen.
In het Tijdschrift voor Sociale Hygiëne, het orgaan voor het Nederlandsch congres voor openbare Gezondheidsregeling, teekent de Heer Nobel in de Januari-aflevering van 1920 het volgende aan: Tijdens den oorlog heeft men leeren inzien, welk een nauw verband er bestaat tusschen de wijze waarop de landbouw wordt uitgeoefend en de voeding, resp. de gezondheid der bevolking. Toen ons land nagenoeg van allen toevoer van buiten was


41
afgesloten, zijn we gaan nadenken, hoe we het moesten aanleggen om een voldoende hoeveelheid broodgraan voor onze bevolking te produceeren, hoe wij de voeding moesten inrichten om met eigen productie rond te komen en hoe wij de productiviteit van onzen landbouw zouden kunnen opvoeren*/ om behalve in onze voeding ook nog in onze behoeften aan ruilwaren te kunnen voorzien. Het is ons toen duidelijk geworden, dat het omzetten van plantaardige voedingsmiddelen als graan, peulvruchten, aardappelen en dergelijke in melk, vleesch, vet en eieren gepaard gaat met een groot voedselVerlies.
Geen wonder, dat onze regeering maatregelen nam om te komen tot inkrimping van onzen veestapel. Het spreekt van zelf, dat ook in normale tijden alles gedaan moet worden om den landbouw voepzijn taak voor te bereiden.
Ons land is groot genoeg, om voor het volk steeds genoeg brood, groenten, aardappelen, grutterswaren en vet te leveren, doch met opoffering van eenig weiland, dus met vermindering van den veestapel, die echter nog altijd groot genoeg moet blijven, om ons aan melk en zuivelproducten te helperti
Door doelmatige bebouwing en in nauw verband met het Vegetarisme kan men ons land tot grooter welvaart brengen en zijn bevolking ook gezonder en daardoor gelukkiger maken dan het nu is.
Van verschillende zijden heb ik thans het Vegetarisme beschouwd en het moge mij gelukt zijn U te doordringen van deze waarheid, dat het Vegetarisme van onberekenbaar nut kan worden voor de geheele menschheid, zoowel van wege zijn hygiënische als ethische en sociale voordeelen.
Het Vegetarisme schrijft — in den meest uitgebreiden »n — niet alleen voor vleesch van; iet» menu te schrappen, doch verlangt van den aanhanger , eenvoudig en daardoor zoo gezond mogelijk te leven


42
van zonlfeht en zuivere lucht te profiteeteKaÉm^aiet op te houden in door tabaksrook verpeste localen, verder om alcoholische dranken te mijden, de huid«tflttturifi praktijk te brengen, aan gepaste sport of wandelingen te doen, kortom de regels der Hygiëne te volgenv zonder zich daarom de genoegens te ontzeggen, die het leven in zooveel verscheidenheid aanbiedt. * ,
Het Vegetarisme is ethisch; ,autgaande ma het 4ett>; dat de meeste ellende door onverschilligheid voor het leed van anderen ontstaat, wil het jiristiiet medegevoel aankweeken en deernis vragen voor al wat lijdt en verdrukt wordt, hetzij mensch of «er.
Deernis met het bestaande! Borel verhaalt van een bezoek aan een Kwan Yin-tempel in Amoy. Hij was er getroffen door de atmosfeer; men voelde, dat de oude monnik, die er toefde, een geest van reinheid om zich heen had. Wat gij in Europa noodig hebt, had de oude man gezegd, is deernis met al het bestaande. Zie, boven den tempelingang staat: „niet ik". Als men dat in Europa verstaan had, zou er nooit oorlog gekomen zijn.
Het niet meer dooden van dieren terwille van een lekker maal brengt verzachting van zeden^en wordt die deetens met al wat leeft, aangewakkerd, dan wordt van zelf meer eerbied verkregen voor een menschenleven en wordt de oorlog iets onbestaanbaars. _ „Geen twee ideën staan verder van elkaar dan worden aangeduid door de woorden „oorlog en vegetarisme" leest men in: „een wüerd van opwekking tot het Nederlandsche Volk", gepubliceerd door het Hoofdbestuur van den Nederl. Vegetanersbond. Door dienzetfden Bond zijn een zestal stellingen bijeengebracht, n.1.: De vegetarische voeding is ten le de zedelijkste, want zij brengt niet mede het voortdurend smarteUjk ombrengen, slachten en vervoeren wan dieren, het zich oefenen in wreedheid van de talrijke slagers, veedrijvers, poeliers, viach-


