jfïEN HH
^IjK^pEARTSENIJSGHO(«, '
v^EÈARTSENIJKUNDIGÈ I HOOGBSCHOOL
1 hBhH















EEN EEUW VEEARTSENIJKUNDIG ONDERWIJS







EEN EEUW VEEARTSENIJKUNDIG ONDERWIJS
'S RIJKS-VEEARTSENIJSCHOOL VEEARTSENIJKUNDIGE HOOGESCHOOL
18214921
UITGEGEVEN DOOR DEN SENAAT DER VEEARTSENIJKUNDIGE HOOGESCHOOL TE UTRECHT







VOORWOORD.
Reeds einde 1917 werd door den Raad van Bestuur van 's Rijks*Veeartsenijschool besloten aan de Regeering voor te stellen den dag, waarop deze School, resp. de Veeartsenij* kundige Hoogeschool, 100 jaren zou bestaan, niet ongemerkt te laten voorbijgaan. De Raad achtte net wenschelijk, dat een Gedenkboek zou worden samengesteld, dat de geschiedenis der School gedurende dit 100-jarig tijdvak zou bevatten. De verschillende leden van den Raad en eenige andere wetenschappelijke amb* tenaren der School werden bereid gevonden een hoofdstuk voor dit Gedenkboek te schrijven. Als leden eener Commissie tot Redactie werden gekozen de beide eerste ondergeteekenden en Dr. H. Markus. Helaas ontviel laatstgenoemde ons door een al te vroegen dood, nadat nog slechts een eerste schema van den inhoud van het Gedenkboek gereed was. In de plaats van onzen zoo zeer betreurden medewerker werd de laatste onder* geteekende tot lid der Redactie-Commissie gekozen.
Nadat de plannen voor een Gedenkboek in den Raad van Bestuur, resp. den Senaat, vasteren vorm hadden gekregen, werden de Regeering en het College van Curatoren er van op de hoogte gebracht, die welwillend hun onmisbare medewerking toezeiden.
Aanvankelijk bestond het voornemen een omvangrijk en zeer rijk geïllustreerd Gedenk* boek te doen verschijnen, bestaande uit twee gedeelten, waarvan het eerste de geschiedenis der School, het tweede de geschiedenis der afzonderlijke vakken van onderwijs in het tijdvak 1821-1921 zou bevatten. Voordat echter de plannen zoo ver gevorderd waren, dat definitief gelden voor het Gedenkboek op de Staatsbegrooting konden worden aange* vraagd, waren de kosten voor het drukken
en de illustraties zóó gestegen, dat de Redactie* Commissie zich genoodzaakt zag den aan* vankelijk geraamden omvang van het Gedenk* boek te verminderen, daar zij in deze benarde tijden het niet voor passend hield de Regeering om een hoogere subsidie te verzoeken dan aan* vankelijk door haar was aangevraagd. Daarom besloot de Commissie met instemming van den Senaat het gedeelte van het Gedenkboek, dat de geschiedenis der afzonderlijke onder* wijsvakken zou omvatten, te laten vervallen en in plaats daarvan een hoofdstuk op te
. nemen betreffende den tegenwoordigen toe* stand van het onderwijs, waarvoor ieder der docenten verzocht werd een bijdrage te leveren.
' Dezelfde overwegingen noopten de Commissie tot haar groote spijt het oorspronkelijk ge* raamde aantal afbeeldingen te verminderen, zoodat het Gedenkboek, zooals het thans voor ons ligt, niet zooveel biedt, als de Commissie wel zou wenschen.
Verder zij er uitdrukkelijk op gewezen, dat onze Commissie het wenschelijk achtte den schrijvers van de verschillende hoofd* stukken de grootst mogelijke vrijheid te laten bij de behandeling hunner stof. Dit heeft ten gevolge, dat men sommige onderwerpen meer dan eens in dit Gedenkboek behandeld zal vinden, maar telkens van een ander gezichts* punt uit, wat, naar de Commissie hoopt, het Boek ten goede zal komen.
Dan rust op ondergeteekenden nog de aangename taak namens den Senaat allen dank te zeggen, door wier medewerking de uitgave van het Gedenkboek mogelijk werd, in de eerste plaats Z.E. den Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel H. A. van IJsselsteijn, den Directeur-Generaal van den Landbouw Dr. P. van Hoek en den Raadadviseur Dr. K. H. M. v. d. Zande, Inspecteur van



Voorwoord.
het Landbouwonderwijs, die zorg droegen, dat gelden voor de uitgave van het Boek op de Staatsbegrooting werden aangevraagd, en het College van Curatoren der Hoogeschool, dat ons zijn onmisbaren steun niet onthield. Verder brengen wij gaarne onzen dank aan Prof. Dr. W. Vogelsang, aan de ambtenaren van het Algemeen Rijks*Archief te 's*Graven* hage, het Rijks*Archief, het Gemeente*Archief en het Kadaster te Utrecht, het Gemeente* Archief te Leiden, Groningen en Zutfen en het Provinciaal Archief van Gelderland te Arnhem, die den schrijvers van verschillende hoofdstukken en de Commissie gewichtige hulp verleenden. Eindelijk geldt onze dank den leden van het wetenschappelijk personeel der Hoogeschool, die bijdragen voor dit Gedenkboek leverden en allen, die ons de opname van hun portret mogelijk maakten. Aan de Firma J. van Boekhoven komt een woord van lof toe voor de smaakvolle uitgave
van het Gedenkboek en voor de aangename wijze, waarop onze Commissie met haar heeft mogen samenwerken.
Het vele, dat in de thans afgeloopen 100* jarige periode van veeartsenijkundig onderwijs bereikt is, waarvan dit Boek getuigenis aflegt, schenkt ons moed voor de toekomst en doet ons gelooven, dat ook in een volgend 100* jarig tijdvak de Veeartsenijkundige Hooge* school zal groeien en bloeien en haar zin* spreuk getrouw zal blijven:
Animalium hominumque salutil
De Commissie tot Redactie:
H. M. KROON, Voorzitter.
W. J. PAIMANS.
J. E. W. IHLE, Secretaris.



LIJST DER AFBEELDINGEN.
tegenover
blz.
1. Titelblad van het werkje van P. van Naaldwyck 10
2. Gaspard de Saunier . 10
3. Petrus Camper 10
4. Geert Reinders 10
5. E. Sandifort 11
6. G. van Doeveren 11
7. W. Munniks 11
8. S. J. Brugmans 11
9—10. J. le Francq. van Berkhey en het titel» blad van zijn antwoord op de prijsvraag . . 28
11—12. J. A. Bennet en het titelblad van zijn
antwoord op de prijsvraag 29
13—14. Dingeman van der Vliet en zijn te Alfort
behaald diploma 56
15. Minister A. R. Falck 57
16. Gezicht van de Gildbrug op de Wittevrouwen* poort 57
17. Th. G. van Lidth de Jeude 76
18. Alexander Numan 76
19. P. J. I. de Fremery 76
20. J. Vosmaer 76
21. Het eerste veearts«diploma 77
22. Betaalsrol van 14 December 1850 77
23. Rijkssveeartsenijschool kort na de stichting, voorzijde 80
24. Rijks«veeartsenijschool kort na de stichting, van ter zijde 80
25. Kliniek* en stalgebouw tijdens Numan ... 81
26. Schapenstal aan 'sRijkssveeartsenijschool tijdens Numan 81
27. Rijkssveeartsenijschool, voorzijde aan de Bilt»
straat (1836) 86
Rijksveeartsenijschool, van de Biltsche Grift gezien (1836) 86
28. P. H. J. Wellenbergh 87
29. B. J. C. Rijnders 87
30. I. Jennes 87
31. F. C. Hekmeyer 87
32. G. J. Hengeveld 104
33. J. R. E. van Laer 104
34. A. W. H. Wirtz 104
35. Th. H. Mac Gillavry 104
36. L. J. van der Harst 105
37. F. Th. Weitzel 105
38. C. A. Pekelharing 105
39. S. de Jager 105
40. D. F. van Esveld 110
41. W. C. Schimmel 110
tegenover
blz.
42. J. D. van der Plaats 110
43. M. H. J. P. Thomassen 110
44. H. Zwaardemaker .111
45. M. G. de Bruin 111
46. H. J. Hamburger 111
47. P. M. J. M. E. Woltering 111
48. L. van Itallie 114
49. H. Markus 114
50. H. F. Nierstrasz 114
51. D. A. de Jong 114
52. A. S. Talma 115
53. F. E. Posthuma 115
54. H. A. van IJsselsteijn 115
55. H. J. Lovink 122
56. P. van Hoek 122
57. K. H. M. van der Zande 122
58. Het College van Curatoren 123
59. De hoogleeraren 124
60. De lectoren en enkele andere ambtenaren. . 125
61. De conservatoren en prosectoren 132
62. De assistenten in den cursus 1920-'21 . . .132
63. Platte grond van het terrein der Veeartsenij* kundige Hoogeschool in 1921 133
64. Voorgebouw aan de Biltstraat, Zuidoostzijde . 224
65. Directeurswoning, thans Instituut voor Para* sitaire» en Infectieziekten 224
66. Pathologisch Instituut en Sectiegebouw. . . 225
67. Instituut voor Chirurgie 225
68. Voormalig houten onderwijsgebouw op de plaats der tegenwoordige manege 230
69. Tijdelijk gebouw voor de kliniek voor kleine huisdieren 230
70. Voorkliniek omstreeks 1890 231
71. Gezicht op het middenterrein 231
72. Onderwijsgebouw 236
73. Toegang naar de stallen van het Instituut voor Chirurgie 236
74. Instituut voor Verloskunde 236
75. Instituut voor Hoefkunde 237 •
76. Ingang van den Hortus botanicus en hondenstal 237
77. Korisoven 237
78. Anatomisch Instituut 248
79. Kliniek voor kleine huisdieren 248
80. Bibliotheek 249
81. Leeskamer der studenten 249



p



INHOUD.
blz.
Voorwoord.
Lijst der Afbeeldingen.
HOOFDSTUK I. De veeartsenijkunde in Neder» land vóór de stichting der Veeartsenijschool
te Utrecht, door W. J. Paimans 1
HOOFDSTUK II. De voorbereiding en de oprichting van 's Rijks.Veeartsenijschool, door H. M. Kroon 25
HOOFDSTUK III. De Rijks.Veeartsenijschool van
1821 tot 1851, door H. Schornagel ... 76
HOOFDSTUK IV. De Rijks»Veeartsenijschool
van 1851 tot 1874, door L. de Blieck . . 86
HOOFDSTUK V. De Wet van 8 Juli 1874 (Stbl.
No. 99) door G. Krediet 93
l«*e bijlage tot Hoofdstuk V. Wet van den 8sten Julij 1874 tot regeling van het onder»
wijs in de veeartsenijkunde 96
2de bijlage tot Hoofdstuk V. De inhoud van eenige Koninklijke Besluiten, Ministerieele Beschikkingen, Reglementen, enz., vooraf» gaande aan de Wet van 8 Juli "1874, bijeens verzameld door G. Krediet 98
HOOFDSTUK VI. De Rijks»Veeartsenijschool van 1874 tot aan haar verheffing tot Hooges school, door J. Wester . . • 104
HOOFDSTUK VII. De VeeartsenijkundigeHooge» school en hare voorgeschiedenis, door B. Sjollema 115
blz.
HOOFDSTUK VIII. Het onderwijzend personeel
van 1821—1921, door M. C. Derhuyzen . 128
HOOFDSTUK IX. De vakken van onderwijs en hun verdeeling over de verschillende docenten van 1821—1921, door C. F. van Oijen 133
HOOFDSTUK X. De publicaties van het weten, schappelijk personeel der Rijks»Veeartsenijs school en der Veeartsenijku ndige Hoogeschool, verzameld door W. H. Keesom 136
HOOFDSTUK XI. Naamlijst der leerlingen aan 's Rijks»Veeartsenijschool en der studenten aan de Veeartsenijkundige Hoogeschool, sa» mengesteld door J. E. W. Ihle 167
HOOFDSTUK XII. Het Internaat, het Studenten» leven en de Studentenmaatschappij, door H. A. Vermeulen 201
HOOFDSTUK XIII. De gebouwen en terreinen
van 1821 tot heden, door J. H. Hartog . 224
HOOFDSTUK XIV. De bibliotheek, door J. B.
du Buy 248
Reglement voor de bibliotheek van 's Rijks» Veeartsenijschool (1829) 258
HOOFDSTUK XV. Het veeartsenijkundig onder, wijs in Nederland, vergeleken met dat in het buitenland, door H. Jakob 261
HOOFDSTUK XVI. De tegenwoordige toestand
van het onderwijs 268







HOOFDSTUK I.
DE VEEARTSENIJKUNDE IN NEDERLAND VÓÓR DE STICHTING DER VEEARTSENIJSCHOOL TE UTRECHT,
door W. j. PAIMANS.
Omtrent de veeartsenijkunde in Nederland gedurende de Middeleeuwen is ons niets met zekerheid bekend. Vermoedelijk zullen ook hier evenals elders in Midden * Europa de „mariscalci"1) voor de paarden van de edellieden hebben moeten zorgen, terwijl herders en andere personen als vilders en dergelijken hun hulp moesten verkenen aan ander ziek vee, voor zoover daarvoor hulp werd gevraagd en de eigenaar zich niet te* vreden stelde met daaraan te doen of te laten doen, wat hij zelf noodig of nuttig achtte.
De personen, die over veeartsenijkunde schreven, waren meestal medici, natuur* of landbouwkundigen en geestelijken, tevens paardenliefhebbers, die door hun talenkennis in staat waren de werken van oude Grieksche en Romeinsche of ook Arabische schrijvers te vertalen of daarvan een bewerking te maken.
Na de Middel eeuwen werd de toestand eenigszins anders. De mariscalci, die lang* zamerhand meer beteekenis hadden gekregen, bleven niet wat ze waren. Zij werden of wel Maréchal, Maarschalk, aanvoerder van ruiterij en bemoeiden zich niet meer rechtstreeks met de verpleging der paarden, of wel ze werden Maréchal, Hoefsmid en zorgden dan niet alleen voor het beslag der paarden, maar waren ook belast met de behandeling der zieke dieren. Wijl dit eenvoudige werklieden waren, was deze toestand over het algemeen
') Mariscalcus of Marescalcus, van het Keltische woord „maren" (paard) en het Gotische „skalks" (knecht); later ook ..Manescalcus" en voor veeartsenijkunde „manescalcia"; nog later „maréchal".
niet bevorderlijk voor de veeartsenijkunde als wetenschap; maar op het laatst van de 16de eeuw en vooral in de 17dc en 18** be* gonnen zich ook andere personen met de veeartsenijkunde te bemoeien.
De directeuren van de rijscholen, welke zich van Napels uit over bijna geheel Europa verspreidden, gaven aanleiding tot de vorming van „Stalmeister" in Duitschland, „Ecuyers" in Frankrijk en „Equerrys" in Engeland en dezen hebben zich in dit opzicht zeer ver* dienstelijk gemaakt. De eerste ontwikkeling der wetenschappelijke veeartsenijkunde is vooral aan hen te danken.
De stand der veeartsenijkunde spiegelt zich het best af in de literatuur; maar niet alleen uit de Middeleeuwen, ook uit de 16dc eeuw is ons geen enkel Nederlandsch boek of boekje bekend, dat handelt over de veeartse* nijkunde of wat daarmee in verband staat.
Misschien mogen we hierbij een uitzondering maken voor een klein werkje, dat wellicht geschreven is in het midden van de 16de eeuw.
Op het titelblad van een Vlaamsche uit* gave van het veeartsenijkundig boekje van Pieter Almanus van Cour, dat zelf geen jaartal draagt, maar vermoedelijk uit de 18dc eeuw is en waarop ik nog terugkom, lees ik: „Hier is no.ch bij gevoegd een zeer raer „ende geheym Meester*Boekjen der Peerden „en Koe*Beesten, eertyds gebruykt by den „Marschalk des Keyzers ende d' Ardshertogen „Keyzer Karei den V in 't jaer 1547", ter* wijl het volgens het titelblad bevat: „Hulp*



„middelen voor de peirden, om te weten „alle de geheymen, alzoo men die gebruykte „by den Marschalk des Keyzers en de Ards* „hertogen Keyzer Karei den V."
Op de eerste bladzijde van een geschreven boek, dat in mijn bezit is, bevindt zich het volgende:
„Meesterboek voor peerden en koeyen om te „weten alle de cekreten die men dagelykx ge» „bruiktte by den Smit des Keysers en den hertogh „Keyser Kareis den vyfde en den eerste om de „peerden te cureren van haar gebreken. Dezen „boek is eerstmaal geschreven tot Brussels ten hoven „van Brabant by den Smit des Keysers en eersten „hertogh Keysers Kareis den vyfde in 't jaar 1541 ; „en nu gecopieert ende eenige hoogduitse woorden „die daer in begrepen zyn naar den regten zin „overgezet in 't jaar 1626. Desen Boeck hoort toe ,,aen Gerardus van Maegdenbergh; dit is geschreven „in het jaar 1779."
Dat op de eene plaats het jaar 1541 en op de andere het jaar 1547 wordt genoemd, kan wel het gevolg zijn van een schrijffout. De inhoud van de twee werkjes is intusschen ook niet volkomen dezelfde. Vermoedelijk was het oorspronkelijk een heel klein boekje en zijn later verschillende zaken er aan toe* gevoegd. De inhoud heeft niet veel te be* teekenen, het is slechts een verzameling van recepten tegen verschillende kwalen en ge* breken, welke zonder eenige indeeling of regelmaat op elkaar volgen.
Wat den inhoud betreft, kan men het dus ook wel tot de 16de eeuw terugbrengen en het is jammer, dat het oorspronkelijk manu* script niet bekend is; ongetwijfeld werd daarin de schrijver niet genoemd de „Smits des Keysers" maar de „Mariscalcus"; de naam „Marschalk" in het gedrukte exemplaar wijst daar ook op.
Het oudste degelijk werkje, dat over vee* artsenijkunde handelt en tot de Nederlandsche literatuur gerekend kan worden, is dat van Petrus van Naaldwyck, een medicus, die later in Gothenburg de geneeskundige praktijk uitoefende en in 1631 in Leiden een boek uitgaf, dat, in de Latijnsche taal geschreven, tot titel heeft: „Libri duo Phüippicorum sive „de Equorum Natura, Electione, Educatione, „Disciplina et Curatione, Authore Petro a „Naaldwyck, Batavo, D. Medic. apud Gotho* „burg. Lugduni Batavorum, Apud Andream „Cloucquium, Bibliopolam, Sub signo Angeli „conorati. Anno MDCXXXI."
„Twee boeken voor paardenvrienden of, „over de natuur, het uitkiezen, het opkweeken, „de dressuur en de geneeskundige behandeling
„van paarden. Schrijver Peter van Naald* „wyck, Nederlander, Med. doctor te Gothen* „burg Leiden bij Andreas Cloucquius, boek* „handel „De gekroonde Engel". Anno 1631.
Na de opdracht en „plaatsen uit beroemde schrijvers over de natuur, de trouw en eigenaardigheden van paarden," welke met het titelblad 8 bladzijden beslaan, volgt het „Eerste boek voor paardenliefhebbers", dat in 30 bladzijden acht hoofdstukken bevat: 1° Over den aard der paarden, 2° Over het uitkiezen van paarden, 3° Over een kort overzicht van een goed en een slecht paard, en hoe zij onderzocht moeten worden, 4° Over de voortplanting der paarden en dat* gene wat daaromtrent opgemerkt moet worden en wetenswaardig is, 5° Waarop men moet letten vanaf de dekking tot de barensweeën, 6° Wat men moet doen ten tijde van den partus, 7° Over het opfokken van veulens, en 8° Over het dresseeren van paarden.
Daarna volgt het „Tweede boek voor paardenliefhebbers of over de behandeling van zieke paarden." Dit beslaat 40 bladzijden en bevat 33 hoofdstukken, waarin evenzoo* veel ziekten of groepen van ziekten in het kort besproken worden en waarbij aan de geneeskundige behandeling de meeste aan* dacht wordt gewijd; de verschijnselen en oorzaken worden slechts in het kort vermeld.
Het is een beknopt, maar heel belangrijk werkje, dat zeer zeldzaam schijnt te zijn; althans het bevindt zich in geen der groote Nederlandsche bibliotheken; het werd mij van uit die te Göttingen welwillend ter in* zage gezonden, waarvoor ik ook hier mijn oprechten dank betuig. Het wordt dan ook, wat de oude Nederlandsche schrijvers betreft, alleen in het „Huismans Handboek, voor* „gesteld in den Frieschen Stalmeester en „Koeyendokter, door J. W. Te Leeuwarden, „ter Drukkerye van H. A. Chalmot, 1772" even aangehaald, terwijl Schrader en Hering') vermelden, dat Rumpelt het persoonlijk in Göttingen heeft gezien en over 't algemeen prijst. Neumann2) noemt het werkje alleen.
Opmerkelijk is het, dat in het boekje zoo* wel op het titelblad als op de laatste blad* zijde MDXXXI als jaar van uitgave wordt vermeld en dat op het titelblad tusschen de
') Biographischsliterarisches Lexicon der Tierarzte aller Zeiten una Lander. Gesammelt von G. W. Schrader und Ed. Hering. Stuttgart. Verlag von Ebner und Seubert. 1863.
2) L. G. Neumann, Biographies vétérinaires. Paris. Asselin et Houzeau. 1896. pag. 258.



D en de eerste X met de pen een C is ge* schreven. Daar bovengenoemde schrijvers alle drie het jaar 1631 als het jaar van uitgifte noemen, veronderstel ik, dat de tusschen* voeging der C als de verbetering van een drukfout beschouwd moet worden.1)
Het oudste, in de Nederlandsche taal ge* schreven, veeartsenijkundig werk, waarvan het jaar der uitgave bekend is, heeft den titel: „De getrouwe Paarde*Meester ofte een „verhaal van alle de voornaamste en geap* „probeerde secreten ten opzichte van 't genezen „van paarden: welke d' Auteur nooit uit* „gegeven, maar in zijn eigen borst verborgen „gehouden heeft; en waar in de Roem van „zijn gantsche Praktijk bestondt. 't Amsterdam „bij Abraham Wolfgang, op 't Rokin bij de „Beurs, in 't Geloof. A^ 1675."
Ook dit werkje draagt den stempel van zijn tijd. De naam en kwaliteit van den schrijver zijn wel niet aangegeven, maar het is duidelijk, dat de Stalmeester hier aan het woord is. Het is nog niet veel, wat hij op de 72 bladzijden van dit boekje te vertellen heeft. Hij geeft echter niet enkel eenige recepten tegen verschillende ziekten en gebreken, maar laat daaraan voorafgaan eerst een korte bespre* king van de diensten, waarvoor de toenmalige paardenrassen het best geschikt waren en dan een en ander over de oorzaken en verschijnselen van verschillende inwendige ziekten in het algemeen.
Slechts enkele jaren later verscheen een boekje, waarvan niet alleen het jaar van uit* gave, maar ook de naam van den schrijver wordt aangegeven op het titelblad. Men vindt daar: „Toevlugt of heylsame Remediën voor „allerhande Siektens en Accidenten die de
*) Door de vriendelijke tusschenkomst van den Heer Van Hoffen, lid der Directie van de Firma Van Boek» hoven, was ik later in de gelegenheid hierover het oordeel te vernemen van de bekende autoriteit, den ZeerEerw. Pater B. Kruitwagen O. F. M. te Woerden. Deze verklaarde, dat er geen twijfel aan is, of het boekje is uitgegeven in 1631; 1° omdat hij met zijn kennersblik direct zag, dat de druk van het boekje niet is uit de eerste helft der ló^ eeuw, 2° omdat in 1531 te Leiden alleen een drukkerij hadden Peter Claeszoon van Balen en Peter Janszoon, terwijl 3J Andreas Cloucquius te Leiden in 1625 ook een ander werk heeft uitgegeven. 4° Bovendien leefde Petrus van Naaldwyck in de 17de eeuw, want in 1627 schreef Joh. van Naerssen, eerst predikant in Nederland, daarna studeerende in de medicijnen in Zweden, waar ook v. Naaldwyck woonde, een Latijnsch werk, waarin P. v. Naaldwyck een opdracht (lofdicht) plaatste.
Gaarne betuig ik op deze plaats mijn oprechten dank voor de verschafte inlichtingen.
„paerden soude konnen overkomen. Bij een „vergaedert in den tijd van 40 jaren door „Pieter Almanus van Coer Mr. Hoef*Smit „in 's Gravenhage. Mitsgaders een Kleyn „Tractaetje van Medicynen voor Koe*beesten. „In 's Gravenhage, gedrukt voor den Autheur „bij Levyn van Dyck, Boekdrukker by de „Luyterse Kerk. 1668. Met Privilegie."
Dit is het type van een werkje afkomstig van een hoefsmid, van iemand bij wien geen wetenschappelijke grondslag gelegd is, die in den loop der jaren een aantal recepten heeft leeren kennen en deze mededeelt ten behoeve van zijn collega's. Want al bevat het boekje ook een teekening van een skelet van een paard en al wordt in de eerste 4 bladzijden iets medegedeeld over den bouw van het lichaam en in de twee volgende iets over ziekteoorzaken, toch is het geheel, be* staande uit 256 bladzijden, in hoofdzaak slechts een verzameling recepten. Over de oorzaken, het wezen en de verschijnselen der ziekten wordt zelden iets van eenige beteekenis ge* zegd en bij het nagaan van het „Register deses Boeks" blijkt wel, dat eenige schifting in de Remediën heeft plaats gehad, maar van een systematische verdeeling is heel weinig te bespeuren.
Al begon in dien tijd de Stalmeester zich ook met ziekten van paarden te bemoeien, in hoofdzaak werd de behandeling van zieke paarden nog toevertrouwd aan de hoefsmeden. Niet alleen in Nederland, maar in geheel Midden *E uropa was de toestand aldus en zou hij tot op zekere hoogte nog lang zoo blijven. Ja zelfs tegenwoordig is net, vooral op het platteland, geen zeldzaamheid, dat de dorpsmid nog de eerste toevlucht is van den veehouder, dat in Duitschland „der Kur*. schmiede" hoogtij viert en dat in Frankrijk en België de „Maréchal ferrant" tevens „Maréchal vétérinaire" is.
Het is niet te verwonderen, dat het boekje van den Mr. Hoefsmid P. A. van Coer of Cour onder zijn collega's en ook onder de paardenhouders gretig koopers vond; het gaf wat zij zochten: een aantal recepten tegen tal van ziekten en gebreken. De herdrukken volgden elkaar dan ook spoedig en wijzi* gingen, verbeteringen of uitbreiding daarin aan te brengen werd blijkbaar niet noodig geacht. Van af den 5den druk zijn aan het einde enkele recepten toegevoegd, maar overigens is de 12de druk, die in 1822 verscheen, nog woorde* lijk gelijk aan den eersten.
Behalve de 12 Hollandsche bestaan er ook



grooten stal van den koning van Frankrijk. Hij zelf was eerst écuyer, stalmeester bij verschillende hooge personages en later ver» bonden aan een groot paardendepot, tot hij in 1711 moest vluchten in verband met een duel. Hij kwam toen naar Nederland en werd stalmeester aan de Universiteit te Leiden.
De titel van het boek is: „La parfaite con» „naissance des Chevaux, leur Anatomie, leurs „Bonnes et Mauvaises Qualités, leurs Maladies „et les Remèdes qui y conviennent, par „ J. de Saunier, Inspecteur de la Grande Ecurie „du Roi de France, pratiquée, continuée, et „donnée au Public par son Fils, Gaspapd „de Saunier, Ecuyer de 1'Académie de 1'Illustre „Université a Leide. Imprimé pour 1'Auteur, „chez qui on peut avoir des Exemplaires, et „se vend a la Haye, chez Adrien Moetzens, „Libraire, 1734. Avec Privilege de leurs Nobles „et Grandes Puissances les Etats de Hollande „et de West*Frise."
Tegenover de titelpagina bevindt zich het portret van den schrijver op 70»jarigen leeftijd met den naam er om heen en het onderschrift: „Démontrer du Cheval 1'utile Anatomie, „Le guérir de ses maux, régler une Ecurie, „Rendre, dans le Manége, un Cavalier parfait, „Enseigner du Haras 1'agréable Science, „Consacrer au Public sa longue Expérience, „C'est ce qu'a fait celui, dont tu vois le „Portrait."
In groot folio*formaat, met kloeke, duidelijke letters, maakt het boek op het eerste gezicht een goeden indruk; te meer nog, omdat er aan zijn toegevoegd 61 platen, elk met een of meer figuren, welke meerendeels voor dien tijd bijzonder belangrijk zijn. Aan de verwachting, daardoor en door de voorrede gewekt, wordt echter bij nadere kennismaking niet beantwoord.
De schrijver zegt in de voorrede: „L'Ana* „tomie de toutes les parties du Cheval que „je leur (les lecteurs) donne, et que j'ai fait „dessiner d'après nature avec soin et avec de „grandes dépenses, n'est pas la moindre partie „de ce Livre." Maar in den tekst zoekt men tevergeefs naar een beschrijvende anatomie; alleen worden in de verklaring der figuren de namen van de daarop aangeduide onder* deelen genoemd. De figuren zijn, voor zoover ze de ontleedkunde betreffen, voor dien tijd heel mooi, maar de schrijver heeft ze niet, zooals hij zegt, naar de natuur laten teekenen, ze zijn overgenomen van Carlo Ruini.
Volgens SchradersHering1) en Neumann*)
l) loc. cit. pag. 379. ") loc. cit. pag. 349.
is bovendien de tekst in hoofdzaak ontleend aan het Fransche werk van Soleysel, dat 70 jaar vroeger verscheen. Na vergelijking van den inhoud der beide werken kan ik dit echter niet bevestigen. Aangezien in hoofdzaak dezelfde onderwerpen worden behandeld, spreekt het van zelf, dat hier en daar eenige overeenkomst is te bespeuren, maar mij dunkt toch niet, dat de Saunier ook wat betreft de behandeling van de ziekten en gebreken der paarden, pla* giaat heeft gepleegd. Dit wil echter niet zeggen, dat het werk van de Saunier beter is dan dat van Soleysel.
Na den dood van de Saunier (1648) zijn van hem te Amsterdam nog uitgegeven, in 1749 „Les vraix principes de la Cavalerie" en in 1756 „L'art de la Cavalerie".
Overigens is in de eerste helft der 18de eeuw geen enkel nieuw veeartsenijkundig werk van eenige beteekenis verschenen en toch is de 18de eeuw van zeer grooten invloed geweest op de ontwikkeling der veeartsenijkunde, ook in Nederland.
De vee* of runderpest, welke in 1709 in Europa haar intrede heeft gedaan, kwam in 1713 met zieke Deensche ossen ook in Neder* land en verbreidde zich daar spoedig in zoo sterke mate, dat vooral in 1714 en 1715 dui* zenden runderen stierven.
Door de verschrikkelijke verliezen, welke de veehouders daardoor leden, werd meer aandacht geschonken aan de veeartsenijkunde, vooral toen de ziekte terugkeerde en in 1744 en 1745 meer dan 200.000 runderen als offer eischte, terwijl ze in 1767 en 1768 in niet minder hevige mate heerschte.
De personen, die zich toen bezighielden met de uitoefening der veeartsenijkunde, stonden volkomen machteloos tegenover deze, hun onbekende, vreeselijke ziekte en zij waren niet genoeg wetenschappelijk ontwikkeld om ze behoorlijk te bestudeeren.
Het gevolg hiervan was, dat in de 2de helft van de 18de eeuw tal van medici en andere personen zich onledig hielden met de bestu* deering van de veepest in de eerste plaats, maar verder ook van andere heerschende ziekten, en zelfs van alle inwendige ziekten der huisdieren, meer bijzonder van de runderen en schapen, wat tot dusverre over het algemeen erg verwaarloosd was.
Tegelijkertijd zorgden de stalmeesters voor de verdere ontwikkeling van de paardenfokkerij, de bestudeering van de chirurgische gebreken, vooral van de kreupelheden der paarden en ook van de inwendige ziekten, waarbij in de



eerste plaats de aandacht trok de droes, zoowel de kwade als de goedaardige, welke niet altijd scherp uit elkaar werden gehouden.
Ook van dezen toestand vindt men de af* spiegeling in de literatuur.
Wat de veepest betreft, is van een anonymus een boekje van 16 bladzijden, behelzende: „Bedenkingen en Raad noopende de tegen* „woordige sterfte onder het Rundvee", volgens een aanteekening op het boekje in Januari 1714 verschenen „In 's Gravenhage, bij Pieter van „Thol, Boekverkooper in 't lang Agterom". Uit den inhoud kan men opmaken, dat het op het laatst van 1713 is geschreven.
De schrijver, blijkbaar een medicus, geeft aan de hand van beschrijvingen van Ramassini en andere personen uit Italië, waar de ziekte reeds sinds 3 a 4 jaren heerschte, en van oude schrijvers, zooals die door Gesnèrus verzameld zijn en na controleering daarvan door eigen waarnemingen, een opsomming van de ver* schijnselen en veranderingen, welke tijdens de ziekte en bij de lijkopening worden waar* genomen.
Ofschoon beknopt, is de beschrijving heel goed, en als hij schrijft:
„Indien' nu iemand, die wel ervaren is in de ken' „nisse der krankheden, aandagtig overdenkt den oor» „spronk, voortgang, snelheyd, geweldigheyd, onge» „neeslykheyd, doodelyke besmetting, toevallen voor „en na de dood, med welke alle deese siekte gepaard „gaat; hy sal niet twyfïelen of deese krankie is de „regte Pest van het Rundvee door besmetting ontstaan",
zal iedereen toegeven, dat hij een goed inzicht had in de zaak. Dit blijkt ook uit de vol* gende hoofdstukken. In „Voorhoede voor de gesonde Beesten als de Stal nog reyn is" geeft hij naast voorzorgsmaatregelen van weinig be* teekenis ook heel rationeele; in de hoofd* stukken „Voorhoede voor de gesonde Beesten, als in de Stal een siek is" en „Geneesing der sieke Beesten" geeft hij ook wel maatregelen aan, maar wekt daarbij, vooral wat de laatsten betreft, geen groote verwachtingen. Het eerste werkje over runderpest is dus waarlijk niet het slechtste.
Volgens een korte aanteekening C N". 551 van de bibliotheek der Veeartsenijkundige Hoogeschool is verder een „Naauwkeurige „Redenering over de tegenwoordige ziekte „en sterfte onder de Runderen, gedrukt te „Amsterdam bij Nicolaas van Hoorn in „8° groot 28 foliën, üytgekomen in Maart 1714".
Eveneens vólgens deze aanteekening meent de schrijver, „dat de besmetting door de „lugt of een besmettende wolk wert voort* „geset." Hij recommandeert de stallen te
berooken met „Toebak of steelen daar van" en schaafsel van hoorn; verder aan de gezonde en de zieke dieren knoflook en uien te geven en aan de zieke bovendien „Salammoniacum, Swavel en Potas", waaraan naar gelang van den aard der ontlasting opium of salpeter toegevoegd moet worden.
Volgens F. C. Hekmeyer1) bestaat nog: „Voort (Abr. Sam van der), Missive ge* „schreven uit Loosduinen? aan een vriend, „consernerende de grasserende Veesterfte, „onder het Rundvee in ons lieve vaderland. „Leiden 1716 4°".
In hetzelfde jaar verscheen een werkje over veepest dat, uit een zuiver veeartsenijkundig oogpunt beschouwd, volstrekt geen waarde heeft. De titel is: „De waare oorzaken van „Neerlands Plage, wegens de groote sterfte „onder het Rundvee, Neffens het heilzame „Middel ter Verlossing van de zelve, getoond „en aangedrongen uit de Klaagliederen Jer. „Cap. 3 vs. 38, 39, 40. Op den voorgaanden „Bid*dag, gehouden in de Provincie van „Groningen ende Ommelanden, in 't jaar „1715 wegens het aanhouden van die Plage, „(van desselfs begin, tot op deeze tyd toe) uit* „gebreid, waar met een ingevoegt is, een „Wederlegging van het gevoelen van F. Leen* „hof, aangaande den Hemel op Aarden, door „Joh. Adr. Mobachius, Bedienaar des H. Evan* „geliums tot Delfzyl, Te Groningen, by Jurjen „Spandaw, Drukker en Boekverkooper in de „Swanestraat in den Atlas. 1716."
De schrijver betoogt alleen uitvoerig (157 bladzijden), dat
„de waare oorzaken van Nederlands Plage zijn de zonden der menschen, dat de ziekte is een straf van God voor die zonden en dat het heilzame Middel ter Verlossing van de zelve"
bestaat in de bekeering der zondaren.
Een ander werkje is getiteld: „Schaadelijke „Veepest, Ontstaan sedert den Jaare 1711 in „Italië, Duitsland, en Zwitserland; en die in „deeze Nederlanden tot heden zoo jammerlijk „onder 't Hoornvee heeft gewoed. Waar in „de Oorzaak en Oorsprong deezer algemeene „Landplaag word aangeweezen, en de uit* en „inwendige middelen ter geneezing en be* „houdenis van 't Vee getoont; alsmede wat „noodige voorzorge deezer quaal dient ge* „bruikt. Alles door de beroemste Doctoren „van Italië, Duitsland en Zwitserland uitge* „vonden, en op bevel der Hooge Overigheit
x) F. C. Hekmeiter, Korte geschiedenis en literatuur der runderpest. Te Amersfoort bij Jacobs en Meyers. 18*5. pag. 25.



„beknoptelyk beschreeven : Door Carel Nico* „laas Lange, Phil. en Med. D. etc. door „A. Moubach vertaalt. Te Amsterdam by „Joannes Oosterwyk, Boekverkooper, op den „Dam, in de Boekzaal 1719."
Dit boekje bestaat uit drie deelen. Het eerste deel: „van de oorzaak en oorsprong „der tegenwoordig woedende veepest"; het tweede: „van de Geneezing van 't besmette „Hoornvee" en het derde: „van de voor* „koming der verdere uitbreiding der veepest „en de bewaring voor de besmetting van ,,'t gezonde vee en d' onbesmette landen". Naast wat koren, vooral in het derde deel, wordt ook veel kaf gevonden. In het tweede deel wordt zoo ongeveer de geheele apotheek érbü gehaald, hetzij als inwendig genees* middel, hetzij als berookingsmiddel.
Deze werkjes zijn te beschouwen als het gevolg van de eerste invasie van de runderpest.
De tweede invasie der runderpest in 1744 en 1745 gaf reeds in 1744 aanleiding tot de verschijning van een „Huismans 'Wegwijzer, „waarin aangetoond word het behandelen zo „van Zieke als Gezonde Beesten, als van „Paarden, Ossen, Koeyen, Schapen en Varkens, „etc. Benevens derzelver Oorzaak en Ge* „nezinge; wegens de Pest*ziekten onder het „Rundvee. Door het Kunst*Genootschap „Nosce te ipsum, waar agter nog gevoegt is „een korte en ondervindelijke Genezinge, van „den tegenwoordige Pestziekten der Beesten „door eenMedecinae Doctor. Te Amsterdam bij „Bernardus Mourik, Boekverkooper in de Nes."
Niettegenstaande de eigenlijke inhoud van het boek wordt voorafgegaan door een „Klink* dicht over de regeerende pestziekte onder het rundvee" en twee „Lofdichten op de Huismans Wegwijzer", is deze een boekje van heel weinig beteekenis. Na onbeduidende tractaten over de „Viervoetige Dieren, als Paarden, „Ossen, Koeyen, Schapen, Geyten, Verkens, „etc. volgt een Tractaat aangaande de tegen* „woordige Regeerende Pestziekte onder 't Rund* „vee", dat nog minder beteekent.
De oorzaak, welke in dit tractaat voor de runderpest wordt aangegeven, is intusschen te curieus om ze stilzwijgend voorbij te gaan
„Vooreerst, is (volgens ons Concept) principaal „de oorzaak der ziekte dat (gelijk ons bekend is) „eenigen tijd geleeden een groot gedeelte Muizen „(die eerst mede als een bezoeking en plage voor „den Landman geheerst hebbende) gestorven zijn. „Deze Muizen (niet alleen bij haar hebbende „Bloed en pis, en wat meer tot haar Levensloop „is nodig geweest) zijn onder de Aarde verrot,
,,'t welk veroorzaakt heeft quade zappen en vogten, „deze vogten zig met die des Aardbodems vers „mengt hebbende, hebben gestrekt tot voedzel en „voortkweking van 'tzaad. Dit zaad • vrugtbaar „gemaakt zijnde, door toedoening van de warmte „der zon (en alzoo broeisgewlji) heeft voortges „bragt Grasscheutkens, welke Grasscheutkens hebben „verstrekt tot voedzel der Beesten.
„Ten tweede zoo weten wij dat schoon de Muizen „uit Aarde voortgeteelt, wederom tot Aarde ge» „keerd zijn, maar het Hair niet verteert, en gelijk ,,de Liefhebbers van Paarden, en voornamentlijk „in Duitsland, waar zij heele stoeterijen van „Paarden hebben, bekend is, dat wanneer een „Hoendersveder onder het voeder komt, een Paard „heel ziek word: ja dat meer is, als het een veder „van een Hoen is, dat geele Pooten heeft, is het „bij de dood af.
„Dit brengen wij bij, omdat wij onderstellen „dat het Muizen*Hair zich ook onder het Voeder „verspreid hebbende, als een Vergift in de Maag „verstrekt heeft".
Als aanhangsel is toegevoegd, „Noch een „korte en klare Geneezingswys, om de ziekten „der Beesten te geneezen. Door een Med. „Doctor gecommuniceert." De ziekten, hier bedoeld, zijn de pestziekten onder het rund* vee en de behandeling bestaat in de toediening van purgaties en lavementen aan de zieke dieren en berooking van de stallen zoowel voor de gezonde als voor de zieke.
Volgens Hekmeyer1) verschenen eveneens in 1744 „W. Mylius. Natuur* en geneeskundig „berigt omtrent de ziekte en sterfte van het „Rundvee", en „Geneeskundige verhandeling „over de ziekte onder het Rundvee en de „middelen om dezelve te genezen. Amsterdam „bij J. Graal".
Van meer belang is het echter, dat deze nieuwe invasie der veepest oorzaak was, dat volgens P. Camper2) „de Staten van Holland „de Leidsche Faculteit der Medicynen raad* „pleegde om by voorraad eenige behoedmid* „delen aan de hand te geven, welke gedrukt „zyn by Luchtmans. 1744" en dat „Bor* „gemeesteren en Vroedschappen der stadt „Utrecht" aan de „Medicynsche Faculteit op „de Academie van Utrecht" verzochten een advies uit te brengen over de heerschende veeziekte. Het resultaat hiervan was het volgend rapport: „Gedagten van deHeerenProfessoren „uytmakende de Medicynsche Faculteyt op de „Academie van Utrecht over de ziekte onder „het Rundvee thans woedende, waarby nog „gevoegd zyn eenige der Observatien, uit welke „de voornoemde gedagten zijn opgemaakt; „op ordre van Borgemeesteren en Vroed*
x) loc. cit. bl. 26.
2) Lessen over de thans zweevendeveesterfte. 1769,bl.6.



„schappen der Stad Utrecht, door derzelver „Gecommitteerden met de nodige Rapporten, „Resolutien en Memorien hiertoe behoorende „in het ligt gegeven. Te Utrecht, gedrukt bij „Jacob van Poolsum, stads Drukker tegenover ,,'t Stadhuis. 1745. Met Privilegie".
Hieruit blykt, dat de „Heeren Professoren, uytmakende de Medicynsche Faculteit op de Academie van Utrecht" op een eerst verzoek om advies, op den 9 Januari 1745, naar aan* leiding van een rapport van den Stads Ope* rateur en Chirurgyn
„wel en voorsigtelyk berigt hebben, dat Haar Ed. „met geen grond genoeg over deze woedende quael „zig konden uiten, ten zy alvorens door het openen „van meer der beesten, als in de Memorie sub. „lit. C. hier annex vermeit, geinformeert waren, en „dat wel van zulken, die uit verscheyde stallen „genomen waren en waer in men bemerken konde, „dat op een verscheyde wyze in hunne ziekte „schenen aangedaan te zijn." (Blz. 5).
Naar aanleiding hiervan werden door de „Groot Achtb. Heeren Borgemeesteren en Vroedschappen"
„vier ervarene Chirurgyns geauthoriseert, om met „den eersten soo veel beesten, als doenlyk was te „openen, en daar in nauwkeurig te examineeren „en aan te tekenen de gesteltheid van alle deelen, „in de kop, borst en buyk, en verders alles, wat „in des en van eenigen dienst soude konnen zyn; „als mede, om soo veel als doenlyk is, sig te in» „formeeren op alles, wat in de siekten der ge» „opende beesten was voorgevallen." (Blz. 5).
Deze vier Chirurgyns, „waer by eenige Doe* „toren uyt sugt voor de Ontleedkunde en om „in desen aen UEd. Groot Agtb. heylsame „intentie eenige hulp toe te brengen, sig ge„willighebbenaengeboden en daertoe welheb* „ben willen bevlytigen" (blz. 6)brachtenmetbe< kwamen spoed rapporten uit van hunne waar* nemingen, zoodat reeds op 3 Februari 1745 werden medegedeeld de „Gedagten van de „Medicynse Faculteit te Utrecht, gegeven, ter „requisitie van de Ed. Groot Achtb. Heeren „Borgemeesteren en Vroedschap der Stad „Utrecht, over de thans woedende ziekte onder ,,'t Rundvee, steunende op de kennisse der „toevallen en der beleedigde deelen; aan Haar „uit menigvuldige waarnemingen, op verscheide „plaatsen, zoo in zieke als na derzelver dood „geopende, Beesten, deels door Haar selven, „deels ook, en wel meest, gedaan door vier, „op Haar verzoek daar toe, van Haar Ed. „Groot Achtb. aangestelde Chirugyns, ten „vollen gebleken."
„Uit welke waarnemingen dezer ziekte in „verre de meeste Runderen schynt te zyn een „besmettelyke Rotkoorts; gepaard met een over*
„vloedige en niet zelden zeer bedorvene Gal; „en dikwyls met een zeer hevige Ontsteking, „dan het eene, dan het andere Deel aandoende; „en eindigende in eene Bederving en Ver* „sterving van een of meerder Deelen en In* „gewanden des Beests." (blz. 9).
Deze „Gedagten" hebben ons dus niet veel verder gebracht wat betreft de kennis van het wezen der ziekte, maar de wenken, gegeven om verspreiding der ziekte tegen te gaan, verdienen alle aandacht.
Zij wenschen
„dat niets, hoe ook genaemd, van al wat digt by „een of meerder besmette Beesten geweest is, na „of over een gezonde plaats of stal vervoerd worde. „Als in 't byzonder zoodanige Paarden, Schapen, „Honden, Katten, Hoenders, Kalkoenen, Hooy, „Stroo, Klederen, ja zelfs Menschen; Dog overmits „deze somtyds genoodzaekt zyn na elders zig te „begeven, behoorden dezulke met andere klederen „te verkeeren by de zieke Beesten, en met andere, „ten minsten bovenklederen, na zig gereinigd te „hebben, uit te gaan; daar by nog waarnemende „dat de eerste klederen, best van linnen, altyd in „de besmette stal bleven, en de laatste op een „plaats in huis, verst van de stal afgelegen." (Blz. 10).
Verder achten ze wenschelijk het vervoer van rundvee en den omgang met personen uit besmette streken zooveel mogelijk te be* perken; de runderen aan de ziekte gestorven zagen ze liefst
„in hun geheel verbrand, zonder dezelve eerst „verre te vervoeren, en zulx hoe eerder, hoe beter; „overmits het zeer is te dugten, dat deze afges „storvene Beesten, begraven wordende, vooral „maar lugtig en niet zeer diep, deze besmetting „zullen doen volharden, ja nog meer toenemen, „en mogelijk, hetgeen God verhoede 1 tot de men» „schen zelve overslaan." (Bladz. 11).
De melk van zieke beesten achten ze ge* vaarlijk voor mensch en dier; ze moet in een diepen kuil worden weggeworpen.
Komt de ziekte naderbij, dan is volgens hen noodig afwisselend „verlugting" en berooking van den stal, welke altijd zeer rein moet zijn; daarbij moest men „de Runderen matig en lugtig voedzel en genoeg te drinken geven".
Omtrent de behandeling der zieke runderen brengen ze niet veel nieuws; berooking der stallen met verschillende middelen, aderlatingen, waarbij het beter is „wat te stout en te ryke* „lyk, dan te vreesagtig en te schaars" te zijn, en verder toediening van verschillende genees* middelen, welke ook reeds door vroegere schrijvers aanbevolen zijn.
In hetzelfde jaar werd de „Verhandeling „van de tegenwoordige ziekte en sterfte van „het Rundvee, met Waarnemingen opgehelderd, „door vier Geneesheeren. In 's Hage, bij E.



„de Haan, Boekverkoopers op de Markt, over „het Boterhuis. 1745, opgedragen aan de ver* „maarde Faculteit der Geneeskunde, op 's „Lands Hooge Schoole te Leiden." De namen der vier geneesheeren zijn Anton de Haen, Wilh. Ouwens, Abr. Westerhof en Corn. Henr. Velse. In deze verhandeling geven zij een goede beschrijving van de ziekteverschijn* selen en komen evenals de Utrechtsche Pro* fessoren tot de conclusie, dat het een rotkoorts is met ontsteking van alle ingewanden. On* danks heel interessante beschouwingen over de behandeling moeten zij toch zeggen:
„Nopens de genezinge konnen wy als noch niet
„veel beloven."
Volgens Hekmeyer x) verschenen nog „Ont* „deckinge van een groot geheim te genezinge „van het Rundvee. 8°. Amsterdam. 1745", „Missive uit Emckendorff in het Holsteinsche „aan de Hoogmogende Heeren Staten Generaal „der Vereenigde Nederlanden gezonden in dato 8 Juli 1745. In het Hollandsen vertaald en op de Landsdrukkerij te 's Hage uitgegeven"; „J. Marchant, Nagalm over de Veeziekte. „Haarlem. 1745"; „E. Metelerkamp, Raad ter „afwendinge van de Pest onder het Rundvee. „Rotterdam bij N. Byl 1748.4°"; „Ordonnantie ,.op bevel van Z.M. den Koning van Pruissen „in dato 13 Aug. 1749 gepubliceerd, vertaald „in het Nederduitsch en op de Landsdrukkery „te 's Hage uitgegeven," en „Saamensprake over „de sterfte onder het Rundvee, 8°. Utrecht. 1754".
In 1755 kreeg ook de Nederlandsche litera* tuur over de runderpest een ander karakter. De ziekte werd van toen af vergeleken met de pokken van den mensch en in verband daarmede trad de inenting op den voorgrond.
De rij werd geopend door: „Eerste proef= „neeming over de uitwerkingen van de in* „entinge der besmettelijke ziekte in het rundvee, „gedaan in de Beverwyk door Corn. Nozeman, „Leeraar der Remonstranten te Haarlem, Agge „Roskam Kool, en Jan Tak, Doctor in de „Medicynen te Leiden. Te Amsteldam, by „K. van der Sys en K. de Veer, Boekverkoopers „in de Beursstraat, 1755." Zij brengen hierin verslag uit van hun inenting der veepest in navolging van die der pokken van den mensch. In Engeland was de enting van veepest reeds toegepast, maar in het Voorbericht verklaren de schrijvers, „dat zij voor of onder het doen „van de Inentinge geene kennis gehad hebben „van den brief van den Heere Dobson, gemeen
') loc. cit. bl. 26.
„gemaakt in het Gentleman's Magazine voor „de maand December 1754."
Prof. Schwenke deed volgens Camper1) „in „den Haag Proeven op het vee door Inenting, „welke hij aan eenen Vriend schijnt mede* „gedeeld te hebben 1757, deeze wordt ge* „vonden in het Bremische Magazin zur Aus* „breitung der Wissenschaften etc. I Band „N 47 p. 406."
In 1758 schreef J. Grashuis2) een „Berigt „aangaande de Inenting der besmettelijke ziekte „in het rundvee, in een aanmerkelijk getal „beesten te werk gesteld en tot verdere be* „proeving onzen landsgenooten voorgehouden „door J. G." In dit bericht tracht hij een verklaring te geven waarom meerdere personen met de enting ongunstige resultaten hadden, wijst hij op verschillende zaken, waarmede bij de enting rekening gehouden moet worden en brengt hij verslag uit van eenige proeven in die richting door hem genomen.
In 1762 verschenen de „Waarnemingen in „de rundveesterfte, gedaan in de jaren 1757 „en 1759, dienende tot een voorfooper, ter „nader Verhandeling over dezelfde stofte, door „J. Engelman"3). De „Nader Verhandeling „over de rundveesterfte" kwam het volgende jaar4), maar Engelman, die meent, dat de runderpest meer overeenkomst heeft met de mazelen dan met de pokken, blijkt reeds geen onvoorwaardelijk voorstander van de enting te zijn; „de uitslag is niet voldoende genoeg „geweest om ze zeer aan te prijzen."
In 1765 werd gedrukt de „Verhandelinge „over de natuurlijke oorzaaken der ziekte „onder het rundvee en derzelver langere „duuringe als te voren, waarin zeer waar» „schijnlijke Reedenen gegeeven worden van „vreese, dat deeze ziekte een Land*ziekte zal „blijven en daarom de in*enting derzelve aan „Kalvers en Jonge beesten als het beste Middel „ter voorkominge van de kwade gevolgen „deezer Ziekte en te gelijk als zeer nuttig en „voordeelig wordt aangepreezen. Gaande „vooraf twee vertoogen, gezonden aan de „Hollandse Maatschappy der Weetenschappen, „ter beantwoording eener vraag over deeze „stoffe in 1759 voorgesteld en in 1760 her*
') loc. cit. bl. 62.
2) Uitgezogte Verhandelingen, derde deel, p. 246 Amsterdam, F. Houttuin, 1758.
3i Verhandelingen uitgegeven door de Hollandsche Maatschappye der Wetenschappen te Haarlem. Zesden deels, tweede stuk, bl. 955. Te Haarlem by 1. Bosch. 1762.
*) Idem. Zevendendeels, eerste stuk. bl. 247.



„gedragen door R. Forsten, Archiater van „Gelderland en Professor in de Geneeskun* „de te Harderwijk; waar bij gevoegd is, „voorbehoed en Geneeskundig advies over „dezelve vee*pest, uitgebragt door de Genees* „kundige Faculteit te Harderwijk, te Arnhem „bij Wil. Alb. van Goor. ord. Provintiale en „Quartiers Drukker. 1797."
Ongeveer gelijktijdig verscheen het „Rapport „wegens den staat der veeziekte waargenomen „in de maand December 1796, in de landen „tusschen Maas en Waal, en den Lande van „Cuyk door S. J. Brugmans, professor in de „genees* en kruidkunde aan 's Lands Hooge „School te Leyden, uitgegeeven op last der „Nationale Vergadering. Te Leyden bij A. „en J. Honkoop 1797".
Niet geheel ten onrechte wordt het rapport van Prof. Brugmans aan critiek onderworpen;
1°. in „Bedenkingen voor en tegen het „Rapport van Prof. Brugmans, wegens den „staat der Veeziekte in de maand December „1796 in de landen tusschen Maas en Waal „en in den Lande van Cuyk. In Holland „1797" van N. N. en
2°. in „Vergelijkende Aanmerkingen der „waarnemingen, door kundige, onderzoek* „lievende Mannen in de voorige veesterften „geboekstaaft, tegens die, welken in het rap» „port wegens den staat der veeziekten zijn „waargenomen, in de maand December 1796 „in de landen tusschen Maas en Waal en den „Lande van Cuyk door S. J. Brugmans, „thands vrijmoedig beoordeeld door Joannes „le Francq_van Berkhey, M. D. en Praelector „in de Natuurlijke Historie aan dezelve wel* „gemelde Hoge School. Voor rekening van „den Autheur, 1797."
Prof. Forsten en de Geneeskundige Facul* teit te Harderwijk adviseeren op gezag van Camper, Grashuis, van Doeveren, Munniks en anderen nog tot inenting, althans wat be* treft jong vee; bij ouder vee, waarbij de enting
„niet altijd met zulk een gelukkig gevolg bekroond „wordt", achten zij „het doden van het vee, ter* „stond wanneer zich de zekere tekenen van be» „smetting bij hetzelve opdoen, niet minder nuttig „en noodzakelijk".
In 1799 verschijnt zelfs nog „Waarachtig „en naauwkeurig Onderwijs voor den land* „man aangaande de rundveeziekte en derzelver „inenting door G. C. Reich, Hoogleeraar in „de Geneeskunde te Erlangen, enz. uit het „Hoogduitsch vertaald, naar den tweeden „Druk, met een voorrede van R. Forsten, „Eerste Hoogleeraar in de Geneeskunde aan
„de Bataafsche Hoogeschool te Harderwijk, „enz. Te Zutphen hij H. C. A. Thieme, 1799", waarin de enting nog sterk wordt aanbevolen, al voegt de schrijver aan haar lofprijzing toe:
„Er zijn echter eenige regelen van voorzichtigheid „op te merken, zonder welker naauwkeurige waarneming gij zeer ligtelijk in grootere schaade „zoude kunnen geraken, als het geval anderszins „zoude plaats hebben", (bl. 86).
Toch hadden toen de voorstanders van het enten blijkbaar het pleit reeds vrijwel verloren. Niet alleen dat Prof. Brugmans m zijn rapport niet er over spreekt, noch zijn anonieme be* strijder, noch Le Francq. van Berkhey, maar in hetzelfde jaar 1799 werd het inenten of doen inenten verboden. Althans in het archief van de voormalige Veeartsenijschool bevindt zich een brief, gedateerd 6 Augustus 1839, waarin de Administrateur van de Nationale Nijverheid, Netscher schrijft, dat voor zoover hij kon nagaan, nimmer wet* telijk werd ingetrokken art. 14 van de Wet van 26 Decemb. 1799, volgens welk artikel, „het inenten of doen inenten van runderbeesten „(tegen runderpest) binnen de Bataafsche Republiek „provisioneel is verboden op poene, dat diegenen, „welke zich mogten onderstaan om eenig vee in „te enten, te laten inenten of daartoe, hetzij door „het overbrengen van smetstoffen of op eenige , andere wijze mede te werken, zonder eenige ver* „schooning, met geeseling en bannissement buiten „de Republiek zouden worden gestraft."
Het is wel opvallend, dat Le Francq. van Berkhey, die in 1808 in het 8ste deel van zijn „Natuurlijke Historie van Holland" de veepest uitvoerig behandelt (bladz. 267 tot bl. 527), over dit verbod niet spreekt en zegt:
„Wij zullen, ten aanzien der inenting, niets beslissen, „maar eene korte schets geven van de verschillende „gevoelens omtrent dezelve en ook iets van deszelfs „geschiedenis en van de behandeling voorstellen." (bl. 492).
In het „Handboek der algemeene Veeartsenij* kunde door J. N. Rohlwes, vertaald door A. Numan, 1812" wordt op bl. 218 gezegd:
„Ik heb met opzet over de Rundveespest uit dien „hoofde, hier niet gehandeld, dewijl er nog geen „middel bekend is, door welke dezelve genezen „kan worden."
In het „Handboek der Genees* en Verlos* kunde voor het Vee door A. Numan, Groningen, 1819", zegt de schrijver:
„Daar evenwel ook door de inenting eene voorts „durende besmetting onderhouden wordt, moet „dezelve geacht worden te strijden met het oogmerk „der thans bestaande verordeningen, welke strekken, „om, door het spoedig dooden van het zieke of vers „moedelijk besmette vee, de gelegenheid tot verdere „besmetting ten eenen male weg te nemen; om



„welke reden dezelve niet zonder grond verboden „is. Wij zullen daarom ook over de wijze, waarop „de inenting geschieden moet, en hetgeen daarbij „dient te worden in acht genomen niet handelen."
Overigens verscheen in het begin van de 19de eeuw alleen, „Over den Aard en de „Geneeswijze eener Veeziekte evenals zoo* „danige in de maanden Januari en Februari „van het jaar 1814 in de streken van Utrecht „gewoed heeft door J. C. Krauss, Med. Doet. „en Professor in de Praktische Geneeswijze „aan de Universiteit te Leyden, en lid van ver* „scheide geleerde Maatschappijen. Te Leyden „bij H. W. Hazenberg Jr. 1814."
Dit werkje beteekent niet veel, wat niet zal verwonderen, als men nagaat, dat de Schrijver begint met te zeggen, dat hij zich nimmer met de geneeskunde der dieren heeft bezig gehouden en slechts eenige beschouwingen geeft naar aanleiding van hetgeen hij er over heeft gelezen om daaruit een geneeswijze te construeeren. De bronnen, waaruit hij heeft geput, blijken te zijn de lessen van Camper en van Vink, het rapport van Brugmans en vooral een veeartsenijkundig boekje van Abild* gaard, waarvan in 1791 een Hollandsche ver* taling was uitgegeven.
Niet alleen de runderpest, maar ook andere heerschende ziekten hebben aanleiding gegeven tot de uitgave van verhandelingen daarover.
Reeds de „Brief van G. Bidloo aan Antony „van Leeuwenhoek wegens de dieren, welke „men zomtyds in de lever der schaapen en „andere beesten vind. Gedrukt te Delft, by „Hendrik van Kroonevelt, Boekverkooper, „1698", wijst er op, dat distomatose bij de schapen en andere dieren niet onbekend was.
Dat deze ziekte ook in de 18de eeuw de aan* dacht trok, blijkt daaruit, dat de Maatschappij ter bevordering van den Landbouw te Amster* dam in 1777als prijsvraag stelde: „Welke zyn „de kenteekenen van het Ongans onder de „schaapen; waardoor wordt deze ziekte ver* „oorzaakt, en hoe kan men dezelve voorkomen „of geneezen ?"
De antwoorden hierop zijn opgenomen inde „Verhandelingen uitgegeven door de Maat* „schappy ter bevordering van den landbouw, te „Amsterdam Tweeden deels eerste stuk. Te „Amsterdam bij CésarNoëlGuérin. 1780". Aan het uitvoerig antwoord van Johannes Veirac, Med. Doctor, etc. werd de gouden medaille toegewezen; aan het beknopter van C. Pere* boom, Med. Doctor, de zilveren, terwijl boven* dien eenige waarnemingen over het „ongans"
waren ingezonden, waarvan een uittreksel aan de antwoorden werd toegevoegd.
Vooral in het tweede antwoord wordt meer* malen verwezen naar het Duitsche werk van J. C. Schaeffer „Die Egelschnecken in den „Lebern der Schafe, Regensburg. 1753". Dit gaf vermoedelijk aanleiding tot de „Verhande* „ling over de botten of zuigslakken in de „lever der schaapen en de daaruit ontstaande „ziekten der schaapen, in het Hoogduitsch „beschreeven door J. C. Schaeffer, Predikant „te Regensburg, etc, vertaald door J. F. Muller. „Met een kopere plaat. Te Amsterdam, by „F. B. Elwe. 1782".
In deze verhandeling worden de leverbotten, zooals de vertaler zegt, meer „natuurkundig" besproken, terwijl in de beide antwoorden, in verband met de vraag der Maatschappij meer de ziekte wordt behandeld, welke het gevolg is van de aanwezigheid der botten, de distomatose.
Ook het miltvuur trok de aandacht en vormde het onderwerp van een prijsvraag der in dien tijd zeer actieve Maatschappij ter bevordering van den Landbouw, te Amsterdam.
Het gevolg hiervan was, dat in het twaalfde deel van de Verhandelingen der Maatschappij, in 1797 verscheen het „Antwoord op de vraag „door de Maatschappy bovengenoemd in den „Jaare 1792 opgegeven, om vóór den 1 De* „cember 1794 beantwoord te worden: Welke „zyn de aart en de onderscheidene kentekenen „(zoowel bij het leven, als na de dood, by „het openen, waar te neemen) van eene ziekte, „die gemeenlyk het bloed, het vuur, of het „darmvuur genoemd wordt, en die inzonder* „heid de schaapen doch ook andere, voor den „Landbouw nuttige Dieren aantast; waardoor „wordt deze ziekte veroorzaakt; en hoe kan men „dezelve voorkomen of geneezen?" — door „Johan Gunther Eberhard, Doctor in de ge* „nees* en heelkunde te Zeist, enz. Aan welk „antwoord deGoudeMedaille is toegeweezen".
Hierin wordt het „vuur" zeer uitvoerig be* handeld en tevens het bewijs geleverd, dat Virgilius in het 3de boek zijner Georgica het miltvuur op het oog had en niet de vee* pest, zooals vrij algemeen werd beweerd; en als Virgilius volgens de vertaling van Vondel (Lantgedichten, Boek III vers 684 — 690 en 700—704) zegt van het paard:
„Indien de zieckte zich verheffe in deze ellende, „Dan branden d'oogen in het hooft: het
[hygt van dorst:



„Het haalt den adem uit het diepste van
[zyn borst, „Zucht zwaarlyck midlerwyl, en hyght om
[lucht te winnen, „Het zucht en spant gedarmte en ingewant
[van binnen, „Het zwarte bloed ontloopt den neus, valt
[ruw en raeuw, „De keel, de drooge tonge al t'eng en veel te
[naeuw".
van het rund:
„De stier, die met den ploegh al roockende [aan komt rucken, „Stort neder, en braeckt schuim en bloed
[alle oogenblick „Ten monde uit, geeft terstond den aller»
[jongsten snick. „De droeve lantman spant den macker uit, i
[die druckigh „Zyn broeders doot betreurt". . . . en verder (vers 761—763):
„En indien 'er iemant quam,
„Die dit besmette kleet in zyne handen nam, „Die kreeg een roode puist aan 't lichaam, en
[de leden";
dan is dit ongetwijfeld eer van toepassing op het miltvuur dan op de veepest.
In 1808 verscheen „Prysverhandeling over „het Miltvuur van het Rundvee door den „Koninklyk'Pfuissisehen Kreitz*Physicus, den „Geneesarts Kausch te Militsch in Silezie. Uit „het Hoogduitsch; met bygevoegde Aanteeke* „ningen door Willem van Rees, Med. Docter „enz. Te Arnhem by J. H. Moelman Jr., 1808."
In 1818 verscheen hiervan by J. Noman te Z. Boemel een tweede druk met den titel „Onderwys voor den Landman of Prysver* „handeling over het Mildvuur van het Rundvee „en derzelver geneeswyze door enz.", die ove* rigens volkomen gelijk is aan den eersten druk.
Deze vertaling is wellicht daaraan te danken, dat in 1808 in een gedeelte van Gelderland en Brabant het miltvuur vrij uitgebreid onder menschen en dieren heeft geheerscht. Uit aan* teekeningen van den vertaler blijkt, dat hem van deze miltvuur*invasie wel veel bijzonder* heden werden meegedeeld, maar dat hij ze niet persoonlijk heeft waargenomen.
Dit was wel het geval met den schrijver van de „Korte schets van eene in den jare 1808 „in een gedeelte van de provinciën Gelderland „en Braband geheerscht nebbende kortstondige „Koortsziekte onder het Rundvee, (bekend „onder de benaming van het vuur, het bloed „of mildvuur) en de gevolgen van dezelve voor
„vele bewoners dier streken door David Heil* „bron, C.z., Medic. Doctor te Amsterdam, etc. „Te Amsterdam by Johannes van der Hey. „1815." Hierin wordt niet alleen het verloop der epizoötie in bijzonderheden beschreven, maar ook de ziekte zelf wordt uitvoerig en nauwkeurig besproken.
Meer sporadisch schijnt het miltvuur in het laatst der 18de en in het begin der 19de eeuw niet zeldzaam te zijn geweest. Dit blijkt niet alleen uit het feit, dat in 1792 door de Maat* schappij ter bevordering van den Landbouw te Amsterdam een prijsvraag over het miltvuur werd uitgeschreven, welke beantwoord werd door Dr. Eberhard te Zeist, zooals hiervoor reeds werd vermeld, maar ook nog daaruit, dat Prof. Forsten1)» sprekende over de eerste ge* vallen van veepest in de omstreken van Nij* megen, zegt: „Men hield in den beginne de ziekte voor het miltvuur."
Behalve over de genoemde ziekten werden niet veel verhandelingen over speciale ziekten geschreven.
Van de hand van den reeds genoemden Petrus Camper, Professor te Groningen, be* staan er naast zijn bekende „Lessen over de „thans zweevende veesterfte" enkele kleinere, welke meerendeels zijn opgenomen in „Herrn „Peter Campers, Magisters der freyen Künste, „etc. sammtliche kleinere Schriften die Arzney* „und Wundarzneykunst und Naturgeschichte „betreffend. Ins Teutsche Übersetzt von J. F. „M. Herbell (mit Kupfern). Leipzig bey Sieg* „fried Lebrecht Crusius, Dritten Bandes erstes „Stück. 1788." „Ueber die Lungenwürmer" Seite 201. (Longwormziekte bij kalveren). „Ueber die Bellensucht (Bilzucht) der Kalber" Seite 210 (Boutvuur). „Ueber die Giftseuche" ('t Fenyn) Seite 212. Het is niet heel duidelijk, wat de schrijver met ,,'t Fenyn" bedoelt. Wel* licht miltvuur, maar het is ook mogelijk, dat meerdere ziekten met elkander verward worden.
Bovendien bevorderde de Maatschappij ter bevordering van den Landbouw te Amsterdam niet alleen dezen, maar ook in sterke mate de studie en de bewerking van verschillende onder* deelen van de veeartsenijkunde.
Zij deed dit, omdat ze volgens het Voor* bericht van het 1ste deel van haar „Ver* handelingen" (1778) onbetwistbaar acht, dat de Veeartsenijkunde, evenals de Scheikunde, de Kruidkunde en de Meteorologie, „welke, schoon
1) De vee«pest, welke zich in het Quartier van Ny= megen geopenbaart heeft. Arnhem. W. A. van Goor. 1797. pag. 29.



„het begrip van den werkenden Landman te „boven gaande, evenwel als waare gronden „tot de kennisse van den landbouw moeten „aangemerkt worden, genoegzame voorwerpen „uitleveren, om, jaarlyks, nieuwe proeven, op „te geven en voor te staan."
In het Voorbericht van het „zesden Deels, „tweede stuk" (1789) wordt gezegd: „De „Ars Veterinaria of Vee*artzeny*kunde, welke, „in ons land, niet altoos met zooveel oplettend* „heid en ervaarnis, als zy vereischt, en haar, „in andere landen, worden toegewyd, be* „oefend word, is, gelyk uit het eerste stuk „van het zesde Deel duidelyk kan blyken, „een voorwerp gebleeven, waarop de Maat* „schappy steeds haar aandacht gevestigd heeft."
Zij deed dit niet alleen door besprekingen op haar vergaderingen, maar ook door het opnemen van mededeelingen op veeartsenij* kundig gebied in haar „Verhandelingen" en vooral door dikwijls de onderwerpen der prijsvragen, waarvan zij jaarlijks eene of meer opgaf, te nemen op het gebied der veeartse» nijkunde of hieraan grenzende. Dit blijkt, wanneer we nagaan, welke deelen der „Ver* „handelingen uitgegeven door de Maatschappij „tot bevordering van den Landbouw te Am* sterdam" onderwerpen bevatten van meer of minder zuiver veeartsenijkundigen aard.
1ste j)eej i77g q j Bloys van Treslong.
Verhandeling over de ziekte onder het rundvee. Hoe dezelve zooveel mogelyk voor te komen, te ver* minderen of te geneezen. 2de Deel, ls,e stuk, 1780. J. Veirac, Med.
Doet. etc. Antwoord op de vraag in den Jaare 1777 voorgesteld: „Welke zyn de Kenteekenen van het Ongans „onder de Schaapen; waardoor „wordt deeze ziekte veroorzaakt, „en hoe kan men dezelve voorkomen „of geneezen." Welk antwoord de Gouden Medaille is toegewezen.
idem. C. Pereboom, Med. Doet. idem. Zilveren Medaille.
idem. P. T. Couperus, Bedienaar der G. W. te Gouda. Waarnemingen over het Ongans.
idem. 2de Stuk. 1781. Bericht van de In* enting der Kalveren. Uitgegeven door de Mij. enz., getrokken uit de stukken aan Haar, zo ter ver* krijging van de door de Maat* schappij uitgeloofde Premiën als anderzins, toegezonden.
3de Deel, lste stuk, 1784. Geert Reinders, Huisman te Garnswert. Antwoord op de vraag in den Jaare 1779 op* gegeven: „Alzo de ondervinding „leert, dat by het Hoornvee zekere „hoedanigheden gevonden worden, „die niet algemeen zyn, maar by „sommige Beesten alleen, of in een „hooger trap plaats hebben, en die, „zowel in den staat van gezond* „heid, als by voorvallende ziekten „nuttig of nadeelig zyn, zo wordt „gevraagd: Welke van diergelyke „hoedanigheden zich voortplanten „en op de Kalveren overgaan? Welke „integendeel aan enkele beesten eigen „zyn en zich bepaalen? Aan welke „tekenen men de bestendige en zich „voortplantende kan erkennen? „En op wat wijze men uit deeze „kennis het meeste voordeel kan „trekken." Gouden Medaille.
idem. Brief over het geneezen van het schurft der Schaapen, verrigt door Swerus Tansze, Knegtaanhet Haag* sche Schouw, Aan wien door de My. voor het openbaaren van het Middel, en de wyze van behande* ling, een zilvere Tabaksdoos, met 25 gouden Ducaaten in dezelve, is vereerd geworden.
idem. Ander geneesmiddel voor het Schurft der Schaapen, door DirkGerritze van Beuzekom, Huisman te Loenen en honorair Lid der Maatschappy, aan de Maatschappy meegedeeld.
idem. 3de stuk, 1786. Tweede bericht over de inenting der Kalveren. 6de Deel, l5tc stuk, 1789. Lamb. Aartsen, Pre* dikant te Voorhout, enz. Antwoord op de vraag door de Maatschappij, ter bevordering van den Landbouw, te Amsterdam, in den Jaare 1784 opgegeven, om vóór den 1 Dec. 1786 beantwoord te worden: „Welke zyn de ziekten der Kalveren, „gedurende de eerste drie Maanden? „— welke zyn de beste middelen, „om die ziekten, en wel speciaal de „zoogenaamde Kug, voor te komen „en te genezen?" Aan welk antwoord de goude medaille is toegeweezen.
idem. » » » Tweede antwoord op boven* staande vraag; aan welk antwoord de Zilvere Medaille istoegeweezen.
idem. Symen Korver, Huisman te Oukoop



ter Aa. Derde antwoord op boven* staande vraag; aan welk antwoord een Praemie van zes ducaaten, of een stuk zilver van gelyke waarde, was toegeweezen.
idem. Leendert van der Harst, Huis* man te Scheveningen. Behoed* middel tegen de Kug der kalveren, medegedeeld aan de Maatschappy ter bev. van den landbouw te Am* sterdam; aan wien deswegens een Exemplaar van de werken der Maat* schappij is toegeweezen.
idem. Bericht wegens eene besmettelyke kwaal doorgaans genoemd de Tong* blaar, en waarmede het Rundvee, enz. zomtyds word aangetast.
idem. Derde Bericht van de inenting der kalveren, uitgegeeven door de Maatschappy, getrokken uit de aan Haar toegezonden stukken.
idem. Corn. Ferne. Med. Doctor te Leiden. Antwoord op de vraag door de My. voorgesteld den 28 Dec. 1785, we» gens de bevrijding der Runderen, van de besmettelyke ziekte, op het Eiland Vlieland. Aan welk antwoord een Zilvere Medaille is toegeweezen. 7dc Deel, 2de stuk, 1790. Joh. Evenbly te Gouda. Bericht aangaande eenige behoed* en geneesmiddelen tegen verscheiden kwaaien van het Rund* vee, medegedeeld aan de Maat* schappy. Aan wien deswegen, in 1789 eene Zilvere Medaille is toegewezen.
idem. H. Brassart, Mr. Schoenmaker te Amsterdam, C. Ferne Med. Doet. te Leiden en anderen. Bericht wegens eenige 'middelen ter geneezing van de Kreupelheid der Schaapen welke aan de Maatschappy door boven* genoemden zyn meegedeeld. Aan Brassart werd deswegen een Zilve* ren Medaille en tien Ducaaten en aan Ferne een Zilveren Medaille toegewezen, gste T)ee\t 1791. Daubenton. Onderwys voor de schaapherders, en voor de eige* naars van Schaapen. Uit het Fransch vertaald, en met eenige aanmerkingen vermeerderd, onder opzicht van de Maatschappy ter bev. van den Land* bouw, te Amsterdam. 9d* Deel, 1793. Joh. Gunther Eberhard, Med. Doctor en vroedmeester, te Zeist. Verhandeling over het ver*
lossen der Koeyen. Antwoord op de vraag door de My. ter bev. van den Landb. te Amsterdam, in den jaare 1788 opgegeeven, om vóór den 1 Dec. 1790 beantwoord te worden: „Dewyl het verlossen der Koeyen „tot heden toe niet alleen met minder „bekwaamheid geoeffend word, dan „het belang der zaak vordert, maar „ook veele verkeerde begrippen en „gebruiken daaromtrent plaats heb* „ben, waar doör jaarlyks veele Koe* „beesten en kalveren omkomen: zoo „bied de Maatschappy de gewoone „Goude Medaille diengeenen aan, „welke aan Haar toegezonden zal „hebben de beste en eenvoudigste „Verhandeling over de Verloskunde „der Koeyen, met aanwyzing van „die regelen en gebruiken, die men, „by die gelegenheid, volgen moet, „zoo wel als van zoodanige mis» „bruiken en verkeerde gewoonten, „welke daartegen zorgvuldig moeten „vermyd worden." Aan welk Antwoord de Goude Medaille is toegeweezen. 10deDeel, lstestuk, 1793. Adreas Erissmann, Heel* en vroedmeester, te Woerden. Tweede verhandeling over het ver* lossen der Koeyen. Antwoord op bovengenoemde vraag. Aan welk Antwoord de Zilvere Medaille, be* nevens een exemplaar van de Wer* ken der My. is toegeweezen. idem. Petr. Jos. van Bavegem. Med. Doctor etc. te Boesrode, bij Dender* monde. Derde Verhandeling over het verlossen der Koeyen. Ant* woord op bovengenoemde vraag. Aan welk Antwoord een Exemplaar van de Werken der My. is toege* weezen.
\\d' Deel, 2de stuk, 1795. Corn. Ferne. Med.
Doctor, etc. te Leiden. Eerste Ver* handeling over de Inlandsche Paar* den. Antwoord op de vraag door de My. ter bev. van den Landb. te Amsterdam, in den Jaare 1790 opgegeeven, om vóór den 1 Dec. 1/92 beantwoord te worden: „Op „welke wyze zoude men het tegen* „woordig Ras van Inlandsche Paar* „den, in de bijzondere Provinciën „van ons Gemeene*best., over het „algemeen, tot een meerdere vol*



„komenheid kunnen brengen, het „zy door vermenging van hetzelve „met vreemde Rassen, of wel door „eene meerdere oplettendheid, in „het aanfokken en opvoeden der „jonge Paarden, als anderzins?" — Aan welk Antwoord de Goude Medaille is toegeweezen. Als bij* lagen, eenige ordonantiën op het houden van keur* of springhengsten. idem. Mathieu Duts. Paarden*Doctor, te Canclaer, in 't Land van Luik. Tweede verhandeling over de In* landsche Paarden. Antwoord op de vraag als boven. Aan welk Ant* woord een Accessit van eene Zil* vere Medaille of Tien Ducaaten is toegeweezen. idem. Servaas van den Berg, Koopman in Paarden, te Leeuwarden. Derde verhandeling over de Inlandsche Paarden. Antwoord op de vraag als boven. Aan welk Antwoord tot eene Praemie een Exemplaar van de Werken der My. is toegeweezen.
12de Deel, 1797. Joh. Gunther Eberhard, Doctor etc. te Zeist. Verhandeling over het Vuur of bloed der Schapen, enz. Antwoord op de vraag door de My. ter bev. van den Landb, te Amsterdam, in den Jaare 1792 opgegeeven, om, vóór den 1 Dec. 1794 beantwoord te worden: — „Welke zijn de aart en onder* „scheidene kentekenen (zoowel bij „het leven, als na den dood bij de „opening waar te neemen) van eene „ziekte, die gemeenlijk het Bloed, „het vuur, of het Darm*vuur ge* „noemd word, en die inzonderheid „de Schaapen, doch ook andere, „voor den Landbouw nuttige Dieren „aantast; waardoor word deeze ziekte „veroorzaakt; — en hoe kan men „dezelve voorkomen of geneezen?" Aan welk Antwoord de Goude Medaille is toegeweezen.
14de Dee^ 2*< stuk 1820. Jan Arnold Bennet, A. L. M. Philosophiae et Medicinae Doctor, Lid etc Ontwerp eener vee*artseny*kundige Schole, inge* zonden ter beantwoording der Vraag, voorgesteld door de My. ter bev. van den Landbouw, te Amsterdam opgerigt, om voor of op den Eersten December 1798
beantwoord te worden: Vermits, op verscheiden plaatsen, in Europa, Vee*Artseny*kundige scholen, on* der den naam van Ecoles Vétéri» naires, zyn opgerigt; en eene school (waarin de ziekten en kwalen, zoo* wel van Paarden, als van Runderen, Schapen en andere Dieren onder* zogt, en indien mogelyk, genezen worden) ook in ons land, niet dan de grootste nuttigheid hebben kan; zoo verlangt de Maatschappy een plan, naar hetwelk zulk eene stich* ting onder ons zoude kunnen wor* den tot stand gebragt. — Welk Antwoord met de Gouden Medaille is bekroond geworden. 15de Deel, 2de stuk. 1809. Paulus, Cornelis Scheltema. Verhandeling over het Ras van het Inlandsche Rundvee. Eerste antwoord op de Vraag voorgesteld d oor de .My. ter bev. van den Landbouw, te Amsterdam opgerigt, om voor of op den laatsten December 1803 beantwoord te worden: „Daar vry algemeen „wordt vastgesteld, dat het oude „Ras onzer Inlandsche Koeyen, van „tyd tot tyd in aantal en deugd, „afneemt, wordt gevraagd: le. Waar* „door is die vermindering veroor* „zaakt? 2e. Van hoeveel belang is „zulks, met betrekking tot het melk „geven der Koeyen, net vetweiden, „enz.? — voorts, 3e. Welke mid* „delen moeten te werk gesteld „worden, om ons Inlandsche Ras, „zoo wel in aantal als in deugd* „zaamheid, voor verder verval te „bewaren, indien mogelyk te ver* „meerderen, en bestendig in goeden „staat te houden?" Welk Antwoord is waardig gekeurd, met de Gouden Medaille bekroond te worden, idem. * * * Tweede antwoord op de Vraag als boven. Aan den schrijver van welk Antwoord een Accessit, bestaande in de Zilveren Medaille is aangeboden, idem. * * * Derde antwoord op de Vraag als boven. Aan den Schrijver van welk Antwoord de My. een Exem* plaar van al Hare uitgegeven Wer* ken heeft toegewezen.
Meerdere verhandelingen zijn, bezien in het



licht van den tijd, waarin zij verschenen, niet zonder waarde; maar de grootste beteekenishad ongetwijfeld de „Verhandeling over het „ver* „lossen der Koeyen door J. G. Eberhard, 1793".
Vóór dien tijd bestond er eigenlijk niets over de verloskunde van de huisdieren. In boeken over de fokkerij vond men wel enkele aanteekeningen over de verlossing, maar een systematische, wetenschappelijke behandeling yan het onderwerp zocht men tevergeefs, niet alleen in Nederland maar ook in het buitenland.
Het werk van Eberhard is echter van dien aard, dat het geruimen tijd duurde voor een beter verscheen. Die van Skellett1) (1811) en Jörg8) (1818) kunnen er mee vergeleken worden, maar zijn toch niet zoo goed en vooral niet zoo wetenschappelijk, al zijn de illustraties van Skellett ook mooier. Eerst van de werken van Binz3)(1830) en van Günther4) (1830) kan men zeggen, dat ze beter zijn.
De verhandeling van Eberhard is dus echt en goed pionierswerk geweest.
In de „Eerste Afdeeling" „Over den toe* „stand der kalfdraagende Koeyen" worden in twee hoofdstukken de bevruchting en de dracht der koeien en de hygiëne der kalf* dragende runderen besproken.
In de tweede „Over de beschouwende ver* „loskunde" behandelt de schrijver de anatomie der harde en der zachte geboortedeelen, de ontwikkeling van het ei en de vliezen, de ligging van het kalf in den uterus, de even* redigheid der deelen van het kalf tot die van het bekken der koe en de natuurlijke geboorte.
In de derde afdeeling „Over de beoeffende „verloskunde" worden in twaalf hoofdstukken de moeilijke en abnormale verlossingen be* sproken. Een daarvan is gewijd aan de em* bryotomie, welke nog vrij primitief is, maar toch niet, zooals door Jörg6) nog in 1818 geschiedt, voor onmogelijk wordt gehouden.
*) Edw. Skellett. A practical treatise on the Partus rition of the Cow, or the Extraction of the Calf. London, 1811.
2) Dr. Joh. Christ. Gotter. Jörg. Anleitung zu einer rationellen Geburtshülfe der landwirthschaftl. Thiere, 2te Auflage, Leipzig, 1818. De eerste „Auflage" was van 1808, maar van nog veel minder beteekenis.
3) Pantaleon Binz. Theoretischspractische Geburts* hüïfe für die Haussaugethiere. Freiburg. 1830.
4) Joh. Heinr. Friedr. Günther. Lehrbuch der prac* tischen veterinSr'Geburtshülfe. Hannover. 1830.
5) loc. cit. Jörg zegt bl. 125 „Ich musz daher auch „die Zerstükkung der jungen Thiere im mütterlichen „Leibe für eine unmögliche Operation ansehn". Het boek van Eberhard was hem blijkbaar niet bekend; wel dat van Skellett, zooals op bl. 165 blijkt. Na de mededeeling, dat Skellett beweert zonder nadeel voor het moederdier het hoofd en de beide voorbeenen van
In de vierde afdeeling, „Over de Ziekten „en Toevallen der Koeyen na het kalven", worden in acht Hoofdstukken verschillende ziekten behandeld, welke na het kalven worden waargenomen. Merkwaardig is hierbij het hoofdstuk, dat handelt over „de uitgroeisels „in de Baarmoeder" en waarin de schrijver, voornamelijk tegenover Von Willburg met klem verdedigt, dat die uitgroeisels niet zieke* lijk zijn, maar de normale baarmoedertepels, zooals die bij alle koeien in een eenigszins gevorderd stadium van de drachtigheid worden gevonden. De hoofdstukken: „Van de ont* „steeking der Baarmoeder of zoogenaamde „Moerziekte" en „Van het blyven liggen der „koeyen na het kalven; van het spnngvuur; „van het blyven liggen der koeyen aan de „Melk; van de Vrijwillige Beenbreking en „van den "Wolf in den Staart" zijn niet de beste. Er blijkt niet duidelijk uit wat paresis puerperalis, septische metritis, endometritis of paraplegia post partum is.
Een aantal mooie,duidelijke afbeeldingen zijn aangebracht op twaalf platen buiten den tekst, welke niet minder dan 413 bladzijden beslaat.
De „Tweede Verhandeling van het Ver* „lossen der Koeyen" door Andreas Eriss* mann is van veel minder belang. Na een voorrede en inleiding behandelt hij in de eerste afdeeling in circa 20 bladzijden „de „Kennis van al het geen in de koe en aan „het kalf tot het Verlossingswerk behoort." In de tweede afdeeling, circa 60 bladzijden, wordt behandeld „De verloskunde der Koeyen „zelve in de praktijk beschouwd, met aan* „wijzing van die regelen en gebruiken, die „men in alle voorkomende gevallen, volgen „moet, en van zoodanige misbruiken en ver* „keerde gewoonten, welke zorgvuldig moeten „worden vermijd". De derde afdeeling handelt in een twaalftal bladzijden „Over de verdere „herstelling en zuivering der Koeyen na de „verlossing en hoe men zig, bij voorkomende „omstandigheden of ongemakken desaangaande „te dragen hebbe". In een aanhangsel van ca. 30 bladzijden worden elf voorbeelden besproken.
Uit deze korte opgaaf van den inhoud blijkt reeds, dat de opzet van dit werk niet zoo wetenschappelijk en dat het niet zoo volledig is als dat van Eberhard.
De „Derde Verhandeling over het Verlossen „der Koeyen" door Van Bavegem beteekent heel weinig; ze bevat niet meer dan ruim
een kalf in de baarmoeder van den romp gescheiden te hebben, zegt Jörg: „Es is dies aber nicht die erste „Lfige, die in England ausgesprochen wird".



30 bladzijden. De eerste afdeeling heeft tot onderwerp „De aanwijzing der vooroordeelen „en misbruiken welke omtrent de verloskunde „thans nog plaats hebben" en in de tweede bepaalt de schrijver zich tot „het opgeeven „van de eenvoudigste hulp, gegrond op de „Natuurwetten, waardoor deeze dieren met „het minste gevaar, huns gelijken kunnen ter „waereld brengen."
Wanneer men nagaat, wie de schrijvers waren van de verschillende verhandelingen, zoowel over de veepest als over andere ziekten, dan blijkt, dat het in hoofdzaak medici warén, hetzij dan professoren of, en dit meestal, prac* tizeerende geneesheeren; verder hebben ook eenige predikanten en enkele veehouders zich verdienstelijk gemaakt, maar geen enkele is afkomstig van een veearts. In het algemeen worden de veeartsen, paardenmeesters of koe* meesters niet eens genoemd. Alleen Forsten (loc. cit. bl. 3) zegt, dat behalve een Med. Doctor en een Chirurgijn ook twee veeartsen hem behulpzaam waren* maar van een dezer moet later (loc. cit. bl. 19) gezegd worden dat hij de ziekte (veepest) niet kende.
Heilbron (loc. cit. noot bij het voorbericht bl. 41) brengt behalve aan twee medici ook aan een veearts openlijk hulde voor hun welwillendheid en ijver.
Krauss is in 1814 minder goed te spreken over de veeartsen. Hij begint (loc. cit. bl. 32) met te zeggen, dat de veeartsen en veehouders meestal en soms zelfs de landbouwkundigen onkundigen zijn. Hij herhaalt dit (loc. cit. bl. 44), maar zegt op dezelfde bladzijde:
„De ziekte niet zelve waargenomen hebbende, „redeneer ik op mijne studeerkamer naar de „berigten, zonder te berispen, maar slechts ter „aanmoediging nauwkeuriger nasporing en daarop „te grondene raadgeving."
In een Naschrift zegt hij (loc. cit. bl. 53):
„Het was geenszins mijn doel voor gemene „veeartsen te schrijven en deze recepten aan te ,,bieden, die in alle gevallen onfeilbaar zouden „zijn, iets 't welk reeds in de menschelijke genees* „kunde zoo veel nadeel heeft te wege gebracht, „en in de hand van den ruwen veesarts nog „meer vernielende moeten zijn, maar ik spreek „tot de meerbevoegden die zelfs den gemenen „veesarts leiden, ten einde deze raadgevingen „te behartigen, en naar tijd en oorzaak met eene „zekere hand te kunnen nemen en geven; deze „moeten dus de hoeveelheid, menging en giften „bepalen en zullen dit in de nabijheid beter „kunnen dan ik in de studeerkamer."
Intusschen een koe wordt niet bont genoemd, of er is wel een vlekje aan. Er is dan ook
geen enkel bewijs te vinden, dat de veeartsen in de 18de eeuw over het algemeen geleerden waren. Dit was trouwens niet mogelijk, want de een moest het zuiver practisch van den ander leeren. Er was geen enkele gelegenheid om behoorlijk onderricht te ontvangen. Le Francq. van Berkhey ') (zie Hf dst. II) wijst wel op „Jagt* scholen", welke zeker te Valkenswaard en te Valkenburg, en op „Hoefsmids* of Pikeur* scholen", welke vermoedelijk ook hier of daar in ons land hebben bestaan, en waar ongetwijfeld in enkele onderdeelen van de veeartsenijkunde onderricht werd gegeven, maar daar werden geen veeartsen gevormd; van opleiding tot veearts, van echte veeartsenijscholen, was daar geen sprake.
Geschikte leerboeken voor de veeartsenij* kunde konden evenmin gebruikt worden; ze bestonden niet. Er waren in het begin der 18de eeuw geen andere Nederlandsche werken over veeartsenijkunde dan de hiervoor ge* noemde, waarvan die van Van Coer en van De Smet de voornaamste waren. Deze werden dan ook in den loop der 18de eeuw meer* malen herdrukt; van het boekje van Van Coer verscheen in 1822 zelfs de 12"*4 druk, afge* zien nog van een paar Vlaamsche uitgaven, terwijl in 1762 een tweede deel er aan werd toegevoegd, getiteld: „Verhandelingen van „allerlei ziekten van 't rundvee, schapen, var* „kens, etc. Alsmede van de waare zitplaats „van de droes der paarden, en Middelen om „daarin te voorzien etc, waarbij nog komt „Bedenkingen en raad nopens de sterfte van „het rundvee, die in 't jaar 1713 etc. hier en „elders gegrasseert heeft, "met de Middelen „daartegen, en komende overeen met de tegen* „woordige en langduurige ziekte onder dezelve. „Door een zeer beroemde Arts, by eigen onder* „vinding (in die tyd) beschreven. Kunnende „dienen tot een vervolg op Coer Remediën „der Paarden, Beesten, etc. In 's Hage by „Otto van Thol. 1762." In 1765 werd even* eens te 's Hage, maar nu bij Pieter van Os, hetzelfde werkje uitgegeven en in 1771 te 's Hage bij Wcd- O. van Thol de tweede druk.
In het midden der 18de eeuw werden hier* aan bovendien enkele nieuwe veeartsenijkun* dige werkjes toegevoegd, welke echter niet
!) Vrijmoedige en welmeenende voorstellingen om te kunnen dienen ter overweging van een ontwerp ter stichting van eene veesartzenykundige schole in ons Gemeenebest, door Joannes Le Franco^ van Berkhey. Haarlem. 1804. bl. 12.



veel beter waren dan de vorige. Zoo, behalve in 1744 de reeds genoemde „Huismans Weg* wyzer" in 1750 „De volmaakte princelyke „Hoefsmidt, Paerdekooper en Stalmeester, „leerrende hoe men de Fraayheid, Deugden, „Gebreken en Ondeugden, in 't Algemeen, „Grondig zal leeren kennen; Wat omtrent de „Fraaiheid en Deugden van een Paard, in ,,'t byzonder staat aan te merken. Van de „wyze hoe men een Paard moet behandelen; „en wat middelen men moet aanwenden, om „de ziektens, qualen en gebreken der Paarden „weg te neemen en te geneezen. Ten dienste „van de Liefhebbers van het Paarde*ryden, „en de Harddravery. Uitgegeven volgens het „Handschrift van Een Ervaren Liefhebber. „Te Amsterdam by Steven van Esveldt, „in de Beurssteeg by den Dam. 1750." Met als vervolg: „De ervaren Koetzier, ofte ver* „volg van de volmaakte princelyke Hoefsmidt, „Paardekooper en Stalmeester, leerende de „Kunst van Mennen, de kennisse der Rei* „tuigen, zowel als van de Paarden, en wat „omtrent het een en ander dienden waar* „genomen te worden: nevens nog eenige „aanmerkingen en beproefde hulp*middelen „tegens de Gebreken en Ziektens der Paar* „den, voornamelyk die door het Beslaan „konnen weg genomen worden. Ten dienste „van de Liefhebbers van hetPaarde*ryden en de „Hard*dravery, Uitgegeven volgens het Hand* „schrift van een Ervaren Liefhebber. Te „Amsterdam. By Steven van Esveldt. In de „Beurssteeg by den Dam. 1752."
In 1753 verscheen „Beknopt en Kortbondig „Uittreksel, Bestaande in allerley Geneesmid* „delen voor allerley Ongemakken der Paarden, „zeer keurig en beproeft bevonden van Julian „Ernst Rhoer, Hoefsmidt van den Keurvorst „van Hannover. Te Deventer, gedrukt by „Jan de Lange, Boekdrukker en Verkoper in „de groote Överstraat. 1753". Dit is slechts een verzameling van 77 recepten tegen ziekten bij paarden. In een nieuwe uitgaaf, welke later zonder jaartal is verschenen, zijn er enkele recepten voor varkens aan toegevoegd, terwijl toen bij den zelfden uitgever een recepten* boekje voor zieke koeien is verschenen.
In 1763 zag het licht „De Nederlandsche Stal* „meester, of kort dog grondig onderwys van al „hetgeene betrekking heeft tot het kennen, too* „men, zadelen, beslaan en onderhouden der „paerden; alsmede tot de Ryd*kunst, of Manier, „hoe de Paerden gedresseerd en tot allerley ge* „bruik afgerigt moeten worden; Metbygevoegde „Aanmerkingen over het Paard*ryden der
„Dames; het Wedloopen der Engelschen, en „de Harddravery der Nederlanders; zoo ook „tot de Ziektens en Gebreken der Paerden, „en hoe dezelven te helpen en te geneezen „zijn. En eindelijk een bondige Verhandeling „over het Fokken en aanqueeken van Paerden. „Alles verrykt met de noodige plaaten. Op* „gesteld door L. W. F. van Oebschelwitz, „Adjudant onder Oranje*Vriesland Cavallery, „In 's*Gravenhage, bij Pieter van Cleef, voor „rekening van den Autheur. 1763".
Het eerste stuk van het werk bevat exte* rieur, raskennis en verpleging; het tweede de rijkunst, de gangen en den dienst der paarden; het derde de verschillende ziekten van het paard en aan het slot een en ander over de fokkerij alsook over enkele gebruiksoperaties. Het derde stuk is, wat de ziekten betreft, nagenoeg woordelijk overgenomen uit Van Cour, terwijl de verhandeling over kwaden droes uit het tweede deel van Van Cour er bij is gevoegd.
Het tweede, in 1777 uitgegeven deel be* handelt alfabetisch alle woorden, welke voor den Nederlandschen stalmeester van belang kunnen zijn.
In 1772 verscheen „Huismans Handboek „voorgesteld in den Frieschen Stalmeester en „Koeyen*dokter. Waar in de onderscheidene „Rassen der Paarden word beschreeven, de hoe* „danigheden aangetoond die in een goed Paard „vereischt worden. Hoe de Veulens te behan* „delen en op te passen en Hengsten tot Ruinen „te maaken, van de leeftijd der Paarden en der* „zeiver ouderdom te leeren kennen en wat men „bij 't koopen van Paarden dient in acht te nee* „men om niet bedroogen te worden. Van de „Dektyd der paarden en derzelver Stoeteryen. „Van het Voederen, Onderhouden, Schoon* „maaken en Beslaan der Paarden. Eene nauw* „keurige beschrijving van de Ziektens der Paar* „den benevens de beste hulpmiddelen daarvoor, „waarby gevoegt is eene uitmuntende ver* „handeling over het Kribbebyten, benevens de „oorsprong van dit ongemak en de middelen „om het te geneezen; insgelyks over den Droes. „Van den Gang, Stap, Draf, Galop en Tel* „gang enz. der Paarden. Van het Paardrijden „der Dames en over den invloed van het „Paardryden op de gezondheid, van het nut „en gebruik der Paarden en derzelver deelen, „enz. Nog eene volkomen beschryving van „de ziektens en ongemakken van het Rundvee, „en de beste middelen om die te helpen en „te verbeteren. Eindelyk, eene volledige Ver* „handeling van de Dolle*Hondsziekte benevens



„onfeilbare middelen om die te genezen. Tot „nut en gebruik van alle Landlieden, die Rund* „vee en Paarden houden, Paardekoopers, Koet* „ziers, Stalmeesters, Pikeurs, Hengstehouders, „Voerlieden en alle de zodanige die eenige „betrekking tot Paarden en Rundvee hebben, „uit een veeljaarige ondervinding zamengesteld „door J. W. Te Leeuwarden, ter Drukkerye „van H. A. de Chalmot. 1772".
Op het titelblad vindt men de volledige inhoudsopgave, maar niet de medeeling, dat heele hoofdstukken woordelijk zijn overge* nomen uit „De Nederlandsche Stalmeester „door Van Oebschelwitz", hiervoor genoemd. Merkwaardig is intusschen dat J. W. de eenige Nederlandsche schrijver is, die (bl. 2) het werk van P. van Naaldwyck noemt en de eerste, die over mond* en klauwzeer spreekt.
Het „Meesterboek, bestaande uit geëxperi* „menteerde middelen voor allerhande kwaaien, „zoo innerlijke als uiterlijke der Paarden; „hebbende de naam van Allemans Gaading „door L. Jonxis. Te Vlissingen bij Jan Nortier, „1786", heeft niet veel te beteekenen, het is slechts een receptenboekje.
Al deze werkjes hebben echter betrekkelijk weinig bijgedragen tot de ontwikkeling van de veeartsenijkunde, ze zijn over het algemeen niet op wetenschappelijken leest geschoeid. Maar middelerwijl zijn de eerste veeartsenij* scholen opgericht, in 1762 te Lyon en in 1765 te Alfort bij Parijs, waarheen spoedig ook uit andere landen personen gezonden worden om de veeartsenijkunde in haar vollen omvang te leeren en om in hun vaderland terugge* keerd, de veeartsenijkunde uit te oefenen of om daar ook een veeartsenijschool op te richten.
Van sommigen dezer, alsook van enkele professoren der Fransche Veeartsenijscholen, verschenen spoedig meer wetenschappelijke werken, waarvan enkele ook in het Neder* landsch zijn vertaald.
Als eerste werk van dien aard kan men beschouwen: „De Kunst van het oordeelen „over Paarden, waarin ook doorgaande worden „aangetoond de Aart, het Zoort en de Ge* „vaaren van veele Ongemakken en Kwaaien. „ H ierbij komt een Verhandeling over het Beslaan. „Na eene veeljaarige Oefening, en Ondervinding „van allerhande gevallen, beschreeven door den „Heer Bourgelat, Stalmeester des Konings „van Frankrijk, en Bestierder van deszelfs „Academie te Lions. Uit het Fransch vertaald, „(door Reiner Fontein). Te Amsterdam bij
„Yntema en Tieboel en te Harlingen bij „Volkert van der Plaats Jr. 1770". In den vorm van vragen en antwoorden worden in zes hoofdstukken het exterieur met inbegrip der leeftijdsbepaling van het paard behandeld, terwijl in het zevende over de meetkundige proportien en in het achtste over het beslag van het paard wordt gesproken. In 1816 werd het onveranderd herdrukt.
Eveneens in 1770 verscheen de „Inleiding „tot de geneeskunde van het vee door J. C. „P. Erxleben, Leeraar in de wijsbegeerte op „de Koninklijke Universiteit te Göttingen en „Lid van het Historische Gezelschap aldaar. „Uit het Hoogduitsch vertaald. In 's Graven* „hage bij Pieter van Cleef. 1770". Hierin wordt eerst de Algemeene pathologie behandeld en verder de Gezondheidsleer en de Algemeene Therapie.
Dan volgt: „Geneeswijze van de ziekten „en kwalen der Paarden, bestaande meestal „uit eenvoudige en onkostbare geneesmiddelen, „Ten nutte van Landlieden, Stalhouders, „smeden, en kortom allen, die, uit hoofde „van hun beroep of uit liefhebberij, gewoon „zijn paarden te houden. Getrokken uit het „Fransch van den Heer Vitet, Doctor en „Professor in de Geneeskunst te Lions; en „met eenige nieuwe Hoofdstukken vermeerderd, „door Reiner Fontein. Te Amsterdam bij G. „Warnars; te Harlingen bij F. van der Plaats &. „Junior. 1775". Hierin worden de ziekten meer wetenschappelijk besproken en wordt ook een en ander over abnormale verlossingen bij de merrie medegedeeld. De forceps, welke toen bij de verloskunde van den mensch algemeen ingang vond, wilde hij ook bij de merrie laten gebruiken, wat wegens de groote afmetingen en andere omstandigheden natuurlijk tot een fiasco moest leiden en al zegt hij (loc. cit. bl. 106), eenigszins smalend: „De paarden* „meesters, vijanden van nieuwe ontdekkingen, „hoe nuttig zjj ook mogen zijn, verkiezen „altijd het touw boven de tangen", kan men dezen niet zoo groot ongelijk geven.
In 1788 verscheen het „Handboek voor „Hoefsmits, Koetsiers, Landlieden en voor „alle Liefhebbers van Paarden en Vee*Houders; „of Verzameling van de voornaamste Genees* „en Heelmiddelen in de veeartzenijkunde; „getrokken uit de Werken van den Heer „Bourgelat, Stalmeester des Konings van „Frankrijk en Bestierder van deszelfs Academie „te Lions, etc. etc. Te Deventer bij Gerrit „Brouwer. 1888". Dit boek bevat als eerste deel een „Verhandeling over de geneesmiddelen



en derzelver Kragten", als 2de deel een „Korte „beschrijving van sommige enkelvoudige mid* „delen" en als derde „Voorschriften der genees* „middelen."
In 1791 „P. C. Abildgaard, Paarde* en vee* „docter of Handboek van de gewoonlykste „ziektens der paarden, het hoornvee, de „schaapenen varkens, benevens de bekwaamste, „eenvoudigste en minst kostbaarste manier om „de zelve te geneezen en te heelen tot gebruik „van den Landman. Uit het Hoogduitsch „vertaald en met eenige nog wetenswaardige „geneezingen enz. vermeerderd. Te Arnhem „by J. H. Moeleman. 1791", een klein boekje, waarin op beknopte wijze verschillende ziekten betrekkelijk goed worden besproken.
In 1795 „Verhandeling over de inwendige „ziektens der Paarden. Getrokken uit de werken „van den Heer Lafosse, voorheen beroemd Ge* „neesmeester der Paarden, van de kleine stallen „des Konings van Vrankryk. Uit het Fransch „vertaald. Te Utrecht by B. Wild en J. Alt* „heer. 1795". De inwendige ziekten van het paard worden hierin, behoorlyk systematisch, wetenschappelijk behandeld.
„Paardenkoopers*, Pikeurs* en Hoefsmids „Zakboek, aanwyzende hoedanig zyne Paarden, „op reis te behandelen, en van welke genees* „en hulpmiddelen zich, in ziekten en toevallen „derzelven, met het beste gevolg, te bedienen; „en wat in acht genomen moet worden bij „het koopen van paarden. Uit het Engelsen „vertaald, en met de byvoegsels van den vierden „Hoogduitschen druk, vermeerderd, (met „plaaten) Amsterdam, by W. Holtrop. 1797", is een klein boekje van heel weinig be* teekenis.
„De Paardenvriend, bevattende een kort „bericht omtrent het ryden, behandelen, op* „passen, en nauwkeurig zorg dragen voor de „paarden, alsmede wegens de kentekenen, oor* „zaaken en genezing hunner voornaamste „ziektens en ongemakken, ten nutte van alle „die genen welke, of uit hoofde van hun be* „roep, of uit liefhebbery, paarden houden, of „moeten houden; vooral van koetsiers, voor* „ryders, stalknegts, bezorgers, en oppassers „van paarden. Gedrukt voor rekening van den „Autheur. Te Utrecht by B. Wild en L. Altheer, „Over de Domkerk. 1811", is wat uitvoeriger en heeft het voordeel, dat de onbekende „Au* theur" in de voorrede niet te veel belooft. Hij zegt bladz. VI: „hetzelve is niet voor geleerden „en veelwetenden, maar voor onkundige en „onbeschaafde voorwerpen ingericht; en uit „dien hoofden met geleerde Boeken, over de
„Paardekennis volledig handelende, geenzins „te vergelyken".
Veel beter is „Beknopte handleiding tot de „Paardenkennis, derzelver Gezondheidsbewa* „ring en Geneeskunde voor eerstbeginnende „beoefenaren door C. A. Geisweit van der „Netten, Majoor der Kavallery, Instructeur „der Koninklyke Ryschool, lid der Commissie „tot examineeren der veeartsen. Ten Amsterdam „en 's Gravenhage by de Gebroeders van „Cleef. 1818",
In het eerste stuk behandelt de schrijver 1°. in het kort „de Ontleed* en Natuurkunde des Paards" en 2°. meer uitvoerig „de uitwendige paardenkennis"; in het tweede stuk eveneens vHJtuitvoerig „de Gezondheidskunde" en in het derde stuk 1°. heel systematisch en overzichte* lijk „de ziekten, genees* en heelkunde" en 2°. „de genees* en heelmiddelkunde en hun gebruik", vervolgens een verzameling recepten; dan een lijst van benamingen der voornaamste ziekten, toevallen en gebreken, waaraan het paard onder* hevig is, alsook van de geneesmiddelen, in Nederduitsch, Fransch en Hoogduitsch en ten slotte een elftal platen met verklaring der figuren.
In het groote werk van J. Le Francq. van Berkhey, Med. Doet. en Praelector in de Natuurlijke Historie aan de Lands*Universiteit te Leijden, dat tot algemeenen titel heeft „Na* tuurlijke Historie van Holland" wordt in het „vierde deels eerste stuk", dat reeds in 1779 te Amsterdam bij Yntema en Tieboel ver* scheen, het paard besproken. Het eerste hoofd* stuk handelt over de viervoetige dieren in het algemeen en de paarden in het bijzonder; het tweede over de paardefokkerij en dressuur; het derde over exterieur en ouderdomkennis van het paard; het vierde over de ware schoon* heid en meetkundige proportie van een paard, vergeleken met, en overgebracht op, de Na* tionale Hollandsche paarden; het vijfde over de uitwendige en inwendige gebreken der paarden en het zesde behelst het.hoofdzakelijke van het Nationale gebruik, nut en dienst der paarden; bijzonder het Hollandsche en Fries* sche Harddraven. Het 2de, het 3de, het 4de en het 5de hoofdstuk, welke ons het grootste belang zouden inboezemen, zijn van de minste beteekenis en in hoofdzaak overgenomen uit de hiervoor genoemde, door Reiner Fontein vertaalde werken van Bourgelat en Vitet.
Veel uitvoeriger dan het paard wordt het rundvee door Le Francq. van Berkhey be* sproken. Het „vierde deels tweede stuk" en de



deelen V tot IX, in de jaren 1805 tot 1810 bij P. H. Trap te Leiden verschenen, zijn alle er aan gewijd.
In „het IVde deels tweede stuk" worden na* tuurlijke historie, exterieur en raskennis van het rund behandeld; in het Vde en VIde deel de ontleedkunde, in het VIIde de verloskunde, in het VIIIste de ziekten en in het IXde deel de voeding en verpleging van het rund en de zuivelbereiding.
De verloskunde ïs in hoofdzaak ontleend aan de werken van Eberhard en Erissmann, maar aangevuld door persoonlijke opmerkingen van den schrijver en inlichtingen door dezen ontvangen van de veehelpers J. Blanken en J. Louwen te Warmond en van den veehouder H. Brouwer te Bodegraven. De laatste be* treffen natuurlijk alleen de praktijk, maar vooral die van Blanken met betrekking tot de em* bryotomie zijn zeer belangrijk.
In het achtste deel worden in de eerste 266 bladzijden de verschillende ziekten van het rund in het kort beschreven en in de blad* zijden 267—526 heel breedvoerig de runderpest, echter zonder dat veel nieuws er in wordt vermeld.
In 1812 verscheen te Groningen bij R. J. Schierbeek, „Handboek der algemeene Vee* „artsenykunde, of onderrigt, hoe de Landman „zyn Paarden, zyn Rundvee, zyne Schapen, „Zwynen, Geiten en Honden aankweeken, „oppassen en voederen, alsmede derzelver ziek* „ten onderkennen en genezen kan; benevens „een aanhangsel door Joh. Nic. Rohlwes, „Koninklyk*Pruissische Vee*Arts en gewoon „Medelid van het Marksch Oekonomisch „Gezelschap te Potsdam. Zynde eene door „dit Gezelschap bekroonde Prysverhandeling „met koperen Plaat. Naar den derden Druk „uit het Hoogduitsch vertaald door A. Numan, „op het Hoogezand."
Dit is een voor dien tijd vrij goed, populair werk, waarin, achtereenvolgens voor de ver* schillende genoemde diersoorten, na een in* leiding over het opkweeken, oppassen en voederen dezer dieren, over de oorzaken, de kenteekenen en de genezing van de uitwendige en de inwendige ziekten wordt gehandeld.
In de plaats er van en met dit werk als grondslag verscheen eenige jaren later: „Hand* „boek der Genees* en Verloskunde van het „Vee, hoofdzakelijk getrokken uit onderschei* „dene in* en uitlandsche Vee*artsenykundige „schriften, vooral ingerigt naar de behoeften „van het Koningryk der Nederlanden; onder „opzigt der Maatschappy: Tot nut van 't Al*
„gemeen, vervaardigd door A. Numan, Lid „der Commissie van Landbouw en van Ge* „neeskundig onderzoek en toevoorzigt voor „de Provincie Groningen, en Practizerend Ge* „neesheer op het Hoogezand. Met platen. Te „Groningen by R. J. Schierbeek, 1819."
Dit is een veel verbeterde uitgaaf van bo* vengenoemde vertaling, terwijl bovendien voor het paard en het schaap in het kort. maar voor het rund uitvoerig de verloskunde wordt behandeld. Deze laatste is echter voor een groot deel, somtijds zelfs woordelijk over* genomen uit de vroeger genoemde schrijvers over de verloskunde van het rund, meer bij* zonder Eberhard en Erissmann.
Het boek van Numan, die kort daarna hoogleeraar en directeur van de in 1821 op* gerichte Rijks*Veeartsenijschool te Utrecht werd, heeft veel opgang gemaakt, vooral ook onder de veehouders, zoodat het later her* haalde malen herdrukt is, zonder dat er eenige verandering van beteekenis in werd aange* bracht.
Wanneer men de Nederlandsche veeartsenij* kundige literatuur der 18de eeuw nagaat, blijkt daaruit in de eerste plaats, dat de Nederlandsche veeartsen uit dien tijd, de paardemeesters en koehelpers of koemeesters, volstrekt niets hebben geleverd; dat dus niet geheel ten on* rechte eenige blaam op hen wordt geworpen en het volkomen verklaarbaar is, dat naar betere veeartsenijkundige hulp werd verlangd.
In de tweede plaats blijkt, dat nieuwe werken, welke in het laatste derde gedeelte van de 18de eeuw in Nederland het licht zagen en de veeartsenijkunde in het algemeen be* troffen, bijna alle vertalingen of bewerkingen waren van boeken, welke in het buitenland direct of indirect te danken waren aan de vee* artsenijscholen, welke op het voorbeeld van die te Lyon in 1762 en te Alfort in 1766 in Frankrijk, ook in andere landen waren opgericht.
Wijl door de telkens terugkeerende, heer* schende ziekten onder het vee, de behoefte aan veeartsenijkundige hulp herhaaldelijk, zeer sterk werd gevoeld, is het niet te verwonderen, dat ook in Nederland stemmen opgingen voor de oprichting van een dergelijke Veeartsenij* school.
Lamb. Aartsen') wees reeds in 1789 op „het gebrek aan scholen en onderwyzers, en
*) Verhandelingen uitgegeven door de Maatschappij ter bevordering van den Landbouw te Amsterdam. Zesde deels eerste stuk. 1789. bl. 8.



„in de Landbouw, en in de Ars Veterinaria „of Vee*Artsenykunde", en geeft zijn ver* wondering te kennen, „dat men tot hiertoe „op onze Academiën geene openbaare Leeraars „of Professoren aangesteld heeft, om de Land* „bouw* en Vee*artseny*kunde opentlyk te „leeren, daar men in Duitschland, Vrankryk, „Italien, billyk reeds di«n weg heeft ingeslaagen, „geheele Academiën voor dezelven heeft op* „gericht, en Oeconomische tuinen voor dezelven „heeft aangelegd; daar wy geen gegronde „redenen weeten of kennen, om hen op dit „voetspoor niet natevolgen; te meer, wyl naast „den koophandel, de Landbouw in onze Pro* „vincie, als de voornaamste zenuw van staat, „en in de andere Provinciën, de eerste tak „van bestaan moet gerekend worden."
De Maatschappij ter bevordering van den Landbouw te Amsterdam was ongetwijfeld de tolk van velen, toen zij in 1796 een prijsvraag uitschreef, welke voor 1 December 1798 be* antwoord moest worden en luidde als volgt: „Vermits op verscheiden plaatsen, in Europa, „Vee*Artseny*kundige scholen, onder den naam „van Ecoles Vétérinaires, zyn opgerigt, en eene „school (waarin de ziekten en kwalen, zoo „wel van Paarden, als van Runderen, Schapen „en andere Dieren onderzogt, en, indien mo* „gelyk genezen worden) ook in ons land, „niet dan de grootste nuttigheid hebben kan; „zoo verlangt de Maatschappy een plan, naar „hetwelk zulk eene stichting onder ons zoude „kunnen worden tot stand gebragt. Wel* „verstaande dat, niet alleen worde aangewezen „de plaats, waar die School, met het meeste „nut, zoude dienen te worden opgerigt: maar „dat ook tevens worde aangeduid de inrichting
„Van de noodige gebouwen, en die van het: „onderwys, benevens alle verdere vereischtens; „zoowel als eene, zooveel doenlyk, uitgewerkte „begrooting der kosten, zoo tot de eerste „stichting van zoodanig eene School noodig, „als van datgene, hetwelk jaarlyks, tot instand* „houding derzelve, zoude worden vereischt."
Niettegenstaande het antwoord van Jan Arnold Bennet, A. L. M. Philosophiae et Medicinae Doctor, Lid van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen, en van de Maatschappij ter bevordering van den Land* bouw te Amsterdam, enz. te Leiden1), in de vergadering van de laatstgenoemde Maat* schappij op 7 Mei 1799, het beste werd ge* acht en met de gouden Medaille wérd bekroond, en niettegenstaande in 1804 te Haarlem bij A. Loosjes Pzn., nog verscheen „vrymoedige „en welgemeende voorstellingen om te kunnen „dienen ter overweging van een ontwerp ter „stichting van eene Vee*Artzenykundige schole „in ons Gemeenebest door Joannes Le Francq. „van Berkhey, der Medicynen Doctor en Prae* „lector in de Natuurlyke Historie op 's Lands „Universiteit te Leyden, enz.", duurde het toch tot 10 December 1821 voor te Utrecht de Rijksveeartsenijschool werd geopend.
Hoe in deze de gang van zaken was, welke de redenen waren van dien langen duur en wat gedurende dien tijd werd gedaan om in het gemis eener Veeartsenijschool eenigszins te voorzien, zal in het volgend hoofdstuk worden uiteengezet.
x) Verhandelingen van de Maatschappij ter bevor» dering van den Landbouw, te Amsterdam. Veertienden deels tweede stuk. 1820.



HOOFDSTUK II.
DE VOORBEREIDING EN DE OPRICHTING VAN 'S RIJKS.VEEARTSENIJSCHOOL. door H. M. KROON.
Inleiding.
In de laatste helft der 18de eeuw was in West*Europa de behoefte aan geschoolde vee* artsenijkundigen zoo groot geworden en trad het onderzoek van de ziekten der huisdieren en een doeltreffende behandeling in die mate op den voorgrond, dat de opvatting ingang vond, dat speciale onderwijsinrichtingen voor de opleiding van dierenartsen onmisbaar waren. Sommige medici en nog veel meer hoefsmeden, landbouwers en allerlei soort lieden hielden zich bezig met de verschijnselen en de oor* zaken van dierziekten, de geneesmiddelen en behandelingswijzen, doch een speciale op* leiding van zulke zich met de behandeling van dierziekten bezig houdende personen be* stond voor dien niet. Aan rijscholen, hoef* smidsscholen, jachtscholen, die in verschillende landen van Europa gevonden werden en ook in ons land bestonden, zal ook het voorkomen en genezen van dierziekten wel behandeld zijn, maar men kon dit toch geen opleiding van veeartsenijkundigen noemen. Ook werden meermalen voordrachten over dierziekten ge* houden, zij waren echter zeer beperkt en konden niet beschouwd worden als een opleiding van dierenartsen.
De eerste eigenlijke veeartsenijschool werd in 1762 onder Claude Bourgelat te Lyon opgericht en daarmede het sein gegeven aan tal van andere plaatsen en landen om dit voorbeeld te volgen. De school te Lyon en ook de andere scholen, die spoedig na deze werden opgericht, hielden zich bijna uitsluitend met ziekten van het paard bezig, waren nog te na verwant aan hoefsmidscholen; het begrip
hoefsmid*veearts heerschte nog algemeen. Na Lyon volgde spoedig Altort. Verder werden scholen opgericht in Oostenrijk, Duitschland, Engeland, Spanje, Rusland, Italië en Zwitser* land. In Nederland echter werd blijkbaar de behoefte aan de opleiding van veeartsen niet, of niet voldoende gevoeld. Bevreemdend is dit wel in een land met een zoo rijken vee* stapel, te meer, daar juist in de 2de helft der 18de eeuw ernstige heerschende ziekten, vooral onder het rundvee, voorkwamen. Of nu het feit, dat de eerste veeartsenijscholen zich vooral met ziekten van het paard bezig hielden en van de ziekten van andere huisdieren niet veel werk maakten, een der oorzaken is, dan wel of algemeen de waarde van wetenschappelijk onderzoek en wetenschappelijke opleiding op het gebied der dierziekten nog niet werd erkend, zal ik hier niet uitmaken; wel kan ik eraan herinneren, dat toch in de 2de helft der 18de eeuw tal van publicaties verschenen betreffende de ziekten der huisdieren, waaruit blijkt, dat zich enkele onderzoekers wel met de studie van sommige onderdeelen der vee* artsenijkunde bezig hielden; wat dat betreft, kan ik verwijzen naar het 1ste hoofdstuk.
Maatschappy ter bevordering van den Land= bouw te Amsterdam.
De eerste poging, die in ons land is gedaan, om te komen tot een inrichting voor vee* artsenijkundig onderwijs is uitgegaan van de Maatschappij ter bevordering van den Land* bouw te Amsterdam. Deze Maatschappij, opgericht in 1778, publiceerde ieder jaar een deel harer verhandelingen; leden waren vooral



magistraatspersonen en kooplieden, terwijl tal van wetenschappelijke personen tot honoraire leden werden benoemd. Deze Maatschappij, die telkens prijsvragen uitschreef over ver* schillende onderwerpen, heeft zich vooral ook bezig gehouden met allerlei onderwerpen betreffende onze huisdieren. Talrijk zijn de publicatiën betreffende paarden, runderen, schapen, ook wat de besmettelijke ziekten, de verloskunde, de behandeling van verschillende ziekten betreft, die voorkomen in verhande* lingen dezer maatschappij.
Reeds in het eerste deel wordt o.a. „Ars Veterinaria" genoemd onder de vakken, „welke schoon het begrip van den werkenden landman te boven gaande, evenwel als waare gronden tot de kennis van den Landbouw moeten aangemerkt worden, genoegzame voorwerpen uitleveren, om, jaarlijks nieuwe proeven tot bevordering van denzelven, op te geven en voor te slaan".
In deel VI wordt nog gezegd „De Ars Veterinaria of Vee*Artzenij*kunde, welke in ons land, niet altoos met zooveel oplettendheid en ervaarenis, als zij vereischt, en haar, in andere Landen, worden toegewijd, beoefend word, is een voorwerp gebleeven, waar op de Maatschappij steeds haar aandacht gevestigd heeft".
De Maatschappij schreef verschillende prijs* vragen uit, o.a. betreffende de Ziekten der kalveren, de verloskunde, de inenting tegen de veepest, e.a. onderwerpen, waarop tal van meer of minder belangrijke antwoorden in* kwamen; verschillende bekroonde antwoorden zijn gepubliceerd in de genoemde Verhande* lingen. Dat onderwerpen van veeartsenijkun» digen aard de Maatschappij bezig hielden, behoeft niet te verwonderen, daar onder de gewone of honoraire leden mannen voor* kwamen als:
Eduard Sandifort, hoogleeraar in de Ge* neeskunde te Leiden.
Geert Reinders, huisman te Garnwert in Groningerland.
CORNELIS JOHANNES BLOYS VAN TRESLONG,
te 's*Gravenhage.
Petrus Camper, hoogleeraar te Franeker. Jan Arnold Bennet, te Leiden. Wijnoldus Munniks, hoogleeraar te Gro* ningen, die allen blijk gaven zich met de studie van onderwerpen op het gebied der dier* ziekten bezig te houden.
Het ligt geheel in de lijn, dat in dezen kring ook het eerst openlijk gewezen werd op de noodzakelijkheid van een inrichting
voor veeartsenijkundig onderwijs. In het jaar 1796 geschiedde dit door het uitschrijven van de volgende prijsvraag:
Prijsvraag van de Maatschappy ter bevordering van den Landbouw te Amsterdam, betreffende een plan voor een Veeartsenijschool.
„Vermits op verscheidene plaatsen in Eu* ropa, Vee*Artsenijkundige Scholen, ónder den naam van Ecoles veterinaires zijn op* gerigt; en zoodanig eene school (waarin de ziekten en kwalen, zoowel van Paarden als van Runderen, Schapen en andere dieren onderzocht, en, indien mogelijk, genezen worden), ook in ons land niet dan de grootste nuttigheid hebben kan: zoo ver* langt de Maatschappij een plan, naar het* welk zulk een stichting, onder ons, zoude kunnen worden tot stand gebragt.'.'
„Welverstaande, dat, niet alleen worden aangewezen de plaats, waar die School, met het meeste nut, zoude dienen te worden op* gerigt; maar dat ook tevens worde aangeduid de inrigting van de noodige gebouwen en die van het onderwijs, benevens alle verdere vereischten, zoowel als eene, zoo veel doen* lijk, uitgewerkte begrooting der kosten, zoo tot de eerste stigting van zoodanig eene school noodig, als van datgene, hetwelk jaar* lijks, tot instandhouding derzelve, zoude worden vereischt."
In de „Openbaare Nieuwspapieren" werd tot deelneming aan deze prijsvraag uitge* noodigd, een gouden medaille werd uitge* loofd en vóór 1 December 1798 moesten de antwoorden worden ingezonden.
Voor zoover na te gaan is, zijn op deze prijsvraag twee en wel zeer uitvoerige ant* woorden ingekomen en op de groote ver* gadering van de Maatschappij den 7den Mei 1799 werd reeds de uitslag meegedeeld.
In deze Vergadering, heeft de Maatschappij geoordeeld, „dat de gemelde vraag het beste was beantwoord in de verhandeling geteekend met het devies: Bonum unumquodque quo communius, eo melius. Aristoteles." Bij openmg van het naambriefje bleek, dat de schrijver dezer verhandeling was de Heer J'an Arnold Bennet, A. L. M. Phil. et Med. Doctor enz. te Leyden, aan welken schrijver de uitgeloofde gouden eerepenning is toegewezen. De titel van zijn geschrift luidt: Ontwerp eener Vee* artsenijkundige Schole.
Verder was nog buiten mededinging een uitvoerig antwoord ingezonden door Joannes



Le Francq van Berkhey, Med. Dr. en Prae* lector aan de Universiteit te Leyden, welke verhandeling tot titel had: Vrymoedige en welmeenende Voorstellingen om te kunnen dienen ter overweging van een ontwerp ter stichting eener Vee*Artpenijkundige Schole in ons Gemeenbest.
Eigenaardig is het gegaan met de uitgave van deze beide antwoorden.
Het bekroonde antwoord is namelijk eerst verschenen 21 jaar na de bekroning, dat is dus in 1820 en wel in het 14de deel, 2de stuk van de Verhandelingen, uitgegeven door de Maatschappij ter bevordering van den Land* bouw te Amsterdam.
Als redenen van dit late verschijnen vinden wij alleen opgegeven: „Vele beletselen, van onderscheiden aard, hebben, buiten toedoen der Maatschappij, de uitgave van dit stuk ver* traagd, bovendien door de ontzettende ramp in denjare 1807 den stad Leyden overkomen (welke schrikkelijke gebeurtenis den heer Bennet, door het verlies zijner dierbaarste betrekkingen de grievenste slagen heeft toegebragt) is ook, met het verlies der boekerij en andere be* zittingen van genoemden Heer, het manuscript dezer Verhandeling, welke door ZijnEd. voor de drukpers werd gereed gemaakt, deerlijk beschadigd, en voor een gedeelte onleesbaar geworden." Wij komen op deze publicatie nader terug.
Het buiten mededinging ingezonden ant* woord van Le Francq. van Berkhey bezorgde dezen het Honorair Lidmaatschap der Maat* schappij, welke de prijsvraag uitschreef.
Het antwoord van J. Le Francq van Berkhey.
Blijkbaar heeft de schrijver gewacht op de publicatie van het bekroonde antwoord, doch toen dit in de eerste jaren niet verscheen, zag in brochurevorm het licht J. le Francq van Berkhey, Vrymoedige en welmeenende Voor* stellingen om te kunnen dienen ter overweging van een ontwerp ter stichting van eene Vee= artsenijkundige Schole in ons Gemeenbest", te Haarlem bij A. Loosjes Pzn. in 1804, dus vijf jaar na de bekroning van Bennet's antwoord.
Daar de verhandeling van Le Francq van Berkhey het eerst verscheen en, zooals wij nader zullen zien, wel invloed ten goede heeft uitgeoefend, zal ik eerst uit dit werkje een en ander meedeelen om daarna nader stil te staan bij het werk van Bennet, al moge dit dan ook eerst veel later verschenen zijn, feite* lijk eerst toen reeds tot de oprichting eener veeartsenijschool besloten was.
De verhandeling van Le Francqvan Berkhey is evenals zijn bekende werken „De Natuur* lijke Historie van Holland" en „De Natuur* lijke Historie van het Rundvee" zeer wijd* loopig en breedsprakig en beslaat 136 pagina's.
In een uitvoerige inleiding wordt nagegaan, wat in den loop der eeuwen op het gebied der veeartsenijkunde is gedaan en in hoever men zich met veeartsenijkundig onderwijs heeft bezig gehouden.
Wij bepalen ons tot slechts enkele aan* halingen daaruit. Uit den tijd der Grieken zegt hij:
„dat er destyds Vee»Artzenykundige Schooien schijnen geweest te zyn, althans van Democrites den Abderiter word gemeld, dat hy afzonderlyk lessen over het Vee, zo Paarden, als wel voor» naamlyk het Rund* en klein Vee gegeven heeft, en zoo kundig was, in derzelver natuur, dat hy aan de melk kon zien, of deze van een witte of zwarte Koe of Geile was, en Hippocrates zelf des* zelfs kunde eerbiedigende, hem van het vooroordeel zyn Land* en Stadgenoten vry sprak niet alleen, maar zelfs gebruik maakte van zijne waarnemingen; en mogelijk zoude ik dezen Democrites niet te kort doen, zo ik hem niet als eenen der eerste oprichters eener Vee*artzenykundige Schole aanmerkte".
Verder meent hij, dat er in de 17de eeuw centrale scholen geweest zijn, „waarin men de Dierkunde, de Ontleedkunde en ook de Vee* Artzenykunde stelliger heeft betracht, althans derzelver Ontleedkunde, dan voorheen", vooral in Italië, o.a. te Padua en te Bologna en deze beschouwt hij als voorloopers der latere Vee* artsenijscholen.
Ook wijst hij er op „dat de Ecoles vétéri* naires der Franschen al enkele eeuwen lang Paarden*Hoefsmits*Scholen zyn geweest en nog zyn" en dat ook op de beroemde „Jagt* Akademie of Jagtscholen als te Valkensweerd en te Valkenburg in Rhynland de Vee*artzeny* kunde werd onderwezen".
Het onderwijs op de Ecoles Vétérinaires wordt beschreven en beoordeeld en nagegaan „in hoeverre het nuttige van de Vee*Arzeny op ons Vaderland of Gemeenbest toepasselyk is, en in hoeverre het tegendeel kan plaats hebben".
Schrijver vindt „het verkleefd zyn van onze veehouders aan vooroordeelen, verkeerde ge* woonten, sprookjes en ontelbare eigenzinnig* heden zeer moeilyke hinderpalen tot het op* richten eener Vee*Artzenyschole in ons Vader* land, te meer, daar niet alleen de opgemelde vooroordeelen heerschen, maar ook dat de menigvuldige Veestallen, Landhoeven, Vleiden en Boerenwoningen in ontelbare districten van ons Vaderland en zaamengenomen in geheele



Provinciën, als voornaamlyk in Holland, Friesland, Groningen, Overyssel enz. zo veel* vuldig, zoo veeryk en digt bewoond zyn, dat schier ieder Dorp, Havezaat, Grieteny enz. eene afzonderlyke Vee*Artzenykundige Schole zou behooren te hebben, tenfrrinsten elke Pro* vincie, of zo men heden zegt, elk Departement.
En hierin is het onbetwistbaar moeilyk om het Ontwerp tot eene Veeartseny»Schole voor het geheele Gemeentebest toepasselyk op ons Vaderland te maken".
Niettegenstaande vele dergelijke bezwaren, die de schrijver aanvoert, blijkbaar om erop te kunnen wijzen, dat hij ze alle overwonnen heeft, komt hij tot een uitgewerkt plan.
Als plaats voor de Veeartsenijschool noemt hij eerst Groningen en Franeker, „doch verre boven alle plaatsen verkiest hij als de meest geschikte, zijn vaderstad Leyden".
Merkwaardig is het de tal van voordeden te hooren opsommen, die aan Leiden ver* bonden zijn.
Tot het eigenlijke plan eener Veeartsenij* school komend, geeft hij eerst aan, welke bodem het meest geschikt is, „welbeklonken, hooge Landen van mengerder grond, gelegen aan eene frissche rivier, zuivere weetering, slooten of vaarten, om weiden of kampen, naar het getal en den aard van het vee te kunnen aanleggen". Verder eischt hij: „eerstens eene stalling voor het Rundvee, ten tweede eene stalling voor Paarden, ten derde eene voor Kalveren of Veulens, ten vierden eene voor Schaapen en ten vyfde een Zwynehok".
Wat de „Vertrekken voor de Vee*Artzeny betreft, zoude hij „daar annexe" begeeren, een vertrek, ruim genoeg, om daarin geregeld te kunnen plaatsen allerlei gereedschappen, die tot het uitoefenen der Vee*Artzenykunde, hoofdzakelyk voor Ontleedkunde, Chirurgie en Verloskunde, een Anatomisch kabinet, een Aquarium of Paarde*Wedde, een Apo* theek, een Auditorium." Uitvoerig worden al deze lokalen beschreven.
Bij het Auditorium wordt de volgende opmerking gemaakt:
„Men houde het mij ten goede, dat ik hier, eer het mij ontglippe, een woordje reppe van een misbruik, dat mij altijd tegen de borst gestooten heeft, het is naamlijk op de meeste Universiteits als Stedelijke Ontleedkamers een gebruik, dat de eerste banken ook de tweede, die naast aan den Hoogleeraar en zijne ver* klarene onderwerpen komen, bezet worden door gepromoveerde Doctoren, Advocaten, Predikantenen ranghebbende personen, terwijl
de agterste, dikwijls de alleragterste, voor de Leerlingen blijven, en deze dus beroofd zijn van het nut, dat zij door ooren en oogen zig moeten eigen maken."
Als Hoogleeraren wenscht de schrijver „een voor anatomie (incl. physiologie) en chirurgie, een voorPathalogia, Materies Medica, wil men een derde, dan een voor Kruid* en Scheikunde."
Nu wordt gevraagd: zijn er „ Vaderlandsche Mannen, die de vereischten in een leeraar" bezitten? ' Het antwoord is toestemmend: „De Universiteiten in ons land, hebben die onder hunne Hoogleeraaren, en het krielt, om zo te spreken, van Eerwaardige Medicijnmeesters, Heelmeesters, Ontleedkundigen, Schei* en Kruidkundigen, die al zijn zij niet met de Professorale Kap gehuld, noch met de Toga omhangen, niet te min waardig zijn die te dragen."
Wat de rangen van het personeel betreft redeneert de schrijver:
„Aldus dan de Leeraaren, zoo Hoogleeraaren, als daar aan volgende verkozen zijnde, dient er onder dezelven een of twee Oppergezaghebbende Prsefecten te zijn, onder welke wederom andere staan moeten, die aan dezelven verantwoordelijk zijn en deze wederom hunne minderen als Handlangers, Vleeschhouwers, Knegts, Stalknegts, Meiden enz".
De leerlingen der School wil Le Francq. van Berkhey kiezen uit zeer verschillend milieu. Voor leerlingen wordt geeischt,
„dat zij, hetzij jongelingen of meerbejaarden, en werkelijk ook rungeerende Chirurgijns en Koes meesters, Huislieden, Boermannen, wie zij zijn, de noodige vereischtens hebben om te kunnen leeren en de Icunst te beoefenen, vooral goed Hollandsen leezen, schrijven en reekenen kunnen, voorts en zo veel mogelijk van een sterk en gezond Lichaams* gestel; en wat aangaat de Boerenknapen, daaren* boven volstrekt de kennis van Rundvee, Paarden en Schaapen enz.; van de meer geleerden, waar on> der ik de Doctoren, Candidaten en Studenten in de Medicijnen stel, en welker invloed van geen gering belang is, om tot nuttige Hoogleeraaren, Leeraaren en Beoefenaars der VeesArtzenij te worden op» geleid, van deze eisch ik beproefde getuigen van hunne kunde en leergierigheid, in de menschelijke Ontleed* en Heelkunde en de Artzenij, en vooral beneevens de Kennisse van de Taaie en Schriften, zo der Oude als die der Nieuwere, maar allen volstrekt de Vaderlandsche sprake kundig zijnde."
Hij bepleit ook de combinatie van chirurgijn en dierenarts vooral voor de dorpen.
Aan het eind der studie wenscht de schrijver een examen ter verkrijging van een diploma en wat het jus promovendi betreft, staat hij op het standpunt „dat de Universiteiten alleen een machtgevende Bulle kunnen uitreiken", en dat het mogelijk moet zijn, dat „tot hono* rable verklaring bij de Promotien tot Doctoren



VRIJMOEDIGE en WELMEENENDE
V O O R S T EL LINGEN
om te kunnen dienen ter over.* I weging van een
ONTWERP
ter. stichting van eene
VEE - ARTZENIJKUNDIGE SCHOLE
in ons
GEMEEN EBEST,
poob.
JOANNES le FRANCQ van BERKHEY,
Der Medicijnen De&tgjapBtjalcSor lm ie Natuurlijk* Hiflorie op 's. I^^^éerJ^tl;Leyden, LIJ van •j(rfcheids]^o/0itheè)7ifslie .aU P'aderlaudfcbe l/aat' fcbapp'ljen der Natuur - en Dichtkunde,
te h 1ae.l e 51.
Bij A. L O. O S ] E S, P. Z.
m d c c c i v.
J. LE FRANCQ. VAN BERKHEY EN HET TITELBLAD VAN ZIJN ANTWOORD OP DE PRIJSVRAAG.



ONTWERP
EENE R.
VEE-ARTSEN IJ- KUNDIGE
SCHOLE,
1KOEÏ0NDEN TER BEANTWOORDING
DB*
R
Of
VOORGESTELD DOOR DE
Maatschappij ter btvordering van den Landbouw, te Amfterdam opgerigt.
Ooi voor > of op den Eerften December 1798» beantwoord te worden.
Vermits, op verscheiden ptaatftn, in Europa, Vee-Artfenij-tundige Scholen, onder den haam yan Ecoles véténnaires, zijn opgerigt f en eene Schoot (waarin de ziekten en kwalen, zoo wel van Paarden, alt yan P.underen, Schapen en andere Dieren onderzogt, en, indien mogelijk, genezen worden) ook in om land, niet dan de groot/Ie nuttigheid hebben kan; zoo verlangt de Maatfchappij een plan, naar hetwelk zulk eene fiichting onèr ons zoude kunnen worden tot ft and gebragt.
DOOR.
JAN ARNOLD BENNET,
A. L. M. Philofophlae et Medicina Doctor, Lid van de Hollandfche Maaifcnapplj der Wetcnfchappen > en van de Maatfchappij *tcr bevordering van den Landbouw te Amfterdam, eaz.
Welk antwoord met de gouden Medaille U bekroond geworden.
BENNET EN HET TITELBLAD VAN ZIJN ANTWOORD OP DE PRIJSVRAAG.



in de Medicijnen" kunnen dienen getuig* schriften, „dat zij ook tevens de Vee*Artzenij bij uitnemendheid konden oefenen."
Allerlei onderwerpen worden uitvoerig be* handeld, den belangstellenden lezer verwijs ik naar de verhandeling zelf, waarin tal van merkwaardige beschouwingen te vinden zijn.
Schrijver eindigt zijn geschrift aldus: „Ik voleinde met het toepasselijk bijbelwoord: De Rechtvaardige ontfermt zich over zyn Vee."
Bekroond antwoord van Dr. J. A. Bennet.
Het bekroonde antwoord vanDr.L A. Bennet „Ontwerp eener VeesArtzenij*kundige Schole" is nog uitvoeriger dan dat van Le Francq. van Berkhey (152 pagina's), doch houdt meer voet bij stuk, is minder wijdloopig, meer op den man af, laat het niet bij allerlei bespiegelende beschouwingen, doch geeft een omschreven plan eener veeartsenijschool met bouwplan en kostenberekening.
Het zal den aandachtigen lezer der beide antwoorden niet verwonderen, dat aan Bennet de prijs is toegekend.
Ook Le Francq van Berkhey juicht deze bekroning toe, al meent hij zich zelf toch ook een klein gedeelte van den luister te moeten toeeigenen.
Hij toch schrijft in een narede bij de uit* gave van zijn brochure:
„Dan daar zints dien tijd de beslissing op derzelver Prijsvrage aan den Geleerden Heere Doctor J. A. Bennet is toegekend, en billijk, volgens mijne eigen betuiging 
En dus, wel verre, dat eenige naijver of ontevreden* heid mij zoude bekruipen of bekropen hebben, kan ik niet nalaten te betuigen, dat ik aan den wel* genoemden Heere J. A. Bennet de Aanspooring tot deze Verhandeling heb gehad,.... en wijders dat wij betden communicatief over het oprichten eener Veterinaire Schole gehandeld hebben en ongeveinsd elkander medegedeeld: het geen na de rechtmatige bekrooning van zijn Ed. Prijsstuk eene heusche kunde toeliet."
Voor de uitgave van de Verhandeling „Onf* werp eener Vee*artseny*Schole", waarvan de copie, zooals wij zagen, bij de ramp te Leiden in 1807 voor een gedeelte onleesbaar werd, heeft Bennet in het toen nog niet gedrukte gedeelte later „eenige aanvullingen en gewichtige veranderingen aangebracht" en verder „een kort overzicht gegeven van het Onderwijs, dat in de Koninklijke Deensche Vee*Artsenij* School te Kopenhagen ingevoerd is, en met het beste gevolg, door den beroemden Hoog* leeraar E. Viborg gegeven wordt".
Bennet behandelt in zijn antwoord achter* eenvolgens de plaats, waar de veeartsenijschool zal moeten komen, de gronden en gebouwen, het onderwijzend personeel, het onderwijs en een berekening van kosten. Wij zullen in het kort aangeven tot welke conclusiën de schrijver voor elk dezer onderdeden komt.
Wat de plaats betreft, doet hij een keuze tusschen Utrecht en Leiden, als meest geschikte steden; hij geeft aan Utrecht de voorkeur „als hebbende, of binnen deszelfs muren zeiven, of in derzelver voorsteden, zogenaamde cin* gels, of in den naby gelegen omtrek, alle de hoofdvereischtens, die tot vestiging der ver* langde stichting kunnen gevorderd worden". Als voordeden van Utrecht worden opgegeven: „le. den hoogen droogen grond en het stroo* mend voortreffelijk water, de gunstige gelegen* heid tot alle noodige correspondentie en tot het vervoeren van vee; 2e. de aanwezigheid van de hoogeschool"; 3e. het vrij aanzienlijk Cavallerie*Garnizoen; 4C. de aanwezigheid van aanzienlijke ruimtens en geschikte gebouwen; 5e. de lage Bouw* en Oprichtingskosten; 6e. de aanzienlijke Vee* en Paardenmarkten; 7'. het in de nabijheid voorkomen van „hey* gronden", die eene bij uitstek voortreffelijke gelegenheid zouden kunnen aanbieden, tot het nemen van belangrijke proeven, den land* bouw en veeteelt beide betreffende, „voor welke de bovengenoemde hey* en zandgronden zoo bij uitsluiting geschikt zijn."
Wat de gebouwen betreft zegt de schrijver het volgende:
„In het hoofdgebouw der Vee*Artseny* Schoole zelve, derhalven, hebben wij gemeend, dat moesten gevonden worden:
le. Eene ruime gehoorzaal, zoo voor alle de voorlezingen, die in het Instituut moeten gehouden worden, in het algemeen, als voor de ontleedkundige demonstratiën in het bij* zonder.
2e. Eene bereiding* of praepareer*kamer voor de leerlingen en kweekelingen van het Instituut.
Je. Eene ruime zaal, ter plaatsing der onder* scheide verzamelingen van Anatomische en Pathologische praeparaten, Chirurgicale instrumenten, Hoeven en Beslags*werktuigen, Modellen, Simpliciè'nkast enz. benevens een dergelyk vertrek, ter vergaderplaats voor de Bestuurders of Opzigters, en ter plaatsing teffens der boekery en papieren der Stichting.
4e. Eene Apotheek.
5e. Een Keuken en Kelder.
6e. De woningen voor den Directeur, voor



den Onder*opziender, de inwonende kweeke* lingen, en huis=dienstboden.
7e. Zolders, bergings*plaatsen, enz. In de bygebouwen worden gevorderd:
Voor eerst. Verscheide stallingen en hokken voor krank vee, waar onder ook zulke, welke inzonderheid geschikt zyn moeten voor paarden, die met beenbreuken, droes, kolder*ziekten, en dergelyke ongemakken behebt, zoo*wel afzondering, als eene byzondere kunstbehande* ling noodig hebben.
Jen tweede. Inrigtingen voor een warm bad, benevens een koud of gewoon wedde.
Ten derde. Eene hoef-smedery.
Ten vierde. Twee Nood* of Hoofdstallen.
Ten vyfde. Eene beslote en overdekte plaats, tot het doen van heelkundige operatien, en die teffens dienen kan tot eene beslote rydbaan.
Ten zesde. Onderscheide berg*plaatsen van het noodige Wagen», Voer* en Werktuig.
Ten zevende. Woonhuis van den Hoef*smit.
Jen achtste. Slaap*plaatsen voor de Vee* oppassers, stal*knegts enz.
Open Ruimten.
Koor eersr. Een Kruid*Tuin, ter aankweeking der planten en verdere gewassen, in de be* oeffening der Vee*Artseny*kunst het meest gebruikelyk.
Ten tweede. Eene open ruimte zoo voor eene rydbaan (manege), als voor eene plaats tot het doen van heelkundige operatien.
Ten derde. Een Tuin* en Warmoesery voor de Stichting.
Ten vierde. Eenige Landen, ter weiding van het Vee, enz.
Ten vyfde. Twee of meer kleine weiden ter grazing van het nog ziek, of reeds her* stellend Vee".
Het personeel der school moet bestaan uit: „Een Directeur en eersten Leraar", „een man, die niet alleen grondig geleerd en ervaren zv, maar die, gelyk een voornaam buitenlands Vee*artz te recht zegt: gezond en sterk, goed en juist van oog, vast en vaardig ter beider hand zy, die vooral naar zyne ziels*vermogens, niet slechts een gezond verstand en juist oor* deel, maar daarenboven ook nog met een gelukkig geheugen, met tegenwoordigheid van geest, en een gepaste stoute voortvarendheid mildelyk begaafd zy.
Een Onder*Directeur en Adjunct of mede* leeraar.
Een Hoefsmit.
Een Hoefsmits*Knegt of Helper.
Twee Stal*Knegts.
Twee Huis*bedienden".
Tot de „tweede soort van noodwendig* heden, het Vee naamlyk" behooren:
„Eenige Paarden, eenig Rund*Vee, Eenige Schapen en Eenige Zwynen, zoowel zieken als gezonden."
„De derde soort van noodwendigheden of van middelen zyn de Werktuigen of Hulpmiddelen", waaronder ook anatomische en pathologische preparaten, een verzameling hoefijzers en beslagwerktuigen, eenvoudige geneesmiddelen en verder een uitgezochte ver* zameling van boeken, prentwerken en verdere afbeeldingen.
Bij het onderwijs en de indeeling der vakken wordt uitvoerig stilgestaan. Achtereenvolgens worden behandeld „de Vee* of Dier*ontleed* kunde (Anatomia veterinaria of Zoötomia)",
„de Natuurkennis des dierlyken Ligchaams, of Diernatuurkennis (Zoöphysiologia),
de Gezondheidsleer (Hygiëne) inclusief aan* fokking en veredeling der huisdieren,
de algemeene Ziekten* of krankheids*leer der dieren (Zoöpathologie),
de Algemeene Dieren*Geneeskunst (Zoö* therapia generalis),
de meer byzondere Vee*Artzeny*kunst (Zoö* therapia specialis),
de Medicina Veterinaria Clinica of dadelyk oeffenende Vee*Artzeny*kunst op de zieke dieren".
Dit onderwijs wordt zoo gegeven, dat het over drie jaren verdeeld is, „zoodat ieder leerling op het eind des derden jaars in staat zal moeten zyn om ter promotie of bevorde* ring tot Veeartz een volledig examen of onder* zoek in alle de voornaamste vakken der Vee*Artseny*kunst te kunnen afleggen en welk examen hem in de tegenwoordigheid des Bestuurders der Veeartzeny*schoole, door de beide leeraars op eene geregelde en vol* ledige wyze zal moeten worden afgenomen". Het jaar is verdeeld in twee cursussen; nauw* keurig wordt aangegeven, hoe de schrijver zich de verdeeling der leerstof denkt.
Wat de kostenberekening betreft, heeft Bennet de hulp ingeroepen van een ervaren bouwmeester, den architect J. Wagemans te Leiden. Zij hebben verschillende berekeningen gemaakt, die wij hier laten volgen, omdat deze een beeld geven, hoe zij zich de School ingericht denken, en welke sommen zij meenen, dat voor de exploitatie noodig zijn.



EERSTE ALGEMEENE BEREKENING
van onkosten, noodig tot de eerste stichting, of den geheel uit den grond nieuwen opbouw eener Vee= Axtzeny=Schole, volgens het ontwerp en de grond* teekening, daarvan gemaakt en beschreven, in het eerste gedeelte der tweede afdeeling dezer Ver» handeling.
Voor den grond van het Hoofdsgebouw en verderen opstand ƒ 7,000
Voor Landeryen, of eene Land»hoeve, zoo ter voedering van hét Vee, als tot het doen van proeven en aanleggingen, de verschillende vakken van den Landbouw en de Veeteelt betreffende „ 18,000
Voor het Metzelwerk van alle de Gebouwen der Vee»Artzeny»Schole, volgens eene daarvan zoo veel mógelijk nauwkeurig gemaakte berekening „ 39,923
Voor het Timmerwerk (waaronder ook be» grepen is het werk van smit, loodgieter, glazenmaker, verwer, enz.) „ 68,742
Voor Binnenwerk „ 6,880
Voor benoodigde meubelen en verdere
Huisanoodwendigheden „ 3,000
Voor den aankoop van Vee „ 2,000
Voor Voeragie, noodig by de eerste op» rigting „ 1,800
Voor Stahgereedschappen „ 400
Voor Wagens, Karren, en dergelyk verder Voertuig 600
Voor Boeken en Prentwerken, by den eersten aanleg der Vee»Artzeny»Bibliotheek . . „ 1,200
Voor Anatomische praeparata, of voor den eersten aanleg der verzameling van Ont» leedkundige Toebereidingen , 500
N.B. Hiervoor is geen hoogere prys»be» paling gemaakt, daar men billyk onderstellen mag, dat deze ver» zameling, of dit zoogenaamd Ana» to mischsKabin et, door den Dir ekteur en zijne Leerlingen, na den eersten aankoop van het meest dringend benoodigde, verder gevormd, en zoo veel mogelijk tot volkomenheid zal gebragt worden.
Voor Chirurgikale Instrumenten . . . . „ 600 Voor eene verzameling van Hoef»yzers, modellen en verdere werktuig, het Hoef» beslag, en de Smedery betreffende . . „ 1,200 Voor den eersten aanleg van den Kruid»
tuin, en der Siplicien»kas , 300
Voor de Apotheek en deszelfs toebehoren „ 1,200 Nog voor verschillende kleine behoefen en noodwendigheden, welke niet af» zonderlyk kunnen berekend worden, ongeveer „ 1,500
ƒ 154,845
TWEEDE ALGEMEENE BEREKENING
van onkosten, noodig tot de eerste stichting eener Veeartseny«Schole wanneer dezelve aangelegd, en ingerigt werd door de vertimmering van eene reeds opstaande, en tot een geheel ander oogmerk dienende Huizinge, zoo als b.v. eene Brouwery, groote Herberg' of Uitspanning, een Magazijn, eene Fabriek, een ruim* Heeren-huisof dergelyk groot Gebouw; volgens het
ontwerp daarvan in het tweede gedeelte der Tweede afdeeling in deze Verhandeling opgegeven. Voor den inkoop van zoodanig gebouw
met deszelfs opene ruimten, hof, en
verderen opstand, ongeveer ƒ 12,000
Voor de noodige vertimmeringen, en eerste
inrigtihg der gebouwen, tot eene Vees
artzenysSchole; volgens eenen daarvan
zooveel mogelyk gemaakten overslag . „ 7,500 Voor de Landeryen enz. gelyk in de vorige
algemeene berekening hier naast . . . ,, 18,000 Voor Meubelen en verdere Huis»noodwen»
digheden „ 2,000
Voor aankoop van Vee, gelyk hier naast „ 2,000 Voor Voeragie by den eersten aanleg der
stichtingen , 1,800
Voor Stalgereedschappen ,, 400
Voor Wagens, Karren, en verder dergelyk
Voertuig „ 600
Voor Boeken, Prentwerken enz. by den
eersten aanleg der Bibliotheek . . . . „ 1,200 Voor Anatomische praeparata als hier naast „ 500 Voor Anatomische en Chirurgikale Instru»
menten „ 600
Voor de verzameling van HoefcYzers,
Modellen en verdere Werktuigen, voor
het Hoefbeslag der smedery ,, 1,200
Voor den eersten aanleg van den Kruid»
tuin en der Simplicienkas , 300
Voor de Apotheek en toebehoren . . . „ 1,200 Voor verschillende kleine noodwendig»
heden, welke niet afzonderlyk kunnen
worden berekend, gelyk hier naast . . „ 1,500
ƒ 50,800
ALGEMEENE BEREKENING
van jaavlyks benoodigde kosten ter instandhouding
eener Vee*Artzeny»Schole, voor de beide ontwerpen,
daarvan in deze verhandeling voorgesteld.
Aan jaarlijks tractement voor den Directeur ƒ 1,600 „ denzelven voor het geven van kost, vuur en licht aan den Adjunct of Onder* Directeur „ 400
Aan denzelven voor het houden van twee
Huissbedienden ' . . . „ 400
Aan jaarlyks Tractement voor den Onder» Directeur , 500
AaniaarlyksTractementvoordenSmits»Baas „ 400
„ loon voor den Smits»knegt „ 300
„ „ „ twee Stal»knegts, a ƒ 5.—
'sweeks „ 520
Aan loon voor twee Staljongens, ieder a ƒ 2.— 'sweeks „ 208
Aan Nieuw»jaar en Kermisgiften voor de verschillende bedienden 40
Aan Jaarlijksche inkoop van Vee . . . . „ 500 ,, Vouragievoor het Vee, in de stichting gehouden wordende; hiervoor is alhier geene berekening gemaakt; mogende men veronderstellen, dat dezelve op de lande» ryen, aan de VeesArtzenysSchole toebes hoorende, genoegzaam zullen gewonnen worden.
Aan benoodigde medicamenten en verdere
behoeften voor de apotheek „ 400
Aan jaarlyksche aankoop van Boeken, In»
strumenten, Modellen, enz . „ 500



Aan Brandstoffen voor het Huis, de Apo* theek en de Smedery ƒ 800
Aan Yzer en verdere behoeften voor de Hoefcsmedery „ 400
Aan jaarlyks onderhoud en reparatie van Gebouwen, Stal gereedschappen, Zadel* Voertuig, enz. . „ 500
Aan verschillende uitgaven, die niet nauw* keurig te berekenen zijn, door elkander genomen „ 1,500
ƒ8,968
Ten slotte betoogt de schrijver, „dat de kosten tot den aanleg en het onderhoud eener Vee* Artzenij'Schole naar alle billijkheid door den Vee* en Landbouw zelve behooren te worden gedragen."
In het naschrift wordt er op gewezen, dat het zoogenaamde Vee*fonds, gevormd uit de opbrengst van de belasting op de paarden, het rundvee en de schapen, de middelen zou kunnen verschaffen voor het tot stand brengen en onderhouden eener veeartsenijschool.
Wij hebben in het ontwerp van Dr. Bennet, waarvoor „ook gebruik is gemaakt van er* varingen bij de oprichting der Veeartsenijschool te Hannover opgedaan en waaraan een over* zicht van de Koninglij ke*Deense Veeartsenij* school te Kopenhage toegevoegd is", een eerste goed doorwerkt plan van een Vee* artsenijschool in Nederland.
Fonds tot voorkoming en afwending van de Runderpest, later het fonds voor den Land* bouw.
In 1802 vinden wij in het Rapport van den Raad van Binnenlandsche Zaken aan het Staatsbewind, wegens den Staat van het Fonds tot voorkoming en afwending van de runderpest, de mogelijkheid geopend, dat gelden uit dit fonds ook ten bate van Veeartsenijkundig onderwijs zullen kunnen worden aangewend.
„Behalven dezen en veele andere bijzon* dere Oogmerken, die tot elk afzonderlijk soort van Vee betrekking hebben, kunnen voor dit onderscheiden Vee, in het algemeen, Vee*artsenijkundige proeven en maatregelen beraamd worden, die steeds kosten zullen vereischen; terwijl wij nog niet spreken van hetgeen wellicht eenmaal tot stand zou kunnen komen te weten, de oprichting van eene Vee* artsenijkundige School, waartoe reeds de Maat* schappij tot bevordering van den Landbouw te Amsterdam, een Plan, door een onzer bekwame Vaderlandsche geneesheeren, den
burger J. A. Bennet te Leijden, ontworpen, met den Gouden Medaille dier Maatschappij heeft bekroond."
Waar hier het Fonds tot voorkoming en afwending van de Runderpest, later bekend onder den naam van het Fonds voor den Landbouw ter sprake komt en uit dat fonds de kosten van oprichting van 's Rijks Vee* artsenijschool en ook het onderhoud tot 1851 is bekostigd, is het hier de plaats in het kort iets over dit fonds mee te deelen. Voor uit* voeriger gegevens kunnen wij verwijzen naar een artikel over het Fonds voor den Land* bouw, voorkomend in de Verslagen en Mede* deelingen van de Directie van den Landbouw, 1916, No. i, uitgave van het Departement van Landbouw, Nijverheid en Handel.
Bij publicatie van 26 December 1799 werd een wet gearresteerd, waarbij werd opgericht een fonds tot het geven van behoorlijke schadevergoeding bij het nemen van maat* regelen tegen de runderpest. Tot vorming van het fonds werd besloten: „ten dien einde voor eenmaal te heffen van elk Runderbeest boven 2 jaren oud, 2 stuivers, en beneden 2 jaren 1 stuiver, wordende het fonds uit dezen opbrengst gesproten, gesteld onder beheering van den Agent der Nationale Oeconomie."
Steeds zou f 100.000 in kas gehouden moeten worden om die steeds onmiddellijk te kunnen gebruiken bij de bestrijding van de runder* pest. De totale opbrengst der belasting bleef beneden de raming en was ƒ 77.333.
Reeds in 1800 werd bepaald, dat de maat* regel, oorspronkelijk voor eenmaal bedoeld, „in volle kracht en vigeur blijve".
In het bovenaangehaald rapport van den Raad van Binnenlandsche Zaken werd ge* adviseerd „dezelfde belasting te heffen in 1803, 1805, 1807 en 1811, dat ook van schapen en paarden bijdragen zouden worden geheven en dat de gelden ook in andere opzichten ten bate van den Landbouw kunnen worden be* steed". In 1806 werd tot het nemen van een maatregel in dezen geest overgegaan en werd daarom het Fonds tot voorkoming en stuiting van Runderpest omgezet in het Fonds voor den Landbouw. Dit Fonds kwam nu onder beheer van den Minister van Binnenlandsche Zaken. Het Fonds bleef ook tijdens de Fransche overheersching bestaan, al bleken de Franschen bij hun terugtrekken, uit de kassen zooveel mogelijk medegenomen te hebben.
In 1816 werd het Fonds voor den Landbouw opnieuw bij de Wet geregeld en tot 1844 is deze belasting geheven. Feitelijk is het Fonds



eerst opgeheven in 1887. De jaren na 1844 zijn echter van weinig beteekenis geweest.
Wij komen telkens nader op dit Fonds terug, omdat het veeartsenijkundig onderwijs daaruit tot 1851 geheel is bekostigd.
Commissiè'n van Landbouw en het Veeartse» nijkundig Onderwijs.
Wij komen nu tot de Commissiè'n van Landbouw in de respectieve Departementen der Republiek, opgericht bij Staatsbesluit van 9 September 1805 „gedaan en gearresteerd" door den Raadpensionaris Rutger Jan Schim* melpenndmck. Deze commissiën moesten be* staan uit geoefende landbouwers of anderen bedreven in landbouwkundige zaken, terwijl vastgesteld was: „er zal zich bij elke Com* missie, zoo veel mogelijk, een ervaren Vee* artsenijkundige bevinden".
Dat deze Commissiën zich met de vee* artsenijkunde en ook met het veeartsenij* kundig onderwijs moesten bezig houden, bleek uit onderstaande artikelen van de instructie, waarvan vooral art. 14 onze aandacht vraagt:
Art. 13 Zij zullen den Secretaris van Staat ten allen tijde en ten spoedigsten informeeren van byzondere en onvoorziene rampen, die den Lande bouw en hun Departement zouden mogen treffen; inzonderheid van spoedig opkomende grasserende ziekten onder paarden, runderen, schapen en varkens, onverminderd nogtans hetgeen aan de Departementale Besturen in dergelijke gevallen competeert of zal worden opgedragen.
Art. 14. Zij zullen opsporen en aan den Secretaris van Staat voordragen, in hoeverre en welke Vee*artseniikundige inrigtingen in hun Departe* ment zouden dienen ingevoerd te worden, mits* gaders opgeven door welke middelen deze inrig* tingen het meest zouden kunnen bevorderd worden.
Art. 15. Zij zullen zoo omtrent het vorig Artikel als in het nemen van informaties ten tyde van grasserende ziekten onder het vee en in de exe* cutie der maatregelen, die als dan door het Gouvernement zullen mogen beraamd worden, de concert handelen met de Commissiën van Genees* kundig Bestuur en hun Departement, zoo ver het ressort van elk dezer Commissiën van Geneeskundig Bestuur aangaat.
Dat de Commissiën zich herhaaldelijk met veeartsenijkundige onderwerpen, ook met het veeartsenijkundig onderwijs, bezig hielden blijkt ten duidelijkste.
De Commissie te Utrecht zelfs, zag zich verstoken van een lid, dat als „Veeartsenij* kundige derzelver belangen ten dezen kon behartigen", en is „op derzelver verzoek de heer A. J. Bennet Med. Doctor, daartoe door zijne Excellentie aangesteld".
De Commissie in Holland, Noordelijk ge* deelte, raadpleegde met de beide veeartsen onder haar ressort: Nicolaas van der Meulen te Purmerend en Jan Blanken te Leiden, die van Holland, Zuidelijk gedeelte, met den „deskundige Veedoctor" D. Heinecke in den Haag.
Reeds in het eerste jaar van de oprichting verzocht de Commissie in Holland, Noordelijk gedeelte, aan de Directeuren der Maatschappij van Landbouw te Amsterdam, om de reeds lang bekroonde prijsverhandeling, betreffende het plan eener Veeartsenijschool door Dr. J. A. Bennet, het licht te doen zien.
Algemeene Vergadering der Commissiè'n in de verschillende departementen en de voor* stellen betreffende opleiding van veeartsen.
De afgevaardigden dezer Commissiën in de verschillende departementen kwamen samen in algemeene vergaderingen.
De eerste dezer algemeene vergaderingen werd te 's*Gravenhage gehouden op 28 April 1806 onder voorzitterschap van den Secretaris van Staat voor de Binnenlandsche Zaken Mr. Hendrik van Stralen.
Van verschillende Commissiën kwamen reeds naar aanleiding van Art. 14 der In* structie, voorstellen in betreffende het in* voeren van Veeartsenijkundige inrichtingen en bezoldiging der veeartsen.
Uit onderstaande ingediende voorstellen blijkt, dat men zich in verschillende commissiën de opleiding van veeartsen al zeer eenvoudig voorstelde. Merkwaardigheidshalve nemen wij hier de drie ingediende voorstellen over:
„De Commissie van Landbouw in het Departement Stad en Lande van Groningen volkomen overtuigd, dat het van zeer veel belang is voor de Republiek, welke aan de Veefokkerij een groot gedeelte van haren welvaart verschuldigd is, om zoo spoedig doenlijk, aan Art. 14 harer instructie te voldoen, heeft in hare eerste vergadering, gehouden den 2f>ten November 1805, eene subcommissie benoemd, om in de eerstvolgende vergadering de commissie daaromtrent te dienen van consideratien en advies.
„En het is, ingevolge het op den 13 December 11. uitgebracht Rapport, dier Subcommissie, waarmede wij ons volkomen hebben geconformeerd, dat wij de eer hebben aan U, HoogEdel Gestr. in consi* deratie te geven, of niet aan dat artikel zoude kunnen worden voldaan door de volgende inrichtingen:
le. Dat in ieder Drost* Ambt in dit Departement, volgens eene te maken verdeeling, iemand gekozen of geplaatst werde, eenige kundigheid in dat vak bezittende, en lust en geschiktheid hebbende, om zich daarin te bekwamen, die van grasserende ziekten onder het Vee en paarden en alle wat veeziekte betreft der Commissie konde informeeren.



2e. Dat in Groningen, als de voornaamste stad aan dezen kant der Republiek het centrum dier correspondentie worde geplaatst.
3e. Dat aldaar een in dat vak ervaren man worde benoemd, en als consulerend lid voor de Veearts senijkunde aan de commissie geattacheerd, die zich met die correspondentie belasten, en in geval van epidemiën zich verledigen konde, om voor dit Departement aan art. 15 der Instructie te voldoen.
4e. Die persoon moet tevens in de ontleedkunde zooveel ervarenheid bezitten, dat hij dissectiën konde doen, en eenen behoorlijken toestel van toebereidingen zoo tot illustratie van den gezonden, als ziekelijken staat van het Vee, konde in gereedheid brengen.
5e. Verder diende hij in een daartoe geschikt lokaal eenmaal 's weeks op tijden door hem en de toehoorders het best geschikt, lessen te geven. Op die wijze zoude eene Veeartsenijkundige School kunnen aangelegd worden, welke haren invloed over dit en naburige Departementen uitbreidde, en waaruit binnen twee jaren een genoegzaam aantal kundige voorwerpen zouden kunnen voort; komen, om dezen kant van de Republiek te voor* zien. Een openbaar getuigenis van ervarenheid van het Gouvernement te zullen ontvangen, zoude genoegzaam zijn, om de lieden aan te moedigen om die lessen bij te wonen en zich te bekwamen.
6e. Zoo deze idees de goedkeuring van U Hoog» Edel. Gestr. meriteren, verzoekt de Commissie, dat voor U HoogEdel. Gestr. zoo tot goedmaking der noodige kosten, als tot honorarium voor den Instituteur. eene voordracht aan het Gouvernement geschiede.
7e. De Commissie neemt de Vrijheid aan U HoogEdel. Gestr. voor te stellen, om in de eerste plaats daartoe den Professor W. Munniks te ver> zoeken, die zoo met wijlen den Professor Camper als ons medelid G. Reinders, in dat vak veel ge» werkt, en veel gepresteerd heeft en van wien wij vértrouwen, dat hij dergelijk aanbod niet zal refuseeren, die ten minste daartoe zijnde aangezocht, gaarne de gronden zal leggen tot dergelijk etablisse* ment en met genoegen op zich zal nemen om hetzelve zoolang, tot het in volle werking is, te helpen dirigeeren."
De Commissie van het landschap Drenthe kent „menigen Vee*Doctor, wiens stoutheid veelal in eene omgekeerde reden tot zijne kunde staande, in de plaats van te genezen, of het noodige tot voorbereiding daar te stellen, door zijne heete, sterke en vaak verkeerde middelen het vee zal vermorssen en doen om* komen", en wil een veearts „die de middelen kan voorslaan en in werking brengen, welke bij het geven van een kort en scherp onderwijs in de onderscheidene takken van de veeartsenijkunde, en den grond zouden kunnen leggen tot een sedert langen tijd begeerde Veeart* senijkundige Schole."
De Commissie in Brabant wil: „binnen dit departement een of twee kundige Veeartsen, ten koste van den Lande, op een sortabel Tractement te fixeeren, die in staat zijn om
neffens de uitoefening der Praktijk aan des* begeerden het noodig onderwijs te kunnen geven, en alzoo aan een notabel gebrek, waar* van de gevolgen zoo ruineus voor den Land* bouw kunnen zijn, te voorzien."
De „propositiën" zijn in handen gesteld van Mr. S. H. Gockinga, Lid van het Departe* mentaal Bestuur te Groningen, W. Munniks, Professor te Groningen. J. N. van Eys, Wet* houder te Amsterdam, dr. A. P. R. G. van der Borch van Verwolde, Lid van het Departementaal Bestuur te Verwolde, „de consert met" den Commissaris tot de zaken van de geneeskundige Staatsregeling, Groen van Prinsterer. Namens deze Commissie is op 3 Mei 1806 het navolgende rapport uit* gebracht:
Propositiën omtrent veeartsenykundige in* richtingen alsnog gehouden in advies.
4C Zitting Alg. Verg. van Afgevaardigden uit de respectieve Commissie v. d. Landbouw der Bat. Republiek, 3 Mei 1806.
Conceptplan eener Veeartsenykundige schole.
„De Heer Munniks doet namens de Com* missie in wier handen by besluit No. 9 ter fine van rapport ware gesteld, de daarbij ver* melde propositiën betrekkelijk de in te voeren veeartsenykundige inrigtingen het navolgende rapport".
„De onderschrevenen zich belast vindende met het formeren van een ConceptsPlan eener volledige Vee=artsenijkundige Schole, hebben de eer ter vols doening aan die resolutie te berichten, dat zij van oordeel zijn, dat in dezelve behoort onderwijs te worden gegeven:
1°. In de Oeconomia animalium.
2°. In de Ontleedkunde, zoodat ook de Leerlingen daarin geoefend worden.
3°. In de Natuurkundige beschouwing van het dierlijk Lighaam of Physiologie, zoowel van herkaauwende als nietsherkaauwende Dieren.
4°. In de Ziektekunde, toegepast op de uit* en in* wendige ziekten
5°. In de kennis der Geneesmiddelen, en derzelver vermengingen, voor zoover het de Veesartsenij specteert, in welke laatste de Leerlingen mede zullen moeten worden geoefend.
6°. In de Practijk, en daartoe dienende üit* en inwen» dige ziekten, niet alleen in haren omvang te worden voorgedragen, maar ter zeiver tijd, zooveel het zijn kan, in dat vak getoond te worden, wat dien aan* gaande de Kunst voorstelt, en de Natuur vermag; dat is, dat onderwijs behoort beschouwende en tevens beoefenende te zijn.
7°. In de Verloskunde, en die Leer mede door onder* vinding in kramend Vee te worden bevestigd.
8°. In de Kunst van wel te beslaan, met bijvoeging der gewijzingen, welke in dit stuk onderscheidene omstandigheden en ongesteldheden van paarden vorderen, benevens hetgeen hieromtrent in andere



Landen verricht wordt en een gewoonte is; waartoe dan mede moet worden gebracht de Kunst van Smeden, zoo verre het dit stuk specteert.
Wanneer men nu verder nagaat, hetgeen onses oordeels noodig zal zijn tot het daarstcllen van dit een en ander, komt ons als eerste vereischte voor:
1°. Een gebouw, waarin de genoegzame ruimte zal worden gevonden om in hetzelve eene gepaste werkplaats voor de Anatomie te vinden met een klein Theatrum Anatomicum in derzelver nabijheid.
2°. Een of twee vertrekken tot het geven van onderscheiden lessen.
3°. Een ingerigt om te bevatten een kabinet van Ana» tomische, Pathologische en Vroedkundige praepas raten, voorziene collectie van noodige werktuigen, Instrumenten tot de Chirurgie en Verloskunde behorende. Eene simpliciakast en noodige biblio» theek, ook van zulke Boeken met Platen, welke de Discipelen niet zouden kunnen kopen, en echter hun van groot nut kunnen zijn om in voorkomende zaken te consulteren; ook diende hierin bewaard te worden eene collectie van onderscheidene Hoef* ijzers van diverse Landen en verschillend maaksel, naar den aard der ongesteldheden van paarden.
4°. De noodige ruimte tot stallen van Paarden, Koeien, Schapen en Varkens, benevens eene gepaste bergs plaats voor Hooi, Stroo en ander voedsel als Haver, Zemelen enz.
5°. Eene kleine Smederij, Noodstal en het verdere
noodig tot smeden en beslaan. 6°. Eene kleine ruimte tot aanleg van eene Hortus
Medicus voor dit vak ingerigt.
Wijders zal de executie worden gegeven aan dit een en ander door de navolgende Personen en geldmiddelen, als:
1°. Door eene Prefectus, die tevens is Pros fessor Pathologiae Praxeos et Aeconomiae
Animalis, ter zeiver tijd het Clinicum waarnemende en zulks op een jaarlijksch tractement van ƒ 2000.
2°. Door eenen Professor Anatomes, Physios
logiae, Chrirurgiae et Artis Obstetriciae . „ 1500.
3°. Door eenen Professor Materiae medicae
Pharmaceutices et Botanices „ 1500.
4°. Zal er moeten zijn een Admanuensis voor
de Anatomie, Chirurgie en Pharmacie . . „ 300.
5°. Een dito voor de Stallen, die ook den Hortus bewerkt onder opzigt van den Professor „ 300.
6°. Voor het verkrijgen van het nodige kabinet volgens bovengen. Artikel voor eens ƒ 1000 en voorts tot completering van hetzelve 's jaars „ 300.
7°. Voor 't aanleggen van een Bibliotheek
voor eens ƒ 600 en tot volmaking 's jaars „ 200.
8°. Voor de Pharmacie en noodige Genees»
middelen 's jaars pl.m „ 200.
9°. Voor Voeder en Strooying enz „ 200.
10°. Voor vee tot dissectiën van den Professor
Anat. en de beoefening van de Discipelen „ 150.
11°. Voor Vuur, Licht, werktuigen tot de Ana» tomie. Chirurgie, Linnen, Bakken, Tobben en ander ongenoemde kleine Posten, 's jaars „ 100.
zoodat er ter verkrijging en het in werking brengen eener zooveel ons voorkomt volledige Veeartsenijkundige School, zoude worden vereischt behalve het opgegeven Locaal en de genoemde Personen,
voor eenmaal in den aanvang eene somme van zestienhonderd Guldens, benevens een Jaarlijksche toelage tot drijving en instandhouding van derzelve ten grootte van Zes Duizend Zeven Honderd en Vijftig Car. Gulden.
Doch zoodra men de vereischten van dit con* ceptplan nagaat met aandacht, vindt men al spoedig dat het in ons land ontbreekt aan een genoegzaam aantal personen in de Veeartsenij bedreven om die onderscheidene takken ex professo te doceeren; alsmede dat het geene geringe zwarigheid zoude ontmoeten om opgen. gelden te vinden, welke zeer aanzienlijk zijnde, misschien mede niet evenredig zoude zijn aan het nut, dat zoodanig Etablissement zoude kunnen aanbrengen.
Wij hebben wel is waar thans in dit Land groote en dringende behoefte aan bekwame Veeartsen, maar het getal van dezelven behoorde evenwel niet te groot te wezen, vermits zij anders in de uitoefening hunner kunst geen bestaan zouden kunnen vinden; en het is ons voorgekomen, dat het misschien voldoen zoude, wanneer bij eene Commissie van Landbouw eenen bekwamen Vees arts zoude worden aangesteld, die het vertrouwen der ingezetenen verdiende en volkomen in staat was om de Commissie te adviseeren in alles wat betrekking heeft op de gezondheid van het Vee, waarin het bijzonder ook ter voldoening aan het 15 Art. der instructie.
Er is dus alle reden om in consideratie te nemen of het tot zoodanig oogmerk noodig zijn zoude, om in ons Land eene Veeartsenijkundige Schole als bovengen, op te rigten, dan of men hetzelve niet spoediger en op een minder kostbare wijze zouden kunnen bereiken, door gebruik te maken van die Veterinaire Scholen, die in andere Landen geëtablisseerd zijn? Wanneer door alle Commissiën wierde omgezien naar een Jongeling die, en de geschiktheid en de Lust had, om zich op de Vees artsenij toe te leggen, dan konde deze naar de Veterinaire Scholen te Charenton of te Berlijn gezonden worden, alwaar zij alles vereenigd vinden om de veeartsenijkunde in haren geheelen omvang te leeren en in staal zijn zouden om in den tijd van drie jaren zich te perfectionneeren en geschikt te wezen om thuis komende als veeartsen ieder bij zijne Commissie geplaatst te worden.
Wanneer men nu de kosten voor ieder jongeling gedurende zijn verblijf op de Veterinaire Schole berekend op ƒ 500 's jaars zoude zulks gedurende de drie eerste jaren eene uitgave voor het Land noodzakelijk maken van ƒ 5000.
Overweging van opleiding van veeartsen in het buitenland.
In het verder jaar en vervolgens jaarlijks, zoude men tot eene suppletie op die Veterinaire Schole een of twee Eleves kunnen houden, en daarvoor dus jaarlijks ƒ 1000 of ƒ 2000 besteden.
Op deze wijze zoude de jaarlijksche uitgave van ƒ 5000 gedurende de drie eerste jaren genoegzaam zijn om een behoorlijk getal bekwame veeartsen voor ons Land te formeren, gesteld, dat het met allen wel slaagden, en dan zoude onder dezelfde voorwaarde eene Jaarlijksche uitgave van ƒ 1000 a ƒ2000 voldoen om dit getal gesuppleerd te houden.
Laatstelijk meenen wij in consideratie te moeten geven en zijn van oordeel, dat men veelal mede hetzelfde heilzaam oogmerk voor de Lande zoude kunnen bereiken, wanneer men in een daartoe



geschikt locaal onder genoegzaam opzigt en medewerking bekwame veeartsen beriep uit eenig ander land, die tegelijk de bekwaamheid hebben» de om te doceeren, alhier behulpzaam zouden kunnen zijn om bekwame sujets te vormen, waardoor men dus minder bepaald zoude worden omtrent het noodig getal van veeartsen voor ons Gemeenebest."
Al wordt het niet gezegd, waarschijnlijk is wel, dat hiervoor ijverig gebruik gemaakt is van BenneT's „plan eener Veeartsenijschole". De conclusie is helaas, dat men de opleiding van veeartsen maar aan inrigtingen in het buitenland zal overlaten 1
De notulen van de vergadering, waarin het rapport behandeld is, melden uitsluitend:
„Waarop gedelibereerd zynde, is besloten de wegens dit onderwerp gedane propositiën, alsnog te houden in advies, en den Secretaris van Staat voor de Binnenlandsche Zaken aan te bevelen, van de by het voorgeschrevene Rapport gegevene inlichtingen zooveel moge* lyk gebruik te maken, 't zy op de eerst* komende Vergadering van Afgevaardigden uit de Departementale Commissiën van Genees* kundig onderzoek en Toevoorzigt, 't zy op eenige andere wijze, die de Secretaris van Staat het meest zal geraden vinden, om deze heilzame zaak te bevorderen".
En hiermede waren de pogingen der Com* missiën van Landbouw in dezen opzichte van de baan.
Vele zijn de pogingen geweest om een Veeartsenijschool te Zutfen te stichten; wel is men zoover gekomen, dat er onderwijs in de veeartsenijkunde is gegeven en er leerlingen zijn geweest, doch door de wisseling der tijden zijn toch ten slotte alle pogingen op niets uitgeloopen.
Ook te Leiden heeft men een Rijd* en Vee* artsenijschool tot stand trachten te brengen.
De genomen maatregelen verdienen wel de aandacht, waarom wij er eenigszins uitvoerig op in zullen gaan. Ook enkele andere maat* regelen o.a. wat het plaatsen van leerlingen op de Veeartsenijschool te Alfort en wat net examineeren van veeartsen betreft zullen be* handeld worden.
Het duidelijkst zal het zijn eerst de maat* regelen te behandelen, genomen tijdens het beheer van den Raadpensionaris R. J. Schim* melpenninck, daarna die tijdens de Regeering van Koning Lodewtjk Napoleon, vervolgens die tijdens de Fransche overheersching, om ten slotte te komen tot die onder Koning Willem I.
Prijsvraag der Nationale Nederlandsche Huis* houdelyke Maatschappij.
Door de „Nationale Nederlandsche huis* houdelyke Maatschappy" te Haarlem is in 1805 de navolgende „prysvraag" uitgeschreven:
„Aan elk der vyf eersten, die zullen be* wyzen op eene Veearfsenyschool dezelve konst te hebben geleerd, daarin kundig bevonden worden en zich in een der departementen dezer republiek, waar departementen dezer MaaU schappy gevestigd zyn, verkiezen neder te zetten, zich verbindend om aldaar ten minsten twee jaren te blyven woonen, en de veeartseny* kunde te excerceeren, een premie van f 200 's jaars voor elk, na expiratie van ieder jaar waarin blijken zal, dat hy die kunst met succes geëxerceerd heeft, af te geven".
Blijkbaar heeft het Departementaal Bestuur van Gelderland daarin aanleiding gevonden om nog een stap verder te gaan. Op 1 Juli 1805 toch verscheen de volgende Notificatie:
„Op het geproponeerde ter vergadering en daarover gehoord zynde de consideratien en advies van de finantieele commissie uit haar midden en speciaal gelet, dat by het 42ste artikel van het Departementaal Reglement aan het Departementaal bestuur inzonderheid is opgedragen de beschikking over al het* geen dienstig is ter bevordering van land* bouw en veeteelt en dat hiertoe de instelling van veterinaire Instituten by uitstek kan ver* strekken.
Is na deliberatie goedgevonden de inge* zetenen dezes departements tot het daarstellen van een Veeartzenykundige Schoole uit te nodigen, niet alleen, maar ook daartoe, zooveel de actueele staat der departementale financiën toestaat, door het uitloven van eenige praemien en verleenen van titul by publieke authoriteit mede te werken en dienvolgens te arresteren en door de departementale Geldersche courant te publiceeren de navolgende notificatie: ')
„Het departementaal bestuur van Gelderland in overweging hebbende genomen het volstrekt gebrek van veeartzenijkundige inrigtingen binnen dit de* partement alwaar de landman of geheel van een veeartz verstoken of verpligt is zijn ziek vee aan onkundige handen toe te vertrouwen, wenschende wegens de hoogstschadelijke gevolgen hieruit ont* staande, in deze, voor het merendeel der ingezetenen zoo belangrijke zaak te voorzien, heeft bij besluit van den 1 Jury 1805 goedgevonden alle ingezetenen van Gelderland aan te moedigen en uit te nodigen
Onderstaande notificatie komt voor in N°. 87 23 Juli 1805) van de „Departementale Geldersche Courant", gedrukt bij J. Troost te Arnhem.



om, door de naar de plaatselijke omstandigheden meest geschikte middelen veeartzenijkundige in* rigtingen daar te stellen en ter bevordering daarvan uitgeloofd drie praemien elk van 250 glns. jaarlijks, welke zullen genooten worden door de drie eerste personen, die zich aan het departementaal bestuur zullen addresseeren, en ten genoegen van hetzelve, behalven van hun goed gedrag en welgeschiktheid doen blijken:
1°. dat zij na genoten onderwijs op veterinaire scholen bekwaam bevonden zijn om niet alleen de veearts zenijkunde uit te oefenen, maar ook aan anderen daarin onderwijs te geven en
2°. dat zij zich ten dien einde binnen het departement van Gelderland hebben nedergezet, een veterinaire school hebben opgerigt, en in de onderscheide vakken der veeartzenij, als kruidkunde, ontleed» kunde en ziektekunde les geven, als wanneer aan dezelve de titel van lector in de veeartzenijkunde zal worden verleend en de nodige aanwijzing gedaan om op declaratoir van den plaatslijken officier of magistraat af te geven van met het geven van lessen een vierendeel jaar te hebben gecontinueerd, een vierde part van de uitgeloofde praemie te ontvangen en dezelve voorts bij aanhoudendheid alle vierendeel jaar op zoodanig declaratoir te blijven genieten.
Wordende de ingezetenen dezes departements hiermede uitgenodigd om ter bereiking van een voor landbouw en veeteelt zoo belangrijke inrichting elk in zijnen kring mede te werken.
En is wijders goedgevonden de respe collegien van Financien te authoriseren, zoo als geschiedt bij dezen, om ter zijner tijd op vertoon der resolutien van Toewijzing der uitgeloofde praemien en van de declaratoiren hiervoren omschreven, dezelve prae» mien van vierendeel jaar tot vierendeel jaar uit het provenue der jachtactens, en bij insufficance uit den post van bedagte en onbedagte zaaken te doen uitbetalen. Zullende extract dezes aan de resp' collegien van finantien, gelijk mede aan de respe officieren en magistraten binnen dit depar» tement, met een exemplaar der voorn, courant, waarin opgemelde advertentie geplaatst is, tot in» formatie en narigt, bij missive worden ingezonden".
Veeartsenijschool te Zutfen.
Blijkens verschillende in het „Memorie* en Resolutieboek" van Zutfen voorkomende stuk* ken is ook toen reeds bij het Stadsbestuur van Zutfen aangedrongen op medewerking tot oprichting eener veeartsenijschool daar ter stede, terwijl blijkt, dat het departement Zutfen van de Nationale Nederlandsche Huis* houdelijke Maatschappij, daareven genoemd, een plan voor zulk een school heeft gemaakt.
D.d. 26 Juni 1805 vinden wij in het boven* bedoelde Memorie* en Resolutieboek:
„Op het voordragen van den Raadsvriend A. Op ten Noort, hoe dat door een der leden uit het departementaal Bestuur van Gelderland is gesondeert, of de magistraat door het four* neren van eene zekere Som van penningen, ofte wel van een geschikt Locaal zoude willen bijdragen tot het in standbrengen van een
Vhee*Artzenijkundige school in dezen Quar* tiere op te richten,
Heeft de Vergaderinge, overwegende het nuttige van zodanige inrichtinge, den voor* schreven Raadsvriend, benevens de Raads* vrienden L. van Heeckeren verzogt en ge* autoriseert, om hierover met de leeden, welke uit het gemelde Bestuur hiertoe mogten zijn gecommitterd, nader in conferentie te treeden, en ten medewerking tot voorschreven einde van Stadswege te offereren eene zekere Som van penningen 's Jaarlijksch, edoch niet boven de Een honderd en vijftig guldens; ofte ook wel een Locaal tot het houden dezer School, immers indien hetzelve alhier wordt gevonden, waarover zij tevens worden verzogt deszelver gedagten te laten gaan.
Doende van het een en ander ter Ver* gadering Rapport."
Het Departement Zutfen der Nederlandsche Nationale Huishoudelijke Maatschappij heeft blijkbaar een rondschrijven gericht aan de verschillende Marken, met verzoek om mede* werking en steun voor de oprichting eener Vee* artsenijschool te Zutfen, event. te Doetinchem.
In enkele der bewaarde markboeken zijn de besluiten te vinden door de geërfden in die marken naar aanleiding van dit rondschrijven genomen.
Zoo besloot de mark van Vorden 31 De* cember 1805, ingeval de Veeartsenijschool te Zutfen mocht worden opgericht, ƒ 50.— jaar* lijks beschikbaar te stellen, de helft van die som, indien Doetinchem de standplaats mocht worden.
De mark van Barchem (in de tegenwoordige gemeente Laren) besloot:
1 °. 20 a 30 gld. jaarlijks tot het salarieeren van den onderwijzer in de veeartsenijkunde te Zutfen beschikbaar te stellen;
2°. een toelage voor een leerling aan het te Zutfen op te richten veterinair instituut uit te trekken, mits deze zich als veearts zou vestigen in deze mark of in een der aan* grenzende marken, welke ook voor zijn op* leiding zou hebben betaald;
3°. een commissie te benoemen om tot de oprichting van het bedoelde instituut mede te werken.
De mark van Steenderen zou, volgens be* sluit van 14 Augustus 1805, gedurende 12 jaar jaarlijks ten minste ƒ10.— aan de school bij* dragen, welke bijdrage vergroot zou worden, indien de school op een bijzonder geschikte plaats mocht worden gesticht. De mark van TrVichmond besloot 1 Mei 1806, gedurende



4 jaar de jaarlijksche contributie van 2 ducatons aan de school te geven, indien zij te Zutfen gevestigd werd, van 1 ducaton, indien zij te Doetinchem of elders opgericht mocht worden.
De mark van Mallum (gem. Eibergen) wees het verzoek 12 Augustus 1806 wegens den slechten toestand harer kas af.
Aan het stadsbestuur van Zutfen werd 6 November 1805 door genoemd departement nadere inlichtingen gevraagd „waar ter steede dit school gevoeglijk kan worden geplaatst."
Na een daarover door de „Raadsvrienden" A. Op ten Noort en Van Heeckeren uitge* bracht verslag, op 15 November 1805, heeft de magistraat meegedeeld, dat hij heeft goed* gevonden „het voorschreven departement te rescriberen dat het gedagte locaal zoude be* staan in twee huizen en wheeren van ouds de Wanne genaamd, de stad toebehoorende, hebbende buiten eene spatieuze hof en stal* linge en voldoende vertrekken tot houding van gedagte school."
Op 8 Januari 1806 ontving de gemeente nog* maals een schrijven, waarin rapport wordt uitgebracht en tevens gevraagd wordt om de „Lyst, nadat daarop de naamtekening en de sommen welke de ingezetenen van dit Ressort voor eens willen contribueeren", met belofte, dat „terwyl dit alles ingekomen, en daaruit de mogelykheid van het daarstellen eener Vhee* Artzeny School gebleken zynde, datelyk aan de Huishoudelyke Maatschappy, Departement Zutfen, verslag zoude gedaan, en niet nagelaten worden te zorgen, dat deze vergaderinge en verdere begunstigers en deelnemers van dat nuttig instituut, onverwyld van deszelfs ge* wenschten uitslag kennisse te dragen".
De Raad der stad besloot „tot de inrigting van het op te rigten Vhee*Artzeny School te bestemmen, en daartoe te offereren een Locaal mits door het Instituut wordende onderhouden, of wanneer by meerderheid van stemmen dit Instituut op een andere plaats, buiten deze stad zou worden opgericht, te offereren eene Jaarlyksche Contributie van 50 Guldens, en wanneer hetzelve Instituut wel alhier zou worden geetablisserd, dog geen gebruik ge* maakt van het Locaal door de Stad aan te bieden, als dan voor Jaarlyksche Contributie de som van f 25.—"
Na 22 Januari 1806 vindt men niets meer over de plannen van deze school gemeld; öf het locaal niet doelmatig werd bevonden, öf de contributies te gering waren öf dat politieke omstandigheden hun invloed deden gelden, heb ik niet kunnen nagaan. Wel is er op
8 Maart 1806 reeds sprake van om den hof achter het huis „De Wanne" voor een jaar te verhuren.
Hiermede was dus het plan voor eene Vee* artsenijschool te Zutfen van de baan. Voorloopig echter, want spoedig werden nieuwe pogingen in het werk gesteld, om toch in ge* noemde stad zulk een veterinaire inrichting tot stand te brengen.
Rij* en Veeartsenijschool te Leiden.
Onder Koning Lodewijk Napoleon vinden wij het eerst melding gemaakt van onderwys in Veeartsenykunde in het Koninklyk Decreet van 18 December 1806, waarbij te Leiden een Ryd= en VeeartsenySchool wordt opgericht, blijkbaar alleen een militaire school.
Dit decreet luidt als volgt:
Den 18 December 1806.
Louis Napoleon, door de gratie Gods en de constitutie des Koninkrijks, Koning van Holland.
Wij hebben gedecreteerd en decreteeren hetgeen volgt:
Art. 1.
Er zal te Leyden worden opgerigt eene Rijd* en Veeartsenijschool.
Art. 2.
Een Officier en een Onderofficier van ieder escadron Cavallery, zullen op dezelve School worden gezonden, teneinde er de bekwaamheden te verkrijgen, welke een goed officier instructeur der Cavallery benoodigd is.
Art. 3.
Behalve de Officier en Onderofficier, welke door ieder Escadron op de Rijdschool gezonden worden, zal daar en boven, door ieder Regiment een Officier en een Onderofficier voor de Veeartsenijschool gefourneerd worden.
Art. 4.
De tijd der instructie zal plaats hebben gedurende zes maanden; na verloop van dien tijd zullen de instructeurs naar hunne regimenten terugkeren; zij zullen dadelijk door nieuwe Officieren en onder* officieren vervangen worden. Voor ditmaal alleen zullen de Instructeurs met den Eersten January beginnen, en met den Eersten April daaraan vol* genden naar hunne Corpsen terugkeren.
Art. 5.
De Colonel Benard zal de Directie en het Com* mandement over deze School voeren.
Art. 6.
Hij zal ten spoedigsten een Ontwerp van Organi* satie ingerigt op de meest zuinige, rechtige en minst omslagtige wijze, aan den Minister van Oorlog voordragen.



Art. 7.
De Minister van Oorlog is belast met de executie van het tegenwoordig decreet.
Gegeven in den Maag, den 18 December van het Jaar 1806 en van onze Regering het Eerste.
(Getekend) Louis. (Onder stond) Wegens den koning De Minister Secretaris van Staat (Getekend) W F. Röell.
In de „Project*Organisatie van de „Instructie* School der Troupes te paard", van 19 Januari 1807 vinden wij uitgetrokken voor:
1 Artiste Veterinaire f 700
1 Hoefsmit f 288
en verder tractementen van een Colonel en Capitain*ïnstructeur, 2 Adjudanten Instruc* teurs, 1 Ecuyer, 1 Piqueur, 1 Trompetter, 8 Palfreniers, 1 Chef*Palfrenier en 2 arbeiders.
De Veeartsenijkunde kwam blijkbaar wel op den achtergrond.
Op 29 November 1807 wordt de benoeming van den Artiste Veterinaire als volgt aan* gekondigd:
„De Heer Thieleman wordt benoemd tot de vacerende plaats van Vee*Artzenykundige van de Ryd*School te Leyden geetablisieerd".
Omtrent het onderwijs van den heer Thiele* man heb ik verder geen gegevens kunnen vinden.
Plan voor een Veeartsenijschoolvan Staatswege te Zutfen.
Reeds in het eerste jaar, dat Koning Lodewijk Napoleon aan de regeering kwam, werd hij, blijkbaar van uit Gelderland, bewerkt om tot vestiging van een Veeartsenijschool te Zutfen over te gaan. Nu het langs den vroeger ge» volgden weg niet was geslaagd, wilde men de Staatshulp inroepen.
Den 29 Januari 1807 verscheen reeds het volgende Kon. Besluit:
„De Staatsraaden Van Heeckeren van Enghuizen en Van der Borch van Ver* wolde zullen zyne Majesteit ten spoedigste aanbieden een ontwerp tot oprichting en formatie van eene Vee*artsenykundige School te Zutfen. Er zal extract dezes worden ge* zonden aan den minister van Binnenlandsche zaken, met last om aan dit besluit executie te geven".
Reeds op 25 Februari 1807 werd door ge* noemde Staatsraden „een Concept Decreet wegens het daarstellen van een Koninglyke Vee*Artzeny School te Zutfen" overgelegd, welk concept dien zelfden dag aan de Sectie van Wetgeving en Algemeene Zaken van den Staatsraad werd gezonden.
Het door de Heeren Van Heeckeren van Enghuizen en Van der Borch van Ver* wolde ontworpen Koninklijk Besluit luidde als volgt (25 Feb. 1807):
Louis Napoléon par la Grace de Dieu et les lois constitutionelles du Royaume d'Hollande: Considérant combien 1'agriculture, la conservation et le Bien Etre du Bétail sont intéressants pour 1'état et méritent nos soins et notre protection,
Considérant le manque d'Ecoles vétérinaires dans notre Royaume et voulant donner une preuve de notre satisfaction des efforts qui ont été faits pour 1'établissement d'un pareil Institut dans le quartier de Zutphen,
Considérant les pertes de splendeur et de bien» être dont la ville de Zutphen a été frappée depuis quelques années,
Décrétons:
1°. II sera établi une Ecole Royale Vétérinaire a Zutphen.
2°. On y enseignera, 1'oeconomie animale, la physiologie, 1'anatomie, la pathologie, la pharmacie, la chimie, la botanie, la pratique externe et interne, les accouchements et la ferrure des chevaux.
3°. L'instruction dans ces diverses branches de 1'art vétérinaire sera confié a un lecteur et deux adjoints, d'aprés les règlements qui seront faits a ce sujet, ils auront sous leurs ordres un Expert chargé du soins des Ecuries et du Jardin des plantes.
4°. Cette Ecole sera établie dans un local con» venable tant pour les colléges ou lecons, que pour y placer un petit cabinet d'anatomie, les Instruments et autres attirails nécessaires, la Bibliothèque, une Ecurie, une Etable pour foin, avoine, paille, vaches et chevaux, une forge et un travail.
5°. Sa Majesté accorde pour les prix de 1'éta» blissement la somme de 
6°. Les sommes seront assignées a la somme
7°. Messieurs seront chargés gratis de la direction de cette Ecole, sous la Super Intendance du ministre de 1'intérieur.
8°. Le ministre de 1'intérieur est chargé de 1'exécution du présent décret.
FRAIS DE L'ECOLE VETERINAIRE.
Etablissement ou Formation. Achat du Local, Jardin, etc. la somme de „ d'un petit cabinet d'instruments,
utensiles, etc 
d'une petite Bibliothèque 
Depense Annuelle. Honoraires du Lecteur sans habitation. .
„ s'il habite le Local gratis*) ....
„ ler adjoint 
„ 2me adjoint 
de 1'expert 
Four augmentation de la bibliothèque et
du cabinet avec entretien 
Pour achat d'animaux pour la dissection
-, „ feu, chandelles, linge, médé»
cines, charpie, foin, paille, entretien du
Local, jardin et autres minuties ....
f 500. 400.-
* 1000.» 810t 600.-
* 500.. 350.-
300.100.-
» 700.f4450.-
*) In het origineel ook vermeld als f 810.-



Men stelde zich dus de inrichting eener Veeartsenijschool alweer zeer eenvoudig voor, had dus blijkbaar geen begrip van wat nood* zakelijk was. De Staatsraad bleek beter kijk te hebben op de zaak en was zoo verstandig den Koning te wijzen op het onvoldoende van het ontworpen plan.
Oordeel van den Staatsraad over het plan voor een veeartsenijschool te Zutfen.
Dit merkwaardig, reeds op 17 Maart 1807 gegeven advies luidde als volgt:
Snul
Uw Majesteit heeft bij dispositie van den 25»ten Februari 1.1. in handen van de Sectie van Wetgeving en Algemeene Zaken bij den Staatsraad gesteld een Concept decreet tot het etablisseenen en net oprigten eener school tot de Veeartsenij*kunde te Zutphen.
Daar het heilzaam oogmerk van Uwe Majesteit daarhenen schijnt te strekken om de gedagten der Sectie omtrent zoodanig etablissement in dit koning* riik en wel omtrent de opgegeven details en plaatsing van dat school te Zutphen te kennen, zoo zullen wij ons de eer geeven, de geproponeerde inrigting eerst kortelijk op te geeven, en dan onze aanmerkingen daarbij te voegen.
Dit School van Veeartsenijkunde te Zutphen geëtablisseerd zoude tot onderwijzers hebben, Een Lector, Twee Meedehelpers en een Bediende te
zamen op een belooning van f 2450.—
Voor het cabinet en voor Instrumenten
en Boeken jaarl 300.—
Voor aankoop van Vee jaarlijks .... * 100.— Voor aankoop van voeder, licht, vuur, medikamenten en andere kleine uit*
gaven jaarlijks , * 700.—
Zoodat deze jaarlijksche uitgaven zouden bedragen f 3550.—
^ Hierbij is het ontwerp gecalculeerd op eene uitgave voor eens tot huis, stallingen, cabinet van Instrumenten en Boeken, dan waarvan die sommen voor Boeken en Instrumenten slegts op f 700.— zijn begroot en het overige niet is uitgetrokken.
Op dit Instituut zoude nu onderwezen worden in alle takken tot de Veeartsenijkunde betrekkelijk, en wel bijzonder in de Huishoudkunde der dieren, in de Physiologie, de Anatomie, de Pathologie, de Pharmacie, de Chemie, de Botanie daartoe relatief en in de Practicq omtrent dezelver uit* en inwendige ziektens, benevens de Verloskunde en waaromtrent de details van onderwijs nader bij Instructien be* paald zouden worden.
Dit ontwerp van Inrigting inziende, moeten wij vooraf aanmerken, dat wij de Oprigting van een Veeartsenijkundige School in dit Rijk niet alleen nuttig, maar onontbeerlijk houden, zoo zelfs dat wij het voor een der grootste gebreeken van Open* baar Onderwijs houden dat nergens in dit Land daarin onderwezen wordt, schoon de landbouw en veeteelt eene der voornaamste bronnen van Welvaart opleeveren.
Dan hoezeer wij hiervan overtuigd zijn, kunnen wij ons niet verbeelden, dat aan dit gebrek, en aan deeze algemeene behoeften eenigermate zoude kunnen voorzien worden door het plaatsen van een zoodanig onderwijs te Zutphen, en wel in zoodanig min uitgestrekt bestek.
Wij verbeelden ons veeleer, Sirel dat zoo aan deze behoeften met ernst en tot algemeen nut zal voorzien worden, zulks niet gevoeglijk zal kunnen geschieden, als op eene der Universiteiten van dit Rijk, ten einde in die algemeene kweekschool kundige mannen geformeerd worden, die dan als zoodanige zich in het Rijk verspreiden om hunne verkregen kundigheden aan andere mede te deelen, en de kwalen en ziekten van het Vee te geneezen.
Immers zal het niet ontkend kunnen worden dat de anatomie. en botanie voor het dierenrijk niet afzonderlijk, althans niet als zeer gebrekkig onderwezen kunnen worden.
Dat men op de Universiteiten van dit Rijk Botanische Tuinen heeft, aldaar in de Anatomie en andere aanverwante wetenschappen onderwijst en alle die hulpmiddelen bij de hand heeft, die tot een volledige kennisse der Veeartsenijkunde leiden.
Hier komt bij, dat deze Wetenschap tot dus* verre in dit Land verzuimd zijnde, er naauwelijks Inlanders zullen zijn te vinden, in alle takken der Veeartsenijkunde genoeg bedreven, om daarin met vrugt Onderwijs te kunnen geeven. Men zal dan genoodzaakt zijn om of bekwame Jongelieden van hier naar Buitenlandsche Veterinaire Schooien, ter onderwijzing en voor rekening van Uwe Majesteit te zenden, of om vandaar bekwame mannen her* waarts te roepen, die in deeze Wetenschap be* dreeven zijn, en in staat bevonden worden om daarin onderwijs op eene der Universiteiten te geeven.
Dit onderwijs zal in weinige jaren bekwame mannen kunnen formeeren die door het Gouver* nement hier en daar in het koningrijk geplaatst worden of zich zelve plaatsen om eens gevestigd onderwijs aan andere meede te deelen en de ziektens en kwalen van het Vee te geneezen.
Wij moeten hierbij opmerken, dat ook de Ver* gadering tot de Landbouw in den Jare 1806, alhier op order van het Gouvernement te zamen geroepen over deeze zaak aldus schijnt geoordeeld te hebben, daar wij in derzelver notulen reeds een plan vinden om zoodanige Veterinaire School bij eene der Universiteiten in dit Rijk op te rigten, teneinde zulks tot een kweekschool zoude kunnen dienen, om kundige Vee*artsen te verkrijgen, en die zig door het geheele Rijk zouden vestigen.
Dit zoo zijnde moeten wij dit aangelegen object beschouwen, als in verband staande met de geheele inrigting van de Universiteiten van dit Rijk, en en zouden over zulks van gedagten zijn, d*t Uwe Majesteit dit ontwerp tot het etablisseeren van een veterinaire school, zoude behooren te zenden aan den Minister van Binnenlandsche Zaaken, teneinde dezelve de consideration en advies konde inwinnen van hen die door Uwe Majesteit zijn belast met de inrigting, uitbreiding en verbetering van de Universiteiten in dit Rijk en het aldaar te houdene onderwijs, opdat Uwe Majesteit ook deze conside* ration ontfangen hebbende, over het geheel zoude kunnen besluiten zooals met algemene nut, en de welvaart van deeze aangelegene wetenschap der Veeartsenijkunde best zoude bevonden worden overeen te koomen.



Wij onderwerpen dit ons advies aan Uwer Maj esteit meer verlicht oordeel en hebben de Eer met den diepsten Eerbied te zijn Sire! Uwer Majesteit
zeer onderdanige, gehoorzame dienaren en getrouwe onderdanen. Den Haag, 17 Mrt. 1807.
De Sectie van Wetgeving en Algemeene Zaken uit den Staatsraad (w-gO P- L- v. d. Kasteele.
De koning, die nu blijkbaar voorloopig genoeg had van het plan om te Zutfen een Veeartsenijschool te stichten, nam reeds op 21 Maart 1807, dus 4 dagen daarna, het besluit om veeartsen aaneen Fransche Veeartsenijschool te doen opleiden.
Dit besluit luidt als volgt:
Besluit tot opleiding van veeartsen voor Neder* land in een Fransche veeartsenijschool.
„Is besloten:
1°. Den Minister van Binnenlandsche Zaken te autoriseeren zooals geschiedt by dezen, dus aan Zyne Majesteit eenige geschikte Persoonen proponeren, welke naar het veterinaire School te Parys zouden kunnen worden gezonden, om aldaar het noodig onderwijs te ontvangen.
2°. Den Minister van Oorlog insgelyks te autoriseeren zooals by dezen geschiedt dus mede voor elk Regiment Cavallerie een persoon."
Toch werd niets onbeproefd gelaten om te komen tot een inrichting voor veeartsenij* kundig onderwijs in ons Tand, zoo droeg de koning aan den opperstalmeester A. de Caulin* court op om een voordracht te doen „wegens de da ars telling van een veeartseny kundig school waaromtrent Z.M. reeds 16 Oct. 1807 een ver* slag ontving".
De commissiën van Landbouw, die reeds in de Bataafsche Republiek bestonden, waren door Koning Lodewijk Napoleon bestendigd en van deze commissiën uit werden weer spoedig pogingen gedaan om den koning tot oprichting eener veeartsenijschool te brengen. Dit blijkt het duidelijkst uit onderstaande aanhaling uit een brief van 16 Juli 1808:
Poging van de Commissiè'n van den Landbouw om Koning Lodewijk Napoleon te brengen tot oprichting eener veeartsenijschool.
„ .... Ik hoop allengskens onder het oog van Uwe Majesteit te brengen den uitslag der beraad: slagingen van de gecommitterden uit de onder* scheidene commissiën van landbouw in het
Koningrijk, en zal thans de vrijheid nemen een aanvang te maken met iets dat te veel in dit land is verwaarloosd geworden, de veesartzenijkunde. Zulks is niet ontgaan aan de commissiën door Uwe Majesteit in het voorleden jaar benoemd, om een ontwerp ter formatie des hoge scholen voor te dragen. Daar zij begrepen heeft dat bij de Konink* lijke universiteit alwaar in alle wetenschappen onderwijs moet worden gegeven, ook deze wetenschap hare plaats moet vinden, daar het nut der anatomia comparata, in welke de verdiensten van onzen Camper zoo groot waren, en die thans door den beroemden Cuvier tot zulk een graad van volkomenheid is gebracht, door ieder erkend is, en de ontleedkunde van den mensch en van de dieren elkander onderling bijstand verkenen, het* zelfde onderwijs naar mijn inzien ook op andere hoge schooien gegeven moeten worden, bijzonder komt daartoe Franeker in aanmerking, als een ge* deelte van het Koningrijk, waar vele en welligt het grootst aantal paarden, runderen en schapen verenigd zijn. Uwe Majesteit heeft reeds getoond, het noodzakelijke van het daarstellen van vee* artsenijkundige inrichtingen te gevoelen, toen het hoogst denzelven behaagde aan de Eerste Sectie van den Staatsraad op te dragen een rapport uit te brengen over de inrichting van eene veoartzenij* school te Zutphen.
Ik wil geenzinds het rapport van die sectie voor* uitloopen en zal dus liever naar aanleiding van hetgeen mij door die commissiën van landbouw is voorgedragen Uwe Majesteit in overweging geven, om den landman gelegenheid te geven dadelijk de hulp van vee-artzen te kunnen bekomen.1)
Het is namelijk in gevolge het verlangen der alge* meene vergadering van afgevaardigden uit dezelve commissiën van landbouw, dat ik Uwe Majesteit proponeer, om ter gemoedkoming van het dadelijk groot en dringend gebrek aan veesartsen, welke zonder toezegging van eenige bezoldiging in den beginne moeyelijk zullen zijn te engageeren om zich ergens neder te zetten, aan geschikte vee*artsen, die zich zouden mogen opdoen, voor den tijd van een jaar toe te leggen eene somme van ƒ 400.—, voor de helft uit 's lands kas en de andere helft uit het Fonds voor den landbouw te betalen, mits dat dezelve veesartsen bevorens door een departe* mentale geneeskundige commissie geëxamineerd en bekwaam zouden bevonden zijn. Deze verplichting aan de geneeskundige commissiën op te leggen zal mijns inziens het best stroken met de intentie Uwer Majesteit, gemanifesteerd bij de organisatie van het Ministerie van Binnenlandsche Zaken, volgens welke het veeartzenijkundige onderwijs niet tot het Bureau van Landbouw en veeteelt, maar eigenaardig tot dat der geneeskunde is gebracht, waarom ik ook bij dezen vermeen Uwer Majesteit te mogen voor* dragen om. de instructiën voor dezelve geneeskundige commissiën te amplieren, door aan dezelve op te dragen niet alleen het examineeren van vee* artzen voor zoover dit nodig zal zijn, maar ook het toezigt houden over de grasserende veeziekten, die onder derzelver ressort ontstaan, terwijl de commissiën van landbouw alleen zouden kennis nemen van het ontstaan der veeziekten, en hiervan terstond de geneeskundige commissiën zouden dienen te informeeren; alles echter op zodanigen
*) Het hier bedoelde, 17 Maart 1807 reeds uitgebrachte rapport was den minister blijkbaar niet bekend.



naderen voet als verder door Uwe Majesteit zou worden gearresteerd, en waartoe ik alsdan de eer hebben zal eene voordragt aan Uwe Majesteit in te zenden "
Tractementen voor veeartsen.
Reeds op 29 Juli 1808 gaf de koning in zoover aan dit schrijven gehoor, dat hij op het Loo het besluit teekende, waarbij hij den Minister machtigde om aan geschikte vee* artsen, welke zich mochten opgeven, voor den tijd van een jaar toe te leggen „een Tracte* ment van Vierhonderd gulden, te betalen voor de eene helft uit de Publieke Schatkist en voor de wederhelft uit het fonds van den Landbouw, mits dat dezelve egter vooraf door eene Departementale Geneeskundige Com* missie geëxamineerd en bekwaam zullen be* vonden zijn". Verder wordt genoemde Com* missie „gechargeerd met het examineeren der veeartsen en het houden van toezigt op de grasserende veeziekten".
Commissie tot het examineeren van veeartsen.
Of deze commissie nu reeds zoo spoedig examen afnam, heb ik niet kunnen nagaan; zeker is het, dat reeds 17 dagen later de aanstelling van een veearts plaats had, die tevens benoemd werd tot onderwijzer in de veeartsenijkunde.
Onderwijzers in de veeartsenijkunde. Dit besluit luidt als volgt: „No. 40. 15 Augustus 1808.
Wij hebben besloten en besluiten. Art. 1.
De veearts Schultze wordt aangesteld tot veearts in het Departement Gelderland op den voet zooals zulks by onze Decisie van den 29 July dezes Jaars No. 53 is vastgesteld, wordende gemelde Schultze tevens benoemd tot onderwyzer by de eventueel te Zutfen op te rigten veeartsenyschool onder zoodanigen titel als nader zal worden bepaald op eene Jaarwedde van acht honderd guldens makende dus te samen twaalf honderd guldens, waarvan duizend guldens zullen betaald worden uit de publieke Schatkist en twee honderd Gul* dens uit het fonds van den Landbouw.
Art. 2.
De Tractementen zoo der aan te stellen Veeartsen, als van den eventueelen later op te rigten Veeartsenyschool te Zutphen, voor zoo verre dezelve uit de publieke schatkist
zullen worden betaald, zullen voor deze Jare 1808 worden geaffecteerd op de post van onvoorziene uitgaven van het Ministerie van Binnenlandsche Zaken en op de Begrooting van volgende Jaren, daarvoor eene afzonder* lijke post bestemd worden; alles echter in afwachten van onze nadere bepaling omtrent de te Zutfen op te rigten Veeartsenyschool.
Art. 3.
Onze Minister van Binnenl. Zaken, de Directeur Generaal der Publieke Schatkist en de Rekenkamer zyn ieder voor zooveel hun aangaat belast met de executie van het tegen* woordig Besluit.
Gegeven te Amsterdam den 15den Augustus 1808".
Men ziet dus, dat het plan voor eene Vee* artsenijschool te Zutfen weer in bewerking is en dat de heer Johann Georg Heinrich Schjjltze reeds als onderwijzer in veeartsenij* kunde is benoemd.
Lessen in Veeartsenijkunde te Zutfen door Schultze, onderwyzer in de Veeartsenijkunde.
Genoemde Schultze was afkomstig uit het Munstersche.
Afgezien van genoemde plannen, waarop wij nader uitvoerig zullen ingaan, blijkt Schultze met het geven van lessen in de Veeartsenij* kunde begonnen te zijn. De titel van Schultze varieert m verschillende stukken, nu eens wordt hij onderwijzer, dan weer lector, een andere maal weer professeur genoemd.
Op 10 Januari 1809 wordt door den Minister van Binnenlandsche zaken aan den Koning gevraagd „of de vermelde Schultze dan eerst wanneer de school werkelyk inge* rigt en hy by dezelve als onderwyzer zal zyn aangesteld het bepaalde tractement van agt honderd guldens zoude genieten dan of dit tractement hem reeds van den dag van Uwe Majesteits decisie behoorde voldaan te worden", waarop de Koning 25 Januari 1809 besluit, dat de „Veearts Schultze van den dag zyner benoeming als onderwyzer van de eventueel te Zutphen op te rigten Veeartseny*School tot aan de dadelyke oprigting derzelve School, slechts genieten zal drie vierde van het aan hem in die qualiteit toegelegde Tractement".
Spoedig daarop ontvangt Z. M. van den Minister de volgende mededeeling, waaruit blijkt, dat lessen gegeven worden:
„Inmiddels in het zekere onderrigt zynde, dat de Veearts Schultze sedert een geruimen



tyd zich te Zutphen heeft neergezet en hoe zeer de Veeartsenykundige School aldaar nog niet tot stand gebragt is, evenwel met het geven van lessen werklijk begonnen is, zoo neb ik gemeend my tot Uwe Majesteit te moeten vervoegen ten einde hoogstderzelver welbehagen dienaangaande nader te mogen vernemen".
Dit is dus het bewijs, dat Schultze te Zutfen werkelijk veeartsenijkundig onderwijs heeft gegeven.
Hoe lang Schultze dit onderwijs heeft gegeven, is mij niet bekend; wel is zeker, dat hij nog enkele jaren te Zutfen heeft gewoond.
In de archieven van den Burgerlijken Stand te Zutfen is te vinden, dat 6 April 1812 werd geboren Clemens Augustus Schultze, zoon van Johan Georg Heinrich Schultze, oud 46 jaar, van beroep Onderwijzer in de Veeartsenijkunde, en van Anna Maria Geer* trudis Hohman, oud 25 jaar. Het echtpaar woonde Groote Kerkhof No. 835.
In 1812 voerde Schultze dus nog zijn titel van onderwijzer in de Veeartsenijkunde, of hij toen nog lessen gaf is mij niet gebleken.
Benoeming van eene Commissie voor het houden van een veeartsenijkundig examen.
Intusschen benoemde Koning Lodewijk Napoleon bij besluit van 17 Sept. 1808 eene commissie voor het houden van een veeartse* nijkundig examen.
Dit besluit luidde:
Art. 1.
Tot den le Mey des volgenden Jaars zal het Fxamineren en onderzoeken der bekwaamheden van de veeartsen in de Departementen aan eene speciale commissie worden toevertrouwd aan welke tevens wordt opgedragen om een plan te formeeren naar hetwelk in het vervolg dit examen zal worden ingericht.
Art. 2.
Met bovengemelde commissie belasten wij de navolgende Heren als de Heer Staats Raad Brugmans, Professor aan de Koninklijke Universiteit te Leyden. De Heer van Maanen, commissaris van het genees* kundige.
De Heer Bennet, Lid van het Koninklijk Instituut. „ „ Heilbron, Chef de Bureau bij het Mini* sterie van Binnenl. ZakenArt. 3.
Onze Minister van Binnenl. Zaken is belast met de executie van het tegenwoordig gegeven Besluit.
te Soestdijk den 17<i™ Sept. 1808.
Veeartsenijkundig examen.
Uit het den 16en van Herfstmaand 1809 om* trent het in dat jaar gehouden examen uitge*
bracht verslag blijkt, dat 19 personen zich hebben laten examineeren, van welke zeven uit hoofde hunner onkunde moesten afgewezen worden, terwijl de overige twaalf (omtrent welke de commissie het voegzaam geoordeeld heeft, wegens het aanmerkelijk verschil van hun theoretische kennis een splitsing te maken, zoodat drie derzelven, wier examen buiten* gewone voldoening gegeven heeft, als vee* artsen van de eerste klasse, en negen als vee* artsen van de tweede klasse zijn geadmitteerd) over het algemeen zoovele blijken van be* kwaamheid in het uitoefenend gedeelte van hunne kunst aan den dag gelegd hebben, dat de commissie zich bereid heeft gevonden te proponeeren om aan deze twaalf personen het door Z. Majesteit voor een jaar geaccordeerde inkomen van f 400.— toe te voegen.
De Minister van Eeredienst en Binnen* landsche zaken Van der Capellen brengt deze mededeeling aan den Koning over, doch voegt daaraan het volgende schrijven toe met een nader plan voor het examen, door de commissie opgemaakt:
„In het vleiend vooruitzigt, dat het tot dusverre in deze verrigtte Uwer Majesteits welbehagen zal wegdragen, neem ik de vrijheid met overlegging tevens van eene kopy van het voorsz. door de voornoemde commissie ontworpen plan van examen Uwe Majesteit eerbiedigst voor te dragen, dat het mij zoo uit de verdere schriftelijke als mondelinge consideratie van de meer gemelde commissie gebleken is, dat, wanneer in den volsten zin zal voldaan worden aan Uwer Majesteits heilzame intentie om de bijzonder ook voor dit Rijk zoo belangrijke veeartsenijkunde uit haren vernederenden staat op te beuren, en dezelve tot dien graad van volmaakt* heid te brengen, dien zij allezints verdient, er als dan onderscneide hiertoe betrekkelijke inrigtingen en maatregelen werkstellig gemaakt en genomen zullen moeten worden.
Waaromtrent dan in de eerste plaats in aanmerking zouden komen de behoorlijke organisatie van de door Uwe Majesteit reeds bepaalde, echter nog niet in volkomen werking gebragte veeartsenijkundige school te Zutphen, zonder welke het te voorzien is, dat men, zooals de voorsz. commissie verpligt geweest is, te doen, zich altoos zal moeten te vreeden stellen met veeartsen van mindere theore* tische kunde en die ook geene de minste kennis dragen van eenige buitenlandsche talen en andere hoogst nodige voorbereidende wetenschappen en kundigheden, terwijl daarentegen eene wel inge* rigtte school van de nodige leeraars en verdere vereischten voorzien, en op welke de Jongeling tot dit vak opgeleid, alle gelegenheid tot nodig onderwijs aantreft, het allergunstigst vooruitzigt zal opnemen, dat ook dit Rijk van een voldoend aantal ware veeartsen mettertijd zal voorzien zijn.
Als een onderwerp van geen minder belang, heb ik de eer Uwe Majesteit in de tweede plaats te doen opmerken, dat niet alleen het plan van orga* nisatie eener dusdanige school door daartoe geschikte en deskundigen in dit vak zoude dienen ontworpen



te worden, maar dat het ook mijnes erachtens allernoodzakelijkst is, dat het toeverzicht over zoo» danige school, over de Leeraars aan dezelve, over de wijze van onderwijs en ook over de vlijt en vorderingen der zich aldaar bevindende kweeke» lingen, bij voortduring aan eene vaste commissie worde op gedragen, welke commissie nog daar en boven behoorde beiast te worden met het algemeen toeverzigt over al het geen de veeartsenijkunde binnen het Rijk specteert en waaronder meer bepaal» delijk behoord begreepen te worden het algemeen toeverzigt over alle heerschende ziekten onder het vee binnen dit Rijk, en al het geen daartoe verder betrekking heeft.
Eindelijk is het mij ook voorgekomen, dat het niet minder nodig en nuttig zal wezen, dat ook aan deze zelfde door mij voorgestelde commissie alleen in het vervolg het afnemen der examina van veeartsen worde opgedragen. Want het is niet alleen dat het groote oogmerk in dezen zooveel te eerder en beter zal bereikt worden, hoe meer alle daartoe betrekkelijke werkzaamheden gecon» centreerd en in een ligchaam vereenigd worden, maar ik moet ook de vrijheid nemen aan te merken dat de gronden, die Uwe Majesteit op de voordracht van mijnen praedesseur van 16 van Herfstmaand 1808, No. 8, bewogen hebben om het bepaalde bij Hoogstderzelver voorsz. Decisie van 29Hooymaand 1808, No. 53, dat namelijk de examina der Veeartsen door de Departementale Geneeskundige Commissiën zullen afgenomen worden, in zooverre te altereren, dat door Uwe Majesteit een speciale Commissie tot het afnemen dier examina tot den lstcn van Bloeimaand dezes Jaars is daargesteld, niet alleen niet verminderd, maar integendeel door het oog te vestigen op het vermelde door de voorsz. Com» missie ontworpen plan van examen aanmerkelijk vermeerderd zijn, daar uit het zelve plan niet alleen consteert, hoe vele kundigheden er bij eenen wer» kelijk bekwamen en dezen naam alzins waardigen veearts moeten samenloopen; maar dat ook die» genen, welke zoodanig iemand zullen moeten examineeren, eene zeer uitgebreide en bijzondere kennis in dat vak behooren te bezitten, bij aldien men eene zekere waarborg van een goed afgelegd examen zal hebben; en ik mag Uwe Majesteit niet verbergen, dat dit laatste vereischte bij de Depar» tementale Geneeskundige Commissiën niet moeyelijk zal kunnen gevonden worden, daar de Commissiën samengesteld, op eenige weinige Hoogleeraren na, uit practiseerende Genees», Heel*, en artsenijmengkundigen, voor verre het grootste gedeelte bestaan uit lieden, die hoezeer ervaren in hun vak, in de veeartsenijkunde echter, op welker beoefening men tot zoo onlangs geleden met veragting neder zag, ten eenenmale vreemdelingen zijn en ook volgens hunne dagelijksche beroepsbezigheden ver» hinderd, om zich op een zoo uitgebreid vak naar behooren toe te leggen, altijd vreemdelingen zullen blijven.
En het is dan Sire! alle deze aangenoemde gronden, dat ik de vrijheidneme Uwe Majesteitteproponeeren om op gelijken wet als de bestaande Departementale Commissiën van Geneeskundig onderzoek en toe' verzicht ook onder het oppertoeverzigt van den Minister van Eeredienst en Binnenlandsche Zaken een algemeene commissie voor het veeartsenijkundig vak aan te stellen onder de benaming van Algemeene veeartsenykundige commissie van het Rijk, zitting houdende in de hoofdstad Amsterdam en welke
commissie ingevolge eener door mij te ontwerpen en door Uwe Majesteit te approberen instructie zoude behooren belast te worden:
1°. Met de opgave van een plan van organisatie der veeartsenijschool, als mede van de geschiktste wijze om het veeartsenijkundig vak door het geheele Rijk op eenen verbeterden voet te brengen.
2°. Met het algemeen toeverzigt over deze school, over de onderwijzers aan dezelve, als mede over de leerlingen en hunne vorderingen, en
3°. met alteratie van Uwer Majesteits wel gemeld besluit van 29e Hooimaand 1808, No. 53, met het afnemen der examina van veeartsen.
Terwijl wijders ik de vrijheid neem om, wanneer deze mijne voordragt Uwer Majesteits goedkeuring mogt wegdragen, aan Uwe Majesteit voor te stellen om tot deze commissie aan te stellen de volgende personen:
Den Staatsraad Brugmans, hoogleeraar aan de Koninklijke Universiteit te Leiden.
Den heer Van Maanen, commissaris»generaal tot de zaken der geneeskunde.
Den heer Bennet, lid van het Koninklijk instituut.
Den heer Heilbron, chef de bureau bij 't Ministerie van Eeredienst en Binnenlandsche Zaken en
Den heer Bakker, lector in de ontleed», heel» en vroedkunde te Haarlem. En voorts
a. de examengelden, welke door voorsz. commissie zullen genoten worden te bepalen op dertig gulden voor eiken candidaat.
b. de reis» en verblijfkosten der leden van voorsz. commissie, als mede de kosten van het voor die commissie benodigde tot de behoorlijke waarneming harer werkzaamheden te doen betalen uit het fonds voor den landbouw, door den Minister van Eere» dienst en Binnenlandsche Zaken."
Aan dit rapport was toegevoegd het volgende:
Plan voor het veeartsenijkundig examen.
Plan van Examen voor de bij vervolg aan te stellen veeartsen.
„Ieder, die tot veearts wenscht bevorderd te worden, zal gehouden zijn te antwoorden op alle vragen, welke hem in de onderscheiden vakken der vee» artsenijkunde, en alles wat daartoe direct betrekking heeft, gedaan worden.
Hij zal dus ondervraagd worden:
I. Over de zootomie of dieren ontleedkunde, en wel
a. Over het geraamte in het algemeen en de beenderen, die het zelve zamenstellen in 't bijzonder.
b. Over de voornaamste gewrichten en derzelver zamenstelling; vooral over de zodanigen, waarin meer gewoonlijk ontwrichtingen of andere gebreken, worden waargenomen.
c. Over de voornaamste spieren, bijzonder die tot uitwendige gebreken betrekking hebben; vooral die der ledematen.
d. Over het vaatgestel in 't algemeen, en in het bijzonder over den loop, takverspreiding, en onder» scheid tusschen aderen en slagaderen.
e. Over de voornaamste zenuwen en klieren van beiderlei soort, vooral der meest oppervlakkig gelegene.
ƒ. Over de ligging en het maaksel der voor» naamste ingewanden in de drie holligheden des dierlijken ligchaams, en vooral het onderscheid



't welk daaromtrent tusschen herkauwende» en niet herkauwende dieren plaats vindt; gelijk mede de ligging en het maaksel der voornaamste deelen, die tot de verloskunde der dieren betrekking hebben.
II. Over de physiologie of natuurkunde der dieren in 't algemeen; meer in 't bijzonder
a. Over den omloop des bloeds en de ademhaling.
b. Over de verrichtingen der voornaamste buiks* ingewanden
c. Over de werkingen der voornaamste spieren, zenuwen, klieren enz.
III. Over de huishoudelijke behandeling van gezonde dieren in 't algemeen, en meer in 't bijzonder
a. Over kentekenen van volkomen gezondheid, en van den ouderdom der paarden; gelijk mede over de kentekenen van derzelver geschiktheid tot bijzonder gebruik.
b. Over de oppassing en verzorging van het vee; vooral der paarden, dragtige» en melkkoeyen, jonge kalveren, schapen en lammeren.
c. Over het meest dienstige voeder, zo op den stal als in de weiden, naar mate van den ouderdom, bijzondere gesteldheid en onderscheiden jaar* saisoenen; ook vooral, bij de paarden, naarmate van verschillend gebruik, 't welk van dezelve wordt gemaakt.
d. Over het hoefbeslag en alles wat daartoe betrekking heeft.
IV. Over de algemeene ziektekunde en genezingsleer, waartoe behoren
a. de algemeene begrippen over het ontstaan der ziekten of van het ziek worden, en het nodig onderscheiden van oorzaken en gevolgen.
b. de algemeene kennis, verdeling en rang* schikking der ziekten naarmate van derzelver aart, eigenschappen, beloop en andere omstandigheden.
c. de algemeene leer der geneesmiddelen, en vooral de kennis der nodige nuttige en ook der schadelijke plantgewassen, bijzonder der inlandsche, en de kennis der bijzondere effecten der onderscheiden geneesmiddelen bij verschillende dieren.
d. het zamenstellen, toebereiden en toedienen der verschillende geneesmiddelen en de kennis der meest gewone giften derzelven bij onderscheiden dieren.
V. Over de bijzondere ziektekunde en bijzondere geneeswijze, waarbij te letten valt
a. Op het kennen en konstmatig behandelen van iedere afzonderlijke ziekte, doch voornamelijk der zodanige, die meer gewoonlijk bij onderscheide dieren worden waargenomen.
b. Op den bijzonderen aart der epizoötien of algemeen heerschende veeziekten, vooral ook der besmettelijke ziekten, en hoeverre zich deeze be* smettelijkheid alleen tot dieren, of alleen tot menschen, of tot beiden uitstrekke.
c. Op de voorbehoedingsmiddelen, en nood* zakelijke maatregelen tot stuiting der onderscheiden veeziekten.
VI. Over de heelkundige gebreken in 't algemeen, en meer bijzonder over cue, welke aan de pooten en hoeven der paarden worden waargenomen, over derzelver behandeling en de meest te pas komende heelkundige operatien, handgrepen en werktuigen.
VII. Over de verloskunde en alles, wat daartoe be* trekking heeft, zoowel bij natuurlijke als moeylijke en tegennatuurlijke verlossingen; gelijk mede over de in* en uitwendige ziekten en gebreken, die, als gevolgen derzelve in de eerste dagen na de ver* lossing plaats kunnen hebben."
Dit uitvoerig rapport viel bij den koning slechts ten deele in goede aarde.
In de Decisie, gegeven 16 van Herfstmaand 1809, luidt het n±:
„Wij difficulteren in de voordracht bij even* gemelde rapport gedaan tot het daarstellen eener algemeene commissie voor het veeartsenijkundig vak onder de benaming van Algemeene vee-artsenijs kundige commissie van het Rijk",
terwijl Z.M. zelf op het desbetreffende rapport als kantteekening plaatste: „Nous n'avons que trop de commissions."
De Algemeene Veeartsenijkundige Com» missie was hiermee van de baan.
Wat de Veeartsenijschool te Zutfen be» treft, vinden wij in de daareven genoemde Decisie: „Wij verlangen, voornoemden onzen minister ons op de spoedigst mogelijke wijze eene complete organisatie der vee*artsenij* kundige school te Zutphen voordrage", en als kantschrift bij het daareven bedoeld rapport geeft de koning nog haast scherper zijn wensch te kennen: „Renvoyé au Ministre pour pro* poser le plus promptement possible 1'organi* sation compléte de 1'école de Zutphen que je demande depuis si longtemps."
Dit dringende verzoek van den koning, die nu blijkbaar eens voortgang wenschte te maken, miste niet zijn uitwerking. De minister van Eeredienst en Binnenlandsche Zaken van der Cappellen maakte studie van het onder* werp en bood reeds op den 29**™ van Slagt* maand 1809 aan den koning een rapport aan, waarin een uitvoerig en nauwkeurig toegelicht plan voor de veeartsenyschool te Zutfen is neergelegd.
Uitvoerig plan voor de veeartsenyschool re Zutfen.
Dit rapport bevat veel wetenswaardigs en getuigt van nauwkeurige studie, waarom ik het, hoewel vrij uitvoerig, hier in zijn geheel meen te moeten overnemen. Het is waard aan de vergetelheid ontrukt te worden.
„29 Slagtmaand 1809 No. 15
Aan den koning.
Sire,
Bij dezen, ingevolge Uwer Majesteits decisie van den 16 van Herfstmaand 1.1. No. 7, de eer zullende hebben om aan den mij door uwe Majesteit opgedragen taak te voldoen, en aan Hoogstdezelfe eene, zoo veel mogelijk complete, organisatie der vee artzeneikundige school te Zutphen voor te dragen, zij het mij



alvorens vergund Uwe Majesteit eerbiedig onder het oog te brengen, dat het mij, na een naauwkeurig onderzoek der, bij Uwe Majesteits nadere decisie van 20 Herfstmaand daaraan volgende No. 3, mij ter hand gestelde (en hiernevens retourneerende) nota's van den heer De Caulincourt aangaande de organisatie der keizerlijke veeartseneikundige school te Alfort, en na eene allerscrupuleuste overweging van deze gewigtige materie, over het geheel is voorgekomen, dat hoe navolgenswaardig de ingevoerde leerwijze in de vermelde keizerlijke school, en hoe volledig de overige inrigtingen aldaar ook mogten geoordeeld worden, dezelve echter niet wel tot eene rigtsnoer kunnen genomen worden bij de organisatie van zoo* danige school in dit Rijk; althans dat verre de meesten derzelven in alle die uitgebreidheid niet kunnen worden nagevolgd. Het is toch niet alleen de zoo zeer in het oog lopende Verschillende uitgestrektheid dier beide rijken, en het daaruit natuurlijk af te leiden aan* merkelijk verschillend getal, zoo dergenen die zich als leerlingen zullen aanbieden, als der gelegenheden om dezelven, na hunne volbragte studiën, behoorlijk te plaatsen, welke eene verschillende wijziging en meerdere beknopt* heid eener zoodanige school binnen dit Rijk gebiedend schijnt te vorderen; maar er heeft nog eene bijzondere omstandigheid plaats, die mij toeschijnt zoodanig anders gewijzigde in* rigtingen niet minder noodig te maken, en die bij de organisatie dier school alhier niet uit het oog moet verloren worden; en welke mij van zooveel belang is voorgekomen, dat ik mij gedrongen gevoelde dezelve aan Uwe Majesteit eenigzins nader te ontwikkelen.
Het voorname oogmerk der veterinaire scholen in Frankrijk en ook in meer andere Rijken schijnt namelijk de meest mogelijke be* vordering en volmaking der Hippiatiek te zijn hetwelk ook in die landen, waar een groote landmacht, waaronder veele cavalerie* regimenten, onderhouden wordt en alwaar het dus ook van veel belang is om een voldoend aantal bekwame paardendoctoren te hebben, als allerontbeerlijkst kan beschouwd worden.
En de gevolgen hiervan zijn dan ook geweest, dat bij het onderwijs op die scholen over het geheel meer bijzonder reguard is geslagen op dit eene gedeelte der veeartzeneikunde, dat men een aanzienlijk getal kwekelingen in dezelve heeft opgenomen, en dat men het eindelijk noodig heeft geoordeeld, om bij dit groote aantal kwekelingen, van welke verre het grootste gedeelte voor den militairen dienst
bestemd is, met opoffering van aanzienlijke uitgaven, hoofdzakelijk veroorzaakt door het onderhoud en de bezoldiging der veele, tot zoodanige inrigting gevorderd wordende per* sonen, eene uitgestrekte militaire dicipline in te voeren, en de gehele organisatie dezer scholen op eenen militairen voet in te rigten; welk alles, behoudens de nuttigheid en de noodzakelijkheid aldaar, intusschen vrij om* slagtig en kostbaar is, en niet dan ondergelijke omstandigheden en onder gelijke noodzakelijk* heid tot een voorbeeld ter navolging kan verstrekken.
In dit Rijk, Sire, is het eenigzins anders met deze zaak gelegen. Het aantal cavallerie* regimenten in dienst Uwer Majesteit, is niet zoo groot, dat zeer veele eigentlijke paarde* artsen bij dezelve geëmployeerd zullen kunnen worden: daarenboven is het aantal paarden binnen dit koningrijk, hoe zeer niet onaan* zienlijk, echter in evenredigheid tot het veel grooter aantal en voor dit land bijzonder belangrijk hoornvee, als staande de eerste tot de laatstgemelden als 1 tot 5, als mede tot het zeer groot aantal schapen en varkens welke allen ook aan zeer veele ziekten onderworpen zijn, niet zoo groot, dat het hoofdoogmerk eener op te rigten veeartzeneischool in dit Rijk zich zoude behoren te bepalen tot het vormen van bekwame voorwerpen voor de Hippiatiek of voor regimentspaarde*artsen.
Integendeel is eene goede behandeling en behoorlijke zorg voor de gezondheid van het hoorn* en ander vee voor Uwer Majesteits onderdanen van zoo veel aanbelang, dat het* zelve zooal niet grooter geacht, ten minsten met dat der paarden gelijkgesteld behoort te worden, en zal dus ook bij de organisatie eener school hier te lande, wel moeten ge* zorgd worden, dat zonder de anderzins zoo gewigtige Hippiatiek uit het oog te verliezen, ook bekwame artsen voor alle de verschillende en bovengemelde soorten van huisdieren ge* vormd kunnen worden; en niet dit alleen, maar ook juist om dit groote aantal hoorn* en ander vee, hetwelk zich door ditgantsche Rijk overal verspreid bevindt. Om de hieruit voortvloeiende noodzakelijkheid om ook over* al den nodige hulp te kunnen erlangen, en uit hoofd der onmogelijkheid om echter op zoo veele plaatsen als anderzins wel dienstig geoordeeld zou kunnen worden, in allen op* zigten kundige veeartsen te kunnen hebben, zal het naar mijne gedachte nodig zijn, de meergemelde school zoodanig in te rigten, dat het aan iedereen, die voor zich zeiven in



de veeartzenij kunde belang stelt, dat het bij voorbeeld aan iederen landman, veehouder, hoefsmid, paardekooper.plattelandsheelmeester en alle anderen vrij zal staan, om van deze min kostbare gelegenheid tot onderwijs ge* bruik te maken en door het bijwonen der lessen, onder zekere nader te bepalen min bezwarende voorwaarden, eenige algemeene veeartzeneikundige begrippen te verkrijgen. Eene zaak welke niet anders dan ten hoogsten nuttig kan wezen al ware het ook alleen, om de, bij het grootste gedeelte der evengemelde personen, zoo dikwerf bovendrijvende vooroor» deelen en verkeerde begrippen ten aanzien van de ziekten van het vee uit den weg te ruimen, en hun daaromtrent meer verlichte denkbeelden in te boezemen.
Hoezeer nu op dit alles, Sire, bij de or* ganisatie eener veeartzeneikundige school voor dit Rijk, naar mijne gedachten gelet behoort te worden, is het echter bij eene inrigting welke in dit Rijk zoo geheel nieuw is, niet wel mogelijk met volle zekerheid a priori te bepalen, hoedanig dezelve in alle deszelfs deelen en onderdeden zoude behooren te zijn om aan deszelfs doel het best en zekerst te beantwoorden. Ik vinde mij dus verpligt Uwe Majesteit te moeten voorkomen, dat ik het plan van organisatie, hetwelk ik hoogstdezelve bij deze aanbiedende, geenzins als in alle deelen volmaakt wensch gehouden te hebben; dan echter hoop ik dat Uwe Majesteit daarin de grondslagen ontdekken zal van een ge* bouw, dat reeds aanstonds bruikbaar zal zijn, en tegelijk vatbaar voor alle zoodanige ver* betering en volmaking, die de ondervinding te eeniger tijd zou leren nuttig en noodza* kelijk te wezen. Ik ga dus over, Sire! om aan Uwe Majesteit een plan voor te dragen eener zoo min mogelyk omslagtige, eener voor 's Rijks finantiën zoo weinig mogelijk bezwarende, en echter voor dit Rijk geschikte veeartzenei= kundige school. Alvorens echter zal ik de vrijheid gebruiken Uwe Majesteit bekend te maken met die hoofdgronden en beginselen, die mij bij het ontwerpen van hetzelve ten leidraad hebben gediend, en die tevens aan* leiding kunnen geven tot nadere ontwikke* lingen van het een en ander, hiertoe betrek* kelijk.
Wat alzo het te geven onderwijs op deze school betreft mijns erachtens moet deszelfs hoofdbedoeling wezen, het vormen van goede rationele, practische veeartsen, en derhalve moeten daarbij hoofdzakelijk die leerstukken verhandeld worden, welke den practische vee*
arts onmisbaar zijn, zooals dezelve dan ook in het conceptplan nader omschreven zijn. Evenwel zal er op de school ook gelegenheid moeten wezen tot het verkrijgen van meer algemene en uitgebreidere kundigheden, zoo* dat die jongelingen, van wier meer bijzondere geestvermogens of bijzondere ambitie voor dit vak, zich meer uitstekende vorderingen laten verwachten, zich meer en meer zullen kunnen volmaken zonder in de noodzake* lijkheid gebragt te worden, om tot dat einde zich naar buiten 's land te begeven.
Tot het geven nu van dit onderwijs, is het mij toegeschenen, dat twee hoofdonderwijzers of eigentlijk leeraars in de veeartzeneikunst voldoende geacht kunnen worden; vooral wanneer de vakken, waarin onderwijs moet gegeven worden, behoorlijk tusschen hen beiden verdeeld en aan ieder hunner aangewezen worden, en wanneer verder zoodanige andere personen hun worden toegevoegd die hun in een gedeelte hunner werkzaamheden verligten, en daarbij de nodige hulp en handreiking kunnen geven.
Behalve dit onderwijs in de eigentlijke vee* artzeneikunde, is ook nodig dat er eenig onder* rigt in de scheikunde gegeven worde. Deze wetenschap kan wel niet gezegd worden voor de jongeling, die hoofdzakelijk tot de eigent* lijke veeartzeneikundige practijk opgeleid wordt, van dat groot belang te zijn dat in dezelve een afzonderlijk en alleenlijk aan de veeartze* neischool geattacheerd leeraar zou behoren aangesteld te worden, hetwelk ook, behalven de kosten voor het jaarlijks tractement van dien leeraar zeiven, uit hoofde van het be* noodigde laboratorium chemicum en andere daaraan geaccrocheerde noodwendigheden zeer omslagtig en buitengewoon kostbaar zoude wezen. Maar aan de andere zijde is het echter niet te ontkennen, dat het voor den rationelen practischen veearts altoos van belang is om kennis te dragen van de grondslagen eener wetenschap, welke thans op zo veele anderen, en vooral ook op het verklaren van veele werkingen des dierlijken ligchaams, en van het werkvermogen van zeer veele genees* middelen, eenen zoo grooten invloed heeft. En het strekt mij tot een bijzonder genoegen Uwe Majesteit te kunnen berigten dat juist binnen de stad Zutphen eene zeer geschikte en min kostbare gelegenheid zich aanbiedt om aan jongelingen, die zulks zoude mogen verlangen, of die men zou oordeelen hetzelve niet te mogen ontberen, dit scheikundig onder* wijs te kunnen doen genieten. De aldaar



wonende apotheker F. van Beek, lid van de departementale geneeskundige commissie van Gelderland, heeft namelijk volgens bij mij ingekomen berigten, reeds de edelmoedigheid gehad om aan die weinige élèves, welke zich thans in het instituut te Zutphen bevinden, ten zijnen huize gratis scheikundige lessen te geven, en ik vleye mij, dat hij daarmede op het verlangen van Uwe Majesteit gaarne zal willen voortvaren, vooral bijaldien hem, zoo voor zijnen arbeid, als nodige onkosten, een gering, schoon billijk honorarium jaarlijks wordt toegelegd.
Evenzoo heeft het mij toegeschenen, dat een uitgebreid en geregeld onderwijs in de eigent* lijke kruidkunde, hoe zeer eene wetenschap van veel nut voor den veearts, zoowel wegens de noodige kennis van de vele geneesmiddelen uit het plantenrijk als van de veelvuldige voor paarden en ander vee schadelijke kruiden, evenwel te omslagtig en te kostbaar zoude worden, wanneer ook voor dit vak een af* zonderlijk leeraar wierd aangesteld, en tot deszelfs gebruik een uitgestrekte kruidtuin moest aangelegd worden. Hierin zal men dus ook, op eene min omslachtige en min kost* bare wijze moeten trachten te voorzien; en ligtelijk, hoe zeer ik mij vooralsnog niet in staat bevinde iets bepaalds. daaromtrent aan Uwe Majesteit voor te dragen, zal zich daartoe bij ver* volg van tijd eene gunstige gelegenheid aanbie* den, die zich bij het in werking brengen der ove* rige inrichtingen van zelve zal ontwikkelen.
Daarentegen is het mij van zeer veel belang voorgekomen, dat op dusdanige school ook gelegenheid zij, om den aanstaanden veearts eenige algemeene kennis te doen verkrijgen van het landhuishoudkundige, voor zooverre dit tot het veeartzeneikundige betrekking heeft; zoodat hij zich de noodige denkbeelden kan verschaffen van den natuurstaat van het vee en der paarden, als ook van de bijzondere wijze van oppassing, voeding en meer andere dergelijke zaken, die hem in zijne praktijk van zeer veel nut zullen zijn, en waaromtrent hij niettegenstaande alle theoretische lessen, het juiste begrip niet kan verkrijgen, zonder eene goede gelegenheid om dit bij ondervinding te leeren. Intusschen zoude het ware middel om hiertoe gelegenheid te verschaffen, dat eigentlijk bestaan zoude in het aanleggen van eene zooveel noodig uitgestrekte boerderij met al het daartoe behoorende, niet alleen we* gens de groote kosten, maar ook wegens het daartoe benoodigd uitgestrekte locaal en andere daarmede verzeldgaande omstandig*
heden wederom met zeer vele zwaarigheden gepaard gaan; zoodat ik gene vrijheid vinde om zoodanig iets aan Uwe Majesteit voor te dragen. Het is mij derhalven ter bereiking van het verlangde doel, geschikt voorgekomen, dat bij deze school een deskundig persoon, die vooral gewoon is om paarden en vee op te passen, op een matig inkomen, met vrije woning tevens, in het locaal van het instituut, worde aangesteld; dat deze bij uitsluiting echter onder het toezicht van den leeraar in het practische gedeelte der veeartzeneikunde, met de voedering en ligchaamlijke oppassing van al het presente vee belast worde, en dat hij eindelijk, zonder den titel of rang van leeraar te hebben, verpligt worde, om élèves der school in dit gedeelte der landhuishoud* kunde proefondervindelijk te instrueren en voornamelijk in het manuale van de dagelijksche oppassing van paarden en ander vee voor te lichten en te oefenen; waartoe, daar toch altijd een genoegsaam aantal derzelven aan de school zal voorhanden zijn, ook zonder eene daartoe afzonderlijk ingerichte boerderij, altoos vol* doende gelegenheid zal wezen.
Het zou misschien ook niet ondienstig zijn dat de jongelingen en wel voornamelijk de wezentlijke élèves van de school, behalven in het reeds aangevoerde, ook eenig onderwijs konden genieten in eenige vreemde talen en vooral in de Fransche en Hoogduitsche, ook in de eerste beginselen der teekenkunst en in meer andere voorbereidende wetenschappen. Ik heb echter vermeend bij de eerste organi* satie van deze school te dien aanzien niets bepaaldelijk aan Uwe Majesteit te moeten voordragen, aangezien dit ook onder die zaken kan gerekend worden, welke op eene ge* makkelijke wijze zullen kunnen worden in* gevoerd, wanneer de school eens in werking zal gebragt zijn.
Gelijk ik nu gemeend heb aan het onder* wijs gene te grote uitgebreidheid te moeten geven, zoo heb ik het evenzeer noodig geacht ook bij de overige inrigtingen de meest mogelijke beknoptheid in acht te nemen, en vooral ook het getal der élèves, die in deze school van wegens het Rijk opgenomen zullen worden, slechts op eenige weinigen te bepalen, en dit wel niet alleen uit hoofde van hetgeen ik reeds de eer gehad heb Uwe Majesteit onder het oog te brengen omtrent de mindere gelegen* heid in dit Rijk om dezelven naderhand bij cavallerie=regimenten te plaatsen, maar ook omdat thans reeds eenige geëxamineerde vee* artsen in dit land bestaan, welker getal eer*



lang waarschijnlijk staat vermeerderd te worden door de zich van wegens dit Rijk op de meer* malen gemelde school te Alfort bevindende kwekelingen; en het is mij dus voldoende voorgekomen het getal van de thans, bij op* rigting der school, aan te nemen élèves op dat van zes te bepalen, waarbij de voornaamste vereischten behoorden te zijn, dat die jonge* lingen zullen moeten wezen inboorlingen van dit Rijk, afkomstig van brave ouders, niet jonger dan 15 jaren, en dat zij de Hollandsche taal kunnen lezen en schrijven. Zullende deze zes jongelingen, behalven het onderwijs en inwoning in het instituut, ook de kost en verpleging, en verdere dagelijksche behoeften gratis genieten. Tevens zullen dezelve onder* worpen zijn aan de wetten en reglementen van inwendige politie, die nader voor de school zul* len worden vastgesteld, en van het een of ander costuum of ander onderscheidingsteken als ko* ninklijke kwekelingen der veeartzeneikundige school te Zutphen voorzien worden. Terwijl zij vervolgens, na het voleinden hunner studiën, verpligt zullen zijn om, op het daartoe bepaalde tractement, hetzij bij de cavallerie*regimenten van dit Rijk als paarde*doctoren, of ander* zins op zoodanige plaatsen waar men dezulken zou mogen noodig hebben, als veeartsen in 's Rijks dienst te treden. Daarenboven dienden er ook schikkingen in het instituut plaats te hebben, om een even zoo groot getal élèves in hetzelve op te nemen, welke zouden mogen begeeren op hun eigen kosten in hetzelve te wonen en van de noodige dagelijksche be* hoeften voorzien te worden.
Deze zouden ook, terwijl zij evenals de voorgaanden zich voor het grootste gedeelte zullen moeten onderwerpen aan de ingevoerde order en wetten van het instituut, het onder* wijs aldaar gratis genieten en ook een onder* scheidingsteken als kwekelingen der veeartze* neischool te Zutphen dragen, doch zonder die bijzondere verpligting om zich naderhand als regiments paarde*doctoren of als veeartsen in 's Rijks dienst te moeten engageeren. Des verkiezende zouden zij echter van deze posten niet geheel uitgesloten moeten zijn.
Eindelijk, en waarvan ik reeds hierboven de nuttigheid meen betoogd te hebben, zal het ook aan een ieder, mits eene daartoe te bepalen som ten faveure der school betalende, moeten vrijstaan om de aldaar gegeven wor* dende lessen bij te wonen, echter zonder als élève der school aangemerkt te worden, of aan de bijzondere verpligtingen der kwekelingen verbonden te zijn.
Bijaldien nu Sirel dit een en ander Uwer Majesteits goedkeuring weg mogt dragen, dan zal ook het aantal personen, die verder bij deze school nog geëmployeerd moeten worden, niet zeer aanmerkelijk behoeven te zijn. Onder dezelven meen ik in de eerste plaats te moeten brengen den conciërge van het gebouw die, met vrije woning, op een vast jaarlijks trac* tement behoorde te worden aangesteld, en die, behalven met de huishoudelijke oppassing van het gebouw, ook met de verzorging van al het noodige aan de élèves belast zal zijn, waar* voor hem, boven en behalven deszelfs vast jaarlijks tractement, voor ieder koninklijk kwekeling eene zekere nader te bepalen som konde worden toegelegd; en deze post zoude dan, ter besparing van kosten, kunnen worden opgedragen aan eenen deskundige, die tegelijk geschikt was om den jongelingen het reeds boven breder omschreven onderrigt in een gedeelte van het landhuishoudkundige te geven. Navolgens zullen nog twee helpers op een matig inkomen aangesteld moeten worden tot adsis* tentie zoo der leeraars als van den meermalen genoemden landbouwkundigen conciërge, een van welken in het werk der smederij en het beslaan der paarden geoeffend zal moeten zijn; en behalven deze personen zoude ik van ge* dagten zijn dat provisioneel geene andere bij de school vereischt zouden worden. Wat nu het bestuur der school betreft: In de eerste plaats zoude het oppertoeverzigt over dezelve, onder Uwer Majesteits goed* keuring, aan den Minister van Eeredienst en Binnenlandsche Zaken behoren toevertrouwd te worden; doch wijders, hoe zeer het billijk en noodzakelijk is, dat de élèves en geëmploy* eerden, volgens de voor ieder derzelven te maken instructien, en daarbij te bepalen ver* pligtingen, onder de orders staan der leeraars, zoo vordert echter, mijns erachtens, zoowel de staat van veeartzeneikundig wezen in dit Rijk over het geheel, als ook bijzonder het belang der op te rigten school zelve, dat het hoofdbestuur, vooralten aanzien van het weten» schappelijke, aan eenige bijzondere personen worde opgedragen, en wel bepaaldelijk aan zoodanigen, van welken men zich kan ver* zekerd houden, dat zij de genoegzame kunde bezitten om dit, anderzins niet algemeen bekend, vak geheel te kunnen overzien, en alles daartoe betrekkelijk behoorlijk na te gaan en te be* vorderen.
Eene dergelijke inrigting schijnt mij niet alleen van het uiterst belang bij de tegen* woordige oprigting en organisatie der school.



uit hoofde der verscheiden zaken die, evenzoo als bij alle nieuwe wetenschappelijke instituuten, zoo ook hier, zich eerst naderhand zullen kunnen ontwikkelen, en waarvan het grootste gedeelte alleen door de ondervinding der des* kundigen na behoren beoordeeld, onderzocht en op eenen verbeterden vasten voet gebragt kan worden; maar ook voor het vervolg schijnt dezelve volstrekt onmisbaar te zijn. Immers zoude het alszins bedenkelijk zijn het beloop der studiën, de wijze van het geven van het onderwijs en wat verder daarmede in betrekking staat, aan de onderwijzers geheel zeiven over te laten; en daarenboven, daar er tenminsten eenmaal in het jaar een algemeen examen der élèves zal moeten plaats hebben, en het niet minder noodig is, dat ook tusschen beiden op onbepaalde tijden, naar derzelver vorderingen, gedrag en naar alles wat den staat en toestand der school betreft onderzoek gedaan worde, welk alles toch bij geene mogelijkheid aan de onderwijzers of aan andere in dit vak onbedreven personen, kan, maar volstrekt aan deskundigen moet opgedragen worden, zoo ben ik van gedagten, Sirel dat een dusdanig hoofdbestuur niet slechts bij voortduring nood* zakelijk, maar ook altijd onmisbaar zal zijn. Terwijl de daartoe benoemde personen ook voorts het meest geschikt zullen zijn om de verdere organisatie van het veeartzeneikundige in het Rijk in werking te brengen, en bij aanhoudendheid te besturen; als mede om die personen, welke, zonder élèves der school geweest te zijn, als veeartsen geëxamineerd te worden, die examina tegens het betalen van zeker te bepalen honorarium af te nemen en aan dezelven een wettig bewijs van hunne admissie uit te reiken.
Het is dan ook op deze gronden Sirel dat ik de vrijheid genomen heb in het concept* plan voor te dragen, dat de directie dier school, onder het reeds vermeld oppertoeverzigt, zal worden opgedragen aan een collegie van vyf curatoren, waarvan tenminste een in of naby Zutphen woonagtig zal moeten zyn, hetwelk het toezigt zal hebben op alles wat tot de veeartzeneikunde in het Ryk betrekidng heeft, en by uitsluiting veeartsen zal kunnen examU néeren en admissie aan dezelve verleenen. En daar zoodanige post voornamelijk als eene eerepost behoort aangemerkt te worden, zoo zoude ik vermeenen dat aan dit college of deszelfs leden geen vast inkomen behoorde toegelegd te worden, maar dat zij behalven de honoraria voor de examina van particuliere veeartsen, alleen een gering subsidie tot het
doen van noodige uitgaven en voorschotten, en wijders bij het reizen in officio, alleen reis* en verblijfkosten zouden behoren te genieten.
Buiten dit collegie zullen gene andere per* sonen tot de directie behoeven aangesteld te worden dan alleen een rentmeester, die onder behoorlijke verantwoording aan den Minister van Eeredienst en Binnenlandsche Zaken, met het finantieel bestuur der school belast zal zijn, en waartoe een der aanzienlijkste inwoners der stad Zutphen door Uwe Majesteit, op een ma* tig inkomen, zoude kunnen worden aangesteld.
Thans blijft mij nog over Sirel om de vereischte inrigting van het locaal en hetgeen daarop verder betrekking heeft, zoo bij de eerste organisatie van het instituut, als voor het vervolg, aan Uwe Majesteit te ontvouwen; hetwelk mij tegelijk eene geschikte gelegenheid zal aanbieden om aan Hoogst» dezelve eene schets te geven der kosten, die zoowel tot de oprigting dezer school, als tot het jaarlijks onderhoud derzelve en gros, zullen gevorderd worden. Tot een geschikt locaal zal, volgens den aart der zaak zelve, ook met vermelding van alle onnoodige omslagtigheid, een vrij uitgestrekt gebouw noodig zijn: eene bloote optelling van alles, wat men daarin of bij behoort aan te treffen zal daar* van het duidelijkst bewijs leveren:
Vooreerst zal er genoegzame ruimte moeten zijn tot huisvesting van ten minsten eenen der leeraars met deszelfs gezin; van 12 élèves; van den conciërge en deszelfs huisgezin, en van den landbouwkun» digen, tenzij, zooals mij verkieslijk voorkomt, deze twee laatstgemelde posten in een persoon vereenigd wierden. Vervolgens zal hetzelve de volgende ver* trekken moeten bevatten: als
I. eene kamer tot het geven van lessen, bij welke gene proeven of omslagtige demonstratien noodig zijn.
II. eene gehoorzaal met theatrum anatomicum, en geheel geapproprieerd tot het geven van ontleedkundige» en andere lessen, waarbij meer omslagtige demon» stratien moeten worden gedaan.
III. een vertrek tot het sceleteren en praepareeren der lijken, en het vervaardigen van ontleed», natuur» en ziektekundige praeparaten.
IV. een afzonderlijk lokaal voor eene apotheek, alwaar niet alleen de gevorderde geneesmiddelen voor de zieke dieren bereid en afgegeven zullen worden, maar ook gelegenheid moet wezen om de kwe» kelingen de pharmaceutische bewerkingen te doen bijwonen.
V. eene kamer tot het aanleggen van eene verzameling of zoogenoemd kabinet van zieke beenderen en andere belangrijke praeparaten; van heel- en verloskundige werktuigen, en voorts van alles wat tot het geven van onderwijs noodig is; in welk vertrek dan ook desnoods eene kleine bibliotheek konde geplaatst worden.
VI. eindelijk zal er nog een afzonderlijk, vrij aanzienlijk vertrek moeten zijn voor de bijeenkomsten der leden van het aan Uwe Majesteit voorgesteld college van curatoren, en waarin, tevens de examina, de prijsuitdeelingen en meer andere soortgelijke plegtigheden zullen geschieden.
Eindelijk zal er moeten wezen een smedery met eenen daarbij gevoegden dwang- of noodstal en het



verder benoodigde tot smeden en beslaan, alsmede eene genoegzame ruimte voor tenminste Wer onderscheiden stallen en eenige schuwen of zoogenaamde kotten; als een stal voor die zieke paarden, wier ziekte niets besmettends of aanstekends heeft, waarbij dus ook gezonde paarden, die men tot sommige einden aldaar mogt noodig hebben, ge» plaats kunnen worden; een tweede stal voor paarden, welke eene besmettelijke of aanstekende ziekte hebben; en een derde en vierde stal op gelijke wijze voor de runderen te dienen; terwijl de schuuren zouden dienen tot berging van schapen en varkens; die, en wel meest bepaaldelijk de eerstgemelde in dit Ruk een zeer gewigtig object voor de veeartzeneikunde opleveren en inder» daad eene meer dan gewoonlijk hun toegebragte oplettendheid verdienen, en dus in het insti» tuut volstrekt gehouden en behandeld moeten worden.
Behalve al deze localen zullen er in het gebouw ook eenige zolders, kelders en andere bergplaatsen aanwezig moeten zijn tot bewaring van hooi, stroo, haver, zemelen en verdere behoeften en nood» wendigheden. En daar het ter bevordering der genezing van een'aantal ziekten en gebreken, en niet minder ter volkomen herstelling, dikwerf hoogst noodzakelijk is, dat het vee voor eenen langercn of korteren tijd de vrije lucht en beweging en versch voedsel geniet, en daartoe in de weiden gedreven worden, zoo zal er liefst binnen, of, zoo dit niet mogelijk is, zoo digt mogelijk bij de school een zooveel noodig uitgestrekt stuk weiland voor» handen moeten zijn, waarbij dan ook tot het maken van een of meerder weiden welligt eene geschikte gelegenheid zou te vinden zijn.
Ten einde nu in de verdere behoeften der school, waaraan of reeds aanstonds bij deszelfs oprigting, of langzamerhand voldaan behoort te worden, te voorzien, zal noodig zijn: Je. het aanschaffen, aanvullen en onderhouden der noodige werktuigen ter verrigting van ontleed-, heel- en verloskundige be= Werkingen; gelijk mede van alle de zoodanige, die tot smeden, en het geven van onderwijs in het hoefbeslag vereischt worden, 2e. het aanleggen eener bibliotheek ten diensten der leeraaren, en bijzonder der kwekelingen; welke hoezeer niet voorzien be» hoevende te zijn van Veele kostbare uitgebreide werken, echter voor zooverre doenlijk, alle de verschillende vakken van het veeartzeneikundige behoorde te bevatten en jaarlijks met de nieuwst uitgekomen werken, hiertoe betrekkelijk, aangevuld te worden, Je. het aankoopen van paarden en ander vee tot het doen van bijzondere proefnemingen, ten gebruike bij de ontleedkundige lessen of tot andere nuttige eindens, 4e. eindelijk het aankoopen van diverse meubilaire goederen en veele andere noodwendigheden.
Uit deze opgave Sirel die ik vertrouw niets overtolligs of onnoodigs te bevatten, zal het aan Uwe Majesteit genoeg kunnen blijken, dat zoowel de eerste uitgaven bij de oprigting en organisatie der school, als de verdere tot derzelver jaarlijks onderhoud nogal aanzienlijk zullen zijn; doch hoe zeer het niet wel mogelijk is dit, geheel juist, te bepalen, zoo vinde ik mij echter, door een daartoe gedaan expresselijk en persoonlijk onderzoek en bekomen infor»
matien van den commissaris»generaal tot de zaken der geneeskunde, in staat gesteld om aan Uwe Majesteit te berigten, dat het thans door den veearts Schultze te Zutphen bewoond en tot veeartzeneischool gebruikt wordend locaal tot dit oogmerk niet ten eenenmale ongeschikt is; dat hetzelve ook van den tegenwoordigen eigenaar gekocht zou kunnen worden voor eene somma van acht duizend guldens. Dat echter hetzelve door op» en ver» oouwing tot alle de hierboven genoemde eindens behoorlijk geapproprieerd zou dienen te worden; dat evenwel dan nog, naar alle waarschijnlijkheid, eenige localen niet wel binnen dat gebouw gevonden, doch buiten hetzelve gehuurd of liever aangekocht behoren te worden; en eindelijk dat er tegenwoordig buiten het bovenbedoelde, niet wel in de thans zoo sterk bewoonde stad Zutphen een ander, ten bedoelden einde eenigszins geschikt, locaal zou te vinden zijn; en vinde ik mij dus onbezwaard om aan Uwe Majesteit voor te stellen mij te authoriseren om het genoemde locaal voor 's Rijks kosten te doen aankoopen en daartoe, gelijk mede ter verbouwing van hetzelve, als ook ter bestrijding der overige kosten, tot de eerste organisatie der school benoodigd, in eens te accorderen, eene somma van vijfentwintig duizend guldens en dezelve te affecteren op het fonds voor den landbouw.
Terwijl ik wijders de vrijheid neme om Uwe Majesteit omtrent de jaarlijksche kosten dier school de hiervolgende min of meer ge» specificeerde opgave voor te dragen.
Jaarlyksche uitgeven voor de veeartzeneikundige school van dit Ryk. Het Tractement aan twee leraren ieder
a f 1000 f 2000
Voor vrye wooning aan eenen derzelven (by aldien hy niet in het locaal van het instituut geplaatst kan worden) .... „ 200
Aan den onderwyzer in het landhuis» houdkundige, tevens conciërge van het gebouw, met vrye woning, vuur en licht „ 500
Aan twee adsistenten of helpers, een van welken vrye inwoning zal genieten,
te zamen „ 400
Aan een apotheker voor het geven van
scheikundige lessen „ 250
Het onderhoud en bekostiging van zes
koninklyke kwekelingen „ 1800
Het jaarlyks aankoopen van paarden en
ander vee „ 250
Algemeene kosten voor voeder, vuur en licht, de medicynen, smedery, biblio» theek, schryfbehoeften, prysuitdeelingen
en kruidtuin „ 2500
Aankoop of huur van landeryen zoo dezelve niet by het locaal gevonden worden Memorie Aan de rentmeester „ 150



Voor de superintendentie van het in» stituut, de reis» en verblyfkosten van de leden van het collegie van curatoren etc. ƒ 2000
Assurantie van het schoolgebouw met al het daarin vervatte en jaarlyksche re» paratie „ 200
Onvoorziene uitgaven „ 200
En het is ingevolge van deze opgave Sirel die bij vervolg van tijd welligt eenigszins verminderd zal kunnen worden, door het be» trachten van al die spaarzaamheid, welke bij ondervinding blijken zal mogelijk te zijn, als ook door de bijdragen der kwekeÜngen, die zich in het instituut op hun eigen kosten zullen willen besteden, en den particuliere leerlingen, die ook een zeker honorarium ten voord eele van de school zullen moeten betalen, dat ik de vrijheid neem Uwe Majesteit voor te stellen om provisioneel, voor het eerste jaar, voor de kosten van het veeartzeneikundig instituut te Zutphen eene som van elfduizend guldens te accorderen, en, onder reserve van eene nadere dispositie daaromtrent voor het vervolg, deze somme, voor dit eerste, mede te affecteren op het fonds voor den landbouw.
Conceptplan van organisatie der veeartzeny* school te Zutphen.
Na dit alles, Sire, verneem ik het volgende concept=plan van organisatie der veeartzenei* kundige school te Zutphen, met den diepsten eerbied, thans aan Uwe Majesteit te kunnen voordragen.
Art. 1.
Er zal eene Koninklyke veeartzeneikundige school binnen de stad Zutphen gevestigd worden.
Art. 2.
Aan dezelve zal in de Hollandsche tale onder» wys gegeven worden in alle de onderscheiden vakken der veeartzeneikunde, alsmede in eenige andere daartoe betrekkelyke wetenschappen.
Art. 3.
Ten dien einde zullen aan dezelve worden aan» gesteld twee leraren, ieder op een jaarlyks inkomen van een duizend guldens en vrye inwooning in het schoolgebouw, of twee honderd guldens voor huis» huur.
Art. 4.
Door eenen dier leeraren zal, volgens eene nader voor denzelven te ontwerpen instructie onderwys gegeven worden:
1°. In de ontleedkunde.
2°. In de natuurkunde van het onderscheiden vee, vooral der paarden en runderen,
3°. In de ziektekunde toegepast op de uit» en inwendige ziekten en gebreken.
4°. In het beschouwend en beoefenend gedeelte der verloskunde.
Art. 5.
Door den anderen leeraar zal, volgens gelyke instructie, onderwys gegeven worden:
1°. In de eigentlyke practyk of konst om in» en uitwendige ziekten en gebreken te behandelen en te genezen.
2°. In de leer der geneesmiddelen, en zoo practische als theoretische kruidmengkunst.
3°. In het hoefbeslag en alles wat daartoe be» trekkelijk is.
4°. In het kennen en beoordeelen van de deugden en den aard der paarden en van derzelver ouderdom.
Art. 6.
De orde van regelmaat waarnaar dit onderwys gegeven zal worden, zal door behoorlyke regie» menten nader worden bepaald; zoo echter, dat de cursus van ieder vak met het ronde jaar zal moeten afgelopen zyn.
Art. 7.
Er zal ook door eenen deskundigen proefonder» vindelyk onderwys gegeven worden in de land» huishoudkunde; immers voor zooverre dezelve voor den veearts volstrekt noodzakelijk is en voords de omstandigheden der school zulks gedoogen.
Art. 8.
De leerlingen zullen ook door eenen daartoe geschikten persoon kosteloos onderwezen worden in de eerste beginselen der schei» en kruidkunde, zooals ook, by vervolg van tyd, in eenige vreemde talen, in de teekenkonst en meer andere nuttige voorbereidende wetenschappen.
Art. 9.
Tot bystand der leeraren zullen hun toegevoegd en op vaste jaarwedden, by de school aangesteld worden twee assistenten of helpers; een van welken het hoefsmidambagt zal moeten verstaan, en voor wie beiden de noodige instructiën vervaardigd zullen worden.
Art. 10.
In deze school zullen, dadelyk na derzelver organisatie, worden opgenomen de eerst zich aan» biedende zes jongelingen, mids zynde inboorlingen van dit Ryk, van brave ouders afkomsteg, niet jonger dan 15 jaren en daarenboven de Holland» sche taal kunnende lezen en schryven.
Art. 11.
Deze jongelingen zullen onder de benaming van Koninklyke kwekelingen der Veeartzeneischool te Zutphen, waarvan zy ook een onderscheidingsteeken zullen dragen, behalven het volledig onderwys, ook genieten vrye kost en inwoning en alle verdere nodige behoeften, ook zullen zy jaarlyks ontvangen een hoed, rok of buis, broek en twee paaren schoenen, en alle twee jaren een jas; doch zy zullen voorzien moeten zyn van het nodige linnen en verdere lyfs» toebehoren, volgens de lyst, die daarvan nader zal worden opgemaakt.
Art. 12.
Zy moeten zich voor vier achtereenvolgende jaren verbinden, waarvan drie jaren tot het bywonen der lessen en het vierde tot de uitoefening van hunne kunst zoo binnen als buiten het instituut, onder toeverzigt der leeraren, zullen besteed worden; na verloop van welken tyd zy verpligt zullen zyn, hetzy als paardeartsen by de Cavalerieregimenten, of anders als veeartsen op de daartoe bepaalde tractementen en op de hun aan te wyzen plaatsen in 's Ryks dienst te treden.



Art. 13.
Deze kwekelingen zullen ook ten. aanzien hunner onderwyzers en mede scholieren, en over het geheel, een betamelyk gedrag houden en verpligt zyn de wetten en reglementen, die nader bepaald zullen worden, getrouwelyk op te volgen.
Art. 14.
Er zal, behalven deze Koninklyke kwekelingen, in deze school ook een gelyk getal jongelingen mits boven de 15 jaar oud en van ordentelyke afkomst, tegen betaling van f 250.— voor hun onderhoud, als élèves opgenomen worden; deze zullen ook een onderscheidingsteeken hebben, als kwekelingen der Veeartzeneikundige school, en voor het overige in alles gelyk staan met de voorzegde Koninklyke kwekelingen, zonder echter verpligt te zyn, na het eindigen hunner studiën zich als paardendocter of veearts in 's Kyks dienst te verbinden.
Art. 15.
Het zal bovendien aan een ieder vry staan, mits voor een geheel jaar, ten voordeele der school op eens betalende den som van f 50.— alle de vee» artzeneikundige lessen by de school gegeven wor» dende, by te wonen, zonder aan de byzondere verpligtingen der kwekelingen verbonden te zyn, of als zoodanigen beschouwd te worden.
Art. 16.
Ieder jaar zal, op eenen bepaalden dag een examen van alle de kwekelingen plaats hebben, hetwelk door de onderwyzers in het byzyn der hierna te melden curatoren der school, of ook voor zooverre deeze zulks zouden mogen goedvinden of noodig oordeelen, door de curatoren zelve zal afgenomen worden.
Art. 17.
Aan diegeenen, welke genoegzame voldoening en bewyzen geven van hunne vlyt en vorderingen zullen by deze gelegenheid pryzen, bestaande in veeartzeneikundige werken uitgedeeld worden.
Art. 18.
Wanneer het na een of twee jaren by de examina blyken mocht, dat het eenen jongeling aan de noodige vermogens ontbrak om te eeniger tyd een goed veearts te worden, opdat hy zich op zyne studiën niet behoorlyk toeleidde, zal hem zyn ont» slag gegeven, en zyne plaats door eenen anderen vervuld worden.
Art. 19.
Deze school zal worden voorzien van eene vee» artzeneikundige boekery, waarvan de leeraren, en ook de kwekelingen, onder de noodige bepalingen gebruik zullen kunnen maken; ook zullen de leeraars, en meer bepaaldelijk die der ontleedkunde, zich beyveren om van hetgeen het instituut daartoe dienstig mogt opleveren een kabinet van zieke beenderen en andere physiologische en pathologi» sche praeparaten byeen te brengen Verder zal de school ook voorzien worden van de noodige werk» tuigen ter verrigting van ontleed», heels en verlos» kundige bewerkingen:; gelyk mede van alle de zoodanigen, die tot smeden en het geven van onderwys in het hoefbeslag vereischt worden.
Art. 20.
Het zal aan iedereenen vry staan zyn ziek vee of ongestelde paarden ter genezing naar de school te brengen, na daartoe vooraf van een der leeraars vryheid gevraagd en bekomen te hebben. De be» handeling en genezing zal kosteloos geschieden; alleenlyk zal, volgens nadere te maken bepalingen voor gebruikt voeder en geneesmiddelen, een billyke doch matige vergoeding aan de school ge» geven worden, waarvan echter ook de onvermogen» den ook geheel vrygesteld zyn. Insgelijks zal het aan een ieder vry staan om, tegens betaling der kosten, en mede volgens nadere te maken be» palingen, zyne paarden aldaar te laten beslaan.
Art. 21.
Het bestuur dezer school zal onder het opper» toeverzigt van den Minister van Eeredienst en Binnenlandsche Zaken, opgedragen worden aan een collegie van vyf curatoren, allen bedreven in het vak der veeartzeneikunde en waarvan een tenminsten, in of by de stad Zutphen woonachtig zal moeten zijn.
Art. 22.
Dit collegie van curatoren der veeartzeneikundige school is, onder het evengemeld oppertoeverzigt belast met de in werking brengen van al het hier» boven bepaalde, hetzelve zal ook aan den voor» zegden Minister een plan opgeven eener algemeene organisatie van het veeartzeneikundig wezen in het Ryk; en is wyders speciaal met alles belast wat het wetenschappelyke dezer inrichting betreft, gelyk ook met het afnemen van de finale examina der kwekelingen; terwyl hetzelve eindelyk en by uitsluiting alleen bevoegd verklaard wordt, om aan particuliere personen, welke zich aanbieden om als veeartsen geëxamineerd te worden, dit examen tegens de betaling van dertig guldens af te nemen, en aan dezelven een wettig bewys van afgelegd examen en eene admissie tot de uitoeffening der veeartzeneikundige practyk af te geven.
Art. 23.
Binnen de stad Zutphen zal een persoon worden aangesteld tot rentmeester deezer school op een jaarlyks inkomen van een honderd en vyftig guldens, welke, op eene daartoe te vervaardigen instructie, ondergeschikt aan het collegie van curatoren en onder de behoorlyke verantwoording aan de meer* gemelde minister, met het finantieel bestuur van dit Instituut belast zal zyn.
Art. 24.
By het instituut zal eindelyk ook een conciërge op een inkomen van vyfhonderd guldens en vrye woning worden aangesteld, dezelve zal op eene daartoe te vervaardigen instructie en volgens de nader vast te stellen reglementen, met het huis» houdelijke van het instituut en ook bezonder met de verzorging der kwekelingen belast zyn; terwyl ook tot dezen post een zoodanig persoon gekozen zal worden, die tot het geven van het by Art. 7 bepaalde landhuishoudkundige onderwys zich in staat bevindt."
(Afschrift naar een stuk, berustende te 's»Gravenhage in het Algemeen Rijksarchief, Binnenlandsche Zaken, No. 680.)



Dit voor zijn tijd uitstekend rapport zou, gezien de wil van den koning om een inrich* ting voor veeartsenijkundig onderwijs in het koninkrijk Holland tot stand te brengen, zeker geleid hebben tot oprichting van eene veeart* senijschool te Zutfen, ware het niet, dat reeds ruim een half jaar na het uitbrengen van dit rapport het Koninkrijk werd opgeheven en Ne* derland werd ingelijfd bij Frankrijk (9 Juli 1810).
Dat het werkelijk met de plannen tot ver* krijging van een veeartsenijschool te Zutfen ernst was, blijkt o. a. ook uit een particuliere me* dedeeling, voorkomend in een schrijven van Dingeman van der Vliet, leerling aan de vee* artsenijschool te Alfort, aan zijn ouders te Zierikzee, d.d. 2 Februari 1809. Hij toch schrijft:
„Vader, daar wordt hier al aardig over ge* sproken, als dat wij hier gezonden zijn om professors van ons te maken, en dat het Gouvernement een veeartsenijschool in Hol* land wilde oprigten, en die zou moeten zijn te Zutphen. Maar zij hebben het hier tog niet geheel mis, want ik weet wel dat er een Heer nier vandaan (Rappolt genoemd), die de Duitsche taal kent, gevraagd is van het Hol* landsche Gouvernement, als directeur op de hollandsche veeartsenijschool, en hebben hem vier duizend vijf honderd guldens Hollands Courant gebooden, maar hij heeft zes duizent Guldens gevraagd, dit heeft hij ons zelfs ge* zegd, maar nu weet ik niet meer wat er van koomen zal".
Met de inlijving bij Frankrijk vielen voor* loopig alle plannen weer in duigen 1
Leerlingen uit Nederland aan de veeartsenij* school te Alfort.
Wij moeten nu nog nader terugkomen op de uitvoering van het 21 Maart 1807 genomen, vroeger reeds meegedeelde besluit, luidende, dat de minister van Binnenlandsche Zaken en de minister van Oorlog werden geautoriseerd om „eenige resp. twee geschikte Persoonen te proponeeren, welke naar het Veterinaire School te Parijs zouden kunnen worden ge* zonden, om aldaar het noodig onderwijs te ontvangen", want er werden werkelijk jonge* lieden naar de school te Alfort, bij Parijs, ge* zonden, om daar tot veearts opgeleid te worden.
Reeds 8 Mei 1807 worden als leerlingen, die vanwege het Ministerie van Oorlog op kosten van zijne Majesteit naar Alfort worden gezonden, aangewezen:
„De Fourier bij het 2e Regiment Hussaren
J. C. Nober, en de Hoefsmid bij het 3e Re* giment Hussaren J. A. Wagelmans".
In een besluit van 13 November 1807 worden als zoodanig benoemd: „J. Wagelmans, zoon van den veeartsenijkundigen bij het 3e Regi* ment Hussaren, en Hermanus Rouwaan, Bri* gadier bij het Regiment Curassiers." J.Wagel* mans en J. A. Wagelmans is blijkbaar dezelfde persoon.
Ieder kreeg een „Jaarlijks tractement" van vierhonderd gulden. De studietijd zou drie jaar zijn.
Aan J. C. Nober is reeds in 1808 ontslag verleend als élève te Alfort, terwijl hij weer terugkeerde als wachtmeester bij het 2e Regi* ment Huzaren.
Verder vinden wij, nog een Decisie des Konings van 29 Lentemaand 1809, waarbij Johan Rudolph Huisman als élève te Alfort wordt ontslagen.
De Minister van Binnenlandsche Zaken heeft op verzoek van den Koning te Parijs doen onderzoeken of en op welke conditiën leerlingen uit ons land konden worden toege* laten, en tevens een vijftal jongelieden aange* wezen, die op advies van Commissiën van Landbouw geschikt zouden zijn om tot vee* arts te worden opgeleid. De studie in Alfort duurt 3 jaar, de toestemming van den Franschen Minister van Binnenlandsche Zaken is noodig, aan het niet intern zijn, het wonen buiten de school wordt de voorkeur gegeven, aan ieder dient jaarlijks „eene somma van ƒ 600,— ge* accordeerd te worden, terwijl voor de reis naar Parijs ƒ 100.— en evenzooveel voor de reis terug noodig zal zijn".
De minister stelt voor het aantal der aan te nemen personen op hoogstens 5 te bepalen „niet alleen om kosten te besparen, maar ook, omdat een grooter aantal Vee*Dokters ten dienste van den Landbouw vooreerst in dit Koninkrijk geen genoegzaam middel van be* staan zou vinden".
De geheele kosten zouden in het eerste en derde jaar ƒ3500.—, in het tweede jaar ƒ3000.—, samen / 10,000.— over de drie jaar, welke som betaald zou worden uit het Fonds van den Landbouw.
Als geschikte personen worden aanbevolen:
„1°. Johannes Hendricus Feknandus Goosman, oud 20 jaar, deze is winkelknecht bij een apotheker te Zwol, heeft volgens getuigenis van een der Stadss doctoren den grootsten aanleg en lust in de veeartsenij» kundige studie, en is zelfs zeer geschikt, om daarin onderwijzer te worden. Zijn postuur is eenigsints ongunstig, maar niet nadeelig aan zijn gezondheid.



2°. Wouter Jan van'Cleef,' oud 21 jaar, is te Am» sterdam in een apotheek 4 jaar winkelknecht ge» weest en thans als zoodanig te Zwol, wegens zijn goed gedrag zijn voldoende getuigenissen.
3°. Simon Peter Ulenburg te Maartensdijk, Departe» ment Utrecht, oud 21 jaar door zijn vader tot de chirurgie opgeleid en heeft twee jaren het Onderwijs genoten van Professor Bleuland te Utrecht aan de Chirurgijns gegeven wordende, wegens ijver, vlugheid en goed gedrag zeer geprezen.
4°. Dingemanvan derVliet,woonachtigteZierikzee.oud 16 jaar, heeft veel aanleg tot de chirurgie en ziekte» kunde; is twee jaar bij de Stadschirurgie aldaar ge weest en heeft wegens bekwaamheid en goed gedrag eene zeer gunstige attestatie van den Raad der stad Zierikzee.
5°. Jacobus van Asten, te Helmond, oud 25 jaar, wegens gelukkige geestvermogens en goed gedrag ten sterkste aangeprezen.
Alle deze personen zijn de Fransche taal machtig, met eenige uitzondering omtrent S. P. Ulenburg, doch welke zich hiertoe reeds met den meesten spoed bevlijtigt."
De Koning heeft zich met dit voorstel ver» eenigd, zoodat deze vijf leerlingen te Alfort gingen studeeren.
Toen in 1808 te Alfort besloten werd, dat ieder élève een uniform moest dragen, werd aan ieder door den koning daarvoor ƒ 100.— toegestaan. Blijkbaar zijn de leerlingen in het voorjaar van 1808 naar Alfort vertrokken, met een aanbeveling van den Minister van Binnen* landsche Zaken aan den Minister te Parijs.
Den Ambassadeur te Parijs wordt dan tevens opgedragen om namens den Koning bij den Opperstalmeester A. de Caulincourt te doen informeeren „naar zekeren, door denzelven aan ons voorgedragen Professor in het vak der veeartsenijkunde en dien Professor uit te noodigen zich herwaarts te begeven".
Omtrent een bezoek van dezen Professor hier te lande is ons niets bekend.
Door de vriendelijkheid van den Heer M. van der Vliet, dierenarts te Kruiningen, klein» zoon van den daareven als leerling te Alfort genoemden Dingeman van der Vliet, ben ik in staat onder de afbeeldingen diens portret en een verkleinde reproductie van zijn te Alfort behaald diploma als Veearts te geven (fig. 13, 14).
Fransche overheersching.
Met de inlijving van ons land bij Frank* rijk vervielen alle bestaande plannen en de genomen maatregelen. Nederland was een onderdeel van Frankrijk geworden en de voor dat land geldende wetten en bepalingen golden ook voor de departementen, waarin het gebied van Nederland was ingedeeld.
De voor deze departementen benoodigde veeartsen moesten aan de veeartsenijschool te Alfort opgeleid worden; ieder jaar werd een oproeping gedaan; uit elk departement konden drie personen opgeleid worden.
De opleiding was kosteloos.
Besluit tot uitbreiding van het aantal Vee= artsenijscholen.
Reeds vrij spoedig kwam een besluit tot uitbreiding van het aantal veeartsenijscholen en wel bij Keizerlijk besluit van 15 Januari 1813, dat de formatie der veeartsenijscholen, de uitoefening der veeartsenijkunde en den militairen veterinairen dienst bij het leger regelde.
Wij ontleenen hier aan dit besluit (deze wet) die gedeelten, welke de opleiding der veeartsen betreffen:
„Hebben wy gedecreteerd en decreteeren hetgeen volgt:
TLTUL 1.
Formatie der Vee=artzenij»Scholen.
Art. 1. De keizerlijke vee-artzenij-scholen worden op vijf gebragt, en in twee klassen verdeeld:
De school te Alfort alleen is eene school van de eerste klasse; de scholen te Lyon, te Turin, te Aken (Aix-la-Chapelle) en te Zutphen, departement van den Opper-IJssel, zijn scholen van de tweede klasse. Onze minister van binnenlandsche zaken zal de omschrijving maken van de departementen welke kwekelingen voor elke dezer scholen zullen geven.
2. De departementen uitmakende het arrondissement der scholen van Lyon, van Turin, van Aken en van Zutphen zullen elk vier of vijf plaatsen op kosten van het Gouvernement, in de school welke hun is toegewezen, bezitten.
Het getal plaatsen aan de departementen uitmakende het arrondissement der school Alfort toe te staan, zal door onzen Minister van binnenlandsche zaken worden bepaald, zodanig dat de kwekelingen, die de eerste cursus welke ter bekoming van het brevet van hoefsmid veeartzenü-kundige vereischt worden, zullen doen, geene verhindering kunnen toebrengen aan de admissie der kwekelingen die de twede cursus welke ter verkrijging van het brevet, van vee«artz nodig is, moeten waarnemen; naardien deze school voornamentlijk bestemd is tot voltooijing van het onderwijs der kwekelingen die de eerste cursus in eene onzer keizerlijke vee-artzenij»scholen met nut zullen hebben volbragt.
3. Behalven de kwekelingen, die op kosten onzer keizerlijke schatkist worden onderhouden, zullen de zodanigen onzer onderdanen, van zestien tot vijf-en-twintig jaren oud, die zich in de vee-artzenijkunde willen onderwijzen en op eigen kosten in eene dezer scholen treden, in dezelve worden toegelaten, en het onderwijs en de huisvesting om niet ontvangen, indien zij voor het overige de voor»



waarden, welke voor de .kwekelingen, die op eene beurs studeeren, vereischt worden, in zich vereenigen.
Degeenen die den ouderdom van twintig jaren hebben bereikt, zullen moeten bewijzen, dat zij aan de conscriptie hebben voldaan.
4. Het kostgeld voor eiken kwekeling, wordt, zo voor de kwekelingen, die op eene beurs als voor degeenen die op eigen kosten studeeren, op drie honderd vier en dertig franken bepaald.
5. Het onderwijs in onze keizerlijke vee-artzenij-scholen heeft ten onderwerp om hoefsmits-vee-artzenükundigen en vee*artzen te vormen. Hetzelve wordt in twee cursussen verdeeld: de eerste cursus, die voor alle de scholen gemeen is, bevat: le. de spraak; kunst; 2e. de ontleedkunde en het uitwendige der dieren; 3e. de plantkunde, de kruidmengkunde en het bereiden der geneesmiddelen voor het vee; 4e. de hoefsmederij, de smederij en de regels der vee» artzenijskunde; 5e. de behandeling der zieke dieren. De twede, voor de èchool te Alfort gereserveerde cursus, bevat: le. de landhuishoudkunde, de paarden* stoeterijen, de opvoeding der huisdieren; 2e. de dierenkunde; 3e. de natuurkunde en de scheikunde op de ziekten der dieren toegepast.
Deze verdeeling van het onderwijs kan door onzen Minister van binnenlandsche zaken worden gemodi* ficeerd, indien eene nieuwe leerwijze, de vorderingen der konst en der ondervinding, er de nuttigheid van doen gevoelen, maar zonder dat het getal der onderwijzers(professeurs) vérmeerderd moge worden.
Elk der bovengemelde zeven hoofdonderwerpen van onderwijs zal aan eenen specialen onderwijzer worden toebetrouwd; het onderwijs in de spraak* kunst, aan eenen taalmeester (maitre d'études). Dientengevolge zullen er zeven onderwijzers, en een meester voor de spraakkunst, in de school te Alfort; en slechts vier onderwijzers, en een meester voor de spraakkunst in de scholen te Lyon, te Turin, te Aken en te Zutphen zijn.
6. Het eerste gedeelte van het onderwijs, in het voorgaande artikel vermeld, zal de nodige cursus tot verkrijging van het brevet van hoefsmit-vee*artzenij* kundige uitmaken; deze cursus zal drie jaren duren. Het in het voorgaande artikel vermelde twede ge* deelte van het onderwijs, zal de nodige cursus tot bekoming van een brevet van veeartz uitmaken; deze cursus zal twee jaren duren.
7. De kwekelingen op kosten van den Staat die de eerste cursus hebben volbragt, en de twede zullen willen waarnemen, zullen dit slechts kunnen doen op de voordragt, welke ten dien einde door het jury van de school, waarin zij onderwezen zijn, aan onzen minister van binnenlandsche zaken zal ge» schieden; de kwekelingen die kostgeld betalen, zullen de twede cursus insgelijks kunnen waar* nemen, mits zij zich met het brevet van hoefsmitvee*artzenij*kundige hetwelk zij bij het einde der eerste cursus verkregen moeten hebben, aanmelden. Onze minister van binnenlandsche zaken zal ieder jaar het getal kwekelingen aan welke het waarnemen der groote cursus vergund zal worden, bepalen; hij zal zich niet alleen naar de bekwaamheid der personen, die verzoeken om geadmitteerd te worden, maar ook naar de vermoedelijke behoefte van vee* artzen voor het Rijk, regelen; naardien het van onze meening is, dat het verkregen onderwijs, ten voordeele van de kunst keerende, er het hoofddoel niet van doe verwaarlozen.
8. De beambten (fonctionnaires, agens) en geëmployeerden bij de keizerlijke vee*artzenij»scholen
zijn, voor de vijf scholen, een inspecteur* generaal; voor elke school, een directeur, een be* stierder (régisseur), een taalmeester, een opzigter (surveillant), een secretaris bij den directeur, een kastelein, een tuüiier»kruidkenner; voor de scholen te Lyon, te Turin, te Aken en te Zutfen vier onderwijzers (professeurs) en voor de school te Alfort zeven onderwijzers. 9. De tractementen worden geregeld als volgt:
De inspecteur-generaal 8,000 fr.
Een directeur 6,000 »
De onderwijzers, ieder 4,000 »
Een taalmeester 2,000 »
Een bestierder (régisseur) 4,000 »
(Hij is verpligt om eene borgtocht in onroerende goederen te stellen van 30,000 franken).
Een opzigter. 2,000 »
Een secretaris bij den directeur 1,200 »
Een kastelein 1,200 »
Een tuinier*kruidkenner 1,500 »
10. De inspecteur*generaal, de directeurs en de bestier* ders (régisseurs) zullen door ons op voordragt van onzen Minister van Binnenlandsche zaken worden benoemd.
Onze Minister benoemt den secretaris, den op* zigter, den kastelein en den tuinier*kruidkenner.
11. Er worden twee leermeesters (repétiteurs) op een tractement van drie honderd franken ieder, aan eiken onderwijzer toegevoegd, en jaarlijksch onder de kwekelingen op voordracht van een uit de onder* wijzers tesamengesteld en door den directeur der school gepresideerd jury van onderzoek, benoemd.
12. De plaatsen van onderwijzers zullen bij mede* dinging worden vergeven: de regels der mededinging zullen door onzen Minister van binnenlandsche zaken, die insgelijks het getal der jaarlijksche zittingen van het jury van onderzoek zal bepalen, worden vastgesteld.
13. Bij het eind van eiken cursus zal dit jury aan de kwekelingen, die de school als hoefsmidWee* artzenij*kundigen, of als vee*artzen verlaten, de brevetten, afgeven: dit brevet zal door den directeur der school, voorzitter van het jury, en door twee onderwijzers, de oudsten zijnde van degenen, die bij het jury van onderzoek hebben geassisteerd, ondertekend worden. Indien de inspecteur*generaal tegenwoordig is, zal hij van rechtswege bij het jury voorzitten. Onze Minister van Binnenlandsche zaken zal ons de bepaling der uitkeering welke aan elke afgifte van een brevet verbonden is, voordragen: en hij zal het gebruik der sommen welke uit deze uitkeeringen zullen voortspruiten ten behoeve van genoemde scholen, bepalen.
TITUL III.
Van de Voorwaarden welke door de kweke» lingen moeten worden vervuld.
18. De door de prefecten voorgestelde kwekelingen als I om niet moetenden worden onderhouden en onder*
wezen, zullen door ons, op voordracht van onzen Minister van Binnenlandsche zaken worden be* noemd.
19. Zij kunnen voor eenen tijd, bij wijze van straf en van beproeving, op hunne eigen kosten gesteld, en, in geval van blijkbare onbekwaamheid en wangedrag, van de school weggezonden worden. De minister bepaalt de eerste dezer straffen, op



DINGEMAN VAN DER VLIET EN ZIJN TE ALFORT BEHAALD DIPLOMA.



GEZICHT VAN DE GILDBRUG OP DE WITTEVROUWENPOORT.



het rapport van den Directeur en van den inspecteur» ' Generaal; en de twede, op het advies van het jury van onderzoek.
20. De door eenen prefect voorgestelden kwekeling op kosten van den Staat, is verpligt, om eene borgtocht van zeshonderd franks in onroerende goederen te stellen, welke tot waarborg zal strekken voor de door hem gemaakte vertering, bij aldien hij weggezonden wordt alvorens hij een brevet heeft bekomen.
21. Hij gaat de verbintenis aan, om, nadat hij zijn brevet zal hebben bekomen, gedurende zes jaren in het departement, hetwelk hem voorgesteld heeft te zullen presideeren; er wordt hem geene op* heffing van de hypothekaire inscriptie, welke uit hoofde van zijne borgtogt genomen is, toegestaan, dan op een certificaat van den prefect, waaruit blijkt, dat hij aan de voorwaarde der residentie voldaan heeft, of daarvan op eene wettige wijze ontslagen is geworden.
22. Er zal, in elke school, een bepaald getal kweke» lingen op hunne eigen kosten worden aangenomen.
23. Niemand kan in onze Keizerlijke vee=artzenij» scholen worden aangenomen, indien hij niet van zestien tot vijf en twintig jaren oud is, goed kan lezen en schrijven, en de beginselen der fransche spraakkunst verstaat; indien hij niet de nodige lighaamss en geestvermogens bezit om vorderingen te kunnen maken in de konst waaraan hij zich toeweidt; en eindelijk, wanneer hij niet kan be» wijzen van bij de paarden»smederij in de leer te zijn geweest.
24. De kwekelingen, die om niet, alsmede degeenen, die op hunne eigen kosten aangenomen worden, zijn verpligt om zich de in het bijzonder reglement der school vermelde uitrusting in kleeren, boeken welke de eerste beginselen bevatten en instrumenten aan te schaffen.
25. Het tijdstip der intrede van de kwekelingen in de scholen wordt op den l»ten November van elk jaar bepaald.
26. Het jury zal de kwekelingen, die zich ter admissie zullen aanbieden, alsmede degenen, die in het geval zullen zijn van brevetten te bekomen, exa* mineeren; hetzelve zal aan den Minister de kweke» lingen opgeven, die prijzen verdiend hebben, alsook de zoodanigen die in staat geoordeeld worden om leermeester (repétiteurs) te zijn".
Van tot uitvoering komen van deze be* palingen, wat Nederland betreft, kon natuurlijk geen sprake zijn, daar reeds in het najaar van 1813 de Franschen vertrokken, Willem I tot souvereinen vorst van Nederland werd uitgeroepen en daarmede genoemde wet voor ons land niet meer van kracht was.
Weer optreden van de Commissie voor het examineeren van veeartsen.
De eerste maatregel, die tijdens de regeering van Willem I genomen werd, was het weer in werking brengen van de Commissie voor het examineeren van veeartsen, op 17 Sep* tember 1808 door Koning Lodewijk Napoleon ingesteld. De vroegere leden Prof. Brugmans,
J. A. Bennet en D. Heilbron namen 23 Sep* tember 1814 weer zitting, terwijl in plaats van v. Manen benoemd werd Prof. G. Sandifort, terwijl Luitenant*Kolonel C A. Geisweit van der Netten, instructeur bij de Koninklijke Militaire Rijschool te Delft, later als lid werd toegevoegd. Deze commissie bleef tot 1822 in werking en werd eerst in 1826 ontbonden.
Advies in zake de noodzakelijkheid van eene inrichting van veeartsenijkundig onderwys.
Deze commissie bracht rapport uit, ook omtrent de noodzakelijkheid van eene inrichting van veeartsenijkundig onderwys.
„Zal echter het heilzaam oogmerk van Z.M. bereikt worden, en de veeartsenykunde in ons land ook eenmaal tot die trap van vol* komenheid gebracht worden, waarop dezelve reeds in andere landen gebragt is, zoo zal het hoogst noodzakelyk zyn om op zoodanige hulpmiddelen bedacht te zyn, welke onze landgenoten in staat kunnen stellen om een geregeld onderwys te kunnen genieten ten einde men niet genoodzaakt worde om jon* geïieden van hier naar andere landen te zenden, en hen aldaar in alle vakken der veeartseny* kunde te laten onderwyzen of te moeten toe* laten dat het getal van bloote empirici nog gedurig vermenigvuldige, hetgeen de aller* nadeeligste gevolgen na zich zouden sleepen, terwyl in alle andere landen deze wetenschap op een veel edeler wyze behandeld wordt.
Het is de commissie ten klaarste gebleken, dat onder de eerste onmisbare noodwendig* heden vooral behoort een theoretisch en prac* tisch handboek der veeartsenykunde in de Nederduitsche taal, opgemaakt volgens den tegenwoordigen staat van deze wetenschap. Al hetgeen immers tot dusver betrekkelyk de veeartsenykunde in het licht is gegeven door de bekwaamste mannen, op welke zich andere natiën kunnen beroemen, is in hunne landtaal uitgegeven en voor een gedeelte zeer kostbaar, terwijl die werken, welke oorspronkelyk in onze taal geschreven zyn, aan het bedoelde oogmerk geenszins kunnen voldoen. Daar de commissie vertrouwt dat ook in ons land aan deze dringende behoefte, op eene behoorlyke wyze zoude kunnen voldaan worden, zoo neemt de commissie de vryheid U HoogEd. Gestr. te verzoeken Z.M. voor te dragen om te besluiten, dat onze commissie gechargeerd worde, om onder haar opzicht te laten ver* vaardigen een theoretisch en practisch hand* bóek der veeartsenykunde in de Nederduitsche



taal, hetwelk een beknopt, echter volledig leerstelsel zoude bevatten van alle de byzondere vakken der veeartsenykunde, en door bijge» voegde platen verschillende deelen, welker kennis vooral noodzakelyk is, zoude ophel* deren.
Zal echter dit plan ten uitvoer kunnen gebracht worden, zoo zal het noodig zijn, dat de commissie tot aankoop van de daar* toe benoodigde boeken en het laten opstellen enz. van zulk een handboek, zal kunnen dis* poneeren over een somma van f 2500.—, ter* wijl de commissie, indien dit plan U Hoog* EdelGestr. goedkeuring mochte wegdragen, verzoekt aanwijzing te mogen hebben van het fonds, waaruit gemelde som zou kunnen goed* gemaakt worden.
Hiermede zoude volgens het oordeel der commissie zeer veel toe gebracht worden tot verbetering van den staat der veeartsenijkunde in ons Vaderland, hetgeen ook de reden ge* weest is, dat de commissie in den jare 1809 bij het doen van haar rapport toen ter tijde, hierop reeds zeer sterk heeft aangedrongen.
Dan, dit alleen zal niet genoegzaam zijn; de ondervinding in andere landen heeft ook ge* leerd, welk nut men voor den landbouw kan trekken, van welingerichte veeartsenijscholen.
De bij de commissie geëxamineerde vee* artsen, welke het onderwijs te Alfort of elders hebben genoten, gaven daarvan wederom door* slaande bewijzen en waarom zouden wij in ons land wanhopen, om eenmaal eene inrich* ting tot stand te kunnen brengen, welke voor ons land, in hetwelk de veeteelt en de land* bouw altijd een aanzienlijk gedeelte van deszelfs welvaart en bestaan heeft uitgemaakt, de aller* gewenschte gevolgen zouden kunnen hebben.
De commissie van de mogelijkheid en uit* gebreide nuttigheid van het oprichten en in werking brengen van zoodanig eene stichting ten volle overtuigd, neemt bij dezen de vrij* heid U HoogEdelGestr. in overweging te geven, om aan Z.M. zoodanig decreet voor te stellen, als ten grondslag zoude moeten gelegd worden van de verdere oprichting en het in werking brengen van gemelde stichting, en dientengevolge heeft de commissie de eer, een concept van zoodanig decreet hiernevens te voegen.
Nadat het Z.M. zal behaagd hebben, zoo* danig besluit te nemen, is de commissie bereid, om aan U HoogEdelGestr. een plan der huis* houdelijke inrichting en van het te geven onder* wijs voor te dragen, gegrond op de volgende artikelen;
Art. 1. Er zal, zonder eenig bezwaar of kosten van den Lande een veeartsenijschool worden opgericht, zooveel mogelijk in het middelpunt van het Rijk, daar ter plaatse waar een goed lokaal zal gevonden worden hetgeen met weinig kosten daartoe zoude in orde kunnen gebracht worden en gelegen moet zijn, in de nabijheid van goede weilanden en tevens op eene plaats, waar de levensmiddelen en inwoning het minst kostbaar zijn. Art. 2. De directie der veeartsenijschool zal, onder het oppertoezicht van zijne Excellentie, den heer Secretaris van Staat voor de Binnenlandsche Zaken gedemandeerd worden aan eene commissie, zitting houdende te Leiden onder de naam van Veeart» senijkundig bestuur, welke alsdan de tegenwoordige commissie, aangesteld tot het examineeren van veeartsen, zal vervangen, en welk bestuur voor de werkzaamheden een matige toelage, benevens reis» kosten zal worden geaccordeerd.
Dit veeartsenijkundig bestuur zal jaarlijks omtrent den staat van deze inrichting behoorlijk verslag doen aan zijne Excellentie, den secretaris van Staat van Binnenlandsche Zaken, Art. 3. Het voornoemde bestuur zal ten spoedigste een plan voordragen, omtrent de huishoudelijke inrichting en het te geven onderwijs op deze school en van een geschikt lokaal, benevens eene begrooting zoo van aankoop als van het in orde brengen van het lokaal tot gebruik van eene veeartsenijschool. Art. 4. In deze school zal behoorlijk onderwijs gegeven worden in alle de theoretische en practische vakken der veeartsenykunde, waartoe zullen worden aan» gesteld drie onderwijzers. Art. 5. Van deze onderwijzers zullen twee van de eerste klasse zijn, en ieder een tractement genieten van f 1200 in het jaar. De eerste in rang zal ge» chargeerd zijn met de huishoudelijke directie, onder toezicht van het veeartsenijkundig bestuur en daar» voor genieten boven zijn gewoon tractement de somma van f400. De derde onderwijzer zal zijn van de tweede klasse en genieten een jaarlijkse!» tractement van f800. Art. 6. Er zal een zeker getal kweekelingen aangenomen worden, welke ten koste van deze inrichting zullen onderhouden worden. Art. 7. Uit deze kweekelingen zullen, nadat zij hunne studiën voleind hebben en gebrevetteerd zijn, de veeartsen voor de cavalerie voor den staat genomen worden welken verplicht zullen zijn om voor ieder jaar onderwijs, dat zij zullen genoten hebben, drie jaren te dienen op het gewoon tractement, terwijl aan de overigen een plaats van domiciel tot uit» oefening van hunne kunst aangewezen zal worden, met een traktement, geëvenredigd aan hunne ver» diensten.
Art. 8. Voorts zullen door het veeartsenijkundig bestuur volontaire kweekelingen worden aangenomen. Deze zullen in de voorbereidende wetenschappen moeten onderwezen zijn. Ieder van hen, zal aan de school gedurende de drie jaren studie, welke de cursus zal moeten duren, betalen f 100.
Art. 9. Het getal bedienden zal geregeld en nader bepaald worden, in evenredigheid van de uitge» breidheid van deze veeartsenijschool.
Art. 10. De kosten van onderhoud van het gebouw en der kweekelingen, jaarlijksche aankoop van noodwendigheden, bedienden, van administratie enz., zal met de bovenstaande traktementen te zamen jaarlijks niet meer bedragen dan eene som van f 10.000.