43
verkoopers enz., noch de verharding van het menschelijk gemoed, ten 2de de natuurlijkste, want onze geheele lichaamsbouw, voornamelijk ons gebit, ons darmkanaal en onze handen bewijzen, dat wij van oorsprong vruchteneters en geen vleeschetende roofdieren zijn, ten 3de de gezondste, want zij brengt mede, dat wij ons voeden met zuivere vruchten en groenten, die — onafgekookt — alle noodige voedingsstoffen uit de eerste hand bevatten en daarentegen niet met dierenlijken van veelal niet eens meer gezonde cultuurdieren, welk voedsel verhit en het zenuwstelsel prikkelt; ten 4de de goedkoopste, want sommig plantaardig voedsel, bijv. granen (o.a. rijst) en peulvruchten (erwten, linzen, boonen) leveren voor denzelfden prijs eenige malen meer voedingswaarde dan vleesch en visch; ten 5de de meest oeconomische, want van bouw- en tuinland en boomgaard kunnen vele malen meer menschen gevoed worden dan van evenveel vleeschopbrengend weiland; en ten 6de de voeding, die het meest tegengaat de zucht naar alcohol en andere verkeerde neigingen.
M. T. Wij allen moeten streven naar het schoone en goede en in hoeverre dat schoone en goede nagekomen wordt in die abattoirs en bij al die gruwelen, die de mensch nog ieder uur de dierenwereld aandoet met zoo'n groote mate van onrecht, laat ik U allen ter overdenking over, terwijl ik hoop, dat de zich hier bevindende niet-vegetariers thans doordrongen zullen zijn van de juistheid der woorden: „de Vegetarische leefwijze is den mensch waardig en tevens de gezondste. En gij, medestrijders voor het Vegetarisme, laat ons allen steeds gedachtig zijn aan de laatste regels van ons lied:
De zegepraal wacht ons Aan het eind van den strijd.


44
BIJLAGE A.
Een tweetal stellingen.
Het nuttigen van vleesch is voor den groei en de instandhouding van het menschelijk lichaam niet noodzakelijk.
De lacto-vegetarische leefwijze kan in alle opzichten voldoen aan de eischen, die men aan een goede voeding stellen moet.
Vleesch-bestanddeelen.
Kreatine C4 H9 N3 02
Kreatinine C5 H7 N3 0
Sarkine C5 H4 N4 0
Xanthine C5 H4 N4 02
Acid. Uricum C5 H4 N4 03


BIJLAGE B.
45
Aantal sterfgevallen in Engeland bij personen tusschen 25 en 65 jaar in de jaren 1900 tot 1902.
Ten gevolge van: ^andar- Hand- Handels- ,,.
8 beiders werkslui reizigers ?la«er8 Art8en
Nieraandoening . |4 39 41 ^ ^
Leverziekte ... 8 21 60 ~60 54~
Spijsverteringsziekten 20 24 28 29 46
Suikerziekte ... 6 7 15 20 24
Jicht 0_ 3_ 4| 5 \7~
In het geheel: | 48 | 94 148 | 160 | 171
Jaren
I 1909 1910 1911 I9T2 1913
Gemiddelde Sterkte van
het Ned. Leger . .
Aantal bijgekomen behandelden met ziekten der spijsverteringsorganen .
Geopereerd wegens appendicitis
22000 23407 25046 25915 27493
3374 2778 3433 2924 3271 27 32 43 44 53
Dus per jaar ongeveer 3000 jonge, Beftaamlijk voor den nul. dfenst goedgekeurde mannen in de ziekeninnchtingen opgenomen wegens ziekten der spijsverteringsorganen, ongerekend nog de loopend behan-