Art. 11 Deze kosten zullen gevonden worden uit het fonds van den landbouw, zoodanig dat in mindering zal strekken hetgene gefourneerd zal worden door de volontaire kweekelingen.
Art. 12. De kosten van fourage enz. der beesten, welke bij dit instituut ter genezing zullen inge* nomen worden, moeten gevonden worden uit de bijdrage, welke betaald worden door degenen, welke zijn ziek vee aldaar brengt.
Of dit rapport de aandacht van den in 1815 Korting geworden Willem I op de nood* zakelijkheid van veeartsenijkundig onderwijs vestigde, dan wel of van andere zijde ook daarop gewezen werd, is niet precies gebleken, wel echter was Zijne Majesteit spoedig zoo overtuigd van de wenschelijkheid van eene inrichting tot het opleiden van veeartsen, dat hij den Minister van Binnenlandsche Zaken opdroeg daaromtrent een rapport uit te brengen.
Rapport van den Minister van Binnenlandsche Zaken betreffende de oprichting van een veea rtsenijschool.
Dit rapport werd ingediend 4 Juli 1818 en behandelt tal van belangrijke vragen, waarvan nog enkele actueel zijn, waarom ik niet kan nalaten dit stuk, dat zeker een voornamen stoot gegeven heeft tot de oprichting der veeartsenijschool, in zijn geheel hier op te nemen. Dit stuk is aanwezig in het kabinet der Koningin.
,,'s Gravenhage 4 July 1818.
„Voor en aleer in het algemeen over het daarstellen van eene Veeartsenijkundige School binnen dit Ryk aan Uwe Majesteit ten gevolge van Hoogstderzelver bevelen te rapporteeren, vermeen ik Uwer Majesteits attentie te mogen vestigen en Hoogstderzelver Decisie vragen omtrent sommige met betrekking tot de onder* havige zaak zich opdoende vraagstukken als van welke decisie de te nemen maatregelen in dezen en het vereischte onderzoek naar een behoorlyk locaal ten eenenmale afhankelijk zyn, bestaand de voorsch. vraagstukken in de navolgende:
le. Is het verkieslyk, dat er eene Veeartseny* kundige school binnen dit Ryk worde op* gerigt, of zou het genoegzaam zyn, wanneer de Jonge Lieden, die zich tot Veeartsen zouden willen vormen, naar eene naburige, doch in een vreemd Land gelegen school gezonden werden?
2e. Dient eene, in dit Land op te richten school van bovengemelden aard in de Zuide*
lyke, of in de Noordelyke provincie geplaatst te worden of zou het verkieslyk zyn een dergelyke school in iedere der twee groote afdeelingen van het Ryk te vestigen?
3e. Is in alle gevallen eene stad te verkiezen boven eene plaats op het platte Land, en, zoo ja, welke stad zoude in dat geval de voor* keur verdienen?
4e. Is by het verkiezen eener stad boven eene andere de omstandigheid dat aldaar eene Universiteit gevestigd is, van dien aard, dat dezelve dient in aanmerking te komen?
Omtrent deze vier vraagstukken myne ge* dachten aan Uwe Majesteit zullende mede* deelen heb ik de eer te observeeren.
A. Wat de sub 1 gedane vraag betreft; dat het naar mijn inzien verkieslijk is dat er binnen dit Rijk eene vee*artsenijkundige School worde opgericht, het aantal der veeartsen, die in dit Land, zoo rijk in alle soorten van vee be* noodigd zijn, zeer aanzienlijk is, dat wanneer alle personen, die tot het beoefenen dier kunst genegen mochten zijn, naar een vreemd land moesten gezonden worden, zulks vele onge* legenheden en aanzienlijke kosten wegens bui* tenlandsche verteringen zouden veroorzaken.
B. Ten aanzien van de sub 1 gedane vraag, dat naar het mij toeschijnt zoodanige school in de Noordelijke provinciën zoude behooren gevestigd te worden, nemende ik de vrijheid ter kennis van Uwe Majesteit te brengen, dat het mij uit de te dezen bij mij inge* komen Rapporten van Heeren Gedeputeerde Staten van Oost*Vlaanderen, Luxemburg, Namen, Henegouwen en Zuid'Braband ge* bleken is, dat in de Zuidelijke Provinciën reeds een groot aantal veeartsen gevonden wordt, die op de school te Alfort gebrevetteerd zijn, en er alzoo ook uit dien hoofde voor als nu minder noodzakelijkheid schijnt te wezen tot het oprichten eener Veeartsenijschool in de Zuidelijk Provinciën, dan wel in de Noorde* lijken, alwaar over het geheel niet meer dan Zes a Zeven veeartsen gevonden worden, die regelmatig in hunne kunst gestudeerd hebben.
C. Met betrekking tot de vragen sub 3 en 4 vermeld,
Dat het naar mijn inzien niet verkieslijk is, om de meergemelde school op het platte land te vestigen maar om dezelve in eene stad en wel in eene Universiteitsplaats op te richten. Men zoude wellicht daartegen vermeenen te kunnen aanvoeren, dat het te vreezen zoude zijn,
a. dat de élèves tot de Veeartsenijkunde deze Kunst verlaten en zich op de mensche* lijke geneeskunde zouden toeleggen.



b. dat het moeyelijk zoude wezen, de eens* gezindheid tusschen de verschillend studeerende jeugd te bewaren;
dan alware het dat deze zwarigheden van eenen meer gewichtigen aard, en veel moeije* lijker oplosbaar waren, dan wezenlijk het geval schijnt te zijn, zoo zouden dezelven nogtans op verre na niet kunnen opwegen tegen de veelvuldige voordeden en nuttigheden, welke juist van de vestiging van zoodanige school op eene Universiteitsplaats (onder de noodige voorzieningen) te wachten zijn.
Tot een voorloopig bewijs hiervan moge strekken, dat men zich reeds meermalen en zelfs openlijk beklaagd heeft, dat de veeartsenij* school in Frarikrijk bij hare oprichting te Alfort en niet te Parijs, alwaar eene Hoogeschool en andere wetenschappelijke instituten in ruimte voorhanden zijn, geplaatst is geworden en dat ook zonder den afschrik voor de groote kosten en moeite der transportatie, dezelve misschien reeds werkstellig zou gemaakt zijn, ten einde juist door de meerdere gelegenheid van onder* wezen te worden die school meer luister te kunnen geven.
Het zij mij echter vergund, Sirel om de gronden mijner opinie om het belang der zake wille eenigszins uitvoeriger uiteen te zetten.
In de eerste plaats alzoo kan het niet anders dan als een der geschiktste middelen beschouwd worden, om de zoolang miskende veeartsenii* kunde uit haren vernederden Staat, en de beoefenaren derzelve boven het zoo verachte* lijke predikaat van Paarden* of Koe*doctor te verheffen, in een woord, dat om deze belang» rijke wetenschappelijke kunst te veredelen, dan wanneer de leerling, tot deze kunst opgeleid, behalve het onderwijs zelve, gelegenheid ge* geven wordt zich door eene liberale opvoeding meer te cultiveeren en door den omgang met gecultiveerde natuurgenoten zich meer en meer ten voordeele van de maatschappij en zich zelve te vormen.
Het is echter niet alleen dit, uit een zede* lijk oogpunt beschouwd voordeel, hetwelk de vestiging van eene zoodanige school niet op eene afgezonderde plaats ten platte Lande maar daarentegen in eene stad zou aamaden, maar de zaak, ook in de tweede plaats uit een wetenschappelijk en financieel oogpunt be* schouwd, schijnt de vestiging van eene dus* danige school niet alleen in eene stad maar in eene zoodanige, alwaar eene Universiteit gevestigd is, alleszins verkieslijk te zijn.
Zoo zeer immers het de hoofdbedoeling van zoodanige school moet wezen het vormen
van goede nationale practische veeartsen, en men dus ook bedacht moet zijn, om hetgeen uit dien hoofde bij het onderwijs te pas komt op den voorgrond te plaatsen, zoo is het echter van belang, dat de leerlingen, en bij* zonder diegenen, van wier meer uitstekende geestvermogens of ambitie voor dit vak zich meer uitstekende vorderingen laten verwachten, zoodat zij mettertijd als consuleerende Provin* ciale veeartsen, als Repetitors of zelfs onder* wijzers of op andere wijzen konden geplaatst worden, op zoodanige school ook gelegenheid vinden niet alleen tot verkrijging van genoeg* zame kundigheden in onderscheidene met de uitoefening der veeartsenijkunde in nauwe betrekking staande vakken maar zelfs ook in andere meer verwijderde leerstukken.
Onder de eersten van dien aard behooren vooral de scheikunde en landhuishoudkunde, omtrent welke eerste het ook voor den Prac* tische Veearts van het hoogste belang is kennis te dragen van de grondslagen eener wetenschap welke thans op zoovele andere, en vooral op het verklaren van vele werkingen des dierlijken Lichaams en van het werkver* mogen en bereiding van zeer vele genees* middelen eenen zoo grooten invloed heeft, ter* wijl het zoowel wegens de noodige kennis van de vele geneesmiddelen uit het plantenrijk, als van de veelvuldige voor het onderscheiden soort van Vee schadelijke gewassen en onkrui* den, niet minder noodzakelijk is, dat hij een ge* regeld en proefondervmdelijk onderwijs in de kruidkunde geniet; zooals het eindelijk van het grootste gewicht schijnt te zijn, dat de aan* staande veearts van zoovele algemeene kennis van het Landhuishoudkundige verkrijge, dat hij zich de vereischte denkbeelden kan ver* schaffen van den natuurstaat van het vee, van de bijzondere wijze van oppassing en voeding van hetzelve, en van meer andere dergelijke zaken, die hem in zijne practijk, zoowel als in andere betrekkingen van zeer veel nut, en zelfs onmisbaar zijn. Terwijl voor het overige hier nog, schoon in eene mindere onmiddellijke betrekking met de eigenlijke veeartsenijkunde in de tweede plaats in aan* merking komen het leeren van vreemde talen en der teekenkunst, alsook eenig onderwijs in de zoogenaamde vergelijkende ontleedkunde.
Bijaldien men nu in aanmerking neemt, dat een Veeartsenijkundig Instituut, aan het oog* merk volkomen zullende voldoen, het onderwijs in de voornoemde vakken aldaar niet mag ontbreken en men dus ook genoodzaakt zou wezen, om afzonderlijke leeraren in die



onderscheidene vakken aan te stellen, als ook een aantal afzonderlijke inrichtingen en ge* bouwen, als bijvoorbeeld, een scheikundig laboratorium, een kruidkundigen tuin enz. aan te schaffen, hetwelk even zoo eenen grooten omslag als buitengewoon groote kos* ten zou veroorzaken, dan volgt daaruit natuur* lijk, dat het van het grootste belang zou wezen een middel in handen te hebben, om, zonder aan de zaak zelve eenig nadeel toe te brengen, dien grooten en niet minder kost* baren omvang te kunnen besparen, hetwelk ik meerendeels vermeen gevonden te worden in de vestiging der Veeartsenijschool op eene Universiteitsplaats alwaar voor althans, daar ook op dezelve een Leeraar in de Landhuis* houdkunde geplaatst is, de leerling der meer* gemelde wetenschappelijke kunst, gelegenheid genoeg zal hebben, om bij welgemaakte be* schikkingen buiten het Instituut in alle de vorm, tot zijne studie meer en min betrekkelijke vakken behoorlijk en kosteloos onderwezen te worden en zich over het geheel zoo veel mogelijk te bekwamen.
Hierbij verdient nog in aanmerking genomen te worden het wederkeerig nut van zoodanig Instituut op eene Universiteitsplaats voor de studeerende jeugd aldaar over het geheel, als welke* door het bijwonen der Veeartsenijkun*^ dige lessen gelegenheid verkrijgt, om zich de noodige inhchtingen in dit afzonderlijk vak te verschaffen, waarvan zij in het vervolg in verschillende betrekkingen, en vooral als leden van Landbouwkundige of Geneeskundige Commissiën, een nuttig gebruik kunnen maken.
Het is dan op grond van bovengenoemde Consideratiën, dat ik my verpligt vinde, Uwe Majesteit in weerwil der voorschrevene be* denkingen te advyseeren om de Veeartsenij* kundige School voor dit Ryk, volstrekt op eene Universiteitsplaats te stichten, en neem tevens de vrijheid, Hoogstdeszelfs attentie in dezen op de Stad Utrecht te vestigen.
Deze Stad, gelegen in het middenpunt van de meest Vee*Rijke Provinciën van het Rijk, heeft boven alle andere universiteitsplaatsen de meest gemakkelijke Communicatie zoo te water als te Lande met de meer afgelegen Provinciën. Op de aldaar gevestigde Universiteit worden in het bijzonder ook die vakken, welke juist voor het Vee Artzenijkundige het meeste belang hebben op eene doelmatige wijze ge* doceerd en de gelegenheid daartoe is niet weinig vermeerderd door de Vaderlijke zorgen Van Uwe Majesteit met de aankoop van het kabinet van den Hoogleeraar Bleuland voor
de Hooge School, waaruit voor de Leden voor de vergelijkende ontleedkunde een on* berekenbaar nut moet ontstaan, daarenboven kan deze Stad op eene zeer gezonde lucht* gesteldheid, goed water, goede omliggende Wei* landen en eenen zeer matigen prijs der levens* middelen in gewone tijden roemdragen, waarbij ik de vrijhied neem eindelijk nog te voegen, dat ik door onderhandsche informatiën de stellige verzekering heb ontvangen, dat aldaar genoeg* zame Lokalen tot de oprigting eene Veeartsenij* school voorhanden zouden zijn, welke ook dade«lijk zouden kunnen aangekocht worden.
Hoe zeer mij nu de Stad Utrecht als zeer geschikt voorkomt, om aldaar de Veeartsenij* kundige School op te rigten en te vestigen, zoo kan ik echter niet af zijn Uwe Majesteit te observeeren, dat, bij het geven van Onder* wijs op de Hooge School te Utrecht, behalve de doode Talen, alleen de Neder*Duitsche Taal gebruikt wordt: dat in de Provinciën Namen, Luik en Henegouwen en in vele Ge* meenten van Zuid*Brabant, alleen de Fransche en in Luxemburg alleen de Fransche en de Hoogduitsche taal gesproken wordt, waaruit volgt, dat jongelieden, in de evengemelde Provinciën geboren en opgevoed, die zich tot veearts zouden willen vormen, van de School te Utrecht geen gebruik zouden kunnen maken.
Daar het mij nu toeschijnt, dat de billijkheid vereischt, dat in dit ongeryf op de eene of andere wijze worde voorzien, neeme ik eerbiedig de vrijheid Uwe Majesteit in bedenking te geven, of niet zoude kunnen worden bepaald, dat sommige van de zoo even bedoele personen ten koste van den lande naar eene naburige' doch in een vreemd Land gelegen School zullen kunnen gezonden worden, alwaar bij het geven van Onderwijs van die taal gebruik wordt gemaakt, welke zij machtig zijn.
Hiermede dit Rapport eindigende, onder* werp ik mijne daarin vervatte gedachten om* trent de onderhavige zaak aan het beter en meer verlicht oordeel van Uwe Majesteit.
De Minister van Binnenlandsche Zaken."
Reeds op 9 Juli werd het rapport vanwege den Koning gerenvoyeerd aan het Departement •van het Onderwijs, de Nationale Nijverheid en de Koloniën „om Consideratiën en Advies".
De betrokken Minister beantwoordt op 14 September 1818: „Dit Rapport van den Minister van Binnenlandsche Zaken rakende de oprigting eener Vee*Artzenyschool, welk Rapport door Z. M. is gerenvoyeerd om consideratiën en ad* vies bij appointement van 7 Juli 1818, No. 3."



Rapport van den Minister van Onderwys, Nationale Nijverheid en Koloniën betreffende oprichting eener veeartsenyschool.
„In aanmerking genomen zijnde, dat deze zaak nog niet schijnt gekomen tot de noodige rijpheid om door een definitief besluit te worden geregeld, is goedgevonden en verstaan aan den Koning te doen het navolgende Rapport:
Zeer wel kan ik mij in de hoofdzaak ver» eenigen met het Rapport door den M. v. B. Z. uitgebragt omtrent de oprigting eener Vee* Artzenijschool binnen dit Rijk, welk Rapport door Uwe Majesteit in mijne handen werd gesteld.
De daarstelling eener zoodanige school komt mij even noodzakelijk voor als de vestiging ervan in eene Akademiestad nuttig en doel* matig. Ook kan ik mij zeer wel vereenigen met het denkbeeld van den M. v. B. Z. om hiertoe de stad Utrecht te kiezen, welker ligging voor dit oogmerk zeer geschikt is. Er zijn echter twee dingen, omtrent welke ik nog geene genoegzame overtuiging heb kunnen bekomen en die mij echter toeschijnen vooraf tot eenige zekerheid te moeten gebracht worden, alvorens tot de dadelijke oprigting der school te besluiten. Vooreerst is het mij onbekend of tot leeraars in de praktijk der veeartsenij* kunde genoegzaam bekwame en kundige pro* fessoren hier te lande te vinden zijn, en, ten tweede, heb ik .mij nog niet kunnen verzekeren, dat in of bij de stad Utrecht geschikte lokalen te vinden zijn.
Indien derhalve Uwe Majesteit zich ver* eenigen kan met de hoofddenkbeelden in het hiernevens teruggaande Rapport van den M.v. B. Z. vervat, neem ik de vrijheid Hoog* dezelve in overweging te geven om aan mij de last op te leggen nader onderzoek te doen naar de beide laatstgenoemde punten, en, volgens den uitslag van dit onderzoek aan Uwe Majesteit eene nadere voordracht te doen tot het nemen van een definitief besluit".
Schrijven van Staring van den Wïldenborch, waarin hij aandringt op vestiging eener vee* artsenijschool te Zutfen.
Reeds op 18 September 1818meldt de Koning, dat Z.M. zich vereenigd heeft met de conclusie van het Rapport en dat den Minister gelast wordt een onderzoek te doen naar beide ge* noemde'punten. In ditzelfde schrijven wordt eraan herinnerd, hoe van den heer Staring van den Wïldenborch een brief is ingekomen,
waarin hij erop aandringt de veeartsenijschool te Zutfen te vestigen en vraagt Z. M. ook daaromtrent het advies van den Minister.
De Minister van het Publ. Onderwijs, de Nationale Nijverheid en de Koloniën schijnt weinig haast gemaakt te hebben met deze opdracht; op 2 September 1819 ontvangt hij tenminste in een schrijven van den Staatsraad, belast met de Directie der Staatssecretarie, de volgende aanmaning: „Ik vinde mij gelast Uwe Excellentie te herinneren aan de Consideratiën en Advies, gevraagd bij schrijven van 18 Sep* tember 1818 of de stad Utrecht geschikt is en zoo neen welke dan". Spoedig daarop n.1. 12 September 1819 zendt de Minister een uitvoerig Rapport, waaraan het volgende is ontleend:
2de Rapport van den Min. v. Onderwys, Nati* onale Nijverheid en de Koloniën betreffende een Veeartsenyschool.
„Den 12d'n September 1819.
„Het behaagde Uwe Majesteit mij den 2dcn dezer maand te doen herinneren een vroeger commissoriaal van den 18den September 1818, No. 37, waarbij mij de last was opgedragen om te onderzoeken of zich in de stad Utrecht een geschikt lokaal mocht opdoen ter inrigting eener Veeartsenijschool en of hier te lande de leeraars voor zoodanige school zouden te vinden zijn. Voor mij zeiven mij overtuigd houdende, dat bekwame leeraars wel zouden te vinden zijn, wanneer eenmaal een goed lokaal verkregen was, heb ik mij onledig ge* houden om daarnaar in de stad Utrecht om te zien. Al spoedig ontdekte ik, dat even buiten de stad zich een buitengewoon gunstige gelegen* heid opdeed. Een buitenverblijf met genoegzame grond en weiland, aan het stroomende water gelegen, omstreeks 200 roeden buiten de poort, was sedert den jare 1811 voorzien van een geheel nieuw en zeer groot gebouw, tot eene katoendrukkerij ingerigt, welke echter, sedert de twee of drie laatste jaren had opgehouden te werken. Van het voornemen der eigenaars verwittigd om deze fabriek met al het aan en bijbehoorende te verkoopen, deed ik door een vertrouwd persoon naar den prijs vragen, welk als toen niet lager werd gesteld dan 40.000 guldens.
De hoogte dezer som heeft mij huiverig gemaakt om de zaak nader aan te binden of aan Uwe Majesteit deswege een voorstel te doen. Thans is hetzelfde stuk goed tegen den



18den dezer maand ter openbare veiling aan* geslagen en heb ik hetzelve als nu nader en opzettelijk doen opnemen door een deskundige, bekend met de lokalen der buitenlandsche meest beroemde veeartsenijkundige scholen. Ook volgens den uitslag dezer laatste opneming vindt zich alhier alles vereenigd voorhanden, wat tot de inrigting eener goede veeartsenij* kundige school noodig is of zou kunnen verlangd worden. Het stroomende water, eene uitmuntende weide, groote tuin, drie afgezon* derde stallingen.eene directeurswoning.en voorts het zeer groote fabrieksgebouw, hetwelk vier verdiepingen hoog is en alle ruimte heeft voor de lessen, de plaatsen van verzameling en de huis* vesting van leeraars, kwekelingen en oppassers.
De slooperswaarde van dit perceel moet niet beneden de achttienduizend (f 18.000) bedragen en wanneer ik dan in aanmerking neem, dat het voorname gebouw, voor zeer weinige jaren geheel nieuw is gezet, en dat de noodige vertimmeringen om het ten dienste der school in te rigten, minder zullen zijn, dan welligt bij eenigen anderen aankoop, welken men zou kunnen doen, dan komt het mij voor, dat eene som van f 30.000 niet als te hoog kan worden beschouwd om dit perceel voor den Lande ter oprigting eener veeartsenij* school aan te koopen.
Ik meen Uwe Majesteit te eerder te mogen adviseeren om daartoe den last te geven, daar het door de vroegere rapporten zoo van Bin» nenlandsche Zaken van den 4"1"» July 1818 als van mij van den 14den September 1818, met welke Uwe Majesteit zich vereenigde bij aan* schrijving van 18 September 1818, No. 37, als aangenomen kan worden verondersteld, vooreersf dat het van belang is voor dit Rijk om eene Veeartsenijkundige school op te rigten; ten tweede dat het verkieslijk is, dat deze school worde opgerigt in eene Univer* siteitsstad, en ten derde dat de stad Utrecht door hare ligging boven de overige Univer* siteitssteden de voorkeur verdient.
Wat nu aangaat de wijze van het vinden der noodige gelden, zoo komt het mij voor, dat zoowel deze eerste aankoop, en de verdere inrigting, als het duurzame onderhoud der veeartsenijschool het meest eigenaardig uit het fonds voor den Landbouw zou geschieden kunnen. Immers hetzij men dit fonds beschouwe als meer hoofdzakelijk bestemd ter wering van veeziekten, hetzij als meer in het algemeene moetende strekken ten nutte van den Land* bouw, zoo is in beide deze opzichten de veeartsenijschool eene der heilzaamste en meest
doeltreffende inrigtingen. Ook biedt dit fonds alle noodige ruimten aan voor dusdanige uitgaven.
Ik heb alzoo de eer Uwe Majesteit een concept besluit tot het doen van vermelden aankoop bij dezen aan te bieden onder terug* zending van het zoo even vermeld rapport van den Minister van Binnenlandsche Zaken van den 4den July 1818 mitsgaders van een adres van den heer Staring van den Wil* denborch, daarbij aan Uwe Majesteit de be* langen der provincie Gelderland aanbevelende, en netwelk Uwe Majesteit bij aanschrijving van 18 September 1818 No. 37 verlangd heeft, dat tegelijk met het voorgaande door mij in overweging zou genomen worden.
Omtrent deze beide stukken schiet mij alleen over te doen opmerken, dat met opzicht tot de zwarigheid door den Minister van Binnen* landsche Zaken geopperd aangaande kwe* kelingen uit de Waalsche provinciën, welke het onderwijs te Utrecht in de Hollandsche taal gegeven wordende, niet zouden kunnen bijwonen, mijnes bedunkens geene vooruit* loopende bepalingen door Uwe Majesteit be* hoeven gemaakt te worden, wijl het getal van veeartsen in de Waalsche provinciën zoo groot is, dat zich in vele jaren nog geene behoeften aan nieuwe aankomelingen zal doen gevoelen en ik gelove, dat het uit dien hoofde beter zal zijn, in die zwarigheid, zoo dezelve zich mocht opdoen, indertijd, naar den eisch der omstandigheden te voorzien.
En wat het adres van den heer Staring aangaat, zoo kan de stad Zutphen ter op* richting eener veeartsenijschool aan het boven* gezegde, thans niet meer in aanmerking komen."
Machtiging tot aankoop van de buitenplaats Gildestein nabij Utrecht.
„De Minister voor het P. O. de N. N. en de Koloniën, vernomen hebbende dat de buitenplaats Gildestein naby Utrecht, welke tegen den 18den dezer maand ter publieke veiling is aangeslagen, by uitnemendheid geschikt is ter oprigting eener veeartsenyschool, hoedanige het 's Konings verlangen is dat binnen het Ryk zal worden in werking gebragt.
Magtigt den heer en Mr. W. H. de Beaufort, lid der Commissie van landbouw in de pro* vincie Utrecht, om hetzy onder 's hands, hetzy by openbare veiling voornoemde buitenplaats met de daartoe behoorende^gebouwen, tuin en weiland voor rekening van het fonds voor den Landbouw en te name van hem Minister



als de administratie hebbende van gezegd fonds, aan te koopen, mits niet meerder daarvoor bestedende dan dertig duizend guldens, de kosten van verkoop niet mede gerekend."
Koninklijk Besluit vaststellende de stichting eener Veeartsenyschool.
Reeds den dag daarop valt het besluit des Konings, waarbij de stichting eener Veeartsenij' school wordt vastgesteld.
Wij nemen dit voor ons zoo gewichtig be* sluit in zijn geheel over.
„Wij Willem, bij de gratie Gods Koning der Nederlanden, Prins van Oranje* Nassau, Groot*Hertogvan Luxemburg, enz. enz. enz.
Op het rapport van Onzen Minister voor het Publiek Onderwys, de Nationale Nijver* heid en de Koloniën van den 12den dezer No. 605,
Gezien het rapport van Onzen Minister van Binnenlandsche Zaken van den 4den Juli 1818 No. 4, mitsgaders dat van Onzen eerstgenoemden Minister van den 14dm Sep* tember 1818 No. 326,
Overwegende dat de vestiging binnen het Ryk eener school voor de veeartsenykunde van zeer veel belang is,
Dat zich eene goede gelegenheid voordoet om nabij de stad Utrecht een geschikt lokaal tot zoodanig oogmerk aan te koopen,
Dat de kosten daartoe benoodigd kunnen gevonden worden uit het fonds voor den Landbouw, hetwelk tot uitgaven van dezen aard meer bijzonder is bestemd.
Hebben goedgevonden en verstaan:
le. Onzen Minister voor het Publiek Onderwys, de Nationale Nijverheid en de Koloniën te magtigen, om uit het fonds voor den Landbouw te bekostigen den aankoop eener buitenplaats en katoendrukkerij even buiten de stad Utrecht aan de Biltsche Steenstraat, genaamd Gildestein, mits de koopprijs zonder de kosten, eene somme van dertig duizend guldens nier te boven 'ga.
2e. Onzen Minister voornoemd te gelas* ten om, na den gedanen koop, ons eene nadere en volledige voordragt te doen, zoo ter doelmatige inrigting van tiet aangekochte eigendom, als tot het vaststellen eener orga* nisatie van dusdanige school.
Afschrift dezes zal worden gezonden aan Onzen Minister voor het Publiek Onderwys,
de Nationale Nijverheid en de Koloniën, die met de executie belast is.
Brussel, den 13den September 1819.
(geteekend:) Willem
Van wege den Koning,
(geteekend:) I. G. de Meyvan Streefkerk, Accordeert met deszelfs origineel.
De griffier ter Staats secretarie, (w.g.) D'Hamecourt''.
De publieke veiling had plaats op 18 Sep* tember '19 en werkelijk kocht Mr. de Beau* fort Gildestein voor het Rijk.
Aankoop van het buitengoed Gildestein.
Het schrijven van Mr. de Beaufort luidde: „De ondergeteekende heeft de eer aan zyn Excellentie den Minister van het Publiek On* derwys, de Nationale Nyverheid ende Koloniën kennis te geven, dat ingevolge de volmagt op hem verstrekt de buitenplaats Gildestein, met de aanhorige gronden en gebouwen, op heden door hem in publieke veiling is gekocht voor de somma van Dertigduizend Guldens voor rekening van het Fonds van den Landbouw ten name van Zyne Excellentie voornoemd als hetzelve administreerende."
Verder wordt meegedeeld, dat de aanvaarding en de betaling plaats zullen hebben op 15 De* cember 1819 en dat de opgaande boomen een waarde zullen hebben van 300 a 400 gulden.
Hierdoor was dus het tot stand komen van de veeartsenyschool te Utrecht verzekerd, de Koning had het desbetreffende besluit uit* gevaardigd en het terrein met gebouwen was aangekocht.
Bouw en Organisatie der Veeartsenijschool.
Nu komen wij tot den bouw en de orga* nisatie der inrichting voor veeartsenijkundig onderwijs.
Allereerst werd aan de Commissie van Land* bouw te Utrecht verzocht „een of meer leden uit haar midden te willen designeeren, die het voegzaamste met het opzigt van Gildestein zouden kunnen belast worden in afwachting van den te benoemen Directeur." De Com* missie wees twee harer leden en den secretaris voor dit toezicht aan, die spoedig ƒ 300 aan* vroegen voor „enkele dadelyke noodzakelyke reparatiën".



Dit wordt toegestaan, terwijl de Minister na aanvraag opdraagt „de vruchtboomen te snoeien", „den tuin in goeden staat te houden, wat hij gerustelijk aan het beleid en belang* loos bestaan der Commissie van Landbouw overlaat."
Hoewel van een voorstel tot benoeming van Prof. Van Lidth de Jeude eerst in Juli 1820 in de stukken gerept wordt, schijnt de be* noeming reeds veel eerder in confesso te zijn geweest.
Opmaken van het Bestek voor reparaties aan een gebouw op de buitenplaats „Gildestein".
Wij vinden tenminste, dat reeds op 16 Ja* nuari 1820 door Prof. Van Lidth de Jeude van wege den Minister onderhands opgedragen wordt aan J. Eskes, conducteur onder toezicht van den Hoofdingenieur Mentz bij de Wa* terstaat, „een bestek op te maken voor repa* raties aan een gebouw op de buitenplaats Gildestein te Utrecht, dat tot eene veeartseny* school staat te worden ingerigt."
Dat J. Eskes de opdracht kreeg, wordt aldus gemotiveerd: „Hy was meermalen gesteld ge* weest ten dienste van Curatoren der Hooge* school te Utrecht, het opmaken van bestekken voor te doene reparatiën en is deze ten meeste genoege werkzaam geweest".
De heer Eskes heeft aan zijn opdracht vol* daan en een bestek voor de uit te voeren werken opgemaakt.
Dit bestek wordt op 21 Juni 1820 aan den Koning ter goedkeuring aangeboden. Op de oorspronkelijke bouwsom wordt door den Minister zesduizend gulden afgedongen. Aan dit rapport ontkenen wij het volgende:
„Nadat de buitenplaats Gildestein in de naby heid der stad Utrecht, met de daarop staande gebouwen, krachtens Uwer Majesteits besluit van 13 Septem» ber 1819 La M2. aangekocht was, met oogmerk om aldaar eene veeartsenijschool op te rigten, heb ik, na alvorens onderzocht te hebben hoedanig soortgelijke etablissementen in Frankrijk, Duitsch» land en Engeland zijn ingerigt, een bestek doen opmaken van reparaties, vertimmeringen enz. welke noodig geoordeeld worden om in alle opzigten het doel in deze te kunnen bereiken.
De kosten werden bü het bestek op nagenoeg f 32.000 begroot, doch bij eene nauwkeurige over» weging van al de voorgestelde aanbouwingen en veranderingen kwam het mij voor, dat een gedeelte daarvan voegelijk zou kunnen uitgesteld worden, totdat de ondervinding derzelve noodzakelijkheid zou hebben doen zien.
Dit gevoelen werd met mij door deskundigen gedeeld en het bestek dienvolgens veranderd, zoodat de uitgaven voor de onvermijdelijke verbouwingen thans op f 26.000 berekend worden.
Wanneer men hier bijrekent den aankoopsprijs
van f 30.000, zal eene veeartsenijschool, welke wat den aanleg betreft met de meestgenoemde etablissementen van dien aard buitenslands zal kunnen wedijveren, te naauwernood een kapitaal van f 60.000.— kosten, omdat men in de ligging en inrigting van het lokaal zooveel gevonden heeft, dat behouden kan worden, als ware hetzelve aanvankelijk gebouwd geworden, om eventueel tot het einde te moeten strekken waartoe hetzelve nu bestemd is.
Ook is het eenparig gevoelen van bevoegde oordeelaars, dat de aankoop van dat lokaal voor het gouvernement eene wezenlijke aanwinst mag genoemd worden en men bezwaarlijk elders, zelfs met eene driedubbelde uitgave, eene zoo gunstige gelegenheid zou hebben kunnen aantreffen.
Een zeer ruim en hecht gebouw, weleer de fabrieksplaats, biedt, behalven eene gezonde huis* vesting voor 25 a 30 kweekelingen, een of meerder leermeesters en het noodige aantal bedienden, de vertrekken aan voor studeeren, eetzaal, zieken* kamer, bibliotheek, apotheek, theatrum anatomicum, kabinet enz. een heerenhuis, mede een schoon gebouw, bestemd voor de woning van den directeur, is zoo gelegen, dat men vandaar het geheele etas blissement als overzien kan. De stallen, schuren en arbeiderswoningen liggen ter zijde, waarachter een groote tuin, die gedeeltelijk tot een kruidtuin zal aangelegd worden. Eindelijk is hier, als een onmisbaar vereischte voor eene veeartsenijschool een stuk weiland, van nagenoeg twee morgen, langs stroomend water gelegen. , Uit deze korte schets zal aan Uwe Majesteit kunnen blijken, dat alle deelen hier samenwerken om een goed geheel daar te stellen, en ik neem dus de vrijheid aan Hoogstdezelve voor te stellen om mij te magtigen tot het doen aanbesteden der reparatiën en vernieuwingen aan het lokaal ge* naamd Gildestein, volgens het bestek daarvan gemaakt, en om daartoe onder nadere verants woording over eene som van f 26.000 uit het fonds voor den Landbouw te kunnen beschikken.
(w.g.J ANTON REINHARD FALCK." Bestek, Conditiën en Aanbesteding.
Reeds 4 dagen later, 25 Juni 1820, wordt de Minister gemachtigd tot het doen aanbesteden der noodige reparatiën en vernieuwingen aan het lokaal genaamd Gildestein, bestemd voor eene veeartsenijschool, en zulks volgens het daarvan gemaakte bestek, en om daartoe, onder nadere verantwoording over eene somma van f 26.000 uit het fonds van den Landbouw te beschikken.
De aanbesteding heeft plaats op 7 Augustus 1820 des middags 12 ure in het lokaal genaamd Gildestein te Utrecht.
Aan „Bestek en Conditiën", waarin uitvoerig de „vernieuwingen en reparatiën" worden be* schreven, ontleenenwij enkele bijzonderheden:
In Art. 1 wordt een algemeene beschrijving van het werk als volgt gegeven: „Dit bestek heeft ten onderwerp:



A. Het stellen van eenig rasterwerk en verdere werkzaamheden van timmer», metsel» en graafwerk over het geheele terrein.
B. Eenige vernieuwingen en reparatiën aan de school.
C. Idem aan de Directeurs'woning.
D. Idem aan de Ziekenstal, en het maken van een knechtswoning, koestallen en schapen» hokken.
E. Idem vernieuwingen en reparatiën en het maken van hengsten» en paardenstallen, en het aanbouwen van een wachtkamer.
F. Idem reparatiën en het aanbouwen van eene kamer aan de knechtswoning.
G. Het bouwen van een smederij, en een nood» stal."
Afzonderlijk worden in het bestek beschreven:
Schutting muur, lengte 18 ellen en hoog 2 ellen, 25 duim langs de Biltstraat.
Apotheek, Lokaal voor chemie, Theatrum anatomicum, Bibliotheek, Kabinet, Studeer» en eetzaal, slaapzalen.
Ziekenstal, Paarden» en Hengstenstal.
Wachthuis, Smederij en Noodstal.
Woonkamers van den Directeur en voor den Professor.
Knechtskamers.
Met den bouw zal dadelijk na gunning een aanvang gemaakt worden. Binnen 6 weken moet de woning van den Directeur afgemaakt zijn, terwijl voor het geheele werk 6 maanden noodig zullen zijn.
Het resultaat van de aanbestedingen is, dat de laagste inschrijvers zijn:
C. Verloop voor f 17.000, de vernieuwingen en reparatiën aan de gebouwen.
E. van den Brinck voor f 2219.10 de verf» en glazenmakerswerken.
Op 9 Augustus wordt de Commissie van Landbouw onder dankbetuiging van het verder toezicht op Gildestein ontheven.
Onderwijzend Personeel.
Reeds tijdens de voorbereiding van de aan» besteding der gebouwen werd ook de keuze van onderwijzend personeel overwogen.
Op 21 Juni 1820 schrijft de Minister (A. R. Falck):
„Eindelijk kan ik Uwe Majesteit by deze de verzekering geven, dat myne aandacht sedert een geruimen tyd is gevestigd geweest op de keuze van personen, wier grondige kennis in de veeartsenykunde en daarmede verwandte studiën, en geschiktheid om door een regelmatig onderwys deze belangryke wetenschap aan iedereen mede te deelen en, dusdoende, bekwame veeartsen te vormen, algemeen erkend zyn, en dat ik my vleye dezer dagen Uwen Majesteit een rapport te zullen kunnen
aanbieden, waarbij zoodanige personen ter be» noeming aan Hoogstdezelve zullen worden voor» gedragen".
Spoedig daarop, reeds den 27 Juli, volgt van den Minister de voordracht. Als motief voor dien spoed wordt opgegeven:
„ten einde zich ieder in het hem aangewezen vak, tot het geven van een grondig en regelmatig onderwys, voor te bereiden en te bekwamen , en verder,
„om de directie over het geheele etablissement, onder het oppertoezigt van dit Departement, aan een der hoogleeraren op te dragen",
en omdat het noodzakelijk is,
„dat door iemand van een erkende kwaliteit het oog gehouden worde over de rigtige uitvoering der werken en de nakoming der conditiën van aan» besteding".
Voorgedragen wordt als
„directeur der veeartsenyschool en hoogleeraar in de ontleedkunde en daartoe behoorende onderdeelen" de heer Van Lidth de Jeude, buitengewoon hoogleeraar aan de hoogeschool te Utrecht, „een man, van wiens wetenschappelijke verdiensten en geschiktheid, zoo voor de directie als het leeraars» ambt in dit vak, de loffelykste getuigenissen by my ingekomen".
Van Lidth de Jeude zal buitengewoon hoog» leeraar blijven en juist van deze combinatie van werkzaamheden wordt partij getrokken om de salarieering laag te houden.
„De vrye woning in het directeurshuis met een jaarlyksche toelage van f 1400.— en by behoud zyner jaarwedde als buitengewoon hoogleeraar kan te zamen een inkomen opleveren, hetwelk in even» redigheid staat met zyne werkzaamheden en rang."
Verder ontleenen wij betreffende de verdere voordrachten het volgende aan het ministerieel rapport:
„Voor het vak der eigenlyk gezegde uitwendige praktijk of geneeskunde was het uiterst moeylyk een bekwaam leeraar te vinden. Er zyn, wel is waar, eenige kundige veeartsen, die met goed ge» volg de practyk uitoefenen, maar het ontbreekt de meesten zoo niet aan theoretische kennis, echter aan de gave anderen zoodanige kennis mede te deelen. Zy zyn daarom geheel ongeschikt tot het geven van grondig onderwys.
Daartoe moest men derhalve uitzien, of zich onder de ervarenste geneesheeren niemand opdeed, die zich, bepaaldelyk op het vak der veeartseny» kunde had toegelegd. Ik vertrouw onder onze landgenooten iemand aangetroffen te hebben, die alle vereischten bezit om het praktikale vak der veeartsenykunde grondig te onderwyzen, een man, die zich als schryver in dit vak met roem heeft doen kennen en als geneesheer eene uitgebreide praktyk heeft. Ik bedoel den heer A. Numan, med. dr. op het Hoogezand in de provincie Groningen.
In de praktyk vindt deze man voor zich en zyn talryk gezin een ruim en onbezorgd bestaan, het» welk hem gewis in die mate als hoogleeraar by de veeartsenyschool niet kan te beurt vallen. Maar de lust om zich geheel aan zyne geliefkoosde



studiën te wyden en het verlangen om deze nieuwe instelling te helpen tot stand brengen, zyn beweeg» redenen welke hem tot het doen van opofferingen zullen overhalen, in de onderstelling evenwel, dat hem in zyne omstandigheden aannemelyke voor» stellen gedaan worden.
Het onderwys in de scheikunde, de leer der geneesmiddelen, de artsenymengkunde, en wat daarmede in verband staat, kan voegelyk aan den heer Vosmaer, buitengewoon hoogleeraar in de geneeskunde aan de Hoogeschool te Utrecht op» gedragen worden. Eene jaarlyksche toelage van f 700.— kan, behoudens zyne tegenwoordige be» trekkingen, als eene billyke vergoeding voor deze • buitengewone werkzaamheden beschouwd worden.
De kruidkunde, voor zooverre die by den veearts te pas komt, kan of door den heer Lidth de Jeude of door den heer Vosmaer gedoceerd worden. Doch het komt my niet geraden voor, om daar» omtrent reeds nu eene vaste bepaling te maken en stel ik daarom aan Uwe Majesteit voor, om zulks aan my over te laten, ten einde dat vak indertyd toe te voegen aan dengenen hunner, wiens overige werkzaamheden daartoe de meeste ruimte zullen laten.
Voor het onderwys in de verloskunde en in de uitwendige praktyk of heelkunde, alsmede in al wat het beslaan der paarden en het vervaardigen van hoefijzers betreft, zal welligt een geschikt voorwerp onder de geëxamineerde veeartsen voor» handen zijn, doch hieromtrent is het my tot heden niet mogen gelukken eene keuze te kunnen doen. Weshalve ik de eer zal hebben Uwer Majesteit daarover nader te adviseren.
Behalve de personen, die als leeraars by de vee» artsenyschool zullen geplaatst worden en behalve de eigenlyke suppoosten en bedienden, wier getal en salaris een nader onderzoek vereischt, behoort nog aangesteld te worden:
a. een prosector, ter adsistentie van den hoogleeraar in de ontleedkunde;
b. een apothekersgezel of leerling ter bereiding der geneesmiddelen, onder toezigt van den hoogleeraar in de schei» en artsenymengkunde;
c. een oeconomus, die, onder toezigt van den directeur met de administratie van het huishoudelyke be» last wordt."
Benoeming van directeur en leeraren.
Reeds 30 Juli 1820 verschijnt het Konink* lijk Besluit, waarbij de Directeur en de Hoog* leeraar worden benoemd.
Wij Willem, by' de gratie Gods Koning der Nederlanden, Prins van OranjeNassau, Groot=Hertog van Luxemburg, enz. enz. enz.
Gezien Onze besluiten van 13 September 1819 U. M*., en 25 Juny 1820, No. 75, waarbij Onze Minister voor het Publiek Onderwys, de Nationale Nijverheid en de Koloniën is gemagtigd geworden, om de buitenplaats Gildestein nabij Utrecht met de daarop staande gebouwen, voor rekening van het fonds van den Landbouw te doen aan*
koopen en tot eene veeartsenyschool inrigten;
Willende alsnu overgaan tot het benoemen van personen, aan wien het onderwys in de onderscheidene vakken der veeartsenykunde aan gemelde school zal worden opgedragen;
Op de voordracht van Onzen Minister voornoemd,
Hebben besloten en besluiten
Art. 1.
De Heer T. G. van Lidth de Jeude, buitengewoon hoogleeraar in de wis- en natuurkunde aan de Hoogeschool te Utrecht, wordt benoemd tot Directeur der veeartsenyschool, welke in de nabijheid der stad Utrecht wordt opgerigt, en tevens belast met het onderwys in de ontleedkunde en daartoe behoorende onderdeden.
Hij zal het directeurshuis bewonen en eene jaarwedde genieten van f 1400.— in te gaan met I Augustus 1820; blijvende zyn tegenwoordige betrekking tot de hoogeschool te Utrecht in haar geheel.
De Heer A. Numan, med. doctor op het Hoogezand in de provincie Groningen, wordt benoemd tot Hoogleeraar in het practikale vak der veeartsenijkunde onder genot van vrye woning aan net lokaal der veeartsenyschool en eener jaarwedde van f 2400.— in te gaan met den irferi der maand, waarin hy' zyne nieuwe werkzaamheden zal hebben aanvaard, als mede van dezelfde voorrechten ten aanzien van emeritus en weduwengelde als aan professoren van 's lands Hoogescholen zyn toegekend. Voor zyne verplaatsing naar Utrecht wordt hem eene gratificatie toegelegd van f 800 —
De Heer Vosmaer, buitengewoon hoogleeraar in de geneeskunde aan de Hoogeschool te Utrecht, zal aan gemelde veeartsenijschool onderwys geven in de scheikunde, de leer der geneesmiddelen de artseny mengkunde en wat daarmede in verband staat;
Hy' zal daarvoor eene jaarwedde genieten van f 700.—, in te gaan met den l"*"1 der maand, waarin hij zyne nieuwe werkzaamheden zal hebben aanvaard, blijvende zyne tegenwoordige betrekkingen tot de hoogeschool in haar geheel.
Art. 2.
Op voordragt van den Directeur zal door Onzen Minister aangesteld worden: een prosector, een apothekersgezel of leerling en een oeconomus, onder genot van kost en inwoning aan het lokaal der veeartsenij* school en van een traktement van f 300.—



voor de twee eersten en van f 600.— voor den laatsten.
Art. 3.
Het wordt aan Onzen voornoemden Minis* ter overgelaten om het onderwys in de kruidkunde aan den Heer Lidth de Jeude of aan den Heer Vosmaer op te dragen, naarmate hunne overige werkzaamheden zulks gedogen.
Art. 4.
De traktementen, toelagen en gratificatiën by' dit besluit vastgesteld zullen voldaan worden uit het fonds van den Landbouw.
Onze Minister voor het Publiek onderwys, de Nationale Nijverheid en de Koloniën is belast met de uitvoering van dit besluit, waarvan ook een afschrift zal gezonden worden aan de algemeene Rekenkamer tot informatie.
Gegeven op het Loo den Jt>fen July des jaars 1820 het zevende van Onze regeering, (geteekend:) Willem
Van wege den Koning.
(geteekend-) I. G. de Mey van Streefkerk, Accordeert met deszelfs origineel. De griffier ter Staats secretarie, (w.g.) D' Hamecourt.
Benoeming van verder personeel.
In September 1820 volgt ook de benoeming van een oeconomus, een prosector anatomes en een apotheker en wel:
le. Tot den post van oeconomus den heer Willem van de Kasteele, gepensionneerd ls"n lieutenant, wonende te Buren in de provincie Gelderland, en aldaar geboren den 17den Oc* tober 1791.
2e. Tot den post van prosector anatom. Christoffel Honig, chirurgyn te Utrecht en aldaar geboren den 30""1 December 1798, leerling van onzen verdienstelyken ontleed* kundige Pieter Koning, prosector anatom. aan de Universiteit.
3e. Tot den post van apotheker Andreas Deerns, geboren te Tiel den 2den February 1799, leerling van den kundigen chemist en apotheker P. J. Campagne te Tiel en geëxamineerd van de Commissie van geneeskundig onderzoek en toeverzigt in Gelderland den 17den Septem* ber 1817, thans apothekersbediende by den heer Justus de Vrij te Rotterdam.
Verder werd aangesteld tot Hortulanus onder oplicht van den Directeur „de tegen*
woordige adjunct*Hortulanus der Utrechtsche Hoogeschool Breitenstein".
Ook wordt geleidelijk het verdere personeel benoemd uitgezonderd de titularis van „het onderwijs in de verloskunde en in de uit* wendige praktyk of heelkunde, alsmede in al wat het beslaan der paarden en het ver* vaardigen van hoefyzers betreft"* Een „geschikt voorwerp onder de geëxamineerde veeartsen" kon men blijkbaar niet vinden. Wel vroeg Anthony van Beer te Harmeien om aan* stelling tot veearts en „paarden*smit" der school, doch hem werd te kennen gegeven, dat er geen termen waren om hem „tot vee* arts by gemelde school" te benoemen, en dat, „wanneer hy genegen mocht zyn naar de post van hoefsmid by dezelve te staan, hy zich aan een vergelykend examen zal dienen te onderwerpen".
De Directeur treedt in functie.
De Directeur, die met 1 Augustus in functie trad, had zich in de eerste plaats bezig te houden met het toezicht op „de rigtige uit* voering der werken en de nakoming der con* ditiën van aanbesteding". Deze taak heeft hem veel onaangenaamheden en lasten ver* oorzaakt, is hem tot een bron geworden van veel getob.
Reeds toen hij in November de Directeurs* woning betrok, bleek hem terstond, dat het werk geenszins naar behooren was verricht, „vooral het verfwerk het veel te wenschen over, doch ook op de andere werkzaamheden en op het toezicht van den opzichter was heel veel aan te merken". Reeds op 11 November acht de Directeur zich verplicht zich in ver* band hiermede tot den Minister te wenden met een aanklacht: „ik bevind my in de on* aangename noodzakelijkheid te moeten melden, dat ik dagelyks zoo vele gebreken in de werken, die alhier verrigt worden, ontdekt heb, dat ik zoo vele blyken van kwade trouw des aan* nemers en van de onvergeeflyke slordigheid en onoplettendheid des opzichters heb waar* genomen, dat het meer dan tyd was, my daar* over te beklagen en de bewyzen op te zenden, waarop mijn aanklacht gegrond is".
Alle deskundigen, in de stad om hulp ver* zocht, wilden het slechte werk niet beoor* deelen: „niemand wilde de kwade man aan* klagen". Vooral de verver Osti scheen slecht werk geleverd te hebben, wat later ook door deskundigen werd erkend.
De aannemers en de opzichters lieten niet na persoonlijke aanvallen op den directeur te



doen en hem beleedigende brieven te schrijven. De kwestie liep zoo hoog, dat de directeur verzocht van het toezicht ontheven te worden, en de Minister aan den Gouverneur der provincie Utrecht, Van Tuyll, opdroeg, om een onderzoek in te stellen en pogingen te doen tot een minnelijke schikking. Dit ge* lukte ten slotte. De aannemer Van den Brinck kreeg f 140.— boete, terwijl met het opzicht werd belast Isaac Schaly te Jutphaas. Men moet de vele desbetreffende brieven aan en van den Directeur lezen om te beseffen, hoe heftig in dat geschil gestreden werd en hoe onaan* genaam dat alles was voor den heer Van Lidth de Jeude. Hoe dit alles zij, de bouw kwam gereed en alles werd ten slotte afge* leverd en goedgekeurd.
Organisatie der school.
Ondertusschen hadden de nieuwbenoemde hoogleeraren niet stil gezeten, doch gewerkt aan de organisatie der school. Op 7 April 1821 werden bij Koninklijk Bestuit gelden toegestaan ,,voor reparatiën en verbeteringen aan de ge* bouwen der Veeartsenyschool te Utrecht, buiten het aanvankelijk bestek en onvermin* derd de reeds ter zelfden einde bij Ons besluit van 16 November verleende somma vanf 4304 voor materieele subsidies over de thans loopende jaren als:
Voor den Kruidtuin f 600
„ de Chemie en Apotheek „ 3000
„ Anatomie „ 2000
„ „ Kabinet „ 2000
„ „ Bibliotheek „ 1000/8600
samen . . ƒ 12.904 Betaalbaar uit het fonds van den Landbouw."
Door de hoogleeraren waren voor dit Kon. Besluit uitvoerig gemotiveerde gedetailleerde opgaven gedaan van de sommen, die zij meenden noodig te hebben. Overeenkomstig daarmede werden bovenbestaande bedragen toegestaan.
De verschillende onderdeden werden nader uitgewerkt en met de inrichting en aanschaffing van een en ander werd begonnen.
Op 27 Juni 1821 wordt toegestaan voor meubelen, huisraad, gereedschappen en verdere benoodigdheden ten dienste der school een bedrag van f 13.000.
De indeeling van het onderwijs leeren wij het best kennen uit „de lyst van collegien en lessen, welke in den loop van ieder jaar aan het etablissement gegeven zullen worden", welke op 9 September 1821 ter goedkeuring
aan den Minister werd gezonden en op 15 Sep* tember door dezen werd goedgekeurd.
Aan het schrijven van den directeur aan den Minister ontleen ik het volgende:
„Uwe Excellentie zal daarin 1ste eene optelling der lessen, welke des winters en der lessen, welke des zomers geschiktelijk konden worden gegeven, benevens de tijdsbepaling der col* legien en vacantien vinden; 2e, zal Uwe Ex* cellentie zien, hoe mijne ambtgenoten en ik deze lessen in de vier leerjaren der élèves ver* deeld hebben.
De leerlingen der eerste of onderste klasse vinden tijds genoeg, om de lessen over de plant* en dierkunde, chemie, anatomie en phy* siologie, welke hun in het eerste jaar gegeven worden, te bestuderen, doch hebben (daar zij waarschijnlijk nog geen manier van studeren zullen hebben) dien tijd ook noodig. In het volgende jaar vinden zij meer te doen. Alvorens zij hun derde schooljaar intreden, zal het, naar ons inzien, niet ondienstig zijn een publiek examen voor de onderste klasse te doen plaats hebben (en wel in het einde der maand Juli, voor het begin der oogstvacantie), waarin de leerlingen blijken hunner vorderingen en ge* schiktheid zullen geven, om tot de tweede of bovenste klasse op te klimmen, en, na het einde der oogstvacantie de meer practische vakken der wetenschap te beoefenen. Het spreekt van zelve dat zij nog niet geëxamineerd worden in die vakken, welke zij slechts een jaar hebben gehoord, als daar zijn: de ziekte* kunde, de gezondheidsleer, de materies medica, de pharmacie, en de kunst van smeden en beslaan; maar dat deze vakken, benevens de overige, waarin gedurende het derde en vierde leerjaar onderwijs gegeven wordt, het onder* werp uitmaken van het practisch examen, 't welk de élèves, na het eindigen van het vierde leerjaar, na afloop hunner studiën onder* gaan moeten".
Rooster der lessen.
De Rooster der lessen vinde hier een plaats.
Het onderwijs, 't welk gedurende elk school* jaar gegeven wordt, zal in een winter* en zomer*cursus verdeeld worden.
De winter*cursus begint 20 September, ein* digt 5 Maart en duurt dus bijna 5l/2 maand, waarin onderwezen worden:
Vakken ( ' ^e dierkunde en veefokkerij.
voor de < ^ ^e ontleedkunde.
l,te klasse ^ De PnysioI°gie\ 4de De scheikunde.



Vakken voor de 2de klasse
6d,
8ste
De pharmacie of artsenijmeng* kunde en recepteerkunst. De ziektekunde. De therapie.
De uitoefenende veeartsenij*
kunde in de ziekenstallen. 9de De geregtelijke veeartsenij*
kunde. 10d' Het disseceren. llde De operatiën.
De voorjaars*vacantie begint met 1 Maart, eindigt 15 Maart en duurt dus 14 dagen.
De zomercursus begint 15 Maart, eindigt 31 Juli en duurt dus 4*4 maand, waarin onder* wezen worden:
Vakken voor de. l5te klasse
lste De kruidkunde, i 2de De dierkunde en veefokkerij. ' 3de De physiologie. i 4de De scheikunde. I 5de De artsenijmiddel*leer of materies medica.
6de De ziektekunde. 7^ De therapie.
gste j)e uitoefenende veeartsenij* kunde in de ziekenstallen.
9de De gezondheidsleer. 10de De heelkunde. llde De verloskunde. 12de De operatiën.
De oogstvacantie begint 1 Augustus, eindigt 20 September en duurt ruim 7 weken.
Vakken voor de 2de klasse
LIJST DER LESSEN, WELKE GEGEVEN WORDEN
Maandag .
Dinsdag
Woensdag
in den winter*cursus:
Vakken van onderwijs
8 Ziektekunde
9 Uitoefenende veeartsenijkunde
10 Geregtelijke veeartsenijkunde
11 Ontleedkunde
12 Scheikunde
1 
2 3
4 Artsenijmeng kunde
Disseceren
7 ...... .
8 Therapie
9 Uitoefenende veeartsenijkunde
10 Physiologie
11 Dierkunde
12 Scheikunde
1 
21 TV
•z I Disseceren 4 
7 
8 Ziektekunde
9 Uitoefenende veeartsenijkunde
10 Physiologie
Namen der Onderwijzers
Prof.
Numan Numan
Numan
van Lidth Vosmaer
van Lidth Vosmaer
Numan Numan
van Lidth van Lidth Vosmaer
van Lidth
Numan Numan
van Lidth
in den zomer*cursus:
Vakken van onderwijs
uren
7 Kruidkunde
8 Ziektekunde
9 Uitoefenende veeartsenijkunde
10 Gezondheidsleer
11 Heelkunde
12 Scheikunde
1 
2 J Beslaan
4 Artsenijmiddel* leer
7 Kruidkunde
8 Therapie
9 Uitoefenende veeartsenijkunde
10 Physiologie
11 Heelkunde
12 Scheikunde
1 
2 3
4 
7 Dierkunde
8 Ziektekunde
9 Uitoefenemje veeartsenijkunde
10 Physiologie
Namen der onderwijzers
Prof. van Lidth „ Numan „ Numan
„ Numan
Lector 
Prof. Vosmaer
Lector 
Prof. Vosmaer
Prof.
Beslaan
van Lidth
Numan
Numan
„ van Lidth Lector 
Prof. Vosmaer
Lector
Prof. van Lidth „ Numan „ Numan
„ van Lidth



uren uren
Woensdag. . 11 Ontleedkunde Prof. VAN LlDTH 11 Heelkunde Lector 
12 12 
1 1 
2) 2 i
^ j Disseceren „ VAN LlDTH ^ Beslaan Lector 
4 4 ...... .
Donderdag 7 7 Kruidkunde Prof. VAN LlDTH
8 Therapie Prof. NUMAN 8 Therapie „ NUMAN
9 Uitoefenende „ NuMAN 9 Uitoefenende „ NuMAN veeartsenijkunde veeartsenijkunde
10 Geregtelijke „ NUMAN 10 Gezondheidsleer „ NUMAN veeartsenijkunde
11 Dierkunde „ VAN LlDTH 11 Verloskunde Lector. 
12 Scheikunde „ VOSMAER 12 Scheikunde Prof. VOSMAER 1 1 
2 i 2)
■j J Disseceren „ VAN LlDTH -r Beslaan Lector 
4 Artsenijmeng* „ VOSMAER 4 Artsenijmiddel* Prof. VOSMAER kunde leer
Vrijdag . . . 7 7 Kruidkunde „ VAN LlDTH
8 Ziektekunde „ NuMAN 8 Ziektekunde „ NUMAN
9 Uitoefenende „ NuMAN 9 Uitoefenende „ NUMAN veeartsenijkunde veeartsenijkunde
10 Physiologie „ VAN LlDTH 10 Physiologie „ VAN LlDTH
11 Ontleedkunde „ VAN LlDTH 11 Verloskunde Lector 
12 Scheikunde „ VOSMAER 12 Scheikunde Prof. VOSMAER 1 1 
2) 2)
5 J Disseceren „ VAN LlDTH t Beslaan Lector 
4 4 
Zaterdag .. 7 ...... . 7 Dierkunde Prof. VAN LlDTH
8 Therapie „ NUMAN 8 Therapie „ NuMAN
9 Uitoefenende „ NUMAN 9 Uitoefenende „ NuMAN veeartsenijkunde veeartsenijkunde
10 Physiologie „ VAN LlDTH 10 Physiologie „ VAN LlDTH
11 Dierkunde „ VAN LlDTH 11 Verloskunde Lector 
12 12 
1 1 
2) 2)
5 Disseceren „ VAN LlDTH ■* Beslaan Lector 
4 4 
OPVOLGING DER LESSEN IN DE VIER LEERJAREN. LESSEN DIE DES WINTERS GEGEVEN WORDEN
voor de eerste klasse voor de tweede klasse
uur 1S" ïaar uur ^ Jaar uur ^ Jaar uur ¥' ïaar
Maandag . . 8 8 Ziektekunde 8 Ziektekunde 8 
9 9 9 Uitoefenende 9 Uitoefenende
veeartsenijkunde veeartsenijkunde



Maandag
Dinsdag.
Woensdag.
Donderdag
Vrijdag
uur 10
11 Ontleedkunde
12 Scheikunde
1 
2)
•j Disseceren 4
8 9
10 Physiologie
11 Dierkunde
12 Scheikunde
1 
2) TV
-j Disseceren 4
10 Physiologie
11 Ontleedkunde 12
1 
^ 1 Disseceren 4
9 10
11 Dierkunde
12 Scheikunde
1 
2| TV
j 1 Disseceren 4
10 Physiologie
11 Ontleedkunde
12 Scheikunde
1 |a
^ | Disseceren 4
uur
10
11 Ontleedkunde
12 Scheikunde
1 . . . ...
2 3
4 Artsenijmeng* kunde
Disseceren
10 Physiologie
11 Dierkunde
12 Scheikunde 1 . . . . .
3 4
Disseceren
8 Ziektekunde 9
10 Physiologie
11 Ontleedkunde 12
1 
2)
■t Disseceren 4
10
11 Dierkunde
12 Scheikunde 1 
2
Disseceren
4 Artsenijmeng» kunde
8 Ziektekunde 9
10 Physiologie
11 Ontleedkunde
12 Scheikunde
1 
2)
•t Disseceren 4
uur
10 Geregtelijke veeartsenijkunde
11 Ontleedkunde 12
1 
2 3
4 Artsenijmeng* kunde
Disseceren
8 Therapie
9 Uitoefenende veeartsenijkunde
10 Recepteerkunst
11
12
1 
2 3 4
Disseceren
8 Ziektekunde
9 Uitoefenende veeartsenijkunde
10 Recepteerkunst
11 Ontleedkunde 12
1 
2 3 4
Disseceren
8 Therapie
9 Uitoefenende veeartsenijkunde
10 Geregtelijke veeartsenijkunde
11
12
1 
2 3
4 Artsenijmeng kunde
Disseceren
8 Ziektekunde
9 Uitoefenende veeartsenijkunde
10 Recepteerkunst
11 Ontleedkunde 12
1 
2! 3)
4
Disseceren
10 Geregtelijke veeartsenijkunde
11 Ontleedkunde 12
1 
2 3 4
8 Therapie
9 Uitoefenende veeartsenijkunde
10 Recepteerkunst
11
12
1 
2 3 4
9 Uitoefenende veeartsenijkunde
10 Recepteerkunst
11 Ontleedkunde 12
1 
2 3 4
8 Therapie . 9 Uitoefenende
veeartsenijkunde 10 Geregtelijke
veeartsenijkunde
11
12
1 
2 3 4
9 Uitoefenende veeartsenijkunde
10 Recepteerkunst
11 Ontleedkunde 12
1 
2 3 4



uur uur uur uur
Zaterdag . . 8 8 8 Therapie 8 Therapie
9 9 9 Uitoefenende 9 Uitoefenende
veeartsenijkunde veeartsenijkunde
10 Physiologie 10 Physiologie 10 Recepteerkunst 10 Recepteerkunst
11 Dierkunde 11 Dierkunde 11 11
12 12 12 12
1 1 1 1
2) rv 2) tv 21 t\* 2
^ Disseceren ^ Disseceren -j j Disseceren ,
LESSEN DIE DES ZOMERS GEGEVEN WORDEN.
Maandag
Dinsdag .
Woensdag
voor de eerste klasse
uur ■* J'aar
7 Kruidkunde
8
9
10 11
12 Scheikunde
1 
2 3 4
7 Kruidkunde
8
9
10 Physiologie 11
12 Scheikunde
1 
2 3 4
7 Dierkunde
8
9
10 Physiologie
11
12
1 
2 3 4
2de
jaar
7 Kruidkunde
8 Ziektekunde 9
10 Gezondheidsleer 11
12 Scheikunde 1 
■j j Hoefbeslag
4 Artsenijmiddel* leer
7 Kruidkunde
8
9
10 Physiologie 11
12 Scheikunde 1 
? J Hoefbeslag
4
7 Dierkunde
8 Ziektekunde 9
10 Physiologie
11
12
1 
2
3! 4
Hoefbeslag
voor de tweede klasse
7/k ' IJ.
j- jaar jaar
8 Ziektekunde
9 Uitoefenende veeartsenijkunde
10 Gezondheidsleer
11 Heelkunde 12
1 
■t j Hoefbeslag
4 Artsenijmiddel* leer
8 Therapie
9 Uitoefenende veeartsenijkunde
10
11 Verloskunde 12
1 
■z J Hoefbeslag 4
8 Ziektekunde
9 Uitoefenende veeartsenijkunde
10
11 Heelkunde 12
1 
■j | Hoefbeslag 4
7 8
9 Uitoefenende veeartsenijkunde
10 Recepteerkunst
11 Heelkunde 12
1 
?| Hoefbeslag
8 Therapie
9 Uitoefenende veeartsenijkunde
10 Recepteerkunst
11 Verloskunde 12
1 
•j J Hoefbeslag
7 8
9 Uitoefenende veeartsenijkunde
10 Recepteerkunst
11 Heelkunde 12
1 
•* | Hoefbeslag 4



uur uur uur uur
Donderdag . 7 Kruidkunde 7 Kruidkunde 7 7
8 8 8 Therapie 8 Therapie
9 9 9 Uitoefenende 9 Uitoefenende
veeartsenijkunde veeartsenijkunde
10 10 Gezondheidsleer 10 Gezondheidsleer 10 Recepteerkunst
11 11 11 Verloskunde 11 Verloskunde
12 Scheikunde 12 Scheikunde 12 12
1 1 1 1 
^ 3 ( Hoefbeslag ^ j Hoefbeslag ^ j Hoefbeslag
4 4 Artsenijmiddel* 4 Artsenijmiddel* 4 leer leer
Vrijdag ... 7 Kruidkunde 7 Kruidkunde 7 7
8 8 Ziektekunde 8 Ziektekunde 8
9 9 9 Uitoefenende 9 Uitoefenende
veeartsenijkunde veeartsenijkunde
10 Physiologie 10 Physiologie 10 10 Recepteerkunst
11 11 11 Heelkunde 11 Heelkunde
12 Scheikunde 12 Scheikunde 12 12
1 1 1 1 
^ ^ j Hoefbeslag ^ | Hoefbeslag ^ j Hoefbeslag
4 4 4 4
Zaterdag . . 7 Dierkunde 7 Dierkunde 7 7
8 8 8 Therapie 8 Therapie
9 9 9 Uitoefenende 9 Uitoefenende
veeartsenijkunde veeartsenijkunde
10 Physiologie 10 Physiologie 10 10 Recepteerkunst
11 11 11 Verloskunde 11 Verloskunde
12 12 12 12
1 1 1 1 
^ j j Hoefbeslag ^ j Hoefbeslag ^ j Hoefbeslag
4 4 4 4
Omdat alles geregeld was, gaf op 9 September de directeur aan den Minister „met gepasten eerbied in bedenking of wij niet gevoeglijk met onze huishouding met lc October een begin zouden kunnen maken om de ambtenaren en bedienden, die zich alhier bevinden en op hun eigene kosten zijn, te kunnen opnemen."
„De élèves zouden dan met 1 November kunnen worden opgenomen, als wanneer de geheele huishouding geregeld en alles ter ont* vangst der jongelieden gereed kan zijn".
Een kok, een portier en stalknechts kwamen 1 October in dienst en werden aangesteld, de huishoudelijke begrooting werd ter goedkeu* ring naar den Haag gezonden en goedgekeurd, terwijl reeds de noodige voorbereidingen wer* den getroffen, opdat het onderwijs spoedig zou kunnen aanvangen. 1 November 1821 moest
alles gereed zijn „om de kweekelingen ter Schole te ontvangen".
De directeur Van Lidth de Jeude woonde reeds eenigen tijd in de Directeurswoning, terwijl Prof. Numan een woning zou krijgen in het Schoolgebouw.
Aanvankelijk werden alleen leerlingen toe* gelaten, die studeerden op kosten van het Fonds van den Landbouw, spoedig zouden ook een 20 a 25 leerlingen geplaatst kunnen worden, die voor eigen rekening studeerden.
Het schijnt, dat alles niet zoo vlug geloopen is, als de Regeering en ook de Directeur zich wel voorstelden. Op 9 December waren alle kweekelingen, 24 in getal aanwezig, grooten* deels uit de Noord*Nederlandsche, deels ook uit de Zuid*Nederlandsche provinciën af* komstig.



Inwijdingsfeest.
De Directeur achtte het wenschelijk de school te openen met een inwijdingsfeest van het etablissement en verzoekt den Minister een „vreugdedag aan de kweekelingen ' te mogen geven, ter gelegenheid van de opening der veeartsenijschool op 6 December 1821, den dag, waarop Z.K.H. de Prins van Oranje verjaart.
De Minister keurt deze aanvraag aldus goed:
„Een instelling toch als deze is, behoort tot die weldaden, waaraan de Nederlander, onder vroegere besturen verstoken was, en dien hem de vaderlijke regering van onzen Koning, dubbel dierbaar maken; eigenaardig derhalve om de dankbare herinnering aan die weldaad in verband te brengen met een dag, welke voor de geheele natie een groote feest* dag is, en waarop, elk rechtschapen Neder* lander prijs stelt".
Dat het feest goed geslaagd is, blijkt uit onderstaand schrijven, door den Directeur aan den Minister voor het Publieke Onderwijs, de Nationale Nijverheid en de Koloniën gericht, dat tevens blijk geeft van de vaderlijke zorgen van den Directeur voor de kweekelingen.
„Hoog Edel gestrenge Heerl
Ik mag niet nalaten, Uwer Excellentie mijnen dank te betuigen voor het feest, ons op de heuchelijke verjaardag van Zijne Koninglijke Hoogheid, onzen gehefden kroonprins, door Uwe goedheid geschonken. Dit feest is ge* noeglijk en wel afgeloopen. Ik heb, in den vooravond, aan de vreugde der jongelieden deelgenomen, en mij verheugd over de eens* gezindheid, welke er onder hen heerschte; alle hebben, met geestdrift, op het leven van Zijne Majesteit onzen geëerbiedigden Koning, van onzen geliefden kroonprins en der leden van het vorstelijk huis gedronken, en wij allen hebben met dankbaarheid gedacht aan de wel* daden, die Uwe Excellentie ons, in de stichting onzer vee*artsenij school geschonken heeft.
Met genoegen kan ik Uwer Excellentie melden, dat het gedrag der kweekelingen mij tot heden zeer voldoet. Bij allen vermeen ik tevredenheid, geschiktheid en ijver voor het vak, waaraan zij zich zullen toewijden, te be* speuren. Mijne ambtgenooten en ik zullen reden hebben (daaraan twijfel ik niet) om ons over de keuze der kweekelingen te verblijden. Die uit de zuidelijke provinciën onzes Rijks, komen mij voorgeschiktejongelingen.en met den besten geest bezield te zijn. Alle zijn ten minsten uit de fatsoenlijke burgerklasse genomen.
Eenige kleinigheden uitgezonderd, zijn de élèves naar vereischten van onderklederen voorzien.
De heer Vosmaer en ik hebben ons reeds deze week met onze lessen bezig gehouden, waarop wij zeer aandachtige toehoorders hadden. Wenschelijk zoude het echter zijn, dat sommige hunner vooral onder de Zuid*Nederlandsche kweekelingen nog wat grondiger in de Neder* Duitsche taal onderwezen werden. En mogt het Uwer Excellentie behagen, ons de ver* gunning te geven, om eenigen der élèves, die daarvoor smaak hebben, onderwijs in de teekenkunde en muziek te doen geven, zulks zou mij zeer aangenaam zijn. De teekenkunst toch moet geacht worden, voor den wel onder* wezenen veearts eene onmisbare kunst te zijn, en de muziek geeft in den ledigen tijd, welke buiten de lessen en oefeningen overblijft, zulk een onschuldige en aangename uitspanning. Daar mij ook de zorg over het zedelijk gedrag der jonge lieden door Uwe Excellentie is toe» vertrouwd, is het mijn pligt, ook in uren van uit* spanning, dit hun gedrag te bewaken, en hen in hunne uitspanningen te leiden; Uwe Excellentie zal mij daarom dit verzoek ten goede houden.
Het strekt mij tot eene onbeschrijflijke vreugde Uwer Excellentie (wien ik, tot mijn har* telijk leedwezen, tot hiertoe met zoovele klaag* toonen moest lastig vallen) thans te kunnen be* tuigen, dat ons begin zoo gelukkig geweest is.
Ik eindig dezen met oprechten dank voor genoten weldaden en bewijzen van vertrouwen; ik hoop, bij voortduring mij dit vertrouwen waardig te maken, en heb de eer mij met den meeste eerbied te teekenen
Hoog Edel gestrenge Heerl Van Uwe Excellentie de zeer onder*
danige en gehoorzame dienaar (w.g.) Th. G. van Lidth de Jeude Gildestein bij Utrecht. 10 December 1821".
De colleges van Prof. Van Lidth de Jeude en Prof. Vosmaer hadden dus een aanvang genomen in December 1821. De lessen in de veeartsenijkundige vakken van Prof. A. Numan namen eerst een aanvang op 26 September 1822, waarbij de hoogleeraar een uitvoerige rede uitsprak „Over de Veeartsenijkunde en de Inrichting van derzelver Onderwijs, overeen* komstig met het belang der Maatschappij".
Hiermede was derhalve de eerste inrichting voor veeartsenijkundig onderwijs in Nederland tot stand gekomen.



HOOFDSTUK III.
DE RIJKS*VEEARTSENIJSCHOOL VAN 1821 TOT 1851
door H. SCHORNAGEL.
Den 10dcn December 1821 worden de lessen aan de Veeartsenijschool geopend door den hoogleeraar Dr. Th. G. van Lidth de Jeude, belast met het onderwijs in de Ontleedkunde en de Physiologie; spoedig daarna maakt ook de hoogleeraar Dr. J. Vosmaer een aanvang met zijn lessen in de Natuur* en Scheikun* dige Wetenschappen, terwijl het onder* wijs in de Practische Veeartsenijkunde begint op 26 September 1822; Dr. A. Numan opent dien dag zijn lessen met een uitvoerige rede over: „De Veeartsenykunde en de in* rigtingvan derzelver Onderwijs, overeenkomstig met het belang der Maatschappy'."
Behalve genoemde hoogleeraren zijn bij de opening der school nog als ambtenaar werkzaam een oeconomus (W. van de Kasteele), een prosector*anatomes (C.Honing), een apothekersgezel (A. Deerns) en een hortulanus (Breitenstein).
De cursus begint met 24 leerlingen, welke allen studeeren voor rekening van het Fonds voor den Landbouw. De leerlingen zijn geheel intern, ze worden na een vergelijkend examen gekozen in de verschillende provinciën; geëischt wordt, dat zij zijn:
„1". Inboorlingen van het Rijk, niet beneden zestien en niet boven twee en twintig jaren,
„2°. van onbesproken zedelijk gedrag, „3°. grondig ervaren in het lezen, schrijven en rekenen." Verder wordt gevorderd, dat zij lichamelijk goed zijn ontwikkeld en het moet blijken, dat hun verstandelijke vermogens zoodanig zijn, dat zij met vrucht de lessen kunnen volgen. Blijkt dit laatste niet het geval, dan kunnen zij, nadat zij gedurende een half jaar de lessen hebben bijgewoond, naar hun betrekkingen worden teruggezonden.
De kweekelingen dragen uniforme boven* kleeding, welke vanwege de school wordt verstrekt, doch zij moeten bij aankomst voorzien zijn van voldoende onderkleeding n.1. minstens:
6 onderhemden,
3 borstrokken,
4 onderbroeken, 6 paar kousen,
2 zwarte zijden halsdoeken, 4 witte dito, 6 halsboorden,
2 slaapmutsen van wit katoen,
4 handdoeken,
2 paar hooge schoenen,
4 witte linnen sloven voor de anatomie,
2 paar dito morsmouwen voor dito; verder een doos met instrumenten voor de ontleed* kunde.
In verband met vele daartoe strekkende aanvragen, vooral uit de zuidelijke provincies, wordt in Mei 1822 machtiging verleend om 20 tot 25 leerlingen aan te nemen, die voor eigen kosten willen studeeren. Tegen betaling van f400.— per jaar ontvangen zij onderwijs, kost, inwoning, bovenkleeding enz. De school is berekend op 50 leerlingen; teneinde deze te kunnen plaatsen moet de noogleeraar Numan de voor hem aan de school als woning inge* richte vertrekken ontruimen en een huis zoeken in de stad; hij ontvangt voor het gemis van zijn vrije woning een schadeloosstelling van f 1000 — 's iaars.
Bij Koninklijk Besluit van 15 November 1823 wordt bepaald, dat een aantal kweeke* lingen op kosten van het Departement van Oorlog zal worden opgeleid tot Paardenarts bij 's Lands Kavallerie en Artillerie. Zij worden tot leerling „benoemd" na een vergelijkend examen en moeten zich schriftelijk verbinden om, na afloop hunner studie, gedurende 12



P. J. 1. DE FREMERY.



4
I
I



achtereenvolgende jaren bij den „Paarden» artsenijkundiger! dienst" van het leger te dienen. Het aantal dezer kweekelingen wordt aan» vankelijk bepaald op 4, later op 6; na 1838 worden geen leerlingen meer voor rekening van het Departement van Oorlog aangenomen, de paardenartsen worden daarna gekozen uit civiele veeartsen.
Bij hetzelfde Koninklijk Besluit wordt be* paald, dat aan officieren van gezondheid der Armee en ook aan kweekelingen voor den geneeskundigen dienst, welke aan 's Rijks Hospitaal te Utrecht hun studiën beginnen of vervolgen, vergunning wordt verleend om de lessen aan 's Rijksveeartsenijschool bij te wonen, voor zoover zulks met hun ander onderwijs is overeen te brengen. In het ver* volg zullen ter vervulling van openvallende plaatsen voor officieren van gezondheid bij de corpsen kavallerie vooral in aanmerking komen die officieren van gezondheid en kwee» kelingen van den geneeskundigen dienst, welke door een bewijs van den directeur van de Veeartsenijschool kunnen doen blijken, dat zij van de lessen gebruik hebben gemaakt en een meer of minder uitgebreide kennis van de veeartsenijkunde hebben verkregen. Waar hier speciaal gesproken wordt van aanstelling bij bereden wapens, blijkt het de bedoeling van dit Koninklijk Besluit officieren van ge* zondheid met een vernisje van veeartsenij» kundige kennis in veterinaire aangelegenheden een meer of minder belangrijke rol te laten spelen; het valt dus wel niet te betreuren, dat nimmer een officier van gezondheid of een kweekeling van het hospitaal van deze gelegen* heid heeft gebruik gemaakt.
Na voldoend afgelegd eind*examen worden de leerlingen bevorderd tot veearts der lste of der 2de klasse; voor zoover zij zich niet als paardenarts hebben verbonden, wordt hun daarna door den Minister, na overleg met de Provinciale Gouverneurs en Commissies van Landbouw, een standplaats aangewezen. Ge* durende de eerste vijf jaren ontvangen de veeartsen der lrte klasse een jaarlijksche toe* lage uit het Fonds voor den Landbouw van f 500, die der 2de klasse een van ƒ 400. Vee* artsen der 2de klasse kunnen na 2 jaren opnieuw een examen afleggen en dan tot veearts der l"te klasse worden bevorderd. Na verloop der vijf jaren bestaat de mogelijkheid, dat de vee* artsen nog eenigen tijd een toelage ontvangen uit de provinciale kas. In 1841 wordt bij Koninklijk Besluit bepaald, dat de kwee* kelingen, die, hetzij voor eigen rekening of
voor rekening van hier te lande bestaande Provinciale of plaatselijke Collegiën of In* stellingen, de lessen zullen hebben bijgewoond, na tot veearts te zijn bevorderd, nog boven de vermelde ƒ500.— respectievelijk ƒ 400.— gedurende de 3 daaropvolgende jaren zullen genieten die der lste klasse een tractement van ƒ200.—, die der 2de klasse een tracte* ment van ƒ 160.—.
De belangstelling voor de school is de eerste jaren groot, in alle kringen is men ten zeerste ingenomen met de nieuwe stichting. Zij voldoet aan een lang gevoelde behoefte; jaarlijks zullen nu regelmatig een aantal be* kwame jonge mannen beschikbaar komen, die zich, steunende op hun aan de school ver* kregen theoretische en practische kennis, ge* heel kunnen wijden aan den gezondheids* toestand van de huisdieren, en daarmede een groot oecenomisch belang dienen.
Koning Willem I, die persoonlijk een be* langrijk aandeel had in de oprichting der school, gaf duidelijk blijken van interesse door zijn bezoek aan deze inrichting. Den 9den October 1822 bracht hij vergezeld van Prins Frederik der Nederlanden en den Prins van Hessen* Darmstadt een langdurig bezoek, waarbij met groote belangstelling de geheele inrichting in alle bijzonderheden werd bezichtigd. Zelfs overnachtte de Koning met eenige leden van het gevolg in het gebouw der school.
Ook uit het stijgende aantal leerlingen blijkt, dat de school geen overbodige stichting is; werd de school geopend met 24 leerlingen, dit aantal stijgt regelmatig tot 50 leerlingen in 1829, in 1826 zijn er zelfs 52, terwijl her* haaldelijk aanvragen tot plaatsing aan de school moeten worden geweigerd, omdat de aanvragers niet voldoen aan den gestelden eisch n.1., dat zij inboorling van het Rijk moeten zijn. In October 1826 wordt iemand geweigerd, die als extern leerling wil worden toegelaten. De bezwaren tegen deze toelating zijn „gevaar voor aftrek en verstrooiing en financieel nadeel voor het établissement."
Het uitbreken van den Belgischen opstand rukt den gewonen gang van zaken aan de Veeartsenijschool uit zijn verband; van de 29 Belgische kweekelingen komen er bij den aanvang van den nieuwen cursus in 1830 slechts 10 op, van wie het meerendeel weer zoo spoedig mogelijk naar huis vertrekt. Door de aanwezigheid van nog enkele Belgische leerlingen vreest de directeur verwikkelingen met de Utrechtsche bevolking, hij stelt dan ook aan de Regeering voor om de school



tijdelijk te sluiten, vooral ook omdat door het vrijwillig uitrukken der Hollandsche leer* lingen er van deze laatsten nog slechts 4 aan de school aanwezig zijn. Bij Ministerieele be* schikking van 13 November 1830 wordt de school voor onbepaalden tijd gesloten, met de bepaling, dat enkele oudere élèves moeten achterblijven voor den dienst in de ziekenstallen.
Den l,ten October 1831 wordt de school weer heropend. Door de scheiding tusschen Nederland en België is het aantal leerlingen belangrijk verminderd: de cursus begint met 23 leerlingen, waarvan 12 voor het eerst in* geschreven zijn. In de nu volgende jaren stijgt net leerlingenaantal weer geleidelijk, in 1840 zijn er zelfs 49; daarna treedt een daling in, van 1844 tot 1851 zijn de aantallen respec* tievelijk 33, 30, 30, 24, 16, 10, 5, 7.
Na 1844 worden er geen leerlingen meer aangenomen voor rekening van het Veefonds; dit heeft wel invloed uitgeoefend op den achteruitgang van het aantal kweekelingen, doch dit is niet de eenige oorzaak. Immers in de jaren 1822—1844 studeerden ongeveer evenveel leerlingen voor eigen rekening als op kosten van het Fonds. Terwijl nu tot 1844 jaarlijks gemiddeld 12 nieuwe leerlingen aan* kwamen, daalt dit van 1844—1851 tot ge* middeld 4 leerlingen, dus ook het aantal, dat op eigen kosten studeert, daalt in die jaren. De voornaamste oorzaak van dezen achteruit* gang ligt, zooals wij later zullen zien, elders.
Het schooljaar is verdeeld in een winter* cursus (1 October— 1 Maart) en een zomer* cursus (1 Maart—1 Augustus). De studietijd bedraagt 4 jaar; in de tweede helft van de maand Juli wordt een eindexamen gehouden.
Theoretisch onderwys wordt gegeven in dierkunde, speciaal inde paardenkennis, ontleedkunde, physiologie, algemeene natuur* en scheikunde, recepteerkunst, algemeene ziektekunde, genezingsleer of therapie, gerechtelijke veeartsenij* kunde, veeartsenijkundige politie, ver* loskunde, heelkunde en hoefbeslag.
Practisch onderwys ontvangen de leerlingen in ontleedkunde, recepteerkunde en hoefbeslag. Verder worden dagelijks de ziekenstallen bezocht, en hebben de kweeke* lingen gelegenheid zich, onder leiding van den hoogleeraar en den veearts der school, te oefenen in de behandeling van zieke dieren.
Eigenaren van zieke dieren kunnen deze ter behandeling aanbieden; indien noodig
worden de patiënten opgenomen. Geneesmid* delen en voeder worden tegen den kostenden prijs berekend, echter geschiedt de behandeling en oppassing kosteloos.
De patiënten worden verdeeld onder de meest gevorderde leerlingen;deze moeten nauw* keurig aanteekening houden van de behan* deling en van het verloop der ziekte en hierover een uitvoerig verslag indienen. Een ambulatoire kliniek was er oorspronkelijk niet, eerst om* streeks 1848 worden meer regelmatig patiënten ten huize van den eigenaar behandeld.
Het aantal patiënten, dat ter behandeling wordt aangeboden, bedraagt omstreeks 1845 jaarlijks gemiddeld 625, dus ongeveer twee per dag.
Reeds enkele jaren na de opening der school 3 Februari 1824 overlijdt de hoogleeraar Jacob Vosmaer (geb. 26 Augustus 1783); hij wordt opgevolgd door Dr. Petrus Johannes Isaacus de Fremery (geb. 29 April 1797), geneesheer te Utrecht, welke 16 Maart 1824 wordt be* noemd tot hoogleeraar in de N at uur*, Schei* en Artsenijmengkunde, op een jaarwedde van f 1000.—. 24 Juni 1829 wordt hij tevens benoemd tot buitengewoon hoogleeraar in de toegepaste scheikunde aan de Hoogeschool te Utrecht.
Het drietal hoogleeraren van Lidth de Jeude, Numan en de Fremery doceert tot 1851, bij* gestaan door den veearts van de school en den prosector en repetitor bij de anatomie, de geheele veeartsenijkunde.
Bij Ministeriëel besluit van 2 Mei 1821 wordt een „Algemeen reglement op de inwendige policie van het établisse* ment" vastgesteld, waarin de instructies van den oeconomus, den prosector, den apotheker en den hortulanus worden vastgelegd.
De oeconomus moet onder den directeur van het établissement de geheele huishouding der school waarnemen; hij moet voor de zedelijkheid en het goed gedrag der leerlingen waken. De oeconoom zal een voorbeeld geven van gehoorzaamheid, zedelijkheid en orde. Hij zal zich nimmer beneden zijn rang met be* dienden gemeenzaam maken, maar vriendelijk* heid en bescheidenheid met gepasten ernst met klem van redenen en daden vereenigen. Hij heeft onder den directeur het opzicht over het gedrag der leerlingen, die aan hem onder* danigheid en gehoorzaamheid zijn verschuldigd.
De oeconoom mag zijn vrijen tijd besteden zooals hij wil, mits hij zonder toestemming de school niet verlaat. Des Zondagsmiddags



mag hij een wandeling maken, of wel, indien hij verkiest een fatsoenlijk man bij zich op zijn vrije kamer te noodigen, — doch volstrekt niet op zijn schrijfkamer of op zijn slaap* vertrek, — heeft hij daartoe vrijheid.
De apotheker heeft onder den professor in de chemie en pharmacie het opzicht over het chemisch laboratorium, over de apotheek, over de verzameling van chemische en phar* maceutische instrumenten en gereedschappen, over de verzameling van simplicia en over den voorraad van geneesmiddelen.
De prosector heeft onder den professor in de vergelijkende ontleedkunde het toezicht over de lokalen, geschikt tot het ontleden van dieren, over het theatrum anatomicum, over het ontleedkundig kabinet en over de ver* zameling van anatomische instrumenten en gereedschappen en wat verder daartoe behoort.
De hortulanus heeft onder den professor der kruidkunde het opzicht over den kruidtuin.
Bij dezelfde Ministeriëele beschikking wordt bepaald wie op kosten der school gevoed zullen worden, en worden voorschriften ge* geven omtrent de maaltijden.
De personen, die op kosten der school worden gevoed, zijn verdeeld in 2 groepen:
„aan de tafel der ls,e klasse, welke wordt gehouden op de eetzaal, spyzen:
1. de oeconoom,
2. de prosector,
3. de apotheker,
4. de leerlingen,
„aan de tafel der 2de klasse, welke wordt gehouden in de keuken, eten:
1. de kok,
2. de koksjongens,
3. de portier en zyn huisvrouw,
4. de knecht der anatomie,
5. de huisknecht,
6. de tuinknecht,
7. de knecht der smedery,
8. de stalknechts en de herders".
De verdeeling der maaltyden is als volgt geregeld:
„a. ontbyt ('s zomers half zeven, 'swinters 8 uur): brood en drank, — koffie, thee of bier —.
b. middagmaal ('s middags 1 uur): soep, een stuk vleesch, groente, somtyds eens visch, een matig glas tafelbier en een stuk brood.
c. avondmaal ('s avonds 9 uur): brood en drank — koffie, thee of bier — of een andere gezonde melkspyze of somwylen een salade enz".
Al spoedig zien wij kleine verwikkelingen tusschen den directeur en Numan. Het wordt noodzakelijk, dat bij Reglement de ver* houding tusschen Directeur en Hoogleeraren nauwkeurig wordt geregeld.
In November 1822 verschijnt dit reglement. We lezen hierin, dat het beambten*personeel bestaat uit:
1. Directeur, thans mede hoogleeraar in de ontleed» kunde, physiologie en kruidkunde.
2. Hoogleeraar in de practijk.
3. Hoogleeraar in de artsenymengkunde, schei* en en natuurkunde.
4. Oeconomicus tevens apotheker.
5. Veearts.
6. Hoefsmid.
De veearts en hoefsmid staan in onmiddel* lijke betrekking tot den hoogleeraar in de praktijk; de apotheker tot den hoogleeraar in de artsenijmengkunde en scheikunde, doch zij blijven niettemin aan de overige hoog* leeraren en aan den directeur als zoodanig ondergeschikt.
De oeconomicus is bij uitsluiting aan den directeur onderhoorig, doch niettemin ver* plicht de andere hoogleeraren met eerbiedige bescheidenheid te bejegenen.
De administratie berust bij den directeur, deze vraagt gelden aan en heeft het opper* toezicht. Hoogleeraren, die wenschen hebben, kunnen deze te berde brengen op de maan* delijksche bijeenkomsten onder leiding van den Directeur.
In December d.a.v. verschijnt een vervolg op dit reglement. De voornaamste bepalingen luiden hier als volgt:
„Hoofddoel der school is het doen kennen en genezen van de ziekten en gebreken van de voor* naamste inlandsche huisdieren, bij voorkeur worden toegelaten paard, ezel, rund, schaap, geit, varken, hond.
Het materiaal is afkomstig van particulieren of door aankoop verkregen. De behandeling is gratis, geneesmiddelen en voer worden tegen kostenden prijs berekend; onvermogende eigenaren behoeven niets te betalen.
De hoogleeraar in de practijk kan zieke dieren aankoopen, onder aanwijzing van betaling bij den directeur.
De beoordeeling of ziek vee al dan niet zal worden opgenomen ligt bij den hoogleeraar in de practijk, deze laatste behandelt de dieren geheel zelfstandig met behulp van den veearts en den hoefsmid.
Bij afwezigheid van den hoogleeraar treedt de veearts in diens plaats, aan wien de bedienden gehoorzaamheid zijn verschuldigd.
De veearts is belast met de operatieve werk* zaamheden, verder met het onderwijs in de heel* en de verloskunde van het vee.
De hoogleeraar moet tegen afloop van iederen leercursus een algemeen verslag aan den directeur



inleveren, omtrent de behandelde ziekten in het verloopen halfjaar.
De hoogleeraar in de vergelijkende ontleedkunde en de physiologie zal een verzameling van pre» paraten bijeenbrengen. Het beheer hierover is aan dezen hoogleeraar opgedragen; omtrent uitgaven moet hij de rekeningen overleggen aan den directeur.
Van de preparatenverzameling moet een cata» logus worden bijgehouden waarvan één exemplaar aan den Minister moet worden overhandigd, één aan den directeur, en één op het Cabinet moet aanwezig zijn. Op bezoekuren moet de prosector aanwezig zijn om bezoekers rond te leiden. De andere hoogleeraren hebben ook buiten de bezoek» uren toegang tot het museum, zij kunnen preparaten leenen tegen afgifte van een recu." Niettegenstaande de verhouding tusschen directeur en hoogleeraren bij Reglement is vastgesteld, blijkt uit gewisselde stukken, dat de verstandhouding tusschen Van Lidth de Jeude en Numan niet is, zooals zij be» hoort te zijn. Vermoedelijk als uitvloeisel hiervan, doch waarschijnlijk ook in verband met het feit, dat Numan uitsluitend voor de school werkzaam is en de beide andere hoogleeraren ook nog de betrekking van buitengewoon hoogleeraar aan de Utrechtsche Hoogeschool bekleeden, wordt bij Koninklijk Besluit van 8 Juli 1826, No. 120, Van Lidth de Jeude ontheven als directeur en in zijn plaats Numan benoemd. 4 October 1826 neemt Numan het directoraat over.
Van nu af kan Numan zich in zijn volle kracht ontplooien, hij blijkt een man met groote liefde voor zijn school en voor de veeartsenijkundige wetenschap. Numan is een man van groote kennis en groote werk» kracht. Het wekt verbazing op hoe velerlei gebied hij werkzaam is. Zijn belezenheid is zeer groot, hij heeft een ruimen, objectieven blik op de meest uiteenloopende vraagstukken, die zich aan hem voordoen. Niet alleen be» oefent hij in engeren zin de veeartsenijkunde, geeft hij aan de Regeering uitvoerige ant» woorden op allerlei vragen betreffende ge» heimmiddelen, bestrijding van besmettelijke veeziekten, den aard van heerschende ziekten, doch ook op veeteeltkundig gebied; zelfs op het gebied der teelt van allerlei voederge» wassen, die in dien tijd herhaaldelijk uit den vreemde worden ingevoerd, is Numan de vraagbaak van de Regeering. Nooit gaat hij over tot het geven van oppervlakkige ant» woorden, uitvoerig en goed gedocumenteerd zijn zijn adviezen, dikwijls zeer breedsprakig, maar steeds logisch opgebouwd. Als men zoo'n advies heeft gelezen, bestaat er geen twijfel meer omtrent zijn meening.
Numan is tevens adviseur inzake maat*
schappelijke aangelegenheden, hij waakt voor de belangen van de veeartsen, die allen oud» leerling van hem zijn, hij is ook hun raad» gever in moeilijke kwesties.
In 1827 verschijnt de eerste aflevering van het Veeartsenykundig Magazyn, een periodiek, waarin Numan beschouwin» gen geeft over interessante ziektegevallen, de resultaten van veeartsenijkundig onderzoek in het buitenland, en waarin tevens bijdragen worden geplaatst van zijn oud»leerlingen. Deze laatsten zijn gedurende den tijd, dat zij hun toelage ontvangen, verplicht omtrent belang» rijke ziektegevallen, door hen waargenomen, een rapport uit te brengen aan Numan.
Geheel in den geest van zijn tijd is Numan de deftige professor, die zich ver boven zijn leerlingen weet geplaatst; maar steeds staat hij voor hun belangen op den bres, altijd weet hij een verschooning aan te voeren, wanneer de Regeering bij overtredingen wat hardhandig dreigt in te grijpen. Hij leeft ge» heel voor zijn school en zijn kweekelingen; dit blijkt vooral ook uit den toon zijner tal» rijke brieven aan de Regeering. Het zijn niet de dor»zakelijke missieven van tegenwoordig, maar het lijken dikwijls brieven van een huis» vader over het wel en wee van zijn gezin; ze zijn ernstig, weemoedig haast, wanneer hij vergrijpen tegen de orde heeft te rapporteeren, of wanneer een kweekeling slechte vorderingen maakt; de toon is opgewekt, wanneer hij goede tijdingen heeft mede te deelen. Over in ons oog nietige aangelegenheden worden talrijke stukken gewisseld, waarbij de Regeering in uit» voerige brieven het vaderlijk gezag laat gelden.
De -tucht blijkt goed te zijn; de leerlingen uit verschillenden stand afkomstig, doch in Numan's tijd meestal uit zeer eenvoudige kringen, gedragen zich over het algemeen zeer goed en betoonen volgens hun leeraren vol» doende ijver. Wel wordt herhaaldelijk geklaagd, dat de vooropleiding dikwijls zoodanig is, dat de leerlingen zelfs met de meeste moeite de leerstof niet kunnen verwerken. Trouwens dit valt niet te verwonderen, daar de meeste kweekelingen alleen de lagere school hebben afgeloopen, daarna in het boeren» of een ander bedrijf zijn werkzaam geweest, en nu na 4 of 5 jaar lichamelijken arbeid ineens in staat moeten zijn een dosis wetenschap te ver» werken, waaronder zij schier bezwijken. Vooral scheikunde en natuurkunde geven veel moei* lijkheden. Voor de Belgen is dikwijls de Nederlandsche taal een groot bezwaar bij hun studie.







[KLINIEK-EN STALGEBOUW TIJDENS NUMAM
26
SCHAPENSTAL AAN 'S RIJKS VEE ARTSENIJ SCHOOL TIJDENS NUMAN.



Als aanvullend onderwijs worden ook lessen gegeven in Nederlandsen, Fransch, Duitsch, rekenkunde, aardrijkskunde, teekenen.
Niettegenstaande de vele moeilijkheden, waar* mede de leerlingen hebben te kampen, kunnen zij toch bijna allen na 4 jaar tot veearts worden bevorderd.
Na 1831 is het aantal leerlingen aanmerke* lijk verminderd. Dit is voor een goed deel toe te schrijven aan het feit, dat nu uitsluitend Nederlandsche en Luxemburgsche jongelieden komen studeeren.
Toch worden er al stemmen gehoord, die erop wijzen, dat het den veeartsen in de praktijk over het algemeen niet bijzonder goed gaat. In de eerste jaren na de oprichting der school is alles even mooi. De jonge veeartsen krijgen standplaatsen, waar groote behoefte is. aan veeartsenijkundige hulp en daarenboven ge* durende de eerste vier jaar na het verlaten der school ƒ 500.— of f 400.— per jaar. Met de ruggesteun van ƒ 400.— of ƒ 500.— is het voor jonge menschen niet moeilijk een behoorlijk bestaan te vinden. Maar wanneer deze toelage ophoudt, breekt voor velen een moeilijke tijd aan. Zij toch moeten concur* reeren tegen de talrijke empirici, die soms al geslachten her in een streek bij de veehouders bekend zijn, en welke oude, door de vee* houders gaarne aanvaarde behandelingsme* thoden toepassen. Het was toen juist, zooals het nu nog is: de leek en vooral de onont* wikkelde leek heeft meer vertrouwen in oude familierecepten dan in geneesmiddelen, aange* geven door een gestudeerd man. Daarbij komt nog als voorname factor, dat de meeste em* pirici in dien tijd de veeartsenijkunde uit* oefenen als nevenbedrijf, hun hoofdbestaan vinden zij door andere bezigheden', zij zijn tevreden met een gering honorarium, houden den stand der veeartsen laag en maken het voor den wetenschappelijk gevormden veearts moeilijk, ja zelfs onmogelijk, om zich tegen* over de empirici staande te houden. Het valt ook niet te ontkennen, dat in sommige op* zichten de oudere empirici veel voor hadden op de veeartsen uit Utrecht afkomstig, vooral waar het betreft de verloskunde en de kennis van de veehouderij. Bij een telling gehouden in 1846 blijken er 111 gediplomeerde veeartsen te zijn tegen 712 empirici.
De Staat heeft hier een zeer groote fout begaan. Zij richt een school op tot vorming van wetenschappelijk onderlegde veeartsen, geeft dezen na het verlaten der school eenige
jaren een toelage en laat hen dan aan hun lot over. Beter ware het geweest geen toelage te geven, maar het empirisme uit te roeien. Men had kort na 1821 de empirici in staat moeten stellen om door een, zij het ook ver* licht examen blijk te geven van hun kennis en geen nieuwe empirici toe mogen laten. Men heeft nu een dure school, welke jaarlijks een aantal goed onderlegde veeartsen aflevert, doch laat tevens toe, dat iedereen zich voor enkele stuivers een patent kan koopen om de veeartsenijkunde uit te oefenen.
Reeds in 1832 geeft Numan een uitvoerige beschouwing over de maatschappelijke positie van den veearts, welke niet schitterend blijkt te zijn. Vele veeartsen hebben een zeer sober bestaan en zijn verplicht om door andere werk* zaamheden hun verdiensten eenigszins te ver* meerderen. Velen verlaten de veeartsenijkunde, worden drogist, scheepsdokter enz. In 1833 stelt Numan voor om zijn leerlingen tevens op te leiden tot plattelandsheelmeester. Hier* voor voelt de Regeering wel; waar het do* ceerend personeel toch uitsluitend uit artsen bestaat, kan dit naar hare meening gemakke* lijk. Doch als Numan dan met een uitgewerkt plan komt, waaruit blijkt, dat een belangrijke uitbreiding van het doceerend personeel en een verlenging van den studietijd noodzakelijk is, wil de Regeering er niets van weten.
In 1832 begint Numan met veredeling van het inheemsche schaap voornamelijk door kruising met het Zuiderduin* en het Leicester* ras; later worden ook proeven genomen ter veredeling van het nind, het varken en het paard. In 1833 worden ter verkrijging van de noodige weiden ruim 7 bunders weiland aangekocht aan de overzijde der Biltsche Grift, — de tegenwoordige „groote weide" — en in 1837 krijgt Numan van het Amortisatie* syndicaat de beschikking over 42 bunders Domeinheidegrond, gelegen tusschen Zeist en Amersfoort.
Naast schapenteelt — de kudden breiden zich uit tot ongeveer 450 stuks — vindt hier ook heideontginning plaats. De jaarlijksche kosten van dit bedrijf zijn zeer hoog, omstreeks 1842 zijn volgens Numan de ontvangsten even groot als de uitgaven, wat dan echter door de Regeering wordt ontkend. De veredeling der landbouwhuisdieren, gecombineerd met de heideontginning, waarvoor Numan een groote voorliefde koesterde en waarvan hij hooge ver* wachtingen had, wordt later door Thorbecke als nuttelooze geldverspilling gekwalificeerd.



Door het heerschen van besmettelijke vee* ziekten wordt het Veefonds, waaruit de Vee* artsenijschool geheel wordt bekostigd, geducht aangesproken. Men had blijkbaar vergeten, waarvoor het Veefonds eigenlijk diende en het millioenenfonds scheen onuitputtelijk. Toen echter schadeloosstellingen moesten worden betaald niet alleen voor afgemaakte, maar ook voor gestorven dieren, begon het rijke fonds snel te verminderen. Reeds in 1842 komt er van den Minister van Binnenlandsche Zaken een missive, waarbij wordt aangedrongen op bezuiniging. Voorgesteld wordt om de schaaps* kudden te verkoopen en een einde te maken aan de heideontginningen. De toestand van het Fonds voor den Landbouw wordt door den Minister als hachelijk voorgesteld. Numan weet echter aan te toonen, dat opheffing der schapenfokkerij nu allerminst voordeelig zou zijn, na de vele opofferingen komt nu de periode van winst, de fokkerij kost feitelijk niets meer, levert reeds baten op, welke steeds grooter zullen worden. Wel zal zooveel moge* lijk in alle opzichten de zuinigheid worden betracht. Dit blijkt ook wel mogelijk, zuinig was het beheer aan de school nu juist niet.
Langzamerhand gaat het met de school al slechter en slechter, het leerlingenaantal neemt steeds af. De bestaansmogelijkheid en de nood* zakelijkheid der school worden in twijfel getrokken, er wordt zelfs over gesproken de school op te heffen. Eigenaardig is, dat men de oorzaken van den achteruitgang uitsluitend zoekt in het gegeven onderwijs; moge er ook al een en ander aan het onderwijs ontbroken hebben — er werd vooral geklaagd over te weinig praktisch onderwijs — de hoofdoorzaak van de geringe lust in de veeartsenijkundige studie moet gezocht worden in de slechte financieele positie der veeartsen door het welig bloeiende empirisme. Men breekt het onder* wijs af, maakt scherpe aanmerkingen op de inrichting der school, maar maakt het den veearts uiterst moeilijk, ja meestal onmogelijk een behoorlijk bestaan te vinden.
In 1849 is het Veefonds uitgeput. De Minister zal de kosten der school overbrengen op de Staatsbegrooting. Overwogen wordt om de subsidies aan de veeartsen in te trekken en om de school toe te voegen aan de Utrecht sche academie.
Het Fonds voor den Landbouw was van millioenen geslonken tot enkele duizenden guldens, het is onmogelijk om hieruit de school nog verder te bekostigen. Thorbecke verlangt om zich te orienteeren nauwkeurige gegevens
omtrent de gedane uitgaven. Thorbecke con* cludeert, dat de school afkomstig is uit een periode, waarin niemand zuinig was op geld, en dat de uitgaven allengs zijn gestegen tot een hoogte ten eenenmale onevenredig aan het nut, dat er van wordt getrokken. Persoonlijk controleert hij alle rekeningen en kwitanties over 1849 en geeft daarbij menige scherpe kantteekening. Numan verweert zich zoo goed hij kan, tracht aan te toonen, dat er van geldverspilling werkelijk geen sprake is. En inderdaad het gaat niet aan om, waar de opzet berekend was op 50 leerlingen, later als de school nog slechts 5 leerlingen telt, te gaan betoogen, dat die kosten voor die 5 leerlingen zoo schromelijk hoog zijn, de alge* meene uitgaven blijven toch vrijwel gelijk.
Thorbecke gaat al spoedig over tot daden. De school wordt nu werkelijk een Rijks* veeartsenijschool; op de Staatsbegrooting voor 1851 wordt voor het eerst geld uitgetrokken voor de Veeartsenijschool, en wel voor de maanden April tot December f 20.000. Allerlei bezuinigingen worden voorgeschreven, o. a. worden de kweekelingen niet meer aan de school gevoed, maar voor f 0.80 per dag uit* besteed in de stad.
Numan wordt wel geraadpleegd in zake be* zuinigingen in de huishouding en veehouderij, maar niet waar het betreft reorganisatie van het onderwijs. Men kende hem wel in onder* geschikte aangelegenheden, maar niet in de hoofdzaak, n.1. de vraag of het onderwijs niet op andere leest moest worden geschoeid.
In Januari 1850 geeft Numan een uitvoerig verslag omtrent de wording van de school, een overzicht van haar lotgevallen en den huidigen toestand, welk verslag in hoofdzaak terug te vinden is in het „Verslag nopens den Staat der Hooge, Middelbare en Lagere scholen in het Koninkrijk der Nederlanden over 1848—1849".
Einde Augustus 1850 vraagt Numan aan den Minister verlof om zijn vacantie in Groningen te mogen doorbrengen bij zijn familie, hij ontvangt hierop een toestemmend antwoord, waarin de Minister hem tevens een aangenaam verblijf toewenscht. Tijdens zijn afwezigheid komt de, in elk geval voor Numan en de overige slachtoffers, onverwachte tijding, dat een groot gedeelte van het beambtenpersoneel is ontslagen.
Bij Koninklijk Besluit van 25 September 1850, No. 30, wordt met ingang van 1 Januari 1851 eervol ontslag verleend aan T. G. van Lidth de Jeude; bij Ministerieele beschikking van



denzelfden datum worden eervol ontslagen A. Deerns als oeconoom, L. van der Wurff als prosector bij de anatomie en H. C. van Setten als apothekersbediende, allen met in* gang van 1 November d.a.v.
De motiveering tot dit ontslag luidt:
,,de oruunstige Staat van het Fonds voor den Land» bouw, waaruit tot dusverre de veeartsenijschool is onderhouden zou spoedig een geheele ondergang der school ten gevolge hebben gehad. Teneinde die te voorkomen en haar behoud op kosten der Staatskas mogelijk te maken, was het noodig in hare organisatie eenige wijzigingen te maken en voortaan de meest mogelijke zuinigheid te betrachten."
In hetzelfde schrijven leest men, dat van 1 November af geen ambtenaren meer mogen worden gevoed op kosten van de school, zij zullen in plaats daarvan een billijke salarisver* hooging ontvangen. De kweekelingen moeten met den surveillant in de stad gaan eten, alleen het ontbijt en het avondeten mogen nog in de school worden verstrekt. Ook ver* langt de Minister, dat het aantal bedienden wordt ingekrompen, en dat al wat naar weelde zweemt wordt afgeschaft.
Voorstellen omtrent bezuinigingen worden ten spoedigste ingewacht; teneinde de reor* ganisatie rustig tot stand te kunnen bren* gen, wordt de vacantie tot 1 November verlengd.
Echter is de Minister al op eventueele be* zuinigingen vooruitgeloopen door ontslag van den hoogleeraar in de ontleedkunde, de phy* siologie en de kruidkunde, den oeconoom, den apotheker, den prosector en den apothekers* bediende, terwijl de opziener der kweekelingen Nicolaas Hendrik Koopman wordt bevorderd tot oeconoom. Deze laatste ontvangt zonder medeweten van Numan zijn instructies recht* streeks van de Regeering.
Het onderwijs en de huishouding der school is door deze voorloopige maatregelen geheel gedesorganiseerd.
Numan is door dit ruwe ingrijpen ten zeerste verslagen, zijn levenswerk, waaraan hij zich met zooveel toewijding had gegeven, is hier* door vernietigd. Nog enkele maanden blijft hij directeur, op zijn verzoek echter wordt hij bij Koninklijk Besluit van 19 Februari 1851, No. 16, met ingang van 1 Maart d.a.v. eervol ontslagen, onder dankbetuiging voor de on* miskenbare diensten door hem aan den lande bewezen. Bij hetzelfde Besluit wordt eervol ontslag verleend aan De Fremery.
Door deze „daden" van Thorbecke wordt de eerste periode van de geschiedenis onzer school afgesloten. De kosten der school worden
niet meer uit het Veefonds bestreden, doch uit de Rijks*Schatkist; de docenten zijn op één na ontslagen, en worden zooveel mogelijk vervangen door oud*leerlingen der school. De titel hoogleeraar wordt afgeschaft en vervangen door den titel van leeraar.
Numan wordt als directeur opgevolgd door Dr. Petrus Hendricus Jacobus Wellen* bergh, die reeds 20 Augustus 1841 was be* noemd tot buitengewoon hoogleeraar in de practische vakken en na een langdurige studie* reis in het buitenland den 13™n April 1843 zijn functie als zoodanig aanvaardde. Wellen* bergh wordt uitsluitend belast met de geheele administratie, hij houdt toezicht op het onder* wijs, doch geeft zelf geen lessen.
In de plaats van de drie ontslagen hoog* leeraren worden benoemd als leeraar Dr. J. R. É. van Laer, F. C. Hekmeyer, I. Jennes, G. de Wit en B. J. C. Rijnders, allen met ingang van 1 April 1851. Den lsten Mei d.a.v. aan* vaarden de nieuwe leeraren hun ambt; de school telt dan 5 leerlingen.
In het onderwijsverslag over 1850—1851 leest men o.a.:
„De bezoldigingen van hoogleeraren en be* ambten, sedert de oprigting telkens vermeerderd, hadden een noodelooze hoogte bereikt. Het aantal bedienden was buitensporig uitgebreid.
In het onderhoud en de aanvulling van kabinetten en verzamelingen heerschte overdaad zonder evenredig nut. Zuinigheid werd in niets betracht; zelfs de inkoopprijs der meeste geneesmiddelen bedroeg 30 % te veel.
Een veefokkerij en ontginning van heidegronden, noch voor het onderwijs, noch voor de landbouw bevorderlijk, verslond jaarlijks meer dan ƒ 5000.—.
Het kostbare huishouden is afgeschaft. De kweeke» lingen met hun opziener ontvangen thans bij abonne* ment voedsel tegen een vasten prijs. '
De bedienden, wier aantal van 21 op 13 is teruggebracht, voorzien nu zelf in hun onder* houd; hun loon is daarom naar billijkheid verhoogd.
Naar het oordeel van deskundigen, ontbrak aan het onderwijs over het algemeen de practische richting, die [waaraan?] met het oog op den toekomstigen werkkring der kweekelingen be* hoef te was.
Bij de keuze van nieuwe docenten in de plaats van de hoogleeraren Numan, Van Lidth de Jeude, de Fremery en Wellenbergh1), eervol ont* slagen, werd ter verbetering van dit gebrek, zooveel mogelijk het oog geslagen op bekwame veeartsen.
Onder den titel van leeraar, naar het scheen in veel opzichten meer passend, werden bij Zijner Majesteits besluit van 19 Februari 1851, No. 16, aangesteld de heeren: I. Jennes, F. C. Hekmeyer, G. de Wit, B. J. C. Rijnders, vee* artsen der lste klasse en Dr. J. R. E. van Laer".
1) Wellenbergh werd als leeraar ontslagen, niet als directeur.



Enkele bijzonderheden omtrent Personeel en Onderwijsinrichtingen gedurende het tijdvak 1821-1851.
Aantal leerlingen.
1821 : 24 1837 : 40
1822 : 31 1838 i 42
1823 : 30 1839 l 46
1824 : 41 1840 : 49
1825 : 44 1841 i 42
1826 : 52 1842 : 41
1827 : 45 1843 i 36
1828 : 50 1844 : 33
1829 : 50 1845 : 30
1830 : 12 1846 : 30
1831 : 23 1847 i 24
1832 : 23 1848 : 16
1833 : 31 1849 i 10
1834 : 29 1850 : 5
1835 : 32 1851 i 7
1836 : 34
Beambten.
Veeartsen der school:
L. Cambier (1822—1827), Belgisch veearts.
J. A. W. Hart (1827—1839), tot veearts bevorderd 29 Juli 1826.
Hart werd reeds vóór zijn eindexamen met 't oog op zijn aanleg en ijver tot belooning aangesteld als amanuensis; na zijn aanstelling als veearts der school werd, door huiselijke omstandigheden, zijn ijver gaandeweg minder, en moest hij zijn betrekking opgeven; hij werd in 1839 opgevolgd door
B. J. C. Rijnders, die dit ambt vervulde tot 1 April 1851, met welken datum hij tot leeraar werd benoemd.
Prosectoren:
C. Honing (1821-1822). T. D. Schubart (1822—1842), daarna repeti* tor bij de anatomie en custos der cabinetten. L. van der Wurff (1842-1851).
Apotheker:
A. Deerns (1822—1851), sedert 1822 tevens oeconoom.
Oeconomen:
W. van de Kasteele (1821—1822). A. Deerns (1822—1851).
Musea en Verzamelingen ten dienste van het Onderwijs.
(Toestand in 1850 volgens een verslag van Numan).
1°. „Het anatomisch en physiologisch kabinet, bevattende thans een voor* raad van fraai bereide voorwerpen voor het onderwijs in de vergelijkende ont* leedkunde der dieren, ten bedrage van 2551 nummers.
2°. Het scheikundig laboratorium, bevattende de meest noodzakelijke werk* tuigen voor het onderwijs in deze wetenschap, alsmede in de proefonder* vindelijke natuurkunde en artsenij* mengkunde. Aan hetzelve is tevens de apotheek verbonden, waarin de genees* middelen voor de zieke dieren worden bereid.
3°. Het anatomisch theater, ingericht voor de ontleedkunde der dieren.
4°. Het pathologisch kabinet bevat* tende een belangrijke verzameling van ziektekundige voorwerpen, alsmede van ingewandswormen, en gedrochtelijke dieren of monstruositeiten, tellende vol* gens den bestaanden catalogus 854 num* mers.
5 °. De b o e k e r ij, waarin voorname boek* en plaatwerken gevonden worden, betref* fende alle vakken van het veeartsenij* kundig onderwijs, en daarmede in ver* band staande wetenschappen. Zij telt thans volgens den bestaanden catalogus 516 nummers.
6°. De plantentuin, voorzien van een behoorlijk aantal planten en gewassen ten bedrage van 2000, welke voor een geregeld stelselmatig onderwijs in de botanie gevorderd worden, in verband tot de kennis der planten, welke tot geneesmiddelen of voederstoffen voor de dieren in aanmerking komen en die, welke schadelijke of vergiftige ejgen* schappen bezitten.
7°. De stallen voorfgezonde en zieke dieren, welke ter behandeling worden opgenomen.
8*. De hoefsmederij met den daartoe behoorenden voorraad van modelijzers van gezonde en gebrekkige voeten, welke voor het hoefbeslag en het daar* toe betrekking hebbende onderwijs noo* dig zijn."



Sal
arissen.
Volgens de betaalsrol van December 1850 (Fig. 22) zijn de jaarwedden als volgt:
Alexander Numan, Directeur en hoogleeraar in de practische vee* artsenijkunde ') ƒ 4400.—
Theodorus, Gerrit van Lidth de Jeude, Hoogleeraar in de ont»
leedkunde, physiologie en kruid»
kunde 
Petrus, Johannes, Isaakus de Fre»
mery.Hoogleeraarindescheikunde ƒ 1400.— Petrus, Hendricus, Jacobus Wel* lenbergh, Buitengewoon hoog»
ƒ 2400.-
') Heeft als directeur tevens vrij wonen in het directeurshuis.
leeraar in de practische veeartsenij*
kunde ƒ 1400.
Andries Deerns, Oeconoom en
Apotheker ƒ1200,
Bernard, Jacojjes, Cornelis Rijn*
ders, Veearts f 750
Toers, Diesbergen Schubart, Re*
petitor bij de anatomie en Custos
der anatomische en physiologi*
sche kabinetten ƒ 250.
Lambertus van der Wurff, Pro*
sector bij de anatomie ƒ 500.
Johannes van der Klugt, Hoef*
smid ƒ 535,
Hendrik, Coenraad van Setten,
Apothekersbediende f 600.
Nicolaas, Hendrik Koopman, Op*
ziener der kweekelingen .... ƒ 500.



HOOFDSTUK IV.
DE RIJKS.VEEARTSENIJSCHOOL VAN 1851 TOT 1874 door L. DE BLIECK.
PERSONEEL.
Met het jaar 1852 vangt een nieuwe periode in de geschiedenis der Veeartsenijschool aan, een periode, die weinig vruchtbaar is geweest. Het aantal veeartsen, dat werd gediplomeerd, was gering; zelfs gingen er jaren voorbij, dat er geen veeartsen werden afgeleverd: 1852,1854, 1858, 1866.
Het schrijven der geschiedenis van dit tijdvak brengt groote moeihjkheden mede wegens het grootendeels ontbreken in de archieven van de jaarverslagen van school en onderwijs.
19 Februari 1851 was de school door den Staat overgenomen, daar het Landbouwfonds niet meer in staat was de onkosten te dragen.
Als men meent, dat deze verandering tevens tot gevolg zou hebben het onderwijs op hooger peil te brengen en door uitbreiding van do* centen en leermiddelen den toestand te ver* beteren, dan vergist men zich; integendeel, het werd van den beginne af aan wenschelijk ge* acht te bezuinigen ten opzichte van docenten en huishoudelijk bestuur.
Toch was het ingrijpen door den Staat ab* soluut noodzakelijk, daar anders de school, die door gebrek aan geld van het veefonds, dat zeer verarmd was en waaruit zij sedert hare oprichting geheel en al onderhouden werd, ten gronde zou zijn gegaan. De school werd dus in werkelijkheid Rijks* Veeartsenij school en de leeraren door het Rijk gesalarieerde ambtenaren.
In de „Aanteekeningen uit de geschiedenis der Rijks*Veeartsenijschool", uitgegeven bij de herdenking van haar 50*jarig bestaan (11 Sep* tember 1872), welk geschrift 50 bladzijden groot
is, vindt men omtrent het tijdvak 1852—1872 slechts 2 bladzijden. De feestregelingscom* missie vond de gebeurtenissen klaarblijkelijk het beschrijven niet waard. Men krijgt dan ook den indruk, dat met het aftreden van Numan de school een onherstelbaar verlies heeft geleden. Hij was vrijwel de eenige uit het tijdvak 1826—1852, die veel heeft bijgedragen tot het vestigen van den roem der school en tot het verheffen der veeartsenij* kunde tot een wetenschap. De benoeming van Wellenbergh als zijn opvolger was een groote achteruitgang.
Bij Koninklijk Besluit van 19 Febr. 1851 werden de hoogleeraren eervol ontslagen en benoemd tot Directeur: Dr. P. H. J. Wellen* bergh, die tevoren buitengewoon hoogleeraar was geweest aan de oude school en onderwijs gaf in ziektekunde en beoefenende veeartsenijkunde ; hij was geen veearts. Als directeur gaf hij geen onderwijs. Van verdiensten op wetenschappelijk veeartsenijkundig gebied maakt de geschiedenis geen melding. De jaar* wedde van den Directeur was ook minder dan vroeger n.1. f 2000.—
tot leeraren:
I. Jennes, veearts der le klasse te Zwolle, docent in bijzondere ziektekunde en geneesleer, besmettelijke* en parasitaire ziekten en kliniek.
F. C. Hekmeyer, paardenarts bij de Ko* ninklijke militaire Academie te Breda, docent in ontleedkunde, physiologie, zootechniek, pharmacie, veeartsenijkundige politie en gerechtelijke veeartsenijkunde.
G. Wit, veearts der le klasse te Nieuwer* Amstel, docent in geneesmiddel* en vergiftleer, verloskunde en kliniek.



1. HET SCHOOLGEBOUW. 2. GILDESTEIN, Woning van den Directeur. 3. STALLEN. 4. WONING VAN DEN OPZIGTER DER STALLEN. 5. HOEFSMEDERIJ. 6. HET SCHOOLGEBOUW. 7. GEBOUW VOOR HET DROOGEN VAN ANATOMISCHE PRAEPARATEN. 8. ZIEKESTAL, WAARBOVEN HET KABINET VOOR PATHOLOGISCHE PRAEPARATEN. 9 EN 10. SCHAAPSSTALLEN VOOR HUISVOEDERING.







Elk dezer 3 genoemde leeraren kreeg een jaarwedde van f 1400.—
B. J. C. Rijnders, veearts der le klasse aan de Veeartsenijschool, docent in verloskunde, heelkunde, hoefbeslag en kliniek, op een jaar* wedde van f 1000.—
Dr. J. R. E. van Laer, math. mag., phil. nat. doet. te Utrecht, docent in natuur*, schei*, plant* en dierkunde en mineralogie, op een jaarwedde van f 1000.—
Verder werd de Minister van Binnenland* sche Zaken gemachtigd te benoemen:
een opziener, op een jaarwedde van f 700.—, waartoe benoemd werd N. H. Koopman;
een prosector, tevens custos der kabinetten op een jaarwedde van f 300.—, waartoe be* noemd werd T. D. Schubaert;
een smid, tevens onderwijzer in het practisch hoefbeslag op een jaarwedde van f 500.—, waartoe benoemd werd J. v. d. Klugt.
Van dit personeel waren behalve Wellen* bergh ook Rijnders en Schubaert reeds aan de oude school werkzaam geweest. Rijnders als assistent, Schubaert als repetitor der ana* tomische lessen.
Behalve van Numan vermeldt de geschied* schrijver in 1872 de verdiensten vanToERS Dies* bergen Schubaert, die in bovengenoemde betrekking werkzaam was van 1821—1854, met de volgende woorden:
„Hij was lid van het Provinciaal genootschap van Kunsten en Wetenschappen en van de Neder» landsche Entomologische Vereeniging enz. enz In 1805 te Harderwijk geboren, is hij van 1821 tot aan zijn dood, 4 October 1854, voortdurend aan de school werkzaam geweest, waarvoor hij dan ook werkelijk als onmisbaar werd gerekend. Hij onderscheidde zich door een buitengewoon talent, vaardigheid en vlugheid in het maken van preparaten en injectiën, zoodat de meeste preparaten van het physiologisch- en anatomisch kabinet, zoowel op de Veeartsenijschool als op de Hoogeschool door hem waren vervaardigd. Ook in het teekenen, het vormen van gipsafgietsels en boetseeren in was had hij groote vaardigheid gekregen, zooals vele prachtige preparaten der hersenen enz. kunnen getuigen, alsmede vele teekeningen van insecten en microscopische voorwerpen, welke door hem bij zijn voordrachten werden gebruikt. Ook verscheen van hem in 1841 een ,.Tafel van den ouderdom des paards", volgens de ontwikking, den voortgroei en de afslijting der tanden, waarop in 35 gekleurde figuren van gebitten, met bijgevoegde verklaring, de verschillende vormen der tanden, van de vrucht af tot aan het 26e jaar, benevens eenige onnatuurs lijke en kunstmatig gevormde gebitten worden voorgesteld.
In 1848 verscheen bij I. Herfkens: een atlas, bevattende de anatomie des paards in 34 steen» drukplaten. In 1854 verscheen er een levensschets van hem door Dr. M. C. Verloren."
Ook Rijnders mocht slechts korten tijd
werkzaam zijn aan de Staatsschool, op 12 Fe* bruari 1853 is hij overleden. Hij is opgevolgd door G. J. Hengeveld, veearts der le klasse te Oegstgeest, die 1 November 1853 zijn lessen aanving en onderwijs gaf in heelkunde, opera* tieleer, verloskunde, gezondheidsleer en kliniek. Tot 1881 heeft hij zijn ambt vervuld en is in 1894 overleden.
Schubaert is opgevolgd den lsten October 1854 door A. F. Verhaar; de bezoldiging was middelerwijl op f 500.— gebracht. Door de toch nog slechte finantieele positie vertrok Verhaar naar Brussel in October 1855, doch werd 25 Maart 1856 herbenoemd met vrije inwoning, zoolang hij ongehuwd bleef. De inwoning werd op f 100.— 's jaars geschat.
Zeer merkwaardig is de tijdelijke voorzie* ning geweest na het overlijden van Schubaert en het vertrek van Verhaar door een zekeren M. Schuler, die in 1826 kweekeling was geweest en sedert 1828 was ontslagen wegens geringe ont* wikkeling; hij was bediende geworden bij de pa* thologie en bleef dit tot 1854. Hij verdiende f 50 per jaar en mocht kippen en kalkoenen houden op kosten van de school. In 1858 moest hij toch wegens ongeschiktheid worden ontslagen.
Verhaar, die geen veearts was, was een uitnemend preparateur; het anatomisch museum bevat zeer vele buitengewoon mooie preparaten van hem.
In 1861 kreeg hij een eervolle vermelding voor inzending te Haarlem. Fraaie preparaten in gips werden door Verhaar vervaardigd van de pathologische veranderingen bij runder* pest, welke preparaten, geëxposeerd op een tentoonstelling te Weenen, zoo zeer de aan* dacht trokken, dat Verhaar daarvoor het Frans*Joseph*kruis verwierf.
Hekmeyer, leeraar o.a. in ontleedkunde, heeft bij zijn onderwijs veel partij getrokken van de bekwaamheid en groote bereidwilligheid van Verhaar. Deze bereidwilligheid onder* vonden ook de leerlingen, als zij bij Verhaar om voorlichting aanklopten. Hij is tot zijn dood, in 1887, prosector gebleven.
In Augustus 1855 werd de opziener Koopman vervangen door een veearts*opziener. Hiervoor werd benoemd A. Hissink, veearts, wien tevens het beheer der apotheek werd opgedragen, hetgeen tot dien tijd bijna geheel bij een knecht had berust.
Hissink kreeg f 500.— jaarwedde en inwo* ning. Tot zijn dood, in 1871, is Hissink in deze functie gebleven en werd opgevolgd als opziener door A. W. J. Rinkes, gepasporteerd wachtmeester der huzaren.



De directeur wilde in 1855 een nieuwe functie instellen n.1. in navolging van het buitenland zou één der oudste kweekelingen belast worden met de zorg over de zieken* stallen en den titel krijgen van „Chef de service". De kweekeling P. R. v. d. Meulen werd daar* voor aanbevolen en zou als belooning f 100.— aftrek krijgen van zijn bijdrage voor voeding en verpleging. Op dit voorstel beschikte de Minister afwijzend.
De j onge Rijks* Veeartsenijschool werd weder* om getroffen door het overlijden van den leeraar G. Wit op 11 September 1855, die dus slechts vier jaren het ambt heeft bekleed. Hij vervaar* digde dictaten over leefregelkunde en verlos* kunde naar de verschillende buitenlandsche veeartsenijkundigen en naar de werken over menschelijke verloskunde van Busch, welk laatste dictaat in 1872 nog aan 's Rijks*Vee* artsenijschool gebruikt werd en geroemd werd als zijnde beter dan eenig buitenlandsch werk. Tijdens zijn ziekte heeft hij dit werk afgemaakt, bijgestaan hierin door G. J. Hengeveld.
De geschiedschrijver zegt, dat Wit vlug was, volijverig en met veel liefde en lust bezield voor het vak. Hij schreef ook stukken in het Repertorium.
De Minister had oog, noch oor voor de ontwikkeling van het onderwijs. Hij stelde voor om de vacature Wit niet meer te doen vervullen en door te gaan met de verdeeling der vakken onder de andere leeraren, zooals tijdens de ziekte van Wit was geschied. De leeraren kregen daarvoor f 200.— meer salaris. Jennes, Hekmeyer en Hengeveld kregen nu f 1600.-, Van Laer f 1200.-; de laatste pro* testeerde, dat hij niet gelijkgesteld werd en door bijverdiensten in zijn onderhoud moest voorzien. In 1859 kreeg Van Laer gelijkstelling.
In 1864 overleed de leeraar Jennes; hij wordt geroemd als een ijverig, nauwgezet, kundig en verdienstelijk ambtenaar, was mederedacteur van het Tijdschrift voor veeartsenijkunde en veeteelt en gaf daarin vele soliede stukken. Hij verrijkte het pathologisch kabinet met vele preparaten en was een uitstekend practisch veearts, zooals vele zijner stukken in genoemd Tijdschrift, zijn vertaling van Jacob Levtn, over de ziekten van den mensch, die op de dieren overgaan enz., overvloedig getuigen.
Jennes is 8 Juni 1864 opgevolgd door A. W. H. Wirtz, le luitenant paardenarts 2e klasse te Roermond, die tot 1909 aan de school is verbonden geweest, toen gepensionneerd werd en in 1920 stierf. Tot 1877 was hij leeraar, daarna directeur.
De bezoldiging der leeraren werd in 1865 wederom verhoogd en gebracht op f 1850.— De Directeur, die sedert 1851 f 2000.— jaar* wedde genoot, kreeg geen verhooging; hij genoot vrije woning.
In verband met afwezigheid van den leeraar Hengeveld voor het onderzoek der veepest, werd de paardenarts le klasse A. J. de Bruyn 25 Jan. 1867 tijdelijk tot leeraar benoemd tot den aanvang van den nieuwen cursus in Sep* tember 1867, toen Hengeveld zijn lessen weer hervatte.
Tijdens het verlof van Dr. van Laer voor herstel van gezondheid werd Dr. Kreeke van 1 November 1868-15 Maart 1869 be* last met het onderwijs in natuur*, kruid* en dierkunde.
In 1872 werd de directeur Wellenbergh eervol ontslagen en opgevolgd door Dr. Mac Gillavry, die tot 1877 dit ambt bekleedde, daarna benoemd werd tot hoogleeraar aan de Universiteit te Leiden en stierf als rustend hoogleeraar op 15 Mei 1921. Mac Gillavry gaf aanvankelijk geen onderwijs, doch werd met ingang van den nieuwen cursus in 1872 belast met het onderwijs in weefselleer, phy* siologie en practische microscopie.
Onder zijn directoraat onderging het leeraars* personeel sedert 1852 voor het eerst uitbreiding, n.1. Dr. van Laer werd ontheven van het onderwijs in plant* en dierkunde, hetgeen werd opgedragen aan Dr. J. C. v. d. Harst, apotheker en leeraar aan de R. H. B. S. te Utrecht, die tevens de theoretische pharmacie gaf, terwijl als derde clinische leeraar, speciaal voor de verloskunde, werd benoemd Th. WErrzEL, veearts le klasse te Amersfoort.
Ook leest men nu meer in de archieven van den Raad van Bestuur. Dit lichaam ontwerpt de nieuwe wet op het veeartsenijkundig onder* wijs, welke 1 Jan. 1874 in werking trad en tot aan de verheffing der school tot Hooge* school het onderwijs heeft beheerscht.
De jaarwedden werden onder Mac Gillavry eveneens verhoogd n.1. die van den Directeur met f 400.—, die der leeraren met f 500.— en die der prosectoren met f 300. — .
Van het overige personeel dienen in deze periode nog de volgende personen genoemd te worden:
In 1871 werd Hissink in zijn functie van leider der apotheek opgevolgd door J. C. van Effen, die tevens het onderwijs in practische artsenymengkunde gaf en dit tot 1915 heeft gegeven. Voor zijn degelijk onderwijs en groote hulpvaardigheid zijn het grootste aantal der



op heden nog practiseerende veeartsen hem grooten dank verschuldigd.
De betrekking van hoefsmid, tevens onder* wijzer in hoefbeslag, ontegenzeggelijk in dien tijd, toen het practisch hoefbeslag een belang» rijk gedeelte van den studietijd vulde, van meer beteekenis dan tegenwoordig, werd van 1851 tot 1867 door J. v. d. Klugt, van 1867-1872 door J. Pleijnaar waargenomen. In 1873 werd W. H. v. Horsen benoemd, die tot 1912, toen hij overleed, dit onderwijs gaf.
Vooral de laatste is bij velen nog zeer goed bekend; hij was een meester in zijn vak.
ONDERWIJS.
Het onderwijs stond in 1851 op een lagen trap en heeft zich in de periode tot 1872 slechts weinig ontwikkeld.
Vooral de practische richting stond op den voorgrond.
De directeur Wellenbergh deed wel van tijd tot tijd voorstellen tot verbetering van gebouwen en aankoop van onderwijsmateriaal, doch het onderwijs bleef, zooals het was. Hij was er de man met naar om tegen de Regee* ring, die weinig gevoelde voor de ontwikkeling der veeartsenijkunde, in te gaan.
In het eerste jaarverslag (jammer, dat slechts een enkel in de archieven aanwezig is) komen de directeur en de leeraren met verschillende wenschen en voorstellen. De directeur stelt voor een 20*tal runderen, die voor proeven betreffende longziekte*enting hebben gediend, voor het onderwijs te mogen aanhouden; dit werd geweigerd, niettegenstaande algemeen be* kend was, dat de leerlingen nooit een ver* lossing (zelfs geen normale) hadden gezien.
Jennes vroeg een afzonderlijken cursus over ziektekundige ontleedkunde en uitbreiding der ambulatoire kliniek, die in 1851 voor het eerst was ingesteld, terwijl hij het invoeren van een examen in de propaedeutische vakken ver* langde, dat door de leerlingen met gunstig gevolg zou moeten afgelegd worden, voordat zij tot de practische lessen werden toegelaten. Elke empirist met eenige algemeene kennis kon worden «toegelaten en de lessen tot het eind volgen zonder overgangs*examens.
Hengeveld beveelt verbetering aan in het practisch onderwijs, verder onderwijs in voeder* kennis* hij bepleit voor de veeteelt reeds een rassenstal en het nemen van proeven met vee* rassen. Wegens gebrek aan clinisch materiaal wil hij'dieren aankoopen, o.a. voor castraties; instrumenten voor deze operatie, die 90
francs kostten, waren zelfs niet aanwezig.
Hekmeyer dringt aan op verbetering der localiteit voor ontleedkunde, de kelder was vochtig en ongezond; instrumenten ontbraken voor elke afdeeling, hij was zoo vrij geweest zich een balans aan te schaffen.
Men krijgt den indruk, dat de leeraren ook veel afwezig waren o.a. voor het verrichten der entingen tegen longziekte.
Van de gevraagde verbeteringen kwamen er weinige tot stand, de Regeering wenschte zoo min mogelijk geld voor de nieuwe school uit te geven.
Met het onderzoek was het eveneens treurig gesteld.
De directeur vroeg verlof naar België te gaan om zich op de hoogte te stellen van de enting tegen longziekte, door Williams aan* bevólen. Dit werd toegestaan, als hij het zelf wilde betalen.
Het meest belangrijke in deze periode zijn de onderzoekingen inzake de enting tegen longziekte, welke aan de school geschiedden en in 1859 eindigden. Zij hebben geleid tot toepassing der enting in de practijk, welke helaas de longziekte, in plaats van uit te roeien, onderhield. Verder leest men ook van onder* zoekingen inzake geheimmiddelen tegen long* ziekte.
Eerst in 1859 vroeg de Minister opgave van kosten van aankoop en voeding van eenige runderen voor het onderwijs en in 1863 werd de post op de begrooting gebracht.
Dat er gebrek was aan veeartsen, kan men herhaaldelijk lezen o.a. in 1860 en vooral toen de veepest in het land kwam, werd overal om goede hulp gevraagd. Men ging zelfs zoover, dat men bekwame landbouwers uit Noord* Holland eenige lessen wilde laten bijwonen om althans z.g. gedeeltelijk*wetenschappelijke menschen te krijgen. Gelukkig is men daartoe niet overgegaan.
In 1862 werd den Directeur gevraagd ook deel te nemen aan het onderwijs; doch hij wilde daarvan niets weten.
Van de zijde van den Directeur was er weinig medewerking om het onderzoek te bevorderen. Het geval van den tijdelijken leeraar De Bruyn, (1866) demonstreert zulks voldoende. Deze vroeg in 1863 als paardenarts voor'zijn studie vrijen toegang tot de bibliotheek, doch dit werd geweigerd. Hij kon in een der lokalen werken en boeken raadplegen, die hij vooraf aan den Directeur kon aanvragen. Toen hij in 1866 tijdelijk leeraar was, herhaalde hij zijn verzoek, doch de Directeur weigerde



wederom; een beroep op den Minister had meer succes.
Wellenbergh schreef een lange missive en pleitte zich vrij van het slechte beheer der bibliotheek en beweerde, dat hij nog nooit bij één der kweekelingen lust tot studie had aan* getroffen, om welke redenen hij meende, dat de bibliotheek voor hen niet behoefde te worden opengesteld. De Minister was echter van meening, dat het dan hoog tijd werd te trachten door hun boeken in handen te geven de lust tot studie te ontwikkelen en sprak den wensch uit de bibliotheek open te stellen voor leeraren en kweekelingen en te zorgen, dat ieder een gedrukten catalogus kreeg. Of deze wensch van den catalogus ooit in ver* vulling is gegaan, is mij niet bekend geworden.
Met het uitbreken der veepest in 1865 zien wij, dat ook aan deze ziekte meer aandacht werd gewijd; speciaal toen in 1866 de ziekte ook de runderen der school aantastte. De Minister stelde voor proeven op deze dieren te nemen; hem waren goede resultaten mede* gedeeld van het zetten van een dracht; hij wenschte dat dit, alsmede inenting van gezonde runderen, zou beproefd worden Ook proeven omtrent onvatbaarheid der Bretagner runderen moesten worden genomen; een 6*tal runderen werden daarvoor aangekocht. Merkwaardig is ook een onderzoek van runderen van een boer te den Helder, die beweerde, dat zijn veeras onvatbaar was, zij werden op zijn kosten naar de school gezonden, doch kregen evenals de Bretagner runderen allen de veepest.
Tot 1872 is omtrent den gang van het onder* wijs weinig meer te zeggen. Het bleef bij hetzelfde; wel kwamen veranderingen in het afnemen der examens en het diplomeeren der veeartsen, waarover hieronder meer.
Toen Mac Gillavry als Directeur optrad, schreef hij eenige opmerkingen omtrent den staat der school bij overname.
Hij beschrijft den toestand als zeer onordelijk en vraagt de Regeerjng voor den eersten tijd toegeeflijkheid. Voorbereidende maatregelen waren bij de overname niet getroffen: de archieven waren verspreid, de bibliotheek was in wanorde; het catalogiseeren, dat in 1866 was begonnen, was in 1872 nog in een beginstadium en had de boekerij nog meer in verwarring gebracht.
Door ontstentenis van een surveillant waren misbruiken bij de leerlingen ingeslopen. De leeraren en de oeconoom hielden zooveel mogelijk toezicht op de leerlingen en hebben betrekkelijk nog veel kunnen bereiken.
Mac Gillavry vraagt direct meer toezicht op de stallen en hulp op het bureau, daar hij zelf les wil geven, waarmede hij met ingang van den cursus 1872—1873 een begin maakt en wel in de vakken weefselleer, physiologie en practische microscopie. Indien men vee* artsen uit dien tijd spreekt, zijn zij nog vol lof over het onderwijs van Mac Gillavry; hij was ongetwijfeld een der eersten, die den veeartsen het gebruik van den microscoop leerde.
Zijn belangrijke onderzoekingen over den histologischen bouw van de lever zijn blijkbaar mede van invloed geweest op zijn benoeming tot directeur der Veeartsenijschool. Hij was een bekwaam histoloog en physioloog en Donders karakterizeerde hem met de woorden: „Mac Gillavry ist ein Mann, der mikros* kopisch denken kann".
Zijn onderwijs in beide vakken, maar vooral in de practische microscopie, heeft omstreeks het jaar 1872 niet weinig bijgedragen tot ontwik* keling van het zelfstandig onderzoek der vee* artsen. Door zijn kortstondig verblijf aan de Veeartsenijschool heeft hij geen gevolg kunnen geven aan zijn voornemen om de physiologie vooral door experimenten op dieren verder te ontwikkelen.
Kenmerkend voor zijn uitstekend onderwijs was vooral zijn hoog mathematisch standpunt en de neiging om steeds een scherpe grens te trekken tusschen hetgeen in de physiologie en de histologie als vaststaande feiten en het* geen nog als onbewezen in aanmerking moest komen.
Hij heeft in de weinige jaren, gedurende welke hij directeur der Veeartsenijschool was, veel verbeteringen aangebracht.
De groote verdiensten van Wirtz in dien tijd mogen hier ook kort gememoreerd worden.
Wirtz was een hoogst bekwaam man, die als practicus maar vooral ook uit een weten* schappelijk oogpunt gedurende vele jaren een grooten invloed gehad heeft op de practische en wetenschappelijke vorming der veeartsen. Zijn onderwijs in de algemeene en specieele theraphie, de geneesmiddelleer, de algemeene en bijzondere ziektekunde, waaronder de in* fectieziekten en de parasitaire ziekten was voor dien tijd voortreffelijk. Ook waren zijn colle* ges over teratalogie uitmuntend.
In de Kliniek werden door hem met groote bedrevenheid de meest ingrijpende operaties verricht en hij bezat een groote vaardigheid ook in zeer moeilijke gevallen de juiste dia* gnose te stellen.
Herhaalde malen vertegenwoordigde hij de



Nederlandsche Regeering in het buitenland, ook op internationale congressen. Zijn groote begaafdheid en scherpzinnigheid in het alge* meen, zijn bekwaamheid als docent maakten op een ieder, die met Wirtz in aanraking kwam, een diepen indruk.
LEERLINGEN EN EXAMENS.
In 1851 waren er 5 kweekelingen, waarvan 4 aan het einde der studie; er meldden zich voor den nieuwen cursus 2 kweekelingen aan. In 1852 waren er 7 leerlingen, waarvan 4 intern en in 1855 12 leerlingen, waaronder 2 z.g. em* piristen.
Van eischen van vooropleiding en toe* latingsexamen vindt men weinig vermeld; een weinig lager onderwijs werd als voldoende ontwikkeling beschouwd; wel blijkt uit de archieven, dat in 1855 een toelatingsexamen bestond. Verschillende kweekelingen deden het verzoek om na 3*jarige studie reeds het eindexamen af te leggen, hetgeen in sommige gevallen werd toegestaan.
In 1856 stelt Wellenbergh voor meer leer* lingen aan te werven en ook gratis*opleiding van 2 of meer jongelieden na vergelijkend examen toe te staan. In 1857 was echter het getal leerlingen nog slechts 14, in 1860 waren er 22 leerlingen, welk aantal sedert 1849 niet was bereikt. Het schoolgeld bedroeg toen f 350.— voor internen en f 100. - voor externen.
Onder de kweekelingen waren er ook die voor militair*paardenarts werden opgeleid. In 1860 slaagden er 2 van dezen.
Men leest ook in 1861 van de samenstelling der eindexamen*commissie, gevormd door directeur, leeraren en 3 tijdelijke leden (des* kundigen). Deze laatsten waren Dr. P. Har* ting, hoogleeraar, A. M. W. van Hasselt, le officier van gezondheid 2e klasse en C. C. Roëll, referendaris a/h Ministerie van Binnen= landsche Zaken.
De tijdelijke leden brachten verslag uit aan den Minister en hadden veel lof voor de wetenschappelijke grondigheid, uitgebreidheid en practische strekking van het onderwijs. Zij waren overtuigd na het aanhooren van het eindexamen van de goede vruchten van de opleiding. Volgens hen voldeed het onderwijs aan de eischen. De buitengewone tijdelijke leden werden elk jaar opnieuw aangewezen, het waren meest hoogleeraren der universiteit en een administratief ambtenaar van het Ministerie.
In verband met de reorganisatie van het personeel van den veterinairen dienst bij het leger, verzocht de Minister van Oorlog in 1862 zoo spoedig mogelijk een examen voor paardenarts te doen afnemen.
In 1860 werd het schoolgeld verminderd tot f 200.— (intern) en f 50.— (extern), hetgeen den toeloop van kweekelingen bevorderde. Van 1851 tot 1859 waren er slechts 19 kweekelin* gen voor de burgerpractijk geweest, gedu* rende 1859—1864 reeds 34. Alleen voor externe leerlingen is het schoolgeld in 1864 verhoogd en op f 60.— gebracht, overeenkomstig het bedrag aan de Rijks*Landbouwschool. Externe leerlingen waren er echter zeer weinig. De directeur wenschte het systeem van het externaat niet aan te moedigen, daar ijver en gedrag der uitwonende leerlingen in den regel minder gunstig waren.
In 1864 werd het toelatingsexamen een weinig verzwaard n. 1. iets hoogere eischen dan lager onderwijs werden gesteld, bestaande in kennis der beginselen van de Duitsche en Fransche taal en van wiskunde tot de even* wijdige lijnen. De interne kweekelingen moesten minstens 16 jaar en niet ouder dan 24 jaar zijn, zij werden bij vergelijkend examen aangewe* zen; er was niet meer plaats dan voor 40 kweekelingen. Het diploma van veearts onder* ging bij Koninklijk Besluit van 18 Mei 1861 ook verandering, n. 1. de onderscheiding in le en 2e klasse verviel, het diploma was voort* aan voor iedereen gelijk, doch er werd op vermeld „met lof", „met grooten lof" of er werd niets aan toegevoegd. De cursus 1863— 1864 telde 40 kweekelingen. In het jaar 1865 werd de toelating voor kweekeling*paarden* arts ook gewijzigd: dezen moesten n. 1. niet alleen voldoen aan de volgende eischen : Nederlanderschap, leeftijd tusschen 17 en 21 jaar, een onberispelijk gedrag, geen lichaams* gebreken, maar zij moesten ook een borg* tocht stellen en voor boeken, instrumenten en kleed ing zelf zorgen.
In 1865 (veepestjaar) was er zulk een gebrek aan veeartsen, dat de griffier van de Staten van Limburg vroeg om ook personen het examen te laten afleggen, die niet aan de Veeartsenijschool gestudeerd hadden Dit werd echter niet toegestaan.
In 1867 en '69 wordt een kweekeling aan* genomen voor den militair*veterinairen dienst in Nederl. Indië. Ook voor den burgerlijken dienst zouden leerÜngen worden aangenomen en op denzelfden voet als de kweekelin* gen voor den geneeskundigen dienst. Deze



regeling kwam 8 September 1870 tot stand.
In 1870 heeft een nieuwe vooruitgang plaats gevonden met betrekking tot de vooropleiding, n. 1. bij Ministerieele beschikking van 23 Mei 1870 werd bepaald, dat zij, die met goed gevolg de derde klasse der Hoogere Burgerschool hadden afgeloopen, vrijgesteld waren van het toelatingsexamen.
Voor het toelatingsexamen voor paardenarts meldden zich velen aan, in 1870 15 adspi* ranten; het examen was vergelijkend.
6 Mei 1870 stelt de Directeur voor het toelatingsexamen niet meer te laten afnemen door de leeraren der Veeartsenijschool, doch door BurgerschooMeeraren en de eischen gelijk te stellen met overgangsexamen naar de 4e klasse der H. B. School. Dit voorstel werd gedeeltelijk aangenomen en in de Commissie werden benoemd de Heeren H. Visser, W. Vos, hoofdonderwijzer en J. E. Fischer, leeraar Burger*dag* en avondschool. In 1870 werd de eerste leerling aangenomen op bewijs van bevordering tot de 4e klasse H. B. S.
Wilde men echter intern worden, dan moest men toch toelatingsexamen (vergelijkend) afleg* gen in verband met het aantal beschikbare plaatsen.
In 1871 waren er 44 leerlingen, waarvan 42 intern, het grootste aantal, dat sedert 1830 was bereikt. 5 werden van de 4e klasse H. B. S. zonder examen toegelaten.
Wij zien, dat er wel animo kwam om voor veearts te studeeren, dat de vooropleiding voor dien tijd zeer voldoende was en dat slechts een krachtige leiding noodig was om het veeartsenijkundig onderwijs op een hoo* ger peil te brengen. Dit is gedeeltelijk gelukt aan Mac Gillavry, daarin krachtig terzijde gestaan door den leeraar Wirtz, die sedert 1869 secretaris van den Raad van Bestuur was en wien de reorganisatie van 1874 voor een groot deel te danken is.
In de jaren 1851—1874 werd aan 104 kweekelingen het diploma van veearts uitge* reikt. Van deze zijn in 1921 nog 20 veeartsen in leven.



HOOFDSTUK V.
DE WET VAN 8 JULI 1874 (Stbl. no. 99) door G. KREDIET.
Tot 1874 regelden Koninklijke Besluiten en Ministerieele beschikkingen alles, wat met de Rijks*Veeartsenijschool verband hield. Veran* deringen in de eischen van toelating, in het onderwijs, het personeel, in de examina kwamen buiten de volksvertegenwoordiging om tot stand. De gewone weg was deze, dat van de zijde van den directeur der Rijks*Veeartsenij» school een voorstel werd gedaan, dat binnen weinige dagen de departementen doorliep en hetzij de Koninklijke, hetzij de Ministerieele bekrachtiging verkreeg. Verrassend is het, hoe soms binnen korten tijd belangrijke zaken hun beslag kregen. De invloed van den deskundige aan de School bij een meegaanden minister was buitengewoon groot. Was deze daaren» tegen van andere gevoelens, dan was er voor den directeur weinig te bereiken, zooals onder Thorbecke in 1851 werd ondervonden.
Had de Koninklijke»Besluiten*en*Ministe* rieele»beschikkingen»periode aan de School voordeden, de nadeelen waren toch ook groot. Het ingrijpen van Thorbecke was een daad van willekeur, hoe goed ook bedoeld. Alles wat nog aan hooger onderwijs herinnerde, werd als uit den tijd beschouwd, de Rijks* Veeartsenijschool werd een etui van middelbaar onderwijs aangepast. Zoo iets zou tegenwoordig moeilijk buiten voorkennis van de volksver* tegenwoordiging kunnen geschieden. Het on» derwijs toch is een volksbelang van hooge waarde; daarbij komt, dat, waar het veeartsenij» kundig onderwijs deskundigen opleidt, die een zoo grooten invloed uitoefenen op den vee» stapel van ons vaderland, het ook reeds uit dezen hoofde niet aan den invloed van de
volksvertegenwoordiging onttrokken mag zijn. De kennis van den veearts, noodig bij de bestrijding der besmettelijke veeziekten, bij de bevordering van den gezondheidstoestand en de verbetering van den veestapel, bij de be» oordeeling van vee en vleesch, bij de behan* deling en aankoop der paarden in het leger, werd als in den tijd der moderne despoten aan het volksbelang gegeven, ten nutte van de maatschappij, maar buiten die maatschappij om.
Een dergelijke toestand kon niet blijvend zijn, toch schijnt het volk, als ik tenminste in de volksvertegenwoordiging een afspiegeling van het volk mag zien, tot 1850 onverschillig te zijn geweest, welke de eischen van toelating tot de Rijks*Veeartsenijschool waren, welke vak* ken werden onderwezen, welke de eischen van het veeartsenijkundig examen waren. Dat ge* deelte van het volk, dat met den veearts te maken had, bediende zich in hoofdzaak van den hulp, die empiristen konden leveren, kwakzal* vers, die door hunne opvoeding en omgang on* der en met de boeren leefden, hetzelfde dialect of dezelfde taal spraken, en naast den mensch, die hen als ondergeschikten behandelde, ook nog het dier beveeartsten. De veeartsenijkunde was immers een wetenschap der ervaring, meer dan een van studie en onderzoek 1
Zoo tegen 1850 gingen er enkele stemmen op, die deze kwestie bij de wet geregeld wilden hebben. In een courant verscheen een bericht, dat zoo'n wet aanstaande was. België kreeg in dien tijd zijn wet op het veeartsenijkundig onderwijs. Het hing dus in de lucht. De bui trok evenwel voorbij. Toch was de veeartsenij* kunde, tenminste binnen de muren der depar*



tementen, niet uit de gedachten der wetgevers. In '54—'55 was er tusschen de regeering en de volksvertegenwoordiging schriftelijk overleg gepleegd over een wetsontwerp tot uitoefening van de veeartsenijkunde en van de voorwaarden tot verkrijging van de bevoegdheid van veearts. In Dec. '68 werd het eerste ontwerp weer aan* geboden, maar na een voorloopig verslag en een memorie van antwoord met nota van wijzi* gingen werd in Juni '70 door de regeering ver* zocht het niet verder in behandeling te nemen, daar de wensch te kennen gegeven was, dit onderwerp te laten samengaan met een wet over het veeartsenijkundig onderwijs.
In 1874 voldeed Minister Geertsema aan dat verzoek en zond het wetsontwerp met een zeer sobere memorie van toelichting naar de Tweede Kamer der Staten*Genefaal. De toe* lichting kon ook moeilijk anders zijn, want het ontwerp omvatte in hoofdzaak alles wat reeds bestond, had de bedoeling hieraan wette* lijke sanctie te verleenen. De waarde der vee* artsenijkunde voor de maatschappij, het belang der veeartsen voor den veestapel en de land* bouwende bevolking, het groote nut van goed veeartsenijkundig onderwijs waren reeds vanzelf sprekende zaken, behoefden geen nadere verklaring.
Zoo scheen ook de opvatting van de Tweede Kamer te zijn; zoowel het voorloopig verslag als de handelingen bevatten geen van beide principieele zaken van groot gewicht. Voor ons veeartsen is de lectuur niet steeds even prettig. De waardeering van onze wetenschap was in het oog van enkele leden niet groot. Er werd gevreesd, dat de veearts, als de nieuwe wet in werking kwam, een te wetenschappelijk man zou worden en zich te hoog zou voelen voor den dagelijkschen omgang met veehouders en landbouwers, wier raadsman hij moest zijn. Een empiricus staat dichter bij en boezemt meer vertrouwen in 1 Bij het toelatingsexamen moest niet te veel gevergd worden, want niet alleen jongens uit den beschaafden stand, maar ook boerenzoons moesten naar de school (alsof die geen hersens hadden). Vooral matig zijn met het eischen van kennis van moderne talen; lezen, schrijven en rekenen was vol= doende. Het moesten vooral practische men= schen worden. Veeartsenijkunde is immers een ervaringswetenschap! Gelukkig gingen de meeste leden hierin niet mede en meenden, dat de veearts om aan zijn roeping te kunnen voldoen een zekere graad van ontwikkeling en beschaving niet kon missen.
Kwesties als de plaats van vestiging (al of
niet academiestad), al of niet samengaan met de Rijkslandbouwschool namen een groot gedeelte van het voorloopig verslag in. Feite* lijk raakte slechts één punt de kern van de zaak namelijk dat, hetwelk de eischen aan den veearts te stellen, betrof en hierop werd door de regeering terecht geantwoord, dat vermin* dering van leervakken en verlaging van de eischen halfweters maakte, die minder zouden zijn dan de veeartsen, die in de laatste jaren waren afgeleverd en dat het algemeen be* lang wetenschappelijke menschen eischte.
Bij de behandeling in de Tweede Kamer was de eenigste kwestie, die de tongen los maakte, of naast de veeartsen van de school te Utrecht of van veeartsenijscholen in het buitenland ook nog ieder ander de veeartsenij* kunde mocht uitoefenen. Feitelijk behoorde dit niet eens thuis bij dit wetsontwerp, maar door de uitdaging van Minister Geertsema den strijd maar uit te vechten, ging de Kamer eenige wijzigingen in het wetsontwerp aan* nemen, waardoor acte van bevoegdheid tot het uitoefenen der veeartsenijkunde werd ver* anderd in diploma van veearts, de kwestie van de bevoegdheid werd blauw*blauw gelaten om bij de wet op de uitoefening der veeartse* nijkunst beslist te worden.
In de Eerste Kamer, waar de besprekingen maar enkele bladzijden druks van de hande* lingen uitmaken, kwam de heer Buchner met den vraag, waarom dit onderwijs middelbaar en niet hooger werd genoemd. Hij wees er op, dat aan middelbare scholen werd gelee* raard wat als het ware geijkt was, vast stond, terwijl aan de Rijks*Veeartsenijschool toch ook naar grootere volledigheid, uitbreiding, proef* ondervindelijk onderzoek gestreefd zou worden.
„Men zij niet te angstig het onderwijs te hoog op te voeren". Hoewel het programma van vakken breed opgevat was, vreesde hij, dat in de toepassing niet zooveel ruimte van opvatting zou bestaan als bedoeld was.
Reeds bij een vroegere gelegenheid had de regeering opgemerkt, dat de kweekelingen geen lessen aan de universiteit moesten volgen, waar het onderwijs van veel breedere opvattingen getuigde, maar dat het voor den directeur en leeraren van belang was in een centrum van wetenschap te wonen. Nu antwoordde de Minister, dat, als kennis genomen werd van zijn ontwerp van wet van het hooger onder* wijs, men wel zou kunnen zien, dat deze van een geheel andere geest getuigde en dat men dan ook zou kunnen waarnemen, dat de poly*



technische school er ook niet onder zou kunnen vallen.
Het was volgens de wet alleen de bedoeling van Staatswege onderwijs te geven in de vee* artsenijkunde aan een Rijks*Veeartsenij school en aldaar veeartsen op te leiden. Dit gebeurde al sinds jaren en beteekende feitelijk een terug* gang, als men vergelijkt hetgeen van regeerings* wege in 1822 geschreven werd, waar in art. 1 van het reglement betrekkelijk het toelaten en behandelen van ziek vee in de stallen van 's Rijks*Veeartsenijschool te lezen is: „Het hoofd* doel der veeartsenijschool zich bepalende tot het doen kennen en genezen van de ziekten en gebreken der voornaamste inlandsche huis* dieren; worden in derzelve .... enz." Tóen wel degelijk naast het onderwijs als hoofddoel onderzoek, in 74 mochten de voorgangers der veeartsenijkunde aan de school te Utrecht zich bepalen tot het geven van onderwijs. Andere, meer vooruitstrevende landen konden de ontwikkeling der veeartsenijkunde aangeven, hier in Holland eischte de wet slechts onder* wijzers, die zich niet met onderzoekingen behoefden bezig te houden. De staat eischte* veeartsen en die moest de school maken. De wet verbood niet het doen van onderzoekingen op veeartsenijkundig gebied aan de Rijks*Vee* artsenijschool, maar erkende dit niet als een intregreerend deel van de methoden om onze wetenschap vooruit te brengen. Dit was niet in het belang van onze veehoudende en land* bouwende bevolking. Het keurslijf was te nauw, de normale groei van een wetenschap werd tegengehouden, het artikel was te een* zijdig. Het onderwijs kon goed zijn, maar zou niet gebaseerd kunnen worden op experimen* teel onderzoek, geen eigen kennis, geen critisch onderzoek van gepubliceerde gegevens kon medegedeeld worden, eigen studie der leeraren moest literatuurstudie worden, de veeartsenij* kunde in Holland moest aan de leiband van die van andere landen loopen, (speciaal aan die van Duitschland). (En de leerlingen vooral niet te veel kennis van moderne talen 1) Deze ontwikkelingsgang van de veeartsenijkunde kan men uit art. 1 der wet van 8 Juli 1874, Stbl. 99, voorspellen. Ook art. 2, waarin de onderwijs* vakken worden genoemd, was te pasklaar aan* gepast aan de toen bestaande behoeften. Het getuigde van een ruime opvatting van die dagen. De opleiding berustte op de kennis der natuurwetenschappen als natuurkunde, scheikunde, plantkunde, dierkunde en geologie en was zelf ook een geheel natuurwetenschap* pelijke. Opgebouwd door mannen met weten*
schappelijken aanleg als Numan, Mac Gilla* vry, Jennes, Wirtz, was het niet te verwon* deren, dat de empirie en de ervaring geen plaats meer werd gegeven dan zij hoogst noodzakelijk moesten innemen. Naast de alge* meene kennis der natuurwetenschappen kwam de bijzondere. Anatomie en physiologie der huisdieren, daarna algemeene en bijzondere ziektekunde in den ruimsten zin des woords waren de voornaamste vakken. In den bouw en de verrichtingen van het normale en het zieke dier moest de candidaat een juist inzicht hebben, wilde hij tot genezen en behandelen overgaan. Ook de hiervoor benoodigde kennis werd hem langs wetenschappelijken weg bijgebracht. Om deze kern van kennis bewogen zich kleinere vakken, die in art. 2 alle worden genoemd. Het geheele complex van vakken was zoodanig, dat het de geheele veeartsenijkunde van die dagen omvatte en een goede opleiding voor veearts mogelijk maakte.
Het noemen van de verschillende onder* deelen der veeartsenijkunde in de wet met zeer bepaalde namen en het noemen der vakken, waarin geëxamineerd moest worden, sloot alles in een eng geheel. Wanneer bij de ontwikke* ling der diergeneeskundige wetenschap nieuwe banen zich openden en nieuwe onderdeden deden ontstaan, zat men feitelijk met den nieuwen toestand. Volgens de wet mochten zij misschien wel worden onderwezen, maar niet worden geëxamineerd, wat practisch gelijk staat met het niet of slecht volgen van zoo'n vak door de studenten en het onderwijs zeer weinig productief maakt. Al zou art. 2 dus nooit de ontwikkeling der veeartsenijkunde kunnen tegenhouden, wel had het de kiemen in zich voor een remming'van de ontwikkeling van den veearts.
Beschouwen we art. 1 en art. 2 met elkander in verband, dan was het eerste in staat door het buiten rekening laten van het onderzoek de ontwikkeling van de veeartsenijkunde in ons land zoo al niet tegen te gaan, dan toch niet te bevorderen, terwijl het tweede voor de opleiding van den veearts te weinig ruimte van opvatting liet. De wetgever en de adviseurs van die dagen misten een vooruitziende blik in deze materie. De ge* schiedenis van het veeartsenijkundig onder* wijs in ons land na 1874 zou uitmaken, wanneer de banden reeds te knellend werden. Wij voor ons behoeven den weinig vooruit* zienden blik niet zoo heel hard te betreuren, misschien zaten we anders nog met een oude onderwijswet.



Als bijlagen gaan hierbij de wet van 8 Juli 1874, Stbl. 99, en de Koninklijke Besluiten en Ministerieele Beschikkingen tot 1874. Ik heb getracht zoo volledig mogelijk te zijn, maar vrees mijn doel niet te hebben bereikt.
lste Bijlage tot Hoofdstuk V.
WET van den 8sten Julij 1874 tot regeling van het onderwijs in de veeartsenijkunde en van de voorwaarden ter verkrijging van het diploma van veearts.
Wij Willem ui, bij de gratie gods, Koning der Nederlanden, Prins van Oranje*Nassau, Groothertog van Luxemburg, enz., enz., enz.
Allen, die dezen zullen zien of hooren lezen, salut 1 doen te weten:
Alzoo Wij in overweging genomen hebben, dat het noodzakelijk is het onderwijs in de veeartsenij* kunde en de voorwaarden tot verkrijging van het diploma van veearts bij de wet te regelen:
Zoo is het, dat Wij, den Raad van State gehoord en met gemeen overleg der Staten*Generaal, hebben goedgevonden en verstaan, gelijk Wij goedvinden en verstaan bij deze:
1. VAN DE RIJKS.VEEARTSENIJSCHOOL. Artikel 1.
Er wordt van Staatswege onderwijs gegeven in de veeartsenijkunde aan eene Rij ks=Veeartsen ijsch ooi. Deze school is bestemd tot opleiding van veeartsen.
De kosten komen ten laste van het Rijk, de baten worden in 's Rijks schatkist gestort.
Artikel 2.
Aan de Rijks=Veeartsenijschool wordt onderwijs gegeven in: 1°. natuurkunde; 2°. scheikunde;
3°. natuurlijke historie (plant*, dier*, delfstof* en aard* kunde);
4°. kennis der voeder», vergift», en artsenijplanten en
artsenij warenkennis; 5°. ontleedkunde der huisdieren; 6°. weefselleer en physiologie der huisdieren; 7°. natuurlijke historie, leer van het uitwendig voor*
komen (zoogenaamd extérieur) en raskennis der
huisdieren;
8°. gezondheidsleer der huisdieren en veeteelt; 9°. kennis van den hoef en het hoefbeslag; 10°. ziektekundige ontleedkunde der huisdieren; 11°. algemeene en bijzondere ziektekunde en geneesleer
der huisdieren; 12°. heelkundige ontleedkunde, heelkunde, operatie» en verbandleer der huisdieren en leer der hoefziekten; 13°. verloskunde der huisdieren;
14°. veeartsenijkundige geneesmiddelleer en vergiftleer; 15°. veeartsenijkundige kliniek en artsenymengkunde; 16°. gerechtelijke veeartsenijkunde en veeartsenijkundige politie;
17°. geschiedenis en litteratuur der veeartsenijkunde.
Artikel 3.
Het bepaalde in de artt. 5, 13, 14, 17, 29, 31, 32 en 33 der wet van 20 Julij 1870 (Staatsblad No. 131) is niet van toepassing op het terrein van 's Rijks*VeeartsenijschooL
Artikel 4.
Het onderwijs wordt gegeven door leeraren en onderwijzers. De geheele cursus duurt vier jaren. In de vakken, waarover het bij art. 9 vermelde natuurkundig examen loopt, wordt onderwijs ge* geven in de twee eerste, en in die waarover het bij art. 10 bepaalde veeartsenijkundig examen loopt, wordt onderwijs gegeven in de twee laatste studiejaren. De geschiedenis en litteratuur der veeartsenijkunde worden in het laatste studie» jaar behandeld.
Niemand wordt als leerling tot 's Rijks»Veeartse» nijschool toegelaten, die niet bij examen blijken heeft gegeven de voorbereidende kundigheden te bezitten, vereischt om met vrucht de lessen te kunnen bijwonen. De vakken, waarover dat examen loopt, de verdere vereischten tot toelating van leerlingen, de regeling van het onderwijs en de verplichtingen van de leeraren en onderwijzers, alsmede de werk* kring en de bevoegdheid van den directeur en van den raad van bestuur, hunne betrekking tot het ■ overige personeel en de inwendige regeling der school, worden bij algemeenen maatregel van inwendig bestuur geregeld.
Artikel 5.
Het bestuur der school is opgedragen aan eenen directeur en eenen raad van bestuur, samengesteld uit leeraren der school.
Artikel 6.
De directeur, de leeraren en de onderwijzers worden door Ons benoemd, geschorst en ontslagen. Zij genieten eene jaarlijksche bezoldiging uit's Rijks kas; de directeur geniet bovendien vrije woning of ontvangt eene schadeloosstelling, daarvoor door Ons te bepalen.
Artikel 7.
Voor den directeur en de leeraren komt, voor de berekening van hun pensioen, als diensttijd mede in aanmerking de tijd, dien zij, krachtens eene vaste aanstelling van Ons, Onzen Minister van Binnenlandsche Zaken of van een ge* meentebestuur ontvangen, als onderwijzer bij eene inrichting van openbaar onderwijs hebben doorgebragt.
2. VAN DE VOORWAARDEN TOT VERKRIJGING VAN HET DIPLOMA VAN VEEARTS. Artikel 8.
Het diploma van veearts wordt verkregen door het met goed gevolg afleggen van:
a. een natuurkundig examen, en
b. een veeartsenijkundig examen.



Artikel 9.
Het natuurkundig examen betreft zoowel de theorie als de praktijk. Het theoretisch gedeelte betreft de vakken in art. 2, onder 1, 2, 3, 5, 6, 7, 8 en 9; het practisch gedeelte de vakken, genoemd in art. 2, onder 4, 5, en 9.
Artikel 10.
Het veeartsenijkundig examen betreft zoowel de theorie als de praktijk. Het theoretisch gedeelte betreft de vakken, genoemd in art. 2. onder 12, 13 en 15, en toegepaste leer van het uitwendig voorkomen (extérieur) der huisdieren, benevens de voederkennis.
Om tot het veeartsenijkundig examen te worden toegelaten, wordt gevorderd, behalve het bewijs dat de candidaat het natuurkundig examen met goed gevolg heeft afgelegd, eene verklaring van den directeur der Rijks*Veeartsenijschool of van een tot uitoefenen van de veeartsenijkunde bevoegden persoon, dat de candidaat gedurende minstens twee jaren de genees» en heelkundige behandeling van zieke dieren gevolgd heeft, alsmede dat hij, in tegenwoordigheid van een veearts, bij grootere huisdieren (paard of rund) minstens tien gewone verlossingen bijgewoond en minstens twee Duiten» gewone verlossingen verricht heeft.
Artikel 11.
Vrijgesteld van het examen:
1°. in de vakken, genoemd in art. 2, onder 1 en 2, zijn zij, die het getuigschrift bezitten van met goed gevolg afgelegd examen, vermeld in art. 57 van de wet van 2 Mei 1863 (Staatsblad no. 50).
2°. in de vakken, genoemd in art. 2, onder 1, 2 en 3 en van dat in artsenij warenkennis, zij, die met goed gevolg het natuurkundig examen hebben afgelegd, volgens art. 4 der wet van 1 Junij 1865 (Staatsblad no. 59), of die volgens art. 8 derzelfde wet de bevoegdheid van hulpapotheker bezitten, alsmede zij, die aan een Nederlandsche Hoogeschool den graad van candidaat in de geneeskunde hebben verkregen.
Artikel 12.
Het natuurkundig examen wordt tenminste eenmaal 's jaars afgenomen door den directeur en de leeraren van 's Rijks»Veeartsenijschool. Deze kunnen zich daarbij door de onderwijzers doen bijstaan.
Het veeartsenijkundig examen wordt tenminste eenmaal 's jaars afgenomen door eene commissie, waarvan de leden, en uit dezen de voorzitter en de secretaris, voor drie achtereenvolgende jaren, door Ons worden benoemd.
Voor ieder lid wordt door Ons een plaatsvervanger benoemd.
De leden van deze commissie genieten reis» en verblijfkosten en vacatiegeld door Ons te bepalen.
Onze Minister van Binnenlandsche Zaken bepaalt den tijd, en de plaats van het zamenkomen der commissie.
Artikel 13.
Aan hem, die met goed gevolg het examen volgens art. 9 heeft afgelegd, wordt kosteloos een diploma uitgereikt. Voor het diploma van veearts,
verkregen na met goed gevolg afgelegd examen volgens art. 10, wordt in de schatkist gestort f 20.—.
Artikel 14.
De examens worden in het openbaar gehouden, met uitzondering van die in de verloskunde, de operatieleer en de kliniek, welke alleen kunnen worden bijgewoond door hen, die daartoe ver» gunning bekomen van den voorzitter der commissie met het afnemen van het examen belast.
Artikel 15.
De commissie van examen zendt uiterlijk binnen een maand na afloop harer werkzaamheden een verslag van haren arbeid aan Onzen Minister van Binnenlandsche Zaken.
3. OVERGANGSBEPALING. Artikel 16.
Aan de leerlingen, die voor het in werking treden dezer wet tot 's Rijks-Veeartsenijschool zijn toegelaten, kan, op hun verlangen, na een met goed gevolg afgelegd examen, op de tot dusver gevolgde wijze, een diploma als veearts worden uitgereikt.
4. SLOTBEPALING.
Deze wet treedt in werking op een nader door Ons te bepalen dag.
Lasten en bevelen, dat deze in het Staatsblad zal worden geplaatst en dat alle Ministrieele Departementen, Autoriteiten, wien zulks aangaat, aan de nauwkeurige uitvoering de hand zullen houden.
Gegeven te Montreux den 8n Julij 1874. WILLEM.
De Minister van Binnenlandsche Zaken, GEERTSEMA.
Uitgegeven den zeventienden Julij 1874. De Minister van Justitie, DE VRIES.
BESLUIT van den lOen Augustus 1874, be» palende, dat de wetten van 8 Julij 1874 (Staatsblad no. 98 en 99) in werking treden op 1 September 1874.
Wij Wiilem ui, bij de gratie gods, Koning der Nederlanden, Prins van Oranje»Nassau, Grootshertog van Luxemburg, enz., enz., enz.
Op de voordragt van Onzen Minister van Bin» nenlandsche Zaken van 1 Augustus 1874 no. 201, 9e afdeeling;
Gezien de laatste artikelen van de beide wetten van 8 Julij 1874 (Staatsblad No. 9R en 99):



Hebben goedgevonden en verstaan te bepalen, dat deze wetten in werking treden op 1 September 1874.
Onze Minister van Binnenlandsche Zaken is belast met de uitvoering van dit Besluit, dat in het Staatsblad zal worden geplaatst, en waarvan afschrift zal worden gezonden aan de Algemeene Rekenkamer.
Montreux, den lOen Augustus 1874. WILLEM.
De Minister van Binnenlandsche Zaken, GEERTSEMA.
Uitgegeven den 19en Augustus 1874. De Minister van Justitie, DE VRIES.
2do Bijlage tot Hoofdstuk V.
De inhoud van eenige Koninklijke Besluiten, Ministe* rieele Beschikkingen, Reglementen enz., vooraf* gaande aan de Wet van 8 Juli 1874. Bijeenverzameld door G. Krediet.
KoninkHjk Besluit van 13 Sept. 1819, behelzende de oprichting der Rijks-Veeartsenijschool uit
overweging, dat de vestiging eener School voor de vee* artsenijkunde binnen het Rijk van veel belang is. Een geschikt lokaal is nabij Utrecht te koop en kan be* kostigd worden uit de gelden van het fonds voor den Landbouw. De Minister van het Publieke Onderwijs, Nationale Nijverheid en Koloniën wordt gemachtigd Gildesteyn te koopen voor geen hoogere som dan ƒ 30.000, en moet voorstellen doen voor een doelmatige inrichting en organisatie van een dusdanige school.
Gedateerd 2 Mei 1821, wordt in het register der hande» lingen en resolutiën van den Minister voor het Publieke onderwijs, de Nationale Nijverheid en de Koloniën een Algemeen reglement op de inwendige politie van het etablisement aangetroffen met een Instructie voor den oeconomus, prosector, apotheker en hortulanus, zijnde een goedgekeurd concept van den Directeur der Rijks*Veeartsenijschool, per missive van 13 April 1821 aan den Minister ter kennis gebracht.
De oeconomus moet onder den directeur van het Etablisement de geheele huishouding der school waar* nemen en voor de zedelijkheid en het goed gedrag der leerlingen en bedienden waken.
De apotheker heeft onder den professor in chemie en pharmacie het opzicht over het chemische labora* torium, over de apotheek, zoowel in zijn qualiteit ais apotheker als die van custos. In zyn eerste functie is hij verplicht de praeparaten en andere toebereidselen te maken voor de chemische en pharmaceutische lessen, geneesmiddelen voor het vee klaar te maken en de leerlingen te onderrichten in artsenijmengkunde. Als custos'van laboratorium en apotheek heeft hij de zorg voor deze lokalen en over de instrumenten, gereed* schappen, simplicia en geneesmiddelen daarin aanwezig.
De prosector, die onder den hoogleeraar in verge» lijkende anatomie; het opzicht heeft over de lokalen geschikt tot de ontleding der dieren, over het theatrum anatomicum, over het ontleedkundig kabinet en over de verzameling anatomische instrumenten en gereed*
schappen en wat verder daartoe behoort, is tevens custos. Als prosector moet hij praepareeren voor de lessen, praeparaten bereiden voor het kabinet, de leerlingen onderrichten in praktische ontleedkunde. Zijn werk* zaamheden als custos bestaan in zorg voor de anato* mische lokalen, instrumenten en gereedschappen, voor de praeparaten in het kabinet en voor de verzameling afgietsels en modellen.
De hortulanus heeft onder den professor der kruid* kunde het opzicht over den kruidtuin en moet zorgen, dat de planten altoos in den besten staat en het geheel in zulk een goede orde gehouden worden als ter bevor* dering van het onderwijs vereischt wordt en te ge* lijk tot verfraaiing en sieraad van het etablisement strekken kan.
Het Koninklijk Besluit van 4 Mei 1822, No. 81, bepaalt dat 20—-28 Kweekelingen in de Veeartsenij* school kunnen worden opgenomen tegen betaling van f 400 's jaars op denzelfden voet als de kweeke* lingen, wier onderhoud uit het veefonds wordt be* kostigd en dat aan prof. Numan, die hierdoor een huis buiten het etablissement moet betrekken, een jaarlijksche schadevergoeding van ƒ 1000.— uit het veefonds zal worden toegekend.
Besluit van den Minister voor het Publieke onder* wijs, de Nationale nijverheid en de Koloniën van 10 Augustus 1822,
geeft aan, dat de kweekelingen, die op eigen kosten de lessen wenschen bij te wonen moeten zijn, inboorlingen van het rijk, van 16—22 jaar oud, van onbesproken zedelijk gedrag en grondig ervaren in het lezen, schrijven en rekenen. (Later aangevuld door den referendaris, inspecteur*generaal, belast met de waarneming der administratie voor de nationale nijverheid op 26 Mei 1827).
Resolutie van den Minister voor het Publieke Onderwijs, de Nationale Nijverheid en de Koloniën van 3 November 1822 7n. bevat het reglement van orde voor de beambten bij 's Rijks*Veeartsenijschool. Deze beambten zijn de directeur, thans mede hoog* leeraar in de ontleed» en kruidkunde, de hoogleeraar in de praktijk, de hoogleeraar in de artsenijmeng» en scheikunde, de oeconomus nu tevens apotheker, de veearts en de hoefsmid.
De eerste artikelen geven de onderlinge ambtelijke verhoudingen weer, regelen het beheer en het toezicht over en de toelating tot de verschillende inrichtingen en lokalen, herinneren de hoogleeraren aan hun plicht zich tot het onderwijs in het vak, hetwelk hun is opgedra* gen, te bepalen en houden aanwijzingen in over het admi* nistratief én finantieel beheer. Art. 9 schrijft voor, dat directeur en hoogleeraren iederen tweeden Vrijdag van den maand moeten vergaderen ter behartiging van de belangen der school, waarbij de directeur gehouden is de inhoud der met den Minister gehouden correspon* dentie open te leggen, voor zoover die tot de bevorens in deliberatie gebrachte punten betrekking heeft. Het laatste artikel (10) bespreekt den te bewandelen weg bij verschil van meening (oorzaak van het opstellen van het reglement, was een geschil tusschen den direc* teur Van Lidth de Jeude en den hoogleeraar Numan over de toelating van een ziek paard in de stallen der school).
Reglement betrekkelijk het toelaten en behandelen van ziek vee in de stallen van de Rijks» Veeartsenijschool, goedgekeurd bij resolutie van den



Minister voor het Publieke Onderwijs, de Nationale Nijverheid en de Koloniën van 26 December 1822 8n.
In art. 1 wordt het hoofddoel der veeartsenijschool omschreven, zich bepalende tot het doen kennen en genezen van de ziekten en gebreken der voornaamste inlandsche huisdieren bij voorkeur paard, ezel, rund, schaap, geit, varken en hond. M.a.w. de Veeartsenijschool is in de eerste plaats instelling van onderzoek. (Vermoedelijk is aan dit artikel bij de vaststelling niet de noodige zorg besteed, getuige de slechte redactie, die ik niet weergeef, en de eigenaardige plaats n.1. in een reglement voor toelating enz. van ziek vee, d.i. in de regeling van een ondergeschikte zaak.)
Dit artikel zal als een aanloop zijn bedoeld ook al in verband met het verschil van meening tusschen Van Lidth de Jeude en Numan, waardoor op de be» langrijkheid van het leervak van laatstgenoemde, als zijnde het voornaamste, den nadruk wordt gelegd.
De verdere bepalingen handelen over hetgeen met de patiënten moet gebeuren. Vermeldenswaard is, dat als een bepaalde wijze van opnemen van patiënten wordt aangegeven, dat ziek vee kan worden aangekocht en na genezing weer ten voordeele der school moet worden verkocht: alleen is dit geoorloofd, zoo er geen voldoend aantal patiënten wordt aangeboden of als het belangrijke gevallen betreft.
Reglement betrekkelijk het gebruik der materie e 1 e subsidiën voor het onderwijs in de vergelijkende ontleedkunde en physiologie aan
's Rijks»Veeartsenijschool, goedgekeurd bij resolutie van den Minister voor het Publieke Onderwijs, de Nationale Nijverheid en de Koloniën van den 2&im December 1822 No. 8n.
Er zal een anatomisch museum aangelegd moeten worden, waarvoor gelden beschikbaar worden gesteld. Van den aan te leggen wetenschappelijken catalogus zal een exemplaar moeten berusten op het Ministerie, een bij den directeur en een op het kabinet zelf. Bovendien wordt de toegang tot en de uitleening van praeparaten uit het anatomisch kabinet nader geregeld.
In het begeleidende schrijven wordt er op gewezen, dat het geen der professoren of andere ambtenaren vergund zal zijn op andere dan de vastgestelde dagen en uren buiten toestemming van den directeur personen of gezelschappen tot het etablissement toe te laten.
Het Koninklijk Besluit van 5 November 1823,No. 125, deelt mede, dat er voorloopig 4 Kweekelingen op kosten van het departement van Oorlog aan de
Rijks*Veeartsenijschool kunnen studeeren, mits ze een bewijs van den directeur kunnen overleggen, dat ze de noodige voorloopige kundigheden en vereischte geschiktheid bezitten en zich schriftelijk willen ver» binden gedurende 12 jaar het land bij den paarden* artsenijkundigen dienst te dienen. Na een 4-jarige studie waarvoor het departement van Oorlog jaarlijks ƒ 300 per kweekeling betaalt, kunnen ze, zoo niet direct als paardenarts, dan wel als surnumerair bij de cavallerie» korpsen komen of een paardenarts helpen en vervangen. Het salaris is ƒ 500 per jaar en de uniform die van adjunct*paardenarts.
Officieren van gezondheid of kweekelingen van den geneeskundigen dienst mogen de lessen aan de school volgen. Zij worden bij voorkeur bij de korpsen cavallerie geplaatst.
Volgens het begeleidende schrijven zijn de eischen, waaraan de candidaten, ook die vanwege het fonds voor den landbouw worden toegelaten, moeten voldoen: inboorling zijn, 16—21 jarigen ouderdom hebben, van
onbesproken zedelijk gedrag, en: in het spreken en schrijven der landstaal ervaren zijn. Aanbevelens* waardig is kennis van vreemde talen, smederij en vee» artsenijkunde.
Koninklijk Besluit van 4 Februari 1826, No. 116, inhoudende reglement van orde en discipline.
Bij het in werking treden der school waren door den Minister voor het Publieke Onderwijs, de Nationale Nijverheid en de Koloniën eerst eenige voorloopige instructies gegeven ten behoeve van ondergeschikte beambten, kweekelingen en bedienden. Nu komen deze te vervallen en worden door de bepalingen van dit reglement vervangen, over wiens samenstelling ook de Commissaris*Generaal van Oorlog is geraadpleegd.
Het bevat 5 hoofdstukken.
1. Het Bestuur van de school is aan den directeur opgedragen, die moet zorgen:
a. voor de doelmatige inrichting en geregclden loop der huishouding;
b. voor de instandhouding van orde en zedelijk» heid en voor de handhaving der discipline. Een oeconomus is hem toegevoegd voor het huishoudelijk bestier, een surveillant voor het
-toezicht op het gedrag der kweekelingen, be» dienden enz. De laatste is ondergeschikt aan den eersten,
2. De kleeding der kweekelingen is uniform, en wordt, wat de bovenkleederen betreft, verschaft door de administratie der school. Onderkleeding moeten de leerlingen in bepaald aantal medebrengen.
3. De Leefwijze der kweekelingen wordt van uur tot uur, voor werk*, Zon» en feestdagen geregeld.
4. Van het onderwijs wordt gezegd, dat de bij resolutie van den Minister voor het Publieke Onderwijs, de Nationale Nijverheid en de Koloniën vastgestelde uren door de hoogleeraren niet mogen worden gewijzigd dan op voordracht van den directeur met.voorkennis en toestemming van den administrateur der Nationale Nijverheid.
Verder moeten de kweekelingen trouw studeeren, goed de colleges volgen enz.
5. Van de straffen en hetgeen daartoe behoort moet ik opmerken, dat ze in stijgende lijn bestonden uit huisarrest, kamerarrest, provoostarrest en ontslag.
Naast den directeur hadden de hoogleeraren, de oeconomus en de surveillant onder bepaalde voor» waarden het recht bepaalde maxima van straf op te leggen. Met het toezicht op de arrestanten is de surveillant belast.
Tenzij de pas geslaagde veearts door gedrag, vlijt, berouw en ondergeschiktheid boete heeft gedaan, worden kamer» en provoostarrest op het diploma vermeld.
Bij schrijven van 16 Januari 1828, No. 91, worden eenige wijzigingen (van art. 24 en 25), door Numan voorgesteld, goedgekeurd.
Koninklijk Besluit van 21 Februari 1826, No. 136, houdt verordeningen in op het afleggen van het examen der kweekelingen van 's RijkssVeeartsenij* school te Utrecht. Volgens art. 4 wordt een commissie ingesteld, te wier overstaan het examen moet worden afgenomen. (Voor de eerste maal worden benoemd: Reinward, hoogleeraar te Leiden; G. Vrolik, hoog* leeraar te Amsterdam; Wachter, doctor in de genees* en heelkunde, en lijfchirurg van Zijne Majesteit te den Haag; Bodel, doctor in de geneeskunde, voor» zitter der Commissie van geneeskundig onderzoek en toevoorzicht in ZuidsHolland, te Dordrecht).



Bij Koninklijk Besluit van 7 Sept. 1826, No. 119, wordt medegedeeld, dat gedurende de eerste 5 jaren na het verlaten der school een jaarwedde wordt toegekend: n.1. aan die welke tot den rang van Veearts der l»te klasse waren bevorderd van ƒ 500; aan die der 2de klasse van ƒ 400 onder de bepaling, dat zij om tractement te genieten aan een bepaalde standplaats gebonden zijn. Verlaten zonder overplaatsing heeft verlies van tractement ten gevolge.
Veeartsen der 2de klasse kunnen binnen twee jaren na het verkrijgen van hun diploma nog examen doen voor veearts lste klasse en ook ƒ 500 salaris genieten, maar nooit langer dan den tijd, welke nog aan de oor» spronkelijke 5 jaren ontbreekt.
Het eerste examen zal gehouden worden tegen het einde der maand Februari.
Gedateerd 3 Februari 1830 heb ik een concept-regie* ment gevonden voor het afnemen van examens aan personen, welke geen onderwijs aan de Veeartsenijschool hebben genoten. Dit zou geheel geregeld worden overeenkomstig het examen voor de kweekelingen, maar het bevatte een bepaling, die eischte, dat ƒ 60.— examengeld aan de hoogleeraren zou moeten worden betaald. Diploma zou ƒ 5,— moeten kosten. De administrateur der Nationale Nijverheid zou het concept wel goedkeuren, mits de regeling van het examengeld er uit werd gelaten.
Bij besluit van den Staatsraad, belast ad interim met de directie van het departement voor den Water» staat, dè Nationale Nijverheid en de Koloniën van 27 September 1831, No. 44, Worden door den directeur der Rijks»Veeartsenijschool bij schrijven van 23 Sep» tember 1831 ingediende instructies voor den veearts, den hoefsmid en den surveillant goedgekeurd.
De veearts doet dienst als inwonend assistent bij de kliniek, doet de secties en houdt een verzameling van de belangrijkste praeparaten bij, die gecatalogiseerd moeten worden. Hem is de repetitie of het onderwijs in de verlos» of heelkunde der dieren en het theoretisch onderwijs in het hoefbeslag opgedragen.
De hoefsmid geeft onderwijs in het practisch hoef» beslag aan de kweekelingen der school en beslaat en behandelt op aanwijzing van den hoogleeraar de voeten van de paarden en andere dieren, welke zich aan het établissement bevinden of worden aangebracht. Hij houdt toezicht op en handhaaft tucht en orde in de smederij en beslaat op de door de directie gemaakte voorwaarden ten dienste van het onderwijs ook paarden van particulieren.
De surveillant is belast met het opzicht over het gedrag der kweekelingen en bedienden en behalve aan directeur en hoogleeraren, ook ondergeschikt aan den oeconomus.
Koninklijk Besluit van 25 Juni 1835, No. 6, schaft de commissie tot bijwoning der jaarlijksche examens voor de kweekelingen der Veeartsenijschool af, waardoor het K.B. van 21 Februari 1826, No. 163, vervalt en bepaalt, dat de hoogleeraren hun eigen vakken zullen examineeren, een examenrooster zullen opmaken evenals een verslag, dat aan het de» partement van Buitenlandsche Zaken') zal worden ver» zonden.
1) Koninklijk Besluit genomen op voordracht van den Minister van Buitenlandsche Zaken.
Bij Koninklijk Besluit van 5 Juli 1841, No. 21, is bepaald met aanvulling van art. 2 van K.B. van 7 Sept. 1826, No. 119, dat de kweekelingen aan 's Rijks»Vee» artsenijschool, die aldaar gedurende den tijd van 4 jaren hetzij voor eigen rekening of voor rekening van hier te lande bestaande Prov. of plaatselijke Col» legiën of instellingen de lessen hebben bijgewoond, tot Burg. veearts worden benoemd en als zoodanig geplaatst zijn, na gedurende de 5 eerste jaren, uit het fonds voor den Landbouw de jaarwedden te hebben ontvangen, welke hun bij art. 2 voornoemd zijn toegestaan, bovendien nog gedurende de 3 eerste daarop volgende jaren uit vermeld Fonds zullen genieten eene jaarwedde n.1. voor de vee» artsen der lstc klasse van ƒ 200, en voor die van de 2de klasse van ƒ 160 met dien verstande echter, dat het geldt voor de kweekelingen, die in of na 1841 worden opgenomen. Geen terugwerkende kracht voor kweeke» lingen van vroegere jaren en ook niet van toepassing op kweekelingen, die nu of later voor rekening van het fonds van den Landbouw mochten worden onderwezen.
Deze bepaling moest dienen om te voorkomen, dat de kweekelingen voor rekening van het fonds voor den Landbouw kwamen en om aan te moedigen om op eigen kosten te gaan studeeren. Hierdoor werden nog sommen in het fonds gestort, die anders niet zouden worden ontvangen. — Schrijven van den Minister van Binnenlandsche Zaken van 3 Juli 1841, no. 213, 9de afdeeling.
Koninklijk Besluit van 21 Oct. 1844, No. 74, schrijft voor, dat aan kweekelingen, die voor veearts 2de klasse slagen, na verloop van een jaar, bij het alsdan te houden examen, de gelegenheid wordt gegeven zich te laten examineeren voor den rang van eerste klasse. Hierdoor is dus art. 3 van het K.B. van 7 Sept. 1826, No. 119, gewijzigd.
Instructiën voor de leeraren aan 's Rijks»Vee» artsenijschool, vastgesteld bij besluit van den Minister van Binnenlandsche Zaken van 18 Maart 1851, No. 127, in aansluiting aan het K. B. van 19 Februari 1851, No. 16.
Gewezen wordt op de te onderwijzen leervakken, duur van den studietijd van 4 jaar, vacantiën (2) en op de practische richting, die aan het onderwijs moet worden gegeven. Met name worden de leeraren en de vakken, die zij moeten onderwijzen, genoemd. (Geen zal met zijn vrijen tijd verlegen zijn geweest). Alleen de directeur mag aankoopen doen. De prosector is als zoodanig ondergeschikt aan den leeraar in ontleedkunde, maar als custos der kabinetten mag deze niet over hem beschikken dan in overleg met den directeur. Bedienden voor het onderwijs benoodigd moeten aan den directeur worden aangevraagd. Opmer» kelijk is, dat alleen de leeraar Rijnders buiten de school mag praktizeeren. De anderen mogen alleen consultatieve praktijk uitoefenen. Voor een verlof van 8 dagen of langer hebben de leeraren toestemming van den Minister, voor minder dan 8 dagen van den directeur noodig.
Koninklijk Besluit van 14 Sept. 1851, No. 59, Staats» courant van 16 Sept. 1851, No. 219.
Ieder, die voortaan alskweekeling wordt opgenomen, moet jaarlijks f 350 betalen, terwijl zij, die alleen onderwijs verlangen,m.a. w. extern zijn, f 100'sjaars moeten storten. De eerste som moet in twee, de laatste in eens worden voldaan. Zij, die vrijwillig of gedwongen de school verlaten, ontvangen het eens betaalde niet terug.



De Minister van Binnenlandsche Zaken zal een pro* gramma van de vereischten tot toelating en van het onderwijs vaststellen.
Besluit van den Minister van Binnenlandsche Zaken van 16 Sept. 1851, No. 176, 9de afdeeling, Staats* courant van 16 Sept. 1851, No. 219, (in aansluiting aan het K. B. van 14 Sept. 1851, No. 59) stelt vast het programma van de vereischten om aan 's Rijks* Veeartsenijschool als kweekeling of tot bijwoning der lessen in die instelling te worden toegelaten en van het onderwijs aldaar te geven.
Die verlangen als kweekeling te worden toegelaten, moeten hun 16de jaar hebben bereikt, doch niet ouder zijn dan 24 jaren en bij examen doen blijken, kennis te bezitten van:
a. de rekenkunst, bijzonder van de gewone en tien* tallige breuken, met toepassing op het Nederlandsche stelsel van maten en gewichten; alsmede van de meetkundige evenredigheden en het trekken van den vierkantswortel uit getallen.
b. de gronden van de spraakkunst der Ned. taal.
c. de gronden der algemeene en vaderlandsche ge* schiedenis.
d. de beginselen der aardrijkskunde.
Het examen, dat zoo mogelijk vergelijkend is, zal jaarlijks eenmaal door directeur en leeraren der school worden afgenomen. Het onderwijs wordt als volgt verdeeld;
lste leerj aar. Natuurkunde, kruidkunde, scheikunde, dierkunde en vergelijkende ontleedkunde, natuur* lijke geschiedenis der huisdieren, ontleedkunde, physiologie, artsenijbereid* en recepteerkunst, theor. en pract. hoefbeslag
2de leerjaar. Natuurkunde, scheikunde, geschiedenis der voedende en vergiftige planten, dierkunde en vergelijkende ontleedkunde, natuurlijke geschie* denis der huisdieren, extérieur en raskennis, leef» regelkunde, ontleedkunde, physiologie, algemeene ziektekunde en geneesleer, artsenijbereid* en recepteerkunst, theor. en pract. hoefbeslag.
3de lee
rjaar. Scheikunde, veeteelt, leefregelkunde, ontleedkunde, physiologie, algemeene ziektekunde en geneesleer, bijzondere ziektekunde en genees* leer, heelkunde, operatiën, verloskunde, kliniek, leer der geneesmiddelen. 4de leerjaar. Scheikunde, ontleedkunde, bijzondere ziektekunde en geneesleer, geschiedenis der epizoo* tiën, heelkunde, operatiën, verloskunde, leer der geneesmiddelen, gerechtelijke veeartsenijkunde en vétérinaire politie, geschiedenis der veeartsenij* kunde.
Besluit van den Minister van Binnenlandsche Zaken van 26 Oct. 1853, No. 187, 9de afdeeling, waarbij de instructie voor de leeraren wordt gewijzigd,
wat de verdeeling der leervakken betreft en waarbij voortaan den leeraren alleen wordt toegestaan de praktijk bij wijze van consultatie uit te oefenen. Het aantal leeraren is met één (Rijnders) verminderd.
Koninklijk Besluit van 27 Augustus 1855, No. 32, regelt opnieuw de toelating van kweekelingen voor rekening van het departement van Oorlog.
Van 1824—1838 had dit voor de eerste maal plaats gehad (10 X plaatsing = 20 kweekelingen) Th ans wordt bepaald, dat weer eenige kweekelingen voor rekening van het dep. van Oorlog kunnen worden geplaatst om voor den militair vétérinairen dienst te worden opgeleid. Hiervoor betaalt het departement f 350 aan de admini;
stratie der school. De candidaat moet zich verbinden na afloop der studie het Rijk 10 achtereenvolgende jaren als paardenarts te dienen. Bij aanstelling wordt hij paardenarts der 3de klasse.
Besluit van den Minister van Oorlog van 18 Sept. 1855, betreffende voorschriften nopens de admissie
enz. aan 's Rijks»Veeartsenijschool te Utrecht van kwee* kelingen ten einde overeenkomstig het bepaalde bij 's Konings besluit van den 27»*en Augustus 1855, No. 32, voor rekening van het departement van Oorlog voor den militairen dienst te worden opgeleid. Het werd 10 Aug. 1865 gewijzigd. Vermoedelijk hield deze wijziging verband met de veranderde eischen van toelating.
Het bepaalt, dat eenmaal 's jaars toelating mogelijk zou zijn, mits de aanvrager 17-21 jaar oud, van onberispelijk gedrag en vrij van alle lichaamsgebreken is. Bovendien moet hij Nederlander zijn, gevaccineerd en aan een toelatingsexamen hebben voldaan, waarvoor dezelfde eischen waren gesteld als in het besluit van den Minister van Binnenlandsche Zaken van 9 Mei 1864, Staatscourant van 10 Mei 1864, No. 110.
De uitslag van het examen, dat vergelijkend is en afgenomen wordt door de leeraren der school onder leiding van den directeur, wordt aan den inspecteur van den geneeskundigen dienst der landmacht toegezonden, die plaatsing aan het departement van Oorlog voorstelt naar de rangorde van kunde. Van belang zijn de beide laatste artikels, die voorschrijven, dat de candidaten na afloop van de 4*jarige studie een verge* lijkend examen afleggen voor veearts en voor paardenarts der 3de klasse. Het eerste volgens de regelen der school, het tweede onder voorzitterschap van een Eersten officier van gezondheid, daartoe door den Inspecteur van den geneeskundigen dienst der landmacht aangewezen, dooi1 een commissie bestaande uit de leeraren der school benevens twee paardenartsen der lste klasse. Gerangschikt naar gelang van de aan den dag gelegde bewijzen van verkregen bekwaamheid worden de candidaten ter benoeming voorgedragen.
Bij Koninklijke Besluiten van 25 Maart 1860, No. 54, en van 26 April 1860, No. 65, is bepaald, dat te beginnen met 1 Sept. 1860, gedurende 4 jaren jaarlijks als bijdrage voor onderwijs, huisvesting en ver* pleging f 200 zal worden betaald. Zij, die slechts onderwijs verlangen, dienen f 50 's jaars te storten (ls* K. B.)
De gelden moeten in twee termijnen n.1. 1 September en 1 Maart worden voldaan (2de k. B.).
Bij besluit van den Minister van Binnenlandsche Zaken van 13 Oct. 1860, No. 172, 9de afdeeling, wordt een programma vastgesteld van de vereischten om aan 's Rijks»Veeartsenijschool als kweekeling of tot bijwoning der lessen in die instelling te worden toegelaten en van het onderwijs aldaar te geven.
De eischen van toelating zijn dezelfde als in het ministerieele besluit voornoemd van 16 Sept. 1851, No. 176, 9de afdeeling, alleen externen moeten den leeftijd van 18 jaar hebben bereikt.
Belangrijk en principieel is de wijziging in het onderwijs aangebracht volgens Art. 7, dat luidt:
De leercursus kan in 4 studiejaren voleindigd worden. Bij het einde van elk studiejaar wordt door de leeraren der school, onder voorzitterschap van den directeur, een examen afgenomen van eiken leerling, om daarna te beoordeelen, of hij tot een volgend studiejaar kan overgaan. Bij niet voldoende bekwaamheid blijft de leerling in hetzelfde studiejaar.



Bij het einde van het laatste studiejaar wordt het examen voor veearts afgelegd voor eene commissie, onder voorzitterschap van den directeur, bestaande uit de leeraren der school en 3 daartoe door den Minister benoemde deskundigen.
De in art. 8 gegeven volgorde van vakken voor het onderwijs en de examina is de volgende:
Eerste leerjaar.
Wintercursus. Zomercursus.
Kruidkunde.
Dierkunde.
Natuurkunde.
Ontleedkunde.
Oefening in het ontleden.
Recepteer» en artsenijbe»
reidkunst. Oefeningen in de apotheek. Theoretisch hoefbeslag. Practisch hoefbeslag.
Kruidkunde.
Anorganische Scheikunde. Natuurlijke geschiedenis
en extérieur van het
paard.
Natuurlijke geschiedenis en extérieur der overige huisdieren.
Physiologie.
Oefening in het ontleden. Oefeningen in de apotheek. Praktisch hoefbeslag.
Bij het einde van het eerste leerjaar: overgangs» examen in bovenstaande leervakken, met uitzondering van de anorganische scheikunde, ontleedkunde en physiologie.
Tweede leerjaar.
Wintercursus.
Kruidkunde. Dierkunde. Natuurkunde. Ontleedkunde. Oefening in het ontleden. Recepteer» en artsenijbe-
reidkunst. Oefeningen in de apo»
theek.
Theoretisch hoefbeslag. Praktisch hoefbeslag.
Zomercursus. Kruidkunde.
Anorganische scheikunde. Natuurlijke geschiedenis
en extérieur van het
paard.
Natuurlijke geschiedenis en extérieur der overige huisdieren.
Physiologie.
Oefening in het ontleden. Algemeene ziektekunde en
geneesleer. Oefeningen in de apotheek. Practisch hoefbeslag.
Bij het einde van het tweede leerjaar: eindexamen in de kruidkunde, dierkunde, natuur» en anorganische scheikunde, recepteer» en artsenijbereidkunde, extérieur, theoretisch en practisch hoefbeslag. Overgangsexamen in ontleedkunde, physiologie, algemeene ziektekunde en geneesleer.
Derde leerjaar.
Wüiter«cursus.
Organische scheikunde.
Ontleedkunde.
Oefening in het ontleden.
Veeteelt.
Leefregelkunde.
Algemeene ziektekunde en
geneesleer Ziektekundige ontleed»
kunde.
Zomercursus.
Beschrijving der voedende en vergiftige gewassen. Physiologie.
Oefening in het ontleden. Veeteelt. Leefregelkunde. Algemeene ziektekunde en
geneesleer. Ziektekundige ontleed»
kunde.
Wintercursus.
Bijzondere ziektekunde en
geneesleer. Kliniek.
Geneesmiddelleer.
Heelkunde.
Verloskunde.
Zomercursus.
Bijzondere ziektekunde en
geneesleer. Kliniek.
Geneesmiddelleer.
Heelkunde.
Operatiën.
Geschiedenis der veearts senijkunde.
Bij het einde van het derde studiejaar: eindexamen in de leer der voedende en vergiftige gewassen, orga» nische scheikunde, ontleedkunde, physiologie, veeteelt, leefregelkunde, algemeene ziektekunde en geneesleer, geschiedenis der veeartsenijkunde. Overgangsexamen in de bijzondere ziektekunde en geneesleer, ziektekundige ontleedkunde, geneesmiddelleer, heelkunde en verlos» kunde.
Vierde leerjaar.
Wintercursus.
Organische scheikunde.
Ziektekundige ontleedkunde.
Bijzondere ziektekunde en geneesleer.
Kliniek.
Geneesmiddelleer.
Heelkunde.
Operatiën.
Verloskunde.
Gerechtelijke veeartsenij» kunde en veeartsenijkun» dige politie.
Extérieur van het paard, toegepast op dienstgebruik, op uitwendige gebreken, alsmede de hoefziekten.
Eindexamen.
Zomercursus.
Practische oefeningen in
de scheikunde. Ziektekundige ontleed»
kunde. Bijzondere ziektekundige
geneesleer. Kliniek.
Geneesmiddelleer.
Heelkunde.
Operatiën.
Oefeningenophetfantoom.
Gerechtelijke veeartsenij» kunde en veeartsenij» kundige politie.
Extérieur van het paard, toegepast op dienstge» bruik, op uitwendige gebreken, alsmede de hoefziekten.
Onderzoek naar de deugdelijkheid van genees» en voedingsmiddelen.
Opsporing van vergiften.
Geneesmiddelleer.
Ziektekundige ontleedkunde.
Bijzondere ziektekunde en geneesleer.
Gerechtelijke veeartsenijkunde en veeartsenijkundige politie.
Heelkunde.
Verloskunde.
Toegepast extérieur eh hoefziekten.
Den 15<kn Oct, 1860 stelt de Minister van Binnen» landsche Zaken een instructie voor den oeconoom
vast. Bij de reorganisatie van 1851 was de betrekking van oeconoom opgeheven, maar werd door de grootere uitgebreidheid van personeel en kweekelingen weer noodig.
De oeconoom wordt als tijdelijk beambte op een tractement van f 300 's jaars benoemd. Evenals aan den opziener is ook aan hem het toezicht over de kwee» kelingen opgedragen. Meer bepaald is hij echter belast met het toezicht over het gedrag en de werkzaamheden van het dienstpersoneel. Bovendien met het dagelijksch



bestuur en de regeling der huishouding, het speciale toezicht op de ziekenstallen, het bijhouden der registers van de patiënten. Hij moet met de kweekelingen spijzen, mag het terrein zonder toestemming van den directeur niet verlaten en ziet toe, dat er geen sterken drank in het schoolgebouw komt.
Bij Koninklijk Besluit van 8 Mei 1864, No. 8, wordt voor 4 jaren hetzelfde bepaald als in de K. Besl. van 25 Maart 1860, No. 54.
Bij Koninklijke Besluiten van 27 April 1868 No. 69, 20 Mei 1869 No. 17,16 Mei 1870 No.18,1 Mei 1871 No. 18, 23 April 1872 No. 15 en van 23 April 1873 wordt dit telken male voor één jaar herhaald, het laatst tot 1 September 1874
Bij besluit van den Minister van Binnenlandsche Zaken van 9 Mei 1864, Staatscourant van 10 Mei 1864, No. 110, worden de eischen van het toelatingsexamen verzwaard (vgl. die van 1851 en '60).
De candidaat moet kennis bezitten:
a. van de gronden van de Nederlandsche taal.
b. van de gronden van de Fransche en Hoogduitsche taal, zoodat de aspirant zonder grove fouten uit die talen in het Nederlandsch moet kunnen vertalen.
c. van de beginselen der algemeene en vaderlandsche geschiedenis.
d. van de beginselen der aardrijkskunde.
e. 1. van de rekenkunst (gewone en tiendeelige
breuken, met toepassing op het Nederlandsche^ stelsel van maten en gewichten).
2. van de stelkunde tot en met vergelijkingen van den eersten graad met 3 onbekenden.
3. van de meetkunde (leer der evenwijdige lijnen, driehoeken en vierhoeken, tot en met de gelijk» en gelijkvormigheid der veelhoeken).
Het examen is vergelijkend.
Reglement voor 's Rijks»Veeartsenijschool vastge» steld bij beschikking van den Minister Van Binnen» landsche Zaken van 12 Dec. 1865, No. 217,9de afdeeling.
Het bestuur der school is opgedragen aan eenen Directeur en eenen Raad van Bestuur, samengesteld uit de leeraren der school. De Directeur is voorzitter van den Raad. De Secretaris wordt jaarlijks door den Raad uit zijn midden gekozen.
De Raad vergadert, als hij door den Directeur wordt samengeroepen of als twee leden hun verlangen daartoe schriftelijk aan den Directeur te kennen geven.
Ieder lid heeft het recht voorstellen te doen in het belang van onderwijs en school.
Leeraren en onderwijzers mogen slechts consultatieve praktijk uitoefenen.
De Directeur mag de lessen en praktische oefeningen zoo dikwijls bijwonen, als hij het noodig oordeelt en doet zich, eveneens zoo dikwijls hij het noodig vindt, schriftelijk inlichten omtrent het onderwijs en de vor» deringen der leerlingen.
Eenmaal 's jaars worden deze verslagen in eene ver» gadering van den Raad van Bestuur door den Directeur medegedeeld en overwogen.
De Directeur heeft het algemeene toezicht over ge» bouwen, verzamelingen, werkplaatsen, en meubelen en zorgt voor het behoud en onderhoud van het materieel. Zonder zijne machtiging mogen geene aankoopen of bestellingen worden gedaan. Hij verschaft de leeraren binnen de lokalen der school het vrij" gebruik van de hulpmiddelen voor het onderwijs, gaat met hen te rade over de noodzakelijke vermeerdering ervan, staat hun tegen bewijs van ontvangst het gebruik der boeken uit hare bibliotheek toe (ook buiten de school!), voorziet in overeenstemming met de leeraren, wien dit aangaat, in den dienst der ziekenstallen, in de oefeningen in de ontleedkunde, in het practische hoefbeslag. Ook over de opname van zieke dieren en het uitoefenen der kliniek buiten de school is de goedkeuring van den Directeur noodig. Bovendien voert hij het huishoudelijk beheer en heeft daartoe de beschikking over bijna het geheele personeel enz. enz. Hij is verplicht in het daarvoor bestemde huis te wonen.
De leeraar in de anatomie heeft de beschikking over den prosector, maar voorzoover deze tevens custos der kabinetten is, treedt hij in overleg met den Directeur.
De eischen van toelating blijken dezelfde als in het Ministerieele besluit van 9 Mei 1864, Staatscourant 10 Mei 1864, No. 110, is aangegeven.
Bovendien worden voorschriften voor de inwendige orderegeling gegeven, waarbij als laatste wordt aange» geven, dat de Raad van Bestuur aan den Minister kan voorstellen een kweekeling van de school te verwijderen.
Onderwijs wordt gegeven in a natuurkunde, b schei» kunde, o kruidkunde, d leer der voedende en vergiftige inlandsche planten, e dierkunde en de beginselen der vergelijkende ontleedkunde, f natuurlijke geschiedenis en extérieur der huisdieren, g ontleedkunde en histologie, h physiologie, i leefregelkunde, k veeteelt, 1 algemeene ziektekunde, n bijzondere ziektekunde en geneesleer, o geneesmiddelleer en vergiftleer, p recepteerkunst en artsenijbereidkunst, q heelkunde, r leer der operatiën en verbanden, s verloskunde, t genees», heel» en ver» loskundige kliniek, u gerechtelijke veeartsenijkunde en veeartsenijkundige politie, v geschiedenis der veeartsenij» kunde, w theoretisch en praktisch hoefbeslag.
De Directeur regelt het onderwijs in overleg met den Raad van Bestuur. Bij verschil van gevoelen beslist de Minister.
De leeraren geven aan het onderwijs de meest doel» matige, vooral practische richting met het oog op de toekomstige bestemming der kweekelingen.
Aan het einde van ieder jaar wordt een examen gehouden. Een interne kweekeling mag niet langer in» wonend zijn, als hij meer dan twee jaren in hetzelfde studiejaar blijft. Als externe mag hij de lessen blijven volgen.
Het examen als veearts wordt afgelegd voor een commissie onder voorzitterschap van den Directeur bestaande uit de leeraren der school en 3 door den Minister van Binnenlandsche Zaken aan te wijzen des» kundigen.
De verdeeling der vakken en de regeling der examina is geheel als in het Besluit van den Minister van Bin» nenlandsche Zaken van 13 Oct. 1860, No. 172, 9<fe af» deeling, is aangegeven.



HOOFDSTUK VI.
DE RIJKS*VEEARTSENlJSCHOOL VAN 1874 TOT AAN HAAR VERHEFFING TOT HOOGESCHOOL door J. WESTER.
A. Het Directoraat.
De organisatie der Veeartsenijschool, die veel overeenkomst vertoonde met die van een middelbare school, en vooral ook haar regie» ment gaven er aanleiding toe, dat, hoewel volgens de wet het bestuur der inrichting was opgedragen aan een directeur en een Raad van Bestuur, een onevenredig groote macht kon worden uitgeoefend door den Directeur.
Daardoor is de geschiedenis der Veeartsenij* school in sterke mate afhankelijk geweest van de verschillende Directeuren, die achtereen* volgens aan het hoofd stonden, zoodat men haar gevoegelijk kan verdeelen in perioden op en neergaande met de opvolging in het directoraat.
Onder het directoraat van Mac Gillavry (1872—1877) bloeide de Veeartsenijschool in vele opzichten.
Bij zijn optreden bleek reorganisatie zeer noodig, aangezien onder zijn voorganger (Wel* lenbergh) een groote achterstand was opge* treden op allerlei gebied.
De eischen van toelating waren tevoren niet omschreven, de examencommissie bepaalde die; in 1872 werden ze verzwaard en bij reglement vastgesteld.
Vermeerdering van het aantal leeraren was zeer noodig: in 1873 werden Van der Harst en Weitzel benoemd.
Algeheele reorganisatie van de inrichting was noodzakelijk; ten behoeve daarvan kwam in 1874 de „onderwijswet" tot stand.
Uitbreiding van gebouwen en lokalen was zeer noodig: twee groote bouwwerken kwamen tot stand, n.1. in 1876 „het gebouw voor pa* thologie, kliniek en physiologie", later kort*
weg „kliniekgebouw" en nog later „stalgebouw" genoemd, hetwelk in gewijzigden vorm heden ten dage nog bestaat; en in 1877 het z.g.n. „woongebouw", zoo genoemd, omdat het in hoofdzaak bestemd was voor de inwonende leerlingen, nu het z.g.n. „onderwijsgebouw".
Bij dezen arbeid, die Mac Gillavry in vele opzichten zwaar moest vallen, omdat hij niet veeartsenijkundig was geschoold en van het begin af aan in het vooruitzicht leefde, dat zijn directoraat zou worden afgebroken door het hoogleeraarsambt aan een universiteit, werd hij op zeer verdienstelijke wijze bijgestaan door den leeraar A. W. H. Wirtz, veearts, die gedu* rende de geheele bestuursperiode van Mac Gillavry als secretaris van den Raad van Bestuur fungeerde.
De eigenlijke ontwerper van de nieuwe wet, van de reglementen en de gebouwen was Wirtz.
Hij legde dan ook op verzoek van den Directeur den eersten steen van het kliniek* gebouw.
Merkwaardig mag het heeten, dat Wirtz in die dagen steeds op de bres stond om de rechten van den Raad van Bestuur te verdedigen.
Iedereen zag dan ook gaarne bij het aftre* den van Mac Gillavry Wirtz zijn opvolger worden.
De vreugde over deze benoeming was echter, voor zoover het de leeraren van de school be* treft, van korten duur.
Reeds in 1882 verdween de vriendschappe* lijke toon uit de beraadslagingen in den Raad van Bestuur en daarna kwam het dikwijls tot heftige uitbarstingen van ontevredenheid.
De Regeering was het wel bekend, dat er







C. A. PEKELHARING.
S. DE JAGER.



aan de Veeartsenijschool volslagen gebrek aan samenwerking heerschte, maar zij bepaalde zich tot vermaningen en terechtwijzingen.
Tenslotte dienden in 1891 de gezamenlijke leeraren een „bezwaarschrift" bij de Regeering in tegen den directeur en verzochten een onder* zoek te doen instellen naar de toestanden aan de Veeartsenijschool.
In verband daarmede werd vanwege den Minister een enquête gehouden, waarvan een proces*verbaal op 17 Juli 1892 werd ingediend.
Tengevolge daarvan kwam in 1894 een wijziging van het Reglement tot stand, waarbij de directeur verplicht werd vaker met den Raad van Bestuur overleg te plegen, dan te* voren het geval was, met de goede bedoeling om den Raad van Bestuur meer invloed te geven op den gang van zaken; intusschen de beteekenis van het woord „overleg" werd voor en na door den directeur anders uitgelegd dan door de leeraren en ook door den Minister werd bedoeld.
De toestand veranderde dan ook niet en de verhouding werd zoo mogelijk nog vijandiger.
Eerst nadat aan het Departement de Directie van den Landbouw was opgericht, kwam er verbetering.
De eerste Directeur*Generaal Mr. Sickesz (1899) greep met krachtige hand in en gaf den Raad van Bestuur meer invloed.
Daarna begon een nieuwe periode van bloei te komen, zooals men die na de dagen van Mac Gillavry niet had gekend.
In niet geringe mate werkte daartoe mede de gewoonte der opvolgende Directeuren* Generaal (Sickesz, Lovink, Van Hoek) om belangrijke aangelegenheden in de vergade* ringen van den Raad van Bestuur te komen bespreken en ook de betrokken leeraren zelf te hooren.
In de onwelwillende onderlinge verhouding tusschen den directeur en de leeraren kwam echter geen verandering en dit bleef de voor* uitgang der inrichting voortdurend hinderen.
Wirtz legde bij het einde van het school* jaar 1909 zijn ambt als directeur en leeraar neer.
Met de waarneming van het directoraat werd belast de oudste leeraar W. C. Schimmel, die in 1910 definitief tot directeur werd be* noemd.
Met het optreden van Schimmel als directeur kwam er verbetering in de verhouding van directeur en leeraren en daarna is de zoo zeer gewenschte goede verstandhouding niet meer verbroken.
Na den dood van Schimmel (Dec. 1914) stelde de Raad van Bestuur aan de Regeering voor, in afwachting van de algeheele reorgani* satie, waarmee het directoraat zou verdwijnen, als overgangsmaatregel geen vasten directeur meer te benoemen, maar het directoraat om het jaar rouleerend te maken, zooals dit ook met het rectoraat het geval zou worden.
De Minister ging op dit voorstel in. Nadat de leeraar Van der Plaats tot Mei 1915 met de waarneming van het directoraat was belast geweest en voor het definitief vervullen van deze functie niet in aanmerking wenschte te komen, zijn opvolgend de leeraren Dekhuyzen, Markus en Wester gedurende een jaar direc* teur geweest.
Laatstgenoemde trad als zoodanig af op den dag, waarop hij benoemd werd tot rector magnificus der Veeartsenijkundige Hooge* school.
B. Wet en Reglement.
De wet van 8 Juli 1874, Stsbl. 99 (zie Hoofd* stuk V), werd nooit gewijzigd en heeft dus de zaken der Veeartsenijschool tot hare ver* heffing beheerscht.
In aansluiting aan deze wet werd het in 1874 bestaande reglement voor 's Rijks*Veeartsenij* school gewijzigd (2 September 1874, Staats* blad 125).
In het nieuwe reglement werd bepaald, dat zij, die verlangden als leerling te worden toe* gelaten, naar het oordeel van den Raad van Bestuur lichamelijk genoegzaam ontwikkeld moesten zijn en een toelatingsexamen moesten afleggen, waarbij ze moesten doen blijken goed leesbaar te kunnen schrijven en kennis te be* zitten van de gronden van de spraakkunst der Nederlandsche taal, de beginselen der Fransche en Hoogduitsche talen, de beginselen van ge* schiedenis en aardrijkskunde en een weinig rekenkunde, stelkunde en planimetrie.
Zij, die aan de inrichting wenschten te wonen (internaat), moesten f 200.— voor huisvesting en verpleging betalen.
De regeling van het onderwijs geschiedde volgens het reglement, „door den directeur in overleg met den Raad van Bestuur".
Het onderwijs was verdeeld over vier studie* jaren. Aan het einde van het le en 3C jaar werd een overgangsexamen afgenomen. Aan het einde van het 2C studiejaar een staats* examen (natuurkundig examen).
Het eindexamen werd aan het einde van het 4e studiejaar afgenomen door een afzonder*



lijke commissie, waarin gedurende de eerste tientallen van jaren naast enkele leeraren ver* schillende veeartsen buiten de school zitting hadden.
Op hun aandringen werden de leeraren meer en meer benoemd tot leden dezer com* missie, tot ze tenslotte vrijwel alleen het examen afnamen.
Dit examen liep over bijzondere ziektekunde, ziektekundige ontleedkunde, geneesleer, heel* kunde, operatieve heelkunde, verloskunde, geneesmiddel* en vergiftleer, gerechtelijke vee* artsenijkunde en veeartsenijkundige politie; practisch werd geëxamineerd in kliniek, heel* kundige operatie* en verbandleer, verloskunde, toegepast exterieur, raskennis en voederkennis.
In het reglement werd vastgelegd, welke vakken in den wintercursus, welke in den zomercursus zouden worden gegeven, welk gebrek aan soepelheid zich later menigmaal heeft gewroken.
Over het geheel voldeed het reglement van die dagen overigens aan billijk te stellen eischen.
In 1889 had de eerste reglementswijziging plaats. De hoofdveranderingen bestonden in het verplaatsen van enkele leervakken van den zomercursus naar den wintercursus en verhooging van de bijdrage voor huisvesting en verpleging van ƒ 200.— op ƒ350.—, terwijl de studiebij drage voor uitwonenden van ƒ 50.— op ƒ 100.— werd gebracht.
In 1894 werd het reglement ten tweede male gewijzigd. De hoofdbedoeling van de Regeering was toen de onderlinge samenwerking van den directeur en de leeraren te bevorderen.
Tevens werd een poging gedaan om de vermindering van het aantal leerGngen te stuiten en tegelijkertijd het peil der voorbereiding te verhoogen door hen, die in het bezit waren van het einddiploma H.B.S. met 5*jarigen cursus of gymnasium, vrij te stellen van het toelatingsexamen.
De theoretische vleeschkeuring kwam in het reglement als leervak. De inrichting van het onderwijs en der examens werd niet veranderd.
De derde belangrijke reglementswijziging had plaats in 1899, in verband met de op* heffing van het internaat, die elke bepaling daaromtrent in het reglement overbodig maakte.
Langzamerhand was het zeer noodig ge* bleken, de eischen voor het toelatingsexamen te verzwaren. Reeds in 1888 werd in den Raad van Bestuur voor een zwaarder toelatings* examen gepleit, steeds echter werd gevreesd, dat dit tot verminderde toeloop van leerlingen zou leiden.
De vrijstelling van het toelatingsexamen voor hen, die het einddiploma Burgerschool met 5*jarigen cursus hadden verkregen, had niet in alle opzichten tot gunstige resultaten geleid. Wel was het aantal leerlingen met dat diploma na dien tijd gestegen, maar de ongelijkheid van opleiding gaf groote bezwaren.
Hierdoor toch had men twee categoriën van leerlingen gekregen, n.1. een groep, die bij haar komst weinig of niets van natuurwetenschappen afwist, en een andere groep, die hierin reeds aan de Burgerschool tot zekere hoogte was onderlegd.
De propaedeutici onder de leeraren bepleitten dan ook reeds in 1897 het Burgerschool*diploma (5*jarige cursus) voor de toelating te eischen en het toelatingsexamen af te schaffen.
Hiervoor zou echter een ingrijpende wets* wijziging noodig zijn geweest, wat van andere zijde niet gewenscht werd geacht.
Men kwam echter in 1903 aan dien wensch tegemoet, door de eischen voor de toelating in het Reglement zoodanig te stellen, dat het toelatingsexamen ongeveer gelijk stond met bedoeld eindexamen.
In verband hiermede werd het onderwijs in de scheikunde tot één jaar (het eerste jaar) teruggebracht.
In 1906 werd het aantal leervakken uitgebreid met oogheelkunde, bacteriologie, practische ziektekundige ontleedkunde en practische weef* seüeer, in hoofdzaak in verband met de nieuwe leerstoel voor algemeene pathologie en patho* logische anatomie.
Nadat in 1908 het eerste wetsontwerp tot verheffing der Veeartsenijschool tot Hooge* school was opgesteld, hebben reorganisatie* plannen verder tegengehouden, dat de wet van 1874 werd gewijzigd.
Pogingen (1911) om, in afwachting van de vérheffing der Veeartsenijschool tot Hooge* school, door eên doeltreffende wijziging van het reglement het onderwijs alvast een meer universitair karakter te geven en de afdeelingen ook reglementair meer onafhankelijk te maken, stuitten af op de bepalingen van die wet.
Zoo bleven dan wet en reglement verder ongewijzigd, wat gelukkig niet heeft belet, dat, dank zij de belangstelling, die de Veeartsenij* school genoot van de zijde der Regeering en dank zij de eendrachtige samenwerking van directeur en leeraren, het veeartsenij* kundig onderwijs in de laatste jaren vóór hare verheffing een hooge vlucht heeft kunnen nemen.



C. Onderwijs en onderzoek.
Na het in werking treden van de onderwijs* wet van 1874; bleef het onderwijs aan de Veeartsenijschool nog eenige tientallen jaren volstrekt „schoolsch", niet alleen omdat de wet en het reglement daarop waren gebaseerd, maar ook en vooral, omdat de tijden nog niet rijp waren voor de gedachte, dat ook met wat meer vrijheid voor leeraren en leerlingen het veeartsenijkundig onderwijs toch wel goed of zelfs beter kon zijn.
Vooreerst hield men zich dan ook, onder den druk van het directoraat, angstvallig aan responsies, aan absentielijsten, aan cijfers voor ijver, vordering en aanleg, aan ranglijsten en wat dies meer zij. Eerst langzamerhand ont* worstelden zich leeraren en leerlingen aan dien druk.
De leeraren, gering in aantal, waren aan* vankelijk, zonder assistenten, met de meest heterogene vakken belast, zoodat ze zich niet konden specialiseeren, noch studeeren.
Meer haast nog dan door deze omstandig* heid werd wetenschappelijk onderzoek be* lemmerd door schriel beheer en administra* tieven omslag.
De inrichting van laboratoria bleef achter* wege. Op de uitgaven voor onderwijs en onderzoek werd beknibbeld, vooral waar het betrof onderzoek.
Wirtz stond op het standpunt, dat weten* schappelijk onderzoek de leeraren te veel van hun eigenlijke taak, het geven van onderwijs, afleidde en hij had het in zijn macht het wetenschappelijk onderzoek te beperken, omdat geen uitgave mocht worden gedaan dan na de goedkeuring van den directeur te hebben ver* kregen.
Voor onderwijsdoeleinden werd een bepaald bedrag bestemd, maar door de lage ramingen van fourage etc, kwam er steeds geld te kort, wat tenslotte zooveel mogelijk werd geput uit de gelden, welke speciaal voor onderwijsdoel* einden waren bestemd.
Dat er onder deze omstandigheden ook vóór 1900 zooveel door de leeraren der Veeartsenij* school op wetenschappelijk gebied werd ge* praesteerd, mag inderdaad verwonderlijk heeten.
In 1901 werd door den Directeur*Generaal van den Landbouw bevorderd, dat er een extra*subsidie van ƒ12000.— werd toegekend voor de inrichting van laboratoria, om den achterstand in te halen.
In hetzelfde jaar werd bepaald, dat het jaarlijksch bedrag voor het onderwijs, dat bij
de verdeeling van het daarvoor gevoteerde aan ieder der afdeelingen werd toegekend, ook inderdaad zonder inmenging van den directeur voor dit doel kon worden besteed.
Later (in 1912) kwam er nog een verbetering, doordat werd bepaald, dat ieder der docenten jaarlijks bij de begrotingsvoorstellen de be* hoeften van zijn afdeeling moest kenbaar maken, waarop de Regeering vaststelde, welke subsidie aan ieder der afdeelingen voor het onderwijs werd toegestaan.
Dit had tengevolge, dat de Regeering de behoeften van het onderwijs beter kon over* zien, waardoor als het ware automatisch ver* hooging dier subsidiën moest volgen.
Naast de oprichting van nieuwe leerstoelen, de stichting van nieuwe gebouwen en labo* ratoria, naast het aanstellen van meer assis* tenten en lager personeel en naast het meer wetenschappelijk peil, dat het onderwijssysteem bereikte, was het ook deze ruime, vrije onder* wijssubsidie, die de bloei van de Veeartsenij* school van de laatste jaren als inrichting van onderwijs en onderzoek mede heeft ver* oorzaakt.
De directie van den Landbouw komt de eer toe door een ruime opvatting van hare taak en door haar krachtig doelbewust streven, het mogelijk te hebben gemaakt, dat in weerwil van een verouderde wet en een verouderd reglement, de achterstand van een dertigtal jaren zoo snel werd ingehaald, dat bij de verheffing der Veeartsenijschool tot Hooge* school er op het punt van het onderwijs niet veel te veranderen viel en er van een nieuwen koers geen sprake behoefde te zijn.
D. Leeraren en leerstoelen.
Van leerstoelen voor bepaalde vakken, bij de benoeming van den betrokkene met name ge* noemd, is aan de Veeartsenijschool feitelijk nooit sprake geweest. Men huldigde ook aan de Veeartsenijschool het beginsel, hetwelk in 1815 voor het hooger onderwijs werd aange* nomen, n.1. „dat professoren niet voor hun aangewezen vakken, maar tot leden van de respectieve faculteiten benoemd moesten worden en het verdeelen van den cyclus der daartoe behoorende vakken van wetenschap aan heeren Curatoren moest overgelaten worden".
Inderdaad zat feitelijk dit beginsel ook bij de benoemingen van de eerste leeraren van de Veeartsenijschool voor, practisch werd het overigens slechts zelden toegepast.
Toen b.v. Pekelharing in 1881 tot leeraar



werd benoemd, werden hem in het benoemings* besluit geen vaste vakken aangewezen, maar het was in confesso, dat hij, hoewel benoemd met algemeene termen tot leeraar aan 's Rijks» Veeartsenijschool, slechts physiologie enz. zou geven en nooit iets anders, tenzij met zijn toe» stemming.
Eens heeft dit beginsel tot conflict aanleiding gegeven, n.1. toen in 1877 op voorstel van den Raad van Bestuur den leeraar Hengeveld door den Minister werd opgedragen in plaats van de heelkundige vakken, die hij gaf, pharma» cologie te doceeren, welk besluit tegen zijn zin was genomen.
Later heeft dat beginsel echter nooit meer tot bezwaren aanleiding gegeven en was het in confesso, dat den leeraar zonder zijn toe» stemming geen andere vakken konden worden opgedragen, dan waarvoor hij zich bij zijn be* noeming had beschikbaar gesteld.
Bij de latere organisatie van de leerstoelen na 1910 is dit systeem overigens gebleken wel gemakkelijk te zijn.
Slecht één leeraar werd in den loop der jaren benoemd voor een vasten, omschreven leerstoel n.1. de leeraar Markus.
In 1874 bij het in werking* treden van de onderwijswet waren de leervakken, die in art. 2 worden genoemd, aldus verdeeld onder de leeraren:
Th. H. Mac Gillavry, Dr. med., die weef* selleer, physiologie en praktische microsco» pie gaf;
F. C. Hekmeyer, veearts, leeraar voor de ontleedkunde, natuurlijke historie, exterieur en raskennis van het paard, leer van den hoef en van het hoefbeslag, hoefziekten, gerechtelijke veeartsenijkunde en veeartsenij* kundige politie, geschiedenis en litteratuur der veeartsenijkunde;
J. R. E. van Laer, dr. in de wis» en natuur» kunde, leeraar voor natuurkunde en schei» kunde;
G. T. Hengeveld, veearts, leeraar voor natuurlijke historie, exterieur en raskennis der huisdieren, gezondheidsleer, veeteelt, heelkunde, operatie* en verbandleer, tevens voor klinisch onderwijs;
A. W. H. Wirtz, veearts, leeraar voor al* gemeene en bijzondere ziektekunde, ziekte* kundige ontleedkunde en geneesleer, tevens belast met klinisch onderwijs;
J. Th. Weitzel, leeraar voor verloskunde, geneesmiddel* en vergiftleer, tevens belast met klinisch onderwijs;
L. J. van der Harst, apotheker, leeraar in
kruid*, dier*, delfstof* en aardkunde en prac* tische scheikunde, tevens belast met het toe* zicht op den pharmaceutischen dienst. Drie onderwijzers: w-y i
A. Th. Verhaar, onderwijzer in ontleed* kunde,
J. C. van Effen, laborant in de apotheek en onderwijzer in artsenijmengkunde,
W. A. H. van Horsen, onderwijzer in prac* tisch hoefbeslag, gaven les in enkel practische vakken.
De veeartsen onder de leeraren vooral hadden dus ieder een vreemd allegaartje van vakken te doceeren, wat hun overigens in verband met de nog geringe wetenschappelijke ont* wikkeling der vakken en de wijze, waarop toen nog werd gedoceerd (lees: gedicteerd), echter wel niet zoo erg moeilijk zal zijn gevallen.
Bij de verdeeling der vakken zat ook voor* al voor het aantal der lesuren zoo gelijk moge* lijkte verdeelen, een beginsel, dat tegenwoordig in Frankrijk nog gehuldigd wordt.
Het klinisch onderwijs vooral was anders geregeld dan tegenwoordig. De klinische leeraren Hengeveld en Wirtz verdeelden de patiënten, die voor stationnaire behandeling in de stallen in aanmerking kwamen onder elkaar, zonder dat er een scheiding werd gemaakt in patiënten met chirurgische of interne aandoeningen.
Ze gaven om de beurt des morgens kliniek op voor hen vastgestelde dagen.
Eerst werd eenigen tijd besteed aan de con* sultatief aangevoerde patiënten, die hun van uit de „voorkliniek" werden gezonden en daarna werden de patiënten uit de stallen behandeld.
De leeraar Weitzel had iederen morgen polikliniek (z.g.n. „praktijk") en bovendien de buitenkliniek.
Deze regeling, die in hoofdzaak van Fransche origine was, en in Frankrijk nog in zwang is, werd aan de Veeartsenijschool lange jaren gevolgd. Eerst in 1908 is daarin een radicale wijziging gekomen.
Ook de leeraar Van der Harst had een merkwaardig allegaartje vakken te doceeren. Hij had den graad van apotheker, maar do* ceerde in het begin niet de pharmaceutische vakken, was echter belast met het toezicht op den pharmaceutischen dienst, omdat de laborant geen volledige bevoegdheid had.
Ook deze toestand is lange jaren bestendigd. In den loop der jaren hebben vier apothekers achtereenvolgens dezelfde vakken gegeven (Van der Harst, Woltering, Van Itallie,Sjollema), totdat na het ontslag van den onderwijzer Van Effen het onderwijs in pharmacie en de phar*



maceutische dienst op beteren grondslag werden ingericht.
In '77 werd er eenige wijziging gebracht in de verdeeling der vakken door de benoeming van W. C. Schimmel tot leeraar, die de heel* kunde te doceeren kreeg, naast algemeene geneesleer, en tevens belast werd met het geven van klinisch onderwijs.
De leeraar Hengeveld kreeg in de plaats van heelkunde de geneesmiddel* en vergrftleer te doceeren, terwijl de leeraar Weitzel in plaats van laatstgenoemde vakken hoefziekten kreeg.
Aan Mac Gillavry werd ingevolge zijn benoeming tot Hoogleeraar aan de Universiteit te Leiden bij Koninklijk Besluit van 19 Sep* tember 1877 met ingang van 1 October eervol ontslag verleend als directeur en leeraar.
Bij Koninklijk Besluit van 9 October werd met ingang van dien dag, na gedurende enkele dagen tijdelijk met de waarneming van het directoraat te zijn belast geweest, tot directeur benoemd de leeraar Wirtz.
Voor de leervakken, welke door Mac Gil* lavry werden onderwezen, werd met ingang van 1 Januari 1878 tot leeraar benoemd C. A. Pekelharing, Dr. med., oud assistent bij de physiologie aan de Leidsche Hoogeschool, practiseerend arts te Leiden.
Naast physiologie, weefselleer, practische microscopie, de vakken dus van Mac Gillavry, kreeg Pekelharing ook te doceeren de al* gemeene ziektekunde en de ziektekundige ont* leedkunde.
Wirtz, de nieuwe directeur, hield als leeraar de bijzondere ziektekunde en geneesleer en de kliniek.
Bij Koninklijk Besluit van 2 Augustus 1881 werd met ingang van 1 September op hun verzoek eervol ontslag verleend aan F. C. Hek* meyer en G. J. Hengeveld, en aan Dr. J. R. E. van Laer, zooals het heette wegens reorgani* satie van het dienstvak, waartoe hij behoorde.
Tevens werd eervol ontslag verleend aan Dr. C. A. Pekelharing wegens zijn benoeming tot Hoogleeraar aan de Rijksuniversiteit te Utrecht.
Bij hetzelfde Koninklijk Besluit werden tot leeraren benoemd met ingang van 1 September 1881:
M. H. J. T. Thomassen, veearts te Maastricht;
D. F. van Esveld, militair*paardenarts 2e klasse aan de militaire academie te Breda;
J. D. van der Plaats, Dr. in de wis* en natuurkunde, assistent aan de Veeartsenijschool (bij Van Laer);
S. de Jager, Dr. med., assistent bij de phy* siologie te Leiden.
Deze benoemingen brachten een andere verdeeling der leervakken mee.
Wirtz deed afstand van het klinisch onder* wijs en behield alleen bijzondere ziektekunde en geneesleer (2e afd.) n.1. de besmettelijke en parasitaire ziekten en de veterinaire politie, en schiep daarnaast voor zich het leervak „geschiedenis der epizoötische ziekten".
Door de verdeeling der bijzondere ziekte* kunde en geneesleer in twee deelen werd de grondslag gelegd voor den tegenwoordigen leerstoel van De Blieck. Deze leerstoel bestaat in dezen vorm aan geen enkele veeartsenijkundige Hoogeschool in het buitenland.
Bij de heelkunde (Schimmel) werden gevoegd, de operatie* en verbandleer, de leer van den hoef en het hoefbeslag en de hoefziekten. Dit was daardoor een afgerond geheel ge* worden.
De tegenwoordige leerstoel voor inwendige ziekten vond zijn grondslag in de benoeming van Thomassen voor de bijzondere ziekte* kunde en geneesleer (le deel).
Hij kreeg daarnaast de algemeene geneesleer, de geneesmiddel* en vergiftleer en de geschie* denis en de litteratuur der veeartsenijkunde te doceeren.
De grondslag van het tegenwoordige lecto* raat in klinische onderzoekingsmethoden werd gelegd, doordat Thomassen ook als nieuw vak te doceeren kreeg de z.g.n. „propaedeutische kliniek".
De leeraar voor verloskunde (Weitzel) werd verlost van het geven van onderwijs in hoefziekten en kreeg daarvoor in de plaats: de veeteelt, de gerechtelijke veeartsenijkunde en de vleeschkeuring, die als nieuw vak op het programma verscheen.
Hoewel bij de leervakindeeling in 1887 duidelijk het streven was waar te nemen een betere, meer rationeele groepeering te scheppen, staat daartegenover hier en daar irrationeele losscheuring van bij elkaar behoorende onder* deelen. Zoo werd de veeteelt, die trouwens toen en ook nog later als ondergeschikt vak werd beschouwd, van de overige zoötechnische vakken losgescheurd en bij de verloskunde gevoegd.
De leerstoel voor anatomie was vóór 1881 reeds een allermerkwaardigst allegaartje en dat werd er na 1882 niet beter op.
Behalve anatomie had Hekmeyer te geven: natuurlijke historie, exterieur en raskennis van hét paard, de leer van den hoef en het hoef*



beslag, politie, gerechtelijke veeartsenijkunde, geschiedenis en litteratuur der veeartsenij* kunde.
De nieuwe anatoom (Van Esveld) kreeg er bij teratologie en embryologie, twee nieuwe vakken, die toen voor het eerst op het pro* gramma verschenen. Hij behield de natuurlijke historie, exterieur en raskennis van het paard, welke vakken ook voor de andere huisdieren werden uitgebreid, bovendien de gezondheids* leer der huisdieren en voederkennis.
Veeteelt werd niet bij deze zoötechnische vakken gevoegd en ging naar Weitzel over; de leer van den hoef en het hoefbeslag kwam bij den chirurg; politie ging naar den leerstoel voor besmettelijke ziekten en gerechtelijke veeartsenijkunde kwam bij de vakken van den verloskundige.
Het aantal vakken was te groot voor het aantal leeraren, vandaar deze irrationeele ver* deeling. Men had toen reeds een of meer nieuwe leeraren moeten aanstellen.
Hieraan werd echter eerst omstreeks 20 jaar later gedacht. Trouwens het denkbeeld was toen nog niet goed doorgedrongen, dat naast doceeren onderzotken behoort te staan.
De leerstoel voor physiologie werd niet gewijzigd.
De leerstoel voor natuurkunde en scheikunde verscheen na 1881 in het programma als natuur* kunde en theoretische scheikunde; terecht, om* dat de practische scheikunde door den leeraar in het bezit van den graad van apotheker werd gegeven.
Ook de regeling der klinieken onderging eenige wijziging.
Na 1881 werden de poliklinische patiënten slechts in de voorkliniek behandeld door den leeraar, die tevens de buitenkliniek voor zijn rekening had, en werden dus de klinische leeraren voor de stationnaire klinieken ontheven van de z. g. n. „praktijk".
De afwisseling van de twee klinici voor de stationnaire kliniek bleef echter bestaan.
In het programma van 1881—1882 verschenen voor het eerst de termen: „consultatieve kliniek" (praktijk), „stationnaire kliniek" en „ambula* toire kliniek" (buitenpraktijk).
Het woord „praktijk" hield zich echter nog tot 1888 staande, na dien tijd werd het niet meer gebruikt in het programma.
De lijst der vakken en de verdeeling der vakken, zooals die in 1881 bij de benoeming van het nieuwe leerarenpersoneel werden vast* gesteld, werd in 20 jaar niet noemenswaard gewijzigd.
In 1882 verscheen op verzoek van Schimmel de oogheelkunde als afzonderlijk vak op de lesrooster, te geven door den leeraar in heel* kunde.
Bij Koninklijk Besluit van 7 December 1885 werd op zijn verzoek eervol ontslagen de leeraar Dr. S. de Jager, en in aansluiting daar* aan werd bij Koninklijk Besluit van 26 Januari 1886 H. Zwaardemaker, Dr. med., Officier van Gezondheid 2e klasse, gedetacheerd in het Militair Hospitaal te Utrecht, belast met het geven van onderwijs in de physiologie, patho* logische anatomie en algemeene pathologie.
In het leerplan kwam daardoor geen wijziging.
Bij Koninklijk Besluit van 24 Januari 1888 werd met ingang van 1 Februari tot leeraar benoemd H. J. Hamburger, chem. en med. doctor, assistent aan het physiologisch labo* ratorium der Rijksuniversiteit te Utrecht.
Zwaardemaker werd toen van de functie van leeraar ontheven. In het leerplan kwam ook toen geen verandering.
De leeraar F. Th. Weitzel werd bij Ko* ninklijk Besluit van 13 Februari 1893 met ingang van 1 September 1893 op zijn verzoek eervol ontslagen.
Bij Koninklijk Besluit van 28 Maart 1893 werd tot leeraar in zijn plaats benoemd M. G. de Bruin, veearts te Zalt*Bommel.
In het leerplan kwam geen verandering: De Bruin nam de vakken van Weitzel zonder meer over.
De leeraar Dr. L. J. van der Harst werd bij Koninklijk Besluit van 5 Januari 1897 met ingang van 1 Februari op zijn verzoek eervol ontslagen.
Bij Koninklijk Besluit van 30 Januari 1897 werd tot zijn opvolger benoemd P. M. J. M. E. Woltering, doctor in de pharmacie en apotheker te 's*Hertogenbosch.
Ook hierdoor onderging het leerplan geen verandering.
Bij Koninklijk Besluit van 14 Augustus 1901 werd met ingang van 1 October 1901 den leeraar H. J. Hamburger eervol ontslag ver* leend wegens zijn benoeming tot Hoogleeraar te Groningen.
Tot opvolger van Hamburger werd met ingang van 15 October 1901 benoemd M. C. Dekhuyzen, doctor in de plant* en dierkunde en arts, privaat*docent aan de Rijksuniver* siteit te Leiden.
Dekhuyzen nam zonder meer de vakken van Hamburger over.
De leeraar Dr. Woltering werd bij Ko* ninklijk Besluit van 22 Juni 1902, met ingang











van 1 Augustus 1902, op zijn verzoek eervol ontslagen.
Bij Koninklijk Besluit van 5 September 1902 werd met ingang van 16 October 1902 be* noemd tot zijn opvolger L. van Itallie, Phil. Nat. Dr., gemeente*apotheker te Rotterdam.
Ook nu kwam er geen verandering. Van Itallie behield zich echter wel voor het onderwijs in dierkunde te kunnen loslaten, wat dan ook in 1906 geschiedde.
Twintig jaren heeft de Veeartsenijschool als het ware geslapen, terwijl de wetenschap met reuzenschreden vooruitging.
Na 1902 echter, in verband ook met den invloed, die van de Directie van den Landbouw uitging, ontwaakte de Veeartsenijschool uit haar slaap.
In 1903 verschenen de bacteriologie en de vleeschkeuring op het programma, als practische leervakken voor het vierde studiejaar.
Bij Koninklijk Besluit van 14 Februari 1903 werd met ingang van 23 Februari 1903 K. Hoef* nagel, directeur van de Gemeente*Slachtplaats te Utrecht, tot wederopzeggens toe belast met het geven van een jaarlijkschen cursus in practische vleeschkeuring aan de leerlingen van het vierde studiejaar, onder toekenning van den titel van buitengewoon leeraar.
De theoretische vleeschkeuring bleef in handen van De Bruin. Het vak was toen nog niet zoo belangrijk als tegenwoordig.
In 1904 verscheen op wensch van de Directie van den Landbouw de Landbouwkunde het eerst op het programma, als onverplicht vak voor het vierde studiejaar.
Daarvoor werd in October 1904 den Rijks* landbouwleeraar S. Koenen te Deventer op* gedragen te beginnen met November 1904 tijdens den wintercursus wekelijks gedurende twee uren een cursus in landbouwkunde te houden ten behoeve van de leerlingen van het 3e en 4e studiejaar, die zich daarvoor mochten aanmelden.
Na 1900 was het besef doorgedrongen, ook bij den directeur der Veeartsenijschool, dat er nieuwe leerkrachten moesten bijkomen, om de algemeene overlading met heterogene leer* vakken te doen ophouden.
De benoeming van een vierden klinicus, van een veearts*pathaloog*anatoom, en van een zoötechnicus kwam ter sprake.
Als nieuwe leeraar verscheen het eerst H. Mar* kus, veearts, Dr. med. vet., onderdirecteur van de Rijksseruminrichting te Rotterdam, die bij Koninklijk Besluit van 28 April 1906, met ingang van 1 Juni 1906 werd benoemd om onderwijs
te geven in de algemeene ziektekunde, de ziekte* kundige ontleedkunde en de bacteriologie.
Hiermee kwam de eerste belangrijke wijziging in het leerplan.
De leerstoel toch voor physiologie, weefsel* leer, pathologische anatomie en algemeene pathologie, zooals hij was ingericht bij de be* noeming van Pekelharing tot leeraar, werd nu in tweeën gesneden.
De leeraar Dekkuyzen behield de physio* logie en de weefselleer.
Bij de benoeming van Markus als leeraar voor pathologische anatomie zat mede voor een veearts ook dit vak te doen doceeren.
De bacteriologie werd daarna in plaats van gedurende 2 uren, gedurende 8 uren gegeven, iets wat van niet geringe beteekenis is geweest voor de veeartsenijkunde in Nederland in het algemeen.
De teratologie, die vroeger door den anatoom werd gedoceerd, werd van toen af bij de pa* thologische anatomie gerekend. Al spoedig echter werd dit vak niet meer afzonderlijk gedoceerd.
In 1906 kwam er nog een andere wijziging tot stand met wijdgaande strekking.
Bij Ministerieele beschikking van 18 Augustus
1906 werd de leeraar Dr. van Itallie ontheven van het geven van het onderwijs in de dier* kunde en werd H- F- Nierstrasz, Bot. et Zoöl. doctor, lector in de zoölogie aan de Universiteit te Utrecht, belast met het geven van onderwijs in de dierkunde en met de zorg voor het dierkundig museum.
Hierdoor werd de grondslag gelegd voor den lateren leerstoel voor dierkunde en plant* kunde.
Na dien tijd zijn belangrijke wijzigingen in het leeraarspersoneel en het leerplan niet van de lucht geweest.
In December 1906 overleed de leeraar Tho* massen. Bij Koninklijk Besluit van 22 Januari
1907 werd benoemd tot leeraar, met ingang van 1 Februari 1907, J. Wester, veearts te Alkmaar.
Het overlijden van Thomassen gaf tot groote wijzigingen in het klinisch onderwijs aanleiding, waarbij echter ook toen een rationeele ver* deeling van de leervakken nog niet in alle opzichten werd nagestreefd.
De leeraar De Bruin werd de eigenlijke opvolger van Thomassen in dien zin, dat hij het onderwijs in de bijzondere ziektekunde en geneesleer overnam en de stationnaire kliniek. Hij behield echter ook de verloskunde, de buitenpraktijk en de gerechtelijke veeartsenij*



kunde en schiep voor zichzelf op die wijze een zeer overladen leerstoel.
De leeraar Wester kreeg een allerzonder* lingst allegaartje te doceeren, n.1. de algemeene geneesleer, geneesmiddel* en vergiftleer, vee* teelt, theoretische vleeschkeuring, geschiedenis en litteratuur der veeartsenijkunde, en daar* naast de geheele polikliniek en de stationnaire hondenkliniek.
De leeraren Schimmel en De Bruin ver* deelden de stationnaire patiënten in dien zin, dat Schimmel in het vervolg slechts behandelde de chirurgische aandoeningen bij paarden en De Bruin de interne patiënten kreeg plus de andere dieren, zoowel met uitwendige als met inwendige aandoeningen behalve de z.g.n. kleine huisdieren.
De bedoeling, welke daarbij voorzat, was vooral om De Bruin de gelegenheid te geven meer zijn aandacht te kunnen wijden aan de runderziekten, die inderdaad tot dien tijd zeer waren verwaarloosd.
Vóór hij definitief zijn taak aanvaardde, verklaarde de leeraar Wester zich niet com* petent de vleeschkeuring te doceeren.
De leeraar Markus verklaarde zich toen bereid de vleeschkeuring bij zijn vakken te nemen, maar stelde den eisch het vak ook later te kunnen behouden en er officieel voor te worden aangesteld, indien hij dit mocht wenschen.
Dr. van Itallie werd bij Koninklijk Besluit van 16 Mei 1907 eervol ontslag verleend wegens zijn benoeming tot Hoogleeraar aan de Rijks* universiteit te Leiden.
Bij hetzelfde Koninklijk Besluit werd tot zijn opvolger benoemd, met ingang van 1 September 1907,B. Sjollema, Phil. Nat. Doctor, directeur van het Rijkslandbouwproefstation te Groningen.
Door deze benoeming kwam er geen ver* andering in het leerplan.
De leeraar De Bruin overleed den 7en Maart 1908. Weer kwam nu de aanstelling van meerdere leeraren ter sprake en was er een strijd om den voorrang tusschen de aanvrage om een vierden klinicus dan wel een zoö* technicus, die dan vooral de zeer overladen leeraarsbetrekking van den anatoom Van Esveld zou kunnen ontlasten.
Deze was n.1. zoo met arbeid overladen, mede door de scheiding van het le en het 2e studiejaar, dat in de jaren 1906, '07 en '08 een militair paardenarts reeds' les had moeten geven in exterieur en raskennis van het paard.
Een leeraar voor zootechniek werd daarom het meest urgent geacht.
Bij Koninklijk Besluit van 28 Augustus werd de veearts W. J. Paimans te Oss met ingang van 1 September 1908 tot leeraar be* noemd voor de vakken van De Bruin.
Bij hetzelfde Besluit werd benoemd tot leeraar voor het tijdvak van 1 September 1908 tot en met 31 Maart 1909 de veearts H. M. Kroon te Deventer, die bij Koninklijk Besluit van 27 Maart 1909 met 1 April definitief tot leeraar werd benoemd.
Hiermede deed de leerstoel voor zoötech* niek aan de Veeartsenijschool zijn intrede. Kroon kreeg voorloopig te doceeren de veeteelt en de natuurlijke historie, exterieur en raskennis, terwijl de hygiëne en de voederkennis aan Van Esveld bleven. Om de klinische leeraren te ontlasten kreeg hij ook de gerechtelijke vee* artsenijkunde en de leer van den hoef en het hoefbeslag te doceeren.
Een rationeele verdeeling der vakken stuitte voorloopig nog af op de overlading van de drie klinici.
Van toen af werd er doelbewust gestreefd naar de benoeming van een vierden klinicus, wat meer en meer noodzakelijk werd, doordat de klinische onderzoekingsmethoden meer en meer in zwang kwamen en de klinieken in de laatste jaren een hooge vlucht hadden genomen.
Voor dit werd bereikt, hadden er nog enkele belangrijke veranderingen plaats.
Bij Koninklijk Besluit van 10 Mei 1910 werd aan den tijdelijk buitengewoon leeraar Nierstrasz eervol ontslag verleend wegens zijne benoeming tot Hoogleeraar in de zoölogie aan de universiteit te Utrecht en werd tot zijn opvolger benoemd J. E. W. Ihle, Bot. et Zoöl. doctor, privaatdocent in de Zoölogie aan de gemeentelijke universiteit van Amsterdam.
Bij Koninklijk Besluit van 28 Augustus 1909 werd met ingang van 1 September aan Dr. A. W. H. Wirtz eervol ontslag verleend als directeur en leeraar en werd bij Koninklijk Besluit van 22 September 1910 met ingang van 1 December 1910 benoemd tot leeraar met den persoonlijken titel van hoogleeraar Dr. D. A. de Jong, buitengewoon hoogleeraar aan de Rijksuniversiteit te Leiden.
Met deze benoeming verscheen na meer dan 60 jaren voor het eerst weer een hoogleeraar aan de Veeartsenijschool.
De leeraar De Jong werd benoemd voor het onderwijs in de kennis van de parasitaire en besmettelijke ziekten en in de veeartsenijkun* dige politie. De geschiedenis van epizoötische



ziekten verdween als leervak van het tooneel. In 1911 werd eindelijk de 4e klinicus benoemd. Bij Koninklijk Besluit van 29 Juli 1911 werd met ingang van 1 September 1911 tot leeraar benoemd H. Jakob, Dr. Med. Vet., veearts te München.
Het klinisch onderwijs kon nu meer op rationeele basis worden verdeeld.
Als beginsel werd daarbij aangenomen, dat ieder der klinici een gedeelte van den klinischen arbeid geheel voor zich moest krijgen en dus zijn patiënten zoowel poliklinisch als stationnair behandelen moest.
Daartoe werd het noodig, dat ieder der klinici iederen dag kliniek gaf, en niet af* wisselend om den anderen dag, zooals tot nu toe de internist en de chirurg deden.
Den nieuwen leeraar werd als theoretisch vak opgedragen het onderwijs in algemeene geneesleer, geneesmiddel* en vergiftleer en verder de kliniek voor kleine huisdieren zoo* wel poliklinisch als stationnair.
De heelkundige paardenkliniek (Schimmel), zooals die tot stand was gekomen na den dood van Thomassen, bleef als zoodanig be* stendigd met dien verstande, dat ook hier nu iederen dag kliniek werd gehouden.
De klinicus voor de interne kliniek (Wester), waarvan de grondslag reeds gelegd was door De Bruin, kreeg als theoretisch leervak de bijzondere ziektekunde en geneesleer, voor zoo* ver het ziekten van niet besmettelijken en niet parasitairen aard betreft, de propaedeutische kliniek, de klinische onderzoekingsmethoden en wat betreft het practisch klinisch onderwijs de interne ziekten van groote huisdieren en de chirurgische kliniek der groote huisdieren behalve het paard.
Aan den leerstoel voor verloskunde bleef de buitenpraktijk verbonden en als klein nevenvak kreeg de verloskundige ook te do» ceeren de geschiedenis der veeartsenijkunde.
Ook nu kon men niet geraken tot een alge» heele rationeele verdeeling der klinische vakken. Onder de vier klinici was echter het onderwijs niet beter te verdeelen, wilde men de eene kliniek niet te zwaar en de andere niet te licht belasten.
De leeraar Schimmel, die op gevorderden leeftijd na het aftreden van Wirtz het drukke directoraat overnam, werd ernstig overladen met arbeid en kreeg daarom als adjunct naast zich de veearts J. H. Hartog te Culemborg, die bij Koninklijk Besluit van 5 Augustus 1911 met ingang van 1 September benoemd werd tot buitengewoon leeraar.
De theoretische leervakken behield de leeraar Schimmel voorloopig nog.
De leeraar D. F. van Esveld overleed den 25 Februari 1912. Tot zijn opvolger werd bij Koninklijk Besluit van 14 Januari 1913, No. 11, benoemdG. Krediet, Dr. med. Vet., leeraar aan de Indische veeartsenschool te Buitenzorg.
Nu werd de anatoom ontlast van het onder* wijs in de hygiëne en voederkennis en daarmee de leerstoel voor zootechniek gecompleteerd, terwijl de zoötechnicus werd ontlast van onder* wijs in gerechtelijke veeartsenijkunde, die aan den internist kwam.
De instelling van een definitieven leerstoel voor zoölogie en botanie kwam een stap nader tot verwezenlijking, toen de tijdelijke buiten* gewone leeraar in dierkunde Dr. J. E. W. Ihle definitief tot leeraar werd benoemd en tevens belast werd met het onderwijs in plantkunde.
Het was reeds lang in confesso, dat de regeling van den pharmaceutischen dienst en het phar* maceutisch onderwijs niet aan billijk te stellen eischen beantwoordden.
De leeraar Dr. van Itallie had dan ook reeds bij zijn vertrek naar Leiden de meening uitgesproken, dat er spoedig een apotheker moest worden belast met dit onderwijs en dezen dienst.
Het was bovendien in confesso, dat de leer» stoel voor natuur» en scheikunde niet langer als zoodanig kon worden gehandhaafd, omdat niemand twee dergelijke vakken behoorlijk kan blijven beheerschen, temeer omdat er groote behoefte werd gevoeld aan een practicum voor physica.
Een en ander gaf aanleiding, dat besloten werd te streven naar het aanstellen van een apotheker, waardoor de controle van den phar» maceutischen dienst en het onderwijs in pharmacie door den leeraar*apoth. kon ver* vallen.
In afwachting daarvan werd de plantkunde gebracht bij de zoölogie en nam de leeraar (apotheker), die tot nu toe reeds de practische scheikunde doceerde, ook het onderwijs in de theoretische scheikunde over met uitzondering van de physische scheikunde.
Op deze wijze ontstonden dus de leerstoel voor physica en physische scheikunde en die voor dierkunde en plantkunde, zooals ze ook bij de reorganisatie bestendigd bleven en werd de grondslag gelegd voor den leerstoel voor scheikunde.
De definitieve regeling daarvan kon tot stand komen, toen den onderwijzer Van Effen, labo* rant in de apotheek, bij Koninklijk Besluit van



30 April 1915 eervol ontslag werd verleend en een apotheker werd benoemd.
Bij Koninklijk Besluit van 17 April 1915 werd met ingang van 1 Juni benoemd tot apotheker aan de Veeartsenijschool, tevens be* last met het geven van onderwijs in artsenij* warenkennis en theoretische en practische artsenijmengkunde D. J. de Jong, assistent aan het landbouwproefstation te Groningen.
De pharmaceutische vakken werden dus onder één docentvereenigd, welke regeling als lectoraat bij de reorganisatie werd bestendigd.
Het onderwijs in delfstof kunde en aardkunde, hetwelk naast de scheikunde voorloopig werd gedoceerd, werd bij de reorganisatie afgeschaft.
De gezondheidstoestand van den directeur en leeraar W. C. Schimmel werd van dien aard, dat hij zich meer en meer moest retireeren, en zich slechts in hoofdzaak kon wijden aan het directoraat.
In verband daarmede werd bij Koninklijk Besluit van 28 Maart 1914 de buitengewoon leeraar J. H. Hartog benoemd tot gewoon leeraar. Hij nam bijna alle leervakken van den leeraar Schimmel over, die slechts oogheelkunde en hoefziekten behield.
Na den dood van Schimmel op 17 December 1914 werden ook deze vakken door den leeraar Hartog gedoceerd.
Bij Koninklijk Besluit van 17 April 1915 werd met ingang van 1 Mei aan den hoog* leeraar Dr. D. A. de Jong eervol ontslag ver* leend als leeraar aan 's Rijks*Veeartsenijschool.
Als opvolger voor den leerstoel voor be* smettelijke en parasitaire ziekten werd bij Koninklijk Besluit van 17 September 1915 benoemd met den persoonlijken titel van hoog* leeraar L. de Blieck, Dr. med. vet., direc* teur van het veeartsenijkundig laboratorium en de Nederlandsch*Indische veeartsenschool te Buitenzorg.
De leerstoel werd tot zijn tegenwoordigen vorm ingekrompen door de benoeming bij Koninklijk Besluit van 11 Oct. 1915 van H. Remmelts, veearts, Dr. med. vet., inspecteur van den veeartsenijkundigen dienst, tot buitenge* woon leeraar voor de veeartsenijkundige politie.
De leeraar H. Markus, die bij de benoeming van den leeraar Wester welwillend het onder* wijs in theoretische vleeschkeuring op zich
genomen had, kon naar zijn meening dit be* langrijk vak naast de vakken, waarvoor hij was benoemd, niet naar behooren recht laten wedervaren en vroeg daarom ontheffing van die opdracht.
In verband daarmede werd bij Ministerieele beschikking van 24 Juni 1916 den prosector bij de pathologische anatomie H. Schornagel, Dr. med. vet., tot wederopzeggens toe het onderwijs in theoretische vleeschkeuring op* gedragen.
Hiermede werd de grondslag gelegd voor den leerstoel in de kennis der menschelijke voedingsmiddelen van dierlijken oorsprong, zooals die later aan de Veeartsenijkundige Hoogeschool werd opgericht, waarbij de vleesch* keuring met de melkhygiëne werd gecombineerd.
De leeraar J. D. van der Plaats overleed op 29 Mei 1916.
Tot zijn opvolger werd bij Koninklijk Be* sluit van 4 December 1916 benoemd W. H. Keesom, Doctor in de wis* en natuurkunde, conservator aan het physisch laboratorium te Leiden.
In den leerstoel kwam door deze mutatie geen verandering.
Met ingang van 1 September 1917 werd be* noemd tot buitengewoon leeraar met den per* soonlijken titel van hoogleeraar J. Poels, veearts, Dr. med. honoris causa, directeur van de Rijks* seruminrichting te Rotterdam, buitengewoon hoogleeraar aan de universiteit te Leiden. De nieuw benoemde hoogleeraar werd belast met het onderwijs in de practische toepassing van sera en vaccins.
Hiermede was de laatste benoeming aan de Veeartsenijschool geschied.
De Raad van Bestuur was dus in enkele jaren, gesteund en waar noodig voortgestuwd door de welwillend gezinde en vooruitstrevende Directie van den Landbouw, en geholpen door de toevallige omstandigheid, dat er vele nieuwe leeraren moesten worden benoemd, maar ove* rigens door doelbewust streven in staat ge* weest de Veeartsenijschool, ook wat betreft de organisatie, te brengen op het peil van een Hoogeschool, zoodat er bij de reorganisatie in Maart 1918 niet veel meer te reorganiseeren viel en vrijwel ieder der docenten op zijn plaats stond.











HOOFDSTUK VII.
DE VEEARTSENIJKUNDIGE HOOGESCHOOL EN HARE VOORGESCHIEDENIS door B. SJOLLEMA.
Het is voorwaar geen wonder, dat de Vee» artsenijkundige Hoogeschool, als Minerva toen zij uit het hoofd van Jupiter geboren werd, volwassen — of misschien beter gezegd nage» noeg volwassen — voor het eerst het levens» licht aanschouwde. Hare embryonale ontwik» keling toch had buitengewoon lang geduurd. Hoezeer dat voor het ter wereld komen van hooger georganiseerde wezens gewenscht moge zijn, voor hen, die de behoefte aan hooger veterinair onderwijs voor ons land kenden, viel de tijd zeer lang.
Van die vóórgeschiedenis der veeartsenij» kundige hoogeschool moge in de eerste plaats hier een kort overzicht worden gegeven.
Het was in Januari 1899, dat de leeraren der Veeartsenijschool te zamen aan den Direc» teur»Generaal, Chef der Afdeeling Landbouw, eenige voorstellen aanboden, welke zouden kunnen strekken om de inrichting van het onderwijs aan 's Rijks»Veeartsenijschool te verbeteren.
Bijna 2 jaren later — op 5 November 1900 — deden dezelfde leeraren — het waren de heeren W. C. Schimmel, M. H. J. P. Thomassen, D. F. van Esveld, J. D. van der Plaats, H. J. Hamburger, M. G. de Bruin en P. M. J. M. E. Woltering — aan den bovengenoemden hoofdambtenaar plannen voor een reorganisatie op breeden grondslag toekomen.
Zij schreven:
„Bij schrijven van 30 Januari 1899 hadden de ondergeteekenden de eer UHoogedelgestrenge
eenige voorstellen aan te bieden, welke zouden kunnen strekken om de inrichting van het onderwijs aan 's Rijks'Veeartsenijschool te verbeteren.
Gelijk zij toen deden uitkomen, waren zy zich echter bewust, dat voor een duurzame verbetering hun voorstellen niet afdoende konden worden geacht."
„Men kan niet van de Regeering verlangen", zoo schreven de leeraren aan het einde hunner boven» bedoelde missive van 30 Januari 1899, „dat zij, ha een kort tijdsverloop zulk een onderwerp weder opnieuw ter hand zal nemen. Daarom zal het volgens de bescheiden meening der leeraren aan* beveling verdienen om in verband met de steeds klimmende eischen van wetenschap en praktijk de reorganisatie op breeden grondslag te doen plaats hebben",
„Voor zulk een reorganisatie hebben zij thans de eer U eenige plannen voor te dragen."
In de algemeene beschrijving zeggen de leeraren, dat de grondslag dier reorganisatie naar hun oordeel de volgende elementen moet bevatten:
„1°. Tot de studie der veeartsenijkunde hebben alleen
r toegang zij, die in het bezit zijn van een diploma van met goed gevolg afgelegd eindexamen der hoogere burgerscholen met 5-jarigen cursus of van een diploma van met goed gevolg afgelegd eind» examen gymnasium, of het daarmede gelijkgestelde Staatsexamen, Afdeeling B.
2°. Het aantal studiejaren worde gebracht van 4 op 5.
3°. Er hebbe een vermeerdering van leerkrachten en een dienovereenkomstige uitbreiding van locali» teiten en hulpmiddelen plaats.
4°. De veeartsenijschool worde een al of niet op zich zelf staande inrichting van hooger onderwijs en
i erlangt het jus promovendi".
I De leeraren achtten de verheffing van de I Rijks»Veeartsenijschool tot een inrichting van (/Hooger Onderwijs op vier wijzen mogelijk:



A. tot een zelfstandige Veeartsenijkundige Hoogeschool,
B. vereenigd met het hooger landbouw* onderwijs tot een hoogeschool voor land* bouw* en veeartsenijkunde,
C. als 6de faculteit in een der Universiteiten opgenomen,
D. vereenigd met het hooger landbouw* onderwijs als 6de faculteit in een der Universiteiten opgenomen.
Deze 4 vormen werden aan uitvoerige be* schouwingen onderworpen. Ook werd nader uiteengezet, hoe men zich de inrichting van onderwijs en examens, de verdeeling der onder wijs vakken en het bestuur der inrichting dacht.
Verder was er een wetsontwerp voor plan A (een afzonderlijke Veeartsenijkundige Hooge* school) aan toegevoegd, zoomede een ontwerp voor de aanvullingen van de wet op het Hooger Onderwijs, noodig bij uitvoering van plan C (een veterinaire faculteit aan een der Universiteiten).
Dat deze eerste poging om tot hooger veeartsenijkundig onderwijs te geraken, uitging van de gezamenlijke leeraren en niet van den Raad van Bestuur — directeur en leeraren te zamen — behoeft nadere toelichting.
Daarvoor is het noodig zeer in 't kort iets te vermelden van de toestanden, welke in 't laatst van de 19*** eeuw aan 's Rijks*Veeartsenij* school bestonden.
Dit is ook noodig, omdat, zooals verderop zal blijken, in het openbaar omstreeks 1900 meermalen een minder gunstig oordeel over de School is uitgesproken, terwijl er onder de docenten verscheidene uitstekende krachten, mannen van erkende bekwaamheid waren en, zooals een hunner uit dien tijd schrijft:
„het onderwijs aan 's Rijks'Veeartsenijschool is zoo goed als met de beschikbare leerkrachten, hulp» middelen en tijd, als in de gegeven omstandigheden mogelijk is."
„De leeraren doen met beperkte hulpmiddelen zeer veel. Zij wijden zich aan hun taak. Tot een noodlottig laisser*aller, een reglementair afdoen zonder meer is het nog niet gekomen."
Het meest objectief laat zich de stand van zaken aangeven door in 't kort te wijzen op de actie der gezamenlijke leeraren, de heeren L. J. van der Harst, F. Th. Weitzel en de vijf hierboven reeds genoemde eerste onder* teekenaars van het stuk van 5 November 1900.
In December 1891 zonden zij een uitvoerig bezwaarschrift aan den Minister van Binnen* landsche Zaken, onder wiens departement de School toen ressorteerde, tegen de wijze waarop
de toenmalige directeur — de heer A. W. H. Wirtz — zijn functie vervulde. Hierin werd dringend verzocht een onderzoek naar de mede* gedeelde bezwaren te willen doen instellen en het Reglement der School te wijzigen. Gelijk* tijdig verzochten de leeraren aan den Secretaris* Generaal van Binnenlandsche Zaken, Mr. H. J. Dijckmeester, en aan den Referendaris voor Medische Politie, Mr. A. F. Baron van Lynden, een deputatie uit hun midden te willen ont* vangen. Dit bezoek vond nog in dezelfde maand plaats. Ook had dien dag een onder* houd plaats met den Adviseur voor Medische PoÜtie, Dr. Ruysch.
In Januari 1892 antwoordde de Minister, dat Zijne Excellentie naar aanleiding van de bezwaren „nader ingelicht wenschte te worden of de wettelijke voorschriften tot regeling van 's Rijks*Veeartsenijschool herziening vorderen en of de wijze van uitvoering daarvan in het belang der School nadere voorziening vordert."
De Minister droeg daartoe aan bovenge* noemden referendaris op, deze aangelegenheid in een samenkomst met Directeur en leeraren te bespreken en daarna te rapporteeren en de noodige voorstellen te doen.
Deze bespreking had op 25 Januari 1892 plaats en duurde 6 uren. Van het besprokene werd een uitvoerig procesverbaal opgemaakt en bovendien werden de bezwaren welke door de leeraren waren opgemaakt — 44 in getal — bij het procesverbaal gevoegd; zij beslaan 88 bladzijden van een folioboek. Het kan niet de bedoeling zijn hier nader op deze bezwaren in te gaan. Alleen moge opgemerkt worden, dat er duidelijk uit blijkt hoezeer de leeraren lam geslagen waren verbeteringen aan te brengen; het onderwijs op hooger peil te brengen of wetenschappelijk onderzoek aan de School te verrichten of te doen verrichten.
Verbetering in dezen toestand ontstond eerst, nadat in 1898 een afdeeling Landbouw, met als hoofd een Directeur^Generaal. was gevormd. Hierdoor werd meer rechtstreeks contact ver* kregen tusschen den Raad van Bestuur en het Departement. De eischen van het onderwijs werden allengs beter begrepen. De Raad van Bestuur werd van dien tijd af aan steeds meer het besturend lichaam en de positie der leeraren verbeterde zeer. Van lieverlede ontstond dan ook een toestand, waardoor het aangewezen was, om na het overlijden van den heer W. C. Schimmel, die na het aftreden van den heer Wirtz (in 1909) directeur was geweest, het directoraat rouleerend te maken.



Na 1900 gingen de voorbereidende werk* zaamheden van de reorganisatie niet meer uit van de leeraren, maar van den Raad van Bestuur, ofschoon ook nog in 1908 besprekingen van departementsambtenaren met de gezamenlijke leeraren hebben plaats gehad.
Aanleiding tot het aanhangig maken van nieuwe plannen voor reorganisatie was in 1 907 een schrijven aan den Raad van Bestuur, waarin hij eenige aanvragen voor de Staatsbegrooting voor 1908 deed.
De Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel, de heer Mr. J. D. Veegens, ant* woordde daarop op 25 Juni 1907, dat thans overgegaan zou kunnen worden tot het wij= zigen van de wet van 8 Juli 1874 (Staats» blad No. 99), waardoor verlenging van den studietijd mogelijk zoude worden, alsmede tot het opnemen van enkele vakken, met name vleeschkeuring, in het programma van het veeartsenijkundig examen. Overwogen zou dan tevens worden of aan eenige wenschen van den Raad tegemoet zoude kunnen worden gekomen.
De Minister verzocht zoo spoedig mogelijk een voorstel omtrent de wijze waarop, naar de meening van den Raad, de bovengenoemde wet ware te veranderen.
De Raad benoemde op 18 Juli een commissie van drie zijner leden — de heeren Van der Plaats, De Bruin en Markus om een ontwerp» antwoord gereed te maken.
Op 3 October werd het door de Commissie opgesteld ontwerp van de wet, dat reeds bij de leden gecirculeerd had, in een vergadering van den Raad van Bestuur behandeld, zoomede de memorie van toelichting en het ontworpen Reglement voor de School.
Na enkele wijzigingen werden de ontwerpen aangenomen met op twee na algemeene stemme n. De directeur had een concept van minder wijde strekking opgemaakt en daarin zelfs beperking van den invloed der leeraren opgenomen. Zijn voorstel toch hield o.a. in, dat de Raad van Bestuur uit den directeur en vijf leeraren zou bestaan. Er waren toen reeds acht gewone leeraren buiten den directeur.
In de aan den Minister toegezonden stukken was de inrichting der School geschoeid op de leest van de instellingen voor hooger onderwijs. In de memorie van toelichting wordt dienaangaande gezegd, dat dit ontwerp van wet geheel en al was ingericht „in overeenstemming met de bestaande bepalingen van de Hooger Onderwijswet, teneinde de mogelijkheid te scheppen, dat, wanneer Uwe Excellentie
het oogenblik daartoe acht gekomen, deze wet met bijbehoorend Kon. Besluit door slechts enkele wijzigingen geschikt is voor opname in de Hooger Onderwijswet." Er was o.a. een college van curatoren en het éénjaarlijksch rectoraat in opgenomen.
De vierjarige studietijd kwam er niet meer in voor. Er werd van geen duur gesproken. Waar de Minister dit blijkbaar niet wenschte, werd er in het wetsontwerp niet dadelijk van een hoogeschool gesproken. Wel werd uit* drukkelijk in de memorie van toelichting be* toogd, dat het onderwijs „uit zijn aard" hooger onderwijs was; dit slechts officieel niet was. Bovendien werd er met nadruk op gewezen: „dat als eerste voorwaarde voor een ratinnpelp
organisatie van het veeartsenijkundig onder* wijs moet worden aangemerkt de opname van dit onderwijs onder het hooger onderwijs".
Nog in hetzelfde jaar ontstond er door het aftreden van het Kabinet en dus ook van Minister Veegens, kans op een meer afdoende reorganisatie. In een vergadering van den Raad van Bestuur in Januari 1908, waarin ook de Directeur*Generaal van den Landbouw, de jeei" H* J' LoviNK> aanwezig was, sprak deze de hoop uit, dat het mogelijk zou blijken de Rijks*Veeartsenijschool dadelijk tot een hooge* school te reorganiseeren.
Op de uitdrukkelijke vraag van den heer Lovink verklaarden alle leden van den Raad van Bestuur zich in beginsel voor een hooge* school.
In Juni 1908 kwam het eerste aan het Departement opgemaakte vóór*ontwerp gereed.
Het doel van het veeartsenijkundig onder* wijs werd er als tweeledig, als in de thans vigeerende wet van 15 December 1917, in omschreven. Ook wat vele onderdeden betreft, vertoonde het met de zooevengenoemde wet groote overeenstemming. Echter het behandelde uitsluitend het veterinair onderwijs. Van samen* koppeling met de regeling van het hooger land* bouwonderwijs was in dit ontwerp nog geen sprake.
Eindelijk was het dus zoover gekomen, dat een aan het Departement van Landbouw, Nijverheid en Handel met behulp van den Raad van Bestuur opgemaakt voorontwerp voor de stichting van een Veeartsenijkundige Hoogeschool gereed lag.
Hoezeer reeds lang van meer dan eene zijde op hooger veeartsenijkundig onderwijs was aangedrongen, het zou toch nog verscheidene jaren duren, voordat de hoogeschool er zou zijn.



Er moet behalve op hetgeen de leeraren en dan de Raad van Bestuur in samenwerking met het departement van Landbouw, Nijver* heid en Handel deden, ook worden gewezen op de pogingen van de Maatschappij tot bevordering der Veeartsenijkunde in Nederland om te komen tot hooger veterinair onderwijs.
Het was reeds in 1894, dus 20 jaren nadat de wet tot regeling van het onderwijs in de veeartsenijkunde, die ten slotte nog een leef* tijd van 44 jaren zou bereiken, van kracht was geworden, dat de Maatschappij tot be* vordering der Veeartsenijkunde in Nederland — de tegenwoordige Maatschappij voor Dierge* neeskunde — aan een commissie opdroeg om „te onderzoeken de wijze, waarop een reorga* nisatie van het veeartsenijkundig onderwijs in Nederland aangewezen zou kunnen worden geacht en de middelen aan te geven, waardoor de Maatschappij een hervorming zou kunnen bevorderen".
In haar rapport van 18% motiveert deze commissie de wenschelijkheid het veeartsenij* kundig onderwijs bij het Hooger Onderwijs onder te brengen. Zij wijst op den te korten duur der studie, op de onvoldoende zeggen* schap van het onderwijzend personeel en op verscheidene, h. i. verkeerde toestanden aan de veeartsenijschool.
Ten slotte geeft zij aan het Hoofdbestuur der Maatschappij in overweging zich tot de Regeering te wenden met het verzoek het vee* artsenijkundig onderwijs zoo spoedig mogelijk te reorganiseeren en zich bereid te verklaren desgewenscht een uitgewerkt plan van reor* gamsatie uit te werken.
In het adres op 30 December 1897 door het Hoofdbestuur aan den Minister van Binnenlandsche Zaken gericht, wordt wel de noodzakelijkheid van de reorganisatie van het veeartsenijkundig onderwijs betoogd, echter niet op hooger onderwijs aangedrongen. Bij het adres was een memorie van toelichting gevoegd, waarin nader betoogd werd de wen* schelijkheid van verzwaarde toelating, ver* lenging der studie met één jaar, uitbreiding der vakken van onderwijs, betere verdeeling der leervakken, uitbreiding van het aantal leeraren en afschaffing van het internaat.
Dat de actie der bovengenoemde Maat* schappij niet geheel onafhankelijk van die der leeraren werd gevoerd is duidelijk, wanneer men weet, dat in de boven aangeduide com* missie in 1896 twee der leeraren zitting hadden (enkele jaren later kwam geen der leeraren
onder de leden voor). Bovendien was tusschen 1897 en 1904 steeds een der leeraren voor* zitter dier Maatschappij en hadden verder nog een of meer hunner zitting in het Hoofdbestuur.
I n 190 3 is de indiening van het wetsontwerp tot wijziging en aanvulling der wet tot regeling van het Hooger Onderwijs — waarin o. a. de verheffing van de Polytechnische school te Delft tot Technische Hoogeschool werd voor* gesteld — aanleiding voor de Maatschappij opnieuw op reorganisatie van het veeartsenij* kundig onderwijs aan te dringen.
In net adres aan den Minister van Binnen* landsche Zaken, onderteekend door het Hoofd* bestuur en de Commissie (uit de Maatschappij), welke speciaal de opdracht had de belangen van het veeartsenijkundig onderwijs te behartigen, wordt de groote teleurstelling uitgedrukt, dat inhetzooevenbedoeld wetsontwerp geen sprake is van de Veeartsenijschool.
Aangedrongen wordt op afdoende reorgani* satie en wel op de oprichting óf van een zesde faculteit aan de Utrechtsche Universiteit óf van een afzonderlijke Veeartsenijkundige Hooge* school met het jus promovendi; en verzocht wordt, dat de Minister een commissie in audiëntie zal ontvangen. De toenmalige Minister van Binnenlandsche Zaken Dr. Kuyper, ant* woordde, dat hij, voordat de audiëntie plaats had, wenschte te worden ingelicht over het veeartsenijkundig onderwijs in andere landen, over de vraag welke organisatie voor Nederland wenschelijk werd geoordeeld en over de kosten der reorganisatie.
Op dit verzoek werd nog in 1903 uitvoerig geantwoord. Hierbij werd aan een afzonderlijke veeartsenijkundige hoogeschool de voorkeur gegeven boven een 6de faculteit aan de Utrecht* sche Universiteit.
De Maatschappij heeft blijkbaar in dien tijd ook in de Tweede Kamer de belang* stelling voor het veeartsenijkundig onderwijs weten wakker te maken.
In het Voorloopig Verslag van de Tweede Kamer over hoofdstuk Waterstaat, Handel en Nijverheid van de Staatsbegrooting voor 1904 (de school ressorteerde op dat oogenblik onder dit ministerie) wordt reorganisatie der Vee* artsenijschool noodig geacht en er op aange* drongen, dat het veeartsenijkundig onderwijs onder het Hooger Onderwijs gebracht zal worden. Ook bij de openbare behandeling wordt (door het lid Bijleveld) over de school geklaagd en haar een zeer dualistisch karakter (geen hoogeschool, waar wetenschappelijk onderricht gegeven wordt en ook geen praktische



school tot opleiding van veeartsen) toege* schreven.
De Minister van Waterstaat, Handel en Nijverheid — de heer De Marez Oyens — toont zich echter geenszins een voorstander van verbetering.
In de Memorie van Antwoord op het Voor* loopig Verslag wordt gepoogd aan te toonen, dat er voor het ongunstige oordeel, hetwelk in de Kamer over de School was uitgesproken, geen goede gronden bestaan. Over veterinair hooger onderwijs wordt niets gezegd.
Bij de openbare behandeling meent de Minister, dat er geen aanleiding bestaat om zoo krachtig op reorganisatie der School aan aan te dringen.
De pogingen der Maatschappij vielen dus niet in goede aarde. Het ministerie Kuyper en zeker de Minister van Waterstaat, Handel en Nijverheid, tot wiens departement de School behoorde, was ongenegen aan hare wenschen gevolg te geven of rekening te houden met de opmerkingen van de leden van de Tweede Kamer van de Staten*Generaal. Desniettemin heeft de Maatschappij nogmaals en wel reeds spoedig n.1. in Februari 1904 een uitvoerig en krachtig pleidooi voor de verheffing der Veeartsenijschool tot Hoogeschool gehouden. Aanleiding daartoe bestond in hetgeen bij de openbare behandeling van het hierboven reeds genoemd wetsontwerp tot wijziging enz. van de wet op het Hooger Onderwijs in de Tweede Kamer over het veterinair onderwijs was gezegd.
Op de passage van het voorloopig verslag „verscheidene leden hadden met bevreemding gezien, dat de Regeering het onderwijs van de Polytechnische school tot het hooger onder» wijs brengende, zwijgt over de Rijks Veeartse* nijschool te Utrecht", antwoordde de minister van Binnenlandsche Zaken „de vraag of ook veeartsenijkunde niet aanspraak heeft op hooger onderwijs, zal vanzelf aan de orde komen, als de plannen voor de vestiging van een land* bouwhoogeschool tot verdere ontwikkeling ge* raken. Er is hier drieërlei mogelijkheid. Men kan óf meer nadruk leggen op het verband der vee* artsenijkunde met de geneeskundige faculteit óf haar school laten beheerschen door het verband met den landbouw óf eindelijk een afzonderlijke hoogeschool voor dit onderwijs in het leven roepen. Intusschen zijn de gegevens voor het doen van een keuze tusschen deze drie nog niet rijp en moet uit dien hoofde dit vraagstuk voor nadere beslissing worden voorbehouden".
Dit was een alleszins ontmoedigende uit*
spraak. Niet alleen bleek er uit, dat het minis* terie op dat moment geen inrichting voor
1veterinair hooger onderwijs wilde oprichten, maar bovendien bleek het gevaar te bestaan, dat dit onderwijs aan het hooger land* b ou wonderwijs vastgekoppeld zoude worden. Het laatste werd om meer dan eene reden in veterinaire kringen zeer gevreesd. Het uitvoerig adres van Februari 1904 geeft daar* aan uitdrukking. Dit adres, dat evenals de vorige, geteekend was door het Hoofdbestuur der Maatschappij en door de hierboven reeds genoemde commissie, was aan den Minister van Binnenlandsche Zaken gericht; afschrift werd evenals van de vroegere adressen o.a. aan den Minister van Waterstaat, Handel en Nijverheid gezonden. ( Betoogd wordt, dat van geen uitstel van de /verheffing van het veeartsenijkundig onderwijs /sprake mag zijn, dat het veeartsenijkundig en j landbouwonderwijs nietsjtnit elkaar te maken ' hebben — dat het éen geneeskundige studie Vs — en dat niet gewacht mag worden op / verdere ontwikkeling van de plannen voor een (landbouwhoogeschool.
Ook tegen opname in de medische faculteit der Universiteit wordt gepleit, terwijl gevreesd wordt, dat een afzonderlijke 6e faculteit moei* lijk in het leven zal zijn te roepen.
Ook dit betoog heeft niet mogen baten. Het in 1904 uitgesproken plan van samen* koppeling met het hooger landbouwonderwijs werd vastgehouden. Wel schijnt het enkele jaren later losgelaten te zijn, maar in de wet van 15 December 1917, die op het oogenblik ons hooger veeartsenijkundig onderwijs regelt, is ook het hooger landbouwonderwijs op*
(genomen. Van het standpunt der Regeering was mis* schien deze samenkoppeling goed gezien. In de veeartsenijkundige kringen en niet minder aan de Rijks*Veeartsenijschool heeft men steeds gevoeld, dat daardoor een groote vertraging moest ontstaan. In verband met de omzetting van de hoogere landbouwschool te Wageningen in een hoogeschool toch deden zich nog vele moeilijkheden en vragen voor, waarvan de behandeling nog heel wat stof zou doen opwaaien; men denke bijv. aan de vraag, waar de landbouwhoogeschool gevestigd diende te worden.
Deze laatste kwestie zou ook nog in een verder stadium de oorzaak van vertraging zijn en gevaar voor het in duigen vallen der hooger* onderwijsplannen opleveren. Het was in het laatst van 1914, bij het optreden van den heer



Posthuma als Minister van Landbouw, Nij* verheid en Handel, dat opnieuw onzekerheid ontstond over de plaats van vestiging der land* bouwhoogeschool.
De actie van de Maatschappij had het mi* nisterie er dus niet toe doen besluiten het veteri* nair onderwijs bij de wijziging van de wet op het hooger onderwijs in 1904 onder het hooger onderwijs te doen opnemen. Het bleek in 1907 dat, zooals we hierboven reeds deden uitkomen, het volgende ministerie — althans Minister Veegens — evenmin dit voornemen had, al zag men toen in dat wetswijziging noodig was. Het is ongetwijfeld in 1908 de Directeur* Generaal, de heer Lovink, geweest, die de stoot gaf tot hernieuwde activi* teit in de hoop, dat het pasopgetreden mi* nisterie de zaak gunstiger gezind zoude zijn.
Wij zagen hierboven, dat in Juni 1908 aan het Departement van Landbouw, Nijverheid en Handel het eerste voorontwerp gereed kwam.
In Maart 1908 had de Directeur»Generaal van den Landbouw aan den Raad van Bestuur van 's Rijks* Veeartsenij school medegedeeld, dat voor de verdere voorbereiding van het ontwerp van wet spoedig de hulp van den Raad of van enkele leden noodig zou zijn, wat voor den Raad aanleiding was een commissie te benoemen.
In de 2e helft van 1908 hoorde de Raad van Bestuur niets meer over deze zaak; hij verzocht daarom in Januari 1909 een onder* houd voor enkele zijner leden met den zooeven genoemden hoofdambtenaar.
Dat de kansen niet gunstig stonden, bleek toen in April1909 de nieuwbenoemde Directeur» Generaal van den Landbouw, de heer van Hoek, met den Inspecteur van het Landbouwonder* wijs, Dr. K. H. M. van der Zande, in een vergadering van den Raad van Bestuur aan* wezig waren om te spreken over de desiderata, die het meest voor onmiddellijke vervulling in aanmerking kwamen; niet over een definitieve reorganisatie.
De Raad heeft in 1910 een uitvoerig stuk aan den Minister van Landbouw, Nijver* heid en Handel gericht, waarin opnieuw de urgentie der reorganisatie wordt betoogd en op spoedige verheffing tot hoogeschool aan* gedrongen. Aanleiding hiertoe bestond in het* geen de Staatscommissie voor de reorganisatie van het onderwijs in haar rapport voorstelde: n.1. om art. 30 der Hoogeronderwijswet te wijzigen en daarin o.a. te bepalen, „dat er van
Rijkswege Hooger onderwijs wordt gegeven aan een veeartsenij*hoogeschool."
In dit stuk van den Raad worden vooral de bezwaren aangetoond, welke een gevolg zijn van de door de wet voorgeschreven vier* jarige studie. Gewezen wordt daarbij op het minder gewenschte karakter, dat de studie daardoor heeft verkregen, op de onmogelijk* heid verschillende vakken (o.a. melkhygiëne, vleeschkeuring) behoorlijk te doceeren en het onderwijs zóó in te richten, dat de leerlingen zich een zoodanige technische vaardigheid eigen maken, dat zij naderhand het geleerde op be* trouwbare wijze kunnen toepassen.
Verder werden de groote bezwaren van de regeling der examina uiteengezet, o.a. dat het veeartsenijkundig examen niet in een theoretisch en een practisch gedeelte was gesplitst, en dat afwijzing voor examens steeds voor een geheel jaar moest geschieden.
Ten slotte wordt betoogd, dat een Neder* landsch doctoraat in de veeartsenijkunde zeer gewenscht is.
Tegelijkertijd werd den Minister geschreven, dat naar de meening van den Raad de naam Veterinaire Hoogeschool boven de andere voor* gestelde namen te verkiezen was en het woord veeartsenijkundig waarschijnlijk taalkundig on* juist gevormd is; wat wellicht ook voor de b ovengenoemde Staatscommissie aanleiding was om te spreken van „Veeartsenij*hoogeschool".
Ook in 1911 is weder door den Raad op spoedige reorganisatie aangedrongen, echter ook toen was er geen kans op verwezerdijking. In een vergadering van den Raad van Bestuur, in Mei 1911 gehouden, toch deelde de Directeur* Generaal van den Landbouw mede, dat van spoedige reorganisatie niets zou komen. Vóór 1914 zou een desbetreffend wetsontwerp niet in behandeling kunnen komen. Aan het departe* ment werd nu wijziging van het Reglement voor 's Rijks* Veeartsenijschool gewenscht, omdat men de onhoudbaarheid ervan inzag.
Het kan moeilijk verwonderen, dat de Raad van Bestuur weinig voor deze wijziging ge* voelde; hij kon er dan ook niet toe komen in deze vergadering over de vraag te beslissen, of hij deze wijziging wenschte. Ook in de volgende vergadering bleek dit niet mogelijk. Daar werd besloten den Minister eerst een antwoord te vragen op het in de voorafgaande maand aan Zijne Excellentie gericht schrijven, waarin opnieuw de urgentie van de definitieve reorganisatie was betoogd.
In den herfst van dit jaar werd een concept* reglement van het departement ontvangen,



Het bleek echter niet mogelijk in het kader der wet van 1874 de bezwaren tegen de be* staande toestanden weg te nemen; daarvoor bevatte deze wet te veel imperatieve bepalingen, die juist de gebreken veroorzaakten.
Tot de vaststelling van een nieuw reglement is het niet meer gekomen.
In Februari 1912 kwam er nieuwe hoop. De Directeur*Generaal van den Landbouw, de heer P. van Hoek, vroeg een memorie van den Raad te mogen ontvangen, waarin verschillende zaken betreffende het onderwijs werden behandeld om te dienen bij de be* werking van de memorie van toelichting bij het wetsontwep betreffende veterinair hooger onderwijs. Eenige weken later mochten de leden van den Raad van Bestuur een nieuwe ontwerp*wet met memorie van toelichting ontvangen. Aan den Raad werd verzocht spoedig mede te deelen, tot welke opmerkingen wet en memorie aanleiding gaven.
In dit ontwerp waren het landbouw* en veterinair hooger onderwijs beide opgenomen. Voor elk van beiden was een afzonderlijke hoogeschool, de eene te Wageningen en de Utrecht, ontworpen. Er was slechts één band tusschen beide gelegd n.1. dat er een voor beide gemeenschappelijk college van curatoren, zou zijn. Tegen dit gemeenschappelijk cura* torium heeft de Raad van Bestuur steeds met kracht gewaarschuwd. Eerst de volgende Mi* nister van Landbouw, Nijverheid en Handel heeft hierin verandering gebracht.
Ook werd door den Raad reeds verzocht in de wet het woord dierenarts in plaats van veearts te gebruiken. Met dezen wensch is in geen der voorontwerpen rekening gehouden.
Minister Talma bleef zich met deze zaak bezighouden. Dit bleek uit het bijeenroepen op 15 Juni 1912 van een vergadering, waaraan 25 mannen van geheel verschillende richtingen en maatschappelijken werkkring deelnamen. De eerste vraag: „bestaat er be* hoefte aan veterinair hooger onderwijs", werd door alle aanwezigen in toestemmenden zin beantwoord; geen enkel woord werd er tegen gezegd.
In Februari 1913 ontvingen de Raad en zijn leden een gewijzigd ontwerp van wet, voorzien van een memorie van toelichting. Ook hier wordt nog van veterinaire hooge* school gesproken. Echter wordt in den bege* leidenden brief opgemerkt, dat tegen dezen naam uit taalkundig oogpunt bezwaren blijven bestaan. De Raad deed, gevolg gevende aan den wensch van den Directeur*Generaal van
den Landbouw om te vernemen, tot welke opmerkingen wet en memorie aanleiding gaven, uitkomen, dat, indien de bezwaren tegen den naam veterinaire hoogeschool onoverkomelijk mochten zijn, de voorkeur gegeven zou worden aan den naam diergeneeskundige hoogeschool. Ook tegen het gemeenschappelijk college van curatoren wordt weder gewaarschuwd. Het spreekt vanzelf, dat in deze memorie, zoowel als in vroegere, over allerlei andere onder* werpen gehandeld werd o.a. over de vakken, die gedoceerd dienden te worden, de onder* verdeeling en samenvoeging ervan, als over tal van andere punten.
In het jaar 1913 scheen het werkelijk ernst te worden. Immers op 17 Mei 1913 werd het wetsontwerp bij Koninklijke bood* schap bij de Tweede Kamer van de Staten*Generaal ingediend. Hiervoor ver* dient de toenmalige Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel, de heer A. S. Talma, den dank van allen, wien het veeartsenijkundig onderwijs aan het hart gaat. Toen deze Minister in den herfst van hetzelfde jaar aftrad, heeft de Raad van Bestuur dan ook uiting aan die dankbaarheid gegeven. Intusschen dit aftreden deed bij den Raad van Bestuur een gevoel van onzekerheid ontstaan. Hij meende dan ook den nieuwen minister, Mr. Treub, zoowel door een nota als door een audiëntie van de urgentie der reorganisatie te moeten overtuigen.
In deze nota wordt er o.a. op gewezen, dat zelfs in 1874 bij de behandeling van het wetsontwerp, dat in dat jaar wet werd, in de Eerste Kamer was betoogd — door Dr. E. C. Buchner — dat de Veeartsenijschool een inrichting van hooger onderwijs moest zijn. Minister Geertsema antwoordde daarop, dat naar zijn oordeel de veeartsenijschool evenmin als de Polytechnische school paste in het kader van het hooger onderwijs.
Op de noodzakelijkheid van betere inrichting van net onderwijs, uitbreiding van het aantal leervakken, betere regeling der examens, vrijheid in den duur der studie, een andere bestuurs* wijze, jus promovendi, de wegneming van andere knellende bepalingen, alles slechts moge* lijk door wetswijziging, werd opnieuw met klem gewezen.
In den volgenden zomer kwam de behan* deling van het wetsontwerp een stap verder, doordat de Tweede Kamer het voorloopig verslag uitbracht.
De Raad van Bestuur deed in Juli.



1914 den Directeur*Generaal van den Land* bouw, op diens verzoek, een nota toekomen naar aanleiding van de in het Voorloopig Verslag gemaakte opmerkingen.
Spoedig daarop brak de oorlog uit en enkele maanden later trad de heer F. E. Posthuma in de plaats van Minister Treub.
Ook deze nieuwe bewindsman werd reeds spoedig — in December 1914 — door een audiëntie van een Commissie uit den Raad vanBestuur op de urgentie van veterinair hooger onderwijs gewezen. Dat Minister !t^osthuma/ gevoelde, hoezeer veranderingen aanxie—vee* artsenijschool noodig waren, toonde hij, toen hij in Maart 1915 het directoraat der school rouleerend maakte. Intusschen zag het er toch voor een spoedige verheffing tot hoogeschool niet gunstig uit. De oorlog bezorgde den Minister van Landbouw buitengewoon veel beslommeringen — volksvoeding, distributie, productie, regeling van den toevoer van allerlei artikelen, die niet in ons land geproduceerd worden. De bemoeiingen van het depar* tement van Landbouw, Nijverheid en Handel hadden door de vele crisismaatregelen een enormen omvang gekregen; de gevaren, die ons land bedreigden, leidden de aandacht van onderwerpen als het onderhavige af en niet te vergeten de nieuwe Minister was geen voor* stander van de vestiging der landbouwhooge* school te Wageningen. Hij had als voorzitter eener organisatie van landbouwkundigen daar* tegen een actie gevoerd; het was niet te verwachten, dat hij thans de verdediging van een wetsontwerp, waarin Wageningen als de zetel der landbouwhoogeschool was aange* wezen, op zich zou nemen.
Eerst in het voorjaar 1917 — dus meer dan 2\ jaar nadat het voorloopig verslag was uitgebracht, bracht de Minister zijn memorie van antwoord uit.
Toen de kwestie, waar de landbouwhooge* school gevestigd zou worden, definitief was uitgemaakt, is de verdere behandeling van het wetsontwerp, voor zoover het Departement daarop invloed kon uitoefenen, met kracht doorgezet. Echter in Juli 1917 besloot de Tweede Kamer de behandeling van het wets* ontwerp uit te stellen. De Raad van Bestuur heeft dadelijk daarop in een adres aan de Kamer op spoed aangedrongen.
Gelukkig bleek het mogelijk na het zomer* reces het wetsontwerp in de Tweede Kamer tusschen de begrootingswetten te behandelen en ook in de Eerste Kamer kon in het laatst van 1917 de behandeling nog plaats vinden.
Het ontwerp van wet, bij Koninklijke Bood* schap van 17 Mei 1913 aan de Staten*Generaal aangeboden, werd, na door de beide Kamers te zijn aangenomen, door de bekrachtiging der Koningin op 15 December 1917 (Staats* blad No. 700) tot wet verheven.
Nu bleef nog de vraag over, of het inwerking* treden van de wet lang op zich zou laten wachten. De zoo zorgelijke tijden en de in 1918 te ver* .wachten verandering van de Regeering deden /velen een lang uitstel vreezen. Dat het anders is geloopen, is vooral te danken aan de energieke wijze, waarop minister Posthuma deze zaak behandelde. Hij wenschte met den meesten spoed de voorbereidingen te zien getroffen om reeds binnen enkele maanden de wet in werking te kunnen doen treden; daardoor voorkomende, dat allerlei omstandigheden in deze onzekere tijden de verheffing der beide scholen tot hooge* scholen zouden verhinderen en misschien voor langen tijd verschuiven. Met' groote intensiteit moest daardoor aan die voorbereiding worden gewerkt, zoowel aan het Departement als door den Raad van Bestuur, speciaal door de uit den Raad benoemde commissie, de heeren Wester (Directeur van het jaar Mei 1917— Mei 1918), Sjoixema, Secretaris van den Raad van Bestuur, en Markus, assessor (een sedert het rouleerend directoraat ingestelde officieuse functie). Dat de wet binnen enkele maanden in werking kon treden, was voor een zeer groot deel te danken aan den noesten arbeid en de groote voortvarendheid van de heeren Dr. P. van Hoek en Dr. K. H. M. van der Zande, resp. Directeur*Generaal van den Land* bouw en Inspecteur van het Landbouw*Onder* wijs. In November 1917 begonnen reeds de onderhandelingen met het Departement schrifte* lijk zoowel als mondeling. Er was zeer veel werk te doen. Opgemaakt moesten worden: De omschrijving van de aanstellingen der wetenschappehjke ambtenaren — dus ook de onderverdeeling en samenvoeging der onder* wijsvakken;
De regeling der examens en promotiën, en de overgangsbepalingen ten opzichte van de examens;
Het Reglement voor de Veeartsenijkundige Hoogeschool;
De instructie voor den administrateur;
Het Reglement op het beheer en het gebruik der verzamelingen enz.;
De vrijstellingen van examens aan de Vee* artsenijkundige Hoogeschool (art. 48);
Een lijst van de buitenlandsche getuig* schriften, die toegang geven tot het afleggen











van examens aan de Veeartsenijkundige Hooge* school (art. 49);
Het Reglement voor het gebruik en dat voor het beheer van de bibliotheek;
Bepalingen in verband met het voorkomen van besmettelijke ziekten op de terreinen van de Veeartsenijkundige Hoogeschool en de even* tueele schadevergoedingen;
en ten slotte nog verschillende andere in* structiën, reglementen en regelingen.
De commissie van voorbereiding maakte con* cepten, de Raad van Bestuur diende deze na behandeling bij den Minister in en in den regel hadden daarna mondelinge of schriftelijke onder* handelingen met hoofdambtenaren van het departement plaats.
Dat sommige der bovengenoemde onder* werpen heel wat studie en overleg eischten, behoeft wel niet nader betoogd te worden.
Bovendien gaf de voorbereiding van de plechtige opening (de invitaties, de regelingen) uit den aard der zaak aanleiding tot veel ge* schrijf en besprekingen, en verder moesten een wapen, een devies, een embleem en een ambts* gewaad voor de hoogleeraren zoo mogelijk reeds bij de opening gereed zijn.
Gelukkig bleek ook thans, dat de Raad van Bestuur een krachtig lichaam was, waarvan de leden in den regel eendrachtig samenwerkten. Indien nu en dan verschil van inzicht bestond, leidde dit niet tot verzwakking van zijn invloed. Het mag hier wel geacht worden op zijn plaats te zijn er aan te herinneren, dat de Raad van Be* stuur van 'sRijks* Veeartsenijschool in de laatste jaren van zijn bestaan door de kracht, die van hem uitging, zeer nuttig heeft gewerkt. Menige nog bij de oude wet mogelijke verbetering, de uitbreiding der hulpmiddelen en gebouwen en verschillende andere veranderingen ten goede, waren voor een niet gering deel te danken aan de krachtige leiding van den Raad van i Bestuur.
Nog geen drie maanden na de afkondiging der wet trad zij in werking, n.L op 9 Maart 1918. Dat dit midden in den cursus geschiedde, leverde weliswaar moei* lijkhed en en maakte het noodig, dat een aantal bijzondere bepalingen werden getroffen, echter de hierboven vermelde omstandigheden moti* veerden deze beslissing volkomen.
Reeds op 8 Januari werden de Curatoren benoemd n.1. de heeren Jhr. Mr. J. W. M. Bosch van Oud*Amelisweerd (Voorzitter), Mr. W. J. Baron van Dedem, Mr. H. J. Dijckmeester, Mr. Dr. M. S. Koster en H. Pollema. Later, n.1. op 16 Maart 1918, werd
tot Secretaris van het college van curatoren benoemd de heer: H. Tromp van Holst.
Bij Koninklijk Besluit van 2 Maart 1918 werden met ingang van den datum, waarop de wet in werking zou treden, benoemd tot gewoon hoogleeraar:
1. Dr. L. de Blieck te Utrecht, in bijzondere ziektekunde en geneeskunde van de parasitaire en infectie» ziekten, tropische ziekten en bacteriologie;
2. Dr. M. C. Dekhuyzen te Utrecht, in weefselleer, physiologie en embryologie;
3. Dr. J. H. Hartog te Utrecht, in heelkunde, kliniek en buitenpraktijk;
4. Dr. J. E. W. Ihle te Utrecht, in dierkunde en plantkunde;
5. Dr. H. J akob te Utrecht, in algemeene geneesleer, ge» neesmiddel- en vergiftleer, oogheelkunde en kliniek;
6. Dr. W. H. Keesom te Utrecht, in natuurkunde en physische scheikunde;
7. Dr. G. Krediet te Utrecht, in ontleedkunde;
8. Dr. H. M. Kroon te Utrecht, in veeteeltwetenschap, gezondheidsleer van het vee en hoefkunde;
9. Dr. H. Markus te Utrecht, in algemeene ziektekunde, ziektekundige ontleedkunde en ziektekun= dige weefselleer;
10. Dr. W. J. Paimans te Utrecht, in veeverloskunde, buitenpraktijk en geschiedenis der veeartsenijkunde;
11. Dr. B. Sjollema te Utrecht, in scheikunde, uitge» zonderd physische scheikunde;
12. J. J. Wester te Utrecht, in bijzondere ziektekunde en geneeskunde van de niet-parasitaire en niet» infectieuse ziekten, gerechtelijke veeartsenijkunde, kliniek en buitenpractijk;
tot buitengewoon hoogleeraar:
13. Dr. J. Poels te Rotterdam, in de vaccine» en sero» therapie;
14. Dr. H. Remmelts te 's Gravenhage, in de veeartsenij» kundige politie.
Geen enkele der leeraren, die den stoot tot de verheffing van het veterinair onderwijs tot hooger onderwijs hadden gegeven en daarvoor verscheidene jaren hadden geijverd, die door verhooging van het peil van het onderwijs en doorhun wetenschappelijken arbeid zooveel tot de verheffing van de veeartsenijschool tot hoogeschool hebben bijgedragen, die den weg daartoe hadden bereid, geen enkele dezer leeraren was als leeraar van de verheffing tot hoogeschool getuige; slechts een hunner, Dr. H. J. Hamburger, sedert 1901 hoogleeraar te Groningen, was nog in leven.
Dr. W. C. Schimmel, Dr. M. H. P. Tho» massen, D. F. van Esveld, Dr. J. D. van der Plaats, M. G. de Bruin, Dr. P. M. J. M. E. Woltering, geen hunner heeft het be» loofde land mogen betreden; van de bekroning van hun werk zijn zij helaas geen getuigen geweest.
Bij hetzelfde besluit van 2 Maart 1918 werden benoemd tot lector: de heeren D. J.



de Jong (tevens apotheker), Dr. H. Schor* nagel (tevens prosector), Dr. H. A.Vermeulen (tevens prosector); tot conservator: de heeren Dr. E. A. R. F. Baudet, Dr. T. van Heels* bergen, Dr. N. H. Kolkmeijer (tijdelijk), J. B. Douwes (tijdelijk); tot chef van de hoef* smederij de heer S. van Angeren. Op 7 Maart werden benoemd tot bibliothecaris de heer J. B. du Buy, tot administrateur de heer M. C. P. Kruse, tot opziener de heer F. H. Korff, tot ambtenaar van administratie en pedel de heer W. F. S. van Dijk en bovendien eenige assistenten (tijdelijk), eenige amanuen* ses, twee assistent*apothekers en een schrijver (tijdelijk).
Hoezeer ook de ernst der tijden een be* perking oplegde, toch werd besloten de ope* ning der Hoogeschool met plechtig* heid te doen plaats hebben. Als datum daar* voor werd 16 Maart 1918 bepaald.
De Minister droeg de voorbereiding en openingsplechtigheid aan den Raad van Bestuur der Rijks*Veeartsenijschool op. Deze belastte hiermede de boven reeds genoemde commissie, bestaande uit de heeren Wester, Sjollema en Markus. Zij pleegden daarbij overleg met den Voorzitter van het benoemd college van curatoren, Jhr. Mr. J. W. M. Bosch van Oud* Amelisweerd.
De Veeartsenijkundige Hoogeschool mocht zich op den dag der plechtige opening in de belangstelling van zeer velen verheugen.1)
Bij de plechtigheid bleef in het kerkgebouw der Remonstrantsche gemeente geen plaats onbezet.
De stoet van hooge genoodigden, curatoren en hoogleeraren der Veeartsenijkundige Hooge* school, die onder het spelen van het „Wilhelmus" de kerk binnentrad, was als volgt gevormd:
Z. K. H. de Prins der Nederlanden, die ak vertegenwoordiger van H. M. de Koningin de • plechtigheid bijwoonde, werd geleid door den President*Curator Jhr. Mr. Bosch van Oud* AMELisWEERD.de vertegenwoordiger van H.M. de Konigin*Moeder, Baron van Harinxma thoe Slooten door den Curator Mr. W. J. Baron van Dedem, de Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel door den Curator Mr. H. J. Dijckmeester, de Minister van Justitie door den Curator Mr. Dr. M. S. Koster, de Minister van Koloniën door den Curator H. Pollema,
l) Een verslag van de opening der Veeartsenijkundige Hoogeschool is afgedrukt in het Tijdschrift voor Dier» geneeskunde 1918; bovendien zijn een groot aantal exemplaren ervan afzonderlijk verspreid.
de Commissaris der Koningin door den Rector Magnificus (den heer J. J. Wester), de Voor* zitter van de Tweede Kamer van de Staten* Generaal door den hoogleeraar Dr. H. Markus, de adjudant van Z.K.H. den Prins der Neder* landen door den Burgemeester van Utrecht, de Secretaris*Generaal van het Departement van Landbouw, Nijverheid en Handel door den Directeur*Generaal van den Landbouw, de Inspecteur van het Landbouw*Onderwijs door den hoogleeraar Dr. M. C. Dekhuyzen. Verder volgden de overige hoogleeraren naar hun an* cienniteit als leeraar der Rijks*Veeartsenijschool.
In de kerk waren verder vele autoriteiten aan* wezig o.a. leden van de beide Kamers der Staten* Generaal, leden van Gedeputeerde Staten van Utrecht, wethouders der gemeente Utrecht, vertegenwoordigers van Nederlandsche weten* schappelijke genootschappen en van de Ne* derlandsche universiteiten en hoogescholen, curatoren van inrichtingen van hooger onder* wijs1), hoogleeraren en lectoren der Utrechtsche universiteit, vertegenwoordigers van de op vee* artsenijkundig gebied werkzame vereenigingen en van landbouwgenootschappen, plaatselijke autoriteiten op verschillend gebied, verder de Senaat van het veterinair studentencorps „Ab* syrtus" en de besturen van de verschillende gezelschappen van „Absyrtus", zoomede verte* genwoordigers van studentenvereenigingen te Utrecht en te Wageningen, ten slotte vele dierenartsen, de studenten en ambtenaren der Veeartsenijkundige Hoogeschool.
De President*Curator, de heer Jhr. Mr. J. W. M. Bosch van Oud*Amelisweerd, opende de plechtigheid, aan het slot daarvan Zijne Excellentie den Minister van Landbouw, Nijver* heid en Handel, den heer F. E. Posthuma, verzoekend tot de opening der Veeartsenij* kundige Hoogeschool te willen overgaan.
Na het uitspreken van de eigenlijke openings* woorden aan het slot dezer openingsrede, waarbij alle aanwezigen waren opgestaan, viel het orgel, begeleid door drie bazuinen, het „Nun Danket Alle Gort" in, opnieuw gezet door den Utrechts chen componist Dr. Joh. Wagenaar. De Rector*Magnificus der Vee* artsenijkundige Hoogeschool, de heer J. Wester, hield daarna een rede over „het verleden, het heden en de toekomst van het veeartsenijkundig onderwijs in Nederland." Achtereenvolgens voerden nog het woord de Burgemeester van Utrecht, Mr. J. P. Fockema Andre«; de
1) De oorlog maakte vertegenwoordiging van buitens landsche instellingen feitelijk onmogelijk.



np HnnniBirBiPiin



DE LECTOREN EN ENKELE ANDERE AMBTENAREN.



President'Curator van de Utrechtsche Univer* siteit, Mr. Dr. A. F. Baron van Lynden ; en de Rector «Magnificus der Utrechtsche Univer* siteit, Dr. P. van Romburgh, die daarbij namens den Senaat der Universiteit een oor* konde aanbood. Na een woord van dank voor de aanbieding door den Rector Magnificus, den heer Wester, sprak de Rector van den Senaat van het veterinair studentencorps „Absyrtus", de heer M. Karsemeyer, een korte rede uit en werd ten slotte de plechtigheid gesloten door den President*Curator.
In het Hotel des Pays Bas hield de nieuwe Senaat daarna een buitengewoon druk be* zochte receptie. In hetzelfde hotel had des avonds een maaltijd plaats, door den Senaat aan een aantal genoodigden aangeboden, waaraan ook Z. K. H. de Prins der Neder* landen deelnam.
De dag werd voor velen der aanzittenden besloten door eenige oogenblikken in de sociëteit „Absyrtus" door te brengen.
De dag van de openingsplechtigheid was uitstekend geslaagd.
De Hoogeschool kwam, zooals bij den aanhef van deze bijdrage werd gezegd, nage* noeg volwassen ter wereld. Aan hare be* zetting met wetenschappelijke werkers ontbrak voor de eischen van dezen tijd slechts weinig. Er was nog geen hoogleeraar voor de kennis van de menschelijke voedingsmiddelen van dierlijken oorsprong. De aanstelling van Dr. H. Schornagel als zoodanig had echter nog in 1918 plaats. Spoedig n.1. in Novem* ber 1919 ging deze functie over aan den heer C. F. van Oijen. De hoogleeraar Schornagel nam de vakken algemeene ziekte* kunde, ziektekundige ontleedkunde en ziekte* kundige weefselleer over, die aanvankelijk door den in Januari 1919 overleden hoogleeraar Dr. H. Markus werden gegeven.
Verder werden de wetenschappelijke mede* werkers der hoogleeraren reeds spoedig met eenige krachten, conservatoren, prosec* toren of assistenten aangevuld. Zoo kwamen er nieuwe conservatoren of prosectoren voor physiologie, pathologie, scheikunde, verlos* kunde, zootechniek, anatomie, voor de kli* niek voor kleine huisdieren en voor die voor heelkunde
De uitrusting was, afgezien van de leven* de krachten, niet onaanzienlijk, ofschoon sommige afdeelingen dringend behoefte hadden aan betere instituten. Nieuw waren de in* stituten voor pathologie,, voor chirurgie en
en voor hoefkunde; vernieuwd die voor interne cliniek en voor zootechniek.
Aan zeer bescheiden eischen voldeden de beschikbare localiteiten voor scheikunde, na* tuurkunde, zoölogie en botanie en die voor verloskunde. Geheel onvoldoende waren de physiologie, de parasitaire en infectieziekten, de anatomie en de kliniek voor kleine huis* dieren gehuisvest, terwijl er voor de kennis der menschelijke voedingsmiddelen van dier* lijken oorsprong in het geheel geen lokaliteiten bestonden. Ook was de behoefte aan stal* ruimte niet geheel bevredigd en bestond er nog een verlanglijst met punten als: een aula, een nieuwe bibliotheek, een nieuw admini* stratiegebouw, een centraal fouragemagazijn.
De drie laatstgenoemde onderwijsafdelingen mochten op goede gronden spoedig verlossing uit hun benarden toestand verwachten. In 1920 kon de hoogleeraar in het laatstge* noemde vak enkele nieuwe lokalen, gebouwd boven het pathologisch instituut, in gebruik nemen.
In 1921 kwam het nieuwe instituut voor anatomie gereed en in 1920 werd een begin gemaakt met den bouw van een nieuwe kliniek voor de kleine huisdieren.
De bestuurswijze der nieuwe hooge* school is bijna geheel ingericht overeenkomstig die der universiteiten en hoogescholen.
Een curatorium, bestaande uit personen, die in den lande een belangrijke positie be* kleeden, bijgestaan door een bezoldigden secretaris, waakt voor de naleving van de wet en van alle krachtens haar uitgevaardigde verordeningen, de hoogeschool betreffende. Het doet jaarlijks uitvoerig verslag van den staat der hoogeschool en zendt aan den Minister jaarlijks een begrooting van uitgaven voor het volgende jaar.
De rector magnificus wordt voor een jaar benoemd en bijgestaan door, eveneens voor een jaar benoemde, assessoren. Ten einde con* tinuiteit te verkrijgen, is in den Senaat de regel ingevoerd, dat de afgetreden rector tot assessor wordt benoemd, zoo ook de hoog* leeraar, die als secretaris van den Senaat func* tioneert en die volgens een eveneens aangenomen regel voor het volgende rectoraat wordt voor* gedragen.
Behalve het voorzitterschap van den Senaat is aan den rector magnificus de handhaving van de tucht onder de studenten opgedragen; de administrateur en bibliothecaris oefenen hun functie onder zijn toezicht uit.



De gezamenlijke hoogleeraren vormen den Senaat. Deze wordt gehoord, resp. adviseert, o.a. bij verschillende benoemingen, bij het regelen der werkzaamheden van verschillende ambtenaren en beambten, over de getuigschriften, welke toelating zullen geven tot het afleggen van examens.
De Senaat kan het doctoraat honoris causa verkenen, stelt het programma der lessen voor elk studiejaar — na goedkeuring door cura* toren — vast, benoemt de examencommissies. De promoties geschieden door, resp. ten over* staan van den Senaat, enz.
Uit dit alles moge blijken, dat de Senaat het centrale college der hoogeschool is en de praktijk leert dan ook reeds, dat van dit col* lege, evenals vroeger van den Raad van Bestuur, veelal het initiatief uitgaat voor maatregelen, de hoogeschool betreffende en dat zijn advies wordt ingewonnen hetzij door Curatoren of door het departement ook daar, waar het andere zaken betreft dan regelingen van onderwijs en examens. Aan een kleine hoogeschool, die niet uit verschillende faculteiten of afdeelingen bestaat, is het gewenscht, dat vooral de Senaat leiding geeft.
Ook is het daar aangewezen, dat de rector magnificus zoo goed als geheel zijn functie in samenwerking met den Senaat uitoefent.
Het geldelijk en administratief beheer der hoogeschool wordt gevoerd door een admini* strateur. Dit is een verschil met hetgeen aan de universiteiten en hoogescholen in ons land bestaat (bestond), waar geen comptabel admi* nistrateur bestaat (of bestond.)
De regeling van het onderwijs en van de examens kon door de nieuwe wet in over* eenstemming worden gebracht met de eischen van het oogenblik en dit zal zonder wettelijke wijzigingen steeds mogelijk zijn. Dat de vak* ken, waarin de aanstaande veearts onderwijs dient te ontvangen, thans alle in de wet zijn opgenomen, spreekt wel vanzelf. Er is een ruime omschrijving voor gekozen. Er komen enkele nieuwe vakken in de wet voor, ofschoon in de meeste ook reeds aan de veeartsenij* school onderwijs werd gegeven.
Van de drie examens, het propaedeutisch*, het candidaats* en hetveeartsenijkundig examen, wordt het laatste in drie stukken afgenomen. Het laatste stuk hiervan is voornamelijk een prak* tisch examen. In het laatste studiejaar zullen de studenten zich dus hoofdzakelijk aan prak* tische werkzaamheden, zooals onderzoek en behandeling van zieke dieren, oefeningen in de laboratoria, sectiekamer, abattoir enz. kunnen
wijden. Ook de mogelijkheid zich met een wetenschappelijk vraagstuk door eigen onder* zoek bezig te houden bestaat in dat jaar.
Waar de studenten geacht worden telkens na een jaar een examen (resp. een gedeelte ervan) af te leggen, is de normale duur der studie vijf jaren.
De examencommissies stellen elk jaar de zittingsperioden in overleg met den Senaat vast. Als regel zal er vóór en na de zomervacantie gelegenheid bestaan examens af te leggen; voor enkele gedeelten en in bijzondere gevallen ook na de Kerstvacantie.
Zal aan de Veeartsenijkundige Hoogeschool duidelijk tot uiting komen, dat de wet van 1917 een andere omschrijving geeft van het doel, waarmede het veeartsenijkundig onderwijs wordt gegeven, dan de wet van 187é?
Art. 1 van de laatste luidde: „Er wordt van Staatswege onderwijs gegeven in de vee* artsenijkunde aan een Rijksveeartsenijschool. Deze School is bestemd tot opleiding van veeartsen."
Art. 1 der nieuwe wet zegt: „Hooger land* bouwonderwijs en hooger veeartsenijkundig onderwijs omvatten de vorming en voorbe* reiding tot zelfstandige beoefening der land* bouw* en der veeartsenijkundige wetenschappen en tot het bekleeden van maatschappelijke be* trekkingen, waarvoor opleiding in die weten* schappen vereischt wordt."
Er is verschil in tweeërlei opzicht. In de nieuwe wet wordt als het ware erkend, dat opleiding in de veeartsenijkundige weten* schappen noodig is, niet alleen met het oog op het beroep van den praktiseerenden veearts. De oude wet, die dit niet deed, was oorzaak, dat aan de veeartsenijschool vele jaren lang geen bevredigende opleiding verkregen werd voor het bekleeden van maatschappelijke be* trekkingen, zooals die bij de vleesch* en melk* hygiëne, in de veeteelt, in wetenschappelijke laboratoria, enz.
Weliswaar was in de laatste jaren van het bestaan der veeartsenijschool hierin reeds veel verbetering gekomen, tot volle ontwikkeling kwam dit deel der opleiding echter niet.
Met de Veeartsenijkundige Hoogeschool is het in dit opzicht reeds thans veel beter gesteld.
Ook het tweede punt van verschil tusschen de aanvangsartikelen van beide wetten is van groot belang.
Volgens de wet van 1917 zal het hooger vee* artsenijkundig onderwijs omvatten de vorming en voorbereiding tot zelfstandige beoefening



der veeartsenijkundige wetenschappen. Het best zal dit zeker tot zijn recht komen, wanneer vele studenten, nadat zij het diploma van vee* arts verkregen, het doctoraat in de veeartsenij* kunde verwerven; ook al is het bij de bestaande regeling in het vijfde studiejaar voor den student mogelijk, zich met wetenschappelijke vraag* stukken van niet te grooten omvang bezig te houden.
Voor de veeartsenijkunde en voor alles wat bij den vooruitgang dezer wetenschap wordt gebaat, is het van veel belang, dat het jus promo* vendi aan de Veeartsenijkundige Hoogeschool bestaat. Ernstige bewerking van proefschriften zal tot de ontwikkeling dezer wetenschap veel kunnen bijdragen en niet zelden voor de ge* promoveerden aanleiding zijn ook later weten* schappelijken arbeid te verrichten. Ook voor de hoogeschool zelf moet dit direct zoowel als indirect een gunstige werking uitoefenen. Direct, omdat het bijdraagt tot de weten* schappelijke activiteit aan de hoogeschool en
indirect, omdat daardoor meer geschikte per* sonen voor de vervulling der wetenschappe* lijke functies aan de hoogeschool te vinden zullen zijn.
Wetenschappelijke arbeid zal de jonge vee* artsen in aanraking brengen met andere weten* schappelijke milieux en aanleiding voor hen zijn om met anderen samen te werken; ook dit kan veel nut brengen voor wetenschap en maatschappij.
Nu het veterinair onderwijs over de hulp* middelen beschikt en ook overigens voldoet aan de eischen, noodig voor het verrichten van wetenschappelijken arbeid, zal het grootendeels van de studenten dezer hoogeschool afhangen, of de toekomst zal leeren, dat deze tak van hooger onderwijs terecht in het leven werd ge* roepen; dus of het tweeledig doel bereikt zal worden: vorming van wetenschappelijk goed geschoolde vetermairen en bevordering van de veeartsenijkundige wetenschappen.



HOOFDSTUK VIII.
HET ONDERWIJZEND PERSONEEL VAN 1821-1921 door M. C. DEKHUYZEN.
Laat ons trachten, in plaats van een dorre opsomming van feiten, een overzicht te geven van dit deel der geschiedenis onzer inrichting. Daartoe zullen we onze eerste eeuw indeelen in enkele tijdvakken, elk gekenmerkt door ietwat andere opvattingen, verpersoonlijkt in mannen, die direct of indirect hun invloed lieten gelden.
De eerste periode loopt van 1821 tot 1851. De geest van Koning Willem I drukt den stempel op dien geheelen tijd, de periode van Numan.
De tweede omvat de jaren 1851 tot 1872. Misschien is zij het best gekarakteriseerd als de tijd van Hekmeyer.
De derde is die van het directoraat van Mac Gillavry, 1872—1877.
De vierde is verbonden aan den naam van Wirtz en omvat de jaren 1877 tot 1901: den bloeitijd van Schimmel, Thomassen, De Bruin, Van Esveld, Van der Plaats en Hamburger.
De vijfde is ingeluid door het optreden van H. J. Lovink als directeur-generaal van den landbouw.
De school werd opgericht ten einde weten* schappelijk opgeleide dierenartsen te kweeken. Terwijl men in het buitenland zulks reeds lang had ter hand genomen (de Veeartse* nijscholen van Lyon, Alfort bij Parijs be* stonden sedert 1761 en 1766, die te Weenen, Hannover, Dresden, Berlijn en München waren in 1777, '78, '80, '90 opgericht, om van kleinere niet te gewagen), is men ten onzent eerst in 1819 begonnen de zaak ernstig aan te vatten. Toen heeft men in 1821 's Rijks*Veeartsenij* school opgericht in het centrum van Noord*
Nederland, als aanhangsel van de Utrechtsche Akademie, in zooverre als men het onder* wijzend personeel koos uit aan die hooge* school verbonden professoren, m. a. w. uit akademisch gevormde medici en philosophen. De „veearts der school" gaf onder toezicht van den medicus onderwijs in verloskunde, heelkunde en hoefbeslag. Men zocht de docenten niet onder de leerlingen der tal* rijke buitenlandsche onderwijsinrichtingen, waaraan toch mannen als Gurlt, Hertwig, Günther, Hering verbonden waren. Dat klinkt ons ietwat zonderling. Maar de me* dicus, aan wien men het onderwijs, zelfs in de kliniek der huisdieren toevertrouwde, was Dr. Alexander Numan, de schrijver van het Handboek der Genees* en Verloskunde van het Vee, een omwerking van een Duitsch handboek van Rohlwes, waarin Numan ruim* schoots gebruik gemaakt had van hetgeen door Nederlandsche schrijvers als Petrus Camper, Le Franq. van Berkhey, e.a. was opgeteekend. De eischen, die men aan de buitenlandsche scholen voor de toelating stelde, waren zeer laag. De evolutie van den weten* schappelijken veterinair was uit den aard der zaak een langzaam proces.
De eerste directeur was Prof. Dr. Theodoor Gekard van Lidth de Jeude (geb. 1788 te Tiel, f 1863), een bekend zoöloog. Hij do* ceerde: dierkunde (met name paardenkennis), kruidkunde, anatomie en physiologie gedurende dertig jaren (10 Dec. 1821 tot 1851), maar trad reeds in 1826 als directeur af, ten bate van Prof. Dr. Numan (geb. 1780 te Baflo, f 1852, 1804—'22 geneesheer te Hoogezand). Deze gaf onderwijs in: leefregelkunde, alge*



meene en bijzondere ziektekunde, genezings* leer, gerechtelijke veeartsenijkunde en politie. In 1841 werd hij in zijn zware taak ietwat verlicht door de benoeming van Prof. Dr. Pieter Hendrik Jacob Wellenbergh (geb. 1814 te Steenwijk, f 75), die de hygiëne, alg. pathologie, exterieur en gerechtelijke vee* artsenijkunde te doceeren kreeg.
Verder was docent: Prof. Dr. Jacob Vos* maer (geb. 1783 te 's Gravenhage, f 1824), 1807—'16 praktiseerend geneesheer, 1821—'24 hoogleeraar in natuur* en scheikunde aan de V.A.S., tevens prof. enz. aan de hoogeschool te Utrecht, in 1824 opgevolgd door
Prof. Dr. Petrus Johannes Isaacus de Fremery (geb. 1797 te Utrecht, f 1855), die '24—'51 physika, chemie en pharmacie do* ceerde en tevens buitengewoon hoogleeraar aan de hoogeschool was.
Deze leerkrachten werden bijgestaan door: L. Cambier, in de annalen als „belgisch vee* arts" aangeduid, ofschoon de naam „belgisch" eerst ongeveer 1830 weer uit Caesar's Gallia belgica is opgedolven en de V.A.S. te Cure* ghem eerst in 1832 is gesticht, terwijl Cam* bier van 1822—'27 aan onze inrichting is werkzaam geweest. Hij is opgevolgd door J. A. W. Hart (geb. 1802 te Deventer), een der eerste leerlingen onzer school. Deze was reeds voor z'n eind*examen in 1826 ama* nuensis van Prof. Numan, werkte van 4 Mei 1827 tot 1 Oct. 1839 als „Veearts der School" en werd • opgevolgd door Bernard Jacques Cornelis Rijnders (geb. 1799 te Ingen, f 1853). Deze practiseerde te Zalt*Bommel van 1826—1839, doceerde „onder toezicht van Numan" heelkunde, verloskunde en hoef* beslag. Bij de Reorganisatie in 1851 werd hij bevorderd tot leeraar in die vakken en in kliniek.
De namen dezer heeren zijn wel een bewijs, dat het de regeering ernst was, het onderwijs der aanstaande veeartsen zoo wetenschappelijk mogelijk te doen zijn. Men koos de beste krachten, die beschikbaar waren. Dat deze geheele periode met den naam van Koning Willem I en met dien van Prof. Numan verbonden werd, zal geenen kenner der ge* schiedenis des vaderlands verwonderen. De school werd op 9 Oct. 1822 met een bezoek van Z.M. met groot gevolg vereerd. Nadere bijzonderheden, ook betreffende de voorge* schiedenis der stichting, zijn te vinden in den Veterinairen Studenten*Almanak voor 1916 (zie Hoofdstuk II en III).
De tweede periode werd ingeluid, doordat op 19 Febr. 1851 de school, die tot nu toe
uit het Landbouwfonds was bekostigd, door den Staat werd overgenomen. Toch droeg de School van den aanvang af den naam van 's Rijks'Veeartsenijschool.
Deze periode, gedurende welke het directoraat werd waargenomen door Prof. Wellenbergh, die alleen met de administratie en het toezicht belast was, was er een van diep verval. In 1852, '54 en '58 werd geen enkele leerling tot veearts bevorderd.
Leeraren waren: Franciscus Cornelis Hek* meyer (geb. 1809 te Utrecht, f 1886), 1830 tot veearts bevorderd, 1 April 1851—1 Sept. 1881 leeraar aan de V.A.S. in: anatomie, physiologie (tot 72) exterieur, veeteelt, ge* schiedenis der veeartsenijkunde, hoefbeslag hoefziekten, politie en gerechtelijke veeartsenij» kunde (sedert 1855), pharmacie (1855—73'), een man van grooten ijver en werkkracht, Rijnders, reeds genoemd, Izaak Jennes (1 April 1851 tot aan zijn dood 23 Mei 1864 leeraar in alg. en bijz. ziektekunde en genees* leer, geschiedenis der epizoötien, ziektekundige ontleedkunde, kliniek en geneesmiddelleer), Gerrit Wit (1851—'55) leeraar in kruidkunde, geneesmiddelleer, pharmacie, hygiëne, gerechte* lijke veeartsenijkunde en veeartsenijkundige po* btie, Gerardus Johannes Hengeveld (geb. 1814, f 1894), practiseerend veearts te Oegst* geest van 1836—1853, daarna leeraar aan de V. A. S. tot 1 Sept 1881 in: exterieur, hygiëne, chirurgie (tot 1877), kliniek (tot 1877), ver* loskunde (tot 1873), gerechtelijke veeartsenij* kunde en politie (tot 1855), geneesmiddel* en vergiftleer (1877—'81), voederkennis en einde* lijk Dr. Johannes Renatus Eugenius van Laer (geb. 1818 te Zeist, f 1891) voor natuur*, schei* en dierkunde. Na den dood van Wit in 1855 kreeg hij ook de botanische vakken er bij, maar stond dit vak en de dierkunde in 1873 af.
In korte woorden saamgevat kenschetst zich deze periode als een tegenstelling van de vorige. De hoogleeraren waren door leeraren vervangen, en wel voor de veterinaire vakken door veeartsen, met geweldige overlading van vakken. Inmiddels had de school een groote kracht verworven in den persoon van den veterinair A. W. H. Wirtz, die op 8 Juni 1864 tot opvolger van Jennes voor dezelfde vakken was benoemd: een klinicus en docent van veel verdiensten, wiens lessen door z'n leerlingen hoog werden gewaardeerd.
In 1872 breekt de derde periode aan. Dr. Mac Gillavry wordt directeur, krijgt weldra den persoonlijken titel van hoogleeraar, neemt



de physiologie, weefselleer en practische mi* croscopie van Hekmeyer over, reorganiseert het onderwijs: beroept in 1873 Dr. L. J. van der Harst voor dier*, plant*, delfstof* en aard* kunde, artsenij warenkennis, artsenijmengkunde (sedert 1877), practische scheikunde, leer der voeder*, vergift* en artsenijplanten, en F. Ph. W eitzel (1847—'73 practiseerend veearts) voor verloskunde, hoefziekten (1877—'81), kliniek en praktijk, geneesmiddel* en vergiftleer. In dit overgangstijdvak worden tal van gebouwen en stallen gesticht. Reeds in 1877 kwam aan het bestuur van Mac Gillavry een einde door zijn benoeming, tot hoogleeraar te Leiden. Hij wees tot zijn opvolger den man aan, die hem met vele adviezen gediend had: den leeraar Wirtz.
Deze begon met het leeraarspersoneel te versterken. Hij beriep 1 Mei 1877 W. C. Schim* mel voor heelkunde, hoefziekten en algemeene geneesleer, Dr. C. A. Pekelharing (1 Januari 1870—20 Sept. 1881) voor weefselleer, physio* logie, alg. ziektekunde, ziektekundige ontleed* kunde en practische microscopie, en in 1881 M. H. I. P. Thomassen voor alg. geneesleer, geneesmiddel* en vergiftleer, bijzondere ziekte* kunde, geschiedenis der veeartsenijkunde, kli* niek, D. F. van Esveld voor ontleedkunde, embryologie, teratologie, natuurl. historie, exterieur* en raskennis van het paard en de overige huisdieren, gezondheidsleer en voeder* kennis, Dr. J. D. van der Plaats voor natuur* en scheikunde, Dr. S. de Jager voor de vakken van Pekelharing. Reeds na drie jaren nam De Jager zijn ontslag, werd tusschen 1 Feb. 1886—1 Feb. 1888 tijdelijk vervangen door Dr. H. Zwaardemaker, die door Dr. H. J. Hamburger werd opgevolgd. In 1893 werd Weltzel opgevolgd door M. G. de Bruin, Hamburger in 1901 door Dr. M. C. Dek* huyzen. Wat die mannen: Schimmel, Tho* massen, Van Esveld en De Bruin voor het veterinaire onderwijs en onderzoek hebben gedaan, ligt nog versch in de herinnering. In Van der Plaats had men een man van buiten* gewone scherpzinnigheid en van algemeene ontwikkeling gevonden. Hamburger's ver* diensten werden erkend door zijne benoeming tot hoogleeraar te Groningen. De overlading met leervakken deed zich steeds pijnlijker gevoelen. De afschaffing van het internaat (1 Sept. 1899) bracht althans verruiming in de lokaliteiten. Een houten hulpgebouw had jarenlang ten eenenmale onvoldoende in de behoeften moeten voorzien. Een nieuwe reor* ganisatie brak zich langzamerhand baan, maar
de vakschool met internaat kon niet met een pennestreek worden omgezet in een inrichting van hooger onderwijs, die voorbereidt tot zelfstandige beoefening der veterinaire weten* schappen.
De vijfde periode ware te verdeelen in twee onderafdeelingen: de voorbereiding tot de verheffing tot Veeartsenijkundige Hoogeschool in Maart 1918 en de korte spanne tijds, waarin deze als zoodanig bestaat.
Aan den Directeur*Generaal van den Land* bouw Dr. Lovink komt de eer toe, krachtig de zaak te hebben aangevat. Gebouwen werden gesticht, het aantal leeraren vergroot, het regie* ment herzien. De Raad van Bestuur kreeg meer macht, de overlading met leervakken nam af. Dr. H. Markus nam de algemeene ziektekunde, de ziektekundige ontleedkunde en de bacteriologie over van Dr. Dekhuyzen, die zich in plaats daarvan embryologie zag opgedragen en weefselleer en physiologie be* hield. Van Esveld zag zich ontheven van het exterieur, de raskennis en de natuurlijke historie der huisdieren. Helaas hebben de mannen, die zoozeer voor de reorganisatie gestreden hebben, het welslagen van hun streven niet mogen beleven. Aan hun toewijding aan het onderwijs en hun verdiensten bij het onderzoek is het te danken, dat het recht van de V.A.S., onder de inrichtingen voor hooger onderwijs opgenomen te worden, ten slotte erkend werd. Eere aan de Ministers Talma en Posthuma, die zulks hebben doorgezet.
1 Sept. 1908 trad Dr. Wirtz als directeur af, om 1 Feb. 1910 opgevolgd te worden door W. C. Schimmel. Na diens dood op 17 Dec. 1914 nam Dr. Van der Plaats tijdelijk het ambt waar, om 4 Mei 1915 plaats te maken voor Dr. M. C. Dekhuyzen, die voor één jaar benoemd werd. Hiermede was het rou* leerend directoraatingevoerd. Achtereenvolgens waren de heeren Markus en Wester directeur.
Dr. van der Harst overleed in 1897. Hij werd opgevolgd door Dr. P. M. I. M. E. Woltering, die in 1902 tot Hoofdinspecteur van de Volksgezondheid benoemd werd. In zijn plaats kwam Dr. L. van Itallie, die in 1907 tot hoogleeraar te Leiden werd benoemd. Dr. B. Sjollema verving hem. In den leerstoel dezer heeren hebben in den loop der jaren belangrijke wijzigingen plaats gehad. Oor* spronkelijk was de pharmaceutische dienst en het onderwijs in de pharmacie verbonden aan plant* en dierkunde en practische scheikunde. Alle, die dien leerstoel bezetten na Van der Harst, bezaten dan ook het diploma van



apotheker. Van Ittallie wist zich het eerst te ontdoen van het onderwijs in de dierkunde, Sjollema gaf de plantkunde op en nam de' organische chemie over, terwijl Van der Plaats practische oefeningen in de natuurkunde in* stelde. Ten slotte werd ook de pharmacie in 1915 afgesplitst, terwijl de aard* en delfstof* kunde bij de reorganisatie uitgevallen zijn. De anorganische chemie wordt ten deele bekend ondersteld, terwijl de physische scheikunde bij den leerstoel voor natuurkunde is gebleven.
In 1906 werd Dr. H. F. Nierstrasz tot buitengewoon leeraar in dierkunde benoemd. In 1910 hoogleeraar in dat vak aan de Uni* versiteit geworden, werd hij opgevolgd door Dr. J. E. W. Ihle, die aanvankelijk buiten* gewoon leeraar in dierkunde was, maar zich in 1913 benoemd zag tot leeraar in dierkunde, belast met het onderwijs in plantkunde. In 1915 werd D. J. de Jong apotheker en docent in artsenijwarenkennis en artseniimengkunde. Zijn voorganger: de chemicus J. C van Effen had 44 jaren de apotheek beheerd.
De physika werd in 1876 van de schouders van Dr. Van Laer op die van Dr. Johannes Hendricus Van 't Hoff gelegd, als assistent, docent in natuurkunde. Op het voetstuk van diens standbeeld te Rotterdam staan de woorden gegrift, dat hij de scheikunde en de natuur* kunde aaneengekoppeld heeft. Wie de oude collegekamer betreedt, waarin Van der Plaats zoovele jaren z'n glasheldere lessen gegeven heeft, moge bedenken, dat dit de plek is, waar Van 't Hoff de physico*chemie concipieerde. Hier was de jonge organicus verplicht z'n teerlingen de grondbeginselen der natuurkunde duidelijk te maken. Heeft wel ooit een ge* dwongen leeropdracht rijker vruchten ge* dragen ?
Na een jaar werd hij opgevolgd door Dr. G. I. W. Bremer, eveneens met den titel van assistent, die spoedig tot leeraar aan de H.B.S. te Rotterdam bevorderd werd. Dr. Jan Daniël van der Plaats volgde hem in 1878 op, eerst als „docent", na drie jaren als leeraar in natuur* en scheikunde. Tot 1913 heeft die combinatie geduurd. In 1916 werd hij opgevolgd door Dr. W. H. Keesom.
Thomassen overleed in 1906, De Bruin in 1908, Van Esveld in 1912, Schimmel in 1914. Eerstgenoemde werd opgevolgd door J J Wester, De Bruin door W. J. Paimans, ter* wijl tegelijkertijd H. M. Kroon Van Esveld yan een groot deel van z'n taak ontlastte, totdat in 1913 Dr. G. Krediet Van Esveld opvolgde. Schimmel droeg wegens de ambtsbezigheden
van het directoraat zijn taak als leeraar in 1911 grootendeels over aan Dr. J. H. Hartog.
In 1902 werd de directeur van het abattoir te Utrecht: K. Hoefnagel tot buitengewoon leeraar in practische vleeschkeuring benoemd, terwijl Markus tijdelijk belast bleef met het theoretisch onderwijs in dat vak.
Dr. D. A. de Jong is van 1910—'15 met het onderwijs in parasitaire* en infectieziekten belast geweest, dat tot dusver aan Dr. A. W. H. Wirtz was opgedragen. De Jong had den per* soonlijken titel van hoogleeraar en was tevens prof. extra*ord. te Leiden. Hij is 31 Januari 1916 opgevolgd door Dr. L. de Blieck, eveneens met den persoonlijken titel van hoogleeraar.
In 1911 is Dr. H.Jakob tot leeraar in ge* neesmiddel en vergiftleer, in alg. therapie en in kliniek voor kleine huisdieren be* noemd.
Dr. A. Vrijburg was van 1913—'19 als con* servator bij het instituut voor parasitaire* en mfectiekziekten belast met het onderwijs in tropische veeartsenijkunde.
Dr. H. Remmelts zag zich sedert 1916 het onderwijs in de veeartsenijkundige politie op* gedragen, terwijl de directeur van de Rijks* seruminrichting, Dr. J. Poels, die sedert 18 Mei 1911 buitengewoon hoogleeraar te Leiden was, in 1917 als buitengewoon leeraar, met den per* soonlijken titel van buitengewoon hoogleeraar, in de practische toepassing van sera en vaccins werd benoemd.
S. Koenen was van 1904—1918 buitenge* woon leeraar in landbouwkunde.
In Maart 1918 werden de leeraren Dek* huyzen, Markus, Wester, Paimans, Kroon, Jakob, Krediet, Ihle, Hartog en Keesom tot gewoon hoogleeraar bevorderd, Dr. Remmelts en Dr. Poels tot buitengewoon hoog* leeraar.
Op 16 Maart 1918 werd de Veeartsenij* kundige Hoogeschool geopend 5 Juli 1918 werd Dr. H. Schornagel benoemd tot hoog* leeraar in de kennis der menschelijke voedings* middelen van dierlijken oorsprong, doch nam na den dood van Prof. Markus (26 Jan. '19) diens leervakken over: alg. ziektekunde, ziekte* kundige ontleedkunde en ziektekundige weef* selleer, terwijl zijn leerstoel werd ingenomen door Prof. C. F. van Oijen.
De lange rij der prosectores anatomes mae niet ontbreken.
1842—'53 L. van der Wurff.
1853—'87 A. Th. Verhaar, een man van groote verdiensten, aan wien het museum vele schoone preparaten te danken heeft.



1888—'90 S. A. Cramer.
1890—'94 B. Sikkema.
1894—'98 H. G. van Harrevelt.
1898—1904 Dr. L. G. H. G. van de Pas.
1905—heden Dr. H. A. Vermeulen.
1919-heden W. H. Schultze.
Ir. J. Wind werd in 1920 lector in de land* huishoudkunde, Dr. M. J. Sirks privaatdocent in algemeene erfelijkheidsleer.
Conservatoren, resp. prosectoren zijn:
Dr. T. van Heelsbergen, veearts, aan het inst. voor parasitaire* en inf.* ziekten sedert 1911.
J. A. Beijers, vanaf 1912 aan de kliniek voor inwendige ziekten, sedert 1918 lector in klinische onderzoekings*methoden voor in* wendige ziekten.
Dr. E. A. R. F. Baudet, veearts, vanaf 1913 aan het inst. v. par. en inf.z.
Dr. N. H. Kolkmeijer vanaf 1916 aan het laboratorium voor natuurkunde en physische scheikunde.
Mej. J. E. van der Zandevanaf 1918 aan het scheikundig laboratorium.
Veearts J. H. ten Thije vanaf 1918 pro* sector bij het pathologisch instituut.
Veearts J. A. J. M. Kirch aan de kliniek voor verloskunde (sedert 1919).
Veearts Dr. A. K larenbeek aan de kliniek voor kl. huisdieren (sedert 1919).
Veearts G. J. Loran aan de kliniek voor chirurgie (sedert 1919).
Veearts Dr. G. M. van der Plank aan de kliniek voor zootechniek (sedert 1919).
Veearts H. Veenendaal aan de kliniek voor kl. huisdieren.
Veearts C. Steenbeek aan het laboratorium voor weefselleer, physiologie en embryologie.
Veearts H. J. M. Hoogland van 1 Mei 1921 af prosector bij het pathologisch instituut.
O. Nieschulz tijd. conservator van 25 April 1921 af aan het instituut voor parasi* taire* en infectieziekten.



DE CONSERVATOREN EN PROSECTOREN. Bovenste rij. van links naar rechts: G. J. Loran. N. H. Kolkmeyer, Mej. J. E. van der Zande, A. Klarenbeek, J. G. Buitenhuis, I. H.
te» Thije, G. M. van der Plank, W. H. Schuttee, H. Veenendaal. ' Onderste rij (rittend), van link» naar rechts: J. A. J. M. Kirch, E. A. R. F. Baudet. T. van Heelsbergen. C. Steenbeek.
R„ . .. ,. . . '- . „, DE ASSISTENTEN IN DEN CURSUS 1920-'21.
Bovenste rU van links naar rechts: A. Clarenburg C. Druyvesteyn. G. J. van Oordt, W. C van Rosmalen. F. C van der Kaaii IMP Tan °ndcrste "J- van hnks n"r G. P. G. Dinkelaar van Egmond. Mej. C E. Rouffaer, H. J. M? Hoogïand. P'



\
PLATTE GROND VAN HET TERREIN DER VEEARTSENIJKUNDE HOOGESCHOOL IN 1921. 1. Voorgebouw. 2. Woning van den administrateur. 3. Instituut voor parasitaire- en infectieziekten. 4. Sectie-lokaal van no. 3. 5. Proefdieren* stallen van no. 3. 6. Pathologisch instituut. 7. Sectiegebouw. 8. Lokaal voor practikum artsenijmengkunde. 9. Oude hoefsmederij. 10. Tijdelijke kliniek voor kleine huisdieren. 11. Wachtlokaal en bergplaats behoorende bij no. 10. 12. Instituut voor chirurgie. 13. Wachtplaats voor paarden en bergplaats, behoorende bij no. 12. 14 en 141. Gelijkvloers: Stallen, lste verdieping: Afd. Zootechniek. 15. Gelijkvloers: Kliniek voor inwendige ziekten, lste verdieping: afdeelingen inwendige ziekten en verloskunde. 16. Achttien éénpaardsstallen. 17. Bergplaats voor brandstoffen. 18. Manege. 19. Onderwijsgebouw. 20. Koestal. 21. Oude hondenstal. 22. Paardenstal. 23. Koetshuis. 24. Verloskundige kliniek. 25. Berg* plaats van no. 24. 26. Staf voor kleine dieren. 27. Nieuwe hondenstal. 28. Hortus botanicus. 29. Wagenloods. 30. Verbrandingsoven. $1. Instituut voor hoefkunde met rijwielloods. 32. Instituut voor anatomie. 34—39. Woningen aan de Bollen hof sche*, Tak» en Poortstraat* 40. Brug over dt Bilt sche grift. 41. Kliniek voor kleine huisdieren. 42. Proef dierenstal. 43. Hondenstal. 44. Hondenstal.



HOOFDSTUK IX.
DE VAKKEN VAN ONDERWIJS EN HUN VERDEELING OVER DE VERSCHILLENDE DOCENTEN VAN 1821 TOT 1921
door C. F. VAN OIJEN.
Een kort overzicht over bovenstaand onder» werp is uit velerlei oogpunt merkwaardig. In de eerste plaats toont bijgaande tabel den gestadigen groei van het aantal vakken, dat aan deze onderwijsinrichting gedoceerd wordt. Hierbij valt slechts een enkele maal het ver* dwijnen van een vak te vermelden, namelijk geologie en mineralogie in 1918.
Relatief sterker dan het aantal vakken stijgt het aantal docenten door verdeeling van de taak, die aanvankelijk aan een was opgedra* gen, over meerdere personen. Het klinkt haast ongelooflijk, dat in de eerste 20 jaren het onderwijs van hen, die zich in de veeartsenij* kunde wilden bekwamen, was opgedragen aan 3 personen, bijgestaan door den veearts der school, den prosector anatomes, den apo* theker en den hoefsmid. Thans zijn met dit onderwijs belast een staf van 13 hoogleeraren, 2 buitengewoon hoogleeraren, 5 lectoren, en één privaatdocent, ongerekend de talrijke conservatoren en assistenten. Men mag aannemen, dat eene goede vóór*opleiding de geschiktheid tot het opnemen van geestelijk voedsel ver* meerdert, doch de jongelieden, die thans deze School bezoeken, worden voor een veel zwaardere taak gesteld dan zij, die eene eeuw ge* leden zich met hetzelfde doel naar Utrecht begaven. Voegt men hierbij, dat voor verschil* lende vakken de grondslagen worden gevonden in andere takken van wetenschap, die hier niet als zoodanig zijn vermeld, dan blijkt ten duidelijkste, dat hetgeen sinecure is student in de diergeneeskunde te zijn.
Een tweede merkwaardigheid is, dat de uit* breiding en wisseling van het doceerend perso* neel niet gelijkmatig over de verloopen eeuw
zijn verdeeld, maar dat naast rustige tijden jaren rijk aan veranderingen zijn te onderscheiden. Men kan sedert de oprichting in 1821 duidelijk drie zulke crisissen waarnemen telkens met ongeveer 30 jaren tusschenruimte, t.w. om* streeks 1851, 1881 en 1911. Het is hier niet de plaats de oorzaken daarvan op te sommen, men zou hiervoor te diep in de historie dezer inrichting moeten afdalen. Het feit alleen zij hier geconstateerd.
Opgericht in 1821 als een uitvloeisel der omstandigheden en in navolging van hetgeen in het buitenland was geschied, bleek de Veeartse* nijschool na een dertigjarig bestaan niet meer aan haar doel te beantwoorden en achtte men een geheele vernieuwing van het personeel noodzakelijk. De Fremery, van Lidth de Jeude en Numan werden ontslagen, terwijl Wellen* bergh tot 1871 directeur bleef. Van Laer, Wit, Hekmeyer en Jennes werden aangesteld, Rijnders van veearts der school tot leeraar bevorderd. Uit de hierbijgevoegde tabel blijkt, hoe bijna alle vakken in nieuwe handen over* gingen, waarbij het corps leeraren van 3 op 5 werd gebracht. Na 2 jaren ontviel Rijnders aan het onderwijs en werd door Hengeveld vervangen. Weer twee jaren later stierf Wit De door hem gedoceerde vakken werden over de anderen verdeeld, men meende met 4 docenten voor de voornaamste vakken te kunnen volstaan (zie tabel).
Bijna twintig jaren zou er nu rust heerschen, slechts verstoord door het overlijden van Jennes en het optreden van Wirtz (1864), totdat in 1872 Wellenbergh door Mac Gillavry als directeur werd opgevolgd. Deze nam terstond een werkzaam aandeel aan het



onderwijs (physiologie en weefselleer) en wendde zijn invloed aan om de overbelaste docenten (waaronder Van Laer en de clinici) eenigermate te ontlasten. In 1873 nam Van der Harst enkele vakken van Van Laer over, terwijl Weitzel aan de clinische staf werd toegevoegd. Met het ontslag van Mac Gil» la vry begon voor diens vakken een periode van sterke wisseling. In '78 trad Pekelharing, in '81 De Jager, in '86 Zwaardemaker en in '88 Hamburger als docent voor deze vak* ken op, terwijl laatstgenoemde in 1901 door Dekhuyzen werd opgevolgd, die ook heden nog physiologie en weefselleer doceert.
Keert men terug tot de periode '76—'81 dan ziet men, hoe ook de minder omvangrijke taak Van Laer te zwaar schijnt te vallen. Van 't Hoff neemt in '76 het onderwijs in natuurkunde van hem over, in '77 gevolgd door Bremer en in '78 door Van der Plaats, die hem in '81 ook als docent voor scheikunde opvolgt. Een periode van rustige ontwikkeling begon daarmede voor deze vakken, totdat Van der Plaats, physicus in zijn hart, in 1912 het onderwijs in scheikunde aan Sjollema over* droeg. In 1917 volgde Keesom hem voor natuurkunde op, waarmede voor deze vakken de tegenwoordige toestand wordt bereikt.
Doch in de periode '76—'81 zijn nog meer belangrijke wijzigingen te melden. In '77 trad Mac Gillavry af en werd als docent opge* volgd door Pekelharing, doch als directeur door Wirtz, waarmede den eersten leerling der school de maarschalkstaf in de hand werd gedrukt. Schimmel wordt als clinicus benoemd. Al deze wijzigingen zijn slechts voorloopers van de tweede ernstige crisis, die het onderwijs in '81, dus andermaal 30 jaren na de eerste zou treffen.
Hekmeyer, Hengeveld,Van Laer en Pekel* haring verlaten dan de school, zoodat van de oude garde slechts Van der Harst, Wirtz, Weitzel en Schimmel overblijven. Van der Plaats, De Jager, Van Esveld en Thomas* sen worden als leeraren benoemd, wier aantal op 8 blijft bepaald. Ziet men af van de boven* geschetste veranderingen bij de door De Jager gedoceerde vakken, dan treedt weer een periode van rust in, slechts onderbroken door de opvolging van Weitzel door De Bruin (1893). Hierdoor doet zich de gelegenheid voor den gang van zaken bij de algemeene pathologie, pathologische anatomie en bacteriologie nader te onderzoeken. De beide eerste vakken werden aanvankelijk door een der clinici gedoceerd (Numan, Wellenbergh, Jennes, Wirtz), doch
in '77 door Pekelharing, niet clinicus, over* genomen. De verandering in de bezetting boven voor physiologie geschetst trof derhalve ook deze vakken en eerst onder Dekhuyzen (1901) vindt men bacteriologie als een afzon* derlijk vak vermeld. Doch deze laatste moest onderwijs geven in embryologie, histologie, physiologie, algemeene pathologie, patholo* gische anatomie en bacteriologie, een nog veel te groot gebied, zoodat in 1906 Markus de drie laatstgenoemde vakken van hem overnam, benevens het theoretisch onderwijs in vleeschkeuring van De Bruin. Bacteriologie wordt dan vanaf 1916 door De Blieck gedo* ceerd, vleeschkeuring in '18 aan Schornagel overgedragen. Markus meende, dat nu de tijd gekomen was om zich uitsluitend aan de vakken zijner keuze, algemeene pathologie en patho* logische anatomie te wijden. In het voorjaar van '19 ontviel hij echter aan het onderwijs, een slachtoffer van de griep, en trad Schor* nagel in zijn plaats. Onder den meer alge* meenen titel „kennis der menschelijke voe* dingsmiddelen van dierlijken oorsprong" wordt de theoretische vleeschkeuring sedert Nov. 1919 door den schrijver van dit hoofd* stuk gedoceerd.
Bij het overlijden van Van der Harst (18%) begint voor de door hem gedoceerde vakken, plant* en dierkunde, geologie, mineralogie, leer der voeder*, vergift* en artsenijplanten, artsenijwarenkennis en artsenijmengkunde, een periode van sterke veranderlijkheid. Hij wordt opgevolgd door Woltering, die zijne taak in 1904 aan van Itallie overdoet. Sjollema neemt in 1907 diens vakken over met uitzondering van de dierkunde, die aan Nierstrasz wordt opgedragen. Sedert 1910 wordt dit vak door Ihle gedoceerd, waar* mede het als eerste van deze groep zijn tegen* woordigen toestand bereikt heeft. In 1913 neemt Ihle ook plantkunde en de leer der voeder*, vergift* en artsenijplanten op zich, terwijl sedert 1915 D. J. de Jong de artsenij* warenkennis en artsenijmengkunde doceert.
De nieuw*benoemden van '81 gaan omstreeks 1910 tot de oude garde behooren en het behoeft niet te verwonderen, dat hun de uit* gebreide taak zwaar gaat vallen. Aan Van Esvtxd vooral was een zeer groot gebied toevertrouwd (ontleedkunde, heelkundige ont* leedkunde, natuurlijke historie, exterieur* en raskennis der huisdieren, voederkennis bene* vens gezondheidsleer der huisdieren). In 1908 nam Kroon natuurlijke historie, extérieur en raskennis van hem over, alsook veeteelt van



VAKKEN
N atuurkunde Scheikunde Physische Scheikunde Plantkunde Dierkunde
Leer der Voeder*, Vergift* en Artsenijplanten
Geologie en Mineralogie
Embryologie
Weefselleer
Physiologie
Ontleedkunde
Heelkundige Ontleedkunde
Natuurlijke Historie, Exterieur* en Ras kennis der huisdieren
Veeteelt
Algemeene Erfelijkheidsleer Gezondheidsleer der huisdieren Voederkennis Hoefkunde
Artsenijwarenkennis Artsenijmengkunde
Algemeene Pathologie
Patholog. Anatomie
Bacteriologie
Algemeene Geneesleer
Geneesmiddel* en Vergiftleer
Bijzondere Ziektekunde en Geneesleer
Parasitaire en Infectieziekten
Heelkunde
Hoefziekten
Oogheelkunde
Operatie* en Verbandleer
Verloskunde
Propaedeutische kliniek
Interne kliniek (groote huisdieren)
Chirurgische kliniek (van het paard)
Chirurgische kliniek (van andere groote huisdieren)
Kliniek voor kleine huisdieren
Verloskundige kliniek
Ambulatoire kliniek
Practische toepassing van sera en vaccins Gerechtelijke Veeartsenijkunde Veeartsenijkundige politie
Geschiedenis en literatuur der Veeartsenij
xunae
Vleeschkeuring, thans kennis der mensche* lijke voedingsmiddelen v. dierl. oorsprong Landhuishoudkunde
De vakken van onderwijs aan de RijkssVeeartsenijschool resp. Veeartsenijkundige Hoogeschool en hun verdeding over de verschillende <
I I I I I i I I 



^Veeartsenijschool resp. Veeartsenijkundige Hoogeschool en hun verdeeling over de verschillende docenten van 1821 tot 1921.
j i 1 j j 9— ^ 11 I 16 21 VAKKEN
R v. 't Bre* " ! . 
Hoff mer van der Plaats
r Keesom Natuurkunde.
van der Plaats
Sjollema Scheikunde.
vatsj t a 17 VAN DER PLAATS KeESOM Physische Scheikunde.
I van Laer van der Harst wrt
I I WO|TET van Itallie Sjollema Ihle Plantkunde.
Ivan der Harst \y/ +
woltering van Itallie Nierstrasz Ihle t->- i j
t lil Dierkunde.
vanlaer van der Harst w ' 1 ! I I
, Woltering van Itallie Sjollema Ihle t a , ,r .,
I | Leer der Voeder* Vergift* en Artsenijplanten.
van der Harst m,,n.CI)IM,, ' ■ .1
Woltering van Itallie Sjollema \ n , .
| J Oeologie en Mineralogie.
, van Esveld Dekhuyzen L , ,
Embryologie.
Mac Gillavry Pekelharing j de Jager Zwaarde* Hamburger Dekhuyzen
R I Weefselleer.
Mac Gillavry Pekelharing de Jager maker Hamburger Dekhuyzen
R Physiologie.
van Esveld \
VERHAAR i Krediet ( Ontleedkunde.
Cramer Sikkema van Harrevelt van de Pas Vermeulen p f
11 rrosector /
Hekmeyer van Esveld I
j I I Krediet Heelkundige Ontleedkunde.
van Esveld ' Natuurlijke Historie, Exterieur en Raskennis
Wengeveld I w I der huisdieren.
Weitzel de Bruin Z.™" „ '
i ter | Kroon Veeteelt.
Hengeveld "slrks Algemeene Erfelijkheidsleer.
van Esveld
I I Kroon Gezondheidsleer der huisdieren.
Hengeveld van Esveld I
Hekmeyer I Kroon Voederkennis.
Schimmel \
Kro°n f Hoefkunde.
Pleijnaar van Horsen U
|| van Angeren Practisch /
van der Harst ,y/ tt . i I Woltering van Itallie Sjollema D. J. de Jong Artsenijwarenkennis.
Hekmeyer van d£r harst I III | J
H 1 Woltering van Itallie Sjollema D. J de Jong Artsenijmengkunde.
hissink van Effen | |
D. J. de Jong Practisch /
IWlRiTZ Pekelharing de Jager Zwaarde* Hamburger tw^ttvJ*, ™
|| | | | | Dekhuyzen Markus Schornagel Algemeene Pathologie.
JENNES Wirtz Pekelharing de Jager maker Hamburger rwL^-, I
Dekhuyzen Markus Schornagel Patholog. Anatomie.
I Dekhuyzen Markus de bueck Bacteriologie.
. Wirtz Schimmel Thomassen
Tennes w ' 1 I I WEfER jAT Algemeene Geneesleer.
WlRTZ | Weitzel Hengeveld Thomassen ' '
| I || WESTER Jakob Geneesmiddel* en Vergiftleer.
J Wirtz Thomassen '
| paimans i 'Wester Bijzondere Ziektekunde en Geneesleer
' Wirtz Ree* I
Hengeveld ser d' a' de, j°ng de Bueck I Parasitaire* en Infectieziekten.
ii Schimmel I
HARTOG Heelkunde. I!Hekmeyer Weitzel Schimmel '
Har,tog Hoefziekten. Schimmel ' Hengeveld JAK0B Oogheelkunde.
Schimmel ' Hengeveld Hartog Operatie* en Verbandleer.
Weitzel t,
DE Bruin Paimans va , , ,
Verloskunde.
i Thomassen _
j | J DE PAIAfANS W™ Propaedeutische kliniek.
j Schimmel Thomassen J Thomassen rriiin pat ' w '
Jennes „ • I I * Interne kliniek (g™ote huisdieren).
/ Hengeveld \ en en c
f / i ) \ Schimmel u
I / / | riARTOG Chirurgische kliniek (van het paard),
en / 1 Wirtz l Schimmel | en | Wester Chirurgische kliniek (van andere groote
e |1 1 | huisdieren).
I i- de Bruin t
Hengevfi n ^ ! II jakob Kliniek van kleine huisdieren.
D Wirtz Weitzel J,
) I de Bruin p Verloskundige kliniek.
Weitzel „
de Bruin p.IM,M.
FAIMANS 1 Ambulatoire kliniek.
Henge. Hekmeyer Poels Practische toepassing van sera en vaccins.
i | Weitzel „
veld Hekmeyer • Ree Gerechtelijke Veeartsenijkunde.
| SER D. A. de Jong Remmelts Veeartsenijkundige politie.
Thomassen Wester Paimans Geschiedenis en literatuur der Veeartsenij*
Weitzel de bruin Markus II ScHOR'
II nagel van Oijen Vleeschkeuring, thans kennis der mensche*
Weitzel de Bruin Hoefnagel Practische
vleeschkeuring lijke voedingsmiddelen v. dierl. oorsprong.
Koenen j "\y/ind Landhuishoudkunde.
^ 
Landhuishoudkunde.











de vakken vroeger door De Bruin gegeven en hoefkunde van Schimmel. Bij het over* lijden van Van Esveld werd de anatomie toevertrouwd aan Krediet, Kroon doceert sindsdien voederkennis en gezondheidsleer der huisdieren.
Het wordt echter tijd de ontwikkeling der kli* nische vakken nader onder het oog te zien. Reeds bij den dood van Thomassen en de benoeming van Wester (1917) was men het erover eens, dat voor het onderwijs in de kliniek geen voldoend aantal docenten voor* handen was. Bij den dood van De Bruin (1908), die vooral met het oog op de door hem gedoceerde verloskunde door Paimans werd opgevolgd, accentueerde zich het gemis aan een docent, die speciaal belast zou zijn met de kliniek der kleine huisdieren nog scherper. Eerst in 1911 werd door de benoeming van Jakob hierin verbetering gebracht. In het zelfde jaar meende Schimmel zijn taak als clinicus te moeten neerleggen en werd hij door Hartog als chirurg opgevolgd. Binnen den tijd van 5 jaren was dus het geheele klinische onder* wijs in nieuwe handen overgegaan. Men mag dan ook zeggen, dat in de jaren omstreeks 1911, dus weer 30 jaren na de vorige crisis, het onderwijs een periode van aanvullingen en wisselingen doormaakte. De schildering hiervan zou niet volledig zijn, indien daarbij geen melding gemaakt werd van het ontslag van Wirtz (1909). Als directeur werd hij door Schimmel, den oudste in dienstjaren, vervangen, doch voor de vakken, waarin hij onderwijs gaf, volgde nu een periode van sterke wisseling. Reeser (Rotterdam) nam dit onderwijs eenigen tijd waar, waarna het aan D. A. de Jong werd opgedragen (1910). Reeds in 1915 legde laatst* genoemde zijn ambt neder; het onderwijs werd door de conservatoren Van Heelsbergen en Baudet gegeven, totdat in 1916 De Blieck werd benoemd. De veeartsenijkundige politie werd aan Remmelts opgedragen, De Blieck nam de bacteriologie van Markus over.
Van de wisseling der docenten voor de overige nog niet speciaal genoemde vakken valt weinig meer te melden. De tabel wijst deze voldoende duidelijk aan. In de laatste jaren zijn ten slotte verschillende vakken aan den rooster toegevoegd. In 1904 begon Koenen landhuishoudkunde aan deze onderwijsinrich* ting te doceeren, in 1917 trad Poels op als docent, thans buitengewoon hoogleeraar in de practische toepassing van sera en vaccins,
terwijl in 1920 Sirks als privaatdocent voor algemeene erfelijkheidsleer werd toegelaten. In dit jaar werd Koenen als lector door Wind vervangen.
" Op grond van het bovenstaande zou men geneigd zijn de verwachting uit te spreken, dat weer 30 jaar na 1911, dus omstreeks 1941 het onderwijs aan onze inrichting met sterke personeelswisseling te kampen zal hebben, terwijl uit de tabel blijkt, dat over de vakken van Dekhuyzen en Hoefnagel, de oudsten in dienstjaren van het doceerend personeel, het eerst de storm zal opsteken. Moet men de oplossing der dan opkomende vraagstukken aan het toeval overlaten, of kan men reeds thans maatregelen nemen, om bij deze moei* lijkheden het onderwijs zoo geleidelijk moge* lijk voortgang te doen hebben. De schijnbare wetmatigheid der zich herhalende crisis dwingt hen, wien dit onderwijs ter harte gaat, hier* over na te denken. Een beschouwing van de vakken van onderwijs en hun verdeeling over de verschillende docenten van 1821—1921 aan onze onderwijsinrichting toont de noodzake* lijkheid aan, om de beste beoefenaars der veeartsenijkunde in al haar onderdeden na een behoorlijke werkzaamheid in de practijk op een of andere wijze te ondersteunen bij hun streven om met de nieuwere wetenschap* pelijke gezichtspunten bekend te blijven en zich in een bepaald gebied nader te speciali* seeren. Het is te betwijfelen, of men dit in deze economisch moeilijke tijden geheel aan het particulier initiatief kan overlaten.
Het is nog de tijd maatregelen te nemen tegen den storm van 1941. Aan wien het initiatief in deze?
GERAADPLEEGDE LITTERATUUR
Behalve in de programma's der Rijks--Veeartse* nijschool en der Veeartsenijkundige Hoogeschool vindt men vele gegevens omtrent dit onderwerp in de verschillende jaargangen van den Veter» nairen Studenten*Almanak, uitgegeven door het „Veterinair Studentencorps "Absyrtus".
In het bijzonder zijn hier te noemen:
Onderwijzend personeel en leervakken van 's Rijks'Veeartsenijschool sedert hare oprichting door J. D. van der Plaats, veterinaire studenten: almanak van 1895, blz. 116 en
Onderwijzend personeel aan 's Rijks* Veeartsenij» school sedert de oprichting der school in het jaar 1821, veterinaire studenten-almanak van 1895, blz. 154.
Voor biografische bijzonderheden van de in bovenstaand artikel genoemde personen zij naar bovengenoemde bronnen verwezen.



HOOFDSTUK X.
DE PUBLICATIES VAN HET WETENSCHAPPELIJK PERSONEEL DER RIJKS'VEEARTSENIJSCHOOL EN DER VEEARTSENIJKUNDIGE HOOGESCHOOL ')
VERZAMELD DOOR W. H. KEESOM.
De hoogleeraar Dr. J. VOSMAER. (1821 -1824).
Apothekers woordenboek, of uitvoerig zamenstel der apothekerskunst en daartoe voorbereidende weten» schappen, in eene alphabetische volgorde. Eerste Deel. Zutphen 1822.
De hoogleeraar»directeur, later hoogleeraar Dr. TH. G. VAN LIDTH DE JEUDE. (1821—1851).
Recueil de Figures des vers intestinaux. Leiden 1829.
Verklaring der Ontleedkundige afbeeldingen, ten ge» bruike voor de Veeartsen en kweekelingen van 's Rijks* Veeartsenijschool, lste aflevering, Beschrijving der been» deren van den kop des paards. Utrecht 1836.
De hoogleeraar, daarna hoogleeraar»directeur Dr. A. NUMAN. (1822—1851).
Proeven omtrent de werking van de Smetstoffe der koepokken op onderscheidene huisdieren met aan» merkingen daartoe betrekkelijk: Eene bijdrage tot de vergelijkende Geneeskunde; in de Vaderlandsche Letter= oefeningen, Dl. 2, 1825.
Proeven en waarnemingen omtrent de inenting der pokken van schapen, door D. H. van der Meer, H. C. Medenbach de Rooy, S. Ellerbeek en G. A. Ramaer, met een vergelijkend overzigt, hiertoe betrek» kelijk en eene Voorrede van Dr. A. Numan, 'ssGravenhage, ter 'sLands Drukkerij, 1825.
Iets over de ziekte van net rundvee, gewoonlijk het Miltvuur genaamd, benevens eenige algemeene aan» wijzingen, om dezelve te behandelen en te voorkomen. 's«Gravenhage, ter Algemeene Landsdrukkerij, 1825.
Handboek der Genees» en Verloskunde van het Vee. 2de druk, Groningen 1826, 3de druk, 1833, 4de druk, 1844.
Veeartsenijkundig Magazijn, 6 Deelen van 1827—1847. Het 4de Deel is mede afzonderlijk uitgegeven, onder den titel van Verhandeling over de heerschende Long» ziekte van het Rundvee. Utrecht 1844.
Redevoering over de Veeartsenijkunde en de Inrigting
van derzelver onderwijs, overeenkomstig het belang der Maatschappij, uitgesproken bij de aanvaarding zijner lessen (uit het Eerste deel van het Veearts. Mag. bij» zonder afgedrukt). Groningen 1827.
Iets voor landbouwers over het zaaijen van koolzaad en andere veldgewassen op rijen met de afbeeldingen van werktuigen, welke hiertoe in de Provincie Groningen en Vriesland worden gebruikt. Groningen 1827.
Teregtwijzing eener verkeerde opvatting omtrent de proeven, betrekkelijk de werking der Smetstoffe van de koepokken op onderscheidene huisdieren; in den Konst» en Letterbode van 14 Maart 1828, p. 179.
Over de schadelijke eigenschappen, welke de voeder» stoffen kunnen verkrijgen.... door cryptogamische voort» brengselen, welke op dezelve huisvesten, door A. Numan en L. Marchand, het Veearts. Mag., Deel 2. 1829.
Korte handleiding tot de kenteekenen der gezondheid en ziekelijkheid van het rundvee, vooral ten dienste van hen, die belast zijn met het toezicht op den invoer van buitenlandsch vee binnen het Koningrijk der Neder» landen (in April 1830, ontworpen door Dr. A. Numan). 16 blz.
Verhandeling over de Koepokken, zooals dezelve natuurlijk bij het rund voorkomen, en door inenting kunnen worden voortgebragt, met Platen. Utrecht 1831.
De wijze, om koeijen door kinderpokstoffe te be» smetten, en daardoor koepokken voort te brengen, volgens Dr. Sonderland, te Barmen, aan proefnemingen onderworpen; in den Konst» en Letterbode, Dl. 1, p. 388, Dl. 2, p. 2, 1831.
Over de meest geschikte wijze, om de koepokstoffe te verzamelen en te bewaren. Konst» en Letterbode, Dl. 2, p. 19, 1831.
Waarnemingen omtrent het langdurig verblijf boven den gewonen dragttijd van gestorvene jongen bij de moederdieren, met platen; Verh. lste kl. Kon. Ned. Instituut, Deel 3, 1831.
J) Opgenomen zijn alleen die publicaties, welke bewerkt zijn in den tijd, gedurende welken de schrij» vers aan deze inrichtingen in functie waren.



Beschrijving van een misvormd schaap met overtollig» heid van deelen, met Platen; dezelfde Verhandelingen, Deel 4, 1832.
Over de Horzelmaskers, welke in de maag van het paard huisvesten, met Platen; dezelfde Verhandelingen, Deel 4, 1834.
Mededeeling van een kort Verslag omtrent eenige proeven, genomen met het oogmerk, om, door het inenten van runderen, koepokstoffe te verkrijgen, en over de uitwerking dezer stofte op den mensen, door I. Hartog, Heelmeester te Wormerveer, in den Konst* en Letterbode, van 18 Augustus 1834.
Handleiding tot de inlandsche schaapsteelt inzonder» heid met opzigt tot verbetering der wol. Tijdschrift ter bevordering der Nijverheid. Haarlem 1835—1836.
Geschiedenis der Veeartsenijkunde en beschrijving der inrichting van 's Rijks Veeartsenijschool te Utrecht; in het Tijdschrift voor Geschiedenis, Oudheden en Statistiek van Utrecht, 2<k jaargang, p. 161, 1836.
Iets voor Landbouwers over de teelt van het Chineesche radijszaad als olie»gevend gewas. Utrecht 1837.
Algemeene beschouwing omtrent de heerschende long» ziekte van het rundvee en de middelen om hare uit» breiding tegen te gaan, benevens overwegingen, in hoever de maatregel van het doodslaan bij deze en andere be» smettelijke veeziekten nuttig en doelmatig kan geacht worden. Veearts. Mag. Dl. 3, blz. 1, 1837.
Beschrijving van een grootendeels dubbeld kalfs» monster. Verh. lste kl. Kon. Ned. Instituut. Deel 7,1838.
Over de periodische ontlasting van bloed uit de ge» slachtsdeelen bij sommige huisdieren, bepaaldelijk bij de koe, en beschouwing van dit verschijnsel, in betrekking tot de menstruatie der vrouw, in het Tijdschrift voor Natuurlijke Geschiedenis en Physiologie van den Hoog» leeraar 1. van der Hoeven, Dl. 4. Leiden 1838.
Beschrijving van een werktuig, geschikt om wortel» gewasschen te snijden tot veevoeder; in het Tijdschrift ter bevordering van Nijverheid, Deel 5, Haarlem 1839.
Berigt omtrent de schaapsteelt aan 's Rijks Veeartsenij» school, in hetzelfde Tijdschrift.
Iets over de bemesting met beenderen, enz., in het Tijdschrift: De vriend van den Landman, Deel 3, Nijmegen 1839.
Over wormen, voorkomende in de oogen van sommige dieren, en den mensch, vergezeld van eene waarneming omtrent eenen bijzonderen, tot dusver niet beschreven worm, verwijderd uit het oog van een paard, door de opening van het hoornvlies, door den Veearts D. van Setten ; in het Tijdschrift voor Natuurlijke Geschiedenis en Physiologie van de Hoogleeraren I. van der Hoeven en W. H. de Vriese, Deel 7, Leiden 1840.
Proefneming omtrent de teelt van de verw«duizend» knoop 1 Polygonum tinctorium), en het verkrijgen eener blaauwe verw»stoffe uit deze plant; in het Tijd» schrift ter bevordering van Nijverheid, Deel 6, Haarlem 1840.
Over de inenting van het Mondzeer en de klaauwziekte aan runderen en schapen als een middel om deze ziekten zachter en minder langdurig te maken. Utrecht 1842.
Geschiedkundig onderzoek omtrent de vermeende afkomst van het Texelsche schaap uit de Oost»Indië, en opheldering nopens de omstandigheid, welke tot deze veronderstelling waarschijnlijk aanleiding zal hebben gegeven, met eene Plaat. Utrecht 1842.
Verhandeling over de onvruchtbare runderen, bekend onder den naam van kweenen, in verband tot sommige andere dieren, met misvormde geslachtsdeelen, met 23 gelithografieerde Platen. Utrecht 1843.
Over den hoogen ouderdom, welken het paard bereiken kan. Utrecht 1843.
Drietal waarnemingen betrekkelijk de dolheid bij den hond; Verh. lste kl. Kon. Ned. Instituut, Dl. 10, 1843.
Over uitgedroogde, verharde of zoogenaamde steen, kalveren, wélke meermalen in de baarmoeder van koeijen worden aangetroffen, vergeleken met verharde of ver» steende menschelijke vruchten (lithopaediën) en sommige andere steenvormingen, welke in de dierlijke ligchamen voorkomen; in het Tijdschrift van het Koninklijk Neder» landsch Instituut No. 4, 1843.
Aanmerkingen op het Geschrift van den Heer J. van Hertum, getiteld: Een woord over de oorzaken van het voortdurend heerschen der besmettende longziekte onder het rundvee, in eenige provinciën van het Koninkrijk der Nederlanden enz.; in het Tijdschrift: De Vriend van den Landman, Deel 9, Zwolle 1845.
Proeven omtrent de voedering van varkens met aard» appelen, door de heerschende rotziekte aangedaan, zijnde onschadelijk bevonden, en over de uitwerking van schimmelig voedsel voor den mensch en onderscheiden vee. Utrecht 1845.
Over den invloed der maan in hare verschillende standen op het voorttelingsvermogen der dieren; in het Tijdschrift: Het Instituut, 1846.
Teregtwijzing, betreffende eene dwaling in het werk van Dr. I. M. Zimmerman, uit het Hoogduitsch vertaald doorDr. N. D. Sybrandi,getiteld: De Mepschen.pokken en derzelver behandeling; in den Konst* en Letterbode, No. 22, 1846.
Aanwijzing ter genezing van de schurft der schapen en van ander vee, zonder de aanwending van rattekruid en kwikmiddelen. Utrecht 1847.
Bijdrage tot de Ontleedkundige en Physiologische kennis der horens van het rundvee, met Platen; Verh 1»** kl. Kon. Ned. Instituut, Deel 13, 1847.
Over den nadeeligen invloed van den zieken Vee» staat op den Landbouw; in het Verslag van het tweede Landhuishoudkundige Congres, Zwolle 1847.
Over het nut van aderlatingen in de heerschende longziekte van het rundvee; in de Utrechtsche Courant van 5 en 8 Mei 1848; naar aanleiding van een daar» over geplaatst vertoog van den Heer E. C. Enklaar in het Dagblad Overijssel.
Kan het vleesch van dieren, bij welke het rattekruid uitwendig of inwendig als geneesmiddel is aangewend veilig door den mensch als voedsel worden gebruikt? Geneesk. Crt. 1849.
Over den veelkop*blaasworm (polycephalus (coenurus) cerebralis) der hersenen. Verh. 1«« kl. Kon. Ned. In» stituut 3de reeks, 3<fe deel, p. 225, 1850.
Vijfde landhuishoudkundig Congres. Leiden 1850. Adres aan hetzelve betrekkelijk de zaak der longziekte en de daartegen te nemen maatregelen. Leiden 1850.
Ontaarding in vet of steatosis en buitengewone vergrooting der slaapspieren bij een jonggeboren kalf. Verh. lste y. Kon. NecL Instituut, 3« reeks, Dl. 4, 1851.
Bijdrage tot de kennis van de schaapsneushorsel (Oestrus nasalis ovinus). Tijdschrift voor Wis* en Nat. van het Kon. Ned. Instituut. Deel 4, blz. 133, 1851.
Verder zijn uit het Hoogduitsch en Fransch vertaald, onder leiding en toezicht, en met voorredenen van den hoogleeraar A. Numan, uitgegeven:
Handboek der Veeartsenijkundige Heelkunde van I. F. C. Dietekichs, door J. W. A. Hart, en G. Kiji» stra, Veeartsen der Eerste klasse, 3 Deelen, met Platen. Groningen 1827.
De kunst van het hoefbeslag van I. F. C. Dietekichs, door J. W. A. Hart. 's Gravenhage en Amsterdam 1830.
Het hoefbeslag zonder dwang van C. Balassa, door J. W. A. Hart. 's»Gravenhage en Amsterdam 1830.



A. Numan en P. H. J, Wellenbergh. Magazijn voor Veeartsenijkunde, vergelijkende Veeartsenijkunde en Veeteelt, Deel 1, 1849.
De prosector T. D. SCHUBART. (1822—1842, 1851—1853).
Verklaring van zes voorwerpen in gips afgegoten, voorstellende het paard, zoo uitwendig als inwendig, met aanwijzing der spieren en ligging der ingewanden. Utrecht 1840.
Verklaring van zes platen, voorstellende het paard, zoo uit» als inwendig, met aanwijzing der spieren en ligging der ingewanden. Utrecht 1840.
Zes voorwerpen, in gips afgegoten, voorstellende het ontleedkundig zenuwstelsel van het inwendige gehoor* orgaan van den mensch. 1840.
Tafel van den ouderdom des paards, volgens de ont* wikkeling, den voortgroei, en de afslijting der tanden. Utrecht 1841.
Over klapvliezen van het poortaderstelsel bij eenige huisdieren. Repert. VI, 1853.
De hoogleeraar Dr. P. J. I. DE FREMERY. (1824—1851).
Verhandeling over het zuiveren van besmette goederen vooral door hooge temperatuur, benevens beschrijv. van den toestel hiertoe gebruikt tijdens het heerschen der Cholera te Utrecht. Utrecht 1833.
De veearts lste klas aan 's Rijks*Veeartsenijschool J. W. A. HART.
(1827—1839).
Waarneming omtrent de genezing van de mondklem (trismus;, ontstaan door het vatten van koude, bij een paard. Veearts. Mag. 1. p. 284. 1828.
Over de sponsachtige uitgroeiselen, voorkomende aan de voorttelingswerktuigen bij honden. Veearts. Mag. Dl. 2, p. 468. 1830.
De kunst van het hoefbeslag, of handleiding om zoowel de gezonde als de gebrekkige hoeven der paarden op een doelmatige wijze te behandelen en te beslaan. Uit het Hoogduitsch van J. F. C. Dieterichs met aanmer* kingen en bijvoegselen vermeerderd. Met een voorrede van Dr. A. Numan. 's*Gravenhage en Amsterdam 1830.
Het hoefbeslag zonder dwang. Eene verhandeling over de wijze om gevoelige, kwaadaardige en bedorvene paarden, welke tot dusver alleen door aanwending van dwangmiddelen konden worden beslagen, binnen een uur tijds zoo ver te brengen, dat zij zulks goedwillig, laten doen en hunne weerspannigheid voor altijd afleggen. Uit het Hoogduitsch van C. Balassa en Klatte. Met een voorrede van Dr. A. Numan. 's»Gra« venhage en Amsterdam. 1830.
(Te zamen met G. Kijlstra) Handboek der Veeart» senijkundige heelkunde of de kunst, om de uitwendige ziekten der paarden en van andere huisdieren te kennen en te genezen. Naar den tweeden druk uit het Hoog* duitschvan J. F. Dieterichs. Met een voorrede en eenige aanteekeningen van Dr. A. Numan. Groningen 1827.
De veearts aan 's Rijks»Veeartsenijschool, later leeraar B. J. C. RIJNDERS. (1839-1853).
De paardenarts of de kunst, om zijn paarden zelf te genezen, naar Fr. Clater. 2dc druk, Goringhem, 1840.
Waarnemingen omtrent de uitwerking van de Braak» noot in verlammingen bij koeijen. Veearts. Mag. Dl. 5. lste stuk, p. 124. 1845.
De gunstige uitwerking van het middel tegen de Wormachtige longziekte der kalveren, in het Veeartsenij» kundig Magazijn, deel 5, stuk 1 blz. 202—205 aanbevolen, nader bevestigd. Met een bijvoegsel van Dr. A. Numan. Mag. v. Veearts. Dl. 1. p. 156. 1849.
(In samenwerking met Dr. A. Numan en A. Dunne» wold). Drietal waarnemingen omtrent verlamming der aangezichtsspieren bij het paard. Mag. v. Veearts. Dl. 1. p. 139. 1849.
(In samenwerking met J. H. Nuss en F. H. van Dom» melen). Drietal waarnemingen omtrent tusschenpoozende koorts: J. H. Nuss, bij een paard; B. J. C. Rijnders. bij een rund; F. H. van Dommelen, bij een rund, Bijvoegsel van Dr. A. Numan. Mag. v. Veearts. Dl. 1. p. 193, 1849.
Verstopping in de boekmaag bij het rund. Versl. en verh. III. p. 66. 1851.
Waarnemingen omtrent de uitdrijverij der nageboorte of der eivliezen, bij het zwangere rund, vóór de ver» lossing. Repert. IV, 1851.
Mededeeling over de wratten (verrucae). Versl. en verh. IV. p. 113. 1852.
Waarnemingen van brakingen bij het paard en het rund. Repert. V, 1852.
(In samenwerking met I. Jennes). Verslag omtrent 267 gedane inentingen bij runderen tegen de heer» schende longziekte. Versl. en Verh. IV, p. 56. 1852.
De hoogleeraar, later directeur Dr. P. H. J. WELLEN* BERGH.
(1843—1872).
F. Guenon, over de uitwendige kenteekenen, om te bepalen, welke de hoeveelheid en hoedanigheid der melkopbrengst bij de koeijen zijn zal; uit het Fransch vertaald; Utrecht 1845.
Berigt over de uitbreiding der Veeartsenijkunde in de jaren 1841, 1842 en 1843. Veearts. Mag. Dl. 5, 1845; en 6, 1847.
Berigt over de werkzaamheden in het gebied der veeartsenijkunde, gedurende de jaren 1844, 1845, 1846 en 1847. Mag. voor Veeartsenijkunde, vergelijkende Veeartsenijkunde en Veeteelt. 1849.
Eenige mededeelingen betrekkelijk de inenting der heerschende longziekte, van Dr. Willems te Hasselt in België, als voorbehoedmiddel tegen deze ziekte voor* gedragen en bekend gemaakt. Vilde Landhuishoud» kundig Congres, Leeuwarden 1852.
Mededeelingen nopens de inenting als voorbehoed» middel tegen de longziekte van het rundvee en de uitkomsten der proefnemingen aan 's Rijks-Veeartsenij» school, gedaan op het VIIIste Landh. Congr. te Alk* maar, 1853.
Rapport uitgebragt bij het IXde Landh. Congr, te Assen in 1854, nopens de uitkomsten van zijn onder* zoek naar de waarde der inenting, als voorbehoedmiddel tegen de longziekte onder het rundvee.
Rapport, dato 25 Juni 1862, over tongblaar, uitge* bracht aan den Commissaris des Konings in de provincie NoordsBrabant. Mag. v. Landb. en Kruidk. 1862.
Verslag nopens de proefnemingen met de runderen van Paarlberg. Utrecht, 1867.
De leeraar G. WIT. (1851—1855). Amputatio uteri. Repert. IV, p. 347. 1851. Chankerziekte, zoogenaamde syphilis (Beschalkrank» heit) der paarden. Repert V. p. 212, 221. 1852.
H et niet afscheiden der boter bij het karnen. Rep ert. V1, p. 20, 1853.



Onvolkomene opening van het orificium uteri, als oorzaak van vertraagde verlossing, ibid. p. 243.
Bijdrage tot de ontleding van de vrucht in den uterus (embryotomia) bij de groote huisdieren. Versl. en Verh. V—VI, p. 22, 1855.
Over de crusta labialis. ibid. p. 54.
Over den „paarden» of steenbil" bij kalveren, ibid. p. 73.
De leeraar I. JENNES. (1851—1864).
3de en 4de Verslag omtrent inenting besmettelijke longziekte in Friesland, van 1853- 1858. Leeuwarden.
Over het wezen der besmettelijke longziekte. Versl. en Verh. VII, p. 43, 1856.
Mededeeling omtrent de uitkomsten van de inenting der besmettelijke longziekte als voorbehoedmiddel tegen dezelve. Ibid p. 66.
Over den aard der influenza. Ibid. p. 71.
Over het zoogenaamde leewater, ibid. p. 77.
Verzameling van veeartsenijkundige bijdragen. Uit» gegeven door de Maatschappij ter bevordering der Veeartsenykunde in Nederland onder medewerking van G. J. Hengeveld, I. Jennes en L. Swart. Utrecht 1860. Daarin van de hand van I. Jennes:
Over den aard van eenige op het neusslijmvlies van het paard voorkomende ziekteprocessen, blz. 103.
Over kwikvergiftiging, blz. 146.
Korte mededeelingen uit de kliniek van 's Rijks Veeartsenijschool, gedurende de jaren 1858 en 1859, door I. Jennes en G. J. Hengeveld, blz. 304.
Het wezen, het ontstaan en de behandeling der aderfistels Versl. en Verh. XI, p. 13, XII, p. 74. 1861.
Iets over de heerschende longziekte van het rundvee en hare voorbehoeding. De Boeren*Goudmijn, 1862,nr. 1.
Peperv uur en miltvuurkoorts is hetzelfde; geen anth rax, maar een erysipelasvorm. T. v. V. e. V. Dl. I, p. 80.1864.
I. Jennes en B. J. C. Rijnders. Verslag omtrent 267 gedane inentingen bij runderen tegen de heerschende longziekte. Versl. en Verh. IV, p. 56, 1852.
I. Jennes en Dr. J. R. E. van Laer. Over de vlieg» larvenziekte der schapen. T. v. V. e. V. Dl. 1, p. 107,1864.
De leeraar F. C. HEKMEYER. (1851—1881).
Het Repertorium. Tijdschrift voor de Geneeskunde in al haren omvang. Onder redactie van A. W. M. van Hasselt en F. O Hekmeyer. Jrg. 4- 6. 1851—1853.
Id. Onder redactie van C. Gobée en F. C. Hekmeyer. Jrg. 7. 1854.
Daarin verschillende korte artikelen van de hand van Hekmeyer.
Verhandelingen over verschillende veeartsenijkundige onderwerpen, of kort Verslag van het verhandelde in de III—Xllde Algemeene vergadering van Rijksveeartsen. 1851—1860. Geredigeerd door F. C. Hekmeyer. Daarin verschillende opstellen van hemzelve.
Proeven over het voedend vermogen van tarwezemelen. Nederlandsch lancet. Tijdschrift voor de Geneeskundige wetenschappen, 3de serie, lste Jrg. p. 367. 1851—1852.
Handboek der schapenfokkerij en wolkennis door G.F.Schmidt. Naar het Hoogduitsch door F. C. Hekmeyer. Utrecht 1853.
Handboek der bijzondere pathologie en therapie, onder redactie van R. Virchow. Uit het Hoogduitsch, Tiel 1856. Hiervan is het 8ste Hoofdstuk in het 2de deel: „Over ziekten ontstaan door besmetting met dier» lijke vergiften (zoönosen)" door F. C. Hekmeyer in het Hollandsch vertaald.
Over het gebruik van paardenvleesch als voedsel voor den mensch. Geschied», leefregel* en zedekundig onder* zoek omtrent deze zaak door Chr. Jos. Fuchs. Uit het Hoogduitsch door F. C. Hekmeyer. Utrecht 1859.
Beschrijving van de verschillende wijzen van winter» beslag bij het paard of van het zoogen. op scherp* zetten. 2de dr. Utrecht 1862. De lste verscheen in 18 0 in de BoerensGoudmijn. 3de en vermeerderde druk in 1876.
Handleiding tot de stelselmatig beschrijvende ontleed» kunde der huiszoogdieren. Utrecht 1862.
Hondsdolheid, door Bouley. Uit het Fransch vertaald door F. C. Hekmeyer.
Nederlandsch Tijdschrift voor Geneeskunde 1860*1871. Verschillende kleinere wetenschappelijke mededeelingen van de hand van F. C. Hekmeyer.
Een woord over den overgang van stoffen in het vleesch en het zuivel der huisdieren, vooral over die waardoor deze voedingsmiddelen schadelijk voor den mensch worden. Ned. Tijdschrift v. Geneeskunde, Jrg. 6, p. 329, 1862/
Tijdschrift voor Veeartsenijkunde en Veeteelt. Onder redactie van F. C. Hekmeyer, I. Jennes en G. J. Henge» veld. Jrg. 1,1864; van F. C. Hekmeyer, G. J. Hengeveld en A. W. H. Wirtz. Jrg. 2, 3. 1865, 1869.
Gedurende hoe langen tijd kunnen de kiemen van besmettelijken kwaden droes bestaan, zonder zich door uiterlijke teekenen te openbaren? Tijdschrift v. V. e. V. Dl. 1, p. 155, 1863.
Bijdrage tot de geschiedenis der veeartsenijkunde, vooral in Nederland, ibid, p. 222. Tijdschrift v. V. e. V. Dl. 2. p. 41, 1865.
Een kieken met vier beenen, ibid, p. 129.
Een nieuwe wijze van scherp» of winterbèslag, uit» gevonden door A. 1. Janné, Veearts, enz. te Roermond, en over eenige andere soorten van winterbèslag, mede» gedeeld door F. C. Hekmeyer, ibid 2, p. 28, 1865.
Gaat de smetstof der runderpest op den mensch over? Zoo niet, waaraan moet dan de dood of de ziekte van den mensch na sectie van aan die ziekte gestorven runderen worden toegeschreven? Spoedige werking van gangreenichor van dieren op den mensch. Ned Tijdschrift v. Geneesk. 2de reeks, Irg. 3. p. 49, 1867.
Het vetmesten der runderen, door C. Vial. Uit het Hoogduitsch naar A. Körte, vertaald door F. C. Hek» meyer. Utrecht 1868.
Over het kribbebijten en luchtzuigen der paarden, door Dr. C. H. Hertwig. Uit het Hoogd. vertaald en met vele bijvoegselen vermeerderd door F. C. Hekmeyer. Utrecht 1870.
Geïllustreerd veeartsenijkundig handboek, door W. Zipperlen. Uit het Hoogduitsch vertaald door F. C. Hek» meyer, met een bijvoegsel, bevattende de Gerechtelijke veeartsenijkunde en politie. Utrecht 1871.
Handboek der openbare gezondheidsregeling en der geneeskundige politie, door Dr. L. Au Cohen, met mede» werking van F. C. Hekmeyer (en anderen). Groningen. 1872. Hekmeyer beschreef daarin op p. 426-540: „De zorg voor den gezondheidstoestand bij het heerschen van ziekten onder de dieren (epizoötiën) en over de ziekten van dieren, die op den mensch overgaan."
Het zieke vee en zijne behandeling. Tiel 1873.
Handleiding tot de leer van het hoefbeslag. 2de dr. Leiden 1874.
Prof. A. Numan's handboek der genees» en verloskunde van het vee. 7de vermeerderde druk door F. C. Hekmeyer. Gouda 1875.
De hondsdolheid, door Dr. Rueff. Vertaald door F. C. Hekmeyer. Gouda 1877.



Hekmeyer leverde verder verschillende opstellen in: Landbouwcourant, jrg. 1851, 1853, 1860—1863, 1871 en 1872.
De Boerensgoudmijn, Tijdschr. voor den Nederl. Land* bouw, Hoofdredacteur Dr. Mulder, jrg. 1855, 1856, 1860, 1861 en 1863.
Bijblad van de Landbouw>Courant, jrg. 1864, 1865, 1867, 1870 en 1872.
De runderpest, Bijlage tot de Landbouwcourant, onder redactie van Dr. L. Mulder, jrg. 1865—'67.
Magazijn voor Landbouw en Kruidkunde, onder redactie van Dr. Ballot, jrg. 1857—1869 en 1871.
Jaarboekje van de Maatschappij van Landbouw in het Arrondissement Breda, jrg. 1852, 1853 en 1855.
Jaarboekje van het Genootschap voor Landbouw en Kruidkunde te Utrecht, Jrg. 1855—1857.
De leeraar Dr. J. R. E. VAN LAER. (1851—1881).
I. Jennes en Dr. J. R. E. van Laer. Over de vlieglarven» ziekte der schapen. Tijdschrift, v. V. e. V. Dl. 1, p. 107, 1864.
De leeraar G. J. HENGEVELD. (1853—1881).
Eenige wenken over de hondsdolheid. Repert. VI, p. 109., 1853.
Het rundvee op de algemeene tentoonstelling te Parijs in 1856. Haarlem 1856.
Over het rundvee en zijne verschillende soorten, rassen en veredeling. Met 37 platen. Haarlem. 1858. 2de dr. 1865.
Verzameling van Veeartsenijkundige Bijdragen. Uit* gegeven door de Maatschappij ter bevordering der Veeartsenijkunde in Nederland, onder medewerking van G. J. Hengeveld, I. Jennes en L. Swart. Utrecht 1860. Daarin:
Voorloopige resultaten, getrokken uit het verslag der inentingen der longziektesmetstof, verricht door L. Swart te Barendrecht, en W. Dogterom te Krimpen a/d Lek, en verder practische beschouwingen, p. 27.
Inenting der longziekte onder het rundvee in de provincie Zuid*Holland gedurende het jaar 1855. p. 85.
Castratie van klophengsten, p. 164.
Onvolkomene ontwrichting van den 4<ko en 5<kn halswervel bij een paard, p. 168.
Ontneming der eijernestenbij koeijen en kalveren,p. 172.
Instrumenten voor de castratie bij koeijen. p 197.
Aanteekeningen over hetzelfde onderwerp, p. 202.
Speekselfistel. p. 207.
De Hippo«Lasso.p. 218.
Korte bijdragen en discussiën op verschillende Maat* schappelijke vergaderingen, p. 282.
Korte mededeelingen uit de kliniek van 's Rijks Veeartsenijschool gedurende 1858 en 1859, door I. Jennes en G. Hengeveld p. 304.
Over de onvruchtbaarheid en het niet dragtig worden der koeijen. Tijdschrift t. bev. d. Nijverh. 1861.
Tijdschrift voor Veeartsenijkunde en Veeteelt, Dl. 1—5, 1864—1874, onder redactie van G. J. Hengeveld met anderen.
Eenige veeteeltkundige regelen der Grieken en Ro* meinen. Tijdschr. v. V. e.V. Dl. 1, p. 200,1863. Dl.2, p. 187, 1865.
. Is het Nederlandsche rundvee afkomstig van het Holsteinsche vee of omgekeerd? Tijdschr. v. V. e. V, p. 38, 1874.
Verkooping van korthoornvee in New*York. ibid, p. 197.
Ongehoornd vee. ibid. p. 112.
Onderlinge rasvermenging van vier runderrassen tot een bepaald doel. ibid. p. 204.
Een praatje over het exterieur van ongehoornd rund* vee. ibid. p. 210.
Wenken over de hondsdolheid, in herinnering ge* bragt en vermeerderd, met toevoeging der wet van 5 Junij 1875 (Staatsblad no. 110.) 's Gravenhage (1875).
Dr A. Müller's tabel in kleuren voorstellende de voedingswaarde der voornaamste voedingsmiddelen voor mensch en dier. Uit het Duitsch naar de 4dt uitgave. Utrecht 1876.
Verder leverde Hengeveld bijdragen in: de Boeren* Goudmijn, de Landbouwcourant, de Almanak van de Hollandsche Maatschappij van Landbouw, Album der Natuur, Milch*Zeitung,
De leeraar, daarna directeur Dr. A. W. H. WIRTZ. (1864—1909).
Mond* en klauwzeer, influenza, straalkanker. Tijdschr. v. V. e. V. Dl. 2, p. 70, 1865.
Verslag van de werkzaamheden en den toestand van de Afd. Utrecht der Maatschappij, ibid. p. 82.
Naschrift over „empirisme", ibid. p. 101.
De werkzaamheid van den slokdarm bij het slikken, volgens Chauveau, ibid. p. 107.
Een schrikbarend staaltje van kwakzalverij, ibid. p. 108.
Necrologie van P. J. S. Verheyen en J. Mars ibid. p. 112.
Bijvoegsel bij „Hersentyphus", door J. A. Hinze. ibid. p. 131.
De runderpest in Engeland, ibid. p. 193.
De symptomatologie en pathologische anatomie van de runderpest in Nederland en Engeland. (Uit het verslag van Dr. Fürstenberg) ibid. p. 226.
Buitenlandsche berichten: Necrologie E. Renault en Prince, ibid. p. 244, 246.
The Albert veterinary college, ibid. p. 247.
Runderpest in de diergaarde te Rotterdam, ibid. p. 250.
Ranglijst der paardenartsen in Nederland en in Oost* Indië. ibid. p. 256.
De runderpest, beschouwd in hare oorzaken, hare verbreiding, bestrijding en geschiedenis. Maatsch. tot Nut van 't Algemeen Nr. 41. Gezondheidsleer IV. 1866.
De lintwormen, vooral die van den mensch. Maatsch. „Tot nut van het Algemeen" Nr. 48, Gezondheids* leer V. 1868.
Iets over de Pathologische histologie der aandoeningen van de zoogenaamde veepest. N. Arch. voor Genees* en Natuurk. 1868. Tijdschr. v. V. e. V. Dl. 3, p. 38.1869.
Behaard dermoïd van het oog (trichosis of trichiasis bulbi) Tijdschr. v. V. e. V. Dl. 3, p. 1 en 289, 1869.
Chronische catarrh en ulceratie der luchtzakken met aneurysma. ibid. p. 32.
Verscheuring van het omentum, insnoering van het duodenum, maagbersting en braken bij een paard, ibid. p. 57.
De afkomst en bereiding van podophyllinum, zijn therapeutisch gebruik bij den mensch en zijn werking op de huisdieren, vooral den hond, ibid. p. 67.
Proeven aangaande de werking van kryolith op den hond, ibid. p. 84.
Taxus*vergiftiging bij een kalf. ibid. p. 95.
Actio redhibitoria (zwakke longen), ibid. p. 100.
Openingsrede (A* algemeene vergadering, ibid. p. 149.
7de I „ ibid. p. 161.
Verslag van den toestand der Maatschappij en van haar geldmiddelen, ibid. p. 164.



Mededeelingen omtrent 's Rijks*Veeartsenijschool tus* schen 1862-68. ibid. p. 174.
Staatsbegrooting over 1866—1870. ibid. p. 196.
Bijschrift bij „De onteigening van kwaaddroezige paarden en het bedrag der schadeloosstelling", ibid p. 240
Een stem in de Tweede Kamer voor een wet op de koopvernietigende gebreken van huisdieren, ibid. p. 256.
Mededeelingen en personalia uit het buitenland, ibid. p. 258.
Openingsrede 9de algemeene vergadering. Tijdschrift v. V. e. V. Dl. 4, p. 108, 1873.
Brief dato 19 Augustus 1873, aan den lsten Secretaris der Maatschappij. Tijdschr. v. V. e. V. Dl. 5, p. 176,1874.
Voorbehoeding der schapen tegen huidworm. ibid. p. 183.
Erfelijkheid en besmettelijkheid van parelziekte, ibid. p. 184.
Subcutane injectie van veratrine. ibid. p. 185. Darminvaginatie bij het rund. ibid. p. 185. Cornage. ibid. p. 186.
Rede tot Prof. Dr. Mac Gillavry bij de eerste steen* legging stal en kliniek Rijkssveeartsenijschool. Tijdschr. v. V. e. V. Dl. 6, p. 172, 1875.
Mededeelingen naar aanleiding der circulaire Claude Bourgelat. Tijdschr. v. V. e. V. Dl. 7, p. 177, 1876.
De oprichting van openbare stedelijke slachthuizen in Nederland, in het bijzonder met betrekking tot de gemeente Utrecht. 10de jaarverslag der Vereen, tot ver* betering der Volksgezondheid te 's»Gravenhage. 1877.
Rapport van den directeur van 'sRijks* Veeartsenijschool over het rotkreupel, aan Z. E. den Minister van B. Z. dato 10 Sept. 1880. Versl. Veearts. Staatstoezicht 1880.
Jaarverslag (8ste—36ste) v. h. Pare Vaccinogène der Rijks Veeartsenijschool te Utrecht. (Sinds 1880 luidt de titel: Jaarverslag v. d. Rijksinrichting van koepokstof (Pare Vaccinogène) enz. I. 1880-1908).
De 25*jarige ambtsvervulling van A. Th. Verhaar,
prosector aan 's Rijks*Veeartsenijschool te
Utrecht, 1 April 1889, herdacht 1882.
Verslag en eindverslag v. e. onderzoek betreffende het voorkomen van trichinen in uit Amerika aangevoerd varkensvleesch. Door Egeling en F. J. Dupont, met medewerking van A. W. H. Wirtz. Ned. Staatscourant. 1882, 1883.
Rapport, dato 30 Maart 1882, nopens in West.Java geheerscht hebbende veeziekte. Tijdschr. v. N ij v. en Landb. Ned.*Ind. 1883.
's Rijks veeartsenijschool te Utrecht. Agricultura No. 1—3. 1884.
Verslag aangaande de meeningen van de districts* veeartsen en hunne plaatsvervangers over het voorkomen hier te lande en de oorzaken van de varkensziekte, respectievelijk van de besmettelijke vlekziekte (Rothlauf) en van de besmettelijke borstziekte (Schweineseuche), dato 20 Mei 1887, van de commissie tot herziening van het Koningklijk besluit van 14 Maart 1880 (Stbl. No. 31). Versl. Veearts. Staatstoezicht 1887.
Verslag van 15 April 1887 aangaande de meeningen van de districtsveeartsen en hunne plaatsvervangers over het voorkomen hier te lande, de oorzaken en den aard van de als kwaadaardig klauwzeer (rotkreupel) der schapen aangeduide ziekte, van de commissie tot her* ziening van het Koningklijk Besluit van 14 Maart 1880 (Stbl. No. 31). Versl. Veearts. Staatstoezicht 1887.
Necrologie A. Th. Verhaar. Tijdschr. v. V. e. V Dl. 15. p. 180, 1888.
Vivisectie; operatiën bij het onderwijs aan de Vee* artsenijschool (Ingezonden). Ned. Tijdschr. v. Genees* kunde, Dl. 1, p. 449, 1888.
Algemeeen verslag over voorbehoedende inentingen tegen miltvuur en tegen varkensziekte (besmettelijke vlekziekte^ welke in 1890—1904 in Nederland zijn ver* richt. 1891-1905. Versl. Veearts. Staatstoezicht 1890-1904.
Algemeen verslag over proefneming met inspuiting van malleïne tot onderkenning van kwaden droes, welke in 1892—1904 in Nederland van regeeringswege gedaan zijn. 1893—1905. Verslag Veearts. Staatstoezicht 1892-1904.
Verslag omtrent het tusschen 16 en 21 Sept. 1895 in Bern gehouden internationaal veeartsenijkundig congres. Staatscourant 1895.
Geschiedkundig overzicht, dato 10 November 1894, van het optreden, zich verbreiden en heerschen der varkensziekte (vlekziekte) in Nederland (1816—1893) en statistiek der gevallen van varkensziekte (vlekziekte en borstziekte) aangegeven in de jaren 1888 1893. Versl. Veearts. Staatstoezicht 1896.
Overzicht van de opkomst der animale vaccinatie in Nederland en van de wording der Rijkskoepokinrichting (Pare Vaccinogène) bij de Rijksveeartsenijschool en hare werking gedurende de eerste 25 jaren. 1873—1898. Bij* voegsel bij het 25ste jaarverslag.
Verslag der Staatscommissie, ingest. bij K.B. van 18 Mei 1898 met de opdracht te onderzoeken, welke maat* regelen van Rijkswege behooren te worden genomen tot bestrijding der parelziekte (tuberculose) van het vee 1899.
Nota betreffende het wetsvoorstel door de Staats* commissie tot beraming van maatregelen ter bestrijding
van de tuberculose onder het vee d.d. 9 Juni 1899 
aan de Koningin aangeboden. 1900.
Th. M. MacGiliavry en A. W. H. Wirtz. Uitvoer» keuring van vee. Tijdschr v. V. e. V. Dl. 11, p 212, 1880.
A. J. Janné en A. W. H. Wirtz. Circulaire inzake het oprichten van een standbeeld voor Claude Bour* gelat, met inteekenlijst. Tijdschr. v. V. e. V. Dl. 5. p. 193, 1874; 7, p. 177, 1876.
C. H. H. Spronck en A. W. H. Wirtz. Bereiding en kostelooze verschaffing van Behring's middel tot voorkoming en genezing van diphtherie. Tijdschr. v. V. e. V. Dl. 22, p. 135, 1895.
C. H. H Spronck en A. W. H. Wirtz. Circulaire aan burgemeesters over anti*diphtheritisch geneesserum. ibid. p. 330.
C. H. H. Spronck en A. W. H. Wirtz. Resultaten v. d. therapeutische en preventieve aanwending van anti»diphtherisch serum ten behoeve van on« en min* vermogenden bereid. Ned. Tijdschr. v. Geneeskunde, 2de reeks, jrg. 32, p. 464, 1896.
H. van Capelle, A. W. H. Wirtz, }. Hufenagel, H. J. Prakke, H. j. H. Stempel. Verslag der commissie belast met de voorbereiding van de herziening van het Koninklijk Besluit van 30 October 1872 (Stbl. No. 105). Versl. Veearts. Staatstoezicht 1879.
Th. H. Mac Gillavry en A. W. H. Wirtz. Verslag van eene zending naar Londen aangaande de keuring aldaar van uit Nederland aangevoerd vee. Versl. Veearts. Staatstoezicht 1879.
W. P. Ruysch en A. W. H. Wirtz. Rapport omtrent den stand der longziekte in November 1884, in het Spoelingdistrict, aan den Minister van Binnenlandsche Zaken, dato 2 Dec. 1884. Versl. Veearts. Staatstoezicht1884.
W. C. Schimmel, Handleiding tot de paardenkennis voor de cadetten der cavalerie en artillerie. Met mede* werking van A. W. H. Wirtz en D. F. van Esveld. Breda 1885.
Muller «t Wirtz. De 1'enseignement et médecine vétérinaire. C. R. du IVe congres internat, de médécine vétérinaire, p. 360—371.



De hoogleeraar»directeur Dr. TH. H. MAC GILLAVRY. (1872—1877).
Pare Vaccinogène. Tijdschrift v. V. e. V. Dl. 5, p. 197, 247, 1874.
Beschuttende enting tegen schaapspokken? Verzoek om stof van ware schaapspokken. Tijdschrift, v. V. enV. 1874.
De bepaling der fokaal afstanden van samengestelde optische stelsels. Maandblad v. Natuurwetensch. jrg. 5. 1875.
De snijtanden van Mus decumanus. Proeve eener ontwikkelingsgeschiedenis van het tandglazuur. Versl. en Mededl K. Ac. van Wet. Afd. Natuurk. 2dc reeks, dl. 9. 1875.
De invloed van bronchiaaLkramp op de ademhaling. Ned. Tijdschrift v. Geneesk. je. 1876.
Kunstmatige digestie van cellulose. Versl. en Meded. Kon.Acad.vanWet. Afd. Natuurk. 2de reeks, Dl. 9 1876.
De onderwijzer in praktisch hoefbeslag W. A. H. VAN HORSEN. (1872—1912)
Iets over winterbèslag. De Hoefsmid. Dl. 1, p. 43.1896. Brokkelhoeven: hunne oorzaken en voorbehoeding. De Hoefsmid. Dl. 2, p. 47. 1897.
De leeraar Dr. L. J. VAN DER HARST. (1873—1897).
Een diastatisch en peptonvormend ferment in de zaden van Phaseolus vulgaris. Maandblad voor Natuurweten» schappen, Jaargang 7, No. I, 187b.
Handleiding bij de qualitatieve scheikundige analyse, naar W. Dittmar. Amsterdam, 1878.
Lagere organismen en infectieziekten. Tijdschr. v. V. en V. 1879.
Overzicht der voornaamste inlandsche plantensoorten en familiën. 3e druk. Zwolle 1883.
Studiën over Taxus baccata L. en het aan deze plant eigen vergift. Academisch proefschrift. Utrecht 1884.
Ptomaïnen. Tijdschr. v. V. en V. Dl. 12.
Methode tot het afscheiden van strychnine uit organi» sche mengsels. Weekblad van Pharmacie, 7 Febr. 1885.
Chloralkamfer. Nieuw tijdschrift van de Pharmacie in Nederland, April 1887.
De assistenUeeraar Dr. J. H. VAN 'T HOFF. (1876—1877).
De spanningstoestahd in gehard glas. Maandbl. v Nat..Wet. Dl. 6. p. 145. 1876.
Over het mekoniumzuur. Ibid. p. 148.
Over ringvormige koolstofbinding. Ibid. p. 150.
Een rechtsdraaiend lichaam in styrax. (Antwoord aan Berthelot). Maandbl. v. Nat.Wet. Dl. 7, p. 4.1876.
Inwerking van halogenen op organische zouten. Ibid. p. 7.
Iets over de benzoïne»reeks. Ibid. p. 44.
Gewijzigde toestel voor het opvangen der stikstof bij analyses volgens Dumas. Ibid. p. 59.
Over de bindingsrichtingen van het stikstofatoom. Ibid. p. 109.
Over de inwerking van zink op een mengsel van jood» of chloorazijnzuren en oxalzuren ether. Ibid. p. 111.
Beitrage zur Kenntnis des Styrax. Ber. d. D. chem. Ges. Bd. 9. p. 1339. 1876.
Die Ladenburg'sche Benzolformel. Ber. d. D. chem. Ges. 9. p. 1881. 1876.
Die Grenzebene, ein Beitrag zur Kenntnis der Ester» bildung. Ber. d. D. chem. Ges. 10, p. 669. 1877.
Chlorbromkohlenstoff aus Trichloressigsaure. Ber. d. D. chem. Ges. 10. p. 678. 1877.
Ueber den Zusammenhang zwischen optischer Acti* vitat und Constitution. Ber. d. D. chem. Ges. 10, p. 1620. 1877.
Die Lagerung der Atome im Raume. Braunschweig. 1877.
De leeraar, later directeur Dr. W. C. SCHIMMEL, (1877—1914.)
De Landbouwcourant, Jaargang 1877—1887. Onder, scheidene artikelen op het gebied van Veeartsenijkunde en paardenfokkerij, meestal ongeteekend of van een pseudonym voorzien.
Stroomatras of turfstrooisel. Het Militair Blad, Jrg. 1885.
Nog eens stroomatras of turfstrooisel. ibid.
Rapport over de verbetering der paardenfokkerij, uitgebracht bij het Departement Utrecht der Maatschappij van Nijverheid. Tijdschrift van de Maatschappij tot bevordering van Nijverheid. 1885.
Handleiding tot de Paardenkennis voor de cadetten der cavalerie en artillerie, door W. C. Schimmei, met medewerking van Dr. A. W. H. Wirtz en D. F. van Esveld. Breda 1885. Met daarbij behoorenden atlas van 41 platen.
Pigmentvorming in de cornea. Tijdschr. v. V. e. V. Dl. 13, 1886.
Maanblindheid. ibid.
Het dermoïd van het oog. ibid.
Biographie van F. C. Hekmeyer. ibid.
Hoefzalven. Het Militair Blad. Jrg. 1886.
Nog eens: Over het gebruik van hoefzalven. ibid.
De sanoped horse«shoe. ibid.
Het hoefbeslag der paarden van het leger. De Militaire Spectator, Jrg. 1886.
Verbetering van ons paardenras. Maandblad van de Hollandsche Maatschappij van Landbouw, Jaargang 1886. * *
Een te Maastricht gevonden hoefijzer. Tijdschr. v. V. e. V. Dl. 14. 1887.
Korte geschiedenis van den militairen veterinairen dienst in Nederland, ibid.
Iets omtrent de theorieën over spatkreupelheid en hare behandeling, ibid.
Operatie tegen piepende dampigheid, ibid.
De hazenhak. ibid.
Iets over de verpleging der hoeven bij trampaarden. De Locomotief. Jrg. 1887.
Zür Aetiologie der Brustbeulen. Oest. M. f. Tierh. Band 12. 1887.
Tierarzneischule in Utrecht, ibid.
De klauwziekte van het rund. Tijdschr. v. V. e. V. Dl. 15. 1888.
Keratitis solaris. ibid.
De klauwziekte bij het schaap, ibid.
Referaten over reorganisatie van het veeartsenijkundig onderwijs in het buitenland, ibid.
Das Militar»Veterinarwesen in Holland. Oest. M. f. Tierh. Band 13. 1888.
Thierarzneischule in Utrecht ibid.
Winterbèslag van W. A. H. van Horsen. Tijdschr. v. V. e. V. Dl. 16. 1889.
Nieuw systeem winterbèslag door W. A. H. van Horsen, ibid.



Keukenzoutsinjecties bij kreupelheid, ibid. Ook in Oest. M. f. Tierh.
Winterbèslag van J. F. A. Otte. ibid.
Winterbèslag van W. A. H. van Horsen. De Militaire Spectator. Jaargang 1889.
Winterbèslag van W. A. H. van Horsen. De Loco» motief, Jrg. 1889.
Niederlandisches Veterinarwesen pro 1888. Oest. M. f. Tierh. Band 14. 1889.
Adenoom der glandula Harderi. Tijdschr. v. V. e. V. Deel 17. 1890.
Extirpatio bulbi. ibid. Ook in Oest. M. f. Tierh.
Niederlandisches Veterinarwesen pro 1889. Oest. M.f. Tierh. Band 15. 1890.
Kummerfeid's waschwater bij honden aangewend. Tijdschr. v. V. e. V. Deel 18. 1891.
Tijdschrift voor Veeartsenijkunde (en Veeteelt) deel 19 - 36,1892—1909. Onder redactie van W. C. Schimmei, met anderen.
Biographie van L. Ph. Wuppermann. Tijdschr. v. V. e. V. Deel 19. 1892.
De hazenhak en het reebeen. Hippos. Jrg. 1892. Overkoote stand bij veulens, ibid. Commissies van beoordeeling. ibid. Het zijbeen, met albeeldingen. ibid. Sterfte onder veulens, ibid. Hoefverpleging. ibid.
Kleine mededeelingen, speciaal betreffende de Com» missie tot bevordering der paardenfokkerij in Gelder» land. ibid.
Het Geldersch paardenstamboek. Afl. 1 en 2.1892—1893.
Lecpns sur la Hucion périodique du cheval, du Dr. E. Rolland; quelques réflexions critiques a leur sujet. Annales de Médecine Vétérinaire. 1892.
Fibrosarcoom in den vleeschstraal van het paard. Tijdschr. v. V. e. V. Deel 20. 1893. Ook in Oest. M. f. Tierh.
Behaard dermoïd op de membrana nictitans van een kalf. ibid. Ook in Oest. M. f. Tierh.
Behaard dermoïd op de cornea van een kalf. ibid. Ook in Oest. M. f. Tierh.
De overhoef. Hippos. Jrg. 1893.
Iets omtrent de bepaling van den leeftijd bij het paard boven de 10 jaar. ibid.
Iets omtrent de paardenfokkerij in Normandië. ibid.
berichten, in het bijzonder omtrent de Commissie tot Bevordering der Paardenfokkerij in Gelderland, ibid.
Kerat tis acuta infectiosa. Tijdschr. v. V. e. V. Deel 21. 1894.
Iets omtrent de therapie van straalkanker. ibid.
Paralysis van den nervüs obturatorius bij een paard ibid. Ook in Oest. M. f. Tierh.
De knie, de schenkel en het spronggewricht. HipposJrg. 1894.
Iets over de vei pleging der beenen en hoeven, ibid.
Verslagen en berichten omtrent de Commissie tot bevordering der paardenfokkerij in Gelderland. Hippos. Jrg. 1894. Het paard. Jrg. 1895—1898.
Encyclopadie der gesammten Thierheilkunde und Thierzucht, von Alois Koch. Band VI—XI. 1890—94. Korte biographieën van personen, die zich in Neder» land op veeartsenijkundig gebied verdienstelijk nebben gemaakt, als:
Dr. G. A. Geisweit van der Netten, Prof. Dr. Th. G. van Lidth de Jeude. Dr S. de Monchy, W. H. Montens, Prof. Dr G. J. Mulder, Dr. W. Munniks, Dr. P. van Naaldwijk, Prof. Dr. A. Numan, F. van de Poll, Geert Reinders, B. J. C. Rijnders, Prof. Dr. t. Sandifort, Dr. J. Scheltema, F. D. Schubaert. A. Th. Verhaar, Prof. Dr. J. Vosmaer, Prof. Dr. W.
Vrouk, Prof. Dr. P H. J. Wellenbergh, G. Wit en L. Ph. Wuppermann. Voorts in Band 11:
Winterbèslag von Van Horsen, mit Abbildungen.
Verscheuring van den binnenhechtband van den kroonbeenbuiger bij het paard. Tijdschr. v. V. e. V. Deel 22. 1895. Ook in Oest. M. f. Tierh. Jahrg. 1896.
Het kribbebijten en luchtzuigen. Het paard. Jrg. 1895.
Mijne veroordeeling, in zake de voeding van het Indische militaire paard, getoetst. Veeartsenijkundige Bladen voor Nederlandscrulndië. Deel 2.
Handleiding tot de paardenkennis voor de cadetten der cavalerie en artillerie, door W. C. Schimmel, met medewerking van D. F. van Esveld, J. H. Knel en M. H. J. P. Thomassen. 2de geheel omgewerkte druk. Breda 1895. Met daarbij behoorende atlas van 48 platen.
Biographie van L. Pasteur. Tijdschr. v. V. e. V. Deel 23. 18%.
Blaassteen bij een ezelin, ibid.
Habitueele luxatie der patella als oorzaak van hanetred.
Neurectomie van den nervus ulnaris. ibid.
De hoef en het hoefbeslag. De Hoefsmid. lste—3de jrg. 18%—1898 (in elke maandelijksche aflevering een gedeelte, met figuren).
Verslag der Commissie tot bevordering der paarden» fokkerij in Gelderland omtrent haar handelingen en lotgevallen, gedurende het jaar 1895 (uitgebracht aan Gedeputeerde Staten van Gelderland).
De bevordering der paardenartsen bij het Neder» landsche leger. Tijdschr. v. V. e. V. Deel 24. 1897.
Verslag der Commissie tot bevordering der paarden» fokkerij in Gelderland omtrent haar handelingen en lotgevallen, gedurende het jaar 1896 (uitgebracht aan Gedeputeerde Staten van Gelderland en aan Hunne Excellenties de Ministers van Binnenlandsche Zaken en van Oorlog). Id. 1897.
Het Geldersch Paardenstamboek, Alfevering III, met afbeeldingen. Uitgegeven voor rekening der Commissie tot bevordering der paardenfokkerij in Gelderland, 1896.
Prothesis ocularis. Tijdschr. v. V. e. V. Deel 25. 1898.
Retractie van het flexie apparaat na hoefgewrichts» ontsteking, ibid.
Biographie van Dr. L. J. van der Harst. ibid.
Vergroote clitoris en hypospadie, ibid.
Dr. L. ]. van der Harst. Veterin. Almanak. 1898.
Het Geldersch Paardenstamboek. Nederlandsch Land» bouw Weekblad van 23 October 1897.
De operatie van Bosi. Tijdschr. v. V. e. V. Deel 26. 1899. Ook in Oest. M.f. Tierh.
Het subcutaan opereeren niet meer van dezen tijd. ibid. Ook in Oest. M. f. Tierh.
Iets over de prognose en de therapie van paralysis van den nervus suprascapularis. ibid. Ook in Oest. M. f. Tierh.
Iets omtrent de oorzaak van den verkregen steltvoet bij veulens, ibid. Ook in Oest. M. f. Tierh.
Het besnijden der hoeven bij Franschen stand en bij toontrederstand. De Hoefsmid. 4*' en 5de Jrg.
Eenige artikelen op het gebied van paardenfokkerij. Het Paard. 1899 en 1900.
Secundair glaucoom bij het paard. Tijdschr. v. V. Deel 28. 1901. Ook in Oest. M.f. Tierh.
Solutio retinae bij het paard. ibid. Ook in Oest. M.f. Tierh.
Paralysis van den nervus cruralis bij den hond. ibid. Ook in Oest M. f. Tierh.
De nieuwe onderwijslokalen aan 's RijkeVeeartsenij» school, ibid.
Luxatio lentis bij het paard. Tijdschr. v. V. Deel 29.1902.



Paralysis van den nervus obturatorius bij een paard en een hond. ibid. Ook in Oest. M. f. Tierh.
Corectopia, dyscoria, albinismus en nystagmus bij een hond. ibid. Ook in Oest. M. f. Tierh.
Mededeelingen uit de chirurgische cliniek van 's Rijks Veeartsenijschool. Met K. Over. 34 Ziektegevallen. Tijdschr. v. V. deel 30, 1903. 24 ziektegevallen. Tijdschr. v. V. deel 31, 1904. Met J. G. A. Reeser: 10 ziekte» gevallen. Tijdschr. v. V. deel 32, 1905. Met G. L J. Gooren : 8 ziektegevallen, Tijdschr. v. V. deel 33, 1906. Met denzelfden 2 artikelen, en met J. van der Veen: 11 artikelen. Tijdschr. v. V. deel 34,1907. Met J. v. d. Veen: 8 artikelen Tijdschr. v. V. deel 35, 1908. 5 artikelen, Tijdschr. v. V. deel 36, 1909. Ook in Oest. M. f. Tierh. 1904—1908.
Congenitaal hygroom van het patellair»gewricht bij veulens, zoogenaamde mouw. Tijdschr. v. V. deel 31. 1904.
In memoriam Mr. C. J. Sickesz. ibid.
Keratoma diffusum van den hoornwand bij een paard. Tijdschr. v. V. Deel 32. 1905.
Met J.P. van der Slooten : Hernia scrotalis congenitia bij een hond; genezing met behoud van den testikel; cryptorchidismus dexter. ibid.
Berichten omtrent het IXde Internationaal veeartsenij» kundig congres te 's»Gravenhage in 1909, Tijdschr. v. V. deel 35. 1908, deel 36, 1909.
Zevenendertigste jaarverslag van de Rijksinrichting tot kweeking van koepokstof (Pare Vaccinogène) bij de Rijks Veeartsenijschool te Utrecht over het jaar 1909.
Acht en dertigste idem. 1910.
Negen en dertigste idem 1911.
Veertigste idem 1912.
Een en veertigste idem 1913.
Treatment of Suprascapula Paralysis. The Veterinary Journal, April 1910.
Nederlandsch Biographisch Woordenboek, deel 1:
Korte biographieën van de volgende veeartsen en personen die zich voor de veeartsenijkunde verdienstelijk hebben gemaakt:
M. G. de Bruin; J. van Dam; F. H. S. Dehne; J. A. Dekker; J. K. de Greuve, Dr. L. J. van der Harst; J. A. W. Hart; F. C. Hekmeyer; G. J. Hengeveld; J. van Hertum; Dr. G. de Hoog; J. J.Hinze; J. Hufnagel; A. J. Janne; I. Jennes; Prof. Dr. A. Numan ; T. D. Schubaert en Dr. M. H. J. P. Thomassen.
Nederlandsch biographisch Woordenboek, deel 2:
Korte biographieën van A. J. de Bruin, J. Huffnagel, A. J. Janné, Dr. J. R. E. van Laer, D. P. Manvis Wz. en W.'H. Montens.
Dr. Isid. Bouwens, Nederlandsch Woordenboek der Geneeskunde, Heelkunde, Artsenijbereidkunde en Hulp» wetenschappen. Medewerking op Veterinair gebied.
Necrologie: B. J. Aalbers. Tijdschr. v. V. DL 38, 1911.
Chronische verscheuring van den musculusinterosseus van de achterbeenen bij het paard. Tijdschr. v. V. deel 39. 1912.
Kreupelheid van een paard aan het rechtervoorbeen door stoornis aan. het linker, ibid.
De feestelijke herdenking van het 50<jarig bestaan der Maatschappij ter bevordering der veeartsenijkunde in Nederland, ibid.
De herdenking van het 150«jarig bestaan der eerste veeartsenyschool te Lyon. ibid.
Necrologieën: F. Mos en M. J. Hengeveld G. Jzn. ibid.
Bijdrage tot de geschiedenis van den militair vete» rinairen dienst in Nederland. Tijdschr. v. V. deel 40.1913.
Necrologieën: J. F. Laméris, J. H. van Uyen, E. A. Kok en F. Boerhave, ibid.
Nederlandsch Biographisch Woordenboek Deel 3:
Korte Biographieën van H. J. Prakke, B. J C. Rynders, L. Swart, M. H. J. P. Thomassen, A. Th. Verhaar en P. S. J. Verheyen. Prof. Dr. Jacob Vos» maer, Albert de Vos, G. Wit, L. Ph. Wuppermann, Prof. Dr. P. H. J. Wellenbergh, F. Th. Weitzel.
Necrologieën: W. F. A. Gantvoort, B. Eysenburger, K. Bosma, P.C. Buyterse. Tijdschr. v. V. deel 40, 1913.
Necrologieën: Dr. D. P. J. Driessen, R. J. Schouten, G. Goosens, J. H. Zyp. Tijdschr. v. V. deel 41. 1914.
Berliner Tierarztliche Wochenschrift 1914, No. 32; Kurze Übersicht über die Entwicklung der Tierheil» kunde in den Niederlanden. Ook in The Veterinary Journal, August. 1914.
Met J. N. Ballangée. Merkwaardige data betreffende den Militair»Veterinairen dienst in Nederland. Veteri» naire Studenten Almanak 1914.
De leeraar Dr. C. A. PEKELHARING. (1878—1881).
Ueber die Entstehung des Lungenbrandes beim Pferde. Deutsche Zeitschr. für Thiermedizin und vergleichende Pathologie. Bd. 5, p. 71. 1879.
Beitrag zur Kenntnis des Peptons. Pflüger's Archiv, Bd. 22, S. 185, ook verschenen in het Ned. Tijdschr. v. Geneesk. 1880, p. 65.
Weiteres über das Pepton. Pflüger's Archiv, Bd. 26, p. 415. 1881.
De leeraar Dr. J. D. VAN DER PLAATS. (1878—1916).
Roscoe's beknopt leerboek der scheikunde. Utrecht
Eerste stuk: 6de druk 1883, 7de druk 1889. 8*'* druk 1895, 9d* druk 1900, 10de druk 1903, lld« druk 1907.
Tweede stuk: 6d« druk 1886, 7d' druk 1893, 8»te druk 1899, 9de druk 1903.
Derdestuk: 6d«drukl893,7dedrukl902,8ste drukl908.
De Plaatsbepaling bij de Aromatische Lichamen. Prijs» verhandeling, uitgegeven door het Provinciaal Utrechtsch Genootschap 1883, XVI en 74 blz.
Mededeelingen over de besmettelijke ziekten in de gemeente Utrecht. I. Overzicht der besmettelijke ziekten tot en met het jaar 1886.
Nadere gegevens betreffende typhus typhoïdea en diphtheritis, van 1 April 1871 tot 1 Tan. 1888. Met vier tabellen en ééne kaart. (Uitgegeven door de Ge» zondheidscommissie 1888, blz. 1—19).
Détermination de quelques Poids atomiques (C, P, Sn, Zn.) (C. R. Acad. d. Sc. Paris, 5 janvier 1885, tome 100, p. 52—55.)
Iets over den Luchtballon met eigen beweging, van Renard en Krebs. Album der Natuur, Juli 1885, blz. 320—325.
Essai de Calcul des Poids atomiques de M. Stas. Annales de chimie et de physique 1886, tome 7, p. 499—532.
Remarques sur le Brome et 1'Acide bromhydrique. Recueil des travaux chimiques des Pays»Bas 1886, tome 5, p 34-50.
Sur le Poids et la Tension de la vapeur de mercure saturée, a la température ambiante. Ibid. p. 149—183.
Over het voorkomen van Zuurstof in zilver. Maand» blad voor Natuurwetenschappen 1886, Jaargang 13, blz. 25—32.
Over de doelmatige Indeeling van een stel gewichten. Ibid. blz. 37—47 en 52.
Sur la Dessication des Gaz. Recueil d. tr. ch. d. P. »B. 1887, tome 6, p. 45-59.
Over de lengte van den Secundeslinger. Sectiever»



gadering van het Prov. Utr. Genootschap 27 Juni 1887 blz. 1—4.
Over het Atoomgewicht der Waterstof. Handelingen van het eerste Natuur* en Geneeskundig Congi es, 1887. blz. 118—120.
Nog iets over het drijven van voorwerpen op soorte. lijk lichtere vloeistoffen. Mbld. v. N. w. 1888, Jaargang 15, blz. 23 - 26.
Over de Triangulatie van Snelltus. Sectievergadering Prov. Utr. Genootschap 26 Juni 1888, blz. 11—18.
Overzicht van de Gi aadmetingen in Nederland. Tijd* schrift voor Kadaster en Landmeetkunde 1889, Jaargang 5 blz. 3—42, 217—243 en 257—305; en 1891, Jaargang 7 blz. 65-101 en 109—133.
Over den JBarometer van het Koninklijk Nederlandsch Meteorologisch Instituut. Jaarboek van het K.N.M.I. over 1888, blz. XXIX—XXXVI.
Levensbericht van Dr. J. R. E. van Laer. leeraar aan "s Rijks V.A.S. van 1 April 1851 tot 1 Sept. 1881. Tijdschr. v. V. en V. 1891, Deel 18, blz. 77—87.
Over hetZilveressaai en de Essaaikeuzen. Handelingen
van net uerue iNaiuurs en ijeneeskunctig Congres. 1891 blz. 39S-403.
De Basismetingen op Java. Tijdschrift voor Kadaster en Landmeetkunde 1892, Jaargang 8, blz. 57-78.
Sur les Poids Atomiques de Stas. C«R. juin 1893, tome 116 p. 1362-1367.
Over de wet van Prout en de Eenheid der Stof. Voordracht in de Sectievergadering Prov. Utr. Genoot, schap 18 Juni 1894, blz. 57—75.
Berekeningen over de metingen van Prof. C. Winkler aan de hoofden van omstreeks 50 moordenaars en 50 recruten. Geneeskundige Bladen, uitgegeven door Profs. Straub en Treub 1895, 2de Reeks, No. 6, blz. 139—159.
Over de toepassing der waarschijnlijkheidsrekening
«f uMuiacnc siausucK. rxeaeri. iriascnrirt voor Oenees» kunde 1895, Dl. 2, blz. 71—73.
Eene eenvoudige Constructie voor de Lenzenformule. Maandblad voor Natuurwetensch. 1895, Jaargang 20, b'z. 5—7.
Iets over het verband tusschen de Gravitatiewet en de Wet van het Behoud van Stof. Maandblad voor Natuurwetensch. blz. 8—9.
■ Kalender. Den dag der week te vinden, waarop een bepaalde datum valt. Veterinaire Almanak voor 1892, blz. 18, en volgende jaren.
Onderwijzend Personeel en Leervakken aan 's Rijks Veeartsenijschool sedert hare oprichting. Veterinaire Almanak voor het iaar 1895, blz. 116—144.
Over de toepassing der waarschijnlijkheidsrekening op Medische Statistiek. Sectievergadering Prov. Utr. Genootschap, 25 Juni 1895, blz. 22-53 en drie Tafels.
Over de Nederlandsche Standaarden der Maten en Gewichten van Snellius tot op den tegenwoordigen tijd. Maandblad voor Natuurwetensch., 20»« Jrg., blz 15 40, 1895, 22»« jrg. blz. 134, 1899.
Berekeningen over de metingen aan de hoofden van gewone menschen, misdadigers en krankzinnigen. Eerste tezamenstelling: 50 geneesheeren, 50 soldaten, 51 moor. denaars en 150 krankzinnigen. Feestbundel uitgegeven door de Nederlandsche Vereeniging voor Psychiatrie ter eere van haar 25.jarig bestaan, 17 November 1896 blz. 305—348.
Over het Nederlandsche muntstelsel, den muntslag en het muntessaai. Maandblad voor Natuurwetensch 1897, 21«te jaargang 83—99.
Onderzoekingen en verslagen van de Gezondheids, commissie der gemeente Utrecht, betreffende de gracht, wateren en den invloed der grachten op den gezond, heidstoestand. Mei 1897. Door P. W. Onnen, C H H
Spronck, J. de Haan en T. D. van der Plaats, rap. porteur. Uitgegeven door het Gemeentebestuur.
Over den oogspiegel en de schaduwproef van Cuignet Tijdschr. v. V. en V., 1898, Deel 26, blz. 1—19.
Eene natuurkundige verklaring van de schaduwproef. Nederlandsche Oogheelkundige Bijdragen, 1899, 8«t« aflevering, blz. 5—27.
Werkzaamheden van de Gezondheidscommissie der Gemeente Utrecht, 1884—1898. Uitgegeven door de Gezondheidscommissie, Sept 1898.
Over Schoolhygiëne en Woninghygiëne. Tijdschr. voor Sociale Hygiëne en openbare Gezondheidsregeling, 1899, lste jaargang, blz. 31-36 en 89-94.
Eindexamen der Hoogere Burgerscholen, 1866-1898. 8ste druk, Utrecht 1899. 9de druk' WOL K)de druk 1902 llde druk 1904. i2d«druk 1906. 13de druk 1908. 14de druk 1909, 15de druk 1911, 16de druk 1913. 17de druk 1915.
Over het lichten van het oog. Sectievergadering Prov. Utr. Genootschap, 5 Juni 1899, blz. 24—42.
Over de oplosbaarheid van chloorzilver. Genootschap ter bevordering der Natuur., Genees, en Heelkunde te Amsterdam, Sectie voor Natuurkunde, 29 April 1898 blz. 73-75.
Over speciroscopen, in het bijzonder over het con. cave grating van Rowland. Ibid. Sectievergadering van 15 December 1899, blz. 91-93.
Ueber die subjectiven Bilder von Cylinderlinsen und astigmatischen Linsen. Drude's Annalen der Phvsik. Bd. 5, S. 772-792. Juli 1901.
Verslag aan B. en W. over het onderzoek naar de vervuiling der grachtwateren in de gemeente Utrecht, in de maanden Augustus en September 1900. Jaar. verslag der Gezondheidscommissie over 1900, Bijlage VI blz. 49-67. 8
De Tvphusepidemie te Utrecht in Aug.-Dec. 1900. Statistiek, loop en oorzaak volgens officieele gegevens. Jaarverslag der Gezondheidscommissie over 1900, Bij. lage IV, blz. 29 -43 en Ned. Tijdschrift voor Genees, kunde 27 Juli 1901, blz. 205-214.
Over cylindrische lenzen en astigmatische lenzen. Genootschap ter bevordering der Natuur.-, Genees* en Heelkunde te Amsterdam, Natuurkundige sectie 15 Maart 1901, blz. 90—9X
Een eenvoudige Canillamelertrnmptpr Cirl,.m <:»,-*;.>.
vergadering van 17 Mei 1901, blz. 92).
Nog iets over de toepassing der waarschijnlijkheids, rekening op medische statistiek. Naar aanleiding der berekening van Dr. D. Schermers. Ned. Tijdschrift voor Geneeskunde 2 Nov. 1901, blz. 1028-1033, zie Psychiatrische bladen 1901, no. 6.
Over de watervoorziening der Gemeented.irlitnlaitc
te Utrecht. Jaarverslag der Gezondheidscommissie over 1901, Bijlage 11, blz. 26-32.
Over hef verslag der Staatscommissie tot voorbereiding van maatregelen tegen verontreiniging van openbare wateren, meer bijzonder in verband met de ervaringen en toestanden te Utrecht (Tijdschrift voor sociale Hyeiëne.Mei 1902, Dl. 4, blz. 101—116).
Over de inrichting van het onderwijs en de examens aan 's Rijks.Veeartsenijschool. Tijdschr. v. V e V Sept. 1903, deel 30, blz. 561-589.
Over de inwerking van leidingwater op looden buizen en op tinvoeringbuizen. Vierde vergadering der ver. eeniging voor waterleidings»belangen in Nederland, blz. 60—69. Met meer plaatselijke bijzonderheden in het Jaarverslag der Gezondheidscommissie voor Utrecht over Oct.—Dec. 1902, blz. 29—33.
Over het geleidingsvermogen voor electriciteit-jran drinkwateren. Vierde vergadering enz. als boven, blz. 74 - 82.



Over het Jaarverslag der Gezondheidscommissiën. Tijd» schrift voor Sociale Hygiëne, Jan. 1905, VII-, blz. 58-60.
Over den loop der bevolking van de Gemeente Utrecht in de laatste 30 jaren, met drie tabellen. Jaar» verslag der Gezondheidscommissie voor de Gemeente Utrecht over 1904, Bijlage II, blz. 36-43.
Overzicht van de besmettelijke ziekten in de Gemeente Utrecht, April 1871—31 Dec. 1904, met negen tabellen. Jaarverslag als voren, Bijlage III, blz. 44—62.
Atomgewichte. Landolt*Börnstein Physikalisch«Che« mische Tabellen, 3*e Auflage, Berlin 1905.
Bijdragen tot de geschiedenis van 's Rijks»Veeartsenij» school. IV. Uitgaven en Inkomsten. Tijdschr. v. V. en V. Augustus 1905, deel 32, blz. 522—548.
Bijdragen tot de geschiedenis van 's Rijks»Veeartsenij» school. V. Over de terreinen en gebouwen. Tijdschr. v. V. e. V. deel 33, Oct. 1905, blz. 1—31 en Jan. 1906, blz. 199—226.
VI. Manege, kleine stallen, electrische installatie. Tijdschr. v. V. e. V, deel 33, Sept. 1906, blz. 737—746.
Waarschijnlijkheidrekening en statistiek. Pharmaceu» tisch Weekblad, Aug. 1906, blz. 829-839 ; 853—863 en 877—886.
Het onderzoek naar de samenstelling van het water der Zuiderzee. Provinciaal Utrechtsen Genootschap, sectievergadering 4 Juni 1906, blz. 23—37.
Dr. M. H. J. P. Thomassen : in memoriam. Communico, Februari 1907.
Een klein museum bij de Generale controle van 's Rijks Munt; geschiedenis van het zilver»essaai langs den natten weg. Chemisch Weekblad 16 Maart 1907 blz. 151—161.
Nederlandsche wiskundigen in de zestiende eeuw; Stevin, Gemma. Provinciaal Utrechtsch Genootschap, sectie voor letterkunde, 4 Juni 1907, blz. 32—35.
In Memoriam M. G. de Bruin. Veterinaire Studenten» almanak voor 1909, blz. 55—62.
Uit de geschiedenis van het tegenwoordige gebouw „Absyrtus". Communico 1 Febr. 1909, Vd« Jrg. no. 5.
De vervuiling van het water der beek in Twickel. Rapport uitgebracht aan de Arrondissement»Rechtbank te Almelo door J. W. Jenny Weijerman, j. D. van der Plaats en W. G. C. Gelinck. Gedrukt 24 Dec. 1908, 98 blz. en 20 bijlagen.
Beknopte handleiding voor de beoordeeling van pompwateren, Juli 1909.
Een mineralogische curiositeit. Sectievergadering van het genootschap voor Natuur», Genees» en Heelkunde Amsterdam, 25 Februari 1910.
Over Zandfiguren. Sectievergadering als boven.
De verontreiniging van openbare wateren en de wetsontwerpen te dier zake, Praeadvies aan het 15Je Gezondheidscongres op 24 September 1910 te Leiden. Tijdschrift voor Sociale Hygiëne, 12de jaargang blz. 275.
Bij het portret van W. C. Schimmel, directeur van 'sRijles»Veeartsenijschool. Veterinaire Studenten Almanak voor 1911, blz. IX—XIII.
Het rapport der Ineenschakelings»Commissie: Over» zicht en inleiding; het Lyceum als inrichting van voorbereidend hooger onderwijs. Berichten en mede» deelingen der Vereeniging V. E. O. Dec. 1910, no. 27 blz. 2-9 en 83-88.
De opleiding tot veearts volgens de voorstellen der Ineenschakelings«Commissie. Veterinair Studenten Maandblad Jan. 1911, Blz. 1-5.
J. H van 't Hoff, 30 Aug. 1852-1 Maart 1911, Ibid. April 1911, blz. 2—6.
Over de Kalender. Archief voor de verzekerings» wetenschap en aanverwante vakken. Sept. 1911, deel 12, blz. 349-364.
Vijf en twintig jaren, 1887—1911. Veterinaire Studenten Almanak voor 1912, Jubileum»uitgave blz. VIII-XVI.
Uit de familiepapieren der Toussaints. Provinciaal Utrechtsch Genootschap, sectie voor letterkunde, 6 Juni 1911, blz. 26-32.
Over de Kalender der Joden, met 3 tafels: Archief voor de verzekerings<wetenschap en aanverwante vakken. Juni 1912, deel 13, blz. 69-81.
Over het gehalte aan zwaveligzuur enz. van rook» gassen. Bataafsch Genootschap der Proefondervindelijke wijsbegeerte te Rotterdam. Aug. 1912.
Atomgewichte und Volumgewichte einiger Gase. Landolt»Börnstein Psysikalisch Chemische Tabellen, 4e Auflage. Berlin 1912.
In Memoriam D. F. van Esveld. Veterinaire Studenten Almanak voor 1913, blz. IX-XX.
De Maatschappij ter bevordering der veeartsenijkunde in Nederland. Veterinaire Studenten Almanak voor 1913, blz. 265-268.
Geloof en Natuurwetenschap. Veterinair Studenten Maandblad. Mei 1913.
De Pyramide van Cheops en onze Kegelbaan. Ons Kegelblad 20 Juni 1913.
Beschouwingen over de aantasting van looden buizen door leidingwater. Rapport 18 Februari 1915 aan B. en W. van Amsterdam omtrent de Plannen«KuiPERS, blz. 49-55.
Analysen van 30 wateren uit nieuwe boringen in de polders bij den Eem, idem blz. 65-—68.
Ter Herinnering aan Dr. P. M. J. M. E. Woltering, leeraar aan 's Rijks»Veeartsenijschool 1 Febr. 1897 — 1 Aug. 1902. Tijdschr. v. V, deel 41, blz. 720 -762.
De leeraar Dr. S. DE JAGER. (1881—1886).
Die Lungencirculation und der arterielle Blutdruck Pflüger's Archiv. f. d.ges.Physiologie.Bd.27, p. 152. 1882.
Ueber die Saugkraft des Herzens. Ibid. 30, p. 491, 1883.
Ueber das Verhaltniss des arteriellen Blutdrucks bei plötzlicher Insufficienz der Aortaklappen. ibid. 31, p. 215. 1883.
Welchen Einfluss hat die AbdominaLRespiration auf den arteriellen Blutdruck? Ibid. 33, p. 17, 1884. Arch. Neérl. T. 29. p. 1. 1884.
Widerlegung der Folgerungen, welche Hasse in seiner Abhandlung über die Ursachen der Bewegung der Ernahrungsflüssigkeiten gezogen hat. Ibid 34, p. 286. 1884.
Die Schwankungen in dem arteriellen Blutdrucke bei Blasebalgrespiration und bei Respiration in com* primirter und verdünnter Luft. Ibid. 36, p. 309. 1885. Arch. Neérl. T. 20, p. 303. 1886.
Pigmentvorming in de cornea. Tijdschr. v. V. e. V. Dl. 13, p. 79. 1886.
Experiments und considerations on haemodynamics. Journal of Physiology. Vol 7. nr. 2. 1886.
De leeraar M. H. J. P. THOMASSEN. (1881—1906).
L'embryotomie chez les grands animaux domestiques; Annales de médicine vétérinaire. T. 30, p. 1, 75,147,1881.. In 't Italiaansch: 1'embriotomia nei grandi animali domestici, Milano 1881.
Nécrologie du Prof. J. B. Ercolani de Bologne. Echo vétérinaire. T. 13, p. 424, 1884
L'usage thérapeutique de la névrotomie. Ibid. p. 454.
Atrophie musculaire consécutive a la congestion de la moëlle épiniëre. Echo vétérinaire. T.14, p. 77, 1884.



Notice historique tirée des archives vétérinaires beiges. Echo vétérinaire. T. 15, p. 381, 1885.
L'actinomycose au point de vue de sa thérapeutique. ibid. p. 409.
Necrologie van H. Bouley. Tijdschr. v. V. e. V. Dl.
13, p. 318, 1886.
Necrologie van A. L. Janné. Tijdschr. v. V. e. V. Dl.
14, p. 184, 1887.
Aanteekeningen met betrekking tot de geschiedenis der Veeartsenijkunde in de oudheid. Tijdschr. v. V. e. V. Dl. 14, p. 1, 92, 191, 1887; 15, p. 1,124, 1888; 16, p. 161, 1889.
Un cas de diathèse hémorragique chez le cheval. Annales de médecine vétérinaire. T. 37, p. 57. 1888.
Sur la transmissibilité de la tuberculose. Recueil de médecine vétérinaire. T. 65, p. 656, 784. 1888.
La castration chez la jument. Annales de médecine vétérinaire. T. 38, p. 23, 1889.
Accident consécutif a la castration d'un cheval cryp» torchide. Ibid. p. 629.
Nouveaux agents thérapeutiques. Recueil de médecine vétérinaire. T. 66, p. 173, 257, 1889.
L'extraction des dents molaires chez le cheval. Ibid. p. 357.
Contribution a 1'étude de la fièvre vitulaire. Ibid. p. 489.
Verslag van het congres voor tuberculose. Tijdschr. v. V. e. V. Dl. 16, p. 37, 1889.
Hamburger en Thomassen. Verlammingen bij een paard. ibid. p. 188. Ook: Annales de médecine vétéri» naire. T. 38, p. 633. 1889.
Service' sanitaire international. Rapport pour le Vme Congrès vétérinaire international tenu a Paris 1889.
Dystocie materne 11e et foetale chez la jument. Annales de médecine vétérinaire. T. 39, p. 312, 1890.
Het Vde Internationaal Veeartsenijkundig Congres, Tijdschr. v. V e. V. Dl. 17, p. 75. 1890.
Hervorming van het Veeartsenijkundig onderwijs in België. Ibid. p. 186.
De 1'action de la lymphe de Koch chez les vaches tuberculeuses. Annales de Médecine vétérinaire. T. 40, p. 81. 1891.
Affections des poches gutturales. Ibid. p. 121.
Le caractère pathogène du microbe de 1'influenza de ■ 1'homme pour les animaux. Ibid. p. 154.
Koch's ontdekking en hare diagnostische waarde voor de veeartsenijkunde. Tijdschr. v. V. e. V. Dl. 18, p. 93, 206, 1891; 19, p. 104, 1892.
Les spasmes cloniques du diaphragme chez le cheval. Annales de médecine vétérinaire. T. 41, p. 17, 1892.
Verslag van het tweede Congres voor de beoefening der tuberculose bij mensch en dieren. Tijdschr. v. V. e. V. Dl. 19, p. 55, 1892.
Urolithiase spontanée et expérimentale et son traite* ment chirurgical chez les animaux. Annales de Médè» cine vétérinaire 42, p. 659. 1893. Ook Tijdschr. v. V. e. V. Dl. 21, p. 84, 1894.
Contribution a 1'étude des maladies du système ner» veux. Annales de Médecine vétérinaire. T. 42, p.241, 306, 353, 494, 606, 668, 1893 et 43, p. 1, 197, 1894. Ook The veterinary journal. Vol. 36, p. 389, 1893 ; 37, p. 1, 73, 320, 396, 1893; 38, p. 12, 85, 317, 1894.
Traitement de la funiculite chronique (champignon) du cheval par 1'iodure de potassium. Bulletin de la Sociéte centrale de médecine vétérinaire. T. 47, p. 323, 1893.
De malleïne als diagnosticum. Tijdschr. v. V e. V. Dl. 20, p. 85. 1893.
Sur un nouveau procédé de castration des males. Annales de médecine vétérinaire. T. 44, p. 306, 1895.
Des moyens mis en pratique pour combattre la pleuropneumonie contagieuse (spec. dans les Pays>Bas.)
Rapport pour le VIme Congrès international vétérinaire tenu a Berne 1895.
Die Bekampfung der Lungenseuche in Holland, Dane* mark, Luxemburg und Belgien. Idem, Bern 1895.
Het ls»e en 2de boek van de Handleiding tot de paardenkennis voor de cadetten der cavalerie en artillerie, door W. C. Schimmel, enz.; 2de geheel omgewerkte druk. Breda 1895.
Moyens pour empêcher la propagation de la tuber» culose. In het verslag van het hygiënisch congres ge» houden te Buda*Pesth in 1895.
Het paard in de oudheid, met teekeningen van H. Markus. Het paard, iaarg. 18%, afl. 1.
Bacteriaemie met haematogene nephritis, urocystitis (bacteriurie) der kalveren. Tijdschr. v. V e. V. Dl. 23, p. 355, 18%; 24, p. 307, 1897.
Nephritis Chronica bij het paard. Tijdschr. v. V. e. V. Dl. 24, p. 107, 1897. Ook in;Annales de médecine vétérinaire.
Une nouvelle septicémie des veaux. Avec néphrite & urocystite (Bactériurie) consécutives. Annnales de 1'institut Pasteur. T. 11, p. 523, 1897.
Het contagium der pleuro»pneumonia contagiosa van het rund Tijdschr. v. V. e. V. Dl. 25, p. 321, 1898.
Verslag over het 4de tuberculose»congres. Tijdschr. v. V. e. V. Dl. 26, p. 90, 1899.
Aetiologie en pathogenesis van endocarditis acuta. Tijdschr. v. V. e. V. Dl. 26, p. 143, 263. 1899.
Over hemiplegia laryngis bij het paard. Tijdschr. v. V. Dl. 28, p. 3,1901; 29, p. 462, 1902. Ook Mon. f. Tierh.
Neuritis interstitialis prolifera van den plexus sacralis bij het paard. Tijdschr. v. V. Dl. 28, p. 145, 1901. Ook Mon. f. prakt. Tierh.
Opstijgende ruggemergsdegeneratie als gevolg van neuritus peripherica. Ibid. p. 241. Ook Mon. f. prakt.Tierh.
Verlamming der knieschijftrekkers (nervus cruralis» paralyse). Ibid. p. 249. Ook Mon. f. prakt. Tierh.
Paralysis van den nervus obturatorius. Ibid. p. 337. Ook Mon. f prakt. Tierh.
Over de indentiteit der tuberculose bij mensch en rund. (Voordracht, gehouden 26 Juli 1901 op het tuberculose congres te Londen). Ibid. p. 547. Ook Recueil de Médecine vétérinaire. T. 78, p. 529, 1901.
Het 50Jarig jubileum van Dr. Willems te Hasselt. Tijdschr. v. V. Dl. 28, p. 82. 1901.
Een enzoötische bulbairparalyse bij het paard. Tijdschr. v. V. Dl. 29, p. 438. 1902. Ook Mon. f. prakt. Tierh.
Neuritis peripherica bij chronisch saturnismus van het paard. Tijdschr. v. V. Dl. 30, p. 356, 1903. Ook in Monatschrift für Psychiatrie und Neurologie.
L'immunisation des jeunes bovidés contre la tuber» culose. Recueil de médecine vétérinaire. T. 80, p. 5, 1903.
De Veeartsenijschool als 6de faculteit der Utrechtsche Universiteit. Tijdschr. v. V. Dl. 31, p. 11, 1904.
Professor E. Nocard. Ibid. p. 46.
L'enseignement vétérinaire en Hollande. Revue gé» nérale de Médecine Vétérinaire. T. 3, p. 155, 1904.
Les streptococcies et leur traitement curatif et pré» ventif. Ibid. p. 289.
Vaccination contre la tuberculose. Rapport voor het VUIe internationaal veeartsenijkundig Congres, gehou» den te Budapest, 3—9 Sept 1905.
De immuniseering van het rund tegen tuberculose. 's«Gravenhage. 1906.
De leeraar D. F. VAN ESVELD. (1881—1912).
Mededeeling over enkele krachtvoeders. Tijdschr. v. V. e. V. Dl. 13, 1886.



Handwortel en ondervoet van het paard. ibid. Peremolie bij een veulen. Tijdschr. v. V. e. V. Dl. 14, 1887.
Schistosoma reflexum bij een lam. Tijdschr. v. V. e. V. Dl. 15, 1888.
Vleesch en melk a's oorzaken van tuberculose. Neder* landsch Tijdschrift voor Geneeskunde. 1889, Deel 2.
Over keuring van vleesch, vooral met het oog op de wenschelijkheid van het oprichten van een abattoir. Utrecht, 1890.
D. F. van Esveld en Jhr. L. J. Quarles van Ufford. Verslag der Commissie voor het onderzoek van asphyxiatie,toestellen te Erussel en Londen. Februari 1894.
De keuring van vee en vleesch in Nederland. Rapport uitgebracht door het Hoofdbestuur der Maatschappij ter bev. der Veeartsenijkunde in Nederland. Utrecht, 1894.
Het Hoofdstuk „Paardenrassen" in: Handleiding tot de Paardenkennis voor de cadetten der cavalerie en artillerie, door W. C. Schimmel, enz. Breda. 1885.
Idem in id. 2e druk, Breda 1895.
Keuring van vee en vleesch. Geneeskundige bladen, 2e reeks No. 8. Haarlem 1895.
Verslagen van de werkzaamheden der Commissie van toezicht op vee en vleesch in de Gemeente Utrecht, over de jaren 1882—1899. Gemeenteverslag. Utrecht.
Welke maatregelen kunnen er genomen worden tot bestrijding der tuberculose bij het rundvee? Inleiding in het Utrechtsch Genootschap voor Landbouw* en kruidkunde op 25 April 1896. Weekblad voor Zuivel* bereiding en Veeteelt No. 8 en 9, 1896.
Abattoir*rapport, geplaatst in: Rapport van de Raads* commissie in zake het abattoir. Utrecht 1897.
Hulde aan Dr. L. J. van der Harst. Een gouden feest (afdeeling Utrecht). Tijdschr. v. V. e. V. Deel 24.1897.
Vleeschkeuring en abattoirs. Inleiding van dit onder* werp op het 2e Congres voor openbare gezondheids* regeling te Amsterdam, gehouden 23 —24 September 1897. Verslag van dit Congres: Amsterdam, 1898, en Tijdschr. v. V. e. V. Deel 25. 1898.
Het dooden van slachtvee. Voordracht gehouden op het eerste Nationaal Congres tegen mishandelen van dieren, te Haarlem op 14 Mei 1898. Verslag van dit Congres.
Melasse als voedsel voor het paard. Het Paard. 1898.
Iets over steriliseeren en vernietigen van vleesch. Tijdschr. v. V. e. V. Deel 27, blz. 417. 1900. - Abattoir te Nijmegen, ibid. blz. 341.
Eenige voor* en nadeelen aan abattoirs verbonden. Tijdschr. Sociale Hygiëne, jrg. 1902.
D. F. van Esveld en K. Hoefnagel. Toezicht op melk. Toelichting der conclusiën, vastgesteld in de Algemeene vergadering der Veeartsenijkundige Ver* eeniging ter bevordering der kennis omtrent de keuring van voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong. Tijdschr. v. V. Deel 30. 1903.
Catalogus van de bibliotheek der Maatschappy ter bevordering der Veeartsenijkunde in Nederland, Eerste gedeelte. Utrecht, 1903.
Vee en Vleeschkeuring: Tijdsch. voor sociale hygiëne en hygiënische bladen, 1904.
Verslag der vereeniging tot bestrijding der tubercu* lose te Utrecht, Februari 1905 -Mei 1906. Id. Mei 1906-Mei 1907.
Register betreffende deel I—XXXVI van het Tijd* schrift voor Veeartsenykunde en Veeteelt uitgegeven door de Maatschappij ter bevordering der Veeartsenij* kunde in Nederland. Utrecht 1911.
Verder kleinere mededeelingen, verslagen enz. in het Tijdschr. voor Veeartsenijkunde en verschillende bladen.
De assistent E. FABER. (1882-1884).
Middelrifsbreuk bij een paard. Tijdschr. v. V. en V. Dl. 12, p. 216. 1883.
De assistent G. GOOSENS. (1882-1885).
Over het uitwendig gebruik van jodoform. Tijdschr. v. V. en V. Dl. 12, p. 199. 1883.
Kreupelheid bij een paard, tengevolge van eene kneuzing van den nervus radialis. Ibid. p. 207.
Over vreemde voorwerpen, met het voedsel opge* nomen. Tijdschr. v. V. en V. Dl. 13, p. 3. 1886.
. De assistent J. VAN TRIGHT. (1882—1885).
Een bijzondere worm in de schapelong. Tijdschr. v. V. en V. Dl. 12, p. 211. 1883.
De Strongylus micrurus bij het rund. Ibid. p. 231.
Eine pseudo.tuberculöse Form der Lungenwurm* krankheit beim Schaf und Rind. Deutsche Zs. f. Thier* med. und vergl. Path. Bd. 10, p. 371. 1884.
Poortadercarcinoom bij het rund. Tijdschr. v. V. en V. Dl. 13, n. 10. 1886.
Myoom der blaas. Ibid., p. 12.
Bijdrage tot de theorie van het herkauwen. Ibid. p. 37.
De assistent P. BROUWER. (1885—1886).
Strictura urethrae bij een hond. Tijdschr. v. V. en V. Dl. 13, p. 188. 1886.
Strabismus convergens bij een paard. Ibid. p. 190.
Behandeling van chronische kreupelheden. Ibid. p 296.
Het kopschudden bij paarden. Ibid. p. 298.
Therapie van otitis externa purulenta bij den hond. Ibid. p. 299.
Het aanleggen van kunsthoorn. Tijdschr. v. V. en V. Dl. 14, p. 74. 1887.
De assistent W. VERWEY. (1885—1886).
Tandkyste bij een hond. Tijdschr. v. V. en V. Dl. 13, p. 174. 1886. Chorea sancti Viti bij varkens. Ibid. p. 181.
De assistent, later hoogleeraar Dr. D. A. DE JONG.
(1885-1886, 1910 -1915).
Icterus, veroorzaakt door Milthypertrophie. Tijdschr. v. V. e. V. Dl. 13, p. 184. 1886.
. Actinomycoom in den slokdarm van een rund. Ibid. p. 291.
Distomum campanulatum en Distomum felineum bij den hond. Tijdschr. v. V. en V. Dl. 14, p. 57. 1887.
Distomum campanulatum bij de kat. Ibid. p. 223.
Rapport entre la tuberculose aviaire et celle des mam* mifères; Annales de 1'Institut Pasteur. T. 24, p. 895. 1910.
Fasciola hepatica bij nuchtere kalveren. Tijdschr. V. V. Dl. 38, p. 664, 1911.
Mond* en klauwzeer bij paarden. Ibid. p. 689.
Enkele Trichinose-vraagstukken, Handelingen van het XIlI<*e Nederlandsch Natuur- en Geneeskundig Congres. 1911.
Einige Trichinose*fragen. Centralblatt für Bacterio* logie. Bd. 59, p. 417. 1911.



Belangrijke zaken in de toekomst. Tijdschr. v. V. Dl. 38, p. 3, 43, 137, 295, 1911.
Nieuwe bijdrage tot de éénheid der tuberculose. Feestbundel Hector Treub, 1912.
Evidence upon Foot and Mouth Disease, given before the British Departmental Committee on Foot and Mouth disease. Report of the Committee 1912
Epithelioma contagiosum bij Pyrrhula vulgaris. Tijd» schrift v. V. Dl. 39, p. 734. 1912.
Intradermosreactie bij serum.anaphylaxie. Ibid. p. 737.
Het instituut voor parasitaire en infectieziekten. Ibid p. 744.
Die Streptococcosis der Katzen, Centralblatt für Bacteriologie und Parasitenkunde. l^te Abt. Bd. 66. p. 281, 1912.
Aspergillosis der Kanarienvögel Ibid. p. 390.
Rundertuberkelbacillen bij den mensch, en het niet standvastig zijn van de zoogenaamde „typen", van tuberkelbacillen. Nederlandsch tijdschrift voor Genees, kunde. 1913. I. p. 113. Revue générale de médecine vétérinaire. T. 22, p. 1. 1913.
Sur le développement de la Douve hépatique. Recueil de médecine vétérinaire. T. 90. p. 565. 1913.
Over eenige huidsschimmelziekten, bij den mensch en bij dieren voorkomend, uit een oogpunt van hygiëne. Nederlandsch Tijdschr. voor Geneeskunde. 1913.1. p. 405.
Een diphtheriesdebat te Berlijn. Nederlandsch Tijdschr. voor Geneeskunde. Ibid. p. 1104.
Het verband tusschen de paratyphusinfecties bij mensch en dieren. Nederlandsch Tijdschr. voor Genees» kunde. 1912. II, p. 1762. Revue générale de médecine vétérinaire. T. 22. p. 117, 1913.
Ueber einen Bacillus der Paratyphus B.sEnteritis» gruppe als Ursache des seuchenhaften Abortus der Stute. Centralblatt für Bakteriologie und Parasitenkunde. Abt. I Orig. Bd. 67. p. 148. 1913.
De oorzaak der tuberculose in de laatste 30 jaren. Vet. Stud. Maandbl. "Absyrtus" 3. No. 4 p. 7. 1913.
De keuring vóór het slachten in het ontwerp van wet, houdende bepalingen tot wering van vleesch en vleeschwaren, die voor de gezondheid schadelijk: zijn. Tijdschr v. V. Dl. 40, p. 745, 896, 1913.
Sur le bacille de la tuberculose aviaire chez les mammis fères. Folia microbiologica, III Jhrg. Heft. 1. p. 1.1914.
Vogeltuberkelbacillen bij zoogdieren. Tijdschrift voor vergelijkende geneeskunde, gezondheidsleer en parasi. taire en infectieuze dierziekten. Dl. 1 p. 45. 1915.
Intradermale und konjunktivale Schwangerschaftss reaktion. Münchener Medizinische Wochenschrift. Bd.61. p. 1502. 1914. Tijdschr. v. Vergel. Geneesk. Dl. 1, p. 77, 1915.
Tuberculosis, and the so.-called Types of Tubercle Bacilli. Report of the Tenth International Veterinary Congress, London 1914, II p. 234.
Sur 1'opportunité d'installer une commission inter< nationale pour la hitte contre la tuberculose des animaux. Rapport a la Commission permanente des Congrès internationaux de Médecine Vétérinaire. 1914.
Overzicht der niet>bacterieele parasitaire ziekten. Deel I, Algemeen gedeelte en phytoparasitaire ziekten. Leiden 1914.
Insecten en andere lagere dieren als overbrengers van ziekteoorzaken. Maatschappij DiUgentia. Natuurkundige voordrachten 42*te serie 'ssGravenhage. 1913—1914.
Le rapport entre les infections paratyphiques de 1'homme et des animaux. Comptes Rendus du premier Congrès de pathologie comparée 1914.
Sur la fréquence du bacille tuberculeux des boeufs chez 1'homme et sur I'inconstance des types du bacille de la tuberculose. Ibid. 1914.
Sur quelques (dermato.) mycoses communes a 1'homme et aux animaux du point de vue hygiénique. Ibid. 1914.
Paratyphus bij geiten. Tijdschr. v. VergeL Geneesk, Dl. 1. p. 77. 1915.
De oorzaak der vleeschvergiftigingen. Ibid. p. 113.
Onderzoekingen omtrent kunstmatige afkoeling van visch door P. A. van Driest, 2<k rapport bewerkt door D. A. de Jong (Zie ook Third international Congres of refrigeration, 1913). Mededeelingen No. 23/24 van de Nederlandsche Vereeniging voor Koeltechniek April 1915.
De assistent T. A. L. BEEL. (1886—1887).
Bizonder geval van dysphagie bij een rund. Tijdschr v. V. en V. Dl. 14, p. 290. 1887.
Trichosis Bulbi bij een kalf. Ibid., p, 294.
De assistent L. J VAN RIJN. (1886—1887).
Proeven met enkele vergiften, genomen in het Phy. siologisch Laboratorium van 's Rijks»Veeartsenijschool. Tijdschr. v. V. en V. Dl. 14, p. 284. 1887.
De leeraar Dr. H. ZWAARDEMAKER. (1886—1888).
Cirrhosis parasitaria. Ned. Mil. Geneesk. Archief 1887, l«te Afd. Ook verschenen in Virchow's Archiv Bd. 120, S. 200 onder denzelfden titel, en verkort in Nederl. Tijdschrift voor Geneeskunde. 1887 Deel 1. p. 679.
Kleine wijziging van Flemming's safraninestinctie met het oog op een sneller en zekerder kleuring der deelingss figuren. Maandblad voor Natuurwetenschappen 1887, No. 1. p.6. Ook verschenen in Zeitschrift für Wissensch. Mikroskopie. Bd. 4. p. 212.
Idiosyncrasie bij carbolsvergiftiging. Ned. Tijdschrift voor Geneeskunde 1887, Deel 2, p. 41. Ook verschenen in C. R. de 1'Acad. des Sciences t. 112, p. 492.
Pathologische Anatomie der Infectieziekten. Lessen voorjaar 1887. Tijdschr. v. V. e. V. 1887. p. 1.
Hülfsapparat zum Cambridge rocking Microtome. Zeitschr. für Wissensch. Mikroskopie. Bd. 4. p. 465.
Over de uitzetting der slagaderen door den bloed, druk. Ned. Tijdschrift voor Geneeskunde 1888. Deel 1, p. 61.
Bijdrage tot de Physiologie van den Reuk. Donders, feestbundel 1888. p. 178. ■
De prosector S. A. CRAMER. (1887—1890).
Sarcomatose bij het paard. Tijdschr. v. V. e. V. Dl. 15 p. 238. 1888.
Drie gevallen van tuberculose bij den hond. Ibid. p. 241.
De leeraar Dr. H. J. HAMBURGER. (1888—1901).
Mededeelingen uit het physiologisch.pathologisch laboratorium der Rijksveeartsenijschool. Tijdschr. v. V. en V. 1889, Dl. 16).
a. Sarcomateuse infiltratie van een varkensnier.
b. Actinomyces in het beenstelsel van een paard.
c. Een tumor aan de pleura diaphragmatica van eene koe, benevens eene opmerking over het pigment van melanosarcomen.



d. Een eigenaardige verandering in het neustusschen* schot van een paard.
Hetzelfde in Ned. Tijdschrift voor Geneeskunde, 1889, 2*' deel.
Mededeelingen uit het phvsiol.«pathol. laboratorium van 's K.V.A.S. Tijdschr. v. V. e. V. 1889, Deel 16.
a. Bijdrage tot de kennis der aetiologie van mitra> lisinsufficientie.
b. Fseudoleukaemie bij een paard.
c. Multiple verlammingen bij een paard (samen met den Heer Thomassen.)
Hetzelfde in Ned. Tijdschrift voor Geneeskunde 1889, 2de deel.
Mededeelingen uit het physiol.-pathol. laboratorium van 's R. V.A.S. Tijdschr. v. V. en V. 1890, deel 17.
a. Fen carcinoom in de vena cava van een hond.
b. Pseudoleukaemie bij een kat.
c. Over ontaarding van periphere zenuwen bij dieren.
d. Tabes dorsalis bij een hond, met een paar op» merkingen over de studie der zenuwziekten bij de huisdieren.
Over de permeabiliteit der roode bloedlichaampjes in verband met de isotonische coëfficiënten. Versl. Kon. Ac. v. Wet., 1890. R. III, Dl. 7. Zeitschr. f. Biologie 1889, Bd. 26, S. 414. Zeitschr. f. physik. Chemie 1890.
Over de regeling der bloedbestanddeelen bij kunst» matige hydraemische plethora, hydraemie en anhydraemie. Versl. Kon. Acad. v. W. 1890 R. III, Dl. 7. Zeitschr. f. Biologie 1890. Bd. 27, S. 259.
Electriciteit, opgewekt door de ademhaling. Ned. Tijdschrift voor Geneeskunde 1890, Dl. 1. Centralblatt f. Physiologie, 7 Juni 1890, Heft 5.
Invloed van den N. sympathicus op de ademhaling. Ned. Tijdschr. voor Geneeskunde 1891, Dl. 2. Zeitschr. f. Biologie 1891, Bd. 28, S. 305.
Over de purgeerende werking van middenzouten. Tijdschr. v. V e. V. 1891, Dl. 18. Ned. Tijdschr. voor Geneeskunde, 1891, Dl. 2.
Over den invloed der ademhaling op de permeabili* teit der bloedlichaampjes. Versl. Kon. Acad. v. W. 1891, R. III, Dl. 9. Zeitschr. f. Biologie 1891, Bd 28. S. 405.
Over den invloed van zuur en alkali op gedefibri* neerd bloed. Versl. Kon. Acad. v. W. 1892, R. III, Dl. 9. Arch. f. Anatomie und Physiologie, physiol. Abth. 1892, S. 513. Recueil des Travaux êhimiques des PayssBas, Tome 11, No. 2, 1892.
Over het onderscheid in samenstelling tusschen arte» rieel en veneus bloed. Bijdrage tot de methode van vergelijkend bloedonderzoek. Verh. Kon. Acad. v. W. 1892, Dl. 1, No. 5. Archivesde Physiologie, avril 1893, No. 2.
Ueber den Einfluss von Saure und Alkali auf die Permeabilitat der lebendigen Blutkörperchen, nebst einer Bemerkung über die Lebensfahigkeit des dehbri» nirten Blutes. Archiv f. Anat. u Physiol., physiolog. Abth. Suppl. 1893, S. 153.
Vergleichende Untersuchungen von arteriellem und venösem Blute und über den bedeutenden Einfluss der Art des Defibrinirens auf die Resultaten von Blutana» lysen. Ibid. S. 157.
Het onderwijs in pract. bacteriologie aan 's R.V.A.S. Tijdschr. v. V. e. V. 1892, Dl. 19.
Onderzoekingen over de lymph. Verh. Kon. Acad. v. Wet. 1893, Dl. 3, No. 3.
Untersuchungen über die Lymphbildung, ins Beson» dere bei Muskelarbeit. Zeitschr. f. Biologie. 1893, S. 143.
Een lymphdrijvende bacterie. Verh. K. A. v. W. 1893, Dl. 3, No. 5.
Bactérium lymphagogon. Contribution a 1'étude de 1'hydropisie. Flandre médicale. 1894, No. 6.
Die physiologische Kochsalzlösung und die Volums» bestimmung der körperlichen Elemente im Blute. Cen» tralblatt. f. Physiologie, 17 Juni 1893.
Hydrops von mikrobiellem Ursprung. Beitrag zur Physiologie und Pathologie des Lymphstroms Ziegler's Beitrage zur allgem. Pathol. u. pathol. Anat. 1893. Bd. 14. Ned Tijdschrift voor Geneeskunde, 1893, Dl. 2, No. 24. Deutsche medicin. Wochenschrift 1893, No. 42. Deutsche Zeitschr. f. Thiermedicin u. vergl. Pathologie, Bd. 20, S. 113.
Die physiologische Kochsalzlösung und die Volums» bestimmung der körperl. Elemente im Blute. Antwort an Herrn Dr. M. Bleibtreu. Centralblatt f. Physiol. 27 lan. 1894.
Ueber die Bestimmung der osmotischen Spannkraft von physiologischen und pathologischen serösen Flüs» sigkeiten mittels Gefrierpunkterniedrigung. Centralbl. f. Physiol. 24 Februari 1894. Recueil des travaux chimi» ques des Pays»Bas. 1894, T. 13, No. 2.
Over den invloed der ademhaling op de verplaatsing van suiker, vet en eiwit. Verh K. A. v. W. 1894, Dl. 3, No. 10. Archiv f. Anat. u. Physiol.; physiol Abth. I89t.
Die osmotische Spannkraft in den medizinischen Wissenschaften. Virchow's Archiv. f. pathol. Anat. u. f. klin. Med. 1895 Bd. 140. Maandbl. voor Natuur» wetenschappen 1895, Nos.7 en 8. Flandre médicale 1894.
Chronische myelitis auf dem Boden einer Störung in der Entwicklung des Rückenmarks beim Pferde. Deutsche Zeitschr. f. Thiermedicin u. vergl. Pathol. Bd. 21.
Opmerkingen over Hydrops naar aanleiding van Stariing's onderzoekingen. Ned. Tijdschr. voor Ge» neeskunde, 1894, Dl. 2, No. 25.
Ueber die Reglung der osmotisch*» Spannkraft von Flüssigkeiten in Bauch» und Pericardialhönle. Ein Beitrag zur Kenntnis der Resorption. Verh. Kon. Acad. v. Wet. 1895, Dl. 4, No. 6. Belgique médicale 1895, Vol. 2, No. 31. Archiv. f. Anat. u. Physiol; physiol. Abtheilung
1895, p. 281.
Zur Lehre der Lymphbildung. Du Bois*Reymond's Archiv. f. Physiologie 1895.
Ueber die Förmveranderungen der rothen Blut» körperchen in Salzlösungen, Lymph 'und verdünntem Blutserum. Virchow's Archiv. 1895, Bd. 141, S. 230.
Stauungshydrops und Resorption. Ibid. S. 398. Bel» gique médicale 1895, Vol. 2, No. 35.
De resorptie van vochten in buik*en pericardiaalholte, benevens een paar opmerkingen over intraperitoneale transfusie. Ned. Tijdschrift voor Geneeskunde 1895, Dl. 2, No. 8.
Ein Apparat, welcher gestattet, die Gesetze von Filtra* tion und Osmose strömender Flüssigkeiten bei homoge» nen Membranen zu studiren. Verh. Kon. Akad. v. Wet. Dl. 4, No. 7, 1895. Du Bois»ReymoÉ'fs Archiv f. Anat. u. Physiol. 1896 S. 36.
Über Resorption aus derPeritonealhöhle.Bemerkungen zu dem Aufsatz des Herrn Dr. W. Cohnstein .Central* blatt f. Physiol. 2 November 1895.
Over den invloed der intraabdominale drukking op de resorptie in de buikholte. Verh. Kon Akad. v. Wet. Dl 5. No. 1, 18%. Belgique Médicale No. 20, 1896. Hetzelfde is in 2 gedeelten verschenen in Du Bois Revmond's Archiv. f. Anat. u. Physiol. 18%.
Over de permeabiliteit der roode bloedlichaampjes. Opmerkingen naar aanleiding van een opstel van Dr. G. Grijns: Ned. Tijdschrift voor Geneeskunde.
1896. Dl. 1, blz. 201.
Over de beteekenis van ademhaling en peristaltiek voor de resorptie in den darm. Versl. Kon. Akad. v. Wet. 25 Januari 18%. Belgique Médicale 18%. Central» blatt f. Physiol. 25 Jan. 18%.



Streptococcus peritonitidis equi. Unter Mitwirkung des Herrn Cand. Med. Vet. J. A. Klauwers. Centralbl. f. Bakteriol. Parasitenkunde u. Infectionskrankheiten. Erste Abth. Med. hygien. Bakteriol. u. tierische Para» sitenkunde. Bd. 19. 18%.
De vriespuntbepaling der melk, als middel om ver» dunning met water te ontdekken en quantitatief te bepalen. Ned Tijdschrift voor Pharmacie 18%. Zeitschr. f. Fleisch* und Milchhygiene, Heft. 9. 18%.
Bijdrage tot de bacteriologie der Vleeschvergiftiging. Bacillus cellulaformans. Onder medewerking van den Heer N. H. Wolf, med. vet. cand. Ned. Tijdschr. voor Geneeskunde, Dl. 2, No. 5, 18%, Zeitschr. f. Fleisch* und Milchhygiene, Heft. 10. 18%.
Over den invloed der intraintestinale drukking op de resorptie in den dunnen darm. Verh. Kon Akad. v. Wet. Dl. 5. No. 4, 1896. Du Bois.Reymond's Archiv. f- Anat. u. Physiol. 1896 p. 428.
Over den invloed der ademhaling op het volumen en den vorm der bloedlichaampjes. Versl. Kon. Akad. v. Wet. 28 November 1896, p. 208. Hetzelfde uitvoerig in Zeitschr. f. Biologie, 1897, p. 252 en p. 280.
Zur Lymphbildungsfrage Du Bois»Reymond's Archiv f. Anat. u. Physiol., 1897, p. 132.
Die Geschwindigkeit der Osmose (Lazarus Barlow's Initial rate of osmosis). Du Bois.Reymond's Archiv. f. Anat. u. Physiol.. 1897, p. 137.
Über den Einflus geringer Quantitaten Alkali und Saure auf das Volum der rothen und weissen Blut» körperchen. Versl. Kon. Akad. v. Wet. 27 Februari 1897, p. 368. Du Bois»Reijmond's Archiv. f. Anat. u. Physiol. 1897.
Over een quantitatieve methode voor de bepaling van den schadelijken invloed van bloed» en weefsel» vocht op bacteriën. Versl. Kon. Akad. v. Wet., 21 April 1897, p. 465.
Over de heilzame werking van veneuse stuwing en ontsteking in den strijd van het lichaam tegen bacteriën. Versl. Kon. Akad. v. Wet.. 21 April 1897, p. 472. Het* zelfde uitvoeriger in Tijdschrift voor Geneeskunde. 1897, Dl. 2, p. 194. Tijdschr. v. V. en V. Dl. 24, 1897.
Ein neues Verfahren zur Bestimmung der osmotischen Spannkraft des Blutserums. Centralbl. f. Physiol. Bd. 26, Juni 1897, p. 217.
Die Gefrierpunkterniedrigung des lackfarbenen Blutes und das Volum der Blutkörperchenschatten. Du Bois* Reymond's Archiv. f. Anat. u. Physiol. 1897, p. 486.
Éine Methode zur Trennung und quantitativen Be* stimmung des diffusibelen und nicht diffusibelen Alkali in serösen Flüssigkeiten. Verh. Kon. Akad. v. Wet., Dl. 6, No. 1, 1897. Du Bois»Reymond's Archiv. f. Anat. u. Physiol. 1897.
Opmerkingen naar aanleiding van een opstel van Prof. Dr. C. H. H. Spronck, getiteld: Over den invloed van veneuse stuwing op infectieuse processen. Ned. Tijdschrift voor Geneeskunde. 1897, Dl. 2, No. 13.
Die Blutkörperchenmethode für die Bestimmung des osmotischen Druckes von Lösungen und für die Be» stimmung der „Resistenzfahigkeit" der rothen Blutkör* perchen. Archiv f. Anat. u. Physiol. 1897, p. 144.
Het tegenwoordig standpunt van de leer der natuur» lijke immuniteit. Tijdschrift v. V. e. V, 1898, Dl. 25. p. 149.
Over den invloed van veneuse stuwing op de ver» nieling van miltvuur»virus in het onderhuidsch bind* weefsel. Versl. Kon. Akad. v. Wet. 23 April 1898. Centralbl. f. Bakteriol. 1. Abth. Bd. 24, 1898, No. 9, S. 345.
Over den invloed van zoutoplossingen op het volumen van dierlijke cellen, tevens een bijdrage tot de kennis
harer structuur. Versl. Kon. Akad. v. Wet. 28 Mei 1898. Uitvoerig in Archiv f. Anat. u. Physiol., Physiol. Abth. 1898. S. 317: Ueber den Einflus von Salzlösungen auf das Volum thierischer Zeilen. le Mittheilung. Rothe Blutkörperchen, weisse Blutkörperchen, Spermatozoa.
Over den invloed van veneuse stuwing op microben. Ned. Tijdschrift voor Geneeskunde. Dl. 2, 1898, p. 89.
Influence de la pression extérieure sur la résistance des globules rouges. L'Intermédiaire des Biologistes, A. 1, 1898, No. 19.
Over den invloed van zoutoplossingen op het vo* lumen van dierlijke cellen. 2e Mededeeling. Versl. Kon. Akad. v. Wet. 25 Maart 1899. Uitvoerig in Archiv f. Anat. u. Physiol., Physiol. Abth. Suppl. 1899: Uber den Einfluss von Salzlösungen auf das Volum thierischer Zeilen. 2° Mittheilung. (Darm»Trachea»Blasen» und Oesophagusepithel).
Experimenten over de resorptie van zeep en vet in den dikken darm. Uittreksel der Voordracht in de Handelingen van het 7de Natuur» en Geneeskundig Congres te Haarlem, April 1899.
Über den Einfluss von Kohlensaure, bezw. von Alkali auf das antibacterielle Vermogen von Blut» und Gewebsflüssigkeit, mit besonderer Berücksichtigung von venöser Stauung und Entzündung. Virchow's Archiv. Bd. 156, p. 329.
Over de resorptie van vet en zeep in den dunnen en dikken darm. Versl. Kon. Akad. v. Wet., 25 No* vember 1899. Uitvoerig in Archiv f. Anat. u. Physio» logie, 1900, p. 433.
Over het resorbeerend vermogen van den blaaswand, in het bijzonder voor ureum. Nederl. Tijdschr. v. Geneeskunde. Dl. 1, p. 3, 1900; Archiv. f. Anat. u. Physiol. 1899, p. 9.
Lipolytisch ferment in ascitessvloeistof van den mensch. Opmerkingen over de vetresorptie en de zoogenaamde lipolytische functie van het bloed. Versl. Kon. Akad. v. Wet., 27 Januari 1900; Uitvoerig in Archiv. f. (Anat. u.) Physiologie. 1900, p. 544.
Sind es ausschliesslich die Chylusgefasse welche die Fettresorptienbezorgen? Archiv f. (Anat.u.)Physiologie. 1900, p. 554.
Untersuchung des Harns mittels combinirter Anwen» dung von Gefrierpunkt» und Blutkörperchenmethode. Centralblatt für innere Medizin. 1900, No. 12.
Over het weerstandsvermogen der roode bloed* lichaampjes. Versl. Kon. Akad. v. Wet. 31 Maart 1900; uitvoerig in een rapport uitgebracht op uitnoodiging van het bestuur van het Internationaal Medisch. Congres te Parijs (2—9 Augustus 19001 in de Sectie voor Patho» logische Anatomie; „La résistance des globules rouges a 1'état physiologique et a 1'état pathologique".
Troebele zwelling. Bijdrage in den feestbundel ter eere van Prof S. Talma bij de herdenking van diens 25»jarig professoraat.
De assistent J. K. F. DE DOES. (1889—1899).
Kropoperatie bij duiven. Tijdschrift v. V. en V. Dl. 16, p. 98. 1889.
Een carcinoom in de Vena cava van een hond. Tijdschrift v. V. en V. Dl. 17, p. 156. 1890. Pseudoleukaemie bij een kat. Ibid. p. 158.
De assistent A. M. VERMAST. (1889—1891).
Bijdrage tot de differentiaalsdiagnostiek van rabiës. Tijdschrift v. V. e. V. Dl. 16, p. 197. 1889.



De assistent W VAN DER BURG. (1893-1894).
Rib^resectie bij een veulen. Tijdschr. v- V. e. V. Dl.
21, p. 299. 1894.
Iets over de Veeartsenijscholen en de positie der veeartsen in het buitenland, ibid. p. 310, 352 en dl.
22, p. 21, 1895.
Wetsontwerp tot regeling van de uitoefening der veeartsenijkunde in Frankrijk. Tijdschr. v. V. en V. Dl. 22, p. 25. 1895.
De leeraar M. G. DE BRUIN. (1893—1908).
De behandeling van de zoogenaamde „Hundesitzlage" van het veulen bij de verlossing van de merrie. Tijdschr. v. V. e. V, deel 21, p. 281, 1894.
Is de meening juist, dat alleen bij zuiver bloed, de eigenschappen van de ouders constant op de nakome» lingen worden overgebracht? Hippos. 1894, No. 8.
Antwoord van den schrijver van bovenstaand artikel, naar aanleiding van opmerkingen hierover door Cross» looker. Hippos. 1894, No. 9.
De paardenfokkerij in Gelderland. Hippos. 1894, No. 11.
De pelvimetrie en haar beteekenis voor de veeart» senijkundige praktijk. Tijdschr. v. V. e. V. deel 22, p. 1, 1895.
Necrologie: G. J. Hengeveld. Ibid. p. 99.
Emplastrum acre anglicum en diens aanwending in de chirurgie. Ibid. p. 122.
Behandeling der hondeziekte. Ibid. p. 126.
De behandeling van hondeziekte door subcutane inspuiting eener oplossing van Jodiumtrichloride. Ibid. p. 177.
Behandeling van hondenziekte met joodtrichloride. Ibid. p. 368.
Overervingsvermogen, erfelijkheid van deugden en gebreken in de paardenfokkerij. Het paard, 1895, le ad.
Behandeling van het tusschenklauw»panaritium bij de koe. Tijdschr. v. V. e. V. deel 22, bl. 364. 1895.
Verwijdering van vreemde lichamen uit den slokdarm van het varken. Ibid. bl. 370.
Die Geburtshilfe beim Rind. VII Band, I Theil von Bayer's und Fröhner's Handbuch der thierarztlichen Chirurgie und Geburtshilfe, Wien und Leipzig 1897. 2" Aufl. 1902.
Een en ander over paardenfokkerij, Het paard, jaar» gang 1897 aflevering 11.
De opvoeding van het veulen, ibid., aflevering 12.
Meierei C. Bolle, AltsMoabit, Berlin. Weekblad voor Zuivelbereiding en Veeteelt, November 1897.
Milchanstalt „Victoriapark", Berlin, ibid. November 1897.
Necrologie F. Th. Weitzel, Tijdschr. v. V. e. V. deel 25, blz. 97, 1898. Idem Veterinaire Almanak 1898.
Bijdrage tot de casuïstiek en de aetiologie der extra» uterine graviditeit. Tijdschr. v. V. e. V. deel 25, blz. 247. 1898.
De aetiologie en de diagnose van cornage. Ibid. blz. 307.
Een geval van pyaemie bij het rund. Tijdschr. v. V. en V. deel 26, blz. 27. 1899.
De uitoefening der practische verloskunde ten platte» lande. Ibid. blz. 344.
Repliek op een artikel van F. W. van Dulm, over het onderzoek op cornage. Ibid. blz. 171.
Jahresbericht über die Leistungen auf dem Gebiete der Veterinarmedicin. Hollandische Literatur über 1898, 1899, 1900, 1901, 1902, 1903, 1904, 1905, 1906.
Die traumatische Pericarditis des Rindes. Monatshefte
für praktische Thierheilkunde, Band 11. Heft 1. 1899.
De drachtigheid der merrie en het veulenen, met de verpleging van merrie en veulen. Het Paard, 5Je jaargang, afl. la, lb, 2 en 3; overgenomen in het Maandblad van oudsleerlingen der Rijks*Landbouw< school, jaargang 11, Nos. 123, 129 en 151. 1899.
Transmigratio extra»uterina und extrasuterine Gravi» ditat, Berliner Thierarztliche Wochenschrift 1900, No. 1.
Hysterectomie bei dem Hunde. Ibid. No. 7.
Paravaginale Abscesse bei der Stute. Ibid. No. 14.
Prolapsus vaginae bei Hunden. Ibid. No. 16.
Laparotomie als Explorativoperation bei Krankheiten der weiblichen Geschlechtsorgane. Ibid. No. 34.
Ueber Hydrops der Fruchthüllen des Rindes, Sammel» referat und eigene Untersuchungen. Ibid. No. 30.
Een geval van hydrallantois bij het rund. Tijdschrift v. V. en V. Deel 27, blz. 1. 1900.
Verscheuring van de musculus gastrocnemius na kalf» ziekte. Ibid. blz. 34.
Mastitis bij niet melkgevende koeien. Ibid. blz. 167.
Is het noodig bij irrigatiën van den uterus steeds antiseptica te gebruiken? Ibid. blz. 168.
De resultaten der behandeling van kalfziekte door inspuiting eener oplossing van jodetum kalicum in den uier. Ibid. blz. 361.
Poels' Verfahren zur Bekampfung der KaTberseuche. Berliner thierarztliche Wochenschrift. 1901, No. 21.
Die emphysematöse Frucht. Ibid. No. 24.
Metritis tuberculosa des Rindes und congenitale Tu» berculosa des Kalbes, Sammelreferat. Ibid. No. 25.
Strictur des Rectums in Folge eines durch den Deckact entstandenen parametralen Infiltrats. Ibid. No. 28.
Bijdrage tot de casuistiek der abnormale verlossing van de merrie, inscheuring van de cervix uteri en parametritis. Tijdschr. v. V. Deel 28, afl. 10. 1901.
M. G. de Bruin, Bovine Obstetrics, translated by W. E. A. Wyman, M. D. V, V. S. Authorized Edition. New»York, 1902.
Die Vèreinfachung der Embryotomie durch den Ge» brauch der Kettensage. Berliner thierarztliche Wochen» schrift, 1902, No. 22.
De chronische endometritis onzer huisdieren. Tijd» schrift v. V. deel 29, blz. 291 en 455. 1932.
Een kort. incubatietijdperk van tetanus. Tijdschr. v. V. deel 30, blz. 429. 1903.
Untersuchungen über die Contractionen des Uterus und die Wirkung der Bauchpresse wahrend der Geburt. Berliner tierarztliche Wochenschrift 1903, No. 8. Idem Journal de méd. vét. et de zootechnie. 31 mars 1903.
Die emphysematöse Frucht. Berl. tierarztl. Wochen» schrift 1903, no. 32. Idem journal de méd. vét. et de zootechnie. 31 aöut. 1903.
Die Hygiëne der Geburt als Prophylaxis beim Kalber» sterben. Fortschritte der Veterinar»Hygiene, September 1903.
De uierziekten van het rund, Tijdschr. v. V. deel 31, blz. 331, 369 en 425; 1904. Schweizer Archiv für Tier» heilkunde, Jrg. 1935, Heft 1.
Het verwerpen bij runderen en paarden. \Ceekblad voor zuivelbereiding en veeteelt van 28 Februari 1904. Deutsche landwirtschaftliche Tierzucht, 6 Mei 1904.
Ruptura uteri beim Pferd und Rind. Berliner tier» arztliche Wochenschrift 1934, no. 1. Journal de Mé» decine vétérinaire de Lyon, Janvier 1904. Le Progrès Vétérinaire, Septembre 1904.
Der Unterricht in der praktischen Geburtshilfe. Berliner tierarztliche Wochenschrift, Jrg. 1905, no. 48.
Die Geburt eines Schistosoma reflexum. Berliner tierarztliche Wochenschrift, 1905, no. 2.



De infectieuse scheedes en baarmoederontsteking bij runderen. Verslag uitgebracht aan Zijne Excellentie den Minister van Waterstaat, Handel en Nijverheid omtrent een onderzoek naar deze in sommige streken van Duitschland voorkomende ziekte. Tijdschrift v. V. deel 32, blz. 159. 1905.
De onvruchtbaarheid, het opbreken en de vroegs geboorte bij runderen als gevolgen van den besmette» lijken scheedes en baarmoedercatarrh. ibid. blz. 497.
Untersuchungen auf dem Gebiete der Physiologie und Pathologie der Geburt. Berliner tierarztliche Wochenschrift. 1906, no. 1.
De aetiologie der uierontstekingen. Nederlandsch Weekblad voor Zuivelbereiding en Veeteelt, 20 Maart 1906.
Der Kaiserschnitt beim Schweim. Berliner tierarztliche Wochenschrift, 1907, no. h
L'étiologie des inflammations de la mamelle de la vache. Troisième Congres International de Laiterie, deuxième Section.
Bijdrage tot de physiologie van het herkauwen. Tijdschr. v. V. deel 34, blz. 570. 1907.
Opleiding van Veesverloskundigen (niet veeartsen). Ibid. blz. 708.
De assistent, later leeraar, daarna hoogleeraar J. WESTER. (1893—1894, 1907—heden).
Longsbotry omvcose; de behandeling van bot ryomy cose in het algemeen. Tijdschr. v. V. e. V. Dl. 21, p. 171, 1894.
Periosteotomie bij spat. Tijdschr. v. V, Dl. 36, p. 913, 1909.
De Deensche wet van den 19dcn April 1907, betreffende scheidsrechterlijke uitspraak in geschillen omtrent koop en verkoop van huisdieren. Tijdschr. v. V. Dl. 37, p. 3,1910.
Fibrolysine. Ibid. p. 94.
Arsenicaliën en trypanosomen. Ibid p. 240.
Jodiumtinctuur als desinfectans van de huid. Ibid. p. 321.
Kopschudden bij het paard. Ibid. p. 324. Otitis media bij honden. Ibid. p. 421. Clinische diagnostiek van inwendige ziekten. Ibid. p. 545.
Chloralhydraat per os en intraperitoneaal. Ibid. p. 751.
De Luxemburgsche wetgeving ten opzichte van koop» vernietigende gebreken bij dieren. Tijdschr. v. V. Dl. 38, p. 141, 1911.
Rapport inzake koopvernietigende gebreken. Ibid. afl. 5.
Een cholesterinegezwel in de hersenen bij een paard. Ibid. p. 211.
Trypanosomen bij onze koeien. Ibid. p. 356.
Een en ander over terpentijnolie. Ibid. p. 575.
Bloeding in een luchtzak bij een paard. Ibid. p. 691.
Diffuse periostitis bij een hond. Ibid. p. 717.
Alopecia bij een hit. Tijdschr. v. V. Dl. 39, p. 193.1912.
De diazoreactie bij paarden en koeien. Ibid. p. 674.
Over urobiline en urobilinurie bij dieren. Ibid. p. 817. Zeitschr. f. Tiermedizin. Bd. 16, p. 467. 1912.
Steriliteit bij runderen en paarden. Tijdschr. v. V. 41, p. 13. 1914.
Abscessen en tumoren in de keelstreek bij het rund. Ibid. p. 197.
Enkele klinische gegevens omtrent aandoeningen bij honden, ibid. p. 289.
De Cammidgesreactie bij honden. Ibid. p. 297.
Over terpentijnsinjecties bij paarden. Ibid. p. 530.
Maagsdarmstrongylose bij geiten. Ibid. p. 621.
Onregelmatige en intermitteerende hartslag bij dieren. Ibid. p. 733.
„Hartblok" bij een hond door hartsdilatatie (Adam» Stokes' ziekte). Ibid. p. 752.
Reflectorische polsarrhytmie bij een hond. Ibid p. 754.
Klinische waarnemingen omtrent tuberculose bij paar» den. Ibid. p. 929.
Onvruchtbaarheid bij bokken. Tijdschr. v. V. Dl. 42, p. 37. 1915.
Adrenaline als zweetdrijvend middel. Ibid. p. 191.
Mycotische maagdarmkatarrh en polyurie bij paarden door muffe haver. Ibid. p. 215.
Klinische gegevens omtrent distomatose. Ibid. p. 415.
Maagdarmstrongylose bij schapen. Ibid. p. 422.
Steriliteit bij het rund. Ibid. p. 481.
Longemphyseem bij paarden. Ibid. p. 651.
Boosaardige kopziekte. Ibid. p. 779.
Gerechtelijke Veeartsenijkunde. Utrecht. 1917.
Een nieuwe Strongyloides bij veulens. Tijdschr. v. Diergen. Dl. 44, p. 66. 1917. Centralblatt für Bacterio-logie etc. Bd. 80, 1918.
Het Verleden, het Heden en de Toekomst van het veeartsenijkundig onderwijs in Nederland. Rede bij de opening der Veeartsenijkundige Hoogeschool. Maart 1918. Tijdschr. v. Diergen. Dl. 45, p. 191. 1918.
Een serie artikelen over „Verborgen gebreken bij het paard". Weekblad „Het Paard". 1919.
Animalium Hominumque saluti. Rede uitgesproken bij de overdracht van het Rectoraat der V. H. S. aan Prof. Dr. B. Sjollema. Tijdschr. v. Diergen. Dl. 46, p. 575, 1919.
Dampigheid bij koeien na mond» en klauwzeer. Tijd» schrift v. Diergen. Dl. 47, p. 148. 1920.
Hartspierdegeneratie bij mond» en klauwzeer. Ibid. p. 173.
Artikelen in „Het Paard" over cornage»keuring en onvruchtbaarheid bij hengsten. 1920.
Met J. A. Beijers: Casuistische mededeelingen (stille kolder, verschijnselen door voederintoxicatie; coccidiosis bij runderen, hydrops ascitis bij een paard door een ovariaaltumor). Ibid. p. 672.
Met J. A. Beijers: Coccidiosis bij een schaap. Ibid. p. 768.
Haemoglobinurie bij. runderen. Rede gehouden voor de Alg. Ziektekundige Vereeniging. Ned. Tijdschr. v. Geneeskunde. 1920, II, blz. 446.
Onvruchtbaarheid bij vrouwelijke dieren. Ibid. blz. 2732.
Haemoglobinurie bij paarden. Tijdschr. v. Diergen. Dl. 48, p. 89. 1921.
Eierstock und Ei. Befruchtung und Unfruchtbarkeit bei den Haustieren. Berlijn. 1921.
De assistent A. VAN HEUSDEN. (1894-1895).
Iets over Tetanus. Tijdschr. v. V. en V. Dl. 22, p. 186. 1895.
De prosector anatomes H. G. VAN HARREVELT. (1894—1893).
Neurectomie aan den staart. Tijdschrift voor V. en V. Dl. 23, p. 115. 1896.
Bursitis intertubercularis. Ibid. p. 377.
Behandeling van huidziekten. Ibid. p. 15.
Penetreerende buikwond bij een koe. Ibid p. 16.
Iets over het afmaken van honden. Ibid. p. 17.
Naschrift op een referaat over de pathogenese en de therapie van haemoglobinurie bij het paard door Prof. Hoefman. Ibid. p. 335.



De assistent J. BREEDVELD. (1895-1896).
Sectio caesarea bij een varken. Tijdschr. v. V. en V. Dl.
23, p. 8. 1896.
Twee gevallen van wonden in het zachte gehemelte bij het rund. Ibid p. 306.
Intraveneuse injectie van chloorbarium bij verstop» pingskoliek. Ibid. p. 310.
Congenitale verkromming van den staart bij een, hond, met afbeelding. Ibid. p. 318.
De assistent N. VAN ALTENA. (1896—1897).
Intracapsulaire fractuur met bandverscheuring van het eigenlijke kniegewricht. Tijdschrift v. V. e. V. Dl.
24. p. 136. 1897.
De assistent L. LOURENS. (1896—1897).
De hoefsmederij aan 's Rijks»Veeartsenijschool, met 2 afbeeldingen. De Hoefsmid 2. p. 3. 1897.
De leeraar Dr. P. M. J. M. E. WOLTERING. (1897—1902).
Aldehyde in Aethylalcohol. Nederlandsch Tijdschrift voor Pharmacie, Chemie, Toxicologie. Jrg. '92. Een nieuw alcaloidreactief. Ibid. Jrg. '92. Een reactie op kunstboter. Ibid. Jrg. '93. Pepsine. Ibid. Jrg. '93.
Opsporing van phosphorus bij vergiftigingen. Ibid. Jrg. '93.
Over Saccharum lactis. Ibid. Jrg. '93.
Gesteriliseerde jodoformzwachtels. Ibid. Jrg. '94.
De refractometer voor boteronderzoek. ibid. Jrg. '95.
Een practisch filtreertoestel. Ibid. Jrg. '95.
Vogel» of menschenbloed. Ibid. Jrg. '97.
Over de zuivering van ijzerhoudend grondwater. Ibid. Jrg. '97.
L'épuration des eaux sousterraines contenant du fer. La Technologie Sanitaire (Bruxelles) 1897.
De prosector anatomes Dr. L. G. H. G. VAN DE PAS. (1898- 1904).
Parametraan» en perivaginaahhaematoom bij een mer» rie. Tijdschrift v. V. e. V. Dl. 25, p. 331. 1898.
De assistent, later leeraar, daarna hoogleeraar Dr. H. MARKUS. (1898—1899, 1906-1919).
Enkele ruiterbeelden. Het Paard, 1898, afl. 6.
Een geval van Meckel'sche divertikel bij het paard. Tijdsch. v V. e. V. Dl. 26, p. 51, 1899.
Gecompliceerde nekfistel bij het paard. Ibid. p. 228.
Congenitale oorfistel bij het paard. Ibid. p. 373.
Een geval van nephritis chronica bij het paard. Tijd» schrift v. V. e. V. Dl. 27, p. 25, 1900.
Darmruptuur bij het paard tengevolge van Ascaris megalocephala. Tijdschr v. V. deel 33, blz. 435. 1906.
Referaten der Nederlandsche literatuur in het Zeit» schrift für Infections*krankheiten, parasitare Krankheiten und Hygiëne der Haustiere, Bd. 1. 2.
In Memoriam M. H. J. P. Thomassen. Tijdschr. v. V. deel 34, blz. 476. 1907.
In Memoriam Dr. M. H. J. P. Thomassen. Veterinaire Studentenalmanak 1908, blz. 186.
In Memoriam M. G. de Bruin, Tijdschr. v. V. deel 35, blz. 511. 1908.
Bijdrage tot de kennis der torsio ventriculi van den hond. Idem deel 36, blz. 1. 1909.
Die specifische chronische Enteritis des Rindes. Rap» port voor het IXe Internationale Veeartsenijkundige congres te Scheveningen. September 1909.
Ontvangst van het Xle Internationaal veeartsenij» kundig congres te Utrecht. Tijdschr. v. V. deel 36, blz. 840. 1909.
Gedenkteeken Thomassen, Ibid. bladz. 849.
Over verleden, heden en toekomst. Openingsrede voor de 50»** algemeene vergadering der Maatschappij ter bevordering der veeartsenijkunde in Nederland. Ibid. blz. 876.
Over de frequentie van tuberculose bij het kalf en bij het volwassen rund. Tijdschr. v. V. deel 37, blz. 386. 1910.
Filaria immitis bij den hond in Nederland. Ibid. blz. 449.
Openingsrede voor de 5ls*c algemeene vergadering van bovengenoemde Maatschappij. Ibid. blz. 619.
Actinomycosis recti bij het paard. Tijdschr. v. V, deel 38, blz. 349. 1911.
Myocarditis aphthosa. Ibid. blz. 619.
Openingsrede voor de 52s*e algemeene vergadering van de Maatschappij ter bevordering der veeartsenij» kunde in Nederland. Ibid. blz. 747.
Tegen de splijtzwam. Critiek der „Motieven voor de oprichting van een vereeniging van praktizeerende vee» artsen in Nederland. Voordracht gehouden in de ver» gadering van praktizeerende veeartsen in Zuid «Holland op den 17d«> December 1911 te Rotterdam, door F. M. de Leur, veearts te Hoorn". Tijdschr. v. V. deel 39, blz. 143. 1912.
Korte geschiedenis van het Tijdschrift voor Veeartsenij» kunde, ibid. blz. III van het Feestnummer.
Feestrede, uitgesproken bij de herdenking van het 50<jarig bestaan der Maatschappij ter bevordering der Veeartsenijkunde in Nederland, op 14 September 1912. Ibid. blz. 837.
Tuberculeuze honden; een gevaar voor de gezondheid van den mensch. Over de tuberculose bij den hond. Tijdschift voor sociale Hygiëne. Zestiende jaargang, aflevering 2 en 4.
Rapport van het 19de Congres voor Openbare Ge» zondheidsregeling, over het ontwerp van wet, houdende bepalingen tot wering van vleesch en vleeschwaren, die voor de volksgezondheid schadelijk zijn (met J. Poels, H. B. J van Rijn en P. Woltering). Ibid. afl. 5 en 6.
Lokaler Darmmilzbrand beim Schwein in den Nieder» landen. Zeitschrift für Infectionskrankheiten, parasitare Krankheiten und Hygiëne der Haustiere. Band 15.
Transmission de la tuberculose porcine a 1'homme; réinoculation au veau. Folia Microbiologica. Hollan» dische Beitrage zur gesamten Microbiologie. III Jahr» gang. Heft 2. p. 141. 1914. Revue générale de médecine vétérinaire. T. 25, p. 466, 1916.
Dr. W. C. Schimmel f. Utrechtsch jaarboekje 1915.
Dr med. h. c. W C. Schimmel f. Berliner Tierarztliche Wochenschrift, 1915, no 19.
Prae»advies voor het 205*' Congres voor Openbare Gezondheidsregeling ter zake: Het ontwerp van wet bevattende bepalingen tot regeling van het Veeartsenij» kundig Staatstoezicht. (Met Dr. C. W. Broers, Prof.



Dr. J. Poels, H. B. J. van Rijn, Dr. P Woltering.) Tijdschrift voor Sociale Hygiëne, 17de jaargang, afl. 8.
La tuberculose du chien, spécialement dans ses rapports avec la tuberculose de 1'homme. (Met Dr. H. Schornagel.) Folia microbiologica , IV Jahrgang.
Professor Poels. Veterinaire Studenten»Almanak 1916, blz. 253
Dr.J. D. van der Plaats f. Utrechtsch Jaarboekje 1917.
P. van Hoek, Directeur*Generaal van den Landbouw. Veterinaire Studenten»Almanak 1917, blz. 269.
Een hamartoom in de nier van het rund. Rede uit» gesproken bij de overdracht van het Directoraat van de Rijks»Veeartsenijschool te Utrecht op Dinsdag 1 Mei 1917. Utrecht. 1917.
Over de tuberculose bij de kat. Tijdschrift voor Sociale Hygiëne, 1917.
Voedselkeuringswet en Meeschkeuringswet. Rapport uitgebracht voor het 23"* Nederlandsen Congres voor openbare Gezondheidsregeling, gehouden te Amersfoort, (met Dr. H. Schornagel.) Tijdschrift voor Sociale Hygiëne. 1918, blz. 121.
Het Pathologisch instituut der Veeartsenijkundige Hoogeschool te Utrecht (1908-1919.) Mededeelingen uit het Pathologisch Instituut der Veeartsenijkundige Hoogeschool te Utrecht, 191S; blz. 35.
De assistent Dr. H. J. VAN DER SCHROEFF. (1900—1902).
Ueber die Permeabilitat der weissen Blutkörperchen und Lymphdrüsenzellen für die Anionen von Natrium» salzen. Diss. Bern 1901.
De assistent Dr. D. G. UBBELS. (1900—1902).
Vergleichende Untersuchungen von mütterlichem Blute, fötalem Blute und Fruchtwasser. (Ein Beitrag zur Kenntniss der Stoffaustausches zwischen Mutter und Frucht). Diss. Giessen. 1901.
Aanwending van Argentum colloïdale Credé bij goedaardige droes. Tijdschr. voor V. Dl. 29, p. 302.1902.
De leeraar, daarna hoogleeraar Dr. M. C. DEKHUYZEN. (1901—heden).
Over Rudolf Virchow. Utrechtsch Dagblad 15 Oct. 1901. Rede uitgesproken bij de opening der lessen.
Ueber die Thrombocyten (Blutplattchen). Anato» mischer Anzeiger. Bd. 19, No. 21, S. 529.
Iets over Bloedplaatjes (Thrombocyten). Nederlandsch Tijdschrift voor Geneeskunde. 1901. II, No. 12, p. 641.
Over hetzelfde onderwerp een korte mededeeling in het verslag van de algemeene zomervergadering der Ned. Dierk. Vereeniging.
(Met P. Vermaat). Ueber das Epithel der Oberflache des Magens. Vèrhandl. d. Anatom. Gesellschaft auf der 17 Versammlung in Heidelberg. 29 Mai—11 Juni 1903.
Un liquide fixateur isotonique avec 1'eau de mer. Comptes rendus de 1'Académie des sciences. 17 Aöut. 1903.
Deux liquides fixateurs isotoniques avec l'eau de mer. Extrait du bulletin de la société zoölogique de France. tome 28. p. 165. 1903.
Liquide fixateur isotonique avec l'eau de mer, pour les objets dont on ne veut pas éliminer les formations calcaires. Comptes rendus de 1'Académie des sciences. 31 Aóut. 1903.
Dr. T. Zaayer. Nachruf. Anatom. Anzeiger. Bd. 22,1901.
Verslag over de onderzoekingen, verricht in het zoölogisch station van Prof. A. Dohkn te Napels, ge* durende een deel der maanden December 1903 en Januari 1904. Bijvoegsel van de Nederl. Staatscourant No. 19. 1904.
Ein isotonisches Fixirmittel für Bergen. Bergens Museums Aarbog 1. 1904.
Ergebnisse von osmotischen Studiën, namentlich bei Knochenfischen, an der biologischen Station des Ber» genser Museums wahrend eines Aufenthalts vom 23 Juli bis 27 Aug. 1904. Bergen's Museums Aarbog 2.No. 8.1904.
Over den osmotischen druk in bloed en urine van visschen. Versl. Kon. Acad. v. Wet. 26 Nov. 1904. Arch. néerl. d. Sc. exactes et naturelles. Serie II. Tome 10 p. 121. 1905.
Waarom een Zuiderzee Expeditie ? Brochure, Utrecht. 1905. Weekverslagen der Zuiderzee*Expeditie in Han» delsblad en N. Rot. Ct. 1905.
De Zuiderzee Espeditie. Nederlandsch Tijdschrift voor Geneeskunde. ï»*« helft 1906. No. 12. Mede op» genomen in de werken van de Zuiderzee»vereeniging.
Iets over de werking van zwakke keukenzoutoplos* singen op leucocythenkernen. Ned. Tijdschrift voor Geneeskunde, 2de helft 1906. No. 12.
Eenige nadere uitkomsten van het onderzoek der Zuiderzee. Aanteekeningen Prov. Utr. Genootschap van 5 Juni 1906.
Ein Kryoscop. Biochemische Zeitschrift. Bd. 11. S. 346, 1908.
Over den stand v. h. onderzoek naar het onstaan der Zuiderzee. Handelingen Xlde Congres van Natuur» en Geneesk. 1908.
Ruhende tierische Zelle und Gewebe ein verwickeltes System koexistierender Phasen, von H. Zwaardemaker und M. C. Dekhuyzen (Utrecht). Rapport voor het XVIde Internationale Medische Congres te Budapest. Sept. 1919.
Op datzelfde congres een voordracht over: „Eine physikalischschemische Methode zur Erzeugung von Mitosen in Megakaryocyten im Knochenmark des Kaninchen".
Der heutige Stand der Physiologie der Milchabson» derung und einige Beobachtungen über die Milch. Voordracht óp het IXd* Internationaal Veterinair Con* gres te Scheveningen. 4de Sectie, p. 184—192. 1909.
Over Prof. W. Einthoven. Nieuwe Rott. Courant. Febr. 1911.
Notiz zur Mitteilung von Dr. Hugo Wiener: „Ueb. d. Spez. Gew. v. Ammoniumsulfatlösungen. Hoppe» Seylers Ztschr. f. Physiolog. Chemie. Aug. 1911.
Een kryoskop. Physiologen.Congres. Groningen 1913.
De bepaling van het vriespunt van melk. Chem. Weekblad 1913, No. 46, pag. 985-990.
Vriespuntbepaling van melk. Antwoord op het ge* lijknamig artikel van Dr. A. Lam. Chem. Weekblad. 1914, No. 3, pag. 91-107.
Beschrijving van den kryoscoop, benevens eenige vriespuntbepalingen van eenzelfde monster volle melk bij verschillende onderkoeling. Chem. Weekblad 1914, No. 4, pag. 126-131.
Nog eens „Vriespuntbepaling van melk". Antwoord op gelijknamig stukje van Dr. Lam, in dit nummer. Chem. Weekblad 1914, No. 8, pag. 201—204.
Nog eens: de correctie van ongeveer Vee bij vries» puntsbepalingen van verdunde waterige oplossingen bij 1° onderkoeling. Chem. Weekblad. No. 2. 1915.
Iets over den levensduur onzer roode bloedlichaampjes. Rede, uitgesproken bij de overdracht van het directoraat van 's Rijks»Veeartsenijschool op 1 Mei 1916. Tijdschrift v. Dierg. deel 43, afl. 9.



Iets over het verband tusschen soortelijk gewicht, temperatuur en samenstelling der koemelk. Handelingen van het Genootschap ter bevordering van melkkunde over het jaar 1917. Arch. neérl. de physiologie. 1921.
Een opstel over hetzelfde onderwerp voor het Ge» nootschap ter Bevordering van Natuur»,, Genees» en Heelkunde. Ned. Tijdschrift voor Geneeskunde. 1918.
Handleiding tot de vriespuntsbepaling van melk met den kryoscoop. Utrecht. 1920.
De assistent K. OVER. (1902—1904).
(In vereeniging met den Heer W. C. Schimmel)1 Mededeelingen uit de chirurgische kliniek van 's Rijks5 Veeartsenijschool. Tijdschrift v. V. Dl. 30. p. 243, 291, 339, 421, 465, 513. 1903.
De assistent P. VERMAAT. (1902-1901).
(In samenwerking met Dr. M. C. Dekhuyzen). Het epitheel van de oppervlakte van de maag, Versl. Kon. Acad. 12, p. 59. 1903.
Ueber das Epithel der Oberflache des Magens. Nach Untersuchungen von Dr. M. C. Dekhuyzen und P. Ver» maat. Tierarzt. Verhandl. Anat. Gesellsch. auf der siebzehnten Versammlung in Heidelberg von 29. Mai bis ï. Juni 1903. p. 145.
De leeraar Dr. L. VAN ITALLIE. (1902-1907).
Bereiding van extracta narcotica uit kruiden of uit bladen. Pharmaceutisch Weekblad, 39*" Jaargang, blz. 70$. 1902.
De Brusselsche Conferentie. Ibid. blz. 762.
Over eenige handelsartikelen. Ibid. blz. 900.
Prof. Dr. H. Wefers Bettojk. Ibid. blz. 1001.
Lijnolie. Pharmaceutisch Weekblad, 40»** Jaargang, blz. 10Ó. 1903.
Onderzoekingen ten dienste der Justitie. Ibid. blz. 325, 377.
Homoeopathie en Pharmacie. Ibid. blz. 465.
L. van Itallie en M. Greshoff. Verslag van de vertegenwoordigers der Regeering op de in September 1902 te Brussel gehouden Internationale Conferentie voor de unificatie van de samenstelling der sterk» werkende geneesmiddelen. Nederlandsche Staastcourant, Januari 1903.
Supplement op de Nederlandsche Pharmacopee, 's*Gfa» venhage, 1902. (In commissie met Dr. P. A. Vos, W. C. van Gorcum, C. de Groot, Dr. A. Robertson en H. C. Zeelt.)
Extractum Belladonnae volgens internationaal voor» schrift. Pharmaceutisch Weekblad, 40ite Jaargang, blz. 925. 1903.
Curacao.Aloë. Ibid. blz. 1033.
Wettelijke regeling van de uitoefening der pharmacie. Pharmaceutisch Weekblad,41ste Jaargang. Blz. 445.1904.
De overgang van geneesmiddelen in de melk. Ibid. Blz. 506.
Joannes Petrus Mlnckelers. Ibid. Blz. 639.
De wetsontwerpen tot wijziging van de zoogenaamde artsenijbereidkunst. Ibid. Blz. 835.
Over Behen»zaad. Ibid. Blz. 841.
L. van Itallie en C. H. Nieuwland. Over Suri» naamschen Copaivabalsem. Pharmaceutisch Weekblad, 41ste Jaargang, blz. 917. 1904 en Journ. de Pharmac. et de Chimie.
Surrogaten voor Lycopodium. Pharmaceutisch Week» blad, 42ste Jaargang, blz. 189, 1905.
Kaliumzouten in urine. Ibid. blz. 190.
De waardebepaling van Aloë. Ibid. blz. 553.
Thalictrum aquilegifolium, een cyaanwaterstofzuur leverende plant. Versl. Kon. Akad. v. Wet. Sept. 1905, blz. 285.
Opwyrda's Algemeene en bijzondere recepteerkunst ten dienste van apothekers, artsen en veeartsen. Zevende, omgewerkte en vermeerderde druk. Amsterdam, 1906.
L. Van Itallie en R. T. F. Reudler. Latijnsch»Neder» landschWoordenboekopde Pharmacopoea Nederlandica. (Editio IV). Amsterdam 1906.
L. van Itallie en C. H. Nieuwland. Over Suri» naamschen Copaivabalsem. Pharmaceutisch Weekblad. Blz. 389. 190S.
Dezelfden. Kleurreacties op Copaivabalsem. Ibid. blz. 391.
Dezelfden. Behenzaad en Behenolie. Ibid. blz. 392. „ Zaad en olie van lijsterbessen. Ibid.
blz. 393.
Over bloedkatalasen. Versl. Kon. Acad. v. Wet. Dec. 1905, blz. 540.
De differentiatie van eiwit»houdende lichaamsvochten. Verslag. Kon. Acad. v. Wet. Dec. 1905. blz. 545.
Die Unterscheidung des Menschenblutes vom Tierblut. Deutsche Juristen Zeitung, 11 Jahrg. 1906. No. 7.
Nederlandsche Pharmacopee, 4d* uitgave 1906 (met anderen).
IJzerbepaling in eenige preparaten der Pharmacopee. Pharm. Weekblad, 1907. blz. 743.
De assistent C. H. NIEUWLAND. (1903-1910).
Over het aantoonen van sporen arsenicum in ver» schillende artikelen en over de gevoeligheid der ge» bezigde onderzoekingsmethode. Chem, Weekbl. 5. p. 558. 1908.
Zie ook onder L. van Itallie.
Buitengewoon leeraar, daarna lector K. HOEFNAGEL,
(1903—heden).
Vleeschvergiftiging te Uden. Tijdschr. v. V. Februari 1904.
Vleeschvergiftiging te Utrecht. Tijdschr. v. V. Sep» tember 1904.
Ziekten en gebreken van slachtvee. De Veldpost, wekelijksche bijdragen sinds 1904.
Ergebnis der Untersuchung einiger Rinder, welche wegen tuberculöser Erscheinungen von den Besitzern dem Staate übergeben wurden. Berliner Tierarztliche Wochenschrift. No. 21, 1909.
Reichsgesetz betreffend die Schlachtvieh»und Fleisch» beschau in Holland. Zeitschrift f. Fleisch»und Milch» hygiëne. Diverse afl. jaarg. 1920.
De assistent Dr. J. NAUTA. (1905—1907).
Multiple Tumoren beim Pferde. Tierarztl.Rundsch. Bd. 40. 1906.
Die Behandlung der Geflügeldiphtherie mit Kreosot. Tierarztl. Rundsch. Bd. 42. 190S.
Karzinom in der Zunge beim Rinde. Tierarztl. Rundsch. Bd. 46. 1906.
Physisch»chemische Untersuchungen des Frucht wassers der Wiederkauer in den verschiedenen Perioden der Trüchtigkeit. Diss. Bern. 1906.



De prosector, later lector Dr. H. A. VERMEULEN. (1905-heden).
Bilaterale chronische luchtzakcatarrh; exitus letalis door creoÜnevergiftiging. Tijdschrift voor V. e. V. Dl. 36, p. 439. 1909.
Die Tuba auditiva beim Pferde und ihre physiolo. gische Bedeutung. InaugurabDissertation. Bern. 1909.
Een nieuwe luchtzakoperatie. Tijdschrift voor V. Dl. 36, p. 926. 1909.
Een merkwaardige oogafw ijking bij een paard. Tijdschr. v. V. Dl. 37, p. 349. 1910.
Over organen van interne secretie. Ibid. p. 829.
De theorie van Hintze omtrent de beteekenis der hoornige huidaanhangselen aan de ledematen van een» hoevigen. Tijdschr. v. V. Dl. 38, p. 103. 1911.
Uit de Geschiedenis der Ontleedkunde. Vet. Stud. Maandbl. 1. No. 5. p. 5. 1911.
Een en ander over het Systema lymphaticum. Tijdschr. v. V. Dl. 38, p. 947. 1911.
Over het niet constant zijn Van den bouw van het dierlijk lichaam. Atavismus en evolutie. Tijdschr. v. V. Dl. 39, p. 303. 1912.
De descensus testiculorum. Vet. Stud. Maandbl. 2. No. 8. p. 1. 1912.
De dorsale motorische vaguskern by sommige huis» dieren en hare verhouding tot de ontwikkeling der maag»musculatuur. Versl. Kon. Akad. Dl. 22. p. 308. 1914.
New researches about roaring in horses, Tenth Inter» national Veterinary congress, London 1914 III, p 717.
Over neurobiotaxis. Veterinair Studentenmaandblad 4, p. 38, 1914.
Die Hemiplegia laryngis beim Pferde (Kehlkopf» pfeifen, Cornage). Utrecht. 1915.
Over het vagusareal van Cameliden. Versl. Kon. Akad. Dl. 23, p. 994. 1915.
De linkerzijdige strottenhoofdverlamming bij het paard. Tijdschr. v. V. Dl. 42, p. 101. 1915.
Andreas Vesalius. Tijdschr. v. V. Dl. 42, p. 195. 1915.
Das Innervationszentrum des Psalters (omasusï der Wiederkauer. Berl. Tierarztl. Wochenschrift. Bd. 31, p. 97. 1915.
Die Hemiplegia laryngis des Pferdes. Berl. Tierarztl. Wochenschrift. Bd. 31, p. 219. 1915.
Het centrum van de innervatie van de boekmaag van herkauwende dieren.Tijdschr.v.V. D1.42,p. 383.1915.
De melkklier en hare functie. Ibid., p. 455.
Pseudodermoid en andere afwijkingen aan de oogen van drie veulens. Ibid., p. 715.
Infectie. Veldbode 13, p. 927. 1915.
Het vagusareal van Camelopardalus giraffa. Versl. Kon. Akad. Dl. 24, p. 578. 1916.
Over den conus medullaris van huisdieren. Ibid.. p. 708.
Over het vagus en het hypoglossus»areal van Phocaëna communis. Ibid. p. 905.
1865 Absyrtus 1915. Vet. Studentenalmanak, p. 365. 1916. F
Over enkele bizondere verhoudingen in het centrale zenuwstelsel van het paard en de beteekenis hiervan. Tijdschrift v. Diergen. Dl. 43, p. 1. 1916.
Over den nervus sympathicus van huisdieren. Versl. Kon. Akad. Dl. 24, p. 1222. 1916 en Anat. Anz. Bd. 49, p. 301. 1916.
Een en ander over interne functie. Tijdschr. v. Diergen. Dl. 43, p. 150. 1916.
Einige Muskei» und Knochenvarietaten beim Pferd. Anat. Anz. Bd. 49, p. 349, 1916.
Over glandulae parathyroideae (Epitheellichaampjes). Tijdschr. voor Geneesk. Dl. 60, II. p. 1779.1916. Tijdschr.
voor Diergen. Dl. 44, p. 155, 1917. Berl. Tierarztl. Wo» chenschr. Bd. 33. p. 1. 1917.
De hersenschors, verslag van een voordracht, Ab» syrtus 10, p. 37. 1920.
Over interne functie. Tijdschr. voor Diergen. Dl. 44, p. 85. 1917.
Cornage. Tijdschrift voor Diergen. Dl. 44, p. 411.1917.
Over de inwendige afscheidingen der geslachtsklieren en de erfelijkheidsleer. Tijdschrift voor Diergen. Dl. 44, p. 681. 1917.
Over castratie bij het mannelijk dier, haar invloed op het dierlijk organisme in het algemeen, in het bizonder bij het paard. Weekbl. „Het Paard" 23, No. 13. 1917.
Over Polygnathie. Tijdschrift voor Vergel. Geneesk. Dl. 4, p. 53. 1918. Berl. Tierarztl. Wochenschr. Bd. 34, p. 351. 1918.
Over de motorische vaguskernen van zoogdieren. (Versl. van een voordracht in het Gen. ter. bev. v. Nat.», Gen.» en Heelk. te Amsterdam 12 Mei 1917). Tijdschr. v. Geneesk. Dl. 62 I p. 196. 1918.
Over hypophysissafwijkingen bij huisdieren. (Verslag van een voordracht gehouden in de Nederl. Algemeene Ziektekundige Vereeniging 11 Mei 1918). Tijdschrift voor Geneesk. Dl. 62II p. 1130. 1918. Berl. Tierarztliche Wochenschrift. Bd. 35, p. 341. 1919.
Die Accessoriusfrage. Psychiatr. en Neurol. Bl. (Feestbundel Winkler). p. 729. 1918.
Van Toen en Nu. Bij de inwijding van het nieuwe sociëteitsgebouw, Lucas Bolwerk 4. Vet. Stud.'Maandbl. „Absyrtus", 10, p. 2. 1919.
Over de tongkern van Zoogdieren, Hand. v. h. XVH<»« Nederl. Nat. en Geneesk. congres te Leiden 1919. p. 224.
Noch einmal ,,die Hemiplegia laryngis beim Pierde". Berl. Tierarztl. Wochenschr. Bd. 36, p. 373. 1920.
Eine bisher unbekannte Ursache akuten Todes beim Pferd. Berl. Tierarztl. Wochenschr. Bd. 36. p. 429.1920.
Over de functie van den nervus accessorius. Tijdschr. v. Diergen. Dl. 48, p. 258, 1921.
Hypophysis tumors in dom est ic animals. Endocrino» logy. Vol. 5, p. 174, 1921.
De leeraar Dr. H. F. NIERSTRASZ. (1906-1910).
. Die Nematomorpha der Siboga»Expedition. Uitkom» sten der Siboga»Expeditie. Afl. 34, monographie XX. 1907.
Die Amphineuren. I, Ergebnisse und Fortschritte der Zoölogie. Band 1, Heft 2. 1908.
The Solenogastres of the Discovery»Expedition. Na» tional Antarctic Expedition. Nat. Hist., Vol. 4. 1908.
Parasitische Prosobranchier der Siboga»Expedition, Anatomischer Teil. Uitkomsten der Siboga»Expeditie. Afl. 42. Monographie XLIX2. 1910.
Die Amphineunjn. II und III. Ergebnisse und Fort» schrjtte der Zoölogie. Bd. 2. pag. 367. 1910.
De assistent. later prosector, daarna hoogleeraar Dr. H. SCHORNAGEL. (1906 -heden).
Het werken met het Becker'sche bevriesmicrotoom. Tijdschr. v. V. Dl. 38, p. 395. 1911.
Twee gevallen van pneumonomycosis aspergillina bij vogels. Tijdschr. v. V. Dl. 39. p. 783. 1912.
Anatomische und bakteriologische Untersuchungen über elf Falie von Hundetuberculose. Dissertatie, Bern 1913. Tijdschr. v. V. Dl. 41. p. 45 en 125. 1913. Zeit» schrift für Infectionskrankheiten, etc. Bd. 16, Heft 1/2 und 3, 1914.



Beitrag zur Wertbestimmung der Tuberkulineprobe» beim Huhn nach Van Es und Schalk. Folia Micro» biologica. III Heft 3, Mei 1915. Zeitschrift für Infections krankheiten, etc. Bd. 17, Heft 3/4. 1915.
La tuberculose du chien, spéciale ment dans ses rapports avec la tuberculose de 1'homme, te zamen met Dr. H. Markus. Folia Microbiologica. IV, Heft 2, 1916.
Bacteriologisch vleeschonderzoek. Mededeelingen uit het Pathologisch Instituut der Rijks»Veeartsenijschool, deel l, afl. 1, 1918.
De vleeschhygiëne in het licht der historie. Mede» deelingen uit het Pathologisch Instituut der Veeartsenij» kundige Hoogeschool, Deel 1, afl. 2. 1918. Tijdschr. v. Diergen. Deel 45, blz. 615. 1918.
In memoriam Dr. Herman Markus. Tijdschrift v. Diergen. Deel 46, blz. 89. 1919.
De leeraar, daarna hoogleeraar Dr. B. SJOLLEMA. (1907-heden). Kort overzicht van de onderzoekingen verricht in het Rijkslandbouwproefstation te Groningen, gedurende de laatste twaalf»en»een»half jaar (1895 — 1907), samen» gesteld naar aanleiding van de landbouwtentoonstelling te 's»Gravenhage, te houden in September 1907 (vlug» schrift).
Proeven over de omzettingen in en de werking van stalmest (tezamen met Dr. J. G. de Ruyter de Wildt). Verslagen van landbouwkundige onderzoekingen der Rijkslandbouwproefstations, uitgegeven door de Directie van den Landbouw. No. 1.
Proeven over de werking der nieuwe kunstmeststoffen kalkstikstof, stikstofkalk en kalksalpeter (te zamen met Dr. J. G. de Ruyter de Wildt). ibid. No. 2.
Varieteits» en conserveeringsproeven met mangel» wortels (te zamen met C. K. van Daalen). ibid. No 2.
Vergelijkende c uit uur proef met eenige havervariëteitén op verschillende grondsoorten; onderzoek naar het gewicht en de verhouding van de gewichten der onder» scheidene plantendeelen en naar de stikstofopname in verschillende groeiperioden (te zamen met Dr. J. G. de Ruyter de Wildt). ibid. No. 4.
Productieve zuivering van het afvalwater der aardap» pelmeelfabrieken. Chem. Weekblad, 1907, p. 637.
Over het aantoonen van sporen arsenicum, antimo» nium en phosphorus langs micro»chemischen weg. Chemisch Weekblad. 1908, No. 1.
Onderzoek naar de oorzaak der vruchtbaarheids» afname van enkele gronden in de veenkoloniën (te zamen met J. Hudig). Verslagen van landbouwkundige onderzoekingen der Rijks Landbouwproefst. No. 5. (Zie ook Chemisch Weekblad, 1907).
Over zuivering van het afvalwater der stroocarton» fabrieken. Chem. Weekblad 1908, No 51. 1909, No. 3.
Over de beteekenis van colloïdale mangaanoxyde oplossingen bij biochemische oxydaties. Chem. Week» blad 1909, No. 17.
Kan hooi vervangen worden door verteerbaar gemaakt stroo ? Ned. Landb. Weekblad, 1909, No. 37.
Onderzoek naar verschillende methoden van vlas» bewerking. Rapport uitgebracht aan de Groninger Maatschappij van Landbouw en Nijverheid te zamen met de heeren R. P. Dojes, Prof. Dr. M. W. Beyerinck, P. Welt en J. Plaisier Jz. Groningen 1909.
Een nieuw gezichtspunt betreffende de vruchtbaarheid van den bodem. Cultura, Maart 1910.
Besme ttingsproe ven met verschillende soorten thomas» meel (onderzoek omtrent de vraag of het gehalte aan citroenzuursoplosbaar phoshorzuur een juiste maatstaf is voor de waarde van thomasmeel) (te zamen met Dr. J. G. de Ruyter de Wildt). Verslagen van land»
bouwkundige onderzoekingen der Rijkslandbouwproef» stations No. 7.
Proeven over omzettingen in en werking van stal» mest (3de mededeeling) (te zamen met Dr. J. G. de Ruyifr de Wildt). Verslagen van landbouwkundige onderzoekingen der Rijks Landbouwproefstations No. 7.
Over de beteekenis van colloïdale mangaandioxyd» oplossingen bij biochemische oxydaties. Gedenkboek „Van Bemmelen" 1910.
Het werk van Van Bemmelen en zijn beteekenis voor de landbouwwetenschap. Cultura, December 1910.
Over de samenstelling der melk van uierzieke koeien. Handelingen van het Genootschap voor Melkkunde. II 1910. (Overgedrukt in Ned. Tijdschrift voor Melk» hygiëne, no. 6. 1911.)
Beschouwingen omtrent Landbouw en Veeteelt in de provincie Utrecht. Cultura, Mei 1911.
Die Hydrolyse des Kartoffeleiweisses. Zeitschrift f. Physiologische Chemie. Bd. 76. p. 369. 1912, te zamen met Dr. I. J. Rinkes.
Iets over Veeteelt en Zuivelbereiding in de prov. Utrecht. Cultura, Jan. 1912.
Korte schets der voederleer. Cultura, Augustus—De» cember 1913.
L'analyse physique, chimique et biologique du lait de vaches malades. Rapport uitgebracht op 't „Onzième Congrès International de Pharmacie".
Die Anwendbarkeit des Starkewertes und die Fütterung von Milchvieh. Journal f. Landwirthschaft. Jaargang 1914, blz. 345-375.
De biochemisch belangrijke organische phosphorzuur» verbindingen. Chemisch Weekblad, 1915, p. 128—143 en p. 282 -302.
Levensbericht over Dr. J. D. van der Plaats. Tijd» schrift v. Diergen. Dl. 43, p. 481-499. 1916.
Sur la formation de méthy lgl yoxal et de formaldehyde dans la glycolyse (te zamen met Mej. A. J. H. Kam.). Recueil des Travaux chimiques des PayssBas et d. 1. B. Tome 36, p. 180-193. 1916.
Nieuwe gezichtspunten in de voedingsleer. Cultura 1917. Afzonderlijk uitgegeven bij A. van Loon te Tiel. lste en 2^e druk.
Over de oorzaken der veenkoloniale haverziekte. Cultura, Oct. 1917.
Über die mikrochemische Stickstoffbestimmung (door Dr. B. Sjollema en C. W. G. Hetterschy). Biochemische Zeitschrift. Bd. 84, p. 359 1917.
Uber die Bestimmung von Reststickstoff im Blute. Biochemische Zeitschrift. Bd. 84, p. 371, 1917.
Over de bijzondere beteekenis van melk voor de voeding. Handelingen van het Genootschap voor Melk» kunde, 1917.
De beteekenis der eiwitstoffen voor onze voeding. Che» misch Weekblad en Pharmaceutisch Weekblad, 15 Juni 1918.
Suikerbepaling in melk en urine (laborat. Mede» deeling). Chemisch Weekblad, 16 Nov. 1918.
Onze voeding bij verminderde voedselproductie, Vragen des Tijds, jaargang 1919.
Oude en nieuwe problemen der biochemie (Recto» raatsrede). Tijdschrift v. Diergeneeskunde jaarg. 1920 en Tweede Jaarboek der Veeartsenijkundige Hoogeschool.
Over het verband tusschen voeding en scheurbuik. Nederl. Tijdschrift voor Geneeskunde. Dl.65, blz. 34,1921.
De leeraar, daarna hoogleeraar Dr. W. J. PAIMANS.
(1908—heden).
De steriliteit van het Rund. Tijdschr. v. V. Deel 41, afl. 10, 1914.



De lichaamstemperatuur vóór den partus. Tijdschr. v. V. Deel 41, afl. 18, 1914.
Das Geschlossenbleiben der Cervix uteri beim heranna» henden Partus des Rindes, Inaug. Dissertatión, Bern 1915.
Idem. Archiv für wisschenschafd. und prakt. Tier» heilkunde. Band 41. Heft 1. 1915.
Het gesloten blijven van de cervix uteri bij de naderende partus van het rund. Tijdschr. v. Diergen. Deel 43,afl. 10. 1916.
Afwijkingen in de ligging der uterus bij de groote huisdieren op het laatst van de drachtigheid en bij den partus, met uitzondering van torsio uteri. Tijdschr. v. Diergen., Deel 43, afl. 18. 1916.
De behandeling van hydrallantois bij het rund. Tijd» schrift v. Diergen. deel 45, 1918. Afl. 15.
W. J. Paimans en J. A. J. M. Kirch. De allantois bij het paard en de herkauwers. Tijdschr. v. Diergen. Deel 47, atl. 9. 1920.
De leeraar, daarna hoogleeraar Dr. H. M. KROON. (1908—heden).
Vereeniging voor melkonderzoek (contróle«vereeni< gingen). Maastricht. 1908.
Langs de grenzen van het veeartsenijkundig gebied. Tijdschr. v. V. deel 35. 1908.
Het tuberculineeren door veeopzichters, ibid.
Het inperken der veeartsenijkundige praktijken. Tijd» schrift v. V. deel 36. 1909.
Stalhygiëne met het oog op de melkproductie. Rapport voor het 3de Internationaal Zuivelcongres in den Haag. September 1907.
De bepaling van het vuilgehalte der melk, in Nos. 32 en 37, Jrg. 13. Over melkmachines, in No. 22, Jrg. 13 van het Nederl. Weekblad voor Zuivelbereiding en Veeteelt.
Verbetering der Rundveestallen. 2de druk. Uitgave: Departement van Landbouw, Nijverheid en Handel, Directie van Landbouw. 's»Gravenhage 1909.
De noodzakelijkheid van een rijkswet regelende den handel en het toezicht op consumptiemelk. Handelingen van^het Genootschap ter bevordering van Melkkunde,
Das Hollandische Aufstallverfahren für Milchkfihe. Bericht Internat. Tierarztl. Congres Scheveningen, September 1909.
De scheidsrechterlijke uitspraak in geschillen omtrent koop en verkoop van huisdieren. Tijdschr. v. V. deel 37, afl. 4. 1910.
De opleiding der hoefsmeden in Nederland. Ibid. afl. 9.
Verslag van de onthulling van het huldeblijk M. G. de Bruin. Ibid. afl. 3.
Antwoord aan den heer Overbeek in zake varkens» fokkerij. Ibid.
De inwendige secretie der geslachtsorganen en de melkreactie. Nederlandsch Weekblad voot Zuivelbe» reiding en Veeteelt, jaargang 16, No. 3.
Het nieuwmelkt zijn en het opuieren der koeien, ibid. No. 7.
De horens der runderen. Ibid No. 19 en 22.
De trekhondenwet, No. 17 en 26, Nederlandsche hondensport, jaargang 15.
Uitvoerig verslag van de Sectie „Trekhonden" op het Internationale Congres van Veeteelten Veevoedering te Brussel. Ibid. No. 14, 15, 17 en 18, jaargang 16.
Twee rapporten uitgebracht op het Eerste Interna» tionale Congres voor Veeteelt en Veevoederinit. 'te Brussel (22-25 Sept. 1910):
„Opvoeding van halfbloedveulens gedurende het
eerste levensjaar", in de Sectie „Fokkerij Van halfbloed» paarden".
„Coöperatieve Exportslachterijen ter bevordering van de varkensfokkerij" in de Sectie „Varkensfokkerij".
Algemeene Veeteelt van G. Reinders. 2de druk, be» werkt door H. M. Kroon. Groningen 1910.
Hoefbeslag voor asphaltplaveisel. Tijdschr. v. V. deel 38, afl. 8, 1911.
Trekhonden. Ibid. afl. 11.
Ervaringen betreffende correlatie tusschen exterieur en productievermogen der melkkoe. Ibid. afl. 20.
De salarieering der militaire paardenartsen. Ibid. afl. 21.
Hufbeslag für Asphaltpflaster, Der Hufschmied Jahrg. 29, afl. 6.
De melkboeren en de rundveeteelt. Nederlandsch Weekblad voor Zuivelbereiding en Veeteelt, Jrg. 16, No. 37.
Melkwedstrijden. Ibid. No. 3.
De behandeling van den uier voor het melken. Ibid.
No. 6. vt.i
Een maatregel, die weinig storend is in de praktijk, (verplicht pasteuriseeren der melk) Ibid. No. 9.
De Amerikaansche bison. De Nederlandsche Jager, Jaarg. 16. No. 41 en 42.
Over de castratie van teven. De Nederlandsche Hondensport, Jrg. 16. No. 31.
Nogmaals onderzoekingen betreffende correlatie tus» schen exterieur en productievermogen bil de melkkoe. Tijdschr. v. V. deel 39. 1912. afl. 1.
Een blijvende hulde aan de nagedachtenis van D. F. van Esveld. Ibid. afl. 8.
Provinciale toelagen] aan de bezoldiging van Vee» artsen. Ibid. afl. 11.
Metingen van de hoorngroei bij verschillend hoef» beslag. Ibid. afl. 18.
A. W. H. van Horsfn f. Veterinair Studenten» Maandblad, 2de Jrg. No. 7.
La valeur pratique des signes laitiers chez la vache. Conférence donnée sous les auspices de la Société pour 1'amélioration des races bovines en Belgique a Bruxelles 15 Mars 1912. Journal des agricoles de Brabant et du Hainaut, 57 année No. 14, 15, 16,17 (6 -27 April 1912).
Het onderkennen van uierziekten door middel van de Schardinger reactie. Nederlandsch Weekblad voor Zuivelbereiding en Veeteelt 12de Jaargang No. 2.
Arbitrage in den veehandel. Ibid. No. 5.
De katalase», reductase» en Trommsdorffsche leuco» cytenproef. Ibid. No. 8.
Commissiën van waakzaamheid. Ibid. No. 8.
Overerving van verworven eigenschappen. De Neder» landsche Hondensport. 17de Jaargang No. 28.
Hondenfokkerij. Ibid. No. 45 en 48.
De tegenwoordige richtingen in de fokkerij der Land» bouwhuisdieren in Nederland. Maastricht 1913.
Méthodes pratiques pour juger les animaux repro» ducteurs. Rapport de la 3>ne Section du X">e Congrès International d'Agriculture a Gand 1913. Annales de Médecine Vétérinaire. Dec. 1913.
Selectie in de fokkerij der huisdieren. Tijdsch. v. V. deel 40. Afl. 5.
Mededeelingen over hoefkunde. Ibid. Afl. 20.
De beoordeeling van melk. Nederl. Weekblad voor Zuivelbereiding en Veeteelt. 18de Jaargang No. 35.
Moderne begrippen over de fokkerij der huisdieren. Ibid. No. 44 en 50. 19de jaarg. Na 1, 3, 4 en 5 20ste Jaargang.
Stof in de lucht. Ibid. 18de Jaarg. No. 52.
Verslag van de afdeeling Veeteelt en Melkhygiëne der tentoonstelling in Den Haag. Ibid. 19de Jaarg. No. 23, 24 en 25.



De wedstrijd in het hoefbeslag voorburgerhoefsmeden. De Hoefsmid. Afl. 9.
Metingen van den hoorngroei. Ibid. Afl. 19.
Sandalen für Pferde und Rinder. Der Hufschmied. Dec. 1913.
Het opheffen van geslachtsdrift bij teven. De Neder» landsche Hondensport, 14de jaarg. No. 3.
Leeftijdsbepaling bij den hond. Ibid. No. 7.
De Paardenwet. Rapport der commissie, belast met een onderzoek naar het op 25 April 1914 ingediende ontwerp van wet, houdende bepalingen betreffende de staatszorg voor de paardenfokkerij (met de heeren F. W. v. Dclm en Joh. Plet). Tijdschr. v. V. deel 41. Afl. 14.
Een eenhoofdige of meerhoofdige redactie van het Tijdschrift voor Veeartsenijkunde. Ibid. Afl. 21.
Het trekhondenvraagstuk Ibid. Afl. 22.
Uit de geschiedenis van melk en zuivel, Nederlandsch Weekblad voor Zuivelbereiding en Veeteelt. Jrg. 19, No. 29.
Gebioriseerde melk of enzyma»melk. Ibid. Nos. 33 en 53.
Melk van koeien, die de melk optrekken. Ibid. No. 37.
Een potstal voor de productie van modelmelk. Ibid. No. 16.
Iets over veevoeder. Ibid. No. 20.
Zuivere teelt of kruising voor het fokken van trek» honden, Nederlandsche Hondensport. Jaargang 20. No. 1.
De ruigharige Duitsche staande hond. Ibid. No. 6.
Hondenhygiëne. Ibid. No. 12.
De Hondsdolheidwet. Ibid. No. 14.
Die Entwicklung der Schweinezucht in Holland in den letzten 100 Jahren. Inaug. Dissert. Bern 1915.
De ontwikkeling der varkensfokkerij in Nederland in de laatste 100 jaren. Doetichem 1915.
De leer der leeftijdsbepaling bij de huisdieren. Maas» tricht 1915.
De Paardenrassen, in het werk: Handleiding tot de Paardenkennis door Schimmel, Knel, Kroon en Tho» massen. 3de druk Breda, 1915.
Voedermiddelen, die haver alt paardenvoeder kunnen vervangen (met L. Broekema). Üitg. Directie van den Landbouw. 's»Gravenhage 1915.
W. C. Schimmel +. Necrologie. Tijdschrift v. V. Deel 42. 1 Jan. 1915.
De domesticatie van het rund en de afstamming van het Nederlandsch Rundvee. Ibid. 1 April'19tt5.
Johannes Cornelis van Effen fljB zijn afscheid). Ibid. 1 Juni 1915.
Het bioriseeren, een nieuwe methode voor de be» reiding van ziektekiemvrije melk (met Dr. Baudet en Dr. van Heelsbergen) Ibid. 1 Sept. 1915.
Dr. H. Re.mmei.ts. Bijschrift voor zijn portret. Vete» rinaire Studenten Almanak 1915.
De Biorisator en de Bereiding van Enzyma» of Biomelk. Handelingen van het Genootschap voor Melkkunde Afl. 1. 1915.
Commissiën van Waakzaamheid. Nederlandsch Week» blad voor Zuivelbereiding en Veeteelt. Jaarg. 20. No. 43.
De tegenwoordige oorlog en zijn invloed op de fokkerij der huisdieren. Ibid. Nos. 3, 50, 51, 52. Jrg. 21. No. 1.
De verhooging der melkprijzen. Ibid. Jaarg. 21. Nos. 5, 28, 29.
Huid en Haar. De Nederlandsche Hondensport Jaar» gang 20. Nos. 3, 36, 37, 38, 41.
Exterieur van den Hond. Ibid. Nos. 5, 17, 26, 32, 49.
De voedermiddelen en hun gebruik, 2de druk met toevoeging: Dr. G. Krediet. De Indische voeder» middelen. Doetichem. 1916.
Die Lehre der Alterbestimmung bei den Haustieren, übersetzt von Prof. Dr. H. Jakob. Hannover, 1916.
Medewerking voor Zootechniek aan Oosthoek's ge» illustreerde Encyclopedie, deel I —VII, Utrecht 1916.
De witte lijn in den hoef. Tijdschr. v. Diergen. Deel 42, afl. 24, 15 Dec. 1915.
De opleiding der burgerhoefsmeden. Ibid. Deel 43, afl, 16, 15 Aug. 1916.
Tweeklemhoefijzers. Ibid. Deel 43, afl. 20. 15 Oct. 1916.
Die weisze Linie am Huf. Berliner Tierarztliche Wochenschrift. Jahrg. 31, No. 51, 23 Dec. 1916.
Een nieuw pasteurisatie»toestel. Het Nederlandsch Weekblad voor Zuivelbereiding en Veeteelt. 21ste Jaarg. No. 5, 16, 20 en 21.
Verplichte pasteurisatie van de afvalproducten der zuivelfabrieken. Ibid. No. 39.
De reduceerende eigenschap der melk. Ibid. No. 52.
Wij moeten komen tot een rationeele varkensfokkerij. Ibid. No. 23, 24, 25 en 26.
Het kruis bij den trekhond. De Nederlandsche Honden» sport. 21ste jaarg. No. 11 en 15.
Exterieur van den trekhond. Ibid No. 18, 30, 42 en 49, 22ste jaarg. Nr. 8.
De kruisingen in de Huisdierteelt in Nederland, getoetst aan de tegenwoordige begrippen over erfelijk* heid. Brochure 6 der Vereeniging tot Bevordering van wetenschappelijke teelt. Assen. 1917.
Die Schweinerassen in den Niederlanden. Jahrbuch für wissenschaftliche und praktische Tierzucht, heraus» gegeben von der Deutschen Gesellschaft für Züchtungs» kunde. 4te Jahrg. Hannover 1917.
Verhooging van het productievermogen der melk» koeien. Tijdschr. v. Diergen. deel 44, afl. 7. 1917.
Leeren randen in plaats van kunsthoorn. Ibid. afl. 10.
De noodzakelijkheid van stalverbetering. Een vete» rinaire hygiënische toelichting. Ibid. afl. 15.
De Veeartsenijkundige Hoogeschool. Ibid. afl. 21.
Het gebruik van waterstofdioxyd voor het conser» veeren van melk. Nederlandsch Weekblad voor Zuivel» bereiding en Veeteelt. 23ste Jaargang. No. 27.
Iets over de voeding van den hond. Nederlandsche Jager en Nederlandsche Hondensport. 22ste Jaarg. No. 5, 35, 36, 37 en 39.
De waarde van hondententoonstellingen voor de hondenfokkerij. Ibid. No. 43.
De standen van het paard. 25 wandplaten in licht» druk, naar fotografische opnamen (34 X 50 c.M.) in portefeuille, met geïllustreerde toelichting. Groningen, Den Haag 1918.
Het instituut voor hoefkunde. Tijdschr. v. Diergen. deel 45, afl. 5, 1918.
De verbinding van hoornwand en wandlederhuid in den hoef en de groei van primaire en secundaire hoornplaatjes, (samen met Dr. F. Moulin.) Ibid. afl. 23.
Kan Nederland het buitenland na den oorlog helpen aan het herstel van den veestapel? Weekblad voor Zuivelbereiding en Veeteelt. Jaargang 24, No. 33.
Hoefkunde en hoefbeslag. 2 Deelen (met Dr. R. H. J. Gallandat Huet). Groningen—Den Haag, 1919.
Over den invloed van uitwendige factoren op de melksecretie. Tijdschr. v. Diergen. Deel 46, afl. 7.
Het examen ter verkrijging van een Rijksdiploma als hoefsmid. Ibid. afl. 7.
De toekomst van Zuivelbereiding en Veeteelt. Ned. Weekbl. voor Zuivelbereiding en Veeteelt, No. 21. 25*. jrg.



De koe. Lichaamsbouw en inwendige organen. 5de druk. Deventer. 1919.
De overerving der kleuren bij onze huisdieren, in het bijzonder bij het paard. Tijdschr. v. Diergen. Dl. 47. afl. 3. 1920.
Over de keuring op cornage in de fokkerij van trekdieren. Ibid. afl. 3.
Nog eens de overerving der kleuren bij onze huis» dieren, in het bijzonder bij het paard. Ibid. afl. 10.
De taak der stamboeken. Ibid. afl. 18.
De hygiëne der melkproductie. Ned. Tijdschr. v. Geneesk. jrg. 1920, 2de helft.
De Landbouwkundige Kring te Utrecht. Feestrede ter herdenking van het 10.jarig bestaan. Cultura, Fe* bruari 1920.
Scholen voor melk* en stalpersoneel. Weekblad v. Zuivelbereiding en Veeteelt, jrg. 26, No. 33.
De inschrijving van paarden in de Stamboeken, (samen met Dr. van der Plank). Genetica. Dl. 2, afl. 4.
Een proeve van moderne overheidszorg op veeteelt* kundig gebied. Cultura, jrg. 33, No. 388, Jan. 1921.
De assistent Dr. I. J. RINKES. (1910—1912).
Recherche quantitative sur 1'introduction d'un atome d'halogène dansle phénol. Ree. d. tr. chim. 30. p. 43.1912.
De buitengewoon leeraar, later leeraar, daarna hoog* leeraar Dr. J. E. W. IHLE. (1910-heden).
Ueber die sogenannte metamere Segmentierung des Appendicularienschwanzes. Zoologischer Anzeiger. Bd. 35, 1910.
Die Thaliaceen (einschlieslich Pyrosmen) der Siboga* Expedition. Siboga.Expeditie. Afl. 49. 1910.
Ueber die Nomenklatur der Salpen. Zoologischer Anzeiger. Bd. 38. 1911.
Desmomyaria. Das Tierreich. Lief. 32. 1912.
Ueber einige neue, von der Siboga*Expedition ge* sammelte Homolidae. Tijdschrift der Nederlandsche Dierkundige Vereeniging. (2). Deel 12. 1912.
Ueber eine kleine Brachyuren*Sammlung aus unter* irdischen Flüssen von Java. Notes from the Leyden Museum. Vol. 34. 1912.
Die Appendicularien, Ergebnisse und Fortschritte der Zoölogie. Bd. III. 1913.
Die Decapoda Brachyura der Siboga*Expedition.
I. Dromiacea. Siboga*Expeditie. aflevering 71. 1913. Ueber einige neue, von der Siboga*Expedition ge*
sammelte Cryptocnemus*Arten nebst Bemerkungen über die Systematik der Leucosiidae. Tijdschr. der Ned. Dier» kundige Vereeniging. (2) Deel 14, 1915.
Ueber einige von der Siboga*Expedition gesammelte Tiefsee*Brachyuren aus der Familie der Dorippidae und ihre geograpische Verbreitung. Zoologischer An* zeiger. Bd. 46. 1916.
Twee Ascariden van den hond (l»*e Bijdrage tot een naamlijst van de in Nederland voorkomende parasieten der huisdieren). Tijdschr. v. Diergen. Dl. 43. 1916.
Die Decapoda Brachyura der Siboga«Expedition.
II. Oxystomata: Dorippidae. Siboga*Expeditie, afl. 78, 1916.
Beschrijving van Strongyloides Westeri n. sp. Tijd* schrift v. Diergen. Dl. 44. 1917.
Eenige Strongyliden uit het darmkanaal van Her* kauwers (2de Bijdrage tot een naamlijst van de in Ne. derland voorkomende parasieten der huisdieren). Tijd. schrift v. Diergen. Dl. 44. 1917.
Strongyloides Westeri n. sp. Centralbl. f. Bakterio* logie, Parasitenkunde u. Intektionskr. I. Abt. Orig. Bd. 80. 1918.
Nog 2 Strongyliden uit het darmkanaal van Her. kauwers. (3<*« bijdrage tot een naamlijst van de in Nederland voorkomende parasieten der huisdieren). Tijdschr. v. Diergen. Dl. 45. 1918.
Die Decapoda Brachyura der Siboga.Expedition. III. Oxystomata: Calappidae, Leucosiidae, Raninidae. Siboga.Éxpeditie, afl. 85. 1918.
Ueber die geographische Verbreitung von Ancy. lostoma ceylanicum Looss. Centralbl. f. Bakteriologie, Parasitenkunde u. Infectionskr. I. Abt. Orig. Bd. 82. 1918.
Ueber Ancylostoma perniciosum v. Linstow und die Strongyliden des Elefanten. Bijdrage tot de Dierkunde. Afl. 21, 1919.
Een Strongylide uit den dunnen darm van den hond (4<»e bijdrage tot een naamlijst van de in Nederland voorkomende parasieten der huisdieren). Tijdschr. v. Diergen. Dl. 46, 1919.
Een Strongylide uit den dikken darm van het rund. (5de bijdrage tot een naamlijst van de in Nederland voorkomende parasieten der huisdieren). Tijdschrift v. Diergen. Dl. 46, 1919.
Notiz zu meinem Aufsatz, „Ueber Ancylostoma per. niciosum von Linstow und die Strongyliden des Ele» tanten". Centralbl. f. Bakt. etc. I. Abt. Orig. Bd. 83. 1919. s
Cylicostomum nanum, een nieuwe Strongylide van het paard. Tijdschr. v. Diergen. Dl. 46, 1919.
Een nieuwe CylicostomuBtasöort (C. brevicapsulatum) uit den darm van het paard. Tijdschr. v. Diergen. Dl. 47. 1920.
Cylicostomum ultrajectinum, een nieuwe Strongylide uit den darm van het paard. Tijdschr. v. Diergen. Dl. 47. 1920.
Een Anguillulide uit den darm van het paard (6de bij, drage tot een naamlijst van de in Nederland voor. komende parasieten der huisdieren). Tijdschr. v. Diergen. Dl. 47. 1920.
Uncinaria stenocephala Railliet (7de bijdrage tot een naamlijst van de in Nederland voorkomende parasieten der huisdieren). Tijdschr. v. Diergen. Dl. 47. 1920.
Hexodontostomum markusi n. gen., n. sp., eine neue Strongylide des Pferdes. Centralbl. f. Bakt. etc. I. Abt. Orig. Bd. 84. 1920.
Eine neue Cylicostomum.Art (C. mucronatum) aus dem Darm des Pferdes. Centralbl. f. Bakt. etc. I. Abt. Orig. Bd. 84. 1920.
Cylicostomum brevicapsulatum n. sp., eine neue Strongylide aus dem Darm des Pferdes. Centralbl. f. Bakt. etc. I. Abt. Orig. Bd. 84. 1920.
Bemerkungen über die Gattungen Cylicostomum, Poteriostomum und Craterostomum. Centralbl. f. Bakt. etc. I. Abt. Orig. Bd. 85. 1920.
Over de larvale ontwikkeling van Oxyuris equi (Schrank) (te zamen met G. J. van Oordt). Versl. Kon. Akad. Amsterdam. Wis. en Natuurk. afd. Dl. 29. p. 64-74. 1920.
Eenige hoofdzaken der zoölogische nomenclatuur. Tijdschr. v. Diergen. Dl. 47. 1920.
De leeraar, daarna hoogleeraar Dr. H. JAKOB.
(1911—heden).
Der Gesundheitszustand und die vorkommenden Krankheiten der Haustiere in den Niederlanden im Jahre 1910. Münchener T. W. 56. Jahrg. -No. 20, 21, 22, 1912.



Diagnose und Therapie der inneren Krankheiten des Hundes, einschliesslich der Haut, Augen und Ohren» erkrankungen. Stuttgart. 636 blz. 1913.
De Acariasis en haar behandeling. Tijdschr. v. V. 1912, afl. 23. Ook Münchener. T. W. No. 2, 3, 4, 5, 1913.
Het katheteriseeren bij den vrouwelijken hond. Tijdschr. v. V. afl. 18, 1912. Ook Münchener T. W. No. 48, 49. 1912.
Therapeutische, casuïstische en statistische mededee» lingen uit de kliniek voor kleine huisdieren van 's Rijks* Veeartsenijschool. Kliniekjaar 1911—1912. Tijdschr. v. V. afl. 9. 1913. Ook Zeitschr. für Tiermedizin. Bd.
17, 1913.
Hofstede Oud*Bussum bei Amsterdam, ein Muster* betrieb für hygiënische Milchgewinnung. Süddeutsch* Landwirtsch. Tierzucht No. 8, 1913.
Therapeutische, casuïstische en statistische mededee* lingen uit de kliniek voor kleine huisdieren van 's Rijks* Veeartsenijschool. Kliniekjaar 1912—1913. Tijdschr. v. V. Afl. 11. 1914. Ook Zeitschr. für Tiermedizin, Bd.
18, 1914.
Mededeelingen uit de kliniek voor kleine huisdieren en de afdeeling Pharmacologie en Toxicologie van 's Rijks*Veeartsenijschool te Utrecht. Kliniekjaar 1913 tot 1914. Tijdschr. v. V. 1915. Ook Berliner T. W. No. 38, 39, 40, 41, 1915.
Over eenige ontharingsmiddelen. Tijdschr. v. V. afl. 15, 1915. Ook Deutsche T. W. No. 29, 1915.
Intracutane tuberculinatie volgens de methode van Van Es en Schalk bij de diagnostiek van kippentuber* culose (te zamen met L. Gazenbeek). Tijdschr. v. V. Afl. 15,1915. Ook Zeitschrift für Infectionskrankheiten. Hft. 3, 4, 1915.
Mededeelingen uit de kliniek voor kleine huisdieren. Kliniekjaar 1914—1915. Tijdschr. v. Diergeneesk. afl. 11, 1916. Ook Berliner T. W. No. 30, 31, 1916.
Een abnormaal lang vreemd voorwerp in den tractus intestinorum bij een taxhond. Tijdschr. v. Diergeneesk. Dl. 43, afl. 12, 1916. Ook Berliner T. W. No. 18, 1916.
Over eenige interessante gevallen. Tijdsch. v. Dier* geneesk. 43ste deel, afl. 13, 1916. Ook Berliner T. W. 1916.
Het pijnloos dooden van honden door intraperitoneale injecties met magnesiumsulfaat. Tijdschr. v. Diergeneesk. Dl 43, afl. 16. Ook Deutsche T. W. No. 30, 1916.
Die Lehre der Alterbestimmung bei den Haustieren von H. M. Kroon, aus dem Hollandischen ins Deut* sche übersetzt. Hannover 1916.
Over het snel dooden van honden en katten door intracardiale injecties met magnesiumsulfaat. Tijdschr. v. Diergeneesk. afl. 14, 1917. Ook Deutsche T. W. Jrg. 25, No. 37, 1917.
Over de waarde van het onderzoek der oogen in verband met ziekten van algemeenen aard. Tijdschr. v. Diergeneesk. afl. 9. 1917. Ook Berliner T. W. No. 30. 1917.
Een geval van tuberculose bij een hond (te zamen met L. J. J. Geldof). Tijdschr. v. Diergeneesk. bl. 343, 1917.
Honderd en tachtig kiezelsteenen in den tractus intestinalis van een' dashónd, welke zonder nadeel den darm passeerden (te zamen met P. de Jong). Tijdschr. v. Diergeneesk. afl. 15. 1917. Ook Berliner T. W. No. 26. 1917.
Over temporaire en permanente resten van irispigment (z. g. pigmentvlekken) op de voorste lensvlakte. Tijdschr. v. Diergeneesk. blz. 540, 1917. Ook Berliner T. W. No. 19. 1917.
Een groot extra* en intrathoracaal fibrochondroom bij een hond. Tijdschr. v. Diergeneesk. deel 45, afl. 12, 1918. Ook Berliner T. W. No. 41. 1919.
Over spontane en mechanische ablatio retinae bij den hond. Tijdschr. v. Diergeneesk. Dl. 46, blz. 353,1919. Ook Berliner T. W. No. 51, 1919.
De cataracta senilis van den hond, een maatstaf tot schatting van den leeftijd, tevens vergelijkende onder* zoekingen over de waarde der leeftijdsbepalingen naar het gebit en het grijs worden der hoofdharen. Tijdschr. v. Diergeneesk. Dl. 46, blz. 387.1919.
Tierarztliche Augenheilkunde. 600 blz. Berlin. 1920.
Die übertriebene und vielfach unbegründete Beschul* digung des Alkohols als Ursache von Krankheiten des Menschen unter Berücksichtigung derselben Krank' heiten bei Tieren. Spezialmonatschrift für die gesamte Brauerei* und Malzereibetriebskontrolle. 1920.
Cystolithiasis, Urocystitis, Cystotomie en Urethrotomie met complicaties bij den hond (te zamen met Dr. A. Klarenbeek). Tijdschr. v. Diergeneesk. Dl. 47, afl. 4,1920.
De leeraar, daarna hoogleeraar Dr. J. H. HARTOG. (1911—heden).
De operatieve behandeling van straalk'anker. Tijdschr. v. V. Dl. 39, afl. 18. 1912.
Operatieve behandeling tegen Cornage volgens Williams. Tijdschr. v. V. Dl. 39, afl. 22. 1912.
Mededeelingen uit de Chirurgische Cliniek van 'sRijks* Veeartsenijschool. Tijdschr. v. V. Dl. 40, afl. 4. 1913.
Hoefkraakbeen*extirpaties volgens Bayer. Ibid. afl. 8.
Operatieve behandeling van Cornage. Ibid. afl. 21.
Neue Untersuchungen über Staphylococcus botryo* genes. Inaugural Dissertation. Bern, 1914.
Korte mededeelingen uit de kliniek van 's Rijks*Veeart» senijschool. Tijdschr. v. V. Dl. 41, afl. 10. 1914.
Absces bij een paard door Paratyphus*B (abortus?) Bacillus. Tijdschr. voor vergel. Geneesk. enz. Dl. 1, afl. 2. 1915.
Derde mededeeling over de operatieve behandeling van cornage. Tijdschr. v. V. Dl. 42, afl. 16. 1915.
De locale anaesthesie en hare toepassing in de ope* ratieve Chirurgie van het paard. Tijdschr. v. Diergen. Dl. 43, afl. 8. 1916.
Nieuwe onderzoekingen over Staphylococcus botry* ogenes. Tijdschr. v. Diergen. Dl 43, 1916.
Het instituut voor Chirurgie aan 's Rijks*Veeartsenij» school. Tijdschr. v. Diergen. Dl. 44, 1917, afl. 1.
Haematogene osteomylitis purulenta bij een veulen. Ibid. afl. 19.
Casuistische mededeelingen uit de Heelkundige Paar» denkliniek der Veeartsenijkundige Hoogeschool (met G. J. Loran). Tijdschr. v. Diergen. Dl. 45, 1918, afl. 24, Dl. 46, 1919, afl. 4 en 9, Dl. 47, 1920 afl. 3, 9 en 23.
De zoogenaamde slijmige degeneratie der neusschelpjes bij het paard. Tijdschr. v. Diergen. Dl. 46, 1919, afl. 5.
De travaibbascule en haar gebruik (met G. J. Loran). ibid. afl. 5.
Iets over venen«anaesthesie in de Veeartsenijkundige Chirurgie. Tijdschr. v. Diergen. Dl. 47, 1920, afl. 8. De travaibbascule en haar gebruik. Het paard. 1920.
De conservatorsassistent, later conservator Dr. T. VAN HEELSBERGEN. (1911—heden).
De intra*dermoreactie van Moussu en Mantou. Tijd* schrift v. V. Dl. 39, p. 721. 1912.



Verslag van het l"* Internationale Congres voor Vergelijkende Pathologie. Tijdschr. v. V. Dl. 40. p. 293. 1913. F
Abortus bei Stuten durch einen Paratyphus B. Bazillus Centralblatt f. Bakt. Bd. 72, p. 38. 1914.
Gemengde Staphylococcen en Coli.infectie bij eenden. Tijdschrift v. Vergel. Geneesk. Dl. 1, p. 70. lSÏS."
Zum Paratyph usbazillen» Abortus der Stuten. Zeitschrift f. Infectionskrankh. d. Haustiere. Bd. 16, p. 195. 1914.
(In samenwerking met Dr. J. H. Hartogj Absces bij een paard door paratyphus B. (abortus) bacillus. Tijdschr. v. Vergel. Geneesk. Dl. 1. p. 151. 1915.
Het aetiologisch verband (identiteit?) tusschen vogel» pokken, vogeldiphtherie en zoogdierpokken (Variolae). Tijdschr. v. V. Dl. 42, p. 399. 1915.
(In samenwerking met Dr. Kroon en Dr. Baudet). Het bioriseeren, een nieuwe methode voor de bereiding van ziektekiemvrije melk. Ibid. p. 621.
Swamp.Fever in Horses by L. van Es, E. D. Harris and A. F. Schalk. Tijdschr. v. Diergen. Dl. 43, p. 318/1916.
(In samenwerking met Dr. H. M. Kroon en Dr. E. A. R. F. Baudet.) De melkbiorisator van Lobeck. Tijd» schrift v. Vergel. Geneesk. Dl. 2, p. 32. 1917.
(In samenwerking met Prof. Dr. D. A. de Jong en en J. H. Ch. Vermeer). Salvarsaan en neo»salvarsaan bij experimenteel miltvuur. Tijdschr. v. Vergel. Geneesk. Dl. 2, p. 214. 1917.
Bijdrage tot de kennis der vogelpokken, in het bij» zonder met betrekking tot de verwantschap tusschen vogeldiphterie, stomatitis pustulosa contagiosa equi en vaccine. Tijdschr. v. Vergel. Geneesk. Dl. 3, p. 158.1918.
Trichophytie en microsporie bij het paard. Tijdschr. v. Diergen. Dl. 45, p. 477. 1918.
Boutvuur, Maligne Oedeem en „Gasbrand" bacillen Tijdschr. v. Diergen. Dl. 46, p. 153, 1919.
(In samenwerking met Prof. de Blieck). De Bacillus pyosepticus equi en de Bac. abortus equi als oorzaak van Pyosepticaemie, z.g. Lahme, bij veulens in Neder» land. Tijdschr. v. Diergen. Ibid p. 492.
De assistent, later conservator Dr. G. M. v. d. PLANK (1911—1912 en 1919-heden).
Die physiologische Senkung der breiten Beckenbander beim Rinde. Diss. Bern 1912.
Overerving van kleur bij Yersey»vee. Genetica. Dl. 2, p. 298. 1920.
(In samenwerking met Prof. Dr. H. M. Kroon). De inschrijving van paarden in de stamboeken. Genetica. Dl. 2. p. 347. 1920.
Necrologie P. v. d. Berg. Tijdschr. v. Diergen. Dl. 48 p. 121. 1921.
Kruising van Yersey»vee met zwartbont vee. Genetica. Dl. 2. p. 300. 1920.
De assistent, later conservator»assistent Dr. J. OLIE Jr. (1912—1916).
(In samenwerking met H. R. Kruyt). Photo»elec» trische verschijnselen bij zwavelantimonium (antimoniet) (voorloopige mededeefing). Versl. Kon. Ak. Dl. 20. p. 692. 1912.
De leeraar, daarna hoogleeraar Dr. G. KREDIET. (1913-heden).
Aannlanten van crac VM,.k»n:il..„J;™„ ci.j 
voor Ned.»Indië. Dl. 25. 1913 en Dl. 27. 1915.
De rundveefokkerij op Java en Madoera. Veeartsenij» kundige Bladen voor Ned.»Indië. Dl. 25. 1913.
Een korte mededeeling over de schoft van het paard in verband met spierwerking. Veeartseniikunditn- Rlarlen
voor Ned.»Indië. Dl. 26. 1914.
Veeartsenijkundige betrekkingen, ibid.
Indische voedermiddelen. Komt voor in Voeder» kennis, de Voedermiddelen en hun gebruik, van Prof. Dr. H. M. Kroon. 1917.
Een geval van hermaphroditismus verus bij de geit. Tijdschr. v. Diergen. Dl. 45. 1918.
Over hermaphroditismus bij de geit. Tijdschr. v. Diergen. Dl. 46, 1919.
Een tweede geval van hermaphroditismus verus bila» teralis bij de geit. Tijdschr. v. Diergen. Dl. 47, 1920.
Catalogus van eenige Fransche werken op het gebied der veeartsenijkunde. Uitgave van het genootschap „Nederland»Frankrijk". 1920.
De conservator»assistent, daarna conservator, later lector J. A. BEIJERS. (1913-heden).
Een geval van hartblok bij het paard. Tijdschrift v. V. Dl. 41. p. 755. 1914.
Kniebuilen en groepbeenen bij runderen. Tijdschrift v. V. Dl. 42. p. 106. 1915.
Groepbeenen en kniebuilen bij het rund. Tijdschrift v. Diergen. Dl. 44. p. 96. 1917.
Necrologie B. Hartog. Ibid. p. 486.
Photodynamische verschijnselen en sensibilisatoren. Ibid. p. 629.
Infectieuze bronchopneumonie. Tijdschriftv. Diergen. Dl. 45. p. 36. 1918.
Intraveneuze injectie. Tijdschrift v. Diergen. Dl. 46. p. 425. 1919.
Paratuberculeuze enteritis. Ibid. p. 594.
Necrologie B. M. BusiNG.'lbid. p. 121.
Prophylactische Inspuiting der kalveren en biggen tegen mond» en klauwzeer. Tijdschrift v. Diergen. DL47. p. 475. 1920. 5
(In samenwerking met Prof. J. Wester). Tuberculose bij paarden. Ibid. p. 483.
(In samenwerking met Prof. J. Wester). Casuistische mededeelingen. Ibid. p. 672.
(In samenwerking met ftüof. J. Wester). Coccidiose bij het schaap. Ibid. p. 768.
De conseryator»assistent, later conservator Dr. E. A. R. F. BAUDET. (1913—heden).
Indolreaktionen bei Proteus»bacillen. Folia Micro» biologica. Dl. 2. p. 261. 1914.
Het onderkennen van Sarcoptes», Psoroptes» en Cho» rioptessschurftmijten. Tijdschr. v. Vergel. Geneesk. Dl. 1 p. 22. 1915.
Komen Chorioptes»schurftmijten in hooi of stroo voor? Ibid. p. 187.
Het Bioriseeren, een nieuwe methode voor de be» reiding van ziektekiemvrije melk (in samenwerking met Dr. Kroon en Dr. van Heelsbergen). Tijdschr. v. V. Dl. 42. p. 621. 1915.
Hypoderma lineata in Nederland. Tijdschrift v. Diergen. Dl. 43, p. 881. 1916.
De melk»biorisator van Lobeck. (Samen met Dr. Kroon en Dr. van Heelsbergen). Tijdschr. voor Vergel. Geneesk. Dl. 2. p. 32. 1917.
Het conserveeren van gesensibiliseerde roode bloed» lichaampjes van het schaap. Ibid. p. 304.
Polyneuritis bij kippen (met medewerking van Prof. Dr. L. de Blieck). Tijdschr. v. Diergen. D1.46,p. 57.1919.



Colibacillosis bij de kip. Tijdschrift v. Vergel. Ge. neesk. Dl. 4, p. 297. 1919.
Een belangrijke bacil als oorzaak van septicopyaemie bij het veulen (met medewerking van Prof. Dr. L. de Bueck). Tijdschr. v. Diergen. Dl. 46, p. 487. 1919.
Percutane infectie bij het veulen met larven van Strongyloides Westeri. Ibid. p. 715.
Verdere onderzoekingen over de biologie en den infectieweg van de larven van Strongyloides Westeri. Ibid. p. 4%. (In samenwerking met Prof. Dr. L. de Blieck).
Bacterieele infectie door het percutaan indringen van larven van Strongyloides. Ibid. p. 501. (In samen» werking met Prof. Dr. L. de Blieck).
Een praktische methode voor het behouden van de virulentie van bacteriën en voor het verlengen van hun levensduur in kunstmatige voedingsbodems. Tijdschr. v. Diergen. Dl. 47, p. 668. 1920.
(In samenwerking met Prof. Dr. L. de Blieck). De weg waarlangs de larven van Strongyloides Westeri in de huid binnendringen. Tijdschrift v. Diergen. Dl. 48, p. 173. 1921.
Herpes bij het paard, veroorzaakt door Trichophy* ton granulosum. Tijdsch. v. Diergen. Dl. 48, afl. 12, 1921.
De assistent, later conservator Dr. A. KLARENBEEK. (1913 en 1919—heden).
Vergleichende Untersuchungen mit verschiedenen Dosierungen bei subkutaner und lumbarer Applikation von Alypin beim Hunde, gleichzeitig ein Beitrag zur Anatomie des Lendenmarkes. InaugurabDissertation Bern 1915. (eveneens verschenen in Archiv. f. wis» sensch. u. prakt. Tierheükunde. Bd. 41, p. 426. 1915).
Onderzoekingen met Alypine. Tijdschrift, v. V. Dl. 42, p. 570. 1915.
Lumbaalanaesthesie bij honden. Tijdschrift v. V. Dl. 42, p. 5?& 1915.
Het gebruik van chininezouten in de lokaalanaesthesie. Tijdschrift v. Diegen. Dl. 46. p. 329. 1919.
Het dooden van huisdieren met Nitras Strychnini en volgens een nieuwe methode. Tijdschr. v. Diergen. Dl. 46. p. 457. 1919. en D. Tierarztl. Woch. Bd. 28. 1920. (In samenwerking met Prof. Dr. H. Jakob).
(InsamenwerkingmetProf. Dr. H. JAKOB)Cystolithiasis, urocystitis, cystotomie en urethrotomie met complicaties bij een hond. Tijdschrift v. Diergen. Dl. 47. p. 127. 1920.
Bruikbaarheid en doseering van Trypaflavine en Septacrol bij den hond. Ibid. p. 747.
Korte en voorloopige mededeeling over een experi» menteel onderzoek met een bij het konijn spontaan voorkomende en op de treponema pallidum gelijkende spirochaet. Tijdschrift v. Diergen. Dl. 48. p. 122. 1921.
De assistent Dr. A. J. BIJL. (1913—1919).
(In samenwerking met N. H. Kolkmeijer). Onder» zoek met behulp van Röntgenstralen naar de kristal» structuur van wit en grauw tin. Meded. No. 1 uit het Lab. v. Nat. en Phys. Scheik. d. Veeartsenijk. Hoo» gesch. Versl. Kon. Akad. Dl. 27. p. 191. 1918.
(In samenwerking met N. H. Kolkmeijer). Onder» zoek met behulp van Röntgenstralen naar de kristal» structuur van wit en grauw tin. II. De structuur van wit tin. III. De structuur van grauw tin. Meded. No. 2 uit het Lab. v. Nat. en Phys. Scheik d. Veeartsenijk. Hoogesch. Versl. Kon. Akad. Dl. 27. p. 352, 359,1918.
De bouw van wit en grauw tin. Diss. Utrecht 1918.
De assistent H. S. FRENKEL. (1914-1917).
Ueber einige Falie von Vergiftung durch Taxus baccata bei der Ziege und beim Pferde. Berl. Tierarztl. Wo» chenschr. Bd. 31, p. 229. 1915.
De leeraar, daarna hoogleeraar Dr. H. REMMELTS.
Verslag over het mond» en klauwzeer in Neder» land in 1912-1916. Verslagen en Meded. van de Directie van den Landbouw 1916.
De veepest in België. Tijdschr. v. Diergen. Dl. 47, afl. 17.
De assistent L. J. J. GELDOF. (1915—1919).
Gecompliceerde fractuur van de onderkaak bij een hond. Tijdschrift voor Diergeneesk. Dl. 44, p. 317. 1917.
(In samenwerking met Dr. H. Jakob). Een geval van tuberculose bij een hond. Ibid. p. 443.
Over eenige prostaatsaandoeningen bij honden. Tijd» schrift voor Diergen. Dl. 45, p. 391. 1918.
De apotheker, later tevens lector D. J. DE JONG. (1915—heden).
Iets over veterinaire Pharmacie. Ons Orgaan, uitge» geven door de Algemeene Nederlandsche Pharmaceu» tische Studentenvereeniging (A.N.P.S.V.). blz. 157 en blz. 173. 1916.
De reactie op aardnootolie in oliën en vetten. Phar» maceutisch Weekblad. 1917. bl. 1390.
Kleurindicatorpapieren(opmerking).Pharmac.Weekbl. 1919. blz. 328.
Nog eens kleurindicatorpapieren. Ibid. bl. 465.
Smeltpuntbepaling van vetten en vetachtige lichamen volgens opwipme thode. Ibid. blz. 925 en blz. 1000.
De assistent, later conservator G. J. LORAN. (1915—heden).
(In samenwerking met Prof. Dr. I. H. Hartog). Casuïstische mededeelingen uit de heelkundige paarden» kliniek der Veeartsenijkundige Hoogeschool. Tijdschr. v. Diergen. Dl. 45, p. 689. 1918. 46, p. 93, 266. 1919. 47, p. 95, 291. 1920.
De travail»bascule en haar gebruik. Tijdschrift v. Diergen. Dl. 47, p. 179. 1920.
De hoogleeraar Dr. L. DE BLIECK. (1916—heden).
Piroplasmosenonderzoek in Nederland en zijne Ko» loniën. Rede uitgesproken op 31 Januari 1916, ter aanvaarding van het ambt van leeraar in de parasitaire en infectieziekten der dieren aan 's Rijks»Veeartsenij» school. Tijdschr. v. Dierg. Dl. 43, afl. 3. 1916.
Polyneuritis bij kippen, door Dr. L. de Blieck en Dr. E. A. R. F. Baudet. Tijdschr. v. Diergen. Dl. 46, afl. 3, 1919.
Een belangrijke bacil als oorzaak van septicopyaemie bij het veulen. Eveneens met Dr. Baudet. Ibid. afl. 16.
De Baccillus pycwsepticus equi en de B. abortus equi als oorzaak van pyosepticaemie, z.g. Lahme, bij veulens in Nederland (in samenwerking met Dr. van Heels» bergen). Ibid afl. 16.



L. de Blieck en E. A. R. F. Baudet. Percutane infectie bij het veulen met larven van Strongyloides Westeri. ibid. afl. 23.
De nomenclatuur van Bacillus pyosepticus equi. Tijdschr. v. Diergen. Dl. 47, afl. 3. 1920.
L. de Blieck en J. B. Douwes. Coccidiosis van het rund. Ibid. afl. 4.
L. de Blieck en E. A. R. F. Baudet. Verdere onder* zoekingen over de biologie en den infectieweg van de larven van Strongyloides Westeri. Ibid. afl. 17.
Dezelfden. Bacterieele infectie door het percutaan indringen van larven van Strongyloides. Ibid. afl. 17.
De conservatorsassistent, later conservator Dr. N. H. KOLKMEIJER. (1916—heden).
(In samenwerking met A. J. Bijl). Onderzoek met behulp van Röntgenstralen naar de kristalstructuur van wit en grauw tin. Meded. uit het Lab. v. Nat. en Phys. Scheik. d. Veeartsenijk. Hoogesch. no. 1. Versl. Kon. Akad. Dl. 27. p. 191. 1918.
(In samenwerking met A. J. Bijl). Onderzoek met behulp van Röntgenstralen naar de kristalstructuur van wit en grauw tin. II. De structuur van wit tin. III. De structuur van grauw tin. Meded. uit het Lab. v. Nat. en Phys. Scheik. d. Veeartsenijk. Hoogesch. No. 2. Versl. Kon. Akad. Dl. 27, p. 352, 359. 1918.
Opmerkingen over het al of niet bestaan van bindings* kringen in diamant. Meded. uit het Lab. v. Nat. en Phys. Scheik. d. Veeartsenijk. Hoogesch. No. 4. Versl. Kon. Akad. Dl. 28, p. 767. 1920.
(In samenwerking met J. M. Bijvoet en A. Karssen). Onderzoek met Röntgenstralen naar den bouw der kri* stallen van natriumchloraat en natriumbromaat. Meded. uit het Lab. v. Nat. en Phys. Scheik. d. Veeartsenijk. Hoogesch. No. 5. Versl. Kon. Akad. Dl. 29. p. 117. 1920.
(In samenwerking met Prof. Dr. W. H. Keesom). Handleiding bij de practische oefeningen in Nat. en Phys. Scheik. aan de Veeartsenijk. Hoogesch. Leiden1920.
Tijd*ruimte*symmetrie I. Algemeene beschouwingen. II. Beschouwing van een bizonder geval. De tetraëdrische atoommodellen van Lande. Meded. uit het Lab. v. Nat. en Phys. Scheik. der Veeartsenijk. Hoogesch. No. 7a en 7b. Versl. Kon. Akad. Dl. 29. p. 824, 980, 1920.
Als boven III. Opmerkingen over de afleiding van groepen van tijd»ruimte»dekoperaties. Meded. uit het Lab. v. Nat. en Phys. Scheik. der Veeartsenijk. Hoogesch. No. 7c. Versl. Kon. Akad. 1921.
De assistent, later conservator J. A. J. M. KIRCH. (1916 en 1918—heden).
Placenta accessoria bij een Rund. Tijdschr. v. Diergen. Dl. 43, p. 187. 1916.
Biografie Prof. Dr. W. J. Paimans, R. K. Studenten* annuarium 1919.
Mededeelingen uit de Kliniek voor Verloskunde der Veeartsenijkundige Hoogesch. Tijdschr. v. Diergen. Dl. 47, p. 178. 1920.
(In samenwerking met Prof. Dr. W. J. Paimans). De allantois bij het paard en de herkauwers. Ibid. p. 287.
Necrologie van C. Burger. Ibid. p. 311.
De leeraar, daarna hoogleeraar Dr. W. H. KEESOM.
(1917—heden).
De ontwikkeling onzer kennis van het molecuul en het atoom. Rede uitgesproken 11 Jan. 1917 bij de
opening zijner lessen aan de Rijks Veeartsenijschool. Tijdschr. v. Diergen. Dl. 44, p. 43, 1917.
Röntgenstralen en structuur van kristallen. Drie voordrachten gehouden in Teyler's Stichting door H. A. Loreniz. Bewerkt door W. H. Keesom. Haarlem 1917.
W. H. Keesom en H. Kamerlingh Onnes. De soorte» lijke warmte bij lage temperaturen. IV. Metingen be* treffende de soortelijke warmte van vloeibare water* stof. Voorloopige uitkomsten betreffende de soortelijke warmte van vaste waterstof en betreffende de smelt* warmte van waterstof. Verslagen Kon. Akademie Amst. Dl. 26 p. 956. 1918. Communications from the physical Laboratory at the University at Leiden. No. 153a.
W. H. Keesom en Mevr. C. Nordstrom—v. Leeuwen. Afleiding van den derden viriaalcoëfficient voor stoffes lijke punten (eventueel harde bollen), die centrale krachten op elkaar uitoefenen.
Ontwikkeling van den derden viriaalcoëfficient voor stoffelijke punten (eventueel harde bollen), die centrale aantrekkingskrachten, evenredig aan r"6 of r"6 op elkan* der uitoefenen. Mededeelingen uit het Lab. v. Nat. en Phys. Scheikunde der Veeartsenijkundige Hoogeschool, No. 3. Verslagen Kon. Akad. Amst. DL 27. pag. 441 en 450. 1918.
W. H. Keesom en N. H. Kolkmeijer. Handleiding bij de practische oefeningen in Natuurkunde en Phy» sische Scheikunde aan de Veeartsenijkundige Hooge* school. Leiden 1920.
De electronenstheorie. Drie voordrachten gehouden in Teyler's Stichting door H. A. Lorentz. Bewerkt door W. H. Keesom. Haarlem. 1920.
De quadrupoolmomenten der zuurstof* en der stik* stofmoleculen. De cohaesiekrachten volgens van der Waals. Mededeelingen uit het Lab. v. Nat en Phys. Scheikunde der Veeartsenijkundige Hoogeschool. no. 6. Versl. Kon. Akad. Amsterdam. Dl. 29. p. 718 en 722.1920.
Prof. Dr. B. Sjollema. Tweede Rector»Magnificus der Veeartsenykundige Hoogeschool. Vet. Alm. 1921.
Die van der Waalsschen Kohasionskrafte. Physik. Zeitschr. Bd. 22, p 129, 1921.
Over de afwijkingen, die vloeibare zuurstof vertoont van de wet van Curie. Mededeelingen uit het Lab. v. Nat. en Phys. Scheikunde der Veeartsenijkundige Hoogeschool, no. 8. Versl. Kon. Akad. Amsterdam. Dl. 29. p. 1155, 1921.
De hoogleeraar Dr. J. POELS. (1917—heden).
Rotlauf bei Tauben und Stammunterschiede bei Rot* laufbazillen. Folia Microbiologica, deel 5. bladz. 1.
Verslagen van de werkzaamheden der Rijksserum» inrichting te Rotterdam over de jaren 1912, 1913, 1914, 1915.
Verslagen van de werkzaamheden der Rijksserum» inrichting over de jaren 1916 en 1917.
De conservator Dr. J. B. DOUWES. (1918-1921).
(In samenwerking met Prof. Dr. L. de Blieck). Coc» cidiënsinfectie bij het rund. Tijdschr. v. Diergen. Dl. 47, p. 139. 1920.
Coccidiën van het schaap en het varken. Ibid. p. 407.
Trypanosomen bij het schaap. Ibid. p. 408.
Bijdrage tot de kennis van enkele darmprotozoën der huisdieren, in het bijzonder bij schaap en varken. Diss. Utrecht. 1921.



De assistent Dr. G. J. VAN OORDT. (1918-heden).
Nieuwe Broedplaats van den Kluit. Korte mededeeling. Ardea 7, p. 127. 1918.
The avocet wintering in Holland. British Birds. Vol. 7, p. 239. 1919.
De stand der Aalscholvers in Nederland. Ardea. Dl. 8, p. 111. 1919.
Jonge ontwikkelingsstadia van Manis javanica Desm. Versl. Verg. Dierk. Ver. van 27. III. p. 75. 1920.
(Met Prof. Dr. J. E. W. Ihle). Over de larvale ont» wikkeling van Oxyuris equi (Schrank). Versl. Kon. Akad. Dl. 29, p. 64. 1920.
Stetnach's onderzoekingen over de interne secretie der geslachtscellen bij de zoogdieren. Vakblad van Biologen. Dl. 2, p. 17. 1920.
Early developmental stages of Manis javanica Desm. Verhandelingen Kon. Akad. van Wet. (2<ie Sectie), Dl. 21, No. 3. Maart 1921. (tevens dissertatie).
De hoogleeraar C. F. VAN OIJEN. (1919—heden).
Over de grondslagen der hygiëne ten opzichte van vleesch en melk. Tijdschrift voor Diergeneesk. Dl. 46, afl. 23.
Over het Koninklijk Besluit van 5 Juni 1920 (Stbl. No. 285) tot uitvoering van de artikelen 18 en 25 van
de vleeschkeuringswet (Stbl. No. 527, 1919). Tijdschr. v. Diergeneesk. Dl. 47, afl. 18, e. v.
Verslag van een onderzoek, ingesteld in opdracht van Zijne Excellentie den Minister van Arbeid, naar de keuring van het voor uitvoer bestemde vleesch in Argentinië, Uruguay en Brazilië. (In samenwerking met den heer E. Quadekker). Bijlage van de Staatscourant 1921.
Het keuringsregulatief in de Practijk. Utrecht 1921.
De privaatsdocent Dr. M. J. SIRKS. (1920—heden).
De Methodiek der Erfelijkheidsleer. Tijdschrift v. Diergen. Dl. 47, p. 207, 1920.
Verwantschap als biologisch vraagstuk. Genetica. Dl. 2, p. 27. 1920.
De analyse van een spontane boonenhybride. Ibid. p. 97.
Erfelijkheids» en selectieonderzoekingen bij Vicia» soorten. Ibid. p. 193.
' Prae»mendelistische erfelijkheidstheorieën. Ibid. p. 323.
De lector J. WIND, l.i.
(1920—heden).
De landhuishoudkunde en hare beteekenis voor den veearts.1 Openbare les bij de opening der lessen in de landhuishoudkunde aan de Veeartsenijkundige Hooge» school). Tijdschr. v. Diergen. Dl. 47, p. 707. 1920.



HOOFDSTUK XI.
NAAMLIJST DER LEERLINGEN AAN 'S RIJKS*VEEARTSENIJSCHOOL EN DER STUDENTEN AAN DE VEEARTSENIJKUNDIGE HOOGESCHOOL
SAMENGESTELD DOOR J. E. W. IHLE.
In de volgende naamlijst zijn de namen vermeld van hen, die zich als leerling der Veeartsenijschool of als student aan de Vee* artsenijkundige Hoogeschool hebben doen inschrijven en is aangegeven de cursus, waarin deze inschrijving voor de eerste maal geschiedde. Achter den cursus is telkens het aantal der voor het eerst ingeschrevenen vermeld. Terwijl de eerste kolom de namen bevat, vermeldt de tweede kolom (te beginnen met het jaar 1872) de geboorteplaats, voor zoover deze in het register der leerlingen opgegeven is. In het oudste register der leerlingen wordt de geboorteplaats echter nog niet genoemd. De
derde kolom vermeldt de woonplaats, de vierde kolom de provincie ten tijde van de eerste inschrijving. In de laatste kolom is door een V aangegeven, dat de betreffende leerling of student het diploma van veearts behaald heeft, door een —, dat hij de studie gestaakt heeft, door een f» dat hij als leerling of student overleden is en door een S, dat hij thans nog studeert.
De eerste tabel geeft den toestand weer in October 1921, de tweede tabel den toestand op 1 Maart 1921, de volgende tabellen den toestand op 1 Januari 1921.
NAAM WOONPLAATS Provincie I fesultaat
der studie
December 1821—22 (24)
Beerndert, F. Lichtervelde West*Vlaanderen V
Bontekoe, F. W. Sappemeer Gr. V
Brussel, A. B. van Bassevelde OostsVlaanderen V
Deplaye, L. C. Maastricht L. —
Duchamps, P. Antwerpen Antwerpen —
Gehle, A. Haarlem N.«H. V
Hart, J. W. A. Hoogeveen D. V
Hekmeyer, E. J. W. Utrecht U. V
Heman, G. Wervershoof N.*H. —
Hertsen, J. B. van Santvliet Antwerpen V
Hoff man, G. Th. Winterswijk Gel. V
Horst, W. J. van der Goor O. V
Jansen, E. Assen D. V
Koopmans, O. Oosterlittens F. V
Korndorffer, J. F. W. Loosduinen Z..H. V
Kijlstra, G. Dragten F. V



NAAM WOONPLAATS Provincie Resultaat
der studie
Montens, W. H. Dussen N..B. V
Mossel, W. Franeker F. V
Muller, J. M. Almelo O. V
Muynck, A. de Sluis Z. V
Rijksen, W. F. Eindhoven N..B. V
Rijnders, B. J. C. Ingen Gel. V
Schattenberg, R. A. Groningen Gr. V
Veenhoven, E. Ommen O. V
September 1822- 23 (9)
Boumans, G. Vortum N.»B. V
Classen, N. Maastricht L. V
Comte, H. le 's>Gravenhage Z.»H. V
Gils, C. van (April) Turnhout Antwerpen
Hoffman, M. F. Winterswijk Gel. V
Hulstijn, P. H. Jutphaas U. V
Schuld, A. Hendrik*Ido.Ambacht Z..H. V
Speeckaert, J. B. Somergen Oost»Vlaanderen V
Steen wijk, G. J. van Utrecht U. V
1823— 74 (10)
Aalbers, A. (April) Gorinchem Z.»H. V
Cauberg, J. H. van (April) Maastricht L. —
Comte, C. Th. le (April) VGravenhage Z.»H. V
Dupont, S. A. (April) Doornik Henegouwen V
Kijktra, P. L. (April) Dragten F. V
Leva, H. N. J. C. (April) Thienen Zuid.Brabant V
Petry, P. J- A. (April) Luik : Luik V
Stams, W. J. (April) Maastricht L. V
Steenacker, Ch. van (April) . Lier Antwerpen V
Villers, H. F. C. de (April) Maastricht L.
1824— '25 (3)
Billekens, Th. Sevenum L. V
IJzerman, J> M. (April) Haarlem N..H. V
Serexhe, H. D. (April) Luik Luik V
1825— 76 (4)
Eijbergen, C. van Tongeren L. V
Poll, F. van der Ommen - O. V
Verheyen, P. S. J. Vilvoorden Zuid=Brabant V
Verlinden, j. F. Lier Antwerpen V
1826— 77 (21)
Alaerts, L. Lier Antwerpen —
Betman, G. Goor O. —
Cremers, J. J. Wetteren Oosts Vlaanderen V
Goedings, M. Arnhem Gel. V
Groenhof, J. J. Hoogezand Gr. f
Hekmeyer, F. C. Utrecht U. V
Hertum, J. van 's»Heerenhoek Z. V
Kluijskens, P. Uden N..B. V
Lamoor, L. J. Fosse Namen —
Lantman, E. W. H. Burne O. V
Landmeter, R. K. Dragten F. V
Landwijt, P. J. Zele Oost»Vlaanderen —
Marchand, L. Diekirch Luxemburg V
Meens, Th. J. B. Zele Oost»Vlaanderen
Nagels, C. St. Agatha N..B. V
Reinders van Calcar.L. (December) Sappemeer Gr. V
Scholten, J. W. Winterswijk Gel. V
Setten, D. van Wageningen Gel. V
Schuier, W. Havelte D.
Taymans, Th. J.' Berlaer Antwerpen V
Vercammen, C. Berlaer Antwerpen —



NAAM WOONPLAATS Provincie Resultaat
der studie
1827—'28 (9)
Bon, C. G. le Brussel Zuid* Brabant
Douterlivigne, P. Gent Oost*Vlaanderen
Frere, A. Egezay Namen
Mouwen, P. Meppel D. V
Noël, P. J. Leuven Zuid*Brabant
Nooten, Ë. van Vracenne Oost*Vlaanderen
Opdebeeck, J. H. T. Mechelen Antwerpen
Scheuren, L. van der Ninove Oost*Vlaanderen
Wattyne, C. van de Bassevelde Oost*Vlaanderen
1828— '29 (19)
Bailly, M. F. Tongeren L. —
Copette, A. Fleurus Henegouwen —
Dekker, J. A. 's Hertogenbosch N.B. V
Douterlivigne, Ch. Gent Oost*Vlaanderen
Dupont, J. F. J. Luik Luik
Emmink, M. Meppel D. V
Hendrix, P. J. Venlo L. —
Hinze, J. A. Dalfsen O. V
Kegelaar, J. Ch. Westdorp Z. V
Meyel, D. van Venlo L. —
Ridder, E. de Asnede Oost*Vlaanderen —
Ridder, J. E. de Ruysbroek Antwerpen —
Ringoot, A. St. Gilles Oost*Vlaanderen —
Smit, J. H. IJselstein U. V
Steenacker, F. Ch. van Budel N.B. V
Swerts, L. Venlo L. —
Winter, J. E. Groningen Gr. —
Wambeke, J. van Sommerghem Oost*Vlaanderen
Zeeuw, A. de Dendermonde Oost*Vlaanderen —
1829- '30 (9)
Bruijn, A. J. de Utrecht U. V
Clement, F. Luxemburg Luxemburg —
Hoorebeke, A. G. van Mariakerke Oost*Vlaanderen
Laar, H. E. Zwammerdam Z.H. V
Mennen, J. F. Gheel Antwerpen
Ridder, P. de Duffel Antwerpen —
Thys, L. Berlingen L. —
Verwins, J. G. H. Venlo L. —
Werquin. B. J. Luxemburg Luxemburg
1830— '31 (1)
Laenen, P. G. Bouchont Antwerpen —
1831— '32 (13)
" Billroth, J. Ch. Groningen Gr. V
Bokkelkamp, H. 's Gravenhage Z.*H.
Goedhart, Ch. C. Arnhem Gel. V
Hovingh, H. Gasselte D. V
Kun, K. A. Metslawier F. V
Lybaart, P. IJzendijke Z. V
Manvis, D. P. Epe Gel. V
Mos, H. Rolde D. V
Pol, E. van der Franeker F. V
Rijksen, Th. J. Eindhoven N.*B. V
Rutgers, J. C. Arnhem Gel. V
Smits, L. J. Hengelo O. V
Wagelmans, J. J. M. (Januari) Arnhem Gel. V
1832— '33 (3)
Hengeveld, G. J. Oudshoorn Z.*H. V
Korteweg, J. (November) Middelharnis Z..H. V
Yserstitt, S. J. Amsterdam N..H. V



NAAM
WOONPLAATS
Provincie
Resultaat der studie
1833— '34 (6)
Eckhardt, J. Jennes, I. Mazure, M. L. Noordijk, P. Setten, C. G. van Steenacker, L. Th. W. van
1834— '35 (10) Boudier, G.
Donckermann, J. W. E. Fagel, G. Hulst. D. van . Jongh, T. G. de Kalmthout, L. van Kappelhof, H. Laar, J. J. van Plantenga, E. Smit, J. P. C.
1835— 36 (11)
Bern hard, F. A. Dommelen, F. H. van Doorenweerd, L. S. C. Leeflang, A. P. A. Mulder, A. W. (December) Preijer, P. C. Reichman, A. F. Smits, J. J. U. Stern, G. C. Stolkert, H. B. Swart, L.
1836— '37 (8)
Gijsbers, A. Hattum, W. van Rijnenberg. P. F. Rovers, E. A. Tietema, J. Timmers, J. Vaart, S. van der Voorting, G.
1837— 38 (8)
Bol, P. C. Crietée, P. L. I. Denckgreve, J. F. Janné, A.
Linden, D. Ch. van der Rits, J. G.
Rochemont, D. L. de Schook, J. E. Ch.
1838— '39 (16)
Berghuis, G. J. Bosmans, H. A. F. Cappellij, W. J. Dobbelaere, P. ■ Ghert, A. F. van Giesse, J. J. Hoorn, C. A. W. van Mazure, Ch. Meilink, A. F. Noest, J. J. Reimers, H.
Assen
Enschede
Groede
Voorburg
Utrecht
Budel
Zierikzee
Leiden
Middelburg
's«Gravenhage
Gorredijk
Goes
Groningen Zwammerdam Metslawier IJsselstein
's»Gravenhage
Utrecht
Breda
Nijmegen
Voorburg
Amsterdam
Winterswijk
Hengelo
Sluis
Delft
Woubrugge
Bredevoort
Puiflijk
Gorinchem
Nunen
Peize
Willemstad Bodegraven Haarlem
Breda
Amsterdam
Sleen
Maastricht
Arnhem
Heusden
Arnhem
Utrecht
Deventer Breda
Wageningen
Breda
Oss
Dordrecht
Amsterdam
Groede
Borculo
Utrecht
Assen
D.
O.
Z. Z..H.
U. N.*B.
Z. Z.»H.
Z. Z.M.
F.
Z.
Gr. Z..H.
F.
U.
Z..H.
U. N..B. Gel. Z.«H. N.*H. Gel. O. Z. Z.sH. Z..H.
Gel.
Gel. Z..H. N.*B.
D. N..B. Z.=H. N..H.
N..B. N..H. D. L. Gel. N.,B. Gel. U.
O. N..B. Gel. N.*B. N.*B. Z..H. N..H.
Z.
Gel. U. D.
V V V V V
t
V V V V V V V V V
V V V
t
V
t
V V V V V
V V V V V V V V
V V
V
V V
V
V V
V V V V V V V V



NAAM
WOONPLAATS
Provincie
Resultaat der studie
Smit, B. H. Staa, P. van Thiange, F. G. E. Voetefink, A. H. Werkman, P.
1839— '40 (12)
Alers, J. A. Block, J. J. de Bybau, J. H. Coops, W. J. Ebens, J. Huysmans, J. B. Keiler, G. Kuhler, C. A. Lampe, W. H. Nuss, J. H. Veys, J.
Zutphen, K. J. van
1840— '41 (14)
Albers, D. Berghuis, G. J. W. Blaauw, J. Boks, B.
Bosch, E. F. van den Doornum, H. J. D. F. van Driel, L. van Houba, K. H. M. Houtzagers, J. H. Kleuzes, P. C. Minlot,.J. Ch. D. Reijntjes, J. P. J. Stroeve, A. Vos, A. de
1841— '42 (9)
Boodt, W. F. Deyermans, F. A. Dogterom, W. Drapers, A. Hoegen, J. L. Hüffnagel, J. Raalten, H. van Strating, H. Sutherfand, B. G.
1842— '43 (10)
Aalbers, B. J. Dunnewold, A. Hubenet, L. Korteweg, I. Lantinga, S. Laseur, H. H. Overbosch, E. Reeken, Ch. G. von Voetelink, H. Wit, G.
1843— 44 (10)
Bouwmeester, W. J. Klaveren, Ch. S. van Prakke, H. J. Remmelink, L. G. Roy, I. C. Le
Wildervank
Lobith
Borculo
Zwolle
Warffum
's»Gravenhage
Utrecht
Tholen
Utrecht
Scheemda
's»Gravenhage
Zierikzee
Amsterdam
Amsterdam
Maastricht
Kadzand
Berkenrode
Zutphen
Elburg
Graft
Apeldoorn
Leeuwarden
Kampen
Stratum
Blerick
Utrecht
Breda
Woerden
Groningen
Meppel
Zutphen
Rotterdam Eist
Krimpen a/d Lek
Krimpen a/d Lek
Leeuwarden
Amsterdam
Harderwijk
Oude Pekela
Doesburg
Krimpen a/d Lek
Winterswijk
Zweelo
Klundert
Heerenveen
Amersfoort
Epe
Amsterdam
Zwolle
Zaandijk
Eibergen
Rotterdam
Eibergen
Hummelo
Sluis
Gr. Gel. Gel. O. Gr.
Z..-H.
U.
Z.
U.
Gr. Z.*H.
Z. N.*H. N.*H.
L.
Z. NrfH.
Gel.
Gel. N.#H.
Gel. F.
O. N..B. L.
U. N..B. Z.*H.
Gr.
D.
Gel.
Z..H.
Gel. Z..H. Z..H.
F. N.*H.
Gel.
Gr.
Gel.
Z..H. Gel.
D. N..B.
F.
U. Gel. N.,H.
O. N..H.
Gel. Z.,H. Gel. Gel. Z.
V V V V V
V V V
V V V V V V V V
V V V V V V V V V V V V
t
V
V V V
t
V V V V V
V V V V V V V V V V
V V V V V



NAAM WOONPLAATS Provincie Resultaat
der studie
Vermast, P. J. Groede Z. V •
Weitzel, F. Th. Heusden N.sB. V
Weyde, J. van der Assen D. V
Wight, Th. G. I. Middelstum Gr. V
Ypes, P. Kollum F. V
1844- '45 (8)
Beins, A. Eibergen Gel. V
Dronkers, J. P. J. Meliskerke Z. V
Hissink, A. Amsterdam N.sH. V
Holst, J. J. van Amsterdam N.sH.
Meyerink, J. H. Winterswijk Gel. V
Reedijk, G. L. Amsterdam N.sH. V
Staden, E. C. van 's Gravenhage Z.sH. V
Zeegers, W. Horst L.
1845- '46 (7)
Ludwig, F. A. 's Hertogenbosch N.>B. V
Montens, H. J. Zevenbergen N.sB. V
Roosmalen, J. P. F. A. van Ravensteijn N.»B. V
Velden, J. Th. van ter Horst L. V
Vermande, B. I. Heinkenszand Z. V
Warnsinck, D. L. 's Gravenhage Z.sH. V
Warnsinck, J. W. 'sGravenhage Z.sH. V
1846- '47 (6)
Collins, J. G. 'sGravenhage Z.sH. V
Egberts, J. W. B. Winterswijk Gel. V
Schröder, G. C. Zeist U. V
Snellen, J. B. Moordrecht Z..H. V
Weissenbruch, J. L. N. 's Gravenhage Z.sH. V
Wisse, A. Oostburg Z. —
1847—'48 (5)
Boeye, j. A. IJzendijke Z. V
Buiskool, H. Beerta Gr. V
Cransberg, J. Schoondijke Z. V
Schoeman, Ch. A. Amsterdam N.sH.
Wynne, H. L. A. Elburg Gel. V
1848— '49 (0)
1849— '50 (1)
Steigerwald, W. F. Rheden Gel. V
1850— '51 (0)
1851— '52 (2)
Roberton, R. G. Oisterwijk N.sB. V
Setten, D. van Onderdendam Gr. V
1852— '53 (3)
Meulen, F. L. van der 's Gravenhage Z.sH. V
Meyer, F. Utrecht U. V
Urbach, J. E. Groenlo Gel. V
1853— '54 (2)
Billekens, H. Sevenum L. V
Rotscheyd, P. J. Delfshaven Z..H. V
1854— '55 (0)



NAAM
WOONPLAATS
t> ■ • Resultaat Provincie .
der studie
1855- '56 (8)
Biccard, W.
Hoogland, H.
Kielstra, J. B.
Mars, J.
Schröder, W. F.
Steckel Schoemaker, H. M.
Wijs, J. C.
Wirtz, A. W. H.
1856- 57 (5) Boots, J. C.
Boudewijns, E. H. A. H. Montens, A. J. Ottens, G. Post ma, J. J.
1857- '58 (4)
Dijkman, J. N. Hinze, J. J. Overbosch, A. Stempel, H. J. H.
1858- '59 (2)
Kielstra, N. Lameris, K. J.
1859- '60 (4)
Kegelaer, J. M. F. Mos, J. Reitsma, H. Santkuyl, C. J.
1860- '61 (12) Arntz, J. G. S. Berghege, H.
Luteijn Mazure, J. Luteijn Mazure, P. A. Overbosch, E. Poll, H. C. Reichman, J. E. Schouten, R. J. Smid, R.
Steckel Schoemaker, A. F. Stoffels, M. Venema, F. B.
1861- '62 (12) Aerde, Th. van Billekens, J. Bosscher, R. Hanckx, J. J. H. Kohier, J.
Lameris, J. Merrennée, E. L. Michels, P. F. Valewink, D. C. Werkman, H. G. Westholz, J. M. D. Wurff, J. L. van der
1862- '63 (5) Boer, Hendrik de Heer, A. de Nonhebei, J. E. Nonhebei, K. Ph. Sprenger, A. W.
Kaap de Goede Hoop
Utrecht
Opeinde
Utrecht
Utrecht
Amersfoort
Amsterdam
Venlo
Venlo Venlo Prinsenhage Ees (Borger) Banda
Zutfen Deventer Epe Zwolle
Opende Sebaldeburen
Hulst Assen Rijperkerk Utrecht
Bemmel
Zutfen
Oostburg
Oostburg
Epe
Harlingen
Hummelo
Utrecht
Termunten
Amersfoort
Roermond
Bedum
Terneuzen
Sevenum
Veendam
Wanssum
Strijen
Sebaldeburen
Hulst
Venraij
Amersfoort
Leens
Cu^k
Utrecht
Leek
Goudswaard Serooskerken Serooskerken Sleeuwijk
Z.sAfrika U. F. U. U.
u.
N.sH. L.
L. L. N..B. D. N. O..I.
Gel.
O. Gel.
O.
F. Gr.
Z. D. F. U.
Gel. Gel. Z.
z.
Gel. F.
Gel. U. Gr. U. L. Gr.
Z.
L.
Gr.
L. Z..H.
Gr.
Z.
L.
U.
Gr. N.sB.
U.
Gr. Z.sH.
Z. Z. N..B.
V V V V V V
V V V V V
V V V V
V V
V V
V V
V V V V
V V V
V V V
V V V V V V V V
V V



NAAM WOONPLAATS Provincie Resultaat
der studie
1863 -'64 (15)
Buyterse, P. C. Oosterland Z. V
Clerq, A. G. A. Weert L. V
Driel, H. A. H. van Stratum N..B.
Hamstra, IJ. Stiens F. V
Houben, J. E. A. Horst L. V*
Janné, L. T. Heerlen L. V
Kasteel, J. Delft Z.M.
Klarenbeek, A. J. Zaandam N..H. V
Mos, F. Assen D. V
Moubis, T. B. H. L. V
Overbosch, A. Epe Gel. V
Reimers, G. A. Dalen D. V
Rutgers, D. J. B. Doesburg Gel. V
Schimmel, W. C. Amersfoort U. V
Snijders, W. ZuidsBeijerland Z..H. V
1864 - 65 (13)
Arntz, G. W. V. Bemmel Gel. V
Duim, F. W. van Eist Gel. V
Dirtilh, J. P. Leiden Z..H.
Eggink, G. J. Laren Gel. V
Hermkes, L. Horst L. V
Luurs, H. 't Zandt Gr. V
Mars, H. Utrecht U. V .
Munckhof, P. A. van den Venraij L. V
Pol, J. van der Utrecht U.
Schönfeld, J. F. P. Bellingwolde Gr. V
Sorber, I. H. Weespercarspel N.*H. V
Valewink, J. A. Amersfoort U.
Werkman, K J. Leens Gr. V
1865—'66 (8)
Berg, J. van den Utrecht U.
Esveld, D. F. van Amersfoort U. V
Hengeveld, M. J. Utrecht U. V
Ketner, P. Middelburg Z.
Loeff, J. Th. van der Stadskanaal Gr. V
Oppenraaij, W. J. P. van Bemmel Gel. V
Schlüter, j. Th. 'vGravenhage Z.«H.
Thomassen M. J. P. H. Wittem L. V
1866— '67 (12)
Boelen, C. P. A. 'ssGravenhage Z.*H.
Brugma, C. Groningen Gr. —
Franken, W. B. Doesburg Gel. —
Have, C. van den Oosterland Z.
Kleyburg, J. Lekkerkerk Z.*H. V
Meerstadt, J. W. Zutfen Gel. V
Olst, C. J. F. van Amsterdam N..H.
Pol, C. J. Harlingen F. V
Reichman, C. F. Hummelo Gel. V
Sluis, D. van der Dirksland Z. V
Verdenius, M. Grijpskerk Gr. V
Vet, P. Ursum N.*H. —
1867— '68 (5)
Blindenbach, G. A. Aardenburg Z. V
Houba Horst L. —
Kok, E. A. Rotterdam Z..H. V
Lameris, J. Sebaldeburen Gr. V
Steijaard, J. G. Middelburg Z.
1868— '69 (3)
Beekman, G. J. M. Roermond L.
Boots Venlo L. V
Mazure, J. Zierikzee Z. V



NAAM
1869-70 (9)
Bruin, L. de Folmer, F.
Hoogland, J., J. Gzn. Jansma, J. Meiden, A. van der Mingels, W. M. Poels, J. Staa, H. van Vlamings, A. J.
1870 -71 (10)
Arntz, F. H. L. Ballanché, J. N. Bosman, G. C. W. F. Charldorp, A. van Hubenet, B. J. C. Ittmann, H. C. Jong, H. de Mazure, C. H. M. Rijssel, F. G. van Wal, W. G. van der
1871— 72 (18)
Bruin, A. de Cayaux, J. L. G. , Crok, C. Dhont, J. I. F. Driessen, D. P. F. Eggink. H. F. Eland, P. G. Hoogkamer, L. J. Huizinga, H. H. Koster, A. Lemmens, W. H. J. Man, A. A. de Mos, G. J. Quadekker, E. A. L. Schilperoort, C. Schoorel, C. N. Sluis, Th. W. van der Vermast, P. F.
1872- 73 (13)
Brunt, H. A. P. Cloot, H. J. Driessen, A. Th. H. Haan, P. J. de Heelsbergen, C. van Hoogland, G. J. Janné, H. A. L. Jongh, J. de Loman, C. Lucieer, M. Man, J. de Oosterbaan, A. D. Wigeri van Edema, P.
1873 -74 (11)
Brilman, E. Duijsens, M. J. H. Engelse, H. Azn. Flohil, M. Hemmes, G. J. M. Huiten, L. van Linden, H. van der
GEBOORTEPLAATS WOONPLAATS Provincie Resultaat
J der studie
Bodegraven Horst
Hilversum
Goes
Groede
Middelburg
Hengelo
Noordbroek St. Geertruid Fijnaart Duivendijke
Veendam Alphen a/d Rijn
Nieuwpoort
Amstelveen
Utrecht
Lippenhuizen
Gemonde
Hessel
Venraij
Sneek
Dinteloord
Bemmel
Utrecht
Amersfoort
St. Pieter
Dwingelo
Amersfoort
Ridderkerk
Ij zendijke
Poortvliet
Gouda
Krimpen a/d Lek
Roermond
Zaandam
Middelburg
Horst
Laren
Klundert
St. Annaland
Baflo
Finsterwolde Horst
Middelburg
Assen
Middelburg
Dinteloord
Katwijk
Utrecht
Scherpenisse
Bodegraven
Horst
Horst
Utrecht
Dordrecht
Utrecht
Roermond
Goes
Texel
Groede
Middelburg
Deventer
Heerenveen
Noordbroek
Eysden
Fijnaart
Brouwershaven Mook Veendam Alphen a/d Rijn
Z.sH. _
N.*H. V
u. V
Gr. V
N.sB. V
N..B. V
L. V
F. V
N..B. V
Gel. V
U. V
U. —
L. V
Gel. V
U. V
Z'.*H. V
Z. V
Z. V
Z.,H. V
Z.sH. V
L. V
N.sH. —
Z. V
L. V
Gel. V
N.sB. V
Z. V
Gr. V
; Gr. V
' L. V
Z. V
D. V
Z. V
N.sB. V
Z.sH. V U.
Z. V
Z.sH. V
L. f
L. V U.
Z..H. V
U. V
L. —
Z. V
N.sH. j
Z. V
Z. V
O. V F.
Gr. V
L. V
N.sB. V
Z. V L.
Gr. V Z.sH. i V



NAAM GEBOORTEPLAATS WOONPLAATS I ProvincieIfeSUft"j!t
der studie
Oijen, J. H. van Dordrecht Dordrecht Z.»H. T V
Reimers, H. C. Dalen Dalen D. V
Rijnenberg, L. J. M. 's Gravenhage 's Gravenhage Z.sH. V
Starp, G. J. C. van der den Bommel (Flakkee) Dordrecht Z.sH. V
1874 -75 (7)
Ellennan, H. L. Haarlem Capelle a/d IJsel Z..H. V
Korteweg, A. C. Leerdam Z.sH. — Patmos, C.
Poel, W. M. van der Groote Lindt Groote Lindt Z.sH. f
Velzen, A. J. Vlaardingen Schiedam Z.sH. V
Vermast, A. M. IJzendijke Scherpenisse Z. V
Westbroek, J. J. Schoonhoven Schoonhoven Z.»H. V
1875 -76 (12)
Akkerman, D. Sleen Sleen D. V
Boer, R. Noordbroek Noordbroek Gr. V
Bruin, M. G. Utrecht Utrecht U. V
Frederikse, A. Nunspeet Almen Gel. V
Hessel, F. Heerenveen F. —
Hinrichs, G. L. Nijmegen Nijmegen Gel. V
Meulen, G. van der Dragten, gem. Smallin» Dragten F. V
gerland
Plantenga, A. Utrecht U.
Rouyer, C. G. A. A. Utrecht Utrecht U. V
Schilstra, S. Roordahuizen.gem. Idaars Roordahuizen F. V
deradeel
Verdenius, J. J. Utrecht Utrecht U. V
Zwart, J. M. A. Gorredijk Gorredijk F. V
1876— 77 (14)
Aken, H. van 's Gravenhage 's Gravenhage Z.«H. V
Arntz, S. W. Millingen MiLlingen Gel. V
Boer, J. H. Oosterwolde, gem. Oosts Gorredijk F. V
stellingwerf
Goedhart, P. A. Willige.Langerak Langerak Z.sH. V
Hartmann, J. J. F. Haarlem Haarlem »t N.sH. V
Jong, Abraham de Ridderkerk Delft Z.sH. V
Kroes, H. A. Oldemarkt Oldemarkt O. V
Lent, H. J. C. van Rotterdam Mook L. V
Pelle, P. W. Middelburg Middelburg Z.
Schurink, D. Zwolle Zwolle O. V
Thien, Th. M. Zutfen Zutfen Gel. V
Tright, J. van Wilp, gem. Voorst ZaltsBommel Gel. V
Velde, j. van de 's Gravenhage 's Gravenhage Z.sH. V
Vixseboxse, H. Ambt Almelo Almelo O. V
1877— 78 (13)
Bos, J. Zwolle O. —
Faber, E. Nuis, gem. Marum Nuis, gem. Marum Gr. V
Fauël, C. Ouddorp Bergambacht Z.»H. V
Frijlink, E. M. Utrecht Utrecht U. —
Geluk, A. H. Noordgouwe Noordgouwe Z. V
Goethals, A. L. J. Middelburg Middelburg Z. V
Goosen, G. Harderwijk Harderwijk Gel. V
Halffman, C. A. Middelburg Middelburg Z.
Klein, H. H. M. Delfshaven Schiedam Z.sH. V
Plemper van Balen, R. A Utrecht Utrecht U. V
Sas, W. H. Gorinchem Gorinchem Z.sH. —
Stad, W. van Sneek Sneek F. V
Veenstra, H. Dragten DragstersCompagnie, F. V
gem. Smallingerland
1878— 79 (16)
Anker, H. Stolwijk Stolwijk Z.sH. V
Bergsma, K. Poppingawier, gem.
Rauwerdehem | Terzooi F. V



NAAM GEBOORTEPLAATS WOONPLAATS .Provincie j*""1**?*
der studie
Bosma, K. Opeinde, gem. Smals
lingerland Dragten F. V
Busing, B. M. Naarden Naarden N.sH. V
Goossens, G. B. Gennep Gennep L. V
Hcmsing, I. A. D. Anjum, gem. Oostdonge»
radeel Anjum F. —
Hibma, M. Wijnaldum, gem. Barradeel Pietersbierum F. V
Hinsbergh, V. J. J. van Utrecht Utrecht U. V
Jager, P. J. H. de Arnhem Leeuwarden F.
Leur, U de Gorinchem Z.*H. —
Muijzert, P. C. Utrecht Utrecht U. V
Risch, J. Z. Middelburg Middelburg Z. V
Sijtsema, E. Ureterp, gem. Opsterland Dragten F. V
Vëeze, F. S. J. Assen Assen D. V
Vries, D. G. de Dirksland Dirksland Z.sH. V
Wiersum, K. F. Kloosterburen Groningen Gr. V
1879- 80 (18)
Altevogt, W. F. Rotterdam Rotterdam Z.sH. V
Bierman, B. Aalten Lintelo, gem. Aalten Gel. V
Brouwer, Pieter Harlingen Harlingen F. V
Bruijn, D. de Geervliet Heekelinge Z.sH. V
Gazan, S. Zegwaard Utrecht U. —
Houba, P. K. M. Baarlo, gem. "Maasbree Maastricht. L. V
Jong, Barend de Haarlemmermeer Haarlemmermeer N.sH. V
Kruijt, D. Reeuwijk Stolwijk Z..H. V
Linden, J. G. ter Nijmegen Nijmegen Gel. —
Mol, H. E. L. Linschoten Utrecht U.
Nes, J. M. A. van Amersfoort Zwolle O. V
Pekel, H. Th. Keeken (Pruisen) Kekerdom, gem. Ubbergen Gel. —
Reichman, F. F. Hummelo Hummelo Gel. | V
Reus, A. de Numansdorp Numansdorp Z.sH. —
Saager, J. H. Amsterdam . Amsterdam N.sH.
Slooten, J. C. van der 'ssG raven hage 'ssGravenhage Z.sH. V
Valkeman, A. G. Gorssel Gorssel Gel. —
Werve, B. H. van de Gouda Gouda Z.sH. —
1880- '81 (11)
Billroth, J. M. Noordhorn Utrecht U. V
Beunders, A. Heusden Heusden N.sB. V
Esser, W. J. Ophoven, gem. Birgelen Roermond L. V
(Pruisen)
Gitzeis, W. L. Venraij Venraij L. V
Hendrikse, J. J. Kerkwerve Ouwerkerk Z. V
Kooijman, ]. Zierikzee Zierikzee Z. V
Penning, Ch. A. Middachtersteeg, gem. Middachtersteeg gem.
Rheden Rheden Gel. V
Rempt, J. Hoogwoud Aartswoud, gem.
Hoogwoud N.sH. V
Vrijburg, A. Beetsterzwaag Beetsterzwaag F. V
Verweij, W. Zwammerdam Voorburg Z.sH. V
Winsser, H. Batavia Breda NsB. —
1881- '82 (12)
Altevogt, A. Rotterdam Rotterdam Z.sH. —
Asselt, C. Ph. van Weesp Weesp N.sH. —
Doornbos, J. Schildwolde, gem. Schildwolde, gem.
Slochteren Slochteren i Gr. V
Fischer, D. J. Lippenhuizen, gem. Opsterland F. V
Opsterland
Jong, Dirk Aart de Broek, gem. Waddinxveen Gouda Z.sH. V
Leeuwen, A. van Leiderdorp Leiderdorp Z.sH. V
Muijs, G. Oosthuizen Mijdrecht U. V
Rhijn, L. J. van Katwijk Katwijk a/d Rijn Z.sH. V
Takens, R. Obergum, gem. Winsum | Obergum, gem. Winsum | Gr. V



NAAM GEBOORTEPLAATS WOONPLAATS Provincie I fesultaat
der studie
Velzen, P. A. van Vlaardingen Schiedam Z..H. | V
Vogelaar, S. J. Dinteloord en Princeland Dinteloord N.»B. —
Vries, Meine de Langezwaag, gem. Langezwaag F. V
Opsterland
1882- 83 (25)
Attema, J. Tjerkwerd, gem. Bolsward F. V
Wonseradeel
Beel, Th. A. L. Venlo Venlo L. V
Beijl, W. de Barneveld Elburg Gel. V
Bentinck, M. E. Hoogeveen Apeldoorn Gel. V
Bloemen, L. J. H. Venlo Venlo L. V
Bosma, Th. Ureterp, gem. Opsterland Ureterp, gem. Opsterland F. V
Buuren, M. C. van Beest Beest Gel. V
Deijer, L. A. J. Hontenisse Hontenisse Z. V
Haas, H. J. de Soerabaja Haarlem N..H. V
Hackenberg, J. Middelburg Middelburg Z. —
Hoefnagel, K. Spanbroek Spanbroek N.sH. I V
Kattenwinkel, R. Wijhe Wijhe O. V
Kortman, E. F. L. Rotterdam Rotterdam Z.«H. V
Kruijt, T. J. Reeuwijk Stolwijk Z.sH. V
Leur, F. M. de Utrecht Utrecht U. V
Lohuizen, J. Th. van Epe Epe Gel. V
Lubberink, G. de Wijk de Wijk D. V
Ouden, P. den Zevenbergen Zevenbergen N..B. V
Paimans, W. J. Terheijden Wagenberg, gem.
_ , ,., Terheijden N.»B. V
Roeloffs, J. W. Alkemade Oude Wetering, gem.
Alkemade Z..H. V
Smit, M. Veendam Veendam Gr. V
Smits, A. P. Vrijhoeven«Cappel VrijhoevensCappel N.sB. V
Stüven, W. S. Oude Pekela Amsterdam N..H. V
Versloot, P. Moercapelle Ilselmonde Z..H. —
Vries, Johannes de Dokkum Dokkum F. V
1883- '84 (13)
Boerhave, F. Zuidbroek Zuidbroek Gr. V
Bosch, A. A. Lochem Lochem Gel. V
Cramer, S. A. Woudenberg Woudenberg U. V
Crans, J. Dordrecht Dordrecht Z.sH. V
Engelsen, A. den Hooge en LageZwaluwe Wijk bij Duurstede U. —
Fluiter, D. de Arnhem Elburg Gel V
Heidema, A. W. Warffum Warffum Gr. V
Kasteele, W. R. van de Amsterdam Barneveld Gel. 
Klaveren, I. van Ameide Jaarsveld U. V
Knipscheer, J. M. Nijmegen Nijmegen Gel. V
Nieuwenhuijzen, J. M. van Steenbergen Steenbergen N.sB. V
Plet- J- Leeuwarden Amsterdam N.H. • V
Schouten, Jacob Wassenaar Gouda Z.«H. V
1884- '85 (15)
Beunders, P. D. Heusden Heusden N..B. V
Brinkhorst, G. C. Ellekom, gem. Rheden Ellekom Gel. V
Dompselaar, P. van Edam Utrecht U. 
Geerlings, J. W. H. Middachtersteeg, gem. de Steeg, gem. Rheden Gel. V
Rheden
Hubenet, D. Dwingelo Hoogeveen D. V
Korevaar, P. Sliedrecht Sliedrecht Z.«H. V
Poel, P. P. van der Nieuwenhoorn Nieuwenhoorn Z.»H. V
Poot- H- Vlaardinger*Ambacht VlaardingersAmbacht Z..H. V
Remmelts, H. Assen Assen D V
Ruijssenaers, J. D. Willemstad Maastricht L f
SI uis, ÏJ. van der Wijnjeterp, gem. Dragten, gem.
Opsterland Smallingerland F. V
Tacoma, B. Pingjum.gem.Wonseradeel Pingjum, gem.Wonseradeel F. V
Vpllema, J. Winsum,gem.Baarderadeel Baard, gem. Baarderadeel F. V
Weijers, M. F. Nijmegen Nijmegen Gel. V
Wolters, H. Gasselte Gasselter.Nijeveen D. V
Z..H. \ V
N.sB. —
F. V
F. V
L. V
Gel. V
Gel. V
L. V
F. V
Gel. V
Z. V
N..H. V
Z. — N.sH. I V
O. V
Z.sH. V
Z.sH. V
U. V
Gel. V
D. V
N.sB. V
N..B. V
Z..H. V
Gr. V
N.sB. V
N.sH. V
Z.sH.
F. V
Gr. V
Gel. V
u. v
Z.sH. V
U. —
Gel. V
Gr. V
Gel. —
U. V
Gel. V
N.sB. V N.H. • V
Z.=H. V
N..B. V
Gel. V
U. —
Gel. V
D. V
Z.sH. V
Z..H. V
Z..H. V
D. V
L. f
F. V
F. V
F. V
Gel. V
D. V



GEBOORTEPLAATS WOONPLAATS Provincie If es"h
der studie
Ternaart, gem. Westdons Ternaart
geradeel F. f
ZaltsBommel Zalt>Bommel Gel. f
Harderwijk Harderwijk Gel. —
Stad Delden Stad Delden O. V
Zuidland Zuidland Z.sH. —
Batavia Amsterdam N.sH. V
Utrecht Utrecht U. V
Tuil, gem. Haatten Tuil, gem. Haaf ten Gel. V
'ssGravenhage 'ssGravenhage Z.sH. V
Oosts en WestsDomburg Oosts en WestsDomburg Z. V
Leiden Leiden Z.sH.
Oudshoorn Oudshoorn Z.sH.
Amsterdam N.sH. —
Delfshaven Delfshaven Z.sH. V
Gouda Gouda Z.sH. V
Wirdum, gem. Leeuwar* Wirdum
deradeel F. V
Gouda Gouda Z.sH. V
Zierikzee Zierikzee Z. V
'ssGravemoer 'ssGravemoer N.sB. V
Gieten Gieten D. —
Middelburg 'ssGravenhage Z.sH. V
Driewegen Driewegen Z. V
Breda Breda N.sB.
Groningen Utrecht U. V
Warfhuizen, gem. Leens Warfhuizen Gr. V
Zegveld Maarssen U. V
Eikerzee Groede Z. j
IJselstein IJselstein U. V
Dragten, gem. Smallingers Dragten, gem. Smallingers
land. land F. V
Rijnsburg Rijnsburg Z.sH. —
Velp Velp Gel. V
Zelhem Zelhem Gel. t
Zutfen Zutfen Gel. —
Neede Neede Gel. V
Wageningen Wageningen Gel. V
Franeker Franeker F. V
Eexta, gem. Scheemda Uiterburen, gem. Zuids
broek Gr. V
Hoensbroek Kerkrade L. V
Venlo Blerick, gem. Maasbree L. V
Amsterdam Amsterdam N.sH. —
Rotterdam Rotterdam Z.sH. —
Middelharnis Middelharnis Z.sH. V
Voorst Voorst Gel. V
Harderwijk Harderwijk Gel. V
Koudekerk Koudekerk Z.sH. —
Heinenoord Heinenoord Z.sH. V
Wijk aan Zee en Duin Beverwijk N.sH. —
Nieuweschans Nieuweschans Gr. V
Roosendaal Roosendaal N.sB. —
Sliedrecht Sliedrecht Z.sH. V
Snelrewaard Utrecht U. V
Utrecht Utrecht U. V
Harderwijk Middelstum Gr. —
Pingjum, gem. Wonsera* Pingjum F. — deel
'ssGravenhage Utrecht U. V
Schoonhoven Schoonhoven Z.sH. V
NAAM
1885— '86 (20) Bierma, I.
Broekhoven, W. van Bult, W. P. J. Cramer, J. H. 'Dis, J. van Does, J. K. F. de Dorssen, C. A. van Hoen, H. 't Klinkenberg, R. L. Kraamer, J. Nifterik, J. D. van Oskam, J. J. Pieron, P. J. H. Rotscheid, C. A. Ruiter, A. de Sikkema, B.
Vletter, A. de Vliet, M. van der Willigen, J. van Wineke, H.
1886— '87 (33)
Berghuijs, H. J. M. Boogaert, L.
Brink, F. W. J. van den Bronsdijk, G. T.
Büchli, K.
Burggraaf,
Claux,
Dorssen, J. van Duursma, P.
:aaf, J. J. du
Eükel, W. van den Etsen, W. F. Ermeling, F. J. Fr ederiks, J. G. Gantvoort, W. F. A. Goossen, D. H. Hannema, G. Have, M. B. ten
Heijnen, P. Ph. Hillen, J. H. Hoogensteijn, A. P. Hooijkaas, M. Knops, S. Kroon, H. M. Lange, S. de Lee, G. van der Louter, L. Meijer, Jacob Rentema, H. R. Segers, A. M. J. Smits, K. T. Verkaik, G. C. Vermeulen, H. A. Wichers, J. C.
1887— 88 (24) Abma, R.
Berch Gravenhorst, E. H. Bergh, J. D. van den



NAAM GEBOORTEPLAATS WOONPLAATS Provincie . ;
der studie
Bulk, G. Boskoop Boskoop Z.sH. V
Frankenhuis, M. Oldenzaal Oldenzaal O. V
Gradus, J. P. R. Echt Echt L.
Gruting, D. van Utrecht Utrecht U. V
Harp, J. Schagen Alkmaar N.sH. V
Haselen, W. H. van Amersfoort Amersfoort U. V
Kempen, L. van Echt Echt L. V
Lameris, F. Sebaldeburen, gem.
Grootegast Sebaldeburen Gr. V
Lamping, P. M. Doesburg Doesburg Gel.
Leeden, C. A. van der Mierlo, N.sB. Veghel N..B. V
Maas, J. Amersfoort Amersfoort U. V
Marcüs, A. Leeuwarden Leeuwarden F. V
Mogendorff, S. I. M. Borne Borne O. V
Oostingh, W. Assen Assen D. V
Scheepens, J. N. A. C. Amboina Gouda Z.sH. V
Sevenster, J. Menaldum, gem. Menal* Nes, gem. Westdongeras
dumadeel deel F. —
Veen, K. van der Dokkum Dokkum F. V
Verweii, G. C. Bolsward Bolsward F. V
Wal, Ü. van der Nijega, gem. Hemelumer, Oldephaert en Noords
wolde Wijkel, gem. Gaasterland F. V
Wilde, Ch. Th. G. H. de Padang, N. O.sl. Dreischor Z. V
Woringen, H. A. von Rotterdam Rotterdam Z.sH.
1888— 89 (15)
Altena, N. H. Mispelblom van Breda Utrecht U. V
Broeke, A. E. ten Paramaribo Teteringen N.sB. V
Daams, G. Vaassen, gem. Epe Vaassen Gel. V
Fuyt, W. J. Ch. Utrecht Utrecht U.
Harrevelt, H. G. van Ridderkerk Utrecht U. V
Hilwig, W. F. Bergen op Zoom Bergen op Zoom N.sB. V
Knol, J. • Mensingeweer.gem. Leens Mensingeweer Gr. V
Kok, D. Velp Velp Gel. V
Kuiper, A. Texel Utrecht U. V
Nieuwenhuijzen, F. J. Hilversum Hilversum N.sH- V
Roodzand, C. Melissant Melissant Z.sH. V
Sande, A. ten Zutfen 's Gravenhage Z.=H. V
Schat, P. St. Annaparochie Leeuwarden F. V
Vries, H. J. de Usquert, Gr. Wijk bij Duurstede U. V
Vrijburg, B. Beetsterzwaag Beetsterzwaag F. V
1889— '90 (11)
Burg, W. van der Jelsum, gem. Leeuwardes Jelsum F. V
radeel
Fillekes, J. M. Berkel en Rodenrijs Berkel en Rodenrijs Z.sH. V
Graaft, J. A. de OudsVosmeer Middelburg Z. V
Groen, D. Rotterdam Hellevoetstuis Z.sH.
Heimans, S. Groenlo Groenlo Gel. V
Hellemans, J. Dordrecht Rotterdam Z.«H. V
Koens, E. C Goes Goes Z. V
Lucieer, M. M. Groede Groede Z.
Overbeek, A. A. Hengelo Hengelo O. V
Vieter, M. H. de la 's Gravenhage 's Gravenhage Z.sH. V
Wester, J. Finsterwolde Nieuwolda Gr. V
1890— '91 (11)
Baerends, P. Arnhem Arnhem Gel. V
Feddema, R. Kollum Sijbrandahuisbij Dokkum F. V
Heusden, A. van ZaltsBommel Zalt»Bommel Gel. V
Huizinga, J. Bedum Bedum Gr. V
Laaij, J. Brielle : Brielle Z.sH. V
Sande, A. van de Groede Groede Z. V



NAAM GEBOORTEPLAATS WOONPLAATS Provincie ^esultaf*
der studie
Storij, H. J. A. F. Roermond Roermond L. —
Rooijen, C. M. van Loenen a/d Vecht Loenen a/d Vecht U. V
Westholz, G. G. J. Nijmegen Leeuwarden F. V
Wolf, Nathan Rotterdam Rotterdam Z.sH. —
Ymker, H. Hoogeveen Hoogeveen D. V
1891— '92 (7)
Avis, J. A. R. Westzaan Haarlem N.sH. V
Breedveld, I. 's Gravendeel 's Gravendeel Z.sH. V
Keukenmeester, J. D. Maassluis Maassluis Z.»H. V
Klauwers, J. A. Velzen Santpoort N.sH. V
Lapidoth, L. Soerabaja Workum F. —
Teljer, P. Hillegersberg Hellevoetsluis Z.sH. V
Wagenaar, D. B. Leeuwarden Leeuwarden F. V
1892— '93 (10)
Barment Loo, R. A. Eethen, N.sB. Barneveld Gel. V
Folmer, W. Garmerwolde, Gr. Wijk bij Duurstede U. V
Goemans, J. P. L. Dreischor Dreischor Z. V
Hemert, A. J. van Dordrecht Dordrecht Z.sH. V
Lourens, L. F. D. E. Delfshaven Rotterdam ZsH. V
Mansfeld, A. A. van Bergen op Zoom Bergen op Zoom N.-B. V
Risseeuw, A. Groede Groede Z. V
Steenbergen. A. H. Avereest, O. Assen D. V
Verschoor, A. P. I. A. Breda 's Gravenhage Z.sH. —
Wildeman, L. H. K. Dordrecht Dordrecht Z.sH. —
1893— 94 (12)
Barendregt, A. A. Beverwijk Beverwijk N.sH. V
Goor, B. van Zutfen Zutfen Gel. V
Hubertus, D. Hilversum Soestdijk U. V
Jeronimus, C. S. Antwerpen Antwerpen België V
Markus, H. Arnhem Arnhem Gel. V
Nederveen, H. J. van Middelburg Middelburg Z. V
Odé, H. J. Winterswijk Winterswijk G. V
Poel, M. C. van der Nieuwenhoorn Nieuwenhoorn Z.sH. V
Reichman, A. F. Brummen Steenderen Gel. V
Rutgers, J. H. Doesburg Doesburg Gel. V
Vink, K. de Groningen Tjamsweer, gem. Appinges Gr. V
dam
Zijverden, J. van Haarlemmermeer Haarlemmermeer N.sH. V
1894— '95 (9)
Boland, J. G. Dinxperlo Dinxperlo Gel. V
Cruyfif, H. J. Amersfoort Amersfoort U. —
Gasille, P. H. J. VÜssingen Missingen Z. V
Mast, S. A. van der Dubbeldam Wieldrecht, gem. Dubbels Z.sH. V
dam
Numans, J. C. Singkawang, N. O.sl. Harderwijk Gel. V
Pas, L. G. H. G. van de Middelaar, L. Nispen, gem. Roosendaal N.sB. V
Rab, C. J. Texel Texel N.sH. V
Verberne, H. P. E. Voorburg Utrecht U. V
Voogd, A. J. E. de Chaam, Z. Dordrecht Z.sH. V
1895— '% (17)
Bakker, D. L. Haarlem Haarlem N.sH. V
Blieck, L. de Utrecht Utrecht U. V
Kempen, F. W. Rotterdam Amsterdam N.sH. V
Krüger, G. F. 'ssGravenhage 'ssGravenhage Z.sH.
Kruymel, D. C. Dordrecht Leeuwarden F. V
Looveren, J. C. E. van Zundert en Wernhout Zundert N.sB. V
Muller, A. F. Amsterdam Amsterdam N.sH. V
Muller, Derk Muntendam Muntendam Gr. V
Nauta, Frits Batavia Utrecht U.
Ridder, M. de Zuilen Zuilen U. V
Sala, H. J. H. Fijnaart en He ijningen Utrecht U. V
Schepens, W. G. Maarheeze Maarheeze N.sB. V



NAAM
GEBOORTEPLAATS
WOONPLAATS
Provincie
Resultaat der studie
Sohns, J. Ch. F. Djokjokarta, N. 0.«I. Nieuweramstel N.*H. V
Stuurman, W. Ammerstol Ammerstol Z.»H. V
Ubbels, D. G. de Beemster Oosthuizen N..H. V
Vlaskamp, J. St»Annaparochie Leeuwarden F. V
Weiman, H. A. Brielle Kralingen Z.»H. V
18%—'97 (10)
Berger, H. C. L. E. Gennep Winterswijk Gel. V
Brink, G. W. Voorst Nijbroek Gel. V
Flohil, T. Ridderkerk Rijsoord , Z.sH. V
Gallandat Huet, R. H. J. Schoonhoven Schoonhoven Z.»H. V
Kuijlen, P. J. van der Rotterdam Oosterhout N.*B.
Lier, G. A. van Soerabaja Amsterdam NjH. V
Picard, I. H. Utrecht Utrecht U. V
Schroeft, H. J. van der Amsterdam Maastricht L. V
Stolpe, W. K. van de Nieuwerkerk Capelle, gem. Nieuwerkerk Z. V
Waldeck, G. J. 's«Gravenhage 'ssGravenhage Z.sH. V
1897— 98 (17)
Bemelmans, E. Ch. H. A. M. Maastricht Maastricht L. V
Colsen, L. J. Hontenisse Hontenisse Z. V
Ferwerda, S. Dokkum Dokkum F. V
Hoopen, W. ten Lochem Lochem Gel. V
Kempen, P. H. van Echt Echt L. V
Kuipers, K. Hoogeveen Gorinchem Z.«H. V
Leenheer, C. A. Ridderkerk Rijsoord Z.sH. V
Lenshoek, ]. A. ZaltsBommel ZaltsBommel Gel. V
Linde, J. A. van der Soerakarta Utrecht U. V
Overbosch, H. W. Gouda Gouda Z..H. V
Plankeel, M. F. Oostburg Oostburg Z. V
Raadt, O. L. E. Telok.Betong, N. O..I. Amersfoort U.
Slooten, J. van Rotterdam Den Haag Z.sH. V
Tervoert, G. H. J. Bergh Zeddam Gel. V
Vreeswijk, J. A. Oude Tonge Middelharnis Z.»H. V
Winkel, A. J. Amsterdam Utrecht U. V
Wolf, Abraham Borger Musselkanaal,
gem. Onstwedde Gr. V
1898— '99 (15)
Abspoel, A. J. Amsterdam Amsterdam N.»H. V
Alphen, A. ƒ. S. van Rotterdam Teteringen N.»B. V
Boom, H. G. O. Meppel Meppel D. V
Copper, D. J. Rotterdam Rotterdam Z.«H. V
Dommerhold, E. J. Deventer Deventer Gel. V
Graaf, C. de Weesperkarspel Abcoude U. V
Hooft, P. J. 't HendriksIdosAmbacht HendriksIdosAmbacht Z..H. V
Hootigem, F. van Kruiningen Kruiningen Z. V
Kars, H. J. Goudriaan Goudriaan Z.sH. V
Over, K. OudesNiedorp OudesNiedorp N.«H. V
Post, G. Ch. Arnhem Arnhem Gel. V
Temmen, C. J. Ambavawa, res. Samarang Teteringen N.sB.
Thomassen, M. H. J. C. Maastricht Maastricht L. V
Vermaat, P. OudsBeijerland Dubbeldam Z.<H. V
Waal, H. Ch. de Hardenrijk Utrecht U. V
1899— 1900 (11)
Brouwer, J. W. Nieuwerkerk, Z. Dordrecht Z.«H. V
Duim, J. van Arnhem Arnhem Gel. V
Kerkhoven, J. M. Laren, Gel. Ruurlo Gel. V
Kets, J. Hummelo en Keppel Arnhem Gel. V
Koelemeij, J. Spanbroek Spanbroek N.»H. V
Nieburg, D. Reeuwijk Reeuwijk Z.»H. V
Nijhoff; R. Termunten Edam N..H. V
Noordink, A. Ph. W. Helledoorn Maartensdijk U. —
Schep, J. WilligesLangerak GrootsAmmers Z.»H.
Steur, A. van der Loosdrecht Loosdrecht U. V
Vroemen, K. J. Broeksittard Broeksittard L. V



NAAM GEBOORTEPLAATS WOONPLAATS Provincie fesultaat
der studie
1900— '01 (17)
Boonstra, P. Menaldum Haarlem N..H. V
Colder, J. C. Amsterdam N.»H. V
Jenniskens, L. Horst L. V
Kingsma, S. Hennaarderadeel Deersum F. V
Leuven, A. P. van Hontenisse Z. —
Meurs, L. Ch. Paramaribo N.W.»I. —
Raadt, G. A. de Gouda Z..H. V
Reeser, H. E. Maasland Utrecht U. V
Reeser, J. G. A. Maasland Utrecht U. V
Reeuwijk, W. van Haarlemmermeer N.«H. —
Rörik, H. H. Holten O. V
Smit, A. 's Gravenhage Z.*H. —
Solkes, J. B. F. Amsterdam Amsterdam N.»H. V
Stadhouder, L. J. H. Leiden Utrecht U. V
Stapensea, J. Menaldum Leeuwarden F. V
Stuur, A. E. P. R. Batavia Batavia N.O.«I. V
Valois, H. J. M. Batavia Nijmegen Gel. V
1901— '02 (28)
Beckers, J. M. R. F. Ubach over Worms Ubach over Worms L. V
Bon, C. A. Amsterdam Amsterdam N.-H. V
Bruijel, J. Zeddam, gem. Bergh Gel. V
Duijsens, W. A. A. Heerlen Heerlen L. V
Eek, van Breda N^B. V
Goedhart, J. Meerkerk Meerkerk Z.-H. V
Gooren, G. L. J. Tilburg N.«B. V
Heelsbergen, T. van Dordrecht Dordrecht Z.»H. V
Heshusius, A. C. A. Breda N.-B. V
Hinrichs, L. E. Nijmegen Nijmegen Gel. V
Horbach, H. J. C. Wittem L. V
Klerk de Reus, H. W. Makassar Pekalongan N.O.-I. V
Molendijk, C. H. 's Gravendeel Z.»H. V
Nauta, J. Gorredijk F. V
Nijssen, H. H. Maasniel Maasniel L. V
Postma, H. Leeuwarden F. V
Quaedvlieg, F. J. H. J. Gronsveld L. V
Ronkens, W. A. A. Meester Cornelis 's Gravenhage Z.-H. V
Slooten, J. P. van der 's Gravenhage Z.«H. V
Smit, H. J. Arnhem Gel. V
Straaten, H. van Meppel D. V
Swierstra, J. Bozum F. V
Temmen, C. J. van Ambavawa, res. Samarang Teteringen N.-B. V
Velde, J. Ter Wispel F. V
Vermeer, J. H. Ch. Utrecht U. V
Vreman, D. A. H. Groenlo Gel. —
Wester, U. Ten Post Gr. V
Zijverden, J. van Aalsmeer Aalsmeer N.«H. V
1902— '03 (22)
Boer, Jacobus Snelrewaard U. V
Boer, Andries de Tjalbert F. V
Dixhoorn, L. F. van Katwijk Terneuzen Z. V
Eijkman, Ch. Amsterdam N.-H. V
Gunst, J. A. Amsterdam N.-H. V
Hennepe, B. J. Ch. te Wageningen Gel. V
Huizinga, K. Bedum Gr. V
Keijser, F. P. Texel N.-H. V
Kuipers, A. Muntendam Gr. V
Leurink, G. Apeldoorn Gel. V
Luxwolda, W. Rottum, gem. Schoterland Witmarsum, gem.
Wonseradeel F. V
Oosterbaan, A. D. Lochem Lochem Gel. V
Pulle, W. M. P. Arnhem Gel. V
Sardemann, F. H. Amsterdam N.-H. V
Schornagel, H. Haarlem N.-H. V



NAAM GEBOORTEPLAATS WOONPLAATS Provincie *esultaat
der studie
Staal, J. j Hoogeveen D. V
Tenhaeff, C. Utrecht U. V
Urlings, J. J. W. Meerssen L. V
Veen, J. van der Zaandam Heerenveen F. V
Vleming, W. Zutfen Gel. V
Woudenberg, N. P. Koog a/d Zaan Utrecht U. V
Zijp, P. Zijpe Zijpe N.sH. V
1903— '04 (24)
Bajetto, L. A. 's Gravenhage Breda NsB. —
Baudet, E. A. R. F. Arnhem Gel. V
Berends, E. Velp Gel. f
Blommestein, J. A. van Moeara Teweh, Borneo Salatiga N. O.sl. —
Broek, M. ten Velzen Rotterdam Z.sH. V
Bruins, B. Winsum Gr. V
Daas, H. den Etten, gem. Gendringen Etten, gem. Gendringen Gel. V
Doesschate, F. W. ten Goor Goor O.
Driest, P. A. van Arnhem Arnhem Gel. V
Harting, D. H. M. Amersfoort U. —
Hinrichs, D. J. G. L. Eist Gel. —
Hoogland, H. J. M. Utrecht U. V
Kissels, M. C. Sittard L.
Langeler, G. Hengelo, Gel. Hengelo Gel. V
Mensema, D. S. R. Opende, gem. Grootegast Gr. V
MoerkerckenvanderMeulen.J.L. Nunspeet Nunspeet Gel. V
Monné, D. J. H. H. Utrecht Utrecht U. V
Schuurmans, J. Warga.gem.Idaarderadeel Grouw, gem. Idaarderadeel F. V
Sieswerda, C. Nieuwe Niedorp N.sH. V
Stehouwer, P. Rozenburg Z.sH. V
Veenbaas, A. SchoterLand F. V
Verkerk, M. L. O. Amersfoort Amersfoort U. V
Vintges, F. K. M. 's Gravenhage Z.sH. —
Waal, K. Sijbekarspel Bobeldijk, gem. Berkhout N.sH. V
1904— '05 (25)
Akker, W. van den Alphen a/d Rijn Alphen a/d Rijn Z.sH. V
Amstel, J. N. J. van Utrecht U.
Arntz, J. G. Th. Huissen, Gel. Nijmegen Gel. V
Asbeek Brusse, J. E. Poerworedjo Hilversum N.sH. V
Beijers, J. A. Lochem Lochem Gel. V
Bosch, W. S. Vlissingen Z. —
Brink, W. F. Nijbroek, gem. Voorst Nijbroek Gel. V
Douma, S. Menaldum Menaldum F. V
Edel, K. Beemster Beemster N.sH. V
Edens, Th. Opwierde, gem. Opwierde Gr. V
Appingedam
Eggink, Jan Leeuwarden Leeuwarden F. V
Eshuis, J. Stads Almelo Almelo O. V
Haan, D. Beemster Beemster N.sH. V
Hartog, B. Lochem Lochem Gel. V
Holtz, A. J. Gorinchem Gorinchem Z.sH. V
Kok, Johannes 's Heerenberg, gem. Bergh 's Heerenberg Gel. V
Krediet, G. Leeuwarden Leeuwarden F. V
Schultze, W. H. Leeuwarden Apeldoorn Gel. V
Sperna Weiland, Th. P. A. Dongen Dongen N.sB. V
Veen, J. C. van Deventer Deventer O. V
Vleming, E. Zutfen Zutfen Gel. V
Vrede, J. D. N. de Utrecht U. —
Wismans, Th. F. Venraij Venraij L. V
Zijp, J. H. Zijpe Utrecht U. V
Zweers, J. Deventer Deventer O. V
1905— '06 (29)
Baak, C. van Oosterhout Breda N.sB. V
Beek, H. ter Muiden Utrecht U. V
Bloemkolk, J. W. F. Breda Utrecht U. V



NAAM GEBOORTEPLAATS WOONPLAATS "provincie fesultaat
der studie
Bosch, D. H. van den Ede Veenendaal U. V
Buekers, F. J. Haarlem Haarlem N.sH. —
Buitenhuis, J. Apeldoorn Apeldoorn Gel. V
Capelle, Th. J. van Amsterdam Weesperkarspel N.sH. V
Chambre, F. Ch. de la Amsterdam Amsterdam N.sH. V
Daal, H. J. van Amersfoort Amersfoort U. V
Doorn, W. van NieuwersAmstel Amsterdam N.sH. V
Eggink, B. Twello, gem. Voorst Twello, gem. Voorst Gel. V
Eijsenburger, B. Salatiga, Res. Samarang Soerakarta N. O.T. V
Fros, G. J. Oudenbosch Utrecht U. V
Haas, A. A. de Amersfoort Amersfoort U. V
Hanckx, J. H. G. Venlo Venlo L. f
Hartog, J. H. Baarn Baarn U. V
Herwaarden, G. van Walworth, S.sDakota, Woerden Z sH V
U. S A.
Hupkes, G. Ede Veenendaal, gem. Ede Gel. V
Munnik, G. P. F. Helder Helder N.sH. V
Nieuwenhuizen, H. van den 's*Gravenpolder Nijkerk Gel. V
Raabe, J. F. C. Gouda Utrecht U. V
Schaap, S. Hzn. Roordahuizen,. gem. Deersum, gem. Rauwers
Idaarderadeel dehem F. V
Schaap, S. Pzn. Wirdum, gem. Leeuwars Wirdum
deradeel F. V
Senstius, H. D. Polan, Res. Soerakarta Bojolali N. O.sl. V
Sterringa, T. Sloten N.sH. —
Verheul, J. C. A. Bergen op Zoom Bergen op Zoom N.sB. VI
Visser, P. Arnhem Arnhem Gel. V
Warnecke, H. C. F. L. Utrecht Utrecht U. V
Westerling, F. Amsterdam Amsterdam N.sH. V
1906—'07 (41)
Alberda van Ekenstein, W. Marum Niebert, gem. Marum Gr. V
Aelst, P. H. A. van Maastricht Maastricht L. V
Bergen, L. van Toorwerd, gem. Middels Middelstum , Gr. V
stum
Bergsma, R. S. Irnsum, gem. Rauwerdes Weidum, gem. Baarde»
hem radeel F. V
Bouwman, J. Tiel Tiel Gel. V
Bubberman, C. Schiedam Schiedam Z.sH. V
Davidse, C. Arnemuiden Arnemuiden Z. V
Diermen, F. A. A. Ngandi, Res. Madioen Utrecht U. V
Feberwee, A. Zutfen Zutfen Gel. V
Hendriks, H. Venlo Utrecht U. V
Hommels, G. H. Oldenzaal Oldenzaal O. V
Hoogstra, J. S. Valburg Gouda Z.sH. V
Keuchenius, P. E. Batavia Batavia N. 0.sl. 
Kooijman, P. IJselmonde IJselmonde Z.sH. V
Koopmans, J. Amsterdam Amsterdam N.sH. V
Kunst, C. Amsterdam Amsterdam N.sH. V
Limborgh, J. W. van Sitoebando, res. Besoeki Utrecht U. 
Numans, J. M. G. Harderwijk Amersfoort U. V
Oijen, C. F. van Haarlem Haarlem N.sH. V
Oskam, D. A. Bergambacht Bergambacht Z.sH. V
Petten, J. L. Zwolle Utrecht U. V
Pieters, R. Roermond Roermond L. 
Roos, J. Lochem Lochem Gel. V
Scheltema, W. L. Amsterdam Apeldoorn Gel. V
Schenter, W. Breda 't Loo, gem. Apeldoorn Gel. V
Schwab, R. A. Amsterdam Amsterdam N.sH. 
Sigling, T. D. Haarlem Purmerend NsH! V
Stapel, P. Oudendijk Oudendijk N.sH. V
Stuurman, S. Deventer Deventer O. V
Tervoert, F. W. 's Heerenberg, gem. Bergh Zeddam, gem. Bergh Gel. V
Treffers, W. Oosterhout 'ssGravenhage Z.sH. V
Vaandrager, W. B. Rotterdam Rotterdam Z.sH. 
Veen, Dirk van der Tiel Tiel Gel. V



NAAM GEBOORTEPLAATS WOONPLAATS I Provincie I f*8"1*"*
der studie
I I 
Veenstra, M. J.
Velden, C. A. van der
Vries, Gerard de Weekenstroo, H. J. Wiersma, S.
Witjens, J. Ch. Witkamp, J. Zwart, S. G.
1907— '08 (30)
Bary, W. H. Th. Bergema, R. Boer, Andries de Boer, K. T. de
Booy, M. D. Brandenburg, N.
Doeve, W. Ch. A. Feikema, G. Fischer, R. H. P. Folmer, C. J. Goedhart, D. Jansen, F. Ch. M. Kamp, C. J. G. van der Lautenbach, B. B. Luten, K. Niks, J. Offeringa, P. J. Plank, G. M. van der Polder, H.J. Quaedvlieg, E. J. A. A. Roemer, N. A. A. Ronde, A. de Rutgers A. J. M. Terpstra, G.
Thomassen, M. P. A. Veenendaal, H. Venema, H. Vlas, S. de Waardt, L. W. de Zuijdam, D. W.
1908— '09 (21)
Bastide, J. R. G. la Bloemendal, J. B. Diemont, A. Eggink, C. A.
Hoogland, D. M. Hoogland, J. M. Klarenbeek, A. Koiter, D. Laan, A. van der Linde, M. van der Loran, G. J. Oord, van der Oostenbrug, W.
Schiphorst, H. W. Slop, N. R.
Oosterwolde, gem. Oost» Schrans, gem. Leeuwarde*
stellingwerf radeel F. V
Buitenpost, gem. Acht» Rotterdam Z.»H. V karspelen
Gouda Amersfoort U. V
Arnhem Arnhem Gel. V
Brits werd, gem. Baardera» Brits werd
deel F. +
Utrecht Utrecht U. V
Schiedam Schiedam Z.«H. V
Huizum, gem. Leeuwar» Leeuwarden F. V deradeel
Dokkum Dokkum F. V
Leeuwarden Leeuwarden F. V
Gorredijk, gem. Opsterland Gorredijk F. V
Blesdijke, gem. Blesdijke
Weststellingwerf F. V
Ilpendam Ilpendam N.sH. V
Oldeholtwolde, gem. Oranjewoud.gem.Opsters
Weststellingwerf land F. 
Weltevreden Arnhem Gel. V
Sneek Sneek F. V
AarlesRixtel Amsterdam N.sH. V
Haarlemmermeer Haarlemmermeer N.»H. V
Meerkerk Meerkerk Z.»H. V
Amsterdam Amsterdam . N.sH. —
Utrecht Utrecht U. V
Utrecht Utrecht U. V
De Wijk De Wijk D. V
Onstwedde Stadskanaal Gr. V
't Zandt 't Zandt Gr. V
Amersfoort Amersfoort U. V
Arnhem Arnhem Gel. 
Gronsveld Gronsveld L. V
Amersfoort Amersfoort U. 
Kethel en Spaland Kethel en Spaland Z.sH. V
Utrecht Utrecht U. V
Marssum, gem. Marssum
Menaldumadeel F. V
Utrecht Utrecht U. —
Woudenberg Woudenberg U. V
Middelstum Bedum Gr. V
Winsum Winsum,gem. Baarderadeel F. V
Helder Helder NsH. V
Gouda Gouda 2L#K?, ' V
Soerabaja Utrecht U. V
Amersfoort Amersfoort U. V
Spankaren, gem. Rheden Utrecht U. V
Beesterzwaag, gem. Beesterzwaag F. V Opsterland
Utrecht Utrecht U. V
Utrecht Utrecht , U. V
Amsterdam Amsterdam N.sH. V
Baflo Assen D. V
Assen Assen D. V
Spijkenisse Hoogwerf, gem. Spijkenisse Z.sH. V
Utrecht Utrecht U. V
Tietjerk, gem. Nieuwe Niedorp N.sH. —
'■ ■ i Tie t j erksteradeel Tietjerk
F. V
NieuwersAmstel Amsterdam N.sH. V
Gouda Gouda Z.*H. | V



NAAM GEBOORTEPLAATS WOONPLAATS Provincie f esult**t
der studie
Soest, G. van Ubbens, H. Voorthuysen, W. Vuuren, H. van Wijma, O.
Zwaag, van der
1909—'10 (37)
Balink,
Berg, Hendrik van den Berg, Pieter van den Boots, P. J. M. H. Brands, Corn. Bruggeman, P. J. I. Crezee, B. Detmers, H. Dingemans, H. A. Fr en kei, H. S. Gurck, J. C. M. Haaps, E. F. van Hal, J. A. M. van Hameleers, P. L. H. Hoek, R. van den H oogstra, S. J. Hordijk, J. Jong, Pieter de Kooi, J. van der Kool, A. Koopmans, B. T. Leeuwen, J. F. H. L. van Maas, D. van der Mallens, J. M. Th. A. Meier, J. J. Merens, T. E. Ch. Picard, W. K. Pinkse, A. H. J. Reilingh, A. Schuijtemakers, K. Tolsma, J. Vaandrager, A. B. Veenstra, R. H. Velzen, J. A. van Visser,
Wilders, P. N. Wilmink, H.
1910—'11 (48)
Akker, G. G. van den Aukema, Jan Bakker, Reint Beek, J. D. van Beek, W. F. van Bloem, Th. A. Boer, Pieter de Broersma, S. Bromberg, Fr. Brons, A. W. Brümmer, B. J. Buysrogge
Dobbenburgh, O. A. van Eichholtz, P. Ch. Eikelenboom, L. Gazenbeek, L. Groenema Gruyt, J. C. A.
Uithuizermeeden Bandoeng Haarlemmermeer Eestrum, gem.
Tietjerksteradeel
Oudenrijn
Uithuizermeeden
Utrecht
Haarlemmermeer Eestrum, gem.
Tietjerksteradeel Noordbroek
U. Gr. U. N..H. F.
Gr.
Winterswijk Gel. —
Zwolle Zwolle O. V
Krimpen a/d Lek Krimpen a/d Lek Z.sH. V
Venlo Venlo L. V
Haarlemmermeer winterswijk . Gel. V
Rotterdam Amsterdam N.sH. V
Klundert Moerdijk N..B. V
Wildervank Wildervank Gr. V
Rossum Rossum Gel. V
Utrecht Utrecht U. V
AmbtsDelden AmbtsDelden O. V
Rotterdam Rotterdam Z.sH. V
Roosendaal en Nispen Roosendaal N.sB. V
St. Pieter St. Pieter L. V
Pernis Pernis Z.sH. V
Valburg Gouda Z.sH. V
Charlois Charlois Z.sH. V
Herbajum Herbajum F. V
Kollum Kollum F. V
Grootebroek Lutjebroek N.»H. V
Bozum Jellum F. V
Soerakarta s Gravenhage Z.sH. V
Zierikzee Zierikzee Z. V
Tilburg Tilburg N.sB. V
Vlissingen Vlissingen Z. V
Batavia 's Gravenhage Z.sH. V
Utrecht Utrecht U. V
Rotterdam Nieuwerkerk a/d IJsel Z.sH. V
Arnhem Arnhem Gel. V
Beemster Midwoud N.sH. V
Berlikum F. f
Charlois Rotterdam Z..H. V
Huizum Schrans, gem. Leeuwarden F. V
Schiedam Schiedam Z.sH. V
Vianen, gem. Ouwerkerk Z. -f
Haarlem Huizum F. V
Dinxperlo Dinxperlo Gel. V
Hazerswoude Hazerswoude Z.sH. V
Roden Rodewolde Gr. V
Wirdum Loppersum Gr. V
Schiedam Z.sH. —
Wepritz Gouda Z.sH. V
Monnikendam Monnikendam N.sH. V
Broek in Waterland Broek in Waterland N.sH. V
Onstwedde Leeuwarden Fr. V
Aachen Amsterdam N.sH. V
Ermelo Ermelo Gel. V
Barkly East, Z.sAfr. Barkly East Z..Afr. V
Clinge Z. —
Amsterdam ^ijk bij Duurstede U. V
Rotterdam 's Gravenhage Z.sH. V
Stolwijk Rijnsaterswoude Z.s.H V
Renkum Oosterbeek Gel. V
Soerabaja N. O.sl. —
Djatibarang Soerabaja N. O.sl. —



NAAM GEBOORTEPLAATS WOONPLAATS Provincie I?65111*3'*
der studie
Haytink, H. A. Curacao Arnhem Gel. V
Heuven, G. J. van Arnhem Arnhem Gel. V
Hijink, A. Winterswijk $ Winterswijk Gel. V
Hoogland, Jacob Bergh Zeddam Gel. V
IJntema, Ë. Bolsward Bolsward F. V
Knape, J. A. Brielle Brielle Z.»H. V
Kok, D. J. Arnhem Scheveningen Z.»H. V
Lagas, D. Utrecht Utrecht U. V
Lent, C. C. van Wamel Tiel Gel. V
Lubberink, Fr. Meppel Meppel D. V
Mulder, Dirk Hummelo en Keppel Hummelo Gel. V
Mus, Ch. Edam Purmerend N.sH. V
Oosting, P. A. Assen Assen D. V
Planque, de Zelhem Gel. —
Reest, H. J. Ch. van der Soerabaja Middelburg Z. V
Rinses, J. Oudega Monnikendam N.sH. V
Rutgers, E. Zaltbommel Zaltbommel Gel. V
Schneider Soerabaja N. O.sl. —
Siebelink, E. Wouw Wouw N.sB. V
Strick van Linschoten, Jhr. W. Wisch Apeldoorn Gel. V
Ungerer, A. H. G. Batavia Padang N. O.sl. V
Versélewel de Witt Hamer, B.J.J. Utrecht Utrecht U. V
Vreeman, G. E. Zutfen Zutfen Gel 
Vullinghs, H. J. H. Horst Horst L. V
Vorkink, J. L. Amsterdam Hilversum N.sH. V
Werf, G. van de Wildervank Stadskanaal Gr. V
Westra, J. Witmarsum Witmarsum F. V
Willemsen, J. B. Herwen en Aerdt Vorchten O. V
Winter, A. Hoogezand Utrecht U. V
Zwijnenberg, H. A. Enschede Enschede O. V
1911—'12 (57)
Akkerman, J. H. Brummen Brummen Gel. V
Albers, G. Vorden Vorden Gel V
Arnold, J. V. Klatten, N. O.sl. Utrecht U. —
Boer, Wieger de Langezwaag, gem. Langezwaag
Opsterland F. V
Bol, C. J. A. Ch. Roosendaal en Nispen Utrecht U. V
Bom, L. A. Fijnaart en Heijningen Fijnaart N.sB. V
Buitenhuis, J. G. Utrecht Utrecht U. V
Burggraaf, A. Bodegraven Bodegraven Z.sH. V
Capelle, W. F. G. Oldenzaal Oldenzaal O. V
Clarenburg, A. Utrecht Utrecht U. V
Coenraad, J. A. Madioen 's Gravenhage Z.»H. V
Dekenga, K. Lekkum, gem. Lekkum
Leeuwarderadeel F. V
Diebers, C. P. A. Leiden Leiden Z.sH. V
Dillewijn, J. B. van Aalsmeer 's Gravenhage Z.sH. —
Ebell, G. A. H. E. Djokjokarta Amersfoort U. 
Geldof, L. J. J. Oostkapelle Oostkapcllé Z. V
Groenewold, J. Texel Texel N.sH. V
Hendrikse, D. GrootsAmmers GrootsAmmers Z.sH. V
Hoeden, J. van der Utrecht Utrecht U. V
Hofstra, H. Oldeboorn, gem. Oldeboorn
Utingeradeel F. V
Holsheimer, J. G. H. Arnhem Arnhem Gel. V
Hooijdonk, P. C. M. van Breda Breda N.sB. V
Janssen, J. G. Venraij Venraij L. V
jong, Djurre de Idsegahuizen Bolsward F. V
Jongkind, J. Utrecht Utrecht U. V
Kirch, J. A. J. M. Stad Almelo Almelo O. V
Klasen, H. J. Zwolle Enschede O. V
Knaap, J. van der Rotterdam Rotterdam Z.sH. —
Kranenburg, J. IJselmonde IJselmonde Z.sH. V
Krouwel, H. D. Echteld Echteld Gel. V
Lako, J. Sluis Sluis Z. V
Louter, C. J. H. Amsterdam Amsterdam N.sH.



NAAM
GEBOORTEPLAATS
WOONPLAATS Provincie f""1**"*
der studie
Lubberts, H.
Luitjens, S. B. Manen, A. van Merkens, Jan Mol, B. P. Moolhuisen, J. J. Most, G. van der Moulin, F. W. K. de Munnik, F. J. Neven, W. H. L. Niemantsverdriet, H. Noorddijk, E.' Os, G. H. van Rexwinkel, H. Ronde, H. de Schoon, J. G. Schoon, J. J. Snijders, P. J. Stein, C. Swinkels, M. P. Verhoef, J.
Vloten, J. G. Ch. van Voorderman, A. Wigersma, H. R. Willemsen, J. M.
1912—13 (44) Agerbeek, H. O. M. Beckum, H. van Berg, Jan Harm van den Bergen, V. E. C. van Biesen, P. J. W. Bosma, J. Brandsen, J. G. Burger, C. Cremers, J. H. J. Driessen, H. A. Duinker, J. Douwes, J. B. Gendt, J. L. G. J. van Gier, C. J. de Have, H. H. ten Hoek, Jacob van der Hol, G. H. G. Hooijdonk, A. L. van Houthuis, M. J. J. Huijsman, M. Jalving, H. Jong, E. W. de Jonker, B. Kooi, W. van der
Laan, K. van der
Langeraad, A. M. A. van
Unkhorst, W.
Lobel, L. W. M.
Mertens zur Borg, B. A. M.
Meijeringh, H.
Muijderman, J. H.
Paul, H. Fr.
Scholtens, U. W.
Schreur, E.
Schroots, C. J.
Snijders, A.
Snijders, A. G. E.
Stapel, Jan
Midlum
Adorp
Velp
Cothen
Weesp
Schiedam
Gombong
Helder
Meerssen
Woubrugge
Texel
Alkmaar
Wisch
Kethel en Spaland
Schiedam
Schiedam
Voerendaal
Hilversum
Schijndel
Wilfeskop
Utrecht
Aalten
Leeuwarden
Voorst
Batavia
Hillegom
Zwartsluis
Vught
Middelburg
Opwierde
Utrecht
Amsterdam
Meerlo
Horst
Helder
Soerabaja
Dalfsen
Harmeien
Midwolde
Utrecht
Ingen
Breda
Utrecht
Amsterdam
Assen
Akkrum
Loppersum
Aduard
Kollum
Stolwijk
Brielle
Utrecht
Rotterdam
Gieten
Lochem
Bergschenhoek
Wageningen
Scherpenzeel
Dordrecht
Avereerst
Utrecht
Oudendijk
Achlum, gem.
Franekeradeel Noorddijk Velp Cothen Vierpolders Weesp Schiedam Wageningen Utrecht Meerssen Utrecht Texel Alkmaar Varsseveld Kethel Rotterdam Rotterdam Voerendaal Hilversum Schijndel Amersfoort Utrecht Aalten Leeuwarden Zeist
Batavia
Hillegom
Arnhem
's Hertogenbosch Middelburg Opwierde Utrecht
Noorderijpolder
Blitterswijk
Horst
Helder
Soerabaja
Arnhem
Harmeien
Midwolde
Utrecht
Lienden
Prinsenhage
Utrecht
Amsterdam
Assen
Akkrum
Loppersum
Huizum, gem. Leeuwar* deradeel
Kollum
Lekkerkerk
Brielle
Utrecht
Rotterdam
Gieten
Lochem -
Bergschenhoek
Wageningen
Lochem
Boxtel
Avereest
Utrecht
Oudendijk
F. V
Gr. V
Gel. V
U. V N..H.
N.sH. V
Z..H. V
Gel. V
U. V
L. V
U. V
N.sH. V
N.*H. —
Gel. V
Z.sH. V
Z.sH. V Z..H.
L. N.H.
N.sB. V
U. V
U. V
Gel. V
Fr. V
U. V
N.O.-I. —
Z.=H. V
Gel. V
N.sB. V
Z. V
Gr. V
U. V
N.sH. V
L. V
L. V
N.sH. —
N.O.sI. V
Gel. V
U. V
Gr. V
U. V
Gel. V N.sB.
U. V N.sH.
D. V
F- V
Gr. V
F. V
F. V
Z.sH. V
Z..H. V
U. V
Z.sH. —
D. —
Gel. V
Z.sH. V Gel.
Gel. V
N.sB. V
O. V
U. V
N.sH. V



NAAM
GEBOORTEPLAATS
WOONPLAATS
Provincie
Resultaat der studie
Amsterdam Amsterdam N.sH. V
's Gravenhage Roosendaal N.sB. V
Zijpe Alkmaar N..H. V
Velp Velp Gel. V
Enschede Enschede O. V
Koudekerke Koudekerke Z. S
'ssGravenhage 'ssGravenhage Z.sH. f'y.
Everdingen Rijswijk Z.sH. —
Nieuwenhoorn Nieuwenhoorn Z.sH. —
Grootegast Doezum, gem. Grootegast Gr.
Ambts Almelo Almelo O. V
Dinteloord Dinteloord N.sB. V
Strijen Strijen Z.sH.
Alkmaar Alkmaar N.sH. V
Zwolle —
Hekendorp Hekendorp Z.sH. V
Venlo Venlo L. V
Zutfen Woensel N.sB. V
Tiel Tiel . Gel. S
Almelo Stad Almelo O. V
Semarang 'ssGravenhage Z.?H.
Midwolda Gr. V
Franeker Franeker F. S
Utrecht Utrecht U. V
Loenersloot Loenersloot U. V
Bergen op Zoom Bergen op Zoom N.sB. V
Rietveld Rietveld Z..H. V
Hengelo Hengelo O.
VlaardingersAmbacht VlaardingersAmbacht Z.sH. —
Vianen Vianen Z.sH. V
Breda Breda N..B
Wijhe Wijhe O.
Utrecht Utrecht U. V
Wageningen Wageningen Gel. V
Sneek Sneek F. V
Huizum Huizum F.
Wommels Leeuwarden F. V
De Bilt De Bilt U. V
Hoeta Imbaroe, N. Osl. Buitenzorg N. O.sl. V
Hilversum Hilversum N.sH.
Dodewaard Dodewaard Gel. V
Haarlem Utrecht U. V
Papendrecht Papendrecht Z.sH. V
Brakel Brakel Gel. V
Hoogkerk Hoogkerk Gr. V
Cornwerd Cornwerd F. V
Arum Leeuwarden F. V
'ssGravenhage 'ssGravenhage Z.sH. S
Amsterdam N.sH. —
Tilburg N. B.
Anjum Anjum F. V
Twekkelo, gem. Lonneker Lonneker O. S
Bemmel Bemmel Gel. —
Usquert Usquert Gr. V
Oude Pekela Oude Pekela Gr. V
Rhoon Rhoon Z..H. V
Appingedam Appingedam Gr. V
Gouda Gouda Z.sH. S
Arnhem Arnhem Gel. V
Goes Z. —
Ooltgensplaat Ooltgensplaat Z.sH. S
Stefels, J. C. Stotijn, G. H. Vrijburg, L. A. Wensink, H. J. E. Willems, G. B. R. Wolf, J. A. de
1913— '14 (40)
Aken, H. van Benders, A. A. Biesheuvel, J. Boetje, J. Brink, Jan ten Brooijmans, P. J. M. Bruijn, L. P. de Buren, G. N.
Cutzieu, M., zich noemende
en schrijvende Krukziener Dam, G. C. van Gasselt, H. M. van Graaf, C. de Guinée, P. F. W. Haar, J. A. J. ter Harten, J. H. Have, H. ten Hibma, A., Mzn. Hoogland, M. H. Karsemeyer, M. Kerstens, Ch. J. A. Lekkerkerker, A. Meer, B. van der Moerman, C. Neomagus, W. C. Plasman, P. H. M. Polak, B. Reisinger, M. Ch. Rijn, F. J. J. van Rijpkema, D. Roorda, P. Santema, S. Santen, R. van Sorip Tagor Smit, J. H. Tap, J. M. P. Thije, J. H. ten Verdoorn, C. Vervoorn, C. Wouda, H. Zwaagstra, A.
1914— '15 (27)
Anema, J.
Aussems, H. L.
Brest van Kempen, C. J. T.
Broeckx, G. C. M.
Frik, K.
Geerdink, G.
Gitzeis, W. P.
Grashuis, J.
Jansingh, L. W.
Kleinjan, P. H.
Knaap, W. R.
Kraneveld, F. C.
Maanen, P. W. M. van
Mudde, E. T. J.
Nieuwenhuyzen, W. H. van



NAAM
GEBOORTEPLAATS
WOONPLAATS
Piel, H. P.
Rosmalen, W. C. van Schol, T. C. Steenbeek, C. Steendük, A. C. Stolz, Th. Ven, J. Ph. de Vierzen, J. Vries, B. J. de Vries, G. de Wellensiek, A. M. Westen, N. van
1915— '16 (42)
Akker, J. van den
Bakker, S.
Barendregt, A.
Bas, J. A. de
Boot, F. M.
Bruins, F. J. A.
Drimmelen, A. J. M. van
Egmond, G. P. G. Dinkelaar van
Eijkman, K. H.
Engel, M. van
Fooij, J. P.
Graaf, J. van der
Groot, M. A. G. de
Hage, J. A.
Hamers, J. H.
Hemel, E. M. J. van den
Hilarides, P. J.
Jong, Joh. de Jongeneel, J. W. Kaaij, F. C. van der Koning, K. de Koops, R. Leopold, B. L. Lok, B. Muller, H. Pijbes, W. M. A. Poot, A. Postma, Joh. Pulles, H. A. Reitsma, K. Roos, S. K. Rooij, W. F. 1. van Schieven, C. H.
Seegers, C. H. Slager, M. Smeets, J. A. N. Steehouwer, J. Veen, W. van Visser, C. A. de Vloten, J. M. van Wesselings, J. H. Zwaan H. H.
1916— '17 (53) Aukema, C.
Berg, Cornelis van den Berg, Willem van den Bloemen, K. F. H. M. Boer, Reinder de
Provincie
Resultaat
der studie
Staphorst
'ssGravenhage
Soerabaja"
Gennep
St.sPhilipsIand
Utrecht
St.sAnna Parochie Lemmer
Amsterdam Nieuwerkerk
Rotterdam Muntok, N. O.sl.
Grevelduin»Capelle
RillandsBath
Stad Vollenhove
Zevenbergen
Koudekerk
Utrecht
Goor
Utrecht
Lekkerkerk
Herwen en Aerdt
Poortvliet
Kerkrade
Groede
Kubaard, gem. Hennaar* deradeel
Wirdum
Hillegersberg
Vucht
Numansdorp
Haren
Groningen
Koudekerke a/d Rijn
Muntendam
Nieuwe Pekela
Schiedam
Haskerdijken
Vlijmen
Leeuwarden
Enschede
Gombong, N. O.sl. Havikerwaard, gem.
Rheden
Nijmegen
Steenwijk
Gulpen
Koekange
Utrecht
Magelang, N. O.sl. Utrecht Deventer Bondonoso
Roden Overschie Waddinxveen Oosterhout
JubbegasSchurega, gem.
Schoterland
Zwiggelte
'ssGravenhage
Haarlem
Utrecht
Nieuwerkerk
Oss
Utrecht
StsAnna Parochie Lemmer Kortezwaag Ouder*Amstel Zierikzee
Hillegersberg
'ssGravenhage
Rotterdam
Capelle
RillandsBath
Weesp
Waddinxveen
Alphen
Utrecht
Goor
Utrecht
Gouda
Rotterdam
'ssGravenpolder
Kerkrade
Kerkrade
Huizum
Huizum
Hillegersberg
Eindhoven
Numansdorp
Hogezand
Groningen
Leeuwarden
Veendam
Nieuwe Pekela
Schiedam
Utingeradeel
Vlijmen
Leeuwarden
Enschede
Meester Cornelis
Rheden
Nijmegen
Steenwijk
Gulpen
Wageningen
Utrecht
Zwolle
Utrecht
Deventer
Hoogezand Overschie Utrecht Roermond
Joure
Dj V
Z.sH. V
N.sH. V
U. V
z. V
N.sB. —
U. —
Gr. V
F. V
F. —
N.,H. S Z.
Z.sH. V
Z.sH. V
Z*H. —
N..B. S
Z. —
N.sH. S
Z.sH. S
Z.-H. V
U. V
O. —
U. V
Z.sH. S
Z.sH. V
Z. S
L. S
L. S
F. S
F. V
Z.,H. S
N..B. V
Z.sH. S Gr.
Gr. S
F. S
Gr. S
Gr. S
Z..H. V
F. V
N.sB. V
F. V O.
N. O..I. V
Gel. V
Gel. S
O. V L.
Gel.
U. f
o. v
u. s
O.
Gr. S
Z.,H. S
U. V
L. S
F. S



NAAM GEBOORTEPLAATS WOONPLAATS Provincie If
der studie
Bos, W. P. C. Staphorst Winterswijk Gel. S
Burger, W. G. Zeist Kerkrade L. —
Coultre, A. P. le Middelie Naarden N..H. V
Dingemanse, P. J. Nieuw, en Sintjoosland Arnemuiden Z.
Dingemans Wierts, H. W. Oss Utrecht U. S
Drijfhout, J. Sneek Sneek F. S
Essen, W. L. van Utrecht U. —
Flamand, L. M. J. Bemelen Bemelen L. S
Galesloot, E. A. Wilhelminapolder Weespercarspel N.H. S
Gier, J. F. de Woerden Veldhuizen Z.sH. S
Haak, D. Terneuzen Hoek Z. S
Hibma, A. J. Dronrijp, gem. Menaldu. Dronrijp
madeel F. V
Hoek, H. C. van Rotterdam Breda N..B.
Klapwijk, S. Rijswijk Delft Z..H. S
Kraak, J. Echten Leeuwarden F. V
Kraamer, J. J. C. Koudekerke Koudekerke Z.
Kramer, D. H. Bussum N..H. —
Lageweg, L. Vlaardingen Nieuw.Helvoet Z..H. S
Lunzen, R. van Velzen Utrecht U. S
Nieuhoff, G. A. R. van Gramsbergen Gramsbergen O. V
Meyling, H. A. Borne Borne O. S
Pierson, L. P. M. Tilburg Tilburg N..B. S
Postma, C. Groningen Utrecht U. V
Rempt, D. Hoogwoud Hoogwoud N..H. S
Schotsman, J. G. W. Arnhem Arnhem Gel. S
Seubring, J. Heiken, gem. Beilen Beilen D. V
Simons, S. Utrecht Utrecht U. S
Slager, J. Steenwijk Steenwijk O. V
Smout, M. Breda Princenhage N..B.
Stals, Th. J. L. Weert Weert L. S
Sijbesma, R. P. Tjerkgaast, gem. Donia. Tjerkgaast
werstal F. S
Tacken, J. J. M. Horst Horst L. S
Tak, W. A. Etten Etten en Leur N..B.
Teeuwen, A. H. Tegelen Tegelen L.
Thijn, J. W. Ruinerwold Ruinerwold D. V
Tolhoek, C. Weespercarspel Kattendijke Z. V
Topzand, G. Holten O. —
Uytendaal, L. J. Breda Breda N..B. —
Veen, H. T. van der Arnhem Amsterdam N..H. V
Verburg, D. Polsbroek Waarder Z..H.
Vierhoven, P. A. Wapserveen, gem. Havelte Nijeveen D. V
Vlamings, J. M. 's.Hertogenbosch 'ssHertogenbosch N..B.
Vrielink, H. J. Laren Laren Gel. S
Vries, W. J. F. C. F. de Soerabaja N. O..I.
Waveren, H. G. van Utrecht Utrecht U. S
Weerd, Th. G. J. M. van der Enschede Enschede O. S
Weertman, C. C. Krugersdorp, Transvaal Utrecht U. S
Wijmersch, A. B. J. van St. MariasOudenhoven, Neder.Brakel België V
Oost. Vlaanderen
1917—'18 (35)
Beek, C. A. P. 's»Gravenhage Rijswijk Z..H.
Bonga, B. Groningen Groningen Gr. S
Berghuys, W. G. J. Serooskerke Middelburg Z. S
Bessem, H. A. Padang, N. O..I. Arnhem Gel.
Brink, H. H. van den 'ssGraveland 's.Graveland N..H. S
Eenhoorn, C. Hoogvliet Hoogvliet Z..H. S
Gelder, R. H. van Amsterdam Amsterdam N..H. S
Heilersig, H. J. Markelo Markelo O. S
Kaaden, E. van der Almkerk Almkerk N.sB.
Kruymel, D. Amsterdam Haarlem N..H.
Lumkeman, E. H. Madioen 's*Gravenhage Z..H.
Majoewsky, W. H. F. Ch. Enschede Enschede O. S
Monster, W. C. ZuidsBeijerland Nieuw.Beijerland Z..H. S
Mulder, F. De Wijk, D. Dalen | D. S



NAAM GEBOORTEPLAATS WOONPLAATS I Provincie IResultaat ^^^^^ der studie
Nieuwenhuizen, F. F. van den Woudrichem Nijkerk Gel 
Paimans, A. J. Oss Utrecht U.' S
Paul, S. Benthuizen Benthuizen Z.H S
Putter, D. de Zaamslag Zaamslag Z ' S
Rentema, F. O. Nieuwolda Blijham Gr S
Roelvink, F. J. M. St. Oedenrode St. Oedenrode N .B S
Schreinemakers, H. H. H. Venlo Venlo S
Soest. T. C. van Driebergen . Driebergen U S
Soetens, Ch. F. P. Haarlem Haarlem N..H. S
Smit, A. Uithuizermeden Uithuizermeden Gr —
Spierings, A. Th. M. Oss Oss N «B S
Steenhuis, G Amsterdam N.H —
Menens, J. D. Zwolle 's Gravenhage Z.H' —
Stokreet, G. J. Arnhem Arnhem Gel S
Thie, W. Roden Roden d ' S
X . ■ J;.c jM- Hontenisse Hooghuis, bij Hukt z' —
Vries, M. de Utrecht U —
Vries, L. P. de Frederiksoord Vledder d' S
Vullinghs, P. J. Sevenum Sevenum I _
Warendorp, F. van 'sGravendeel 's.Gravendeel Z.H
Zwieten, M. van Aarlanderveen Alphen z!.H. S
1918— '19 (22)
Boudeling, J. St. Philipsland Anna.Jacobapolder Z s
Choutour, J. C. Leiden Leiden Z..H. S
Dees, D. J. Terneuzen Terneuzen 7 c
Dogterom, A. W. M. Bleiswijk Hillegersberg Z.H S
Eggink, J A. Hummelo Hummelo Gel' s
Erdman Schmidt, J. D. Enschede Enschede O ' S
Groen, E. Alphen a/d Rijn Alphen a/A Rijn Z..H —
5eli 'i w. t ,r Hakersdijken Rottum bij Heerenveen F s
Heukelom, W. J. H. van Vlissingen Vlissingen Z S Karres, C. H.
Ketel, A. P. Moordrecht Gouda Z.H
Lammers, W. Aalten Aalten Gel ' S
Mellegers, J. J. Hillegersberg Rotterdam Z.H —
Mulder, J. C. Arnhem Arnhem Gel' S
N»P. J- Meppel Meppel d.' S
riet, j. n. Heerenveen Heerenveen F 
Regt, J. de Rotterdam Haarlem n .H S
Schueler, C. A. Barneveld Barneveld Gel ' s
Terlouw, G. C. Leerdam Leerdam Z.H S
Vaal G. W. Zaltbommel Zaltbommel Gel' s
Velthoen, A. A. IJselmonde IJselmonde Z.H S
Ypma, P. C. M. Alkmaar Alkmaar SM. S
1919— 20 (32)
Aalfs, H. G. Gestel Zeist TT c
Beernink, W. Putten Putten Gei s
Bergh B van den Haarlem Haarlem N.H s
Boer, G. C. de Leeuwarden Leeuwarden j> ' S
Boer, J. H. de Wolvega Steenwijk o" S
g°.s'.A- ^ _ Zoetermeer Zoetermeer 7-H S
Brinkman F. J. Brucht(AmbtHardenberg) Brucht n ' c
Burggraaf, H. Kamerik de Bilt U c
Diddens, N. Boen Scheemda Gr s
Diessen P. H. van Tilburg Tilburg n «B S
Heek, J. H. Haarlem Haarlem n'h S
Heering, G H. Heerde Utrecht u ' S
Heennga, G. Metslawier Berlikum F s
Hem, Th. J van der Lyons Jorwerd F* s
Jansen, Jacob Workum Utrecht U c
Jansen, Jan Rijswijk (G.) Maurik Ge'l S
Kaligis, J. A. Buitenzorg N O A S
Kemna H J. Goor (O.) Goor 8 o S
K°oy. J- B. Kedichem Kedichem zïrl -



NAAM
GEBOORTEPLAATS
WOONPLAATS
Provincie
Resultaat der studie
■ ^
Kramer, Y. M. Oldeklooster Oldeklooster F. S
Kruiswijk, A. Loenen a'd Vecht Loenen a/d Vecht U. S
Nagel, M. Muiderberg Muiderberg N..H. S
Peeck, J. C. Schoorl Schoorl N.H. S
Schoenmaker, G. J. W. Abcoude Abcoude U. S
Soetisno, Mas Pangkok (Tegal) Semarang N. O..I. S
Sprundel, A. J. van Dinteloord Stampersgat N..B. S
Stüven, J. C. Amsterdam Amsterdam N..H. S
Unger, J. Zierikzee Zierikzee Z. S
Verheul, B. Papendrecht Papendrecht Z..H.
Voogt, J. Rotterdam Rotterdam Z.sH. S
Woerden, J. van Honselersdijk Naaldwijk Z..H. S
Zegwaard, P. Pijnakker Pijnakker Z..H. S
1920—'21 (28)
Bos, A. W. A. Heerlen 's Hertogenbosch N..B. S
Capel, B. A. C. Amerongen Arnhem Gel. S
Dam, J. C. van Snelrewaard bij Oudewater Snelrewaard Z..H. S
Doeglas, A. Gombong Batavia N. O..I. S
Dijk, B. Opende Opende Gr. S
Dijkstra, J. Menaldum Menaldum F. S
Groot, J. H. de Baambrugge Baambrugge U. S
Hartog, M. den Vleuten Schalkwijk U. S
Heere, W. Baarn Baarn ' U. S
Hoogenboom, W. P. Utrecht Utrecht U. S
Joling, B. Th. E. M. Princenhage Princenhage N..B. S
Kapteyn, T. Reeuwijk Reeuwijk Z..H. S
Kloppert, H. L. Colijnsplaat Zierikzee Z. S
Mofi. M. Harrismith, Z..Afr. S
Mulder, O. W. Hijdaard Meskewier bij Akkrum F. S
Ooms, A. Bergen.op.Zoom Bergen.op.Zoom N..B. S
Post, R. Heerenveen Heerenveen F. S
Postma, S. Kubaard, gem. Sandfirderrijp, gem. S
Hennaarderadeel Wymbritseradeel I F. S
Rockx, C. P. Klundert Klundert I N..B. S
Roux, A A. le Robertson, Z..Afr. Stellenbosch Z..Afrika S
Scholten, H. H. Enschede Enschede O. S
Seyffers, S. M. 's»Hertogenbosch 's.Hertogenbosch N..B. S
Soeratmo, Raden Madioen, N. O..I. Buitenzorg N. O..I. S
Soesman, J. H. Djember Soerabaja N. OA. S
Steyn, D. G. Colesberg, Kaapkolonie Stellenbosch Z..Afrika S
Vink, D. R. Zandeweer,gem.Kantens Eenrum F. S
Waworuntu, F. K. Sonder, Resid. Menado Buitenzorg N. O..I. S
Zantinga, J. T. Ezinge, Gr. Zuidhorn Gr. S
De bijgaande graphische voorstelling geeft evenals de hiervolgende tabel het aantal leer. lingen aan, dat in ieder jaar voor het eerst ingeschreven werd.
In December 1821 werden niet minder dan 24 leerlingen ingeschreven, waaronder 4 uit België. Ook onder de in volgende jaren inge* schrevenen is een kleiner of grooter getal uit België en Luxemburg afkomstig. Na 1830 zijn geen Belgische leerlingen meer inge* schreven. In dit jaar daalde het aantal nieuw ingeschrevenen tot 1, wat ongetwijfeld met de Belgische opstand samenhangt. Daarna neemt het aantal voor het eerst ingeschrevenen in het algemeen weer toe om in 1838 een maximum te bereiken waarop weder een daling volgt. Dan volgt een tijd van malaise aan de
School, die zich uit in het geringe aantal nieuwe leerlingen in de jaren 1848—1854. Vervolgens valt een zij het dan ook zeer onregelmatige stijging waar te nemen, die in 1886 haar toppunt bereikt. Na een minimaal aantal leerlingen in 1891 bemerkt men opnieuw een onregelmatige stijging, die culmineert in het jaar 1911, waarin het hoogste getal (57) nieuwe leerlingen tijdens het 100=jarig bestaan der school bereikt wordt. De daling in 1914 staat ongetwijfeld in verband met de mobili* satie, waarna zich weer een sterke stijging voordoet, die in 1916 haar hoogste punt be* reikt. Daarna neemt het aantal nieuw inge* schrevenen weer af.
Een graphische voorstelling, het totale aantal leerlingen tijdens het 100*jarig bestaan der



School aangevend, zal uit den aard der zaak in gedaante niet sterk van de hier gegevene afwijs ken. Over dit totale aantal vindt men elders in dit Gedenkboek opgaven (pg. 223). Hier zij slechts opgemerkt, dat de boven vermelde tijd
van achteruitgang in de jaren 1848—1854 zich weerspiegelt in het geringe totale aantal leerlingen aan de School, dat in den cursus 1850-1851 tot 5 daalde. Thans bed raagt dit aantal 176.
In de hier volgende tabel is voor elk jaar het aantal, dat het diploma van veearts
aangegeven het aantal van hen, die voor het verwierf, het aantal, dat de studie staakte
eerst als leerling of student ingeschreven en ten slotte het aantal, dat als leerline
werden. Verder is van deze nieuw inge» overleed. iccrung schrevenen vermeld: de duur van de studie,



Voor het Duur der studie in jaren Totaal Studie
eerst inge* Aantal gediplo* Overleden
; . - , gestaakt
schreven in , . - . meerd
4 5 6
1821 24 13 (4V4j.) 7 t (6*4 j.) 21 3
1822 9 6 (4V4 j.) 1 1 8 1
1823 10 j 7 (4'/3 j.) | 1 (5'/3 j.) 8 2
1824 3 j 3 3
1825 4 4 — 4
1826 21 12 1 13 7») 1
1827 9 1 1 8»)
1828 19 6 6 133)
1829 9 2 2 7 3)
1830 1 0 1
1831 13 12 12 1
1832 3 3 3
1833 6 I 5 5 1
1834 10 9 9 1
1835 11 9 9 2
1836 8 8 8
1837 8 6 6 2
1838 16 15 15 1
1839 12 11 11 1
1840 14 13 13 1
1841 9 8 8 1
1842 10 9 1 — 10
1843 10 10 10
1844 8 6 6 2
1845 7 j 7 . — 7
1846 6 5 5 1
1847 5 4 4 1
1848 o — 0
1849 1 1 1
1850 0 0
1851 2 2 2
1852 3 21) 1 3
1853 2 2 2
1854 0
1855 8 6*) 6 2
1856 5 5') 5
1857 4 4 4
1858 2 j 2 2
1) één dezer leerlingen legde het eindexamen na 3>jarige studie ai.
2) één dezer leerlingen legde volgens het register der leerlingen het examen na een l=jarige studie af. :s) De meeste de=er leerlingen verlieten de school ,,bij den afval van België", zooals het register der
leerlingen
vermeldt.



Voor het I t„i,,i
Duur der studie in jaren lotaal Studie Over*
eerst inge» Aantal ! gediplo»
schreven in - meerd I gestaakt leden
4 5 6 | 7 I 8 I 9 10 [ 11 I 12 |
1859 4 3 — — — — — — — — 3 1 —
1860 12 8 — — — — — — — — 8 . 41 —
1861 12 11 — — — I — — — — 11 1 _
1862 5|— 2 — — — — — — — 2 3 —
1863 15 7 5 1 — . — _ _ _ _ 13 i i
1864 13 4 6 — — — — — — — 10 2 1
1865 8 5 — — — I — — — — — 5 ' 3 I —
1866 12 — 5 1 — ____ _ 6 5 1
1867 5 1 1 1 — — I — — — — 3 2 | —
1868 3 2 — — — — — — — — 2 | - 1
1869 9 5 2 1 — — 8 1 —
1870 10 6 21. — — — — — 9 1 _
1871 18 8 8 — — — — — — — 16 2 I —
1872 13 2 2 3 —1 ___ _ 8 * 1
1873 11 5 12 3 — — — — — — 10 1 _
1874 7 _[2 2 — I — — — — I — 4 2 1
1875 12 3 I 4 1 2 — — — — — 10 . 2 I _
1876 14 3 6 3 1 — — — — — 13 1
1877 13 — ,71 — 1 — — — — 9 4
1878 16 2 4 5 2 _____ 13 3
1879 18 ■ 4 I 5 1 — — — — — — 10 8
1880 11 5 1 ' 3 1 ■ — — — — — 10 1
1881 12 2 3 4 — "-1 — — — — 10 2
1882 25 . 7 9 6 1, — — — — — 23 %
1883 13 5 4 1 — — — 1 — — 11 2
1884 15 3 61 2 1 — — — — 13 I 1 |
1885 20 5 2.2 1 — 1 — ~ 1 12 6 2
1886 33 7 6 3 2 i 2 1 — — 22 9 2
1887 24 4 7 2 3 2 — — 1 — 19 5
1888 15 4 6 2 | 1 1 | — _ — — 14 1
1889 11 4 3 1 — _!___ 1 9 2
1890 11 2 3 — 2 ' _ — 2 — — 9 2
1891 7 1 3—1 i ___ — 6 1
1892 10 4 1 3 ! _____ 8 2
1893 12 7 2 2 1 _ — — — — 12 —
1894 9 2 2 1 - | 3 — — — 8 1
1895 17 7 6 2 — — — — — — 15 2
1896 10 6 1 | — 1 — 1 — | — 91
1897 17 6 5 2 2 — — 1 _ — 16 1
1898 15 8 — 2 21 — 1 — — 15 I 1
1899 11 3 2 1 1 1 1 9 j 1 1
1900 17 6 3 1 — 1 2 — — — 13- 4
1901 28 10 4 4 3 3 1 2 — 27 1
1902 22 11 7 1 3 _____ 22 — —
1903 24 ] 7 1 4 — 2 2 — — — 16 . 3 1
1904 25 13 4 4 1 _____ 22 7



Voor het — Duur der studie in jaren "8 "E «_ jj £
eerst inge. fl - g 343 -g I
schrevenin < 4 4} 5 5J 6 6} 7 7H 8 9 9i 10 101 11} M w m > 1
j | | I H | I I1"
1905 I 29 | 13 - j 5 I - I 2 I 4 J — 1 1 26 2 1
1906 41 17 - 7 - 5 3 1 1 1 35 5 1
1907 30 14 - 511 — 21 — 1 — — — 25 5
1908 21 6 — 5 3 3 — — 1 1 — — — — — - il9 2 — —
1909 37 j 7 — 7 1 2 4 61 2 4 — — — — — 34 1 2
1910 48 9 4 5 2 9 .2 6 3 — 1 — — — — 41 7
1911 57 9 4 9 5 7 5 4 2 1 1 — — 47 10
1912 44 2 4 11 5 3 3 3 2 2 — — — — — — 35 7 — 2
1913 40 3 4 — 4 3 5 3 2 -_ — — — — _ 24 12 — 4
1914 27 55— — 1 1 — — — — — — — — — 12 8 — 7
1915 42 - 4 6 1 — — - — — — — — — — — 11 9 1 21
1916 53 — 1 — — 14 — 38
1917 35 - 13 — 22
1918 22 — — — — — — — — — — — — — — — — 5 — 17
1919 32 — j - - • — — — 2 — 30
1920 28 — — — — — — — — — — — — — — —— — 28
Bij de voorafgaande tabel zij nog vermeld, dat met „voor net eerst ingeschrevenen" b.v. in 1880 bedoeld is in den cursus 1880—'81. Verder neme men er nota van, dat de eerste inschrijving plaats had in December 1821, de volgende inschrijving in April 1823 (tot den cursus 1822—'23 gerekend), de daarop vol* gende in April 1824 (tot den cursus 1823—'24 gerekend). Van 1825 af geschiedt de eerste inschrijving in October, van 1856 af in Sep* tember. De weinige leerlingen, die in een latere maand werden ingeschreven, werden in de voorafgaande tabel beschouwd als
den geheelen cursus te hebben gevolgd. Het eindexamen had aanvankelijk in Februari en Juli plaats, na 1827 slechts in Juli, terwijl het veeartsenijkundig examen thans vóór en na de Groote Vacantie en na de Kerstvacantie afgenomen wordt.
Eenige cijfers uit de voorafgaande tabel zijn in de volgende tabel percentsgewijze om* gerekend, nl. het percentage van de jaarlijks ingeschrevenen, dat na een 4*jarige studie het diploma van veearts verwierf en het percentage van de jaarlijks ingeschrevenen, dat dit diploma na een 4*jarige of langere studie verkreeg.
1
Aantal voor Aantal voor j
_ het eerst 4«jarige Totaal ge» „ het eerst 4»jarige. Totaal ge»
Cursus . ,. 1. , , Cursus . ... j- 1 j
inge» studie diplomeerd inge» studie diplomeerd
schrevenen schrevenen
1821 24 54 % 87 % 1828 19 0 % 32 %
1822 9 67 % 78 % 1829 9 0 % 22 %
1823 10 70 % 80 % 1830 1 0 % 0 %
1824 3 100 % 100 % 1831 12 92 % 92 %
1825 4 100 % 100 % 1832 3 100 % 100 %
1826 21 57 % 62 % 1833 6 83 % 83 %
1827 9 0 % 11 % 1834 10 90 % 90 %



Aantal voor Totaal I Aantal voor Totaal Nog
_ het eerst 4*jarige het eerst 4»jange |
Cursus . gediplo» Cursus , i gediplo» stu»
inge» studie , mge. studie
schrevenen | meerd | schrevenen meerd | derend
1835 11 82 % 82 % 1876 14 21 % 93 %
1836 8 100 % 100 % 1877 13 0 % 69 %
1837 8 75 % 75 % 1878 16 13 % 81 %
1838 16 94 % 94 % 1879 18 22 % 56 %
1839 12 92 % 92 % 1880 11 45 % 91 %
1840 14 93 % 93 % 1881 12 17 % 83 %
1841 9 89 % 89 % 1882 25 28 % 92 %
1842 10 90 % I 100 % 1883 13 38 % 85 % —
1843 10 100 % 100 % 1884 15 20 % 87 %
1844 8 75 % 75 % 1885 20 25 % 60 %
1845 7 100 % 100 % 1886 33 21 % - 67 %
1846 6 83 % 83 % 1887 24 17 % 79 %
1847 5 80 % 80 % 1888 15 27 % 93 %
1848 0 1889 11 36 % 82 %
1849 1 100 % 100 % 1890 11 18 % 82 %
1850 0 1891 7 14 % 86 %
1851 2 100 % 100 % 1892 10 40 % 80 %
1852 3 67 % 100 % 1893 12 58 % I 100 %
1853 2 100 % 100 % 1894 9 22 % 89 %
1854 0 1895 17 41 % 88 %
1855 8 75 % 75 % 1896 10 60 % 90 %
1856 5 100 % 100 % 1897 17 35 % 94 %
1857 4 100 % 100 % 1898 15 53 % 100 %
1858 2 100 % 100 % 1899 11 27 % 82 %
1859 4 75 % 75 % 1900 17 35 % 76 %
1860 12 67 % I 67 % 1901 28 36 % 96 %
1861 12 92 % 92 % 1902 22 50 % 100 % —
1862 5 0 % 40 % 1903 24 29 % 67 %
1863 15 . 47 % 87 % 1904 25 52 % 88 %
1864 13 31 % 77 % 1905 29 45 % \ 90 %
1865 8 62 % 62 % 1906 41 41 % 85 %
1866 12 0 % 50 % 1907 30 47 % 83 %
1867 5 20 % 60 % 1908 21 29 % 90 %
1868 3 67 % 67 % 1909 37 19 % 92 %
1869 9 56 % 78 % 1910 48 19 % \. 85 %
1870 10 60 % 90 % 1911 57 16 % 82 %
1871 18 44 % 89 % 1912 44 5 % 71 % 5 %
1872 13 15 % 62 % 1913 40 8 % 55 % 15 %
1873 11 45 % 91 % 1914 27 19 % 41 % 30 %
1874 7 0 % 57 % 1915 42 24 % 52 %
1875 12 25 % I 84 %
Deze cijfers kunnen nog op de volgende manier overzichtelijk worden samengevat.



V A <. A- Totaal r> \ a ■ j- Totaal
Periode 4«jange studie Periode é.jarige studie
gediplomeerd i gediplomeerd
1821—1830 27 % 57 %
1830—1840 90 % 90 %
1841—1850 90 % 91 %
1851—1860 91 % 97 %
1861—1870 44 % 70 %
1871^-1880 23 % 77 %
1881—1890 25 % 81 %
1891—1900 39 % 90 %
1901—1910 37 % 88 %
1911—1914 12 % —
De voorafgaande tabel laat zien, dat het percentage van de ingeschrevenen, dat hét diploma van veearts verwierf, niet ongunstig is, hoewel na 1860 wel een daling is waar te nemen. Het kleine percentage, dat afstudeerde van hen, die van 1821—1830 voor het eerst werden ingeschreven, hangt samen met het feit, dat de Belgische studenten in dezen tijd de school verlieten. Het minst gunstig zijn de resultaten in de periodel861 —1870, niet die van lateren tijd, zooals men op grond van de ver* zwaring der studie misschien zou vermoeden.
Minder gunstig is het percentage van hen, die de studie in 4 jaar volbrachten. Na 1861 daalt hun getal belangrijk, waaruit de nood» zakelijkheid van de verlenging der studie duidelijk blijkt. Dat onder hen, die van 1911— 1914 voor het eerst werden ingeschreven, het percentage van degenen, die in 4 jaar afstu» deerden, tot 12 % daalt, is ten deele aan den invloed der mobilisatie te wijten, waaraan ook de langdurige studie van sommigen der thans nog studeerenden is toe te schrijven.



HOOFDSTUK XII.
HET INTERNAAT, HET STUDENTENLEVEN EN DE STUDENTENMAATSCHAPPIJ door H. A. VERMEULEN.
Het ging een honderd jaar geleden niet zoo heel gemakkelijk om tot „Kweekeling" der Rijks'Veeartsenijschool te worden benoemd. Bij K. B. van 14 Juli 1821 werd aan iedere provincie van het Vereenigd Koninkrijk het recht toegekend een bepaald aantal Kweeke» lingen aan te wijzen, die op kosten van het veefonds voor veearts mochten studeeren. De gouverneurs der provinciën waren aange» schreven commissiën te benoemen voor het afnemen van een vergelijkend examen 1). De candidaten moesten zijn : inboorlingen des Rijks, van onbesproken zedelijk gedrag en genoegzaam ervaren in het lezen, schrijven en spreken der Nederlandsche taal, kennis van Fransch en Duitsch strekte tot aanbeveling. De leeftijdsgrens was bepaald van 16—22 jaar; hieraan is evenwel niet strikt de hand gehou* den; in 1827 is een candidaat van 32 jaar afgewezen wegens onvoldoende voorbereid dende kennis. Daartegenover staat, dat, na Ministerieele goedkeuring, meermalen kwee* kelingen zijn toegelaten, die den 16*jarigen leeftijd nog niet hadden bereikt. Zij, die aan gestelde eischen hadden voldaan, kregen „een Ministerieele benoeming" tot kweekeling aan de Rijks*Veeartsenijschool. Vrijwillig verlaten was niet gebruikehjk, er moest, na gedaan
verzoek, uit den Haag bericht komen, „dat 
uit zijne betrekking als kweekeling is ontsla» gen". De benoemden moesten zich op 1 De* cember aanmelden in het gebouw, waarin vroeger (sinds 1814) de katoen fabriek van de
1) Eene dergelijke oproeping van den Gouverneur van Zeeland, van 5 September 1828, vindt men in den Vétérmairen Studentenalmanak van 1896, pag. 168.
Heeren Quinke en Portner gevestigd was geweest, hetwelk stond op het terrein van de voormalige buitenplaats „Gildesteyn", gelegen aan de Biltstraat te Utrecht, alwaar zij ont* vangen werden door den Directeur, Prof. Dr. Th. G. v. Lidth de Jeude. Zij moesten voorzien zijn van ten minste !
„6 onderhemden, 3 borstrokken, 4 onderbroeken, 6 paar kousen, 2 zwart zijden halsdoeken, 4 witte dito, 6 halsboorden, 2 slaapmutsen van wit katoen, 4 handdoeken, 4 witte linnen sloven, 2 paar witte morsmouwen voor de anatomie, 2 paar hooge schoenen, een doosje met instrumenten voor de anatomie, zullende de bovettkleeding voor rekening van het veefonds worden gegeven".
De uniform, op advies van den Directeur door den Minister voor het Publieke Onder* wijs, de Nationale Nijverheid en de Koloniën vastgesteld, bestond uit een rok van blauw laken met licht blauw fluweelen neerslaande kraag, waarop aan de voorste hoeken een lauriertak met groene zijde was geborduurd, een vest en pantalon van lichtgrijs laken, gewone laarzen en een ronde hoedmet blauw zijden band en oranje kokarde, waarin van binnen op een lederen of bordpapieren veld de woorden 's Rijks*Veeartsenijschool gedrukt waren. Voor dagelijksch gebruik werd een licht grijs buis gedragen, een pantalon van hetzelfde laken en een gewone blauwlaken* sche pet. Van de uniform werden jas, vest en hoed om de twee jaar, de pantalon ieder jaar vernieuwd. Deze kleeding viel niet in den smaak der kweekelingen; herhaaldelijk hebben zii gepoogd hierin verandering te doen brengen. Eerst in 1841 is dit gelukt ; zij het dan ook, dat hiermede hunne eigene verwach*



tingen niet in vervulling zijn gebracht. In een uitvoerig schrijven hebben de kweekc lingen toen den Directeur bericht, dat hunne kleeding niet was overeenkomstig hunnen stand, en dat deze, naar hunne meening, met opzicht tot de Veeartsenijscholen in andere landen op den laagsten trap stond. Zij wenschten hierin gelijkgesteld te worden met de élèves van het Groote Rijks'Hospitaal en brachten in hun schrijven talrijke phdoso» phische beschouwingen naar voren tot sta» ving van hun goed recht, o.a., dat schoon en goed met deugd en godsdienst in verband staan. Zij stelden zich een gepaste kleeding aldus voor: Een korte, donkergroene jas, met dubbele borst, tot boventoe dicht, met op. staande zwart fluweelen kraag, waarop een klaverblad in het zilver geborduurd is, witte, blinkende knoopen met de letters V. A. S. in elkander gewerkt, of eenig ander gepast teeken, donker grijze pantalon, punthoed of z.g. cha» peau claque, klein model, met zilveren troetels en oranje kokarde, pet van donkergrijs laken, met 3 groene biesjes en lakensche klep, laar* zen met of zonder sporen.
Een teekening, in kleuren, voorstellende een kweekeling in de begeerde uniform uitgedost, begeleide dit schrijven.
De directeur vond de groene kleur te veel aan verschieten onderhevig en ontwierp een uniform, in navolging van de bestaande in de Koninklijke Inrichtingen voor militaire kweekelingen te Breda en Medemblik. De kweekelingen mochten kiezen tusschen een opgetoomden hoed of een pet, waarvan mo< dellen tentoongesteld werden. Algemeen viel toen de keuze op een pet. Aan den Minis* ter werd toestemming gevraagd voor de navol' gende uitmonstering::
, „Een jas met dubbele borst tot boventoe digt, van donkergrijs laken (marengo), hoeda» nig door de onderofficieren der Armee en ook door de Kweekelingen van 's Rijks militaire Instructie*Hospitaal wordt gedragen, met op* staanden, zwart zijden fluweelen kraag, waar' op met zilverdraad (zoogenaamd petit'fin) een lauriertakje geborduurd is, nagenoeg in denzelfden vorm, als dit thans uit groene zijde bestaat en voorzien van uit wit metaal geplette knoopen, waarop de letters 's R. V. A. S. Een stropdas of cravate van zwart everlast, welke door de kweekelingen zelve zal moeten worden aangeschaft en onder, houden, inplaats der twee zwarte en vier witte halsdoeken, welke thans door hen ter school moeten worden medegebragt, een panta*
Ion van hetzelfde laken als voor den jas, laarzen zonder sporen ; een nette, tamelijk hooge, stijve pet of policcmuts van hetzelfde laken, met band van zilvergalon en afgezet met een rood biesje in den kap of bol." Ook adviseerde de Directeur, aangezien de jonge lieden vrij algemeen op'een chapeau-claque bleken gesteld te zijn en daar deze de kleeding volkomen maakt, men het dragen daarom zou kunnen toestaan, mits zoodanigen hoed zich voor eigen rekening aanschaffende en zich volkomen aan het model houdende, het< welk daarom aan de school voorhanden zou zijn. Uit de bijgevoegde gedetailleerde opgave van kosten, bleek de voorgestelde uniform f 66.10 te moeten kosten, d.w.z. f 1.70 duur. der dan de toen gebruikelijke. Een keurige afbeelding van een Kweekeling, naar de nieuw» ste eischen des tijds uitgedost, vergezelde het breedvoerig opgestelde verzoek om wijziging van den Directeur Numan aan den Minister. Spoedig volgde hierop een toestemmend ant. woord. Deze uniform is gedragen tot 1850 (zie afbeelding), In 1843 is aan veeartsen toegestaan gelijke uniform te mogen dragen bij mark' inspectiën, mits voor eigen rekening, voor» zien van knoopen met de initialen R. V. S. Het is mij niet bekend, of hiervan een ruim gebruik gemaakt is geworden.
Maar keeren wij terug tot 1821. De Direc* teur was gemachtigd 20—25 kweekelingen toe te laten; voor iederen Kweekeling stelde het veefonds f 400 gulden beschikbaar. Reeds in October 1821 waren 23 plaatsen bezet en in Augustus van het volgende jaar moest wor* den bekend gemaakt, dat voorloopig geen nieuwe Kweekelingen meer voor rekening van het veefonds konden worden toegelaten. Dat de provinciale rechten geëerbiedigd werden, bleek in 1824, toen een Kweekeling uit Limburg kwam te overlijden en het Provinciaal Bestuur bericht kreeg, dat voor rekening van het fonds een nieuwe uit die Provincie kon worden geplaatst. Reeds in 1822 werd het aantal toe te laten Kweekelingen op 50 gebracht ; de Hoogleeraar Numan ontruimde dat gedeelte van het eta* blissement, hetwelk door hem werd bewoond en kreeg een jaarlijksche vergoeding van f 1000 voor huishuur. De boven het oorspronkelijk aantal aangestelde Kweekelingen moesten even» wel op eigen kosten studeeren ; zij betaalden f400 's jaars, in twee termijnen, bij vooruitbetaling. Op den 29 Augustus 1822, werd f 1778 toegestaan voor de noodige verbou» wing, f 5113 voor den aanschaf van meubilair. Hiermede was het Internaat gesticht. De



UNIFORM DER KWEEKELINGEN. 1841—1850.







Minister Falck beval de grootst mogelijke zuinigheid. Op een vraag van den Directeur van Lidth de Jeude, of de slaapplaatsen der Kweeke* lingen op een ordentelijken, burgelijken voet mochten worden ingericht, antwoordde ge» noemde Minister, dat geen ledikanten of iets dergelijks mochten worden aangeschaft, dat open slaapplaatsen voldoende waren. In de Nederlandsche Staatscourant en in de Journal de Bruxelles (later ook wel in de Gazette des Pays Bas) werd een oproep geplaatst voor zoo* danige personen, als voor eigen rekening de lessen aan 's R. V. A. S. mochten willen bij* wonen. Alvorens evenwel geplaatst te kunnen worden moest er nog heel wat gebeuren. De vader (voogd) zond een verzoekschrift aan den Directeur ; deze bracht dit over aan den Minister of aan den Referendaris*Inspecteur* Generaal, belast met de waarneming der administratie voor de Nationale Nijverheid, met als stereotiep slot:
„Heb ik de eer, in afwachting van nadere beve» len mij met allen eerbied te noemen : Uwer Excel» lenties of U HoogEdelGestrengen zeer Gehoorzame en Ootmoedige dienaar, de Directeur van's Rijks Veesartsenijschool," Handteekening.
Van uit den Haag kwam dan een brief lui* dende als volgt :
„No. Ministerie van Binnenlandsche Zaken en Nationale Nijverheid.
De Referendaris, Inspecteur Generaal, belast met de waarneming der Adminisstratie voor de Natio» nale Nijverheid, nader gezien hebbende het vers
zoek van te dat
zijn zoon voor eigen rekening aan 's R. V. A. S. moge worden opgenomen. En gelet, zoowel op de geboorteacte als op de overgelegde verklaring van het goed gedrag van dien zoon; verwittigt den vertooner, onder terugzending der door hem overgelegde papieren, dat hij zich schriftelijk kan wenden aan den Directeur der opgemelde school, om van Denzelfden te vernemen, wanneer des Adressants zoon kan worden geëxamineerd of hij genoegzaam voorbereidende kennis bezit om tot het onderwijs te kunnen worden toegelaten, en dat, indien dit onderzoek een gunstigen uitslag heeft, de bedoelde zoon, op den door Adressants bedoelden voet als kweekeling in 's R. V. A. S. zal aangenomen worden, op den tijd en zoodanige voorwaarden als hem zullen worden kenbaar ge» maakt door den Directeur, aan wien een afschrift dezer tot informatie zal worden toegezonden."
In later gelijkluidende brieven wordt tevens aangedrongen op meest mogelijke vlijt, onder bijvoeging,
„dat kweekelingen, hoezeer reeds ter school aan» genomen, echter van deze naar hunne betrekkin» gen kunnen worden terug gezonden, indien zij, na verloop van eenigen tijd, blijken geven, zoowel ten aanzien hunner vatbaarheid als van hun ligchaamsgestel, de geschiktheid te missen, welke tot het aanleeren der Veeartsenijkunde vereischt wordt."
De vader (voogd) schreef dan naar den Haag, wanneer de kandidaat op reis zou gaan en te Utrecht verwacht kon worden, van welk be* richt weer copie naar den Directeur van 's R. V. A. S. gezonden werd. Van een voldoend admissie*examen, hetwelk door de Hooglee* raren van het EtablisementL) werd afgenomen, ging een Rapport naar de Regeering, waarop de Ministerieele benoeming volgde.
Herhaaldelijk zijn, soms na een verblijf van meerdere jaren, kweekelingen ontslagen, om* dat zij geestelijk en physiek ongeschikt ble* ken (o.a. een in 1831 „omdat hij ternauwer* nood aan het kruis van een paard kon reiken").
In 1836 vroeg de Administrateur van de Nationale Nijverheid aan Prof. Numan, of iemand, die zich voortdurend van een bril bedienen moet, tot kweekeling mocht worden benoemd. De directeur adviseerde een onder* zoek door een bekwaam heelmeester of oculist. De aspirant kwam er ongelukkig af, hij werd geweigerd, „wegens zwakheid van gezigt". Dat de eischen van het toelatings*examen niet hoog gesteld waren, moge blijken uit het feit, dat in 1822 de commissie voor Zuid*Holland twee „voorwerpen" met gelijken aandrang aanbeval: een drogist*leerling en een hoefsmid. Niettemin werden dat jaar toch twee candida* ten afgewezen, „omdat zij onvoorzien bevonden werden van de hoogst noodige kundigheden". Ondanks alle voorzorgen bleken de Provin* ciale commissies, vooral die van de Zuidelijke Nederlanden, toch nog wel eens mis te tasten, want reeds in 1823 moest een taalmeester worden aangesteld. In hetzelfde jaar toen drie Belgen voor rekening van het veefonds aan* genomen werden, een uit Zuid*Brabant, een uit Luik en een uit Henegouwen, berichtte de Minister den Directeur, op uitdrukkelijk verlangen des Konings, dat zij, die als kwee» keling van 's R. V. A. S. wenschten toege* laten te worden, een meer dan oppervlakkige kennis der landstaal moesten bezitten. De Directeur moest de namen en woonplaatsen der achterlijke Kweekelingen vermelden, ten einde, ingeval uit de Provincie, waaruit dezelve ge* komen waren, een nieuwe Kweekeling zich zou aanmelden, het Provinciaal Bestuur op dit verlangen des Konings opmerkzaam ge* maakt zou kunnen worden.
In 1824 werden vier Kweekelingen op kos* ten van het Departement van Oorlog aange* nomen, tegen vergoeding van f300 per jaar
') In officieele stukken wordt herhaaldelijk gespro» ken van „het Etablissement," ook wel van „het Gesticht"!



voor ieder, ten laste van genoemd Departe* ment. In hetzelfde jaar kwam ook een Minis* terieel Besluit, dat Officieren van Gezondheid en Kweekelingen van den Geneeskundigen Dienst de lessen mochten bijwonen. Hiervan is geen druk gebruik gemaakt. De militaire Kweekelingen moesten zich verbinden twaalf achtereenvolgende jaren bij den paardenartse* nijkundigen dienst der Armee te dienen. De eerste keuze was niet gelukkig; in 1825 werden er twee wegens wangedrag ontslagen en wer* den twee nieuwe benoemd. Dit betreurens* waardige feit gaf den Directeur aanleiding den Inspecteur*Generaal van den Genees* kundigen Dienst te berichten, dat hij de Kweekelingen voor het Departement van Oorlog geen oogenblik uit het oog zou ver* liezen en zich alle moeite zou geven om de* zelve tot bekwame veeartsen te vormen, om ook daardoor aan Zijner Majesteits heilzame bedoelingen te beantwoorden. Z. H. Edel* gestr. bleek evenwel hierdoor niet erg gerust* gesteld te zijn, want spoedig kwam zijn ver* zoek met ingang van 1 Januari 1826 twee* maal 's jaars een gedragslijst te mogen ont* vangen. Prof. van Lidth de Jeude had hier weinig zin in en schreef den Minister, dat hij huiverig was aan het verzoek van den Inspecteur*Generaal te voldoen, le omdat het Departement van Oorlog in gebreke was gebleven de kosten der militaire Kweekelingen te betalen en 2e omdat twee der vier Kwee* kelingen zich door wangedrag eene ziekte op den hals hadden gehaald en hij, Directeur, alvorens een gedragslijst te zenden eerst wilde trachten de gevallen jongelingen door verma* ningen en vriendelijke raadgevingen op het pad der deugd terug te brengen. Drie maan* den later herhaalde de Inspecteur zijn verzoek; toen is er aan voldaan.
Ook voor de burgerlijke Kweekelingen bleken maatregelen van orde hoog noodig. Reeds in 1825 heeft de Directeur zich bij de Regeering beklaagd, dat zijn voorgesteld reglement van orde en discipline nog niet was goedgekeurd; hij wees er toen op, dat 45 Kweekelingen bij* een waren, meestal volwassen jongelingen, van welke de minsten zich op een beschaafde opvoeding konden beroemen, de meesten door een verkeerden geest waren bezield en hij geen bevoegdheid had misdrijven te straffen. Bij Koninklijk Besluit van 4 Februari 1826, No 16, kwam de goedkeuring van het regie* ment van orde en discipline los. Dit was lang niet malsch. Hierin wordt eerstens de Direc* teur aangemaand met nauwgezetheid, stand*
vastigheid en rechtvaardigheid te waken voor orde en zedelijkheid en tot handhaving van orde en discipline onder de Beambten, Kwee* kelingen en Bedienden. Een Oeconomus werd aangewezen voor het huishoudelijk bestier, een Surveillant, die aan den oeconomus onder* geschikt moest zijn, voor de controle op het gedrag der Kweekelingen en Bedienden en verplicht overtredingen en plichtsverzuim ter kennis te brengen van den Directeur. De oeco* nomus, W. v. d. Kasteele, was reeds van den aanvang af in functie; den 22 November 1820 benoemd, was hij door eene instructie, vast* gesteld bij Minist. Besluit van 2 Mei 1821, gesteld onder den Directeur van het Etablis* sement; hij genoot een jaarwedde van f 600 benevens vrije kost en inwoning. Den 5 Ja* nuari 1822 werd hij echter reeds ontslagen, waarna zijne functie werd overgenomen door den apotheker der school, A. Deerns. Deze kreeg echter als zoodanig slechts f 500 salaris, en van zijn apothekerstractement werd f 100 afgenomen, voor de bezoldiging van een be* kwaam apothekersbediende. In 1833 werd hem tevens het ambt van hortulanus, zonder extra geldelijke belooning, opgedragen. Eerst den 25 September 1825 kwam de eerste surveillant in dienst, het was Philip Krebs, oud*wacht* meester bij de Kurassiers, le Afd. Ook hij genoot vrije kost en inwoning en daarenboven f200 's jaars uit het veefonds. De Kweeke* lingen waren aan den Oeconomus en den Surveillant stiptelijke gehoorzaamheid verschul* digd, meenden zij echter onbillijk te zijn beje* gend of gestraft, dan mochten zij zich met bescheidenheid tot den Directeur wenden. Ongehoorzaamheid, plichtsverzuim, kwaadwil* ligheid of zedeloosheid moesten aan den Administrateur voor de Nationale Nijverheid worden bericht. De tijd tusschen de lessen mocht niet in ledigheid worden verspild, maar onverwijld worden benut tot hervatting van de oefeningen in de studiezaal. Het middag* maal werd des middags 1 uur opgedischt. Er werden dan twee tafels aangericht : in de eetzaal een tafel le klasse, waaraan spijsden: le de oeconomus, 2e de prosector, 3e de apo* theker, 4e de leerlingen met den Surveillant. De tafel der 2e klasse werd gehouden in de keuken. Hieraan namen plaats: de kok, de koksjongen, de portier en zijn huisvrouw, de knecht der anatomie, de huisknecht, de tuin* knecht, de knechts der smederij, de stalknecht en de herder. Het middagmaal bestond uit soep, een stuk vleesch en groenten, somtijds visch waarbij een matig glas tafelbier en een



stuk brood. Voorts werd des zomers 's mor* gens om half zeven, des winters om acht uur ontbeten (brood met koffie, thee, of bier), terwijl bij het avondeten (half tien) het brood soms werd afgewisseld door eene gezonde melkspijs of een salade.
De begrooting van het jaar 1827 sloot met een totaal van f27,553.04; hiervan was bestemd: voor den aankoop van nieuwe en het onderhoud der oude uniformen f 3431.95, voor voeding der Beambten, Kweekelingen en Bedienden en on* kosten wegens verwarming, verlichting en reini* ging der lokalen f 11928.09. In de zeer nauwkeu* rige specificatie van dezen posten staan vermeld:
wit bier, 74 tonnen .... f675.25.
bruin „ 20 , f 142.50.
roode wijn, 12 ankers . . . f363.60.
In een af zonderlij kerubriek dezer begrooting werd aangegeven, wat van ieder voedingsmiddel in het vorige jaar was overgehouden, hetgeen van het geraamde benoodigde werd afgetrokken. Van de dranken bleek niets te zijn bespaard, wel o.a. 5 Ned. ponden stokvisch, 50 id. boter, 50 id. kaas en 500 id. vleesch. Voor den inwendigen mensch werd dus terdege gezorgd.
De oeconomus moest zorg dragen, dat alle spijzen goed en smakelijk werden toebereid, dat het brood goed doorbakken was en, met inachtneming der vereischte spaarzaamheid, alle ingrediënten van de beste soort waren. Hij waakte voor een doelmatige en eerlijke verdeeling der spijzen, waarvan de portiën met vermijding van alle partijdigheid, evenredig moesten zijn aan de behoeften der Kweekelin* gen; ook regelde hij de verlichting en de verwar* ming; hij moest het stalvoer opdoen en hetzelve geschikt bewaren en iedere week zijn uitgaven aan den Directeur verantwoorden. Van hem werd verwacht, dat hij een voorbeeld zou geven van gehoorzaamheid, zedelijkheid en orde, dat hij nimmer verdrukking, mishanddeling of aanmatiging zou gedogen en steeds trachten, bij twist, de partijen door minzaam* heid te vereenigen. Iedere week werd door hem een lijst met aanteekeningen, het gedrag der Kweekelingen betreffende, den Directeur over* gelegd. Wanneer de leerlingen in de studeerzaal waren,moest hij zich, indien zijn huishoudelijke bezigheden hem dat veroorloofden, in zijn schrijfkamer bevinden, vanwaar hij het uitzicht had op de studeerzaal en dus de minste on* geregeldheid kon bemerken. Des avonds half 11 was het bedtijd, de jongelingen begaven zich dan naar hunne slaapzalen, waarbij de
oeconomus hen vergezelde en voor orde, welvoegelijkheid en eendracht waakte. Daarna moest hij zich overtuigen, dat alle vuren gedoofd en alle lichten, met uitzondering van de nacht* lamp op het portaal, uit waren, 's Andren daags deed hij zijn pupillen tijdig opstaan, zag toe, dat zij hun bed afhaalden en opmaakten en zich goed reinigden om, zindelijk gekleed, tijdig aan het ontbijt te kunnen zijn. In de eerste zes dagen van de week mocht hij, zonder ver* gunning van den Directeur, het Etablissement niet verlaten. De Kweekelingen mochten, zonder zijn voorkennis, door de bedienden geen bood* schappen laten doen, ook moest de inhoud van iedere boodschap hem bekend zijn. Na den middagmaaltijd werden geen collegien ge* geven en mochten de Kweekelingen zich tot half vijf in de speelplaats ontspannen. Wanneer zij evenwel werk te verrichten hadden in de ontleedkelders, kruidtuin, smederij of zieken* stallen, hadden zij slechts recht op een half uur ontspanning. Om half vijf werd in de eetzaal thee geschonken; voor het geval de oeconomus, des zomers, verkoos de thee te schenken op de speelplaats, mochten de Kwee* kelingen een pijp rooken. Buiten de speelplaats was rooken gestrengelijk verboden. Bij gunstig weer was het den studiosi vergund, na de thee nog een half uur in de speelplaats of in de kegelbaan te vertoeven, daarna moesten zij in de studeerzaal aan den arbeid. Alle op tijd voorgeschreven werkzaamheden werden aan* gekondigd door het luiden eener klok. Vanaf 1825 werden alle functiën, met betrekking tot het bewaken der Kweekelingen, overgedragen aan den Surveillant. Gereglementeerd was, dat deze zijn pupillen nimmer uit het oog zou verliezen, zonder zijn toestemming mochten studeer* of slaapzalen niet verlaten worden. Op Zondagen en erkende feestdagen waren alle Kweekelingen verplicht, minstens éénmaal, eene openbare godsdienstoefening bij te wonen. Zij werden dan naar een kerk hunner gezindte ge* leid,hetzi j door den Oeconomus, den Surveillant, den Prosector of den Apotheker. In bizondere gevallen werd die taak aan een der oudste Kweekelingen opgedragen. De leiders moesten een wakend oog houden op het gedrag en de goede orde in de kerk. In een Gereformeerde en een Roomsch*Katholieke kerk waren voor hen zitplaatsen gereserveerd; voor de gerefor* meerden in de Janskerk op de galerij. Niet onvermakelijk is het te vernemen, dat in de declaratie van gedane uitgaven, over de maanden April, Mei en Juni 1829, de onkosten hieraan verbonden, vermeld staan onder de onvoor*



ziene uitgaven, te midden van die van „schoor» steenvegen, straatwerk, teer en kegelzand"; de posten luidden:
voor zitplaatsen in de R. C. Kerk f 21.25. dito in de Geref. Kerk » 13.—.
In later jaren (± 1860) gingen de RoomschKatholieke Kweekelingen zonder geleide ter kerke. Voor de Hervormden was ook het volgen van catechisatie» onder wijs verplichtend; vele hervormde Kweekelingen zijn in hun studie* tijd als lidmaat van de Ned. Hervormde kerk aangenomen.
Des Zondags waren de kweekelingen na het middagmaal vrij, des zomers van 2 —8 en des winters van 2—6. De Directeur had de be» voegdheid buiten de verlofsuren een wandeling toe te staan, ook dan werden de Kweekelingen vergezeld. Wegens familieomstandigheden kon een verlof van 8 dagen worden verkregen.
De Oeconomus had ook het toezicht op de ziekenzalen en moest, wanneer er verpleegden waren, den Directeur dagelijks omtrent hen rapporteeren. Leerlingen behept met ziekten, welke voor anderen schadelijk zouden kunnen worden, of welke te wijten waren aan losban* digheid, werden naar hunne verwanten terug* gezonden; onmiddellijk werd hiervan de Admi* nistrateur voor de Nationale Nijverheid bericht. Iedere leerling was verplicht, wanneer de Direc* teur het noodig oordeelde, zich door den heelmeester van het Etablissement lichamelijk te laten onderzoeken. Daar is wel eens wat om te doen geweest. In November 1824 verzocht de Directeur den Administrateur in Den Haag, hem te willen machtigen een der Kweekelingen te ontslaan. De Oeconomus had hem mede* gedeeld, dat hij vermoedde, dat onder de 41 Kweekelingen er waren, die met de Venussmet waren aangedaan en dat een van die boos* doeners een onderzoek door den heelmeester had geweigerd, zelfs had hij verzet gepleegd jegens den Oeconomus. Dit geval is in der minne geschikt, omdat de jonge man berouw heeft getoond; het volgend jaar werden er evenwel twee ontslagen. Paedagogisch was het zeer juist gezien, toen eenige maanden later allen Kweekelingen werd megedeeld, dat hun collega Willem Hart, reeds vóór zijn eindexamen, benoemd was tot amanuensis van den Hoogleeraar Numan, „opdat een iegenlijk zich zou kunnen overtuigen, dat vlijt en goed gedrag beloond werden."
Nadrukkelijk stond in het reglement van 1826 vermeld, dat de Kweekelingen verplicht waren de collegien bij te wonen, gepasten eerbied te
vertoonen jegens Hoogleeraren en Onderwijzers, dat zij zich in de studiezaal of andere voor oefeningen bestemde plaatsen tot de collegien zouden voorbereiden, dictaten studeeren, zorg dragen, dat de opgelegde taak op den bepaalden tijd was afgewerkt en dat boeken en studie* behoeften zorgvuldig en in behoorlijke orde in daartoe bestemde kasten werden bewaard.
Voor overtredingen waren vier straffen ge* reglementeerd: huisarrest, kamerarrest, provoost en ontslag. Het huisarrest was tweeërlei, het kon bestaan uit het verbod des Zondags uit te gaan, of het verbod zich buiten het gebouw te begeven op de uren niet bestemd voor godsdienstoefe* ningen of lessen. Als verzwaring van straf werd het kennelijk teeken A, van rood laken, aan den linkerarm van de bovenkleeding bevestigd. Bij kamerarrest werd de delinquent van zijn makkers afgezonderd gehouden en opgesloten in een vertrek, waarin een tafel, een bank en een legerstede het huisraad vormden. Hem werd gewoon voedsel verstrekt. Het slachtoffer van de provoost werd buiten alle gemeenschap ge* plaatst in een ruimte, waarin zich slechts een legerstede bevond, voorzien van een voldoende hoeveelheid stroo. Hij kreeg om den anderen dag gewoon voedsel of water en brood. De provoost bevond zich in de vestibule van het voorgebouw, waar thans de W.C.'s. zijn. Ont* slag kon alleen worden gegeven door den Minis* ter van Binnenlandsche Zaken of van Oorlog. De Directeur was bevoegd huisarrest op te leggen tot ten hoogste drie maanden, kamer* arrest tot ten hoogste een maand en provoost tot veertien dagen. De Hoogleeraren konden zes dagen huisarrest geven en gaven daarvan bericht aan den Directeur en den Surveillant. De Oeconomus kon straffen met veertien, de Surveillant met acht dagen huisarrest en moesten hiervan onverwijld den Directeur berichten. Met uitzondering van door Hoogleeraren op* gelegde straffen mocht de Directeur, naar eigen inzicht, straffen verzwaren of verlichten. Bij kamerarrest werden de gestraften door den Surveillant afgehaald, wanneer zij lessen of oefeningen moesten bijwonen; zij, die provoost* straf ondergingen, moesten hun tijd in ledigheid doorbrengen en zelfs geen boeken of geschriften hebben. De Oeconomus hield het strafregister bij; iedere maand werd dit bij den Directeur ingediend, deze maakte hieruit een drie*maan* delijksche conduitelijst, welke met de rapporten van vorderingen, vlijt en gedrag naar de Depar* tementen van Binnenlandsche Zaken en Oorlog moesten opgezonden worden. Hieronder volgen enkele grepen uit de strafregisters:



„ ,. , ■ Pligtverzuim of feit waaraan zich de Aanmerkingen
Naam. Bepaling der straf. van den
bestrafte heeft schuldig gemaakt. ^.
° Oeconomus.
1826.
C. N. 8 dagen huisarrest. Een zijner mede»Kweekelingen ge»
slagen.
E. W. H. L. als boven. Een zijner mede»Kweekelingen door
scheldwoorden beleedigd en daardoor aanleiding geven tot twist.
A. S. 6 dagen huis»arrest. Onder den tijd van studie op de
studeerzaal tabak gerookt.
J. B S. 6 dagen kamerarrest en Des avonds eenige minuten voor
daarenboven drie weken zeven tot bij negen uren, stilzwijgend
huis«arrest. zich uit het lokaal der school verwij¬
derd en niet onbeschonken in hetzelve teruggekeerd.
J. F. V. 8 dagen huisarrest. Een zijner mede»Kweekelingen kwalijk Onderscheid zich
bejegend. meermalen door
handelingen, welke niet met welvoege» lijkheid en orde strooken.
1827.
F. B. 8 dagen huisarrest. Des Zondags te laat in de school
teruggekeerd.
J- V. F. 3 weken huis»arrest. Een der Kweekelingen geplaagd en In het algemeen
daarna in het aangezicht geslagen. zijn er geen redenen
om over zijn gedrag tevreden te zijn.
Gedurende de maand Maart zijn aan de Kweekelin» gen geen straffen opgelegd, uithoofde zij meest allen met de voorjaarsvacantie afwezig waren.
L. H.F. E.C. 8 dagen huisarrest. Zonder permissie van een collegie
terug gebleven.
Ch. v. S. 14 dagen huisarrest met Des Zondags na den bepaalden tijd
kennelijk teeken A. beschonken in de school teruggekeerd.
P. J. H. P. 8 dagen huisarrest. Op de studeerzaal in een zandbak
zijn water gemaakt.
J- J- C. 8 dagen huisarrest. Merkbaar te veel sterken drank ge*
bruikt.
F. J. B. H. 14 dagen huisarrest. Door het gebruik van te veel sterken
drank zich aan groote onwelvoegelijk» heid schuldig gemaakt.
v- 8 dagen huisarrest. Ongeregeldheden gepleegd aan tafel.
v. S. 8 dagen huis»arrest. Bij herhaling verzuimd des morgens
zijn bed af te halen.



„,.. c r .. ,_ j Aanmerkingen
Pligtverzuim of telt waaraan zich de , °
Naam. Bepaling der straf. , . , , .... _ van den
bestrafte heeft schuldig gemaakt. Oeconomus.
J. F. V. 10 dagen kamerarrest en Ongeacht hem wegens vroegere over»
daarenboven 14 dagen tredingen huisarrest was opgelegd,
huis>arrest. heeft hij zich van de school verwijderd
en is beschonken in dezelve terug»
gekomen.
1828.
A. 14 dagen huisarrest. Ongeregeldheid gepleegd op de stu«
deerzaal en zich onbescheiden gedragen jegens den Surveillant.
L. C. 8 dagen huisarrest. Van de theetafel weggebleven en
zich onbescheiden gedragen jegens den Oeconomus.
C. als boven. Zich onwelvoeglijk gedragen aan tafel.
v. Y. 14 dagen huisarrest. Bij zijn thuiskomst geraas gemaakt Bij de viering van
op de studeerzaal en daar een kast aan de verjaring der stukken geslagen. oprigting van de
school, is aan dezen Kweekeling door den Heer Directeur verligting van straf verleend.
1829.
L. 8 dagen huisarrest. Wegens slordigheid op zijn kleeding.
d. Z. als boven. Wegens oneerbiedigheid onder het
gebed.
1830. Weinige straffen
toegekend.
1831. Geen aanteeke»
ningen.
1832,
H. 8 dagen huisarrest. Wegens onbetamelijke uitdrukkingen
ten aanzien van Kweekelingen van andere godsdienstige gezindheid.
M. als boven. Wegens het opzettelijk beschadigen
van een slaapkribbe.
1834.
F. 6 dagen huisarrest. Wegens nalatigheid. Deze straf is door
den Hoogleeraar de Fremery op deszelfs collegie opgelegd.
1838.
R. 8 dagen huisarrest. Wegens het uitgaan in andere dan voor
de Kweekelingen bepaalde kleeding.
D. 4 dagen provoost. Wegens verregaande onwelvoegelijk»
heid en brutaliteit.
J. 4 weken huis»arrest. Wegens het moedwillig beschadigen
van een bed»ezel.
1841.
N. 8 dagen huisarrest. Wegens het in het water dringen van
een zijner mede*Kweekelingen.
S. als boven. Wegens het onbehoorlijk gedrag op
het college van den Vee»arts.



n ,. . i Pligtverzuim of feit waaraan zich de Aanmerkingen
Naam. Bepaling der straf. ^ > van den
bestrafte heeft schuldig gemaakt.
Oeconomus.
B. 8 dagen huissarrest. We?ens onbehoorlijk gedrag op een
wandeling.
1842.
H. als boven. Wegens ongeregeldheid op de Duit»
sche les.
v. H. als boven. Wegens gepraat en wanorde in de
kerk.
1844.
B. 8 dagen huisarrest. Willekeurig uit de kerk weggebleven.
M. als boven. Boeken en dictaten met inkt bemorst.
1845.
L. 4 dagen kamersarrest. Zonder permissie het terrein der
school verlaten en langs ongebaande wegen teruggekeerd.
1849.
L. 8 dagen huisarrest. Een cigaar gerookt op de slaapzaal,
liggende op zijn bed.
Deze straflijsten werden door de Regeering niet voor kennisgeving aangenomen. In een zeer uitvoerig schrijven van den Administrateur van de Nationale Nijverheid aan den Directeur van 23 Januari 1829 komt o.a. voor (verkort weergegeven):
„Bij het inzien van het extract uit het strafregister heb ik niet zonder verwondering ontwaard, dat de Kweekeling Ch. D. uit G. zich niet alleen niet ontzien heeft een zijner mede<Kweekelingen te slaan, maar ook reeds bij herhaling in deze ongeregeld» heid is vervallen, Üie onverminderd de straf welke genoemde persoon reeds ondergaan heeft, te meer een ernstige berisping verdient, daar eene strenge handhaving der orde het eenige middel is, waardoor in een zoo uitgebreid Etablissement als 's R. V. A. S. die geest kan worden onderhouden, welke men onder de Kweekelingen behoeft. Ik acht mij dus verpligt U uittenoodigen, om zulks niet alleen den genoemden persoon, maar ook de Kweekelingen in het algemeen te doen opmerken. Het kan den jongelieden niet onverschillig zijn met welke aan» beveling zij hunnen loopbaan intreden, zij dienen te weten, dat het Gouvernement geen ander doel kan hebben, dan bij voorkeur diegenen te begun» stigen met eene aanstelling, onderscheiding of be» vordering, welke zulks evenzeer door hun onbe» rispelijk gedrag, als door verworven kunde zich hebben waardig gemaakt. Ondergeschiktheid is een voorname pligt der Kweekelingen, onverschillig of zij de lessen voor Gouvernementsrekening of voor eigen rekening bijwonen. Dit beginsel sluit dus van hun kant het denkbeeld uit om zich zelf regt te kunnen verschaffen."
De Administrateur verwacht, bij herhaling der overtreding, van den Directeur een voor*
dracht om zoodanigen Kweekeling onverwijld de school te doen verlaten. Naar aanleiding van de 4 dagen provoost in 1838 opgelegd aan den Kweekeling D. schrijft de admini* strateur van de Nationale Nijverheid:
„dat deze Kweekeling, die huisvesting, kleeding, voeding en onderwijs kosteloos geniet en de waarde der weldaad, die hem bewezen wordt, niet schijnt te beseffen, een ernstige vermaning verdient en, hoewel hij zijne studiën bijna voltooid heeft, bij herhaling der overtredingen zal worden ontslagen".
Van 1834 af zijn de straflijsten tweemaal 's jaars naar de Regeering gezonden en is besloten met ondergane straffen rekening te houden bij het uitreiken van het einddiploma. Wanneer een Kweekeling gedurende zijn studie* tijd het kennelijke teeken A had gedragen, werd de verklaring „van goed, zedelijk gedrag" van zijn diploma weggelaten; hij, die eenigen tijd van de school verwijderd was geweest, omdat hij zich door eigen schuld een ziekte op den hals had gehaald, moest het praedicaat „lofwaardig gedrag" op zijn diploma'missen.
Behalve extracten uit de strafregisters gingen ook driemaandelijksche rapporten omtrent net gedrag en de wetenschappelijke vorderingen der Kweekelingen naar den Haag. Deze rap* porten begonnen met Algemeene Aanmer* kingen, welke in den regel behelsden, dat het gedrag tijdens de collegien lofwaardig was geweest; dan volgden de Vorderingen, waar* voor vier rubrieken waren aangegeven: buiten*



gewoon goed, goed, matig en slecht. Ten slotte de Bijzondere Aanmerkingen. Hierin wordt nog wel eens geklaagd over Belgische Kwee» kelingen, die de Nederlandsche taal niet vol* doende machtig bleken te zijn. Meermalen is den Directeur, naar aanleiding van zulke Aan* merkingen, op het hart gedrukt, zoodanige Kweekelingen aan te sporen zich met ijver op de landstaal toe te leggen. Dat ook aan deze rapporten door de regeering aandacht werd geschonken, bewijst o.a. een schrijven van den Minister zeiven, van 24 Januari 1828, waarin hij, gezien de ondeugdelijke rapporten van het laatste kwartaal 1827, den Directeur machtigt een Kweekeling uit Drente en een uit Overijssel, die voor rekening van het vee* fonds studeerden, te ontslaan en Z.Exc. toe* zegging doet den Gouverneurs dezer provinciën bericht te zenden van vacature en toezegging, doch hierbij nogmaals er op te wijzen, dat de candidaten gezond moeten zijn, een sterk lichaamsgestel moeten bezitten en een verge* lijkend examen moeten afleggen. Die rapporten hebben overvloedig stof gegeven voor ellen* lange correspondenties. Op een vraag van den Administrateur voor de Nationale Nijverheid, waarom nieuw aangekomen Kweekelingen, blijkens de eerste rapporten, zulke slechte vorderingen hadden gemaakt, antwoordt de Directeur, dat zulke Kweekelingen eigenlijk nog beschouwd moeten worden als auditores en niet als responsores.
Een Bijzondere Aanmerking, in het lste kwartaal van 1829, gemaakt door den Hoog* leeraar De Fremery, betreffende J. E. d. R., heeft heel wat stof doen opwaaien. Z.HG1. schreef van dien Kweekeling „dat hij zoo stomp van bevatting is en zoo weinig aanleg heeft, zelfs voor de eenvoudigste zaken, dat men nu reeds zeggen kan, dat hij voor wetenschappelijke vorming onbekwaam is". De Directeur berichtte toen den Administrateur, dat hij in zijne tegenwoordigheid genoemde Kweekeling door de beide andere Hoogleeraren heeft doen ondervragen in de eerste en een* voudigste beginselen der vakken van het onderwijs, waarbij hun was gebleken, dat be* doelde persoon genoegzaam niets had geleerd en het hem aan bevatting en oordeel ten eenenmale ontbrak. Deze botterik werd voor ontslag voorgedragen; ongetwijfeld een uit* stekende maatregel, al is in onze oogen de toenmaals bewandelde weg, om tot het doel te geraken, wat erg lang!
Een ander maal had de Minister aanmerking gemaakt over de trage vorderingen van enkele
Kweekelingen, die voor eigen kosten studeer* den. De toenmalige Directeur NuMAN^ant* woorde hierop, dat de beoordeeling van zulke leerlingen niet zoo gestreng behoefde te zijn, niet alleen, omdat zij aan het land geen geld kostten maar ook, omdat men van hen minder verwachten kon, aangezien zij voor hunne toe* lating geen vergelijkend examen hadden ge* daan, waarop de verklaring kwam, dat de opvatting van Z.HG1. onjuist was, aangezien beide categoriën, na voldoend eindexamen, in aanmerking kwamen voor rijkstraktement. Ten einde te trachten voortaan zulke wrijvingen te voorkomen werd op voorstel van Prof. Numan besloten den Gouverneurs der Pro* vinciën te berichten, dat voortaan geen andere personen tot Kweekeling mochten worden voorgedragen, dan de zoodanigen, omtrent wie na een geneeskundig onderzoek blijkt, dat zij met betrekking tot het lichaam geschikt zijn voor het beroep van Veearts, en dat zonder onder* scheid zij, die, na gedurende een of twee proefjaren de lessen te hebben bijgewoond, geen geschiktheid blijken te bezitten voor het aanleeren der Veeartsenijkunde, na bekomen autorisatie van het Departement van Binnen* landsche Zaken, naar derzelver betrekkingen kunnen worden teruggezonden en door betere „voorwerpen" vervangen. Ook dit is herhaal* delijk voorgekomen, zelfs is den 27 Mei 1832 een leerling na vier jaar studie ontslagen, „wegens te weinig aanleg tot het leeren van wetenschappelijke zaken". In 1827 zijn twee candidaten voor het veeartsenijkundig examen gezakt. De Directeur schrijft hierover naar den Haag:
„dat de mededeeling op de collegien van den slechten afloop voor E. V. en G. B. op alle Kwee* kelingen een diepen indruk heeft gemaakt en alge* meene verslagenheid heeft gewekt; ik twijfel niet of dit voorbeeld zal op de trage leerlingen een gunstige uitwerking doen en voor allen tot spoorslag verstrekken om zich meer en meer aan te grijpen en hun best te doen om bekwaam te worden".
Wij zien dus, dat het aan Directeur en Hoogleeraren niet aan goeden wil ontbrak om het peil der leerlingen te verheffen. Het was dan ook waarlijk wel noodig. Herhaalde* lijk lezen wij, dat onder de sollicitanten hoef* smeden en andere personen met onvoldoende voorbereiding voorkomen. In 1833 werden een gepasporteerd korporaal en „iemand, die bedreven was in het aderlaten, het aanzetten van bloedzuigers en het plaatsen van spaansche vliegen" afgewezen, omdat het met hunne geestelijke vermogens niet voordeelig gesteld was. Niet onvermakelijk was het geval, het*



welk zich in 1828 met een Belgisch Kweekeling voordeed. Deze had moedwillig de school verlaten. De vader verzocht den Directeur hem desnoods met geweld te houden, bij voorbaat alle maatregelen daartoe goedkeurende, waarop een weigerend antwoord volgde, met de op* merking, dat 's Rijks'Veeartsenijschool geen verbeterhuis was voor een losbandigen zoon. Reeds in 1826 waren de 50 beschikbare plaatsen bezet en schreef Prof. Numan, dat er meer aanvragen dan plaatsen waren, dat echter, wanneer meer dan 50 leerlingen mochten toe* gelaten worden, er meer ledikanten zouden moeten worden aangeschaft, en slaap* en eet* zaal te klein zouden worden. De Minister had echter bezwaar tegen de uitbreiding van het Etablissement, de nieuwe Kweekelingen moesten wachten tot den afloop van het veeartsenij* kundig examen.
Toch heeft Numan het eens weten te plooien, niettegenstaande zelfs de beschikbare ruimte was ingekort geworden. De Oeconomus Deerns had toestemming verkregen te mogen huwen en met zijn gezin in de school te wonen, waarbij hem tevens tot wederopzeggens toe vergunning werd verleend, in de z.g. receptie* kamer te mogen zitten, wanneer zijn kamers werden schoongemaakt en de receptiekamer niet in gebruik was bij Directeur of Hoog* leeraren. Toch zijn in 1826 52 Kweekelingen gehuisvest geweest. In hetzelfde jaar kwamen aanvragen om extern leerling te mogen zijn. De Directeur adviseert hierop afwijzend te beschikken, wijl zulke Kweekelingen niet vallen onder de reglementen van stipte orde. Hij voorzag, dat zij minder zouden studeeren en het Etablissement er finantieel schade onder zou lijden, omdat er dan minder internen zouden komen, die voor eigen rekening stu* deerden. Een verzoek van iemand, die twee jaar bij een veearts had gewerkt, om een jaar de practische lessen te mogen volgen en dan examen te doen, werd geweigerd. Vreemd klinkt het thans in onze ooren, dat een aanvrage voor kostelooze studie van een candidaat, die zich wenschte te verbinden, na afloop zijner studiën naar Indië te gaan, welk verzoek door alle Hoogleeraren krachtig werd ondersteund, door den Minister werd afgewezen, op grond van de overweging, dat Indië nog geen behoefte aan veeartsen had!
Bij K.B. yan 12 Mei 1827, No 97, hebben de Kweekelingen van 's Rijks'Veeartsenijschool vrijstelling gekregen van den militarendienst; in het daarop volgend jaar werden zes inplaats van 4 plaatsen ter beschikking gesteld van
het Departement van Oorlog én maakte de Minister nogmaals bezwaar meer dan 50 Kweekelingen in het geheel in het Etablisse* ment op te nemen.
Weldra zou een moeilijke tijd aanbreken. De oorlog van 1830 moest ook op de V.A.S. zijn invloed doen gelden, al zou het alleen maar zijn door de Belgische leerlingen. Toen in dat jaar de Koning een iegelijk te wapen riep, werd de in 1828 verleende vrijstelling van militairen dienst ingetrokken, 15 van de 29 Zuid Nederlandsche Kweekelingen kwamen bij den aanvang van den nieuwen cursus niet terug, drie ervan hadden bij den Koning een verzoek* schrift ingediend, gedurende de onlusten in de Zuidelijke Provinciën te mogen dienen en na afloop hunne studiën te mogen hervatten. De openbare meening kantte zich sterk tegen de in Utrecht aanwezige Belgen, te meer, omdat verkeerdelijk werd beweerd, dat zij allen voor rekening van het veefonds studeerden. Nadat de Directeur een vertrouwelijk schrijven had ontvangen van den Provincialen Gouverneur en ook een van de Politie, dat de Belgische Kweekelingen aan de Militaire Academie en van het Rijks*Hospitaal zich niet meer op straat vertoonden, besloot hij gelijke maat* regel te nemen. Dit bleek echter niet voldoende, des Zondags kon hij hen niet vasthouden, daarbij had hij uit hunne gesprekken opge* maakt, dat zij de Belgische beginselen aan* kleefden en begon de verhouding tusschen Noord* en Zuid*Nederlandsche Kweekelingen, welke nimmer te wenschen had overgelaten, te verkoelen. Reeds den 12 November 1830 verzocht Prof. Numan den Administrateur voor de Nationale Nijverheid de Belgische élèves te verwijderen, door hun onbepaald verlof te verleenen. Zoo spoedig mogelijk werd dit ingewilligd. Hierbij bleef het echter niet. Aan* gevuurd door 's Konings Proclamatie gaven de Oeconomus Deerns, de Amanuensis Van Setten, de Surveillant Krebs, de Veearts Stant en drie Kweekelingen hunne begeerten te kennen zich te scharen onder hét krijgsleger van Z.M. en kwam de order af, dat, na toe* stemming van ouders of voogden en van het Departement van de Nationale Nijverheid, respectievelijk Oorlog, ook Kweekelingen in dienst mochten treden. Onbepaald verlof werd toegestaan. Enkele der meest geschikte Kweeke* lingen moesten echter achter blijven om den practischen dienst gaande te houden. Op 15 November werden de lessen geschorst, op vijf na waren alle Kweekelingen weg. Reeds op 25 November werden de gebouwen geïnspec*



teerd en was, van wege het Departement van Oorlog, het verzoek gedaan de slaapzalen voor zieke soldaten te mogen gebruiken en de dekens en matrassen voor taxatieprijs aan het Dep. van Oorlog over te doen. Prof. Numan weerde zich geducht: het personeel kon hij niet missen, hij stelde voor de boven* genoemde strijdlustige heeren in te deelen bij de rustende schutterij om, zoo noodig, voor ordebewaring te kunnen dienen en be* toogde in een langen brief, dat het Eta* blissement als hospitaal geheel ongeschikt was. De 50 slaapplaatsen bevonden zich in een lage verdieping, de Kweekelingen, die er alleen maar des nachts vertoefden, klaagden steeds over bedomptheid; daarbij dacht hij met schrik aan hun terugkomst, wanneer in hunne slaapzalen zieke soldaten verpleegd waren geweest. Wat de dekens en de matrassen betrof, deze konden niet worden overgedaan, omdat zij het eigendom waren van het vee* fonds. Gelukkig werd het dreigend gevaar afgewend en schreef de Minister den Directeur, dat hij zich in dit opzicht niet ongerust behoefde te maken. Het voorstel van Prof. Numan, de lessen wederom te doen aanvangen op 1 October
1831 werd goedgekeurd. Toch zou de oude gang van zaken nog niet wederkeeren. In November
1832 verscheen een nieuwe oproep voor den krijgsdienst. Een verzoek van den Directeur, de Kweekelingen van het laatste studie* jaar vrijstelling te geven, tot zij een vervroegd veeartsenijkundig examen hadden gedaan, werd afgewezen, evenmin vond het voorstel, gedaan bij den Minister van Oorlog, drie Kweekelingen van het laatste studiejaar, welke nog als vrijwilligers dienden bij het regiment huzaren No 6, aan te stellen tot adjunct* paardenarts, een gunstig onthaal. Op voorstel echter van den Inspecteur*Generaal van den Geneeskundigen Dienst der Land* en Zeemacht werden zij, met behoud van hunne betrekking bij het regiment, tegen een belooning van een gulden daags, belast met de waarneming van den veeartsenij kundigen dienst bij het leger te velde. Tien jaren na de Belgische onlusten werden eerst de rekeningen vereffend met de Belgische Kweekelingen, die bij den aanvang van den cursus 1830 hunne geldelijke bijdragen hadden betaald en spoedig daarop werden weggezonden, om niet meer terug te keeren. Een Koninklijk Besluit van 25 Mei 1841 gelastte, dat uit het veefonds een bedrag van f 2000 beschikbaar moest worden gesteld, voor eene vergoeding van ƒ 200 voor ieder der 10 Belgische Kweekelingen, die in 1830
een gelijk bedrag hadden gestort voor huisvesting en onderwijs. Slechts een drietal der belanghebbenden kon worden bereikt, de overigen zijn met behulp van het Belgisch gezantschap opgespoord moeten worden.
Intusschen was op 4 Januari 1831 de Sur* veillant Krebs overleden, de Directeur vroeg den administrateur toestemming den eisch te mogen stellen, dat de nieuwe titularis onge* huwd moest zijn, aangezien het hem gewenscht toekwam, dat de Surveillant zich zoowel des daags als des nachts te midden der Kweekelingen zou bevinden. Gezien de tijdsomstandig* heden is met deze benoeming geen groote haast gemaakt. De wachtmeester Th. H. Thomasz is, na eerst tijdelijk als zoodanig in functie geweest te zijn, eerst den 1 Januari 1833 vast aangesteld geworden. Hij genoot kost en inwoning benevens een jaarwedde van j 500 boven zijn pensioen van ƒ 150. Wegens zijn uitmuntenden staat van dienst en om zijn prestige tegenover de Kweekelingen te ver* hoogen, verkreeg hij, bij zijn eervol ontslag uit 's Lands Dienst, den titel van luitenant. Een nieuwe instructie verplichtte hem aan den Directeur onderdanig te zijn en zijn bevelen stiptelijk op te volgen, tegenover de Hoog* leeraren werd hem wederom eerbiedige beschei* denheid opgelegd. Overtredingen moest hij aan den Oeconomus rapporteeren. Nader was be* paald, dat hij minstens eenmaal in de week de kleederkasten der Kweekelingen moest inspec* teeren en er zorg voor dragen, dat daarin geen verboden voorwerpen werden opgeborgen. Hij moest des morgens aanwezig zijn bij het opstaan zijner pupillen en des avonds bij het ontkleeden en te bedde gaan, daarbij telkens stiptelijk waken voor orde en welvoegelijkheid. Vóór het ontbijt moest hij iederen Kweekeling inspecteeren of hij goed gewasschen en zindelijk gekleed was; overigens vermelden de bepalin* gen hetzelfde als die van de oude instructie. Luitenant Thomasz heeft het in de eerste jaren van zijn werkkring, als gevolg van het feit, dat geen Kweekelingen meer uit België aan* gevoerd werden, niet zoo heel druk gehad. In het schooljaar 1830—31 waren officieel 12 leerlingen ingeschreven en kwam geen enkele nieuweling aan, in de daarop volgende vijf jaren waren resp: 23, 23, 31, 29, en 32 leer* lingen aanwezig. Hij is in Juli 1840 overleden en heeft in hetzelfde jaar het maximum, 49 Kweekelingen, onder zijn bevelen gehad. Zijne regeering heeft zich niet door bizondere voor* vallen gekenmerkt. Een zeer onaangename kwestie raakte meer den Directeur en den Oeco*



nomus Deerns. In 1837 toch kwam er eentame* lijk scherpe brief uit den Haag, waarin de Admi* nistrateur voor de Nationale Nijverheid mede* deelde, dat het hem ter oore was gekomen, dat de voeding der Kweekelingen te wenschen overliet en dit hem te meer bevreemde, aange* zien hij nimmer aanmerking had gemaakt op de voor de voeding voorgestelde gelden. De Oeconomus, die inmiddels zonder extra daar voor beloond te worden, tevens de functie van hortulanus te vervullen had gekregen, stelde een lijvig rapport van verweer op en Prof. Numan voegde daarbij als zijn meening toe, dat de aanmerkingen alleen gemaakt waren kunnen worden door zoodanige Kweekelingen, die het vast te hunnent niet beter gewend waren, ja, die vroeger het brood der barmhartig* heid hadden gegeten. Met het oog op de hedendaagsche toestanden, welke zulke voor* beelden ook te zien geven, trekken wij de verklaring van Prof. NüÜAN geen o ogenblik in twijfel. De Administrateur heeft blijkbaar ook met zijne verstrekte inlichtingen genoegen genomen, ten minste er is later niet meer over gecorrespondeerd. Na den dood van Thomasz verzocht de Directeur weer een ongehuwden titularis te benoemen, ditmaal op grond van het feit, dat het salaris voor het onderhoud van een gezin te gering was. Er kwamen 28 sollicitanten opdagen, waaronder twee muzikanten, een oppasser, eenige winke* liers en meerdere militairen. Benoemd werd N. H. Koopman, ook hij genoot een jaar* wedde van ƒ500, benevens kost en inwoning.
Sinds 1838 werden geen Kweekelingen meer door het Departement van Oorlog benoemd, eerst in 1855 is daarmede weer een begin gemaakt. In dezen tijd dreigde de omvang* rijke administratie weer te worden uitgebreid. Er kwamen bij de regeering verzoeken in van Provinciale Besturen om op de hoogte te worden gehouden omtrent gedrag en vorde* ringen der Kweekelingen uit die provinciën. Prof. Numan wist deze klip te omzeilen, door te adviseeren aan dit verzoek niet te voldoen, aangezien het verwijzen naar het Dep. van Oorlog, hetwelk geregeld gedrag* en vorderingslij sten ontving van de militaire leerlingen, niet opging, want dit Departement betaalde. Het is dan ook niet noodzakelijk geacht en dat was maar goed ook, want in 1842 kwam het dringend verzoek uit den Haag, om wegens de benarde omstandig* heden van het veefonds de grootst mogelijke zuinigheid te betrachten. Deze wenk is blijk* baar niet opgevolgd, want niettegenstaande
het aantal leerlingen gestadig afnam, bleven de onkosten nagenoeg gelijk. In het leerjaar 1845—46 waren 30 leerlingen aanwezig en kostte de inrichting ƒ40,058.18V21 in het leerjaar 1849—50 waren er slechts 10, terwijl de reke* ning een eindbedrag vermeldt van f 37,397.74. Toen dan ook in 1850 het veefonds totaal was uitgeput en de inrichting geheel op staats* kosten komen moest, liep bij Minister Thor* becke de gal over. Voor voeding en verpleging van 10 leerlingen en het personeel, bene* vens andere huishoudelijke uitgaven waren ƒ24,656.46Y2 noodig geweest 1 Zelfs ontbraken op die rekening niet de onkosten van 6 ankers wijn, % anker madera, een post van ruim ƒ 309.— aan bier en ƒ 1014.37 voor de uniformen, voor het taalkundig en teeken* onderwijs en aan schrijfbehoeften waren voor 10 leerlingen ƒ1067.38 uitgegeven. Z.Exc. sprak dan ook zeer terecht als zijn meening uit, dat de uitgaven niet evenredig waren aan het nut, dat de inrichting afwierp. De uniformen werden afgeschaft en zwaardere eischen gesteld aan het toelatingsexamen. De leeftijdsgrenzen werden bepaald van 16—24 jaar. De aspiranten moesten blijken kennis te bezitten van: de rekenkunst, in het bijzonder van de gewone en tientallige breuken, met toepassing op het Nederlandsche stelsel van maten en gewichten, alsmede van de meetkundige evenredigheden en het trekken van den vierkantswortel uit alle getallen; de gronden der spraakkunst van de Nederlandsche taal, de gronden der vaderlandsche en alge* meene geschiedenis, de beginselen der aard* rijkskunde. Waren er meer candidaten dan plaatsen, dan zouden zij benoemd worden, die het meest hadden uitgemunt. De kosten voor inwoning en verpleging werden terug* gebracht op ƒ 350.—; ook externe leerlingen werden van 1851 af toegelaten, zij moesten minstens 18 jaar oud zijn en ƒ 100.— leergeld betalen; de inwonenden moesten hunne kosten in twee gelijke termijnen storten, de uitwo* nenden waren verplicht het leergeld dadelijk in zijn geheel af te dragen. De Oeconomus* Apotheker*Hortulanus Deerns werd ontslagen en heeft nadien, tot 1874, in zijn onderhoud
voorzien als stads*doodgraver. Zijn
plaats zou voorloopig niet worden vervuld. De weinige leerlingen gingen met den Sur* veillant het middagmaal buitenshuis gebruiken. In den eersten tijd ging dat in abonnement tegen ƒ 0,80 per persoon en per dag, later werd het duurder. Des middags om 4 uur vertrok de kleine stoet naar het koffiehuis van Mejuffr. de Wed. v. Amstel, aan de Biltstraat,



waar thans het heeren*mode*magazijn v. Dijk gevestigd is (huisnummer 9). Zij hadden dan vrij tot half zes.
De Directeur Prof. Numan werdop gevolgd door Prof. Dr. P. H. J. Wellenbergh. De eerste jaren van zijn directoraat waren niet vruchtbaar. In 1851, '52, '53, '54 en '55 waren respect, slechts 5, 3, 6, 7 en 7 leerlingen aan de inrichting in studie. In 1854 verkreeg de Surveillant Koopman op zijn verzoek eervol ontslag. Op voordracht van den Directeur werd den 6 September 1855 als zoodanig benoemd A. Hissink, veearts te Ommen. Behalve het toezicht op het gedrag der Kweekelingen werd hem het beheer der apotheek opgedragen; ook kon hij als repetitor optreden. Voor de sedert 1855 opnieuw door het Dep. van Oorlog aangestelde militaire Kweekelingen werd ƒ350,— per jaar betaald; zij moesten zich verbinden voor 10 jaren. Eerst in 1860, toen het aantal leerlingen 22 bedroeg, drong de Directeur er bij den Minister op aan door het benoemen van een gehuwden oeconoom den ouden toestand te herstellen, vooreerst als zuinigheids* maatregel — de schoolvoeding werd op 60 a 70 ct. per persoon en per dag berekend — maar ook om beter toezicht te kunnen houden, speciaal op het personeel, hetwelk tegen extra* vergoeding ook buitenshuis moest eten. Zijn verzoek werd toegestaan en uit 60 sollicitanten werd het echtpaar v. Genderen gekozen. De Heer A. H. v. Genderen kreeg als Oeconomus een nieuwe instructie, waarbij hem, behalve het* geen aan zijn voorganger was opgedragen, tevens werden toevertrouwd het toezicht op de ziekestallen en het bijhouden der registers van de patiënten. Bovendien kon de Directeur hem anderen administratieven arbeid opdragen, alles voor ƒ300 's jaars, mitsgaders kost en inwoning; zijne echtgenoote, Mejuffr. A. v. Genderen—Verburgt, kreeg een aparte be* noeming als huishoudster en een jaarwedde van ƒ 200 met kost en inwoning. In beider instructie stond de verplichting van het toezien, dat in de inrichting geen sterke drank werd gebracht of gebruikt.
Toen in 1859 slechts 4 nieuwe leerlingen waren aangekomen en het totale aantal slechts 13 bedroeg, werd besloten de bijdrage der leerlingen wederom te verminderen. Deze werd bepaald, met ingang van September 1860 op ƒ200,— voor internen en_/ 50,— voor externen. Deze maatregel heeft goed gewerkt, langzaam maar gestadig groeide de belangstelling voor de studie in de veeartsenijkunde. Prof. Wel* lenbergh heeft een poging gedaan om aan
de oudsten der interne leerlingen, die door betoonden ijver daarvoor in aanmerking zouden kunnen komen, als belooning den titel toe te kennen van „hoofd van dienst in de ziekestallen" tegen een bezolding van ƒ 100,— 's jaars, in dien zin, dat het door den begunstigde ver* schuldigde bedrag voor onderwijs, voeding etc. met ƒ 100,— zou worden verminderd. De Minister achtte evenwel een dergelijke op* wekking niet noodig.
In 1863 is er feest geweest in het Internaat. Z.Ex. had ƒ 60,— beschikbaar gesteld om de Kweekelingen te onthalen, bij gelegenheid van de herdenking van het halve eeuwfeest der Verlossing der Fransche Overheersching; voor illuminatie van het gebouw was ƒ 50,— toe* gestaan.
Hoe langer hoe meer deed de noodzakelijk* heid zich gevoelen het peil der leerlingen te verhoogen, het eenige middel daartoe was verzwaring der eischen van toelating. Dit is andermaal geschied in 1864. Het examen werd vergelijkend, de aspirant werd tevens geëxami* neerd in de Fransche en de Hoogduitsche taal, in de stelkunde tot en met vergelijkingen van den eersten graad met 3 onbekenden en in meet* kunde (leer der evenwijdige lijnen, driehoeken en vierhoeken, tot en met de gelijk* en gelijk* vormigheid der veelhoeken). Ondertusschen waren de bestaande toestanden aan het Inter* naat onhoudbaar geworden; herhaaldelijk drong Prof. Wellenbergh op verbetering aan. In een uitvoerig schrijven van den 7den Juni 1866 berichtte hij den Minister den totaal onvol* doenden staat der slaapkamers, dat de stank der kadavers uit den donkeren ontleedkelder, onder het woongebouw gelegen, het geheele gebouw doortrok en niet het minst de aan* grenzende keuken. Het mocht niet baten, de zoo dringend noodzakelijke verbetering zou eerst negen jaar later onder zijn opvolger tot stand komen. In hetzelfde jaar 1866 werd de zomervacantie drie weken vervroegd. De toe* nemende uitbreiding der cholera veroorzaakte een gedrukte stemming onder de Kweekelingen, ouders van meerdere drongen er op aan, dat hunne zonen huiswaarts zouden keeren. De Minister stond tusschen twee vuren, want ver* scheidene gemeentebesturen hadden hem bericht, dat het bekend was, dat de oudste Kweekelingen daadwerkelijk medededen aan de bestrijding der runderpest en zij verzochten daarom, ten* einde het gevaar van smetstofverbreiding te ont* gaan, die Kweekelingen te verbieden met vacantie naar huis te gaan. De gulden middenweg is toen gevonden, nadat de Directeur had beloofd



de Kweekelingen niet te laten vertrekken, dan nadat hunne bovenkleeding door eene chloor» berooking was ontsmet geworden.
De veearts*opziener Hissink maakte in 1866 promotie, doordat hij benoemd werd tot plaats* vervangend clinisch leeraar, waarbij hij zijn salaris van ƒ 500,— tot ƒ 700,— zag verhoogd. Hij is in vele opzichten een uitmuntend ambte* naar geweest; toen hij enkele jaren later een betrekking van f 2500,— salaris kon krijgen, mocht het den Directeur gelukken hem voor de inrichting te behouden, door bij de regeering gedaan te krijgen, aan hem voor het loopende jaar een gratificatie toe te kennen van ƒ600,— en met ingang van het volgende jaar (1871) zijn bezoldiging te brengen van ƒ 700,— op ƒ 1300,—. Helaas heeft Hissink hiervan niet veel geprofiteerd, den 13den Mei 1871 is hij overleden. Het Internaat beleefde toen een moeilijken tijd, want het echtpaar v. Genderen was op verzoek eervol ontslagen, zoodat niet alleen de post van Surveillant, maar ook die van Oeconomus en die van huishoudster bijna gelijktijdig door nieuwe functionarissen moesten worden vervuld. De Heer L. Crève* coeur, gepensionneerd Koopvaardijkapitein en zijne echtgenoote, Mejuffr. J. Crèvecoeur geb. Tromp, werden tot opvolgers van het echtpaar v. Genderen benoemd, terwijl de oud'wachtmeester der huzaren A. W. J. Rinkes tot opzichter werd verheven.
Onderwijl was een groote verandering ge* bracht in de organisatie van beheer. In 1865 is de Raad van Bestuur, bestaande uit de leeraren met den Directeur tot voorzitter, ingesteld. Reglementair werd bepaald, dat de Directeur de leefwijze der leerlingen, ook buiten den tijd der lessen, zou regelen en hij voor hunne gezond» heid en zedelijkheid zou waken. De inwoning werd ontzegd aan iederen Kweekeling, die langer dan twee jaar in hetzelfde studiejaar zat, de betrokkene mocht dan, desverlangd, als uitwonend leerling de lessen blijven volgen. Naar het oordeel van den Raad van Bestuur moest de Aspirant*Kweekeling lichamelijk ge* noegzaam ontwikkeld zijn tot smeden en omgaan met groote huisdieren. Iedere Kwee* keling ontving bij aankomst een programma van de school, hij was verplicht, desverlangd voor den Raad van Bestuur te verschijnen. Ook toehoorders werden toegelaten, zij moesten ƒ 10,— per halfjaar betalen voor ieder vak. In 1870 werden de eerste Kweekelingen voor Koloniën aangesteld en van 1873 af moesten militaire en koloniale Kweekelingen rijlessen bijwonen. Deze werden gegeven in de manege
der Nicolai*Kazerne, in den volksmond ge* naamd „Klaaskazerne". De plaatselijk Kom* mandant zorgde voor paarden en voor een instructeur; bij den Directeur der Rijks*Vee* artsenijschool kwamen rapporten in met cijfers voor: „omtrent den aanleg", „omtrent rijkun* stige bekwaamheid", „aantal gegeven lessen" en „aantal bijgewoonde lessen". De tijd van malaise was nu voorbij, het aantal Kweeke* lingen schommelde telken jare om de 50; de geheele inrichting was innerlijk en uiterlijk sterk vooruitgegaan; sedert 1868 was er gas* verlichting. Van 1873—1877 zijn ƒ208,000,— uitgegeven voor nieuwe gebouwen, d.w.z. een hooger bedrag dan sedert de oprichting was besteed. Eindelijk was in 1874 het nieuwe woon* gebouw voltooid. De vierde Directeur Prof. Mac. Gillavry komt de eer toe met forsche hand aan die verbeteringen te hebben medege* werkt. Toen hij in 1871 het directoraat aanvaard* de, woonden in het voorgebouw 39 Kweekelin* gen, de Prosector, de Apotheker, de Opziener en verder personeel, voorts werden er alle colleges gegeven en waren er, met uitzondering van de verzameling pathologisch*anatomische praeparaten, alle musea in ondergebracht. Op zijn aandringen werd een houten hulpgebouw gesticht, ter plaatse waar thans de manege staat, zoodat de Kweekelingen van het 3e en 4de stu* diejaar uit het voorgebouw konden verhuizen. Tot 1877 zijn hierin slaapzalen geweest, welke na dien tijd tot collegezalen of museum werden ingericht.
Weer werd behoefte gevoeld aan de oplei* ding der nieuwaangekomenen hoogere eischen te stellen. Een proefneming, in 1870 inge* steld, om jongelui met einddiploma H. B. S. driejarigen cursus zonder admissieexamen toe te laten, slaagde niet naar wensch en werd in 1873 gestaakt. In 1874 werden de eischen van toelating andermaal verzwaard, reken* en stel* kunde werden geëischt met inbegrip van ver* gelijkingen met meer dan een onbekende, vergelijkingen van den tweeden graad, reken* en meetkundige reeksen en het practisch werken met logarithmen; meetkunde en planimetrie, toepassing van de voornaamste formules voor de oplossing van recht* en scheefhoekige platte driehoeken en ter berekening der oppervlakte en inhouden van prisma, pyramide, kegel, cylinder, bol, bolvormig segment en sector. Een verklaring werd geëischt, dat met goed gevolg de inenting der koepokken was onder* gaan. Voor het afnemen van dit toelatings* examen is van 1876 af een commissie werkzaam geweest, waarin drie buitengewone leden zitting



hadden, drie hoofdonderwijzers uit Utrecht.
Voortaan werd de naam „KweekeUng" of* ficieel vervangen door dien van „leerling". Het personeel der school was sedert de oprichting verdubbeld, het aantal te verplegen dieren eveneens, dientengevolge had de administratie zich zeer uitgebreid. Een gevolg van dit alles was, dat een nieuwe functionaris moest worden aangesteld: Rinkes werd in 1874 tot hoofd* opzichter en de opperwachtmeester van het 4de regiment huzaren F. A. H. Charles tot opzichter benoemd. In de eerste jaren ging dit niet. De opzichter bleek voor zijn taak niet geschikt en fuifde liever met de leerlingen dan dat hij over hen waakte. De hoofdopzichter ging blijkbaar niet met zijn tijd mede en hand* haalde met gestrengheid het oude militaire régime. Er onstonden moeilijkheden en ruzies. Toen de opzichter met enkele leerlingen uit rijden was geweest en al te vroolijk thuis kwam, kreeg hij een wenk om zijn eervol ontslag aan te vragen. Dat gebeurde in 1877. Hij werd vervangen door J. L. Scholberg. In hetzelfde jaar was de verhouding tot den hoofdopzichter zoo gespannen, dat de leerlingen een adres richtten tot den Minister van Binnenlandsche Zaken, met verzoek den heer Rinkes te ontslaan. Aan dit verzoek is geen gevolg gegeven. Onge* twijfeld is eenige ontspanning ingetreden, toen de hoofdopzichter extern werd. In 1877 was naast het voorgebouw een huis verrezen, de hoofdopzichter kreeg f 300 vergoed voor woninghuur en betrok dit perceel, thans be* woond door den administrateur Kruse. Reeds het volgend jaar nam de Heer Scholberg ontslag en werd hij vervangen door den wacht* meester J. Donkersloot.
Nieuwe verbeteringen kwamen in 1885 en 1886 aan het Internaat. Toen in 1885 in Utrecht waterleiding kwam, kreeg 's Rijks*Veeartsenij* school onmiddellijk aansluiting. Dit was wel noodig, de eenige pomp, achter het voor* gebouw geplaatst, was reeds in 1872 afgekeurd. In het volgend jaar kreeg het nieuwe woon* gebouw der leerlingen centrale verwarming. De afzonderlijke opleiding voor den militair* veterinairen dienst is in 1883 gestaakt, van toen af werden geen leerlingen meer voor het Departement van Oorlog benoemd en hielden de rijlessen op; tot 1886 zijn „koloniale leer* lingen" aanwezig geweest. Na dien kon eerst beslist worden, of de militaire of de koloniale loopbaan zou worden gevolgd, of dat hier te lande een taak zou worden aanvaard, nadat het veeartsenijkundig examen achter den rug was.
In 1885 overleed de Oeconomus Crève*
coeur, zijne weduwe bleef huishoudster, zijn plaats werd ingenomen door L. W. Siebenhar. Deze ambtenaar kon het ook niet lang bol* werken en werd in 1888 opgevolgd door den opzichter in het krankzinnigengesticht te Utrecht E. J. Bücker. Vermoedelijk door de ervaring geleerd, geschiedde deze benoeming voor den tijd van een jaar. Wegens de ma* zelen*epidemie onder de inwonende leerlingen is het internaat van 30 Januari—12 Februari 1887 gesloten geweest. Na den dood van den vermaarden prosector Verhaar (23 Novem* ber 1887) werden zijn vertrekken in het voor* gebouw ingericht tot teratologisch museum en moest zijn opvolger extern worden. Toen de opzichter (in deze jaren, zij het nog niet officieel, veelal opziener van dienst genoemd) Donkersloot in 1889 eervol ontslag nam en 1 Januari 1890 werd vervangen door den ser* geant der infanterie J. A. Th. H. F. van Rijs* wijk de Jong werd aan dezen laatste een verblijf aangewezen in het woongebouw der leerlingen, zoodat in de oude katoenfabriek toen nog maar alleen resideerden de huis* houdster Mejuffr. de Wed. Crèvecoeur, in de wandeling „Dientje" genaamd, de la* borant in de apotheek Van Effen en de Oeconoom Bücker. Na voor een jaar te zijn herbenoemd maakte deze laatste plaats voor den gepasporteerden sergeant J. C. Feun. Nog steeds genoot de Oeconoom een jaargeld van f 300, benevens kost en inwoning. Reeds in 1890 had de Directeur Wirtz den Minister voorgesteld het Internaat in te krimpen. Nadat het nieuwe woongebouw in gebruik was ge* nomen, waren 60 plaatsen voor internen be* schikbaar, die in de 80*tiger jaren veelal alle bezet waren. In 1889 was het kost* en leergeld verhoogd tot f275, het leergeld voor externen tot f 75 en reeds het jaar daarop werden deze gebracht respectievelijk op f 350 en f 100. Het gevolg was, dat in 1890 41 inwonende en 43 uitwonende leerlingen aan de inrichting waren. De Minister echter wenschte den bestaanden toestand voorloopig te handhaven. Toen het volgend jaar wederom bleek, dat de lust om uit* wonend leerling te zijn steeds grooter bleef dan voor het Internaat, rapporteerde de Directeur, dat vele lokalen ongebruikt stonden en beter voor onderwijsdoeleinden konden worden inge* richt. Het aantal internen is toen gebracht van 60 op 32. Nu was de tijd weer daar voor een paar mutaties. De Oeconomus Feun verwisselde in 1893 zijn betrekking voor die van „vaste knecht bij het Departement van Oorlog", de Opziener v. Rijswijk de Jong ging in de tand*



heelkunde studeeren. In 1894 kwam de boek» houder W. K. B. v. d. Berg als Oeconoom in dienst, terwijl de Heer M. C. P. Kruse in hetzelfde jaar de betrekking van Opziener aan* vaardde.
Een nieuwe reglementsherziening kwam in 1895 tot stand. De Raad van Bestuur wenschte zich ontheven te zien van de verplichting der lichamelijke beoordeeling van de aspirant* leerlingen, uithoofde het vak van veearts be* schouwd moest worden als een vrij bedrijf; zij, die inwonend wenschten te worden, mochten niet jonger dan 17 jaar en niet ouder dan 19 jaar zijn; vrijgesteld van het admissie*examen werden zij, die in het bezit waren van een einddiploma gymnasium of H. B. S. met vijfjarigen cursus. Vastgesteld werd, dat in* wonende leerlingen verplicht waren alle lessen bij te wonen en deel te nemen aan de examens, natuurlijk ontsloegen wettige redenen van deze verplichtingen. Op den rooster der lessen stond met vette letters gedrukt „alle lessen beginnen op klokslag". In 1895 werd de Oeconoom v. d. Berg eervol ontslagen, in 1896 de Hoofd* opziener Rinkes en in 1897 ging Mej. de Wed. Crèvecoeur geb. Tromp een welverdiende rust genieten. De Heer Kruse werd toen Hoofd* opziener, en de wachtmeester bij de huzaren te Amsterdam F. H. Korff benoemd tot Op* ziener. De nieuwe Oeconoom Postma kreeg f 200 meer dan zijn voorganger, Mejuffr. C. de Vries werd voor een jaar tot huis* houdster benoemd.
De plannen voor afschaffing van het Internaat waren rijp. Herhaaldelijk was in woord en geschrift geprotesteerd tegen de handhaving van dit instituut, hetwelk zijn tijd verre heeft overleefd. In den vétérinairen almanak van 1893 verscheen een uitvoerige verhandeling over het Internaat van de hand van W., waarin de schrijver ongetwijfeld te ver ging in zijn felle kritiek en zijn doel voorbijstreefde bij het aanvoeren van bewijzen voor den demorali* seerenden invloed ervan. De recensent schreef dan ook in het Tijdschrift voor Veeartsenij* kunde en Veeteelt, jaargang 1893 „de hand, die dit stuk heeft neergeschreven, moet dikwerf hebben stilgestaan, als het hoofd vroeg : is dit waarheid ?" Genoemd stuk gaf aan D. A. de Jong (toen veearts te Oudshoorn, thans hoogleeraar te Leiden) aanleiding over dit onderwerp een voordracht te houden in de afdeeling Utrecht der Maatschappij ter bevordering der Vee* artsenijkunde in Nederland. Ook De Jong be* schuldigdeW.,datdeze,in zijn verontwaardiging over bestaande, slechte toestanden, zich had laten
verleiden tot overdrijven en tot het schrijven van onwaarheden. Met dat al kwamen beiden toch tot conclusiën, welke het Internaat in alle denkbare opzichten veroordeelden en dat geen enkele redelijke grond meer bestond het langer te handhaven. Het voorstel van de nieuwe afdeeling Zuid*Holland der Maatschappij ter bevordering der Veeartsenijkunde in Neder* land, gedaan in de 33ste Algemeene vergadering der Maatschappij (Utrecht 23 September 1893) „eene commissie te benoemen, wier taak zal zijn te onderzoeken, of het al dan niet wen* schelijk is, dat het Internaat aan 's Rijks*Vee* artsenijschool worde afgeschaft" gaf wel aan* leiding tot breedvoerige discussies, maar voerde niet tot eenig resultaat, omdat bekend werd, dat de Afdeeling Noord*Holland het daaraan volgend jaar met een voorstel zou komen tot reorganisatie van het veeartsenijkundig onder* wijs. Dit is geschied, maar het resultaat hiervan liet zich lang wachten. Eerst de Algemeene Vergadering van 1897 had succes, toen een vijftal desiderata, door het Hoofdbestuur voor* gesteld, welke naar het vurig verlangde doel, reorganisatie van het Veeartsenijkundig Onder* wijs, moesten voeren, werden aangenomen. Een van de vijf luidde, „Afschaffing van het Inter* naat". Ik geloof niet, dat al deze pogingen, hoe goed ook bedoeld, veel hebben bijgedragen tot het doen verdwijnen van de ten leste algemeen gehate instelling. De wensch van W., aan het einde van zijn meergemeld stuk neergeschreven, is in vervulling gegaan; door het steeds kleiner worden van het aantal inwonenden is het Internaat zijn natuurlijken dood gestorven. V. d. Plaats schreef in den vétérinairen studentenalmanak 1912, dat het op 1 September 1899, op 78*jarigen leeftijd, on* betreurd, aan uittering is gestorven. De huis* houdster, wier tijdelijke benoeming juist ten einde liep, kreeg eervol ontslag, de Oeconoom idem, idem, benevens vier maanden wachtgeld als gratificatie, de Laborant in de apotheek en de Opziener moesten extern worden en kregen verhooging van salaris, mede als vergoeding voor woninghuur. Op 1 Februari 1899 waren er slechts 16 interne leerlingen, van deze werden dat jaar twee veearts en aan een zou het Internaat ontzegd moeten worden, omdat hij voor de tweede maal voor hetzelfde examen was gezakt. Bij den aanvang van den nieuwen cursus moesten dus 13 leerlingen tegen wil en dank extern worden. Aan hen zijn toelagen verstrekt, van f150 's jaars, tot aan de normale voleindiging hunner studiën aan de inrichting. In 1904 is de laatste subsidie gegeven.



Thans wil ik in het kort een paar herinne* ringen ophalen, daartoe in staat gesteld door mededeelingen van enkele diergeneeskundigen in ons land en door eigen ervaring. De Heer J. W. Egberts (in 1919 te Kampen overleden) heeft mij bericht, dat hij, in 1850 veearts ge* worden, als Kweekeling de uniform gedragen heeft. Na een zeer onbeduidend toelatings* examen te hebben afgelegd, kwam hij in 1846 aan en heeft met 29 anderen gestudeerd. Hij roemde de goede verstandhouding onderling, zoo prettig, omdat de Kweekelingen, die alleen des Zondags uit mochten gaan, voortdurend geheel op elkander waren aangewezen. In zeer noodzakelijke gevallen stond Prof. Numan weieens een uurtje extra*verlof toe. Des Zon* dags werd na koffietijd vrijaf gegeven tot 's avonds zeven uur, zoowel des zomers als des winters. Er waren twee slaapkamers en een studeerkamer voor allen. Des morgens om zes uur op.wasschen en bed*opmaken onder surveillance. Het eten was tamelijk goed, het aan de inrichting gebakken brood was voortreffelijk; om negen uur begonnen de collegiën, om elf uur moest men in de ziekenstallen present zijn om onder leiding van Prof. Numan nieuw aangekomen dieren te onderzoeken. Daarna gingen de oudste Kweekelingen naar de hoef* smederij, om hoefijzers te leeren maken. Ge* woonlijk werd 's middags niet veel uitgevoerd; 's avonds was men verplicht in de studeerkamer te zijn en te blijven. De Heer Egberts beklaagde zich zeer, dat in zijn jeugd de positie zoo gering in aanzien was en eigenlijk geen behoorlijk bestaan opleverde; verschillende voorbeelden haalde hij aan van collega's, die om den broode er andere betrekkingen bij op na hielden, een had een galanteriewinkel, een ander een gort= maalderij. Hij sprak er zijn groote vreugde over uit, dat hij het nog had mogen beleven, dat alles in alle opzichten zoo verbeterd was.
Volgens de berichten van den Heer J. C. H. Boots te Cuijk (in 1860 veearts geworden) was de toestand voor de internen toen reeds veel verbeterd. De Kweekelingen mochten toen des Zaterdags van 5—7 uur uit en waren des Zondags vrij tot 's avonds 10 uur. Hij heeft medegemaakt, dat 's middags om 4 uur de stoet naar Mejuffr. v. Amstel, de weduwe van een onderwijzer, ging om te middagmalen. Zij leverde ook de andere menage, bracht die dagelijks aan de inrichting bij den Surveillant, waarna in de eetzaal de uitdeeling begon. Met Kerstmis werd 8, in Maart 14 dagen en vanaf 15 Juli zes weken vacantie gegeven. Ook hij roemde het gezellige verkeer onderling.
De Heer R. Bosscher te Veendam (in 1865 veearts geworden) gewaagt van een groentijd, welken de nieuw aangekomenen moesten door* loopen. Dat dit instituut zich toen reeds heeft kunnen ontwikkelen, bewijst eerstens, dat bij de leerlingen het besef van zelfstandigheid was ontwaakt, hetwelk door geen ijzeren tucht langer kon worden gesmoord en in de tweede plaats, dat zij beter dan voorheen zich van hunne waardigheid waren bewust. De Heer B. noemde het studentenleven saai en vervelend en allerminst geschikt jonge menschen voor te bereiden voor hunne intrede in de maatschappij. Op zeer beleefd verzoek werd 's winters 2 tot 3 maal vergunning verleend de komedie te bezoeken, een enkele maal mocht de ijssport worden beoefend. Als een bewijs, hoe gestreng in zijn tijd nog geregeerd werd, deelt de Heer B. mede, dat toen hij eens met 4 zijner mede* leerlingen op Paaschmaandag uit rijden was geweest en zij te laat thuis kwamen, de Directeur gereed stond met het practijkwagentje de ver* loren schapen te gaan opzoeken. Vier hunner kregen zes weken huisarrest en de vijfde, die vermoedelijk al iets op zijn kerfstok had, werd bij den Minister voorgedragen tot zes weken verwijdering van de school, hetgeen voor hem een jaar langer studie beteekende. Deze gestrafte ging zelf bij den Minister Thorbecke in hooger beroep en het is hem mogen gelukken met de anderen, in het ondergaan der straf, gelijk gesteld te mogen worden. Kenmerkend voor de heerschende toestanden aan het Internaat is de verklaring van den Heer B., dat de tijd door hem, na zijn promotie doorgebracht in het spoelingsdistrict (Schiedam en Omstreken), ter bestrijding van de runderpest, alwaar hij dagelijks in aanraking kwam met de beste veeartsenijkundige krachten, met buitenlandsche hoogleeraren en burgemeesters, zeer veel heeft goedgemaakt, van dat, wat in het Internaat ten opzichte van zijn maatschappelijke vorming be* dorven was.
In de laatste 20 jaren van zijn bestaan heeft het Internaat zich blijven kenmerken als een kazerne, binnen de muren waarvan alles geregeerd? werd volgens artikel zooveel. Wel was de vrijheid der internen iets grooter dan voorheen; des Woensdags na den middag* maaltijd, op den Zaterdagmiddag en ook op dien dag na het gemeenschappelijk diner en des Zondags werd de poort ontsloten tot 10 uur. Wanneer ouders of voogden schriftelijk vergunning hadden verleend en de leerling goed had opgepast, mocht hij gebruik maken



van de z.g. algemeene permissie, waardoor hij vrij kwam van Zaterdag, na afloop der lessen, tot Zondagavond d.a.v. 10 uur. Bijzondere vergunningen werden slechts bij ziekte van familieleden toegestaan; schriftelijke verzoeken van ouders om b.v. een huiselijk feest te komen meevieren werden geweigerd. De stok stond-steeds achter de deur: «ontzeggen van het recht tot inwonen^. De internen maakten het zich zoo gezellig mogelijk in hunne bar» baars ongezellige studeerzalen. Het verbod van rooken was gelukkig opgeheven. In de tachtiger jaren kwam dagelijks de oude Marie, een kraakhelder vrouwtje met vaal gerimpeld gezichtje en neepjesmuts op, met haar hand» kar, beladen met vruchten en eieren, het terrein op, tot aan het woongebouw zoo hard zij kon uit vrees voor de paarden, die afgedraafd werden. Dan zocht zij een plaatsje op, bij mooi weer op een trede van den ingang van het woongebouw, bij leelijk weer in het z.g. waschhok, in de vestibule. Zij kende iedereen, en wist goed rekening te houden met de benarde f mantien van Jongelui aan het einde van iedere maand; hoewel zij lezen noch schrijven kon, was haar administratie uit» muntend in orde en niemand behoefde te vreezen, dat bij de afrekening uit het boekje met hieroglyphen een overdreven bedrag te voorschijn zou komen. Braaf moedertje, wat hebt gij gesjouwd voor het schamele brood en wat mochten wij u allen graag. Eens heb ik Marie werkelijk boos gezien. Het was in de dagen, toen enkele gevallen van cholera zich in Utrecht hadden voorgedaan en ieder het fruit van Marie schilde. Dat was een beleediging voor hare gerenomeerde zindelijkheid. Toen zij vernam, dat deze bizondere maatregel genomen werd uit vrees voor de cholera, sprak zij daar haar minachting over uit, zij wist alles van de „keléra"; in '68 had zij haar man en een paar neven er aan verloren en toen had zij de ziekte zelf ook zes maanden gehad. Zoo zijn er natuurlijk meer typen geweest, de schoonmaakster Wim en haar onverstoorbare echtgenoot, de koeknecht Van Maren, Hendrik, de hondenknecht e.a., zij brachten ieder op zijn wijze variatie in den eentonigen sleur van iederen dag.
Bij den aanvang van iedere les moest de primus van ieder studiejaar aanteekening houden van absenten; iedere maand gingen brieven naar huis, van een navolgenden inhoud:
„Uw ;,, leerling van het studiejaar, heeft,
pupil
volgens bij mij ingekomen rapporten, gedurende de
maand 'Jsl., lessen niet bijgewoond."
De Directeur van 's Rijks» Veeartsenijschool.
Zoowel interne als externe leerlingen hielden dat zwaard van Damocles boven het hoofd. Gelukkig voor velen bestond de gelegenheid, voor een gulden per stuk, een brief, welke men om bepaalde redenen liever niet thuis bezorgd zag, in eigen zak te tooveren. Ondanks alle bepalingen en voorschriften genoten vele internen veel meer vrijheid, dan hun wettelijk was toegemeten. Na het avondeten in het voorgebouw moesten allen naar het woon* gebouw, om elf uur werden de slaapzalen gesurveilleerd of ieder onder de wol lag en dan ging het licht uit. Ontelbare malen is de Surveillant verschalkt door allerlei schijn* gedaanten, waaraan met vaardige hand lichaams* rondingen waren aangebracht en die behoor* lijk toegedekt, den eigenlijken gast, die zelf uitgebroken was, om bij zijn externe vrienden nog eens een boom op te zetten, vervingen. Men liep wel eens tegen de lamp en dan was het minste wat er op zat een zware reprimande op kamer No. 7 en een brief naar huis, heel dikwerf werd voor bepaalden tijd de algemeene permissie ingetrokken, bij recidieve werd de inwoning ontzegd. Dit laatste ging steeds op zeer korten termijn. Er is een tijd geweest, dat geen rapporten van overtredingen ingediend werden. Dat was, nadat eenige overtreders den Surveillant, die zelf uitgebroken was, op verboden terrein ontmoetten 1
Het Internaat heeft zich zelf onmogelijk gemaakt. Gesticht in een tijd, toen het noodig en nuttig was, heeft het zich meer dan een kwart eeuw te lang kunnen handhaven, eerst door te speculeeren op de beurzen van ouders en voogden, later door den schijn van oud* Hollandsche degelijkheid en tucht. Wel is herhaaldelijk toegegeven aan de gebiedende noodzakelijkheid, het peil der studenten op te voeren en gelijken tred te doen houden met de krachtige ontplooiing der diergeneeskundige wetenschap, er isechter geen rekening gehouden met de meerdere behoeften van een beter ontwikkelde jeugd. Het is een ongure kazerne gebleven, op de meest primitieve wijze inge* richt, .in alle hoeken en gaten bespookt door een gestrengen, militair«bureaucratischen geest. Naarmate de tijden zich ontworstelden aan de ootmoedige onderdanigheid van weleer



van den ondergeschikte tot den superieur, van den leerling tot den leeraar, en de alge» meene ontwikkeling van het opkomend geslacht steeds hooger vlucht nam, versterkte het lang* zaam ontwaakte gevoel van eigenwaarde en daarmede werd tevens de geest geboren van verzet. Ook hier heeft zich dit het eerst geopenbaard door organisatie. In 1865 is door vier Kweekelingen de sociëteit „Absyrtus" gesticht. De naam is ontleend aan dien Van een beroemd paardenarts uit het leger van ConstanTijn den Groote. Aan den Direc* teur, Prof. Wellenbergh, werd door een deputatie van Kweekelingen, bij monde van J. B. H. Moubis, officieel mededeeling gedaan van de oprichting.
Dadelijk traden 20 van de 25 Kweekelingen toe. Het eerste jaar werd slechts een contributie van f2.— gevraagd, in vier termijnen te betalen en kwam men bijeen in een kleine kamer met twee ramen, achter de gelagkamer van het café „de Korenbeurs" aan de Neude, alwaar men uitzicht had op een binnenplaats. Het volgend jaar verhuisde men naar een flinke bovenzaal van „het Metalen Kruis" op het Domplein, werd de contributie verhoogd tot f 5 en van de nieuw ingeschrevenen een entrée geheven van f 5. Van meet af aan was een groentijd ingesteld, met al zijn voor* en nadeelen, zes weken duurde deze; hij werd steeds gevolgd door een flinke fuif, waarbij sinds 1873 de sociëteit met een officieele rijpartij naar buiten trad. Ondanks den groentijd heeft Absyrtus het vele jaren moge beleven, dat alle nieuw aangekomenen als lid toetraden. Geleidelijk is een kleine groep niet*leden opgetreden, het inkorten van den groentijd tot drie weken heeft niet kunnen verhinderen, dat ook deze groep zich organiseerde en een Bond van vétérinaire studenten vormde. Toen in 1917 de groentijd werd afgeschaft, om plaats te maken voor een verplichten tijd van kennismaken, een z.g. novitiaatstijd, is gelukkig een fusie tot stand gekomen. Gaandeweg is Absyrtus, zij het niet zonder schokken, in bloei toegenomen. In 1890 werd het „Metalen Kruis" verlaten en is getracht een reeks van zaaltjes, boven het café „Suisse" aan de Neude, voor sociëteit in te richten, hetgeen echter op teleurstelling uitliep, zoodat eigenlijk met hangende pootjes het oude huis weer opniew binnen getrokken moest worden. Na de opheffing van het Internaat was deze sociëteit echter onmogelijk geworden. Zij was gehuurd voor de dagen, waarop de internen vrij waren, nu moest er een sociëteit komen, die voor
haar leden iederen dag open stond, anders dreigde steeds het gevaar van verstrooiing der leden. Het eigen tehuis is in 1908 gesticht, in het bekende groote pand van den cuisinier Klokke, achter den Dom, waar thans het Sporthuis gevestigd is. Het was werkelijk een heele onderneming voor een corporatie van minder dan 150 jonge menschen, om aan zulke finantieele bezwaren het hoofd te durven bieden, maar het ging best; alle bezwaren wijken voor arbeid, initiatief en gezond optimisme. Dat zou spoedig nog duidelijker blijken, toen de eigenaar de huur opzegde en Absyrtus den 1 sten Mei 1919 dakloos dreigde te worden. Toen werd de groote sprong gewaagd, de hulp van ouddeden werd inge* roepen, een bouwfonds werd gesticht, en net kapitale huis van wijlen den directeur van 's Rijks*Veeartsenijschool Dr. W. C. Schimmel, Lucas Bolwerk 7, van Mevr. de Wed. Schimmel—Viruly gekocht. Dit is inwendig geheel verbouwd; een goed georganiseerde commissie, waarvan Prof. Kroon voorzitter is, draagt zorg voor de geleidelijke afwikkeling van de finantieele moeilijkheden, welke een dergelijke creatie natuurlijk na zich moet slepen.
Lang voordat het zoover was en lang voordat het diergeneeskundig onderwijs eindelijk de boeien van een lang verouderde wet verbreken kon, waren de voormalige Kweekelingen reeds vooruit gesneld op den weg der evolutie. Het was in 1905, toen de sociëteit „Absyrtus" officieel den naam aannam van „Vétérinair Studentencorps Absyrtus" en haar bestuur zich vervormde tot een „Senaat". Dat bleef geen uiterlijke vertooning, de verplichtingen van een ware studentenorganisatie werden nagekomen. Op het 9de Internationale Vee* artsenijkundig Congres, gehouden 13—18 September 1909 te Scheveningen, was het corps door den Senaat vertegenwoordigd. Het congres is den 19 September officieel op de soos ontvangen. In 1912 ging een depu* tatie naar Cureghem, om het feest bij te wonen bij gelegenheid van het 25*jarig be* staan van den Vlaamschen Studentenkring „Willen is kunnen", in 1914 volgde de ver* tegenwoordiging op het 5de Groot*Neder* landsch Studenten*congres te Gent, in 1917 die bij het Algemeen Nederlandsch Studenten* congres te Utrecht. Bij alle officieele gelegen* heden wordt acte de présence getoond; wordt een eere*comité gesticht voor een op handen zijnde huldiging van een of andere beroemd* heid, de rector van den Senaat der Vétérinaire Studentensociëteit vindt hierin zijn plaats.



Velen, die tegenwoordig waren op den gedenk* waardigen léden Maart 1918, toen 's Rijks* Veeartsenijschool verheven werd tot Vee* artsenijkundige Hoogeschool, zullen zich onge* twijfeld herinneren, hoe kranig rector Karse* meyer zich van zijn taak kweet, toen hij het spreekgestoelte betrad, om de gevoelens der studenten te vertolken. Het was een welver* diende erkenning, die dankbaar werd aanvaard en met gulden letteren in de annalen der sociëteit vermeld staat, toen, na afloop van een diner, aangeboden door den Senaat der Veeartsenijkundige Hoogeschool aan Z. Koninklijke Hoogheid den Prins der Neder* landen, aan provinciale en gemeentelijke autoriteiten, curatoren van de Utrechtsche Universiteit, die van de Veeartsenijkundige Hoogeschool en enkele andere genoodigden alle gasten de Sociëteit met een bezoek ver* eerden.
Sinds 1887 is de Vétérinaire Almanak, in 1905 herdoopt tot „Vétérinaire Studenten* Al* manak" verschenen. Hij bevat steeds, naast den gewonen almanak*inhoud mengelwerk en onuitputtelijke varia, vele historische ge* gevens en verschaft alle mogelijke inlichtingen omtrent alle diergeneeskundige organisaties in ons land en de koloniën. In 1890 is een supplement verschenen, waarin uitvoerig het feestprogramma vermeld staat, waarmede ge* durende drie dagen op glorieuze wijze het 25*jarig bestaan der Sociëteit is herdacht, be* nevens bijdragen van eerededen.
In 1904 is het Veterinair Studenten*maand* blad „Communico" gesticht, hetwelk zelfs eenigen tijd om de veertien dagen is ver* schenen en in 1912 tot Corpsorgaan is verheven, waarbij het den naam ontvmg: „Absyrtus, Officieel Orgaan van het Vétérinair Studenten* corps". Het verschijnt behoudens de maanden Juli en Augustus, iedere maand en geeft alles weer wat in het corps voorvalt, verslagen van vergaderingen, critieken, bestuurswisselingen en ook korte bijdragen in proza en poëzie van studenten en ouddeden.
Tal van subvereenigingen zijn opgericht, waarvan vele weder zijn verdwenen, om soms later, al dan niet onder een anderen naam weer herboren te worden. Van hare stichting af in 1874 heeft de vereeniging „Demosthenes" het hoofd fier boven water gehouden. Zij was oorspronkelijk natuurlijk een rederijkerskamer; een halve eeuw geleden zat de rederijkerij in het Hollandsche bloed. De werkende leden kwamen om de veertien dagen bijeen bij „Smit in de Baan" en hielden, in besloten
kring, voordrachten of improvisaties over een ter vergadering opgegeven onderwerp en gaven éénmaal in een jaar een tooneeluitvoering in Tivoli, besloten door een bal. Later zijn, vele jaren lang, de 14daagsche bijeenkomsten in de bestuurskamer van Tivoli gehouden. Toen in 1898 de tooneelvereeniging „N.1. A." werd opgericht, de vereeniging, welke nog steeds voortgaat jonge harten te doen ontvlammen door de keurige feestavonden en de zeer ge* amineerde bals,welke zij organiseert, veranderde Demosthenes van koers. Thans wordt, ge* woonlijk eens in de maand, een spreker uit* genoodigd, die voor de leden een voordracht houdt, waarvoor Absyrtus de societeitszaal beschikbaar stelt. Ten bewijze, dat de vereeni* ging Demosthenes op haar 47sten jaar nog flink op pooten staat, diene dat, naar de almanak van 1921 meldt, zij behalve 3 eereleden, 114 gewone leden telt. De gymnastiekvereniging Hercules, in 1879 opgericht, welke in haar tijd ook een zeer belangrijke rol heeft gespeeld, is helaas in 1906 ontbonden. Naar ik verneem, worden pogingen aangewend tot weder*op* richting. Van harte hoop ik dat deze mogen slagen. Thans verkeeren nog in blakenden welstand, naar wij hopen en verwachten: de IJsclub „Houdt Moed", die vooral in de laatste jaren haar naam eer aan doet, en sinds 1890 zich in een telken jare weer aangroeiende belangstelling mag verheugen; een tweetal kiesvereenigingen; de Rijvereeniging, waarvan de leden zich in de Utrechtsche manege oefenen in het paardrijden en als ordecommissarissen kranig voor den dag komen bij officieele rij* fuif en; een dam* en schaakclub; een kegelclub en niet te vergeten het Vétérinaire Strijkje, dat zeer verdienstelijk zijn medewerking ver* leent bij de uitvoeringen van N.I.A. en muziek* avondjes organiseert op de Sociëteit.
Ten slotte mag niet onvermeld blijven de Commissie voor Studiebelangen. In 1890 is het reglement van den Vétérinairen Almanak herzien en werd een artikel toegevoegd, lui* dende: „Bij den aanvang van den nieuwen cursus wordt door de redactie eene stemming uitgeschreven voor de leden van Absyrtus, ten einde twee verslaggevers voor elk studie* jaar, over de lessen van den vorigen cursus, te verkiezen." Onder den naam „Studieverslag", later onder dien van „Terugblik" verscheen van toen af ieder jaar in den almanak een bespreking van het onderwijs van iederen leeraar en onderwijzer en van de beschikbare onderwijsmiddelen. Op hoffelijken toon werd alles gewaardeerd wat te waardeeren viel,



misstanden werden echter allerminst verzwegen. Van 1905 af is deze taak van de schouders der redactie afgenomen en is zij door het corps zelf behartigd; eene Commissie van Studiebelangen is toen in het leven geroepen. Zij heeft meermalen van zich doen spreken o.a. in 1911, toen zij, na het verschijnen van het rapport van de Staatscommissie tot reor* ganisatie van het onderwijs, een request richtte tot den Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel, waarin zij aantoonde, dat het vétérinair onderwijs hier te lande niet voldeed aan de eischen van den tijd en dringend ver* andering behoefde. In 1920 zijn deze verhou* dingen anders geworden. Er is toen besloten, dat zooveel mogelijk getracht zal worden eventueele kwesties binnenshuis te houden en eerst dan publiciteit aan grieven te geven, wanneer onderling overleg met den betrokken
hoogleeraar, den Senaat, zoo noodig met het college van Curatoren, niet tot het gewenschte resultaat zou mogen voeren. Nu, die vaart zal het niet loopen; ook hier heeft men zich aan* gepast aan den geest des tijds. Er is reeds een bijeenkomst geweest van de Commissie voor Studiebelangen met de Commissie voor het Propaedeutisch*, het Candidaats* en het Vee* artsenijkundig examen, welke tot zeer bevre* digende resultaten heeft geleid.
Uit vorengaande blijkt, dat de huidige Vétérinaire Studentenmaatschappij goed is georganiseerd en evenzeer, gelijk de groote organisatie, waarin hare leden opgenomen worden, als zij de groote maatschappij in* treden, doelbewust vóórgaat op den weg, die voert tot algeheele erkenning van de dierge* neeskundige wetenschap. Dat stemt ons, ouderen, tot dankbaarheid.



BIJLAGE TOT HOOFDSTUK XII.
Aantal Studenten (S), nieuwe Studenten (N. S.) en Dierenartsen (D), gediplomeerd aan het einde van het schooljaar, sedert de oprichting van de Rijks* Veeartsenij school.
Schooljaar S. N.S. D. Schooljaar S. N.S. D. Schooljaar S. N.S. D.
1821**22 24 24 1854/55 7 0 3 1887**88 100 24 13
1822**23 31 8 — 1855**56 12 9 2 1888**89 95 15 14
1823**24 30 4 1856*'57 13 5 3 1889**90 86 11 10
1824*'25 41 14 — 1857**58 14 4 0 1890**91 84 11 14
1825*'26 44 5 13 1858**59 16 2 6 1891**92 72 7 16
1826*'27 52 23 14 1859*'60 13 4 4 1892*'93 66 10 15
1827**28 45 8 10 1860**61 22 12 4 1893**94 60 12 12
1828**29 50 16 7 1861**62 26 12 2 1894*'95 57 9 10
1829*'30 50 7 12 1862**63 39 5 3 1895*'% 61 16 9
1830*'31 12 0 1 1863**64 38 15 8 1896**97 60 11 12
1831**32 23 12 1 1864*'65 41 13 11 1897*'98 63 17 18
1832*'33 23 4 6 1865**66 35 8 0 1898**99 71 14 12
1833**34 31 6 2 1866*'67 45 12 10 1899*1900 70 13 16
1834*'35 29 10 12 1867**68 38 5 8 1900**01 68 17 10
1835**36 32 11 3 1868**69 26 3 7 1901*'02 82 28 16
1836**37 34 8 5 1869**70 23 9 5 1902**03 89 22 6
1837*'38 40 8 9 1870*71 32 10 6 1903**04 104 25 12
1838**39 42 16 8 1871*72 42 18 4 1904**05 113 24 16
1839**40 46 12 9 1872**73 50 13 6 1905**06 122 28 18
1840*'41 49 14 6 1873*74 52 12 8 1906*'07 142 41 20
1841*'42 42 9 15 1874**75 47 7 11 1907**08 147 30 20
1842**43 41 10 11 1875*76 45 12 11 1908**09 136 22 30
1843**44 36 10 15 1876*77 47 14 6 1909**10 145 37 27
1844**45 33 8 8 1877=78 51 13 5 1910*'11 162 48 27
1845*'46 30 7 9 1878*79 61 16 8 1911**12 189 59 25
1846**47 30 6 11 1879**80 70 18 10 1912/13 207 45 16
1847**48 24 5 6 1880**81 66 11 7 1913**14 221 39 23
1848**49 16* 0 7 1881/82 63 12 14 1914**15 208 22 25
1849**50 10 1 5 1882**83 71 25 10 1915/16 222 39 38
1850/51 5 0 4 1883**84 73 13 15 ]l\6/,\l % t\
1851/52 3 2 0 1884/85 71 15 6 £ £. g 188 £ *
1852/53 6 3 1 1885/86 84 20 13 1919/2O 181 31 25
1853**54 7 | 2 0 1886**87 99 33 18 i920/21 176 26 26



HOOFDSTUK XIII.
DE GEBOUWEN EN TERREINEN VAN 1821 TOT HEDEN , door J. H. HARTOG.
De totstandkoming der Veeartsenijschool te Utrecht was verzekerd door den aankoop van de buitenplaats „Gildestein" met de daarbij behoorende gebouwen en landerijen op 18 September 1819. Ingevolge opdracht van den minister werd door J. Eskes, conducteur onder toezicht van den hoofdingenieur bij de Water* staat Wentz, het bestek „voor de verande* ringen aan de gebouwen op de buitenplaats Gildestein, dat tot eene Veeartsenijschool staat te worden ingericht", samengesteld. Dit bestek werd op 21 Juni 1820 den Koning ter goedkeuring aangeboden. Vier dagen later ver* kreeg de minister machtiging de aanbesteding van „de noodige reparatiën en vernieuwingen volgens het daarvan gemaakte bestek te doen plaats hebben om daartoe, onder nadere ver* antwoording, over een som van ƒ26.000 uit het fonds van den Landbouw te beschikken".
Spoedig na de gunning aan den aannemer C. Verloop en den schilder E. van den Brinck werd met de verbouwing een begin gemaakt. In het einde van 1821 was deze in zooverre vol* tooid, dat op den lOden December van dat jaar met het onderwijs kon worden aangevangen.
„Zoo was dan de Veeartsenijschool tot stand „gebragt" schrijft Numan „gelegen op het aanges „naamste punt bij Utrecht, buiten de Wittevrouwen» „poort, langs den druk bereden straatweg naar „Gelderland en aan de Biltsche Grift, tegenover „de fraaije en statige Maliebaan, en hebbende het „uitzigt op de twee bekoorlijk aangelegde lust» „huizen, het Hoogeland, toebehoorende aan den „Heer lonkhr. W. E. Ram en den Oorsprong, het „eigendom van den Heer Mr. T. G. van Barneveld."
Wegens het blijkbaar ontbreken van teeke* ningen omtrent de inrichting van het landgoed Gildestein tot Veeartsenijschool — ondanks vele pogingen is het mij niet mogen gelukken deze te bekomen — valt het niet gemakkelijk een geheel juist beeld te geven van den toe* stand der Veeartsenijschool in 1821. De bron* nen, waaruit de gegevens omtrent de samen* stelling der school in dien tijd zijn ontleend, zijn een rapport van den minister A. R. Falck
aan den Koning en het bestek, volgens het* welk de verbouwing van Gildestein heeft plaats gevonden. Voorts heeft het in 1836 uitgegeven werkje van Numan1) met de daar* aan toegevoegde afbeeldingen eenige gegevens kunnen verstrekken alsmede een uittreksel uit het kadastrale plan.
Aan het genoemde rapport van den minister Falck is het volgende te ontleenen:
„Een zeer ruim en hecht gebouw, weleer de „fabrieksplaats, biedt, behalve een gezonde huis» „vesting voor 25 a 30 kweekelingen. een of meerdere „leermeesters en het noodige aantal bedienden, de „vertrekken aan voor studeeren, eetzaal, zieken» „kamer, bibliotheek, apotheek, theatrum anato» „micum, kabinet enz. Een heerenhuis, mede een „schoon gebouw, bestemd voor de woning van „den directeur, is zoo gelegen, dat men van daar „het geheele etablissement als overzien kan. De „stallen, schuren en arbeiderswoningen liggen ter „zijde, waarachter een groote tuin, die gedeeltelijk , tot een kruidtuin zal aangelegd worden. Eindelijk „is hier als een onmisbaar vereischte voor eene „veeartsenijschool een stuk weiland van nagenoeg „twee morgen, langs stroomend water gelegen.
„Uit deze korte schets zal aan Uwe Majesteit „kunnen blijken, dat alle deelen hier samenwerken „om een goed geheel daar te stellen en ik neem „dus de vrijheid aan Hoogstderzelve voor te stellen „om mij te magtigen tot het doen aanbesteden der „reparatiën en vernieuwingen aan het lokaal ge» „naamd Gildestein volgens het bestek daarvan „gemaakt en om daartoe, onder nadere verant» „woording over eene som van f 26.000 uit het fonds „van den Landbouw te kunnen beschikken."
In het bestek worden, als aanwezig in de voormalige katoenspinnerij, thans hoofdge* bouw, verschillende lokaliteiten met namen genoemd, zooals: kelders en keukens, apotheek, de chemie, theatrum anatomicum, portiers* woning, studeerzaal, eetzaal, woonvertrekken, bibliotheek, het kabinet, slaapzalen. Verder worden daarin afzonderlijk beschreven: de directeurswoning, de ziekenstal, de paarden* en hengstenstallen, het wachthuis, de knechts* woning en de smederij met noodstal.
x) Numan. Geschiedenis der Veeartsenijkunde en be» schrijving van 's Rijks»Veeartsenijschool te Utrecht. 1836.



VOORGEBOUW AAN DE BILTSTRAAT, ZUIDOOSTZIJDE.
DIRECTEURSWONING, THANS INSTITUUT VOOR PARASITAIRE. EN INFECTIEZIEKTEN



PATHOLOGISCH INSTITUUT EN SECTIEGEBOUW (RECHTS).
INSTITUUT VOOR CHIRURGIE.



Het hoofdgebouw.
In het eigenlijke schoolgebouw bevonden zich gelijkvloers twee leerzalen voor de hoogleeraren Numan en De Fremery en het ana* tomisch theater voor het onderwijs van den hoogleeraar*directeur Van Lidth de Jeude; verder vond men hier het scheikundig labo* ratorium, waaraan de apotheek verbonden was en de portierswoning. In het sousterrain bevond zich de ontleedzaal en verder verschillende kelders en keukens, blijkbaar afzonderlijke voor de school, voor den professor en voor den hoefsmid. Op de eerste verdieping vond men, behalve eenige woonvertrekken, een stu* deer* en eetzaal, de bibliotheek en het kabinet. Omtrent dit laatste spreekt Numan in 1836 van een anatomisch en physiologisch kabinet met een „ruime voorraad van fraai bereide voorwerpen voor het onderwijs in de ver* gelijkende Ontleedkunde en Natuurkunde der dieren". Op de tweede verdieping bevonden zich woonvertrekken en slaapzalen.
Volgens Numan (loc. cit.) waren, behalve de hoogleeraren, als ambtenaren aan de school verbonden de oeconomus of huisbestuurder, de apotheker, de veearts, de prosector, de hoefsmid en de surveillant of opziener der kweekelingen. De verschillende woonvertrek* ken waren voor alle of meerdere dezer ambte* naren bestemd. Waar in het bestek afzonderlijk wordt genoemd een kelder en keuken voor den professor, is het waarschijnlijk, dat in den aanvang ook een der hoogleeraren in dit hoofdgebouw heeft gewoond.
Volgens afbeeldingen van den ouden toe* stand was er aan den oostelijken hoek van het gebouw nabij de Gildbrug een uitbouwsel; het leek op een woning. Tusschen den oost* gevel en de Grift lag een strook terrein van ongeveer 4.50 meter breedte. Hier was een hellende brug om van dit terrein in het on* geveer 2 meter hooger gelegen anatomisch theater te komen. Die strook gronds langs de Grift werd in 1873 bestemd voor het bouwen van het lokaal, dat tot 1921 als ontleedzaal gediend heeft. Met den bouw van deze zaal is het genoemde uitbouwsel gesloopt. Deze verbouwing is sedert 1821 de belangrijkste verandering, welke aan het uitwendige van het gebouw heeft plaats gevonden. Laat men deze buiten beschouwing, dan staat de oude katoenspinnerij vrijwel onveranderd daar. In* wendig hebben sedert de stichting onder* scheidene wijzigingen plaats gehad, in verband met het tot stand komen van verschillende
gebouwen op het terrein der Veeartsenijschool vanaf het jaar 1873.
Ook later heeft de opheffing van het inter* naat en van de betrekkingen van huishoudster en oeconoom veranderingen ten gevolge gehad. Een groot deel der vertrekken kon aan hun oorspronkelijke bestemming worden onttrok* ken, terwijl de vrijgekomen lokaliteiten voor andere doeleinden werden ingericht. Ten be* hoeve van dez*. veranderingen moesten ver* schillende meer of minder groote verbouwingen geschieden.
De directeurswoning.
De eigenlijke buitenplaats Gildestein met haar uitgestrekten tuin is ingericht geworden tot woonhuis van den directeur der Veeartsenij* school. Dit is voor de elkaar opvolgende directeuren zoo gebleven tot 1909 (Van Lidth de Jeude, Numan, Wellenbergh, Mac Gil* la vry, Wirtz). Sedert 1821 is aan het uit* wendige van het gebouw slechts zeer weinig veranderd en vertoont het zich nog, zooals op de oude platen is afgebeeld. Bij het huis behoorde een naar achteren en naar ter zijde zich uitstrekkende, groote, lommerrijke tuin met vijver, oranjerie, koepels en kippenhokken; door een sloot stond de vijver in verbinding met de Grift. Deze tuin is thans geheel ver* dwenen. Ten behoeve van de stichting van verschillende gebouwen moest hij opgeofferd worden. Op dit terrein zijn thans verrezen het Pathologisch Instituut met het sectiegebouw (sinds 1908) en een groot aantal proefdieren* stallen (sinds 1912).
Paarden* en hengstenstallen. Wo* ning voor den opzichter der stallen.
Ongeveer 40 meter westwaarts van de directeurswoning waren in den tuin achter den muur, welke dezen laatsten van het zandpad van den hoofdweg scheidde, de paarden* en heng* stenstallen gelegen. Deze boden ruimte voor 14 a 20 paarden. Door verbouwing zijn zij ontstaan uit de stallen, welke door Falck in zijn rapport worden bedoeld. Naast deze stallen lag het wachthuis. Volgens het bestek was dit een geheel nieuw gebouw, bestaande uit 4 muren, een zolder en een kap. Tegen* over de stallen, eveneens aan het zandpad, stond de woning van den opzichter er van; tusschen dit huis en het stalgebouw bevond zich de inrij*poort. De opzichterswoning is later het woonhuis van den hoefsmid gewor* den. De smeden J. van der Klugt en P. J.



Plijnaar hebben er gewoond. In 1873 werd dit huis geheel omgebouwd en ingericht tot pare vaccinogène.
Hoefsmederij (1821—1917).
Deze stond westelijk van de genoemde woning van den opzichter der hengstenstallen. Zij was voorzien van twee blaasbalgen en twee werkbanken. In de onmiddellijke nabij* heid er van stond een noodstal voor 3 paarden. In 1875 onderging de smederij een belang* rijke vernieuwing, terwijl zij in 1883 voorzien werd van een glazen dak aan den westgevel.
Deze hoefsmederij heeft als zoodanig ge* diend tot 1917. In het einde van dat jaar werd het Instituut voor Hoefkunde in gebruik genomen. Sindsdien is het gebouwtje zonder bepaalde bestemming.
Ziekenstal (1821—1827).
Behalve de genoemde paarden* en hengsten* stallen had de Veeartsenijschool van 1821 een ziekenstal. Een bestaande schuur is daartoe ingericht geworden. Deze stal is zeker niet een hecht gebouw geweest; in 1827 namelijk was hij al in zoodanige mate bouwvallig, dat door Numan alle kosten ter verbetering er van nutteloos werden geacht. Hij stond onmiddellijk aan de Grift, ongeveer 70 meter achter het schoolgebouw, op de plaats waar later, in 1827, de nieuwe ziekenstal is ver* rezen. Dat hij aan de Grift was gelegen, blijkt duidelijk uit een rapport van 1 Juni 1827 omtrent dezen stal van den Referendaris voor de Nationale Nijverheid aan den Minister van Binnenlandsche Zaken. Daarin schreef deze, dat
„de schoeiing langs de tegenwoordige stallen elk „oogenblik wegens bouwvalligheid moet worden „hersteld, terwijl, wanneer zulks niet geschiedt, er „gevaar bestaat, dat het gebouw langzamerhand „naar de vaart zal uitzakken".
Volgens de afbeeldingen bij Numan stond er aan de Grift, ongeveer tien meter achter het voorgebouw, een laag (houten?) gebouwtje met plat dak „voor het droogen van anato* mische praeparaten." Waarschijnlijk was dit in 1821 nog niet aanwezig; in het bestek wordt daaromtrent niets vermeld.
Terrein van 1821—1833.
Het terrein der Veeartsenijschool in 1821 was geheel gelegen aan de westelijke zijde van de Biltscne Grift en had een oppervlakte van 3 hectaren, 25 aren en 76 centiaren. Aan
den hoofdstraatweg, de tegenwoordige Bilt* straat, had het een breedte van 185 meter en een diepte tot 80 meter. Hieraan sloot zich een smalle strook langs de Grift aan, lang ongeveer 500 meter en breed slechts 20 tot 45 meter. In het noorden eindigde deze in een naar het westen belangrijk verbreed gedeelte. Deze laatste strook was vrijwel geheel door water ingesloten. Aan de westzijde lag de Grift en aan de oostzijde was zij over bijna haar geheele lengte omzoomd door een sloot, die aan het voorste gedeelte met een dwars verloopende sloot en daardoor met den vijver in den tuin van de directeurswoning in verbinding stond.
Ziekenstal (1828-1874).
Hoewel reeds in 1825 plannen hadden be* staan tot het bouwen van een nieuwen zieken* stal, werd eerst den 13den Februari 1827 door den toenmaligen directeur Numan een plan met begrooting voor dezen bouw bij den administrateur voor de Nationale Nijverheid ingediend. In zijn schrijven wees Numan op de groote noodzakelijkheid van een ruimen ziekenstal, aangezien de oude meer en meer bouwvallig werd en de kosten, welke daaraan steeds ter verbetering werden besteed, als nutte* loos en verspild moesten worden geacht. Voorts schreef hij, dat dit gebouw nimmer als hoofd* ziekenstal bedoeld was en de standplaatsen voor de paarden en het rundvee geheel ge* brekkig, namelijk veel te nauw en te kort waren. Numan achtte het wenschelijk, dat, alvorens tot de aanbesteding werd overgegaan, een bezichtiging zou plaats vinden van den stal van Z. H. den Prins van Oranje, teneinde te zien of in die inrichting iets bestond, hetwelk met nut op den nieuwen ziekenstal zou kunnen worden toegepast. Hij wees er op, dat men wel gebruik maakte van ijzeren kribben in plaats van houten of steenen en dat de ruiven meer* malen op een andere, dan de gewone wijze werden aangebracht. Volgens de begrooting, die opgemaakt was door den vasten timmerman der school S. Bijlaard, zouden de kosten van den stal f 14831 bedragen. Uit het reeds genoemde rapport van 1 Juni aan den Minister van Binnenlandsche Zaken schreef de Referendaris voor de Nationale Nijverheid, dat de directeur Numan
„bij het ontwerpen van den ziekenstal gedacht heeft „op het aanleggen niet alleen van gewone paarden*, „osses, koe-, schapen en varkensstallen met de tot „oppassing vereischte vertrek! en voor de stalknechts, „maar ook op afzonderlijke besmetting* en operatie* „stallen, op eene operatiezaal, waarin de practische



„lessen en aanwijzingen geschiktelijk kunnen ge» „schieden en op eene bergplaats voor wagens, ver, „voerbare smederij en andere grove werktuigen.''
Bij Koninklijk Besluit van 30 Juni 1827 werd £ 5000 uit het fonds van den Landbouw voor den bouw van den ziekenstal toegestaan, terwijl op 20 Juli door den minister machtiging werd verleend tot het aangaan van een contract dienaangaande met den timmerman Bijlaard. Het toezicht werd opgedragen aan Ziegert van der Bie tegen een belooning van f 200.
Pathologisch kabinet.
Tijdens het bouwen van dezen stal kwam er een niet onbelangrijke wijziging in de plannen. Bij schrijven van 17 September deed Numan het voorstel aan de Regeering om boven het voorgedeelte (operatie* of kliniekzaal) van den in aanbouw zijnde ziekenstal een verdieping te doen optrekken, teneinde te dienen tot het plaatsen van het pathologisch kabinet der Veeartsenijschool. Volgens be» rekening zouden de kosten hiervan f 3587.10 bedragen. Dit nieuwe plan kon verwezenlijkt worden; bij Koninklijk Besluit van 23 September werd f 4000 voor dit doel beschikbaar gesteld.
Met uitzondering van eenige ondergeschikte werkzaamheden, die in den winter niet zonder nadeel konden worden uitgevoerd, was de stal en het pathologisch kabinet 11 Februari 1828 gereed en konden deze inrichtingen in gebruik worden genomen. In September 1828 was het gebouw geheel voltooid. Op 8 November werd het bezichtigd door den bouwmeester der Koninklijke paleizen en landsgebouwen Noor» dendorp om na te gaan, of het bouwen naar behooren was geschied. Deze deskundige keurde het gebouw goed.
De nieuwe ziekenstal was gelegen aan de Grift ongeveer 60 meter achter het hoofd* gebouw. Hij was te bereiken over een brug, welke gelegd was over de reeds genoemde sloot, waardoor de vijver in den tuin van den directeur met de Grift in verbinding stond. De lengte er van was 38,21 meter en de breedte 11,45 meter. De vooruitstekende halfachtkan* tige koepel, op de afbeelding van Numan dui* delijk zichtbaar, bevatte de operatie*(kliniek*) zaal, de verbandkamer en de knechtskamer. De bijgebouwde verdieping boven deze vertrekken was bestemd voor het pathologisch kabinet, volgens Numan bevattende „eene niet on* belangrijke verzameling van ziektekundige voorwerpen, van ingewandswormen, alsmede van gedrochtelijke dieren of monsters."
In 1832 werd aan de Veeartsenijschool een uitbreiding gegeven, waardoor zij tevens aan eenig landhuishoudelijk doel bevorderlijk werd. Numan schreef daaromtrent in 1836:
„Ofschoon het hoofdoogmerk der Veesartsenij» „school bestaat in het geven van onderwijs in de „eigenlijke Veeartsenijkunde, zoo bepaalt zich het „doel dezer inrigting niet bij uitsluiting. Behalve „dat aan dezelve Dek»Hengsten worden gezonden, „ten dienste der Paardenfokkerij, zoo heeft het „Z. M. den Koning behaagd, sedert 1832, aan de school „eene meer landhuishoudelijke uitbreiding te geven, „door het houden van schaapskudden van onder* „scheidene vreemde en inlandsche rassen, ter ver» „betering der wol, en tot eene proefneming om „de schapen bij de geheele huis* of stalvoedering „te onderhouden, welke wijze, reeds sinds vele „jaren, in Duitschland en elders, met goed gevolg „is ingevoerd, doch bij ons nog niet in aanwending „is gebragt. Voorts bevinden zich hier onderschei» „dene rassen van Runderen en Varkens. De Vee» „artsenijschool kan dus beschouwd worden mede „dienstbaar ie zijn aan dat gedeelte der landhuis» „houdkunde, hetwelk de veeteelt en dier*veredeling „betreft, waartoe de aankoop van verscheidene „bunders weide*land, in 1833, de geschikte gelegen* „heid heeft verschaft."
Deze nieuwe strekking der Veeartsenijschool heeft een tijdelijke vergrooting van het terrein en een tijdelijke vermeerdering der gebouwen tengevolge gehad.
Schapenstallen (1833-1851).
Op 27 December 1832 richtte Numan zich tot de Regeering om op de begrooting voor 1833 gelden beschikbaar te stellen voor het bouwen van schapenstallen, waarvan de kosten werden geraamd op f 700. Dit bedrag werd toegestaan met de toezegging, dat zoo spoedig mogelijk met den bouw een aanvang zou worden gemaakt. Blijkens een schrijven van Numan waren deze stallen in het begin van Mei gereed en „hadden de schapen daarin reeds sedert eenigen tijd verblijf gehouden en zich zeer wel bevonden." Het waren twee achter elkaar ge* legen stallen aan de Grift; de voorste ongeveer 10 meter achter den in 1828 gebouwden zie* kenstal.
In het jaar 1837 werd een begin gemaakt met de schapenhouderij en de daarmede in verband staande ontginningen van eenige heidevelden nabij Soesterberg.
Met het oog op het groote belang der schaapsteelt en de steeds toenemende uitbrei* ding der kudden van de Veeartsenijschool, als gevolg waarvan de aan deze school aanwezige stallen te klein werden, stelde Numan



op 30 Januari 1837 den administrateur voor de Nationale Nijverheid voor, de schapen op een groot heideveld te doen hoeden en aldaar te doen verblijven. Voor dat doel achtte hij een terrein van het militaire kamp nabij het Huis ter Heide ten zuiden van den Amers* foortschen straatweg zeer geschikt. Dit kamp stond ter beschikking van het Departement van Oorlog en werd slechts enkele malen gedurende eenige weken in het jaar voor militaire doelein* den gebruikt. Numan meende, dat het verzoek omtrent het gebruik van deze heide als schaaps* weide, alsmede dat om een of twee der paar* denstallen voor nachtverblijf der schapen te doen bezigen, wel zou worden ingewilligd. Het bleek inderdaad, dat het Departement van Oorlog geen bezwaren had het militaire kamp te Zeist door schapen te doen beweiden, terwijl van de zeven aldaar opgerichte paar» denstallen, er vijf ter beschikking werden ge* steld onder voorwaarde, dat deze naar behooren onderhouden en in volkomen goeden staat terug gegeven zouden worden. Boven* dien moest het kamp worden ontruimd gedu» rende den tijd, dat militaire oefeningen werden gehouden. Dit laatste gaf Numan aanleiding de Regeering voor te stellen om voor de
Veeartsenijschool de beschikking te krijgen over nog een stuk heideveld achter „Beuk* bergen", dat voor schaapsweide zeer geschikt bleek en gelegen was tegenover het kamp, noordwaarts van den Amersfoortschen straat» weg. Dit terrein had de grootte van 41 bun* ders, 34 roeden en 10 ellen. Echter bestond hier geen huisvesting voor de schapen, zoodat met net bouwen van een stal begonnen zou moeten worden. In April 1837 stelde het Amortisatie*Syndicaat dit heideveld ter be* schikking van de Veeartsenijschool met de bepaling, dat de daarop liggende wegen in stand moesten worden gehouden.
Van de militaire heide en paardenstallen is een bescheiden gebruik gemaakt. Slechts twee der stallen hebben voor het onderbrengen van schapen gediend; in een ervan hield de her* der zijn nachtverblijf. De kosten voor het onderhoud der stallen, die zeer in verval ver* keerden, waren hoog. Dienaangaande schreef Numan in 1838:
„De militaire stallen zijn wegens bouwvalligheid „ontruimd. Ze zijn in die mate bouwvallig, dat „het nauwelijks veilig kan geacht worden, dat ze, „vo oral bij herfstachtig stormweder, door menschen „of dieren worden bewoond."



Inmiddels was een stal voor schapen gereed gekomen op de heide achter „Beukbergen". Op voorstel van Numan was een der bestaande houten schapenstallen van de Veeartsenijschool overgeplaatst naar de heide en aldaar zooda* nig vergroot en veranderd, dat er gelegenheid bestond voor berging van voederstoffen en huisvesting van een herder. De kosten van deze overplaatsing en verbouwing, het maken van een drinkwaterput medegerekend, bedroe* gen f 300. Toen in October 1838 deze stal gereed was, zijn de militaire stallen ontruimd.
De schapenhouderij aan de Veeartsenij* school alsmede die op de heide heeft geduurd tot 1851. Volgens berekening van Minister Thorbecke vereischten de veefokkerij aan de Veeartsenijschool, het houden der schaaps* kudden en de ontginning der heidevelden jaarlijks op zijn minst f 5000. Op last van dezen minister werden die instellingen opge* heven en de verschillende kudden verkocht. Sinds 1851 zijn gedurende vele jaren achtereen de perceelen bouw* en weiland, aan 's Rijks* Veeartsenijschool toebehoorende,verpacht, aan* vankelijk voor het jaarlijksch bedrag van f 609. Een gedeelte van het wei- en bouw* land bleef in gebruik ten dienste der school.
De heideontginning is echter nog bestendigd tot 1859.
Omstreeks 1840 zijn op de heide, voor* namelijk ten behoeve der ontginning daarvan, in de nabijheid der schaapsschuur drie arbeiderswoningen onder één dak gebouwd. De kosten voor dezen bouw zijn bestreden uit het veefonds. Zij behoorden tot de Vee= artsenijschool en stonden derhalve onder het beheer van den directeur. Deze woningen, benevens zooveel grond, als voor de behoeften der gezinnen noodzakelijk was, waren verhuurd. Een ervan voor f 26.— per jaar aan den arbeider J. Lammersen. Deze was sinds 1851 belast met het opzicht over de gebouwen op de heide benevens mét het bewaren van de landbouwwerktuigen, die aanwezig waren in de schuur, welke vroeger tot schaapstal had gediend. Verder moest hij de huurpenningen wekelijks ophalen en aan den directeur afdragen. Hij genoot daarvoor als weekloon f 5.—. Sedert 1851 was ook de heide voor schaapsweide verhuurd voor de som van f 50 per jaar.
De heideontginning der Veeartsenijschool is nooit een bloeiend bedrijf geweest. Dit blijkt o.a uit een brief van den directeur Wellenbergh van 15 October 1859, waarin deze schreef, dat de vroeger in cultuur geweest zijnde gronden sedert vele jaren
achtereen braak lagen. De jaarlijksche inkom* sten werden derhalve door de uitgaven verre overtroffen. Dit had tengevolge, dat krachtens aanschrijving van den Minister van Binnen* landsche Zaken van 30 September 1859, het beheer der heidegrond werd overgedragen aan den agent van het domein te Wijk bij Duurstede, echter met uitzondering van twee bunders dier gronden, welke in gebruik waren bij de bewoners der dagloonerswoningen. De huisjes en schuur bleven nog in beheer bij den directeur der Veeartsenijschool. Daar zij in zeer bouwvalügen toestand verkeerden, werden zij ingevolge Ministerieel schrijven van 15 October 1859 hersteld en sindsdien bij de week verhuurd, gezamelijk voor f 3.50. Bij hetzelfde schrijven werd goedkeuring ge* hecht aan het voorstel van Wellenbergh om de landbouwwerktuigen in het openbaar te verkoopen. Dit geschiedde daarna voor een bedrag van f 419,75.
Daarmede behoorde ook de heideontgin* ning der Veeartsenijschool voor goed tot het verleden.
In 1861 werd ook een einde gemaakt aan het administratief beheer der huisjes. De Minister Van Heemstra achtte het bezit der woningen geheel nutteloos voorde Veeartsenij* school en gaf bij schrijven van 25 Maart 1861 als zijn wensch te kennen, dat de schuur, benevens de woningen en het daarbij afgestane land, zijnde twee bunders, overgegeven werden aan het bestuur der Domeinen om naar goed* vinden daarover te beschikken. Met ingang van 1 April is daaraan gevolg gegeven; het beheer dezer goederen werd overgedragen aan den ontvanger der registratie te Wijk bij Duurstede, die daartoe door den minister was aangewezen.
Ontleedzaal (1873—1921).
Op 26 Juni 1860 wees Wellenbergh den hoofdingenieur van den Waterstaat in het 8ste district — sedert 24 Mei 1860 was het toezicht op de gebouwen van 's Rijks*Veeart* senijschool opgedragen aan de ambtenaren van den Waterstaat — op de groote wen* schelijkheid van het bouwen van een ontleed* zaal en een hondenstal. Hij schreef over:
„het daarstellen van een lokaal geschikt voor „de lessen in de ontleedkunde en de dissectie, „welke lessen thans tot groot ongerief in de kelders „van het schoolgebouw gegeven worden, terwijl „bij gebrek aan een geschutte lokaliteit de zieke „honden in de paardenstal opgeborgen worden. „Door het bouwen van een geschikt lokaal met „gemetselde separatiën zal daarin op meer doel,,matige wijze voorzien moeten worden."



In deze pogingen zag Wellenbergh zich echter teleurgesteld. De oude toestand werd bestendigd tot 1872—73, dat is het begin van een vierjarig tijdvak, waarin de Veeartsenij* school met een groot aantal gebouwen werd verrijkt. In het Tijdschrift voor Veeartsenij* kunde en Veeteelt van 1873 schreef de toen* malige leeraar aan 's Rijks*Veeartsenijschool Hengeveld dienaangaande:
„Voorbereid onder het ministerie Thorbecke „heeft de tegenwoordige minister van binnenland» „sche zaken, de heer Geertsema, aan de plannen „uitbreiding en uitvoering gegeven en schijnt „daarmede jaarlijks te willen voortgaan om zoo* „doende eene Veeartsenijschool te bekomen, die, „voldoende aan alle vereischten, kan wedijveren „met de voornaamste van dergelijke inrichtingen „in het buitenland."
Bij schrijven van 6 Augustus 1872 werd door den toenmaligen directeur Mac Gil* la vry een gedetailleerde begrooting ingezon* den voor een nieuwe ontleedzaal. De kosten voor den bouw daarvan zouden ongeveer f 10.000 bedragen. De minister kon zich met de plannen vereenigen en keurde de begrooting van kosten voor den te bouwen „ontleed* kelder" naast het bestaande hoofdgebouw van 's Rijks'Veeartsenijschool goed (22 Augus* tus 1872). De aanbesteding van dit werk had plaats op 5 October. Het werd aangenomen door A. J. van Doesburg te Utrecht voor ƒ 9264. De eerste steen werd gelegd 23 No* vember 1872 door T. H. Mac Gillavry. Men heeft deze nieuwe ontleedzaal destijds zeer bewonderd. Hengeveld beschreef haar in het reeds genoemde artikel als
„een groot ruim lokaal, waar het daglicht op „bijzondere wijze uit het Noorden invalt en dat „des avonds met gas verlicht kan worden; waar ,.de overblijfselen van cadavers en onreine vloeistoffen op gemakkelijke wijze kunnen afvloeien „en erdoor aangebrachte ventilatie steeds een zuivere „dampkring is, tevens met gelegenheid om het „lokaal, in het koude jaargetijde te verwarmen."
Deze anatomiezaal was gebouwd op de strook grond, gelegen tusschen de Grift en den oostgevel van het voorgebouw en strekte zich over de geheele diepte van dit gebouw uit. Door trappen werd zij met de college* kamer en met het anatomisch museum op de eerste verdieping verbonden. De vroegere kelders ten dienste der anatomische oefeningen werden in gebruik genomen, gedeeltelijk als bergplaatsen, gedeeltelijk als werkvertrekken voor den prosector (tot 1910).
De belangrijkste verandering, welke sinds 1873 is aangebracht, was het maken van een rioleering met kalkontsmetting in 1903. Vóór
1899 vloeide het vuile spoelwater rechtstreeks af in de Grift. In dat jaar werd op aandringen van de gezondheidscommissie de ontsmetting met kalk ingevoerd. Eerst diende daarvoor een open gemetselde kuil in den zuid*oosthoek van de zaal; deze is thans verdwenen. In 1903 kwam de genoemde rioleering tot stand.
Deze ontleedzaal heeft 48 jaren als zoodanig gediend. Zij is na de voltooiing van het Anatomisch Instituut in Juli 1921 verlaten.
Houten hulpgebouw (1873-1904).
In 1873 werd een einde gemaakt aan den onhoudbaren toestand, welke een gevolg was van het groote gebrek aan collegekamers en slaapgelegenheden en den slechten staat, waarin deze laatsten verkeerden. Zij werden door Hengeveld beschreven als ellendig en hoogst ongezond. Op dat oogenblik woonden in het voorgebouw 39 interne leerlingen, de prosector, de apotheker, de opziener en verder personeel; alle colleges werden er gegeven en alle ver* zamelingen, uitgezonderd het museum voor pathologie, waren er geborgen.
Reeds spoedig na zijn optreden als directeur op 1 April 1872 werden door Mac Gillavry pogingen aangewend om in dezen slechten toestand verbetering te brengen. In Juli van dat jaar werd door den hoofdingenieur van den Waterstaat een houten gebouw in teeke* ning gebracht, welke met de kostenberekening daarvan den minister ter goedkeuring werd aangeboden. De minister kon zich met de plannen vereenigen en keurde de begrooting goed. Bij onderhandsche aanbesteding werd het plaatsen van het houten hulpgebouw toegewezen aan den aannemer P. van Zut* phen te Utrecht voor de som van ƒ 12.850. Met grooten spoed werd met het werk be* gonnen; de eerste steen werd gelegd op 11 September 1872 door Dr. Th. H. Mac Gillavry.
Dit gebouw was een groote loods, 20 meter breed en 21 meter lang en stond met de achterzijde 2 meter van de Grift verwijderd, op de plaats waar later de manege is verrezen. Het bestond uit een muurtje van 4 d.M. hoogte, waarop de houten wanden waren opgetrokken. Aan de westzijde (voorgevel) was een uitbouw van 1\ x 4 meter, waarin beneden privaten en een werkplaats en daar* boven twee knechtskamers. Een 25 meter lange gang verdeelde het gebouw in een zui* delijke en noordelijke helft. Elk dezer helften,



TIJDELIJK GEBOUW VOOR DE KLINIEK VOOR KLEINE HUISDIEREN.



VOORKLINIEK OMSTREEKS 1890.
GEZICHT OP HET MIDDENTERREIN,
LINKS VÓCÏR DE MANEGE) LINKS ACHTER KLINIEK' EN STALGEBOUW, RECHTS ÉÉNPAARDSSTALLEN.



alsmede de uitbouw, bezat een afzonderlijk dak. De twee helften waren aanvankelijk verdeeld in twee lokalen; de beide oostelijke ieder 9x9 meter, de beide westelijke ieder 9 x 12 meter. De eerstgenoemden werden gebruikt voor leerzalen, de laatstgenoemden dienden van 1873 tot 1877 als slaapzalen voor leerlingen van het derde en vierde studiejaar. De noordoostelijke kamer was van 1873—1876 collegekamer van Mac Gillavry, daarna tot September 1893 van Van der Harst en ten slotte tot September 1901 van De Bruin. Ook gaf Van 't Hoff (1 Maart 1876-1 October 1877) in dit lokaal zijn colleges. De zuid* oostelijke kamer diende aanvankelijk tot leer* zaal voor Wirtz (tot 1875) en Hengeveld (tot 1877). Van 1877-1901 heeft Schimmel er zijn colleges gegeven en stonden er de kasten met zijn instrumenten en verzamelingen. De noordwestelijke kamer was tot 1877 slaapzaal, daarna tot 1893 museum voor natuurlijke historie, vervolgens bergkamer en ten slotte timmermanswerkplaats van den aannemer. De zuidwestelijke kamer was eveneens tot 1877 slaapzaal en werd toen door een muur lood* recht op de gang verdeeld in twee bijna even groote lokalen. Het oostelijke, een pijpen* lade van 5| x 9 meter en overigens een somber lokaal, was van 1877—1881 collegekamer van Hengeveld en daarna tot 1901 van Thomas* sen. Het westelijke, een hoekkamer van 6x9 meter, was tot 1893 collegekamer van Weitzel en daarna wachtkamer voor de uit* wonende leerlingen. Al de vijf kamers waren 5 meter hoog, van binnen wit of grijs gekalkt en hadden een wit plafond. Gasleiding was er, maar waterleiding en spoelbakken ontbraken.
In 1901 werden de collegekamers verlaten voor de inmiddels tot stand gekomen betere lokaliteiten, terwijl de wachtkamer der leer* lingen buiten gebruik werd gesteld. Gedurende acht en twintig jaar is dus een zeer belangrijk deel van het onderwijs in dit houten hulp* gebouw gegeven, waaronder bijna het geheele klinische onderwijs.
Het gebouw bleef nog 1\ jaar ongebruikt staan. Toen werd het voor afbraak verkocht aan den aannemer H. J. van Veen te Utrecht. Op 20 April 1904 was het gesloopt en de grond gelijk gemaakt.
Pare Vaccinogène (1873—1915).
Deze inrichting is in 1873 gebouwd en op 1 Juli van dat jaar geopend. In October 1872 deelde de minister mede, dat het voornemen
bestond aan 's Rijks'Veeartsenijschool tot stand te brengen eene inrichting tot voortplanting van oorspronkelijke koepokstof (pare vacci* nogène), waar zich de geneeskundigen van deugdelijke koepokstof konden voorzien. Men was met de stichting van deze nieuwe inrichting zeer ingenomen. Hengeveld (loc. cit.) schreef daaromtrent in 1873:
„Er is in aanbouw eene inrichting om versche „koepokstof te bekomen, door cultivatie daarvan „op kalveren en vaarzen, voor de inenting der „koepokken tegen de natuurlijke pokken van den „mensch, kortom er is in aanbouw een pare vacci* „nogène, eene loffelijke inlichting, waardoor de „veeartsenijschool tevens hare diensten biedt aan „den mensch".
Het gebouw dezer inrichting ontstond door verandering en vernieuwing van de vroegere, aan de Biltstraat gelegen woning van den opzichter der stallen, later het woonhuis van de hoefsmeden, terwijl het oude wachthuis bij de stallen, aan de andere zijde der inrij* poort gelegen, verbouwd werd tot conciërge* woning.
Het beheer van het pare vaccinogène was opgedragen aan den directeur van 's Rijks* Veeartsenijschool. Voor de hulp bij de werk* zaamheden, den huiselijken dienst en de verzorging der voor de kweeking benoodigde kalveren werd een conciërge aangesteld ; deze was tot 1906 inwonend.
Met ingang van 1 April 1915 is het pare vaccinogène opgeheven. De concierge*woning was reeds vroeger, in 1906, geslecht ten be* hoeve van den bouw van het Pathologisch Instituut.
Pharmaceutisch prakticum*gebouw. (1915-heden).
De na de opheffing van de koepok*in* richting vrijgekomen vertrekken werden be* stemd om ingericht te worden tot lokaliteiten voor het onderwijs in praktische artsenij* mengkunde. Met deze verbouwing werd in September 1915 aangevangen. In December van dat jaar werd het gebouw in gebruik genomen.
De plannen omtrent den bouw van een stal, waardoor het mogelijk was, paarden, die lijdende waren aan een besmettelijke ziekte, geisoleerd te kunnen plaatsen, werden verwezenlijkt in 1873. De zoogenaamde droes* stal kwam tot stand en eveneens de dolle* hondenstal. Tot het bouwen van laatstge* noemde inrichting op de terreinen van 's Rijks* Veeartsenijschool was reeds vroeger tijdens



het directoraat van Wellenbergh aange* drongen door den burgemeester van Utrecht in verband met het veelvuldig voorkomen van hondsdolheid. Bij schrijven van 7 Augustus 1873 werd het bestek voor de beide stallen door den minister goedgekeurd; de aanbesteding had plaats 30 Augustus d.a.v. Aan den laagsten inschrijver H. M. de Koff te Utrecht werd het werk gegund voor f 11200.—. De raming was f 1260Ö.—. Voor meerder werk werd later aan De Koff nog f 468,75 toegestaan. De eerste steen van elk der ge* bouwen werd gelegd op 30 September 1873 door twee kinderen van Mac Gillavry; die van den droesstal door Ronald (geb. 21 Mei 1869), die van den hondenstal door Hope Robert (geb. 23 Aug. 1865).
De beide staljen waren destijds de meest noordelijk gelegen gebouwen van het be* bouwde gedeelte van het terrein.
Zoogen. droesstal (1873—1912).
De droesstal lag met zijne oostelijke zijde op 4.5 meter afstand van de Grift; hij was daar met een ijzeren hek omgeven. Het vierkante gebouw, 12 x 12 meter, werd ge* vormd door zes ruime eenpaards*boxen.
In 1912 onderging de droesstal een groote verandering. Hij werd geheel omgebouwd tot tijdelijke Verloskundige kliniek.
Verloskundige kliniek (tijdelijk; 1912 —heden).
Op 29 Augustus 1912 had, gelijktijdig met die van het bouwen van twaalf eenpaards* stallen en van proefdierenstallen. de aanbe* steding plaats van de bovenbedoelde ver* bouwing. Het werk werd aangenomen door Gebr. van Pelt te den Helder. Uitgezonderd de koestal — deze was reeds vroeger gemaakt door twee naast elkaar gelegen boxen aan de westzijde tot één ruimte te vereénigen — werden alle bestaande stallen opgeofferd, teneinde de vrijkomende ruimte in te richten tot kliniek* lokaal met twee aangrenzende kleedkamertjes, terwijl in het noordelijk gedeelte van dit lokaal twee stallen werden gebouwd. Uitwendig werd het gebouw aan de oostzijde vergroot met een bijna tot aan de Grift reikende uitbouw, welke tot eenpaards*box werd ingericht. Door een deur werd deze met de kliniekzaal in verbinding gebracht. In het najaar van 1915 werd de kliniekzaal vergroot, hetgeen gemakkelijk kon geschieden door den reeds bestaanden uitbouw
tot aan den voorgevel (zuid) te verlengen en den oostelijken muur van de kliniekzaal uit te breken.
Deze kliniek ligt thans, geheel verscholen achter tal van kleinere gebouwtjes, in een uit* hoek van het terrein, ver verwijderd van de verdieping boven de interne kliniek, waar het theoretisch verloskundig onderwijs wordt gegeven en waar de verzamelingen, het labora* torium en de werkkamer van den hoogleeraar zich bevinden. Het is duidelijk, dat deze laatstgenoemde omstandigheid steeds een groot bezwaar blijkt te zijn. En waar nu, noch van de lokaliteiten waar het theoretisch onderwijs is ondergebracht, noch van de kliniek geens* zins gezegd kan worden dat zij voldoen aan redelijke eischen, ware het te wenschen, dat een Instituut voor Verloskunde spoedig verrijze.
Zoogen. dolle*hondenstal.
De dolle*hondenstal, welke thans nog in bijna onveranderden toestand aanwezig is — echter een andere bestemming heeft en daarom den oorspronkelijken naam niet meer verdient — is eenige meters ten westen van de Verloskundige kliniek gelegen. Hij heeft een grootte van 8,9 x 8,8 meter. Van 1874—1910 diende deze stal voor het stallen van honden en proefdieren ten behoeve van het onderzoek in zake hondsdolheid. Daarna werd hij proefdierenstal van de afdeeling Parasitaire en Infectieziekten en sinds 1913 dient hij als stal voor kleine huisdieren ten dienste der Verloskundige kliniek.
In 1887 is tegen de noordzijde van dezen stal een kleine uitbouw gemaakt, dienende voor het stallen van varkens en geiten.
De groote paardenstallen, honden* stal, koetshuis, koestal.
De ziekenstal met operatiezaal, in 1827/28 onder het directoraat van Numan gebouwd, voldeed sinds lang niet meer aan redelijke eischen. Er was behoefte ontstaan aan een grooten paardenstal met kliniekzalen, college* kamers, laboratoria enz , terwijl ook het bouwen van een hondenstal, koestal en koets* huis zeer noodzakelijk werd geacht. Hiertoe werden plannen gemaakt en ingediend. Bij schrijven van 28 Maart 1874 volgde de ministe* rieele goedkeuring voor de aanbesteding van „het bouwen van een paardenstal met kliniek, pathologisch kabinet en leerzaal, een honden* stal, een wagenhuis, verder het verplaatsen van



een hooiberg en het leggen van bestratingen een en ander op de terreinen en ten dienste van 's Rijks'Veeartsenijschool". Op 25 April d.a.v. werden deze werken aanbesteed; de bouwer F. W. van Vloten te Utrecht nam ze aan voor f 51889,—.
Op 23 April 1875 heeft de minister goed* gekeurd het bestek voor de aanbesteding van „het bouwen van een praktijkzaal, collegekamer, laboratorium, bureaux, paardenstal, hooizolder, knechtskamers, koestal, schuur en mestvaalt met het leggen van bestratingen op de terreinen en ten dienste van 's Rijks'Veeartsenijschool te Utrecht". Dit werk werd op 15 Mei 1875 aanbesteed.
Zoo was dus de totstandkoming van verschillende nuttige gebouwen verzekerd.
Lange paardenstallen met kliniekzalen.
Het lange stalgebouw met kliniekzalen enz— het is thans, na veel in* en uitwendige veranderingen ondergaan te hebben, nog aanwezig — is gebouwd, volkomen noord* zuid, in de lengterichting van het terrein aan de Griftzijde. Het staat op de plaats, waar vroeger de ziekenstal van Numan stond. Het gebouw heeft, zonder het in 1917 bijgebouwde voorgedeelte, een lengte van 88 en een breedte van 13,50 meter. In 1874/75 (aanbesteding 25 April 1874) werd de noordelijke helft gebouwd. Deze was in het voorjaar van 1875 zoover voltooid, dat de lokaliteiten in gebruik konden worden genomen. Daarna is de oude ziekenstal afgebroken en is op zijn plaats de zuide* lijke helft gebouwd. Dit geschiedde in 1875/76 (aanbesteding 23 April 1875). De eerste steen voor dezen bouw is gelegd 6 Juli 1875 door den leeraar aan 's Rijks*Veeartsenijschool A. W. H. Wirtz.
Tot 1908/09 is de inwendige inrichting vrijwel onveranderd gebleven. Sedert dien hebben zeer belangrijke verbouwingen plaats gevonden.
Van 1875 tot 1908.
Aanvankelijk bevond zich aan elk der uit* einden van het gebouw een kliniekzaal, breed 12,50 en diep 9 meter. Aan de zuidzijde werd dit lokaal de voorkliniek of praktijkzaal
eneeten, aat aan ae noordzijde de achter* liniek. In elk der klinieken ?aven een tweetal
ruime deuren toegang tot de paardenstallen, de eene naar het westelijke, de andere naar het oostelijke gedeelte. In de praktijkzaal, zoowel als in de achterkliniek was een houten
noodstal geplaatst en verder eenige houten tafels; in de eerstgenoemde zaal waren deze zoodanig ingericht, dat ze ook als phantoom konden dienen.
Voorkliniek.
Noordwestelijk van de zaal en daarin uit* komende was een kleine instrumentenkamer; daarnaast een trap, waarmede men vanuit de kliniekzaal de bovenvertrekken kon bereiken. Op de eerste verdieping was aan den zuidoost* hoek een vrij groote collegekamer; daarachter, naast de trap, een werkkamer voor den bediende. De collegekamer diende van 1876—1901 voor de Physiologie (De Jager, Zwaardemaker, Hamburger), van 1901 — 1907 voor de Verlos* kunde (De Bruin).
Aan den zuidwesthoek bevond zich een groot laboratorium en noordelijk hiervan een lokaal, dat in 1876 en 1877 tot bureau diende en toen raadskamer, later senaatskamer werd. Tusschen deze en het laboratorium was een donkere kamer voor photografie enz. en een klein ka* mertje, dat langen tijd gediend heeft tot berging van het archief der commissie voor het veeartsenijkundig examen. Dit laatste vertrekje is later bij de afdeeling Physiologie gekomen. Geheel noordelijk op deze verdieping bevonden zich, eigenlijk nooit gebruikte, knechtskamers.
Achterkliniek.
De kliniekzaal, instrumentenkamer en de trap naar boven waren gelijk aan die in de voor* kliniek. Boven de kliniek bevond zich van van 1875—1901 aan de westzijde het museum voor ziektekundige ontleedkunde (pathologisch kabinet) en aan de oostzijde een collegekamer en een klein laboratorium voor Wirtz, later voor Thomassen en na diens dood voor De Brutn. Verder waren nog eenige vertrekken aanwezig, die aanvankelijk knechtskamers waren. Later werden deze ingericht voor den assistent en den bediende.
In 1901 werd het pathologisch museum verplaatst naar het inmiddels tot stand gekomen woongebouw; het vrijgekomen lokaal werd toen ingericht tot collegekamer en werkkamer voor den leeraar Schimmel.
Stallen.
Tusschen de beide kliniekzalen bevonden zich de stallen; er waren er vier, ieder ruimte biedende voor 14 paarden. Boven de stallen lagen de hooizolders, welke van buiten aan de westzijde werden gevuld en verder te be* reiken waren van uit een portaal bij den



grooten ingang tusschen de noordelijke en zuidelijke helft. In dit portaal, steeds genoemd de tusschenstal, was een afzonderlijke knechtskamer gebouwd, welke met een ijzeren trap van dezen stal uit te bereiken was. Dit vertrek is thans nog aanwezig, doch sedert vele jaren buiten gebruik gesteld.
Van 1909 tot 1916.
Zooals reeds werd opgemerkt, zijn in 1908 en 1909 ingrijpende veranderingen, vooral in het inwendige van het gebouw tot stand gebracht. In de achterkliniek werd de toegang naar boven afgebroken en verlegd naar den wes* telijken gevel aan den hoofdweg van het terrein, waar hij zich nog bevindt. In de voor* kliniek bleef de trap naar boven nog bestaan tot 1912. Echter werd hier aan de westzijde van het gebouw, eveneens aan den hoofd* weg, een nieuwe gang met trap gemaakt, toegang gevende naar de lokalen voor het onderwijs in Zootechniek.
Boven de voorkliniek bevonden zich van 1909—1918 aan het zuiden 2 laboratoria ten behoeve van het onderwijs van den leeraar Wester; dat in den zuidoosthoek was van 1907 tot 1911 diens collegekamer. Achter de laboratoria was een zitkamer voor den leeraar en een werkkamer voor den bediende gelegen. Aan het noordelijk gedeelte van deze verdieping was ten dienste der Zootechniek een college* kamer gebouwd, benevens een zitkamer, een expositiekamer en een werkkamer voor den amanuensis. Voor deze verbouwing werden de vroegere zoogenaamde knechtskamers en een gedeelte van den hooizolder opgeofferd. De raadskamer was gebleven op de plaats, waar zij was.
De bovenverdieping van de achterkliniek werd in 1909 zoodanig verbouwd, dat zij in het noordelijk gedeelte omvatte een college* kamer, zitkamer, laboratorium en spoelkamer voor het verloskundig onderwijs van den leeraar Paimans en aan de zuidzijde een col* legekamer, zitkamer, laboratorium en werk* kamer voor den amanuensis ten behoeve van het onderwijs in Heelkunde van de leeraren Schimmel en Hartog (van dezen laatste sedert 1911). Ook voor deze verbouwing is een ge* deelte van den hooizolder in beslag genomen.
Sedert 1909 zijn ook de directe verbindingen van de kliniekzalen met de stallen opgeheven. De instrumentenkamer in de achterkliniek kon daardoor naar de westzijde worden vergroot, terwijl het vrijgekomen primitieve trappenhuis ingericht werd voor berg* en photografie*
kamer. In de voorkliniek werd door bijtrekken van den toegang tot den stal aan de west* zijde de instrumentenkamer eveneens vergroot, terwijl de toegang naar den stal aan de andere zijde werd verbouwd en bestemd tot auscul* tatiedokaal. Buiten, tegen den voorgevel van deze kliniek, rechts van de toegangsdeuren werd een houten wachtlokaal gebouwd. Het daar aanwezige raam werd vervangen door een deur, waarmede het wachtvertrek met de kliniekzaal in verbinding stond. Dit lokaal was bestemd voor de begeleiders van kleine huisdieren. In 1917 is het in zuidelijke richting verplaatst in de nabijheid van het, in 1911 in gebruik genomen, houten gebouw, de tijde* lijke kliniek voor kleine huisdieren.
In 1912 werd ook in de voorkÜniek het toen nog bestaande oude trappenhuis uitgebroken, waardoor de instrumentenkamer weer aan* zienlijk kon worden vergroot. In dezen ver* nieuwden toestand werd het als kliniek* laboratorium ingericht, terwijl het auscultatie* lokaal de bestemming kreeg van spoel* en werkkamer voor de bedienden.
Van 1917 tot heden.
Na het tot stand komen van het Instituut voor Chirurgie in September 1916 hebben weder belangrijke verbouwingen van de kliniekzalen en paardenstallen plaats gevon* den. De achterkliniek en de overige lokalen, welke in gebruik waren voor het onderwijs in Heelkunde van den leeraar Hartog, kwa* men na de opening van het genoemde instituut vrij en zouden worden ingericht tot de af* deeling voor Inwendige ziekten van den leeraar Wester. De voorkïiniek kon dan daarna worden ontruimd en tot stallen voor de af* deeling Chirurgie worden verbouwd.
De eerstgenoemde verbouwing werd bij onderhandsche aanbesteding op 25 Februari 1917 aangenomen door J. C. M. van Aken voor f 40529.—. Deze betrof het vergrooten van de aanwezige kliniekzaal door het bij* trekken van de bestaande instrumenten* en bergkamer en een gedeelte van den stal aan de Griftzijde, terwijl aan de zuidelijke zijde van het in 1909 nieuwgemaakte trappenhuis een groot deel der stallen werd opgeofferd voor het aldaar bouwen van twee naast elkaar ge* legen laboratoria, een vertrek voor het plaatsen van een ketel der centrale warmwater*voor* ziening en daarnaast een knechtskamer. Aan de Griftzijde werd een groote uitbouw op* getrokken, bevattende een kliniekdaboratorium



en een werkkamer voor de amanuenses. Later, in 1920, werd nog een klein gedeelte der stallen aan de westzijde in beslag genomen voor een verbouwing er van tot werkkamer voor den bediende.
Op de eerste verdieping hadden geen be* langrijke verbouwingen plaats. In 1920 werd zuidelijk van de collegezaal aan de zijde der Grift ten koste van een gedeelte van den hooi* zolder een vertrek gemaakt, dat als slaapkamer voor een inwonend assistent werd ingericht.
In September 1917 werd deze nieuwe af* deeling voor Inwendige ziekten in gebruik ge* nomen,
Op 14 Juli 1917 had de onderhandsche aanbesteding plaats van het verbouwen van het begane*grond gedeelte van de voormalige voorkliniek tot stalruimte ten behoeve der afdeeling Chirurgie. Dit werk werd aangenomen door den aannemer J. C. M. van Aken voor ƒ32520. — . Over zijn geheele breedte (13,50 meter) werd aan den voorgevel van de be* staande kliniek een uitbouw gemaakt van 11 meter lengte en 5,15 meter hoogte. De genoemde gevel werd uitgebroken alsmede het kliniekdaboratorium en de spoelkamer. De daardoor ontstane groote ruimte werd ingericht voor het plaatsen van 22 paarden (6 boxen en 12 standen), terwijl deze aan de Griftzijde in rechtstreeksche verbinding werd gebracht met de bestaande paardenstallen. Deze verbouwing was in Februari 1918 ge* reed; de stallen werden direct in gebruik genomen.
Afdeeling voor Zootechniek.
De vrijgekomen vertrekken op de eerste ver* dieping van de vroegere afdeeling voor Inwen* dige ziekten, zijnde twee groote laboratoria, een leeraars* en bediendenkamer, werden beschik» baar gesteld voor de afdeeling Zootechniek, teneinde voor het grootste gedeelte te worden verbouwd en ingericht tot museum. Aan den wensch van den leeraar Kroon, om een Instituut voor Zootechniek te verbinden aan het inmiddels voltooide Instituut voor Hoefkunde kon voorloopig geen gevolg worden gegeven.
Op 9 Januari 1918 werd het verbouwen van de genoemde lokalen ondershands aan* besteed. Het werk werd toegewezen aan J. C. M. van Aken voor ƒ 16693.—.
De twee groote aangrenzende lokalen aan de zuidzijde werden ingericht voor museum; zij werden te dien einde van ruime kasten en vitrines voorzien. De twee overige vertrekken
werden ingericht tot werkkamer van den conservator en tot werkplaats van den amanuen* sis. De vroegere amanuensiskamer, grenzende aan de leeraarskamer, werd met deze laatste door een deur in verbinding gebracht en tot bibliotheek ingericht. Naast de trap werd een toilet gemaakt. In Juli 1918 was deze ver* bouwing voltooid.
Hondenstal (1875—heden).
Zooals reeds is opgemerkt had de vroegere directeur Wellenbergh in 1860 pogingen in het werk gesteld tot het doen bouwen van een hondenstal. Deze mochten echter niet ge* lukken. Eerst in 1875 was de Veeartsenijschool haar eerste hondenstal rijk. Evenals de lange paardenstallen was deze noord*zuid gebouwd, onmiddellijk aan de oostelijke zijde van den hoofdweg van het bebouwde terrein. Deze stal is, na uit* en inwendig verschillende ver* anderingen te hebben ondergaan, nog aanwezig. Hij is 22.6 meter lang en 5.9 meter breed. In het midden is in lengterichting een 3 meter breede gang met een buitendeur aan elk einde. Aanvankelijk waren er 32 hokken: aan de eene lange zijde 20, aan de andere 12. Elk dezer hokken was tot 1915 verbonden met een buitenruimte. Deze buitenkooien waren onderling gescheiden door een muurtje ter hoogte van 1.60 meter en voorzien van een ongeveer even hoog hek.
In 1915 onderging deze stal eenige veran* deringen. Inwendig werden verscheidene hok* ken vergroot ten koste van het totale aantal er van. Thans zijn er 23. Bovendien werden de wanden der kooien van tegels voorzien. Uitwendig werden de buitenhokken gesloopt en de uitlaat*openingen gedicht.
Wanneer de nieuwe kliniek voor kleine huisdieren in gebruik zal zijn genomen, wordt aan dezen stal een andere bestemming gegeven.
Koestal (1875—heden).
De koestal werd gebouwd oostelijk van den hondenstal met de achterzijde op 1 a 2 meter afstand van de Grift. De ingang bevindt zich aan de westzijde. De lengte is 18, de breedte 13 meter. Aan elke zijde is plaats voor 15 koeien. Boven deze plaatsen is gelegen* heid tot berging van hooi. Links van den ingang is een bewaarplaats voor melkgereedschap, rechts een kalverhok.
De koestal is tot heden vrijwel onveranderd gebleven. Hij is geheel uit den tijd. Het is



echter te voorzien, dat op het terrein der Veeartsenijkundige Hoogeschool binnen korten tijd een modelstal voor runderen zal verrijzen.
Koetshuis (1875—heden).
In 1875, ongeveer gelijktijdig met den hondenstal, is het koetshuis in gebruik ge* nomen. Waarschijnlijk werden vóór 1875 de wagens der school in den ouden stal aan de Biltstraat opgeborgen. Dit gebouw is in nog vrijwel onveranderden toestand aanwezig. Het staat ten noorden van den hondenstal; de afmetingen zijn 13x5.5 meter. Het achterste (oostelijke) deel is bergplaats voor brand* stoffen; hiervan is in 1910 een vertrekje afgescheiden, dat thans dient als centrifuge* lokaal van de afdeeling Physiologie.
Stal voor de paarden der ambulatoire kliniek.
Noordelijk van den koestal, aan de Grift, werd in 1875 de schuur en mestvaalt gebouwd. De schuur had een grootte van 10x5 meter en diende aanvankelijk als bergplaats voor voertuigen en gereedschappen. In 1902 werd zij ingericht tot stal voor kleine proefdieren. In 1916 had de laatste verbouwing plaats; toen werd zij veranderd ten behoeve van het stallen van de dienstpaarden en die der ambu* latoire kliniek. Er is thans ruimte voor vijf paarden (1 box en 3 standen).
Nabij de bovengenoemde schuur werd de mestvaalt geplaatst. Dit was een groote (7.6x5.5 meter) gemetselde bak met kap en diende langen tijd voor het verzamelen van allerlei afval, dat op bepaalde tijden per schuit werd afgehaald. Na het tot stand komen der Kori* oven kon deze verzamelplaats worden gemist. Ten dienste der afdeeling Verloskunde — de inrichting staat tegenover de Verloskundige kliniek — werd de oude mestvaalt in 1917 verbouwd tot bergplaats. Daartoe werden de muren hooger opgetrokken en van een ander dak voorzien.
Woon*(onderwijs*)gebouw, Hoofd* opzichterswoning.
Deze gebouwen kwamen tot stand in 1877. Op 22 Mei 1876 had de minister een bestek goedgekeurd voor de aanbesteding van „een gebouw, bevattende lokalen voor het onderwijs in de Natuur* en Scheikunde, benevens slaap*
zalen; van een hoofdopzichterswoning, van een kegelbaan en van een walmuur, alles ten dienste van 's Rijks'Veeartsenijschool." De aanbeste* ding had plaats 17 Juni d.a.v. Het werk werd aangenomen door F. W. van Vloten te Utrecht voor ƒ61889. De minister heeft het werk aan den laagsten inschrijver (voor ƒ59,990) niet kunnen gunnen. Later bleek, dat de kosten voor meerder werk ƒ 1191.42 bedroegen.
Door de stichting van het woongebouw en de hoofdopzichterswoning werd in een groote behoefte voorzien.
Woon- of Onderwijsgebouw (1877— heden).
Spoedig na de aanbesteding werd met den bouw begonnen; de eerste steen werd gelegd door den directeur*hoogleeraar Th. H. Mac Gillavry op 5 September 1876. Met September 1877 is het gebouw in gebruik genomen.
Het werd geplaatst ongeveer 10 meter ten noorden van het destijds aanwezige houten hulpgebouw — thans staat het 10 meter verwijderd van de manege — en lag met zijn achtergevel op slechts korten afstand van de Grift. Aanvankelijk was het 32 meter lang en 16 meter breed en had het twee verdie* pingen. Over de geheele lengte, op den beganen grond, zoowel als op de verdiepingen liep van west naar oost een gang van twee meter breedte; rechts en links daarvan waren de lokalen gelegen.
Beneden in de achterste helft van het ge* bouw bevonden zich de lokaliteiten voor het onderwijs in de Schei* en Natuurkunde, nl. 2 laboratoria, 2 leerzalen en een werkkamer. In de voorste (westelijke) helft, links van de gang, waren een laboratorium der leerlingen, een werkkamer en een studiekamer gelegen; rechts een stookkamer, een kamer voor den opziener en naast het trappenhuis nog een tweede studiekamer.
Op de eerste verdieping bevonden zich 2 studiekamers, 4 slaapzalen, een ziekenzaal met onderzoekingskamer, een poetskamer, een waschkamer en een magazijn. Sedert 1886 is het westelijk deel van dit laatste tot bad* kamertjes ingericht
Op de tweede verdieping trof men aan 2 studiekamers, 4 slaapzalen, de slaapkamer voor den opziener, een ziekenkamer, een poets* en waschkamer en verder 3 knechtskamers.
In 1892/93 is de oostelijke helft der tweede verdieping ingericht voor de Natuurlijke his* torie. Overigens heeft het gebouw tot 1901 slechts weinig veranderingen ondergaan.











In 1901 werd aan de verschillende vertrekken een andere bestemming gegeven, in verband waarmede verschillende kleine verbouwingen plaats vonden. De geheele benedenverdieping, met uitzondering van de beide voorste hoek* kamers, kwam ter beschikking der afdeeling Natuur* en Scheikunde. De bovenbedoelde hoekkamer links werd wachtkamer voor de leerlingen. Dat is zij thans nog. De hoekkamer rechts was van 19Ö6 tot 1908 laboratorium van den leeraar Markus. Daarna is dit ver* trek aan de afdeeling Natuurkunde toegevoegd.
Op de eerste verdieping werd in 1901 het noordelijk gedeelte, links van de gang, benevens de waschkamer, ingericht voor het onderwijs in Physiologie (Dekhuyzen), terwijl de 3 achterste kamers rechfs van de gang werden bestemd als laboratorium, zitkamer en college* kamer van Wirtz, later van D. A. de Jong (tot 1912). In de twee voorste kamers werd een deel van het pathologisch museum ondergebracht, terwijl het grootste deel hiervan geborgen werd in een rij kasten tegen de noordzijde van de gang.
Van 1906—1908 waren de twee laatstge* noemde vertrekken collegekamer en laboratorium vanMARKUS; daarna werden zij toegevoegd aan de afdeeling Physiologie.
In 1912 kwam de geheele eerste verdieping ter beschikking van deze laatste afdeeling.
De tweede verdieping werd in 1901 in haar geheelen omvang bestemd voor het onderwijs in Scheikunde, Dier* en Plantkunde.
Een belangrijke vergrooting van het onder» wijsgebouw, welke zeer ten goede kwam aan de drie verdiepingen werd tot stand gebracht in 1912. Op 15 Mei van dat jaar werd deze verbouwing aanbesteed en gegund aan den laagsten inschrijver D. J. Reeskamp voor f 18,755. Dit werk bestond in het aan de noordzijde vergrooten van het gebouw door het maken van een uitbouw ter volle hoogte, benevens het vergrooten, veranderen en inrichten van onderwijslokalen. De uitbouw heeft een breedte van 3.55 en een diepte van 17 meter.
Ter verkrijging van een beteren toestand van de lokaliteiten der afdeeling Natuurkunde werd het uitgebouwde gedeelte in 1917/18 naar achteren (oostwaarts) tot aan den achter* gevel verlengd. De aanbesteding van dat werk had plaats 20 October 1917. Aannemer werd J. C. M. van Aken voor f 13,956.
Hoofdopzichterswoning (1877—heden). Deze woning is in gebruik genomen in 1877.
In onveranderden toestand is zij nog aanwezig. Zij wordt thans bewoond door den admini» strateur der Veeartsenijkundige Hoogeschool. Het huis staat aan de Biltstraat aan de west* zijde van de toegangspoort tot het terrein op 7 meter afstand van het voorgebouw. Het bevat 5 kamers, keuken, kelder en zolder. Achter en westelijk van heihuis is een ongeveer 10 meter diepe tuin.
Manege (1906—heden).
Deze is verrezen op de plaats, waar het houten hulpgebouw gestaan heeft. Toen deze leelijke loods in April 1904 gesloopt was, was er een groote open ruimte vrijgekomen tusschen de achterkliniek en het onderwijs* gebouw. Aanvankelijk was het de bedoeling dit terrein te bezigen voor den bouw van eenige vertrekken ten dienste der Heelkunde (operatiezaal, sterilisatiekamer, Röntgeninrichting) en van een manege daarvóór aan de west* zijde. Deze bouw zou in het geheel moeten kosten f33,500, terwijl slechts f24,000 beschik* baar kon worden gesteld.
Ten slotte is de manege alleen gebouwd. Zij zou ook moeten dienen voor het onderzoek op cornage op grond van artikel 8 der wet op de paardenfokkerij van 14 Augustus 1901, Staatsblad 204. Deze omstandigheid heeft de oprichting der manege zeer bevorderd.
Op 19 November 1904 is door den minister hetontwerp*bestekmet teekening voor het bouwen van een manege op het terrein van 's Rijks* Veeartsenijschool goedgekeurd. 16 December had de aanbesteding plaats. De bouw werd aangenomen door W. M. Reijerse te Blauwkapel voor f 18,874. De raming was f 20,600. In het voorjaar van 1906 kwam de manege gereed.
Zij is gelegen op eenigszins verhoogd terrein 1 a 2 meter van de Grift, ongeveer 10 meter van de tegenwoordige kliniek voor Inwendige ziekten en op een even grooten afstand van het onderwijsgebouw. Het is een groot steenen gebouw met een hoog schuin dak en aan elke zijde nog drie puntdaken. De beide hoeken van den voorgevel zijn uitgebouwd tot 10 meter hooge vierkante torens zonder spits. Daarin zijn smalle trappen, die naar een houten galerij voeren, welke als een balcon tusschen de genoemde torens is gelegen. Van binnen is deze galerij open en ziet op de manege uit. De binnenruimte der manege is een rechthoek, breed van noord tot zuid 15 meter en lang 26 meter. De zijmuren zijn ongeveer 5 meter hoog; het midden der kap omstreeks 15 meter.



De kap wordt gesteund door zes fraaie en stevige houten spanten met ijzeren trekstangen. In den voorgevel onder het balcon en in den zuidelijken gevel schuins tegenover de kliniek zijn groote deuren en in elk der torens is nog een kleine deur. De zuid» en noordzijde hebben elk drie groote en twee kleine ramen, de west» en oostzijde elk een groot drie» voudig raam. De galerij bezit vijf dubbele ramen en de torens hebben elk elf smalle glazen.
De eenpaards*stallen (1906—heden).
Thans bevinden zich op het terrein der Veeartsenijkundige Hoogeschool ten dienste der klinieken 18 op één rij gelegen eenpaards» stallen. Zij zijn gebouwd tegen de tuintjes van de woningen van de Bollenhofschestraat tegenover de manege en de lange stallen en evenwijdig aan deze laatsten. Zij staan op het terrein, dat in 1899 is aangekocht.
In Augustus 1905 is men begonnen met het bouwen van zes stallen, recht tegenover de manege. Deze werden in Januari 1906 in gebruik genomen. In aansluiting aan dit zestal werden in 1912'1913, gelijktijdig met de kliniek voor Verloskunde en door denzelfden aan» nemer (Pelt) nog twaalf stallen benevens een overdekte standplaats voor dieren bijgebouwd. De abri bevindt zich in het midden der rij. De geheele stallenreeks, de standplaats mede» gerekend, is 83 meter lang. Elk der stallen heeft een bodemoppervlakte van 34 x 5 meter en een hoogte van 3Vi meter. In het noordelijk gedeelte zijn thans twee der stallen ingericht voor het plaatsen van kleine dieren.
Pathologisch Instituut (1908-heden).
Het Pathologisch Instituut werd gebouwd in de jaren 1907 en 1908. De ernstige plannen, welke omtrent het bouwen van dit instituut reeds in 1903 hadden bestaan, werden toen niet verwezenlijkt. In dit jaar stond op de be» grooting een post voor dit nieuwe gebouw en was voor de uitwerking der plannen een commissie, bestaande uit Wirtz, De Bruin, Poels, De Jong en den rijksbouwmeester Peters werkzaam.
Eerst in 1906 werd aan de plannen uit» voering gegeven. Op 28 November van dat jaar had dé aanbesteding plaats van het bouwen van een Pathologisch Instituut met sectielokaal op een terrein van 's Rijks'Veeartsenijschool aan de Biltstraat. De ontwerper van dit insti»
tuut was de rijksbouwmeester Peters. Aan» nemer van het werk werd de firma Schudde» boom en Ten Pierik te Zaandam. Het gebouw was in het najaar van 1908 geheel gereed ; den 3den November werd het in gebruik genomen.
Aanvankelijk, in 1903, kon men het over de plaats, waar dit gebouw zou moeten ver» rijzen, niet eens worden. Ten slotte werd daar» voor het westelijk gedeelte van den tuin der directeurswoning bestemd. Het restant van de sinds 1821 bestaande paarden» en hengsten» stallen, in 1906 niet veel meer dan een bouw» vallige schuur, en de daarnaast liggende concierge»woning van het pare vaccinogène benevens de oude inrijpoort moesten ten be* hoeve van dezen bouw gesloopt worden.
In Juli 1911 is een aanvang gemaakt met het bouwen van de demonstratiezaal van het sectiegebouw benevens de tusschen deze zaal en het sectielokaal liggende gang. De aan» besteding van dit werk had plaats 27 Mei 1911. Aannemer er van was D. J. Reeskamp te Utrecht. Op den 21sten December 1911 werd de demonstratiezaal door den toenmaligen leeraar Markus in gebruik genomen.
De stallen voor proefdieren zijn gebouwd in het najaar van 1912 door den aannemer Pelt; de aanbesteding hiervan had plaats 29 Augustus 1912. Zij liggen noordoostelijk van het sectiegebouw met de rugzijde tegen de proefdierenstallen van het Instituut voor Para» sitaire» en Infectieziekten. Zij bestaan uit een lange stal voor kleine proefdieren, twee paarden» stallen, vier stallen voor runderen en klein vee en een volière voor duiven, waaronder zich kippenrennen bevinden.
Het terrein rondom het instituut is aan» gelegd met verschillende gazons, gescheiden door grintpaden. De bestrating, welke aan» wezig is aan de noordzijde van het sectie» gebouw, gaat over in een bestraten weg, welke naar het overige terrein der Veeartsenijkundige Hoogeschool leidt. Langs dezen weg worden de cadavers uit de klinieken aangevoerd. Ten noorden van het instituut tegen den zooge» naamden Chineeschen muur bevindt zich een overdekte rijwielbergplaats. Deze is gebouwd in 1909.
Afdeeling voor het onderwijs in de Kennis van menschelijke voedings» middelen van dierlijken oorsprong.
In 1919 werd het Pathologisch Instituut belangrijk vergroot door het maken van een tweede verdieping op het achterste gedeelte



van dit gebouw. Op 3 Januari 1919 had de aanbesteding van dit werk plaats. Het werd aangenomen door W. de Haan te Zeist.
Deze verdieping werd als voorloopige huisvesting van het onderwijs in de Kennis der menschelijke voedingsmiddelen van dier» lijken oorsprong den 21sten November 1919 door den hoogleeraar Van Oijen in gebruik genomen.
Hondenstal (1910—heden).
Deze hondenstal is gebouwd in 1909 op het meest noordelijk gedeelte van het in dien tijd bebouwde terrein. Bij Ministerieele be* schikking van 9 September 1909 werd de rijks* bouwmeester Peters gemachtigd het bouwen van dezen stal te doen geschieden. Aannemer van dit werk was W. A. G. Jansen te Utrecht. Ten behoeve van het plaatsen van dezen stal was het noodig een stuk van het voorste gedeelte van den hortus op te offeren en eenige veranderingen in dezen plantentuin aan te brengen, namelijk het dempen van een sloot en het graven van een nieuwe. Deze stal werd in het begin van 1910 in gebruik genomen. Hij is 18.20 meter lang en 9.50 meter breed. Aan de westzijde bevindt zich de hoofddeur. Links en rechts van een lange gang, die zich over de geheele lengte van den stal uitstrekt, liggen de hondenhokken, thans 18 in getal.
Deze stal zal worden verbouwd en ten deele ingericht tot plantenkas van den hortus, wan* neer de nieuwe kliniek voor kleine huisdieren in gebruik zal zijn genomen.
Kori*oven (1911—heden).
In November 1910 werden aan de Regeering voorstellen gedaan tot het doen bouwen van een inrichting voor de vernietiging van doode dieren en dierlijk afval op het terrein der Veeartsenijschool aan het noordelijk einde van den hortus, schuins tegenover de Poortstraat. Men bedoelde het doen inrichten van een verbrandingsoven volgens het systeem van den ingenieur Kori. De minister kon zich met deze plannen vereenigen. In Maart 1911 werd de rijksbouwmeester gemachtigd met den heer Kori te Berlijn voor de levering en bemetseling van een zoodanigen verbrandingsoven een onderhandsche overeenkomst te sluiten. Op 25 September 1911 was hij gereed en had het proefstoken plaats. Daarna is hij in gebruik genomen.
Tijdelijke kliniek voor kleine huis* dieren. (1911—heden).
In September 1911 werd aan 's Rijks*Vee* artsenijschool een afzonderlijke kliniek voor kleine huisdieren geopend. Ten behoeve daar* van werd als tijdelijke maatregel een houten gebouw met eenige lokaliteiten gebouwd op het open terrein, dat gelegen was tusschen het voorgebouw en de toenmalige voorkliniek. In December 1911 werd dit hulpgebouw door den leeraar Jakob voor diens onderwijs in gebruik genomen. Spoedig bleek het te klein te zijn en aangezien het zich liet aanzien, dat van een definitieve huisvesting van het onderwijs in Geneesmiddel* en Vergiftleer, Oog* heelkunde en Kliniek voor kleine huisdieren voorloopig nog geen sprake kon zijn, werd op vergrooting ervan aangedrongen. Dit ge* schiedde in September—November 1913. Deze vergrooting bestond in het bijbouwen van een gedeelte van 5 meter breedte aan weers* zijden van het oorspronkelijk gebouw. Het bouwen in 1911 en het veranderen in 1913 geschiedde door den aannemer W. A. G. Jansen te Utrecht.
Het houten wachtlokaal, behoorende bij de kliniek voor kleine huisdieren, dat sedert 1909 tegen den voorgevel van de voorkliniek stond, werd in Augustus 1917 ongeveer 20 meter zuidwaarts verplaatst, meer in de nabij* heid der kliniek.
Het hulpgebouw is thans nog aanwezig. Wel* dra zal het echter worden verlaten. De nieuwe definitieve kliniek voor kleine huisdieren op de groote weide van de Veeartsenijkundige Hoogeschool nadert zijne voltooiing. Ver* wacht wordt, dat deze in het einde van 1921 of in het begin van 1922 in gebruik zal kun* nen worden genomen.
Instituut voor Parasitaire* en Infec* tieziekten (1912—heden).
De voormalige directeurswoning aan de Biltstraat was bestemd geworden als voorloo* pige huisvesting van het onderwijs in Para* sitaire* en Infectieziekten. Teneinde dit woon* huis voor zijn nieuwe bestemming zoo goed mogelijk in te richten, moesten inwendig verschillende veranderingen plaats vinden. Deze werden verricht door W. A. G. Jansen te Utrecht. Met de verbouwing werd in het einde van 1911 een aanvang gemaakt. In Februari 1912 kon de hoogleeraar De Jong het instituut betrekken. De hierdoor Vrijge*



komen lokaliteiten op de eerste verdieping van het woongebouw, die sinds 1901 voor het onderwijs in Parasitaire* en Infectieziekten hadden gediend, kwamen ter beschikking der afdeeling Physiologie.
Ongeveer 5 meter ten westen van het in* stituut, dicht achter den muur, die het terrein van de Biltstraat scheidt, staat een houten gebouw, groot 8,50x8,50 meter, bestemd voor net verrichten van secties. Dit is ook in 1911 gebouwd.
De achter het voormalige woonhuis gele* gen tuin werd geheel ingericht als park met proefdierenstallen. In den vorm van een hal* ven rechthoek met de open zijde gekeerd naar den achtergevel van het instituut, be* vinden zich op verhoogd terrein een reeks stallen, die ingericht zijn voor groote en kleine proefdieren, benevens een vertrek voor het stalpersoneel. In het midden van het vier* kant ligt een vijver met eendenkooi. Deze stallen zijn gebouwd in den trant van de reeds beschreven 18 eenpaardsstallen. De ge* heele stallengroep is niet gelijktijdig tot stand gekomen. In den zomer van 1912 werd de westelijke helft gebouwd door H. J. van Veen te Utrecht voor f 14845, het oostelijke gedeelte in den winter 1914/1915 door W. A. G.Jansen voor f 19,355.65.
De aardige rangschikking van deze uit een architectonisch oogpunt fraaie stalletj es met hun puntgeveitjes en kleurige beschildering vormt een vriendelijk geheel.
Instituut voor Chirurgie (1916— heden).
Het Instituut voor Chirurgie is gebouwd in 1915 en 1916. Reeds sedert vele jaren te voren was de stichting van een chirurgische kliniek door den leeraar Schimmel en den Raad van Bestuur bepleit en waren verschil* lende plannen dienaangaande ontworpen. Men was er van overtuigd, dat de heelkundige af* deeling dringend behoefte had aan een betere uitrusting, zoo wat lokaliteiten als wat hulp* middelen betreft. Bij het bouwen der manege stond het plan vast, dat de Veeartsenijschool zou worden verrijkt met een inrichting voor de operatieve chirurgie. Er werden voorstellen gedaan om op de plaats, waar het houten hulpgebouw tot 1904 gestaan heeft, een ma* nege te doen verrijzen met daaraan verbonden eenige lokalen ten dienste der chirurgie. De kosten voor dit bouwwerk werden door den rijks*bouwmeester geraamd op ƒ 33,500. Tot
verwezenlijking van dit plan is het echter niet gekomen. Zooals reeds werd opgemerkt, is op het genoemde terrein ten slotte alleen de manege tot stand gekomen.
Aan de plannen, die in 1914 door den rijks* bouwmeester Peters omtrent de stichting van een Instituut voor Chirurgie zijn ontworpen, is uitvoering gegeven. Als plaats, waar het gebouw zou moeten verrijzen, was ten slotte aangewezen het voorste gedeelte van het nieuwste, in 1899 aangekochte terrein, bene* vens het daaraan grenzende stuk grond, dat na aankoop en slooping van negen huisjes aan het zuidelijk einde van de Bollenhofsche straat ter beschikking kwam. Het instituut zou dan bijna recht voor den hoofdingang van het terrein liggen op de hoogte van de toen nog aanwezige voorkliniek en ongeveer 20 meters daarvan verwijderd.
Op 19 December 1914 had de aanbesteding voor het maken van een gebouw voor chi* rurgie plaats. Het werk werd aangenomen door J. CM. van Aken te Utrecht. In Augustus 1916 was het geheel gereed. Op 24 September werd het door den Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel, Dr. Posthuma, geopend.
Het instituut ligt op de aangewezen plaats op een verhoogd terrein. In noordelijke en zuidelijke richting gaat dit glooiend in het oude terrein over; aan de oostzijde is dit niet het geval. Daar is het door een keermuur, waarop een houten hek is geplaatst, van den hoofdweg afgescheiden.
Achter het instituut bevindt zich een groote bestrate ruimte met lange abri en een 2*tal bergplaatsen. Voor het gebouw is een fraai aangelegde tuin.
Instituut voor Hoefkunde (1917— heden).
Ook omtrent het bouwen van een nieuwe hoefsmederij ter vervanging van de geheel onvoldoende inrichting aan de Biltstraat waren reeds sedert vele jaren plannen gemaakt. Aanvankelijk was als plaats het meest ge* schikt geacht het breede driehoekig (noordelijk) gedeelte van het in 1899 aangekochte terrein tegenover het woongebouw. In 1912 verkregen de plannen een vrij vasten vorm en scheen het alsof de stichting van een nieuwe hoefsmederij, gelijktijdig met die van een operatiegebouw, spoedig werkelijkheid zou worden. Dat is echter niet het geval geweest. De plannen omtrent de hoefsmederij bleven vrijwel rusten tot 1916. Inmiddels was er ook



een wijziging gekomen in de plaatsing er van. Het is thans verrezen op het voorste gedeelte valn de vroegere kleine weide, ten noorden van de plaats waar van 1875 tot 1896 de oude begraafplaats van dierlijk afval was gelegen. Het doortrekken van de Poortstraat over de genoemde weide geschiedde gelijktijdig met het bouwen van de hoefsmederij, zoodat deze laatste aan deze straat is komen te liggen.
Op 17 Mei 1916 had de publieke aanbe* steding plaats voor het bouwen van een door den rijksbouwmeester Teeuwisse ontworpen Instituut voor Hoefkunde. Het werk werd gegund aan den op één na laagsten inschrijver J. C. M. van Aken te Utrecht.
In het najaar van 1917 was het gebouw voltooid en werd het in gebruik genomen. De verlaten hoefsmederij aan de Biltstraat is thans zonder bepaalde bestemming.
Zooals reeds werd opgemerkt, ligt het In* stituut voor Hoefkunde aan de noordzijde van het nieuwe verlengde gedeelte van de Poortstraat met zijn oost*(achter*)gevel onge* veer 4 meter van de Grift verwijderd. Door een hoog ijzeren hek wordt de tuin van het instituut van de Poortstraat gescheiden.
Anatomisch Instituut.
Hoewel in 1873 door het bouwen van de ondeedzaal en in latere jaren door het bij* trekken van eenige lokalen in het voorgebouw, die tot laboratoria werden ingericht, een groote verbetering is tot stand gebracht, is de huis* vesting van het onderwijs in Ontleedkunde eigenlijk vanaf de oprichting der Veeartsenij* school steeds zeer gebrekkig geweest. Geen wonder dus, dat ook sedert vele jaren is aangedrongen op het tot stand komen van een instituut, waar een zoo belangrijk deel van het veeartsenijkundig onderwijs naar behooren kon worden ondergebracht.
Eindelijk, in 1918, was de stichting van een nieuw gebouw verzekerd. In opdracht van den minister werd door den rijksbouwmeester Teeuwisse een plan voor een Anatomisch In* stituut ontworpen. De publieke aanbesteding daarvan had plaats 17 Juli 1918. Aan den laag* sten inschrijver J. C. M. van Aken werd het werk gegund. Verschillende omstandigheden hebben in den bouw van het instituut ver* traging gegeven, zoodat het eerst in Juli 1921 gereed is gekomen.
Het gebouw is verrezen op het breede achterste gedeelte van de kleine weide, schuins tegenover de Bekkerstraat, welke aldaar aan
het terrein van het instituut dood eindigt. De hoofdingang van het gebouw bevindt zich aan de Bollenhofsche straat. Het ligt in de bedoeling een drietal nog aanwezige woningen aan deze straat, waarachter het instituut is gelegen, te sloopen, zoodat dit laatste in zijn volle breedte aan de Bollenhofsche straat voor den dag komt.
Ongeveer 30 meter ten oosten van het instituut is in 1920/1921 een ruim koelhuis gebouwd.
Instituut voor Geneesmiddel* en Vergiftleer en Kliniek voor kleine huisdieren.
Bij de beschrijving van het houten gebouw als tijdelijke kliniek voor kleine huisdieren is er reeds op gewezen, dat de definitieve kliniek in aanbouw is. De ontwerper van dit gebouwen* complex is de rijksbouwmeester Teeuwisse.
Op 24 December 1919 had de aanbesteding plaats; het werk werd aangenomen door M. J. van Oyen te Utrecht. De bouw vordert met rassche schreden; het laat zich aanzien, dat dit nieuwe instituut met de daarbij be* hoorende stallen in het einde van 1921 in gebruik zal kunnen worden genomen.
De gebouwen verrijzen op een gedeelte van hetterrein derVeeartsenijkundigeHoogeschool, dat op vrij grooten afstand gelegen is van het van ouds zoo dicht bebouwde terrein dier Hooge* school; zij worden gebouwd op de groote weide nabij het einde der Bleijenburgkade in het verlengde der Admiraal van Gentstraat op slechts geringen afstand van de militaire vaart langs den Ezelsdijk. Ten einde de toe* gang vanaf de Bleijenburgkade tot het ge* bouwen*complex op doelmatige wijze mogelijk te maken, was het noodig aan het einde dier kade een perceeel grond met houten opstal en erfpacht aan te koopen. Ingevolge machtiging van den Minister van Landbouw, Nijver* heid en Handel van 16 December 1919 ge* schiedde dit voor ƒ 4500. De grond kon worden verkregen voor ƒ 2000, de erfpacht werd afgekocht voor ƒ 2500.
Het gebouwencomplex omvat: het instituut, dat het meest naar voren is gelegen en daar* achter een proefdierenstal, verder een stallen* groep voor patiënten en eenige geisoleerde stallen.
Hoofdgebouw in 1921.
Op bladzijde 225 is een korte beschrijving gegeven van het voorgebouw in 1821. Sedert



dien tijd is het aanbouwen van de ontleedzaal in 1873 de meest belangrijke uitwendige ver* andering geweest, terwijl inwendig verschil* lende, veelal kleine verbouwingen hebben plaats gevonden. Dit was in het bijzonder het het geval na de opheffing van het internaat in 1899. Tot aan de stichting van het houten hulpgebouw in 1873 was het voorgebouw vrijwel het eenige voor onderwijs en in* woning.
Thans worden er geen lokaliteiten voor onderwijs meer aangetroffen. Men vindt er nu de vertrekken voor den rector*magnificus, de bureaux voor den administrateur, de apo» theek, de bibliotheek, eenige kamertjes voor den portier en verder de lokalen, waarin tot medio 1921 de afdeeling Anatomie ge* huisvest was. Voorts in het sousterrain en op de zolders een groot aantal vertrekken, welke hoofdzakelijk als bergruimten zijn ingericht.
Gelijkvloers vindt men aan de zuidzijde van het gebouw, oosteÜjk van de gang twee aan elkaar grenzende vertrekken voor den rector*magnificus en de apotheek. Links van de gang liggen in den uitbouw twee ka* mertjes voor den portier en de toiletten. De kamers voor den rector waren tot 1900 eet* zalen; daarna zijn zij ingericht tot werk* en wachtkamer van den directeur. Waar thans de apotheek zich bevindt, waren tot 1900 de kamers voor de huishoudster en het bureau van den oeconoom gelegen.
In het noordelijk gedeelte van het gebouw liggen de bureaux van den administrateur en de voor korten tijd verlaten werkkamer benevens de collegezaal van den hoogleeraar in de Ontleedkunde. Het eerstgenoemde vertrek diende tot 1900 als bureau van den directeur. In dat jaar werd het zitkamer van den leeraar Van Esveld.
De collegekamer is een van de weinige lo* kalen, welke sedert 1821 niet van bestemming veranderd zijn. Dit vroegere theatrum anatomicum bleef tot Juli 1921 de leerzaal voor Anatomie. Tot 1903 stond in het midden een draaibare tafel en daaromheen in twee cirkel* bogen de oploopende banken. In dat jaar is dit „circus'Vervangen door een vaste demonstratie* tafel, waarachter 5 banken, die van noord naar zuid loopen.
Ongeveer in het midden van het gebouw ligt een kamer, die haar licht en lucht verkrijgt van de binnenplaats. De bestemming van dit vertrek is meermalen gewijzigd. Tot 1900 was daarin de apotheek ondergebracht.
Daarna was het tot 1903 spreekkamer, vervolgens eenige jaren telephoonkamer en van 1910 tot 1921 laboratorium voor den prosector der afdeeling Anatomie.
Het lange, over de geheele diepte van het gebouw zich uitstrekkende lokaal is de vroegere, in 1873 gebouwde ontleedzaal. Een der trappen hierin geeft toegang tot de oude leerzaal, de tweede tot het thans verlaten anatomisch museum. Deze laatste trap, benevens nog een tweetal in de gang voeren naar de eerste ver* dieping.
Eerste Verdieping. Aan de Biltstraat, langs de geheele breedte van het gebouw zijn drie ineenloopende zalen, welke van ouds het anatomisch museum herbergden. Het lokaal, dat op de binnenplaats uitziet, was tot 1873 museum voor Natuurlijke historie, daarna tot 1887 woning van den prosector Verhaar, vervolgens museum voor teratologie en van 1812 tot 1921 laboratorium ten dienste der afdeeling Anatomie. De vertrekken, welke van beneden langs de smalle trap te bereiken zijn, zijn thans bibliotheek, leeskamer voor de do* centen en leeskamer der studenten. Het kleine kamertje in het noorden, dat aanvankelijk bestemd was voor den „surveillant belast met het bestendig opzicht over de kweekelingen" heeft later, van 1871—1875, gediend als woning van den apotheker Van Effen, daarna kwam er de kantoorbediende, vervolgens werd het tot 1920 bureau voor den opzichter der rijksge* bouwen en sedert dien is het zonder bepaalde bestemming.
Tweede Verdieping. Op deze ver* dieping sliepen oudtijds de leerlingen der school en een deel der beambten en bedienden. Met de stichting van het houten hulpgebouw en het woongebouw in de jaren 1873 en 1877 alsmede met de opheffing van het internaat in 1899 zijn deze vertrekken aan hun oorspron* kelijke bestemming onttrokken. Thans zijn het bergkamers.
Sousterrain. Vele der oude kelders van het voorgebouw waren, toen het onderwijs in Anatomie nog in het voorgebouw was onder* gebracht, bij deze afdeeling in gebruik als berg* en werkplaatsen. Overigens zijn ze berg* ruimten ten dienste der apotheek en verder zijn er eenige tot kolenkelders ingericht.
Het hoofdgebouw is met het Instituut voor Parasitaire en Infectieziekten, van ouds de directeurswoning, thans het oudste gebouw der Veeartsenijkundige Hoogeschool. De toe* stand van het eerste is een zoodanige, dat ook



de Regeering wel overtuigd is van de nood* zakelijkheid, dat het door een groot nieuw gebouw zal moeten worden vervangen. Het gemis van een aula, van een ruime brandvrije bibliotheek en van vertrekken voor rector en senaat doet zich allengs meer en meer gevoelen, terwijl ook de apotheek en de kantoren voor den administrateur aan uitbreiding dringend behoefte hebben.
Een spoedig verrijzen van een groot admini* stratiegebouw zal door den Senaat der Vee* artsenijkundige Hoogeschool ten zeerste worden toegejuicht 1
Woningen onder beheer van den Administrateur der Veearts e* n ij kundige Hoogeschool.
In de jaren 1914 tot 1921 zijn Verscheidene woningen aan de geheel ingebouwde westelijke grens van het terrein der Veeartsenijkundige Hoogeschool aangekocht, teneinde op de meest gewenschte plaatsen een vergrooting van dit terrein te kunnen verkrijgen.
Voor een zeer groot deel zijn deze huizen ten behoeve van het bouwen van instituten en het verkrijgen van voldoende ruimte daarbij geslecht, voor een ander deel zijn zij nog aanwezig. Van deze laatsten zijn er thans 13 verhuurd, terwijl vijf huisjes voor een bijzon* dere, nader te noemen bestemming zijn in* gericht.
Aan het zuidelijk gedeelte van de Bollen* hofschestraat zijn in 1914 en 1915 in het ge* heel 22 aan elkaar grenzende woningen gekocht. Ingevolge machtiging van den minister van 28 April 1914 werden de meest zuidelijk gelegen 9,huisjes door den rijksopzichter voor f 21.200 gekocht. Deze zijn gesloopt ten behoeve van den bouw van het Instituut voor Chirurgie en ter verkrijging van voldoende ruimte achter dit gebouw.
Op 4 September 1915 werden bij publieke veiling de vijf aangrenzende woningen ver* kregen voor r 9625 en op 15 September d.a.v. werden de laatste acht huisjes uit de hand gekocht voor f 18.500. Van deze 13 woningen zijn er 6 gesloopt, hetgeen noodzakelijk was voor het aanleggen van den breeden weg naar het sectiegebouw. De 3 opvolgende huisjes zijn verbouwd en ingericht tot berg* plaats voor brandstoffen, terwijl de 4 overige woningen thans nog aanwezig zijn en ge* zamenlijk verhuurd worden voor f 11.40 per week.
F o u r a g e*m a g a z ij n.
Het ligt in het voornemen der Regeering de Veeartsenijkundige Hoogeschool te ver* rijken met een door den Senaat en den Administrateur der Hoogeschool reeds sedert vele jaren bepleit fourage*magazijn. Dit ge* bouw zal verrijzen op de plaats van de ge* noemde bergplaats voor brandstoffen en de aangrenzende woningen. De ligging van dit geprojecteerde gebouw op het genoemde terrein is, als zijnde een centraal punt van de stallen* groepen en als grenzende aan de Bollen* hofschestraat, zeer gunstig te noemen.
Ingevolge machtiging van den Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel van 6 Augustus 1917 werden drie woningen aangekocht, grenzende aan het breede gedeelte van het terrein tegenover het woongebouw. Twee hiervan liggen aan de Bollenhofsche* straat en werden verkregen voor f 5400; de derde woning aan de Takstraat werd gekocht voor f 4500. Dit laatste huis is in Juli 1918 ingericht ten dienste der bouwdirectie; een der eerste is berg* en werkplaats, terwijl de derde woning wordt verhuurd voor f 3.25 per week.
Aan de noordelijke zijde der Takstraat, daar waar deze straat dood eindigt aan het meergenoemde breede terrein*gedeeïte, zijn in 1918 nog drie aangrenzende woningen gekocht. Dit geschiedde bij publieke veiling op 4 Januari voor f 7200. Deze huizen worden thans verhuurd gezamenlijk voor f 8.55 per week.
Nabij het einde der Bekkerstraat zijn in November 1918 zes huisjes aan de Bollen* hofschestraat gekocht voor f 21000. Dit ge* schiedde door den opzichter der rijksgebouwen, ingevolge machtiging van den minister van 20 November. Zooals reeds werd opgemerkt bij de beschrijving van het Anatomisch In* stituut zullen drie dezer woningen, namelijk die, welke gelegen zijn voor den voorgevel van dit instituut, binnen korten tijd worden geslecht. Thans zijn vijf dezer woningen ver* huurd; twee ervan elk voor f 3 per week, de drie overige elk voor f 16 per maand.
Op 26 Maart 1920 werd bij publieke veiling gekocht voor f 9000 een huis aan de Poort* straat, gelegen op den hoek van deze straat en het terrein der Hoogeschool tegenover den Kori*oven. Dit perceel wordt thans nog verhuurd voor f 472 per jaar. Het ligt in de bedoeling dit huis als gehuurde woning te bestemmen voor den opziener der Hoogeschool.



Den 18den Maart 1921 werd aan de Bollenhofschestraat een perceel grond met dubbele woning aangekocht, grenzende aan het bij» gebouw van de kerk nabij de Roggestraat. Dit terrein, ter grootte van 13 aren en 13 een* tiaren, werd in publieke veiling voor f 30,000 verkregen.
Terreinen van 1821 tot heden.
Op bladzijde 226 is reeds opgemerkt, dat het terrein der Veeartsenijschool van 1821 een oppervlakte had van ruim 3 hectaren. Langs den hoofdstraatweg, thans Biltstraat, had het een frontbreedte van 185 meter. Daaraan sloot zich een smalle strook langs de Grift met een lengte van 500 en een breedte van 20 tot 45 meter. Het voorste deel dezer strook is thans het dichtstbebouwde gedeelte van het terrein der Veeartsenijkundige Hooge* school. Hoewel door het aankoopen van een stuk bouwland in 1899 daarin wel eenige ver* betering is gekomen, was dit terrein door zijn geringe afmeting in de breedte ten op* zichte van zijn lengte zeer ongunstig van vorm, een omstandigheid, welke zich steeds bij de uitbreidingsplannen der Veeartsenij* school en Veeartsenijkundige Hoogeschool in sterke mate heeft doen gevoelen. Aanvanke* lijk was het terrein grootendeels wei* en bouwland. Alleen in het voorste gedeelte stonden de gebouwen, n.1. het hoofdgebouw, de directeurswoning, de paarden* en hengsten* stallen, de hoefsmederij met daarbij gelegen woning en de ziekenstal. In later jaren en in het bijzonder onder het directoraat van Mac Gillavry zijn een groot aantal gebouwen verrezen aan het oostelijk gedeelte van het smalle terrein. Aan de westzijde heeft steeds de hoofdweg gelegen.
Aankoop van weideland in 1833, thans de zoogen. „groote weide".
In 1833 is het terrein der Veeartsenijschool belangrijk uitgebreid met een stuk weideland aan de overzijde der Grift ter grootte van ruim 7 hectaren.
Op 15 Maart 1833 deelde Numan den administrateur voor de Nationale Nijverheid mede, dat zich de gelegenheid voordeed in openbare veiling uit de nalatenschap van wijlen Cornelis Knippers te Utrecht een stuk land in de nabijheid der Veeartsenijschool aan te koopen. Dit weiland had de grootte van 7 hectaren, 38 aren en 40 centiaren en „was ge*
legen aan de overzijde van de Biltsche vaart, beginnende juist op de hoogte tegenover den laatsten kamp van het weiland der school". Numan achtte het van groot belang voor de Veeartsenijschool dit land in eigendom te hebben en drong zeer aan op het aankoopen er van. Na daartoe machtiging bekomen te hebben, werd dit land door Numan gekocht voor f 7426.62. Dit geschiedde door tusschen* komst van den notaris Van Schermbeek te Utrecht. Door dezen aankoop was de Vee* artsenijschool in het bezit gekomen van een groot stuk weideland, dat thans nog als zoo* genaamde „groote weide" deel uitmaakt van het terrein der Veeartsenijkundige Hoogeschool.
De weide werd spoedig in gebruik genomen. Dit blijkt uit een schrijven van Numan van 14 Mei 1833 aan den administrateur voor de Nationale Nijverheid, waarin deze berichtte: „Het weideland is met vee beslagen, gedeeltelijk „door aanneming in de weide en voor een „ander deel met eenige koebeesten, aangekocht „voor rekening der school, teneinde deze „vet te weiden".
In 1836 werd dit nieuwe land door een brug vereenigd met de oude, aan de west* zijde der Grift gelegen weide. Ten behoeve van het leggen daarvan op de meest ge* schikte plaats was het noodig, dat een strook land ter grootte van 7 aren aan de overzijde der vaart gelegen en toebehoorende aan den heer W. E. Ram te Utrecht, werd aangekocht; Dit geschiedde den 26*4"1 Mei voor f 74, De vergunning tot aankoop van de bedoelde strook weiland met het daarop staande hout* gewas, alsmede tot het leggen van de brug werd verleend bij Koninklijk Besluit van 12 November 1835.
In 1874 moest weder een groot gedeelte van de weide worden afgestaan aan het De* partement van Oorlog ten behoeve van het maken van gemeenschapswegen in de Nieuwe Hollandsche Waterlinie. Dit was een ongeveer 17 meter breede strook langs den Ezelsdijk met een oppervlakte van 1 hectare, 64 aren, en 40 centiaren. Door den aankoop van een klein perceel grond in December 1919, het* geen, zooals reeds werd opgemerkt, noodig was ter verkrijging van een goeden toegangs* weg naar de nieuwe kliniek voor kleine huisdieren verkreeg de „groote weide" een opper* vlakte van 5 hectaren, 88 aren en 60 centiaren.
Aankoop van terrein in 1899.
Den 15den October 1898 werd door den



toenmaligen directeur Wirtz in publieke veiling van den heer J. M. van Voorst van Beest te Utrecht een perceel bouwland ge* kocht ter grootte van 31 aren, 47 centiaren. Op 30 Mei 1899 is dit perceel voor f 10930 aan het Rijk overgedaan. Het was gelegen aan de westzijde van het smalst bebouwde gedeelte van het schoolterrein. De lengte was 183, de breedte 15 meter. Het had twee naar het westen inspringende eindstukken. Dit terrein was toen reeds begrensd door de tuin* tjes van de woningen aan de Bollenhofschestraat. Het is in 1905 en 1912 voor een groot gedeelte bestemd geworden voor het bouwen van de 18 eenpaardsstallen, terwijl het noorde* lijke breede eindstuk thans nog als tuin tegenover het woongebouw aanwezig is. Tot 1918 was dit een grasveld. Van 1904—1906 stond hierop een houten loods voor het stallen van kalveren.
Tot omstreeks 1880 lag de Veeartsenijschool nog geheel vrij. Aan de oostzijde over de Grift waren weilanden, die in 1872 gesneden werden door den spoorweg naar Hilversum. Aan de west* en noordzijde lagen warmoezenierslanden, boomgaarden en weilanden met enkele land* wegen. Op deze laatste terreinen zijn sedert ongeveer 1880 wegen aangelegd en woningen gebouwd, zoodat aan die zijde het terrein der school door een bebouwd stadsgedeelte lang* zamerhand geheel werd ingesloten. Gelukkig, dat in 1899 de genoemde strook grond, nog juist bijtijds, kon worden aangekocht 1 Thans zien we aan de westelijke grens van het terrein der Hoogeschool de Takstraat, de Bladstraat, de Roggestraat en de Bekkerstraat dood eindigen. Tot 1916 was dit ook het geval met de Poortstraat.
Doortrekking Poortstraat.
In 1916 is de Poortstraat over het terrein der school en over de Biltsche Grift door* getrokken, teneinde daardoor het inmiddels uitgebreide stadsgedeelte aan de overzijde der Grift aan zijn isolement te onttrekken. Daar* mede was voldaan aan een sedert vele jaren gekoesterde wensch van de gemeente Utrecht, zeer ten nadeele echter van de Veeartsenij* kundige Hoogeschool, die thans haar terrein door een publieken straatweg in twee gedeelten ziet gesneden.
Aan de overzijde der Grift ontstond sedert 1890 de Bleijenburgstraat (in 1896 F.C.Donders* straat geworden) en allengs ook het verlengde daarvan de Bleijenburgkade.
Zoo ligt dan thans het terrein der Vee* artsenijkundige Hoogeschool, vanaf de Biltstraat tot aan de Bekkerstraat, geheel ingesloten door twee dichtbebouwde stadsgedeelten.
Aan de oostzijde wordt door de Biltsche Grift een goede afscheiding gevormd; aan de westzijde is deze verkregen door het maken van muren en schuttingen. Daarmede is men begonnen in 1884. Na het tot stand komen van de arbeiderswoningen aan de Krijtstraat is, met de bedoeling om die huisjes aan het gezicht te onttrekken, in dat jaar achter den tuin van de woning van den directeur een hooge, zware muur gebouwd. Deze wordt daarom nog wel de Chineesche muur genoemd. In later jaren is het bouwen van begrenzings* muren in noordelijke richting voortgezet, thans tot aan de Poortstraat toe.
Een belangrijke verbetering van het terrein was het dempen van de sloot, welke tot 1899 de westelijke begrenzing vormde van het smalle bebouwde noordelijke gedeelte. Met het dempen dezer vuile sloot zijn vele jaren gemoeid geweest. Het geschiedde langzamer* hand in de richting zuid*noord. Het eerst ver* dween geleidelijk het zuidelijk gedeelte tot aan den ouden hondenstal (1900—1904). Al* lengs werd ook het overige deel gedempt: in 1914 het stuk van de Poortstraat af tot voorbij de Roggestraat.
Van 1821 tot 1909 behoorde tot de Vee* artsenijschool ook het tegenwoordige trottoir van de Gildbrug tot aan de Oude Kerkstraat. Tot 1898 was dit een zandpad. In den zomer van dit jaar is het door den Minister van Binnenlandsche Zaken aan de gemeente Utrecht in onderhoud en beheer overgedragen. Deze heeft daarna op dat voetpad een trottoir van klinkers doen aanleggen. In Juni 1909 is het in eigendom der genoemde Gemeente overgegaan.
Hortus.
De zoogenaamde kruidtuin der Veeartsenij* school was aanvankelijk gelegen tusschen het voorgebouw en de directeurswoning. Door Mac Gillavry werd hij in 1875 verlegd naar het weiland achter het toen bebouwde ge* deelte van het terrein, namelijk ten noorden van den dolle*hondenstal en den droesstal. Op deze plaats is hij nog aanwezig. De hortus wordt aan de zuidzijde ten deele begrensd door een sloot, aan de oostzijde door de Grift en aan de westzijde is hij door een haag van



den terreinweg afgescheiden. In 1909 is den hortus een deel ontnomen ten behoeve van den bouw van den nieuwen hondenstal; later, in 1916, werd hij door het vrijkomen van een stuk terrein naar het noorden eenigszins vergroot. Op dit stuk terrein stond van 1904—1916 een houten loods als timmermanswerkplaats van den aannemer. Thans reikt de hortus tot aan de Poortstraat. In den noord-westelijken hoek er van staat een steenen wagenschuur, die in 1916 is gebouwd.
De ingang van den hortus bevindt zich aan de zuidzijde, nabij den voorgevel van den nieuwen hondenstal.
In het voorste gedeelte van den ouden kruidtuin werd in 1876/1877 de woning voor den hoofdopziener gebouwd; het achterste stuk bleef nog vele jaren als tuin bestaan. In 1876 is aan den oostelijken rand van dezen tuin een kegelbaan gemaakt. Tot kegel* huisje diende een vroegere koepel. Nadat de kegelbaan in 1898 buiten gebruik is gesteld, bleef de koepel nog 17 jaren lang staan, hoofdzakelijk voor het bergen van brand* slangen.
In 1915 moesten de tuin en de koepel ver* d wijnen. Op hun plaats bevinden zich thans het voorterrein en de oprijweg van het Insti* tuut voor Chirurgie.
Oude begraafplaatsen.
Achter den nieuwen hortus, op dat gedeelte van het terrein, waar thans de Kori*oven staat en de Poortstraat is doorgetrokken, werd in 1875 een begraafplaats voor dieren en dierlijk afval aangelegd. Deze lag in dien tijd geheel vrij. In 1887 werd er een afdak ge* bouwd, met de bedoeling om daaronder secties te verrichten op dieren, die aan besmettelijke ziekten waren gestorven. Deze begraafplaats, die inmiddels meer en meer een bebouwde omgeving had gekregen, was in 1897 meer dan gevuld; daarom werden er voorstellen gedaan tot het verkrijgen van een nieuwe.
Reeds vele woningen waren aan de westzijde gebouwd (Bladstraat, Poortstraat), terwijl het weiland aan de rechterzijde der Biltsche Grift ook bouwterrein was geworden. Daar werd de Bleijenburgkade aangelegd. Dat de bewo* ners dezer buurten over de aanwezigheid van het kerkhof in hunne naaste omgeving klaag* den, is te begrijpen.
In het einde van 1897 is de oude begraaf* plaats buiten, gebruik gesteld. Een nieuwe was aangelegd op de groote weide vlak bij de
militaire vaart langs den Ezelsdijk en naast een dwarssloot, die met de Grift in verbinding stond. Daardoor was het mogelijk het te begraven afval van uit de ontleedzaal per schuit te vervoeren. Dit kerkhof had de afmetingen van 32x32x27x26 meter; het was met een hoog houten hek omringd. Bij het in gebruik nemen van den Kori-oven in 1911 had de begraafplaats geen reden van bestaan meer. Thans verrijst op haar plaats een deel der stallen van de nieuwe kliniek voor kleine huisdieren.
Waterleiding, Verlichting, Tele* foon.
Waterleiding De drinkwater*voorzie* ning in de verschillende gebouwen der Veeartsenyschool was tot 1885 al zeer gebrek* kig. In 1884 bevonden zich op het terrein der school gezamenlijk 6 welputten: twee waren er gelegen nabij het voorgebouw, terwijl de vier overigen aanwezig waren bij het woongebouw, bij de directeurswoning, bij de woning van den hoofdopziener en bij het pare vaccinogène. Slechts twee dezer putten leverden bruikbaar drinkwater. Het water uit de vier andere putten was ondeugdelijk. In het woongebouw waren tot 1886 perspompen om het welwater tot de tweede verdieping op te voeren.
Aan dezen onhoudbaren toestand kwam in 1885 een einde door de aansluiting van een groot deel der gebouwen aan de inmid* dels geopende Utrechtsche Waterleiding. Op 4 October 1884 waren daartoe door den toenmaligen directeur Wirtz voorstellen gedaan, welke door den minister werden goedgekeurd. De kosten van dezen aanleg bedroegen ƒ 3400.
Het is onbegrijpelijk, dat de waterleiding in de groote paardenstallen eerst in 1893 is tot stand gekomen. Vóór dien tijd werden de dieren gedrenkt met Griftwater. Boven in deze stallen waren twee ijzeren reservoirs geplaatst, die door middel van een perspomp uit de Grift werden gevuld en waaruit de leidingen in de stallen werden gevoed.
Met het tot stand komen van de water* leiding in 1885 kwamen er op verschillende plaatsen in de gebouwen brandkranen met slangen en in 1899 brandkranen op het terrein.
Verlichting. In 1868 is de Veeartsenij* school van eene gasleiding voorzien, vijfjaren nadat te Utrecht de gemeentelijke gasfabriek werd geopend. De terreinleiding, die vóór dien tijd zeer slecht schijnt te zijn geweest,



werd in 1901 vernieuwd en zoodanig uitgebreid, dat ook de gebouwen ten noorden van het woongebouw van gas konden worden voorzien.
In 1906 is een aansluiting bij de electrische centrale der gemeente Utrecht tot stand gekomen. Op 29 December 1905 was daartoe tusschen het Ministerie van Waterstaat, Han* del en Nijverheid en Burgemeester en Wet* houders van Utrecht een contract aangegaan. De kosten van aanleg bedroegen ƒ 2196.99.
Aanvankelijk waren alleen de ontleedzaal en de klinieken met hunne verdiepingen van binnenleidingen voorzien. Langzamerhand werden ook de andere gebouwen aangesloten.
Telephoon. Eindelijk, in 1903, werd de Veeartsenijschool verbonden met het telephoon* net der Bell*Telephoon Maatschappij. Als; telephoonkamer diende aanvankelijk het ver* trek in het voorgebouw, dat tot 1900 als apotheek had gediend.
Op een desbetreffend verzoek werd bij Ministerieel besluit van 23 Mei 1911 de directeur van 's Rijks* Veeartsenij school Schim* mel gemachtigd bij de directie der Bell* Telephoon Maatschappij een abonnement te sluiten voor den aanleg en het gebruik van een telephoonnet op het terrein der school, waardoor alle afdeelingen onderling en met het stadsnet konden worden aangesloten.
De centrale werd geplaatst in de loge van den portier. Deze beambte is ook belast met de bediening van dit toestel. Thans zijn aan deze centrale, behalve de kamer van den rector en het bureau van den administrateur, veertien onderwijsafdeelingen der Veeartsenijkundige Hoogeschool aangesloten.
In 1821 was de Veeartsenijschool gelegen in een landelijke vrije omgeving, volgens Numan op „het aangenaamste punt bij Utrecht buiten de Wittevrouwenpoort langs den druk bereden straatweg naar Gelderland tegenover de fraaije en statige Maliebaan en hebbende het uitzicht op de twee bekoorlijk aangelegde lusthuizen, het Hoogeland en den Oorsprong".
De gezamenlijke oppervlakte van het terrein was toen 3 hectaren, 25 aren en 76 centiaren.
Thans ligt de Veeartsenijkundige Hooge* school te midden van een dicht bebouwd stadsgedeelte en heeft een terrein-oppervlakte van 9 hectaren, 77 aren en 42 centiaren.
In een tijdsverloop van 100 jaren is daar een inrichting van Hooger onderwijs ontstaan, waarop het Vaderland trotsch mag zijn, een Hoogeschool, waarvan, wat de gebouwen en inrichtingen betreft, kan worden getuigd, dat zij met glans kan wedijveren met hare zuster* instellingen in Europa.



HOOFDSTUK XIV.
DE BIBLIOTHEEK
door J. B. DU BUY.
Schertsenderwijs is de bibliotheek der Vee* artsenijkundige Hoogeschool wel eens ver* geleken met de schoone slaapster in het bosch, die, sinds menschengeslachten onbekend en verborgen sluimerend achter de muurhooge doornenhaag, ten slotte uit haar honderdjarigen slaap werd gewekt. Natuurlijk moet men bij deze scherts het „omnis comparatio claudicat" allerminst vergeten. Maar doet men dit wel* willend, dan is de vergelijking in menig opzicht toch niet te gewaagd. Er heeft tijden lang een geheimzinnig waas over de bibliotheek gehan* gen; zelfs een romantisch element ontbreekt niet geheel. Dan heeft zij gedurende lange perio* den een sluimerend bestaan geleid; geen men* schenvoet betrad de ruimte, waar zij sliep; geen stem verbrak de doodsche stilte, die er heerschte. Af en toe onderstond een dappere de poging tot haar door te dringen, maar gelijk in het sprookje de vermetele aan de doornen bleef hangen, kwam ook hier de nieuwsgierige of de weetgierige niet verder dan tot haar drempel. Toch was het doel de poging waard: zij was een prinses, een kostelijk bezit.
De geschiedenis zal een en ander verdui* delijken.
Ongetwijfeld is de bibliotheek „ab ovo" begonnen, niet opgegroeid als zoo menig andere uit een boekenfonds, dat zij overnam of mede* kreeg. Zegt Van der Plaats *): „De boekerij of bibliotheek wordt reeds in 1825 vermeld," dan is dit niet juist, in zoover veel vroeger van haar al gewag wordt gemaakt. Niet alleen in het rapport van de Commissie van 1806 maakte zij een integreerend deel van het „conceptplan eener volledige veeartsenijkundige
schole" uit, ook toen de lang gekoesterde wensch naar zulk eene school in 1821 wer* kekjkheid werd, werd zij van meet aan in het kader der stichting opgenomen. Wirtz heeft dan ook geen gelijk, als hij meer aan iets „a 1'improviste" denkende, schrijft: *) „Numan, die in 1826 Van Lidth de Jeude als Directeur opvolgde, begon met, voor en na, ten behoeve van het onderwijs boeken aan te koopen, die hij in de directeurswoning bijeenbracht". Immers in het „Reglement van orde voor de beambten bij 's Rijks*Veeartsenijschool" van 3 Nov. 1822 heet het in art. 4: „De boekerij, het ontieed* kundig kabinet en de kruidtuin staan onder het onmiddellijk beheer van den hoogleeraar in de ontleedkunde" en in art. 5: „Dien onver* minderd hebben de hoogleeraren zonder onder* scheid vrijen toegang tot de boekerij... Voor zooverre deze inrigtingen gewoonlijk zijn afgesloten, zullen daarvan sleutels aan iederen hoogleeraar, doch alleen voor persoonlijk ge* bruik worden afgegeven". Doch er is meer. Zooals later zal blijken, komt de bibliotheek ook in het bestek van 1820 voor, terwijl in het K. B. van 6 April 1821 „op de voordragt van Onzen Minister voor het Publieke Onder* wijs, de Nationale Nijverheid en de Koloniën" f 1000.— voor haar wordt toegestaan. Voorts komt in de begrooting over het jaar 1825/1826 van 13 Maart 1826 een post voor: „Tot den aankoop van boeken enz. f 1000.—", maar een erbij gevoegd overzichtelijk staatje geeft voor de voorgaande jaren op:
1821. 1822. 1823. 1824. 1825. ' f1000 - f1200.- f1200.- f1000.- flÓOO.Laten desnoods deze voor toen niet onaan*
r) Tijdschrift voor veeartsenijkunde. Dl. 33, blz. 220.
*) Particuliere brief van 20 Nov. 1918.







LEESKAMER DER STUDENTEN.



zienlijke bedragen niet geheel voor hun doel zijn gebruikt1), zooals wel eens meer is geschied, er blijkt toch overtuigend uit het bovenstaande, dat er reeds aanstonds eene som tot aankoop van boeken was uitgetrokken en dat er reeds in 1822 eene boekerij, in den zin zoowel van zaal als van boekenverzameling, aanwezig was. De zorg hiervoor had Van Lidth de Jeude, niet Numan, tot 1826. Dit blijkt afdoende, niet al* leen uit het voornoemde Reglement (Van Lidth de Jeude was hoogleeraar in de ontleedkunde), maar ook uit de begrooting, welke Numan den 28sten Dec. 1826 aan de Administratie der Nationale Nijverheid zond. Hij schrijft daar: „De som voor de bibliotheek, welke onder het beheer van. den Directeur staat te komen, vindt U van de begrooting des Hoogleeraars in de ontleedkunde enz. overgebragt op die, welke door den .Hoogleeraar in de practische vakken wordt voorgesteld". En in een later schrijven dt. 23 Dec. 1828 aan den Ref.*Inspec* teur*Generaal, belast met de waarneming der Administratie voor de Nat. Nijverheid, deelt hij mede, hoe Van Lidth de Jeude hem bij de verandering van directie (dus in 1826) had verzocht de verdere administratie der biblio* theek op zich te nemen, daar hij door verhuizing binnen de stad, zich
„daarmee niet wel langer kan bemoeijen, oor» deelende tevens, dat die taak meer tot de algemeene directie dan tot een der Hoogleeraren behoorde."
Numan had dit gaarne gedaan, maar die over* dracht, als niet in overeenstemming met art. 4 van het Regi., kon slechts als een onderlinge schikking worden aangemerkt, weshalve hij nu bevestiging in het beheer vroeg, maar dan als Directeur, niet als hoogleeraar,
„daar de boekerij moet gerekend worden tot al de vakken en niet gelijk de overige subsidiën als b.v. der kabinetten, de lokalen voor veeartsenijmengkunde en scheikunde of de smederij enz. tot de bijzondere takken van het onderwijs te be» hooren."
In 1825 — dit is de beteekenis van Van der Plaats' mededeeling — wordt de biblotheek voor het eerst extern vermeld. Dr. Joh. Plank, professor aan de „Central-Veterinarschule" te München, die omstreeks 1825 op eene weten* schappelijke reis ook de Utrechtsche school bezocht, vond er blijkens zijne beschrijving in „Teutsche Zeitschrift f. d. gesammte Thierheil* ktmder" Bd. 2, H. 2. S. 35-38 „auch eine Bibliothek."
*) In oude rekeningen vindt men hiervan sprekende bewijzen.
Heeft Numan gedurende zijn langdurig directoraat ongetwijfeld zeer vele werken aangekocht, ook op andere wijze zorgde hij voor uitbreiding der bibliotheek. Zoo bevat het archief der school een schrijven van zijne hand aan den Administrateur voor de Nat. Nijverheid dt. 21 April 1827, waarin hij vraagt om toezending van alle „Staten van den Landbouw" van voor 1824 en van de „Annalen" der verschillende Hoogescholen. Ruim eene week later ontvangt hij reeds de „Staten" met de mededeeling, dat er in zake de „Annalen" aan „Onderwijs" is geschreven. In dit opzicht heeft de Regeering het tot aan den huidigen dag niet aan hare medewerking en belang* stelling in de bibliotheek laten ontbreken. Zoovaak er een beroep op hare hulp werd gedaan, verleende zij die of trachtte haar te verleenen, terwijl zij en andere lichamen in toenemende mate enkele harer publicaties toezonden. Af en toe wordt er ook gewag gemaakt van buitenlandsche geschriften, welke via den Minister van Buitenlandsche Zaken de bibliotheek bereiken. J)
Om nu eerst even bij de finanties der bibliotheek te blijven: na 1826 daalde het subsidie tot f 600.—. Op de begrooting toch „voor de onderscheidene materieele subsidiën tot het onderwijs in de practische vakken van 's Rijks*Veeartsenijschool benevens voor de boekerij, berekend van den 1 Oct. 1826 tot 1 Jan. 1828" vindt men onder F: „voor de boekerij der veeartsenijschool betrekkelijk alle vakken van het onderwijs f 600.—". Den 29sten Dec 1828 schreef Numan bij de begrooting:
„Ik heb geoordeeld de begrooting voor de boekerij voegzamer afzonderlijk voor te stellen als staande onder het beheer van den Directeur en behoorende deze subsidie tot al de vakken van het onderwijs dan deze som te verbinden aan de begrooting voor de practische vakken."
Een subsidie van f 600.— verwachtte men ook voor de toekomst, omdat de Adminis» trateur voor de Nat. Nijverheid zelf in 1829 dit bedrag had genoemd als jaarlijks op de begrooting te brengen. Deze bleef dan ook voor de bibliotheek ongewijzigd, hoewel tal van andere posten op aandrang uit den Haag waren verminderd. Ja, er werd toen nog f 280. — daarboven gevraagd en zonder moeite
') Voor het eerst blijkens een schrijven van 2 Sept. 1826 van den Staatsraad, Administrateur der Nat. Nijverheid, een uit Weenen ontvangen exemplaar van een werkje over „zekere veeziekte, welke door schadelijk voedsel schijnt te ontstaan."



verkregen ter aanschaffing van 20 exemplaren van een werk van Van Lidth de Jeude over ingewandswormen, dit ter voldoening aan eene vroeger gedane toezegging. x)
Na 1830 daalde het bedrag echter, eens tot f 400.— op een totaal van f 4000 —voor het onderwijs. Gewoonlijk werd hiervoor f 5000.— toegestaan, waarvan dan ± f 500.— voor de boekerij werd gerekend, die geen eigen begroo* ting meer had.
Het vermoeden werd reeds geopperd, of het voor haar bestemde geld wel steeds voor zijn doel werd besteed. Een antwoord hierop geeft Thorbecke in zijne bekende philippica tegen het beheer der school, als hij de cijfers der uitgaven voor 1849 critiseerend, uit de rekeningen opmaakt, dat toen voor aankoop van boeken slechts f 326.68 was uitgegeven.
In 1854 was f 500.— beschikbaar, maar het subsidie voor onderwijs, dat in 1852 f 5000.— bedroeg, daalde geleidelijk tot f 2300.—. Er is reden tot de veronderstelling, dat de bibliotheek hierbij vaak aan het kortste eind trok, dat wel een heel kort eindje zal zijn geweest. Zoo waren hare uitgaven bv. in 1865 f 207.—. In 1870 werd het totaal bedrag onvoldoende geacht, omdat de bibliotheek moest worden gecatalogiseerd: 't steeg toen tot f 2500.— en bleef stijgen, zoodat het in 1905 tot f 11000.— was geklommen, waarvan f 2000.— aan de bibliotheek ten goede heetten te komen.
Wat de plaats der bibliotheek betreft, de „communis opinio , dat zij tot 1 Sept. 1882 zou zijn gehuisvest in de noordoostelijke kamer op de eerste verdieping van het voor* gebouw, de tegenwoordige leeszaal der studen* ten, ook door Van der Plaats voorgestaan, kan niet worden gehandhaafd. In het verslag over 1851/1852 van 30 Sept. 1852 toch vermeldt Wellenbergh: „Zij (de bibliotheek) is in een ruimer en meer doelmatig ingericht lokaal overgebracht". Dit lokaal is dan de boven* bedoelde leeszaal. Voor 1852 moet zij dus elders geborgen zijn geweest. Maar waar?
J) Tal van exemplaren van dit werk zijn een paar jaar geleden in de oude directeurskamer ontdekt en toen eerst, ook na een bijna honderdjarige rust, zooal niet tot hun oorspronkelijke, dan toch tot een bestem» ming — als geschenk aan enkele afdeelingen en belang» stellende personen — gekomen. De oorspronkelijke bedoeling was ze uit te reiken aan verdienstelijke kweekelingen, waarover men een wijdloopig schrijven van Numan, vol van paedagogische wijsheid, in 't archief vindt. Op zijn voorstelzoudende overblijvende exemplaren worden bewaard om ze in vervolg van tijd aan de verdienstelijkste veeartsen uit te reiken. Deze schijnen er sindsdien niet te zijn geweest
Dat was de groote vraag. Uit de beschrijving der school door Plank in het bovengenoemde „Teutsche Zeitschrift" u.s.w. is niets met zekerheid over haar toenmalig verblijf af te leiden: hetzelfde geldt van eene correspondentie tusschen Numan en Den Haag, waarin hij, klagend over de weinige ruimte voor zijn kabinet van pathologische praeparaten en het plaatsen van eene verdieping op den juist in aanbouw zijnden ziekenstal als de eenig goede oplossing aanbevelend, zegt, dat eene eventueele verplaatsing naar de bibliotheek slechts tijdelijk zou