46
BIJLAGE C.
Een i ge Menu's.
Groentesoep. Posteleinsoep. Witte boonenAardappelen en Aard.; vegeta- soep. postelein. risch gebraad. Rijstcroketten. .
Eierpannekoek Bloemkool. Aard. en spinazie, of wentelteefjes. Tapioca. Moscov Tulband
of Zandtaart.
Tomatensoep. Macaroni-schotel. Rijstschotel. Aard. en dop- Aard. en worte- Geb. aard. met erwten. len-
Vanillevla met Vanillepudding Ketelkoek of biscuits. met bessensaus. broodpudding.
Vermicellisoep. Wortelsoep. Bruineboonen-
Aard. met Aard. met prin- soep.
bloemkool. cessenboonen. Aard. en spruit-
Aardbiien met Brood met appe- jes.
slagroom. len. Cotnpöte met va-
nillavla, of Yoghurt met slagroom.
Aan deze gerechten zijn, zoo noodig, nog versche vrachten toe te voegen.
Men behoeft waarlijk niet bevreesd te zijn, Dij het volgen der vegetarische leefwijze, gebrek aan afwisseling te hebben in zijn middageten.
Als overgang zijn bovenstaande menus wel aan te bevelen; later leert men ook eenvoudiger kost niet te versmaden. .
Marmite met boter bereid, vervangt uitstekend
vleesch-jeu (jus).


47
BIJLAGE D.
Eenige wenken op hygiënisch gebied.
1. Draag zorg voor Uw gebit. Laat het eens of tweemaal per jaar door een tandarts nazien. Denk er aan, dat carieuze kiezen een voedingsbodem kunnen zijn voor de gezondheid bedreigende kiemen, dat men met slechte maaltanden niet behoorlijk kauwen kan, hetgeen voor -behoorlijke vertering zeer noodig is. Gewoon water en een tandenborstel zijn alleen noodig voor het onderhoud zijner tanden, die men 3 maal daags reinigt, desnoods eenmaal met wat geslibd krijt, geparfumeerd met poeder van iris-wortel of met een paar druppels pepermuntolie.
2. Eet weinig en langzaam. Brood, aardappelen, groenten, boter en vruchten zijn de voornaamste voedingsmiddelen. Onontbeerlijk zijn ook de Vitaminen, die vooral in groenten en vruchten aanwezig zijn. Koolhydraten en vetten zijn de ware brandstoffen voor ons lichaam.
3. Schaf vleesch, visch en gevogelte af, daar zij allerlei stoffen bevatten, die op den duur het lichaam benadeelen. Hoe eerder men die artikelen van zijn menu schrapt, hoe beter.
4. Wees overtuigd, dat men meestal te veel eet en drinkt.
5. Mijd alcohol en evenzoo het verblijf in door tabaksrook verpeste localen.
6. Wandel veel (minstens een uur per dag buiten),


48
doe aan gymnastie ot doelmatige spon, «*i en frissche lucht in uw woning binnen, de laatste ook vooral 's nachts in uw slaapkamer en zorg voor reinheid van uw lichaam.
7 Denk er aan, dat men in de meeste gevallen de gezondheid! fin zijn eigen macht heeft en men door «fVOlging der voorafgaande regels het aantal ziektedagen tot een minhnum beperken kan.
8 Door de vegetarische leefwijee geraakt men zijn behoefte aan allerlei schadelijke prikkels kwijt; men gevoelt zich ten gevolge van die leefwijze opgewekt en vroölijlf^ttaar lichaam en geest (vegetus) en men behoeft zich niet te verwijten voor zijn voeding een dier gedood en menschen tot een mensen-onwaardig bestaan genoopt te hebben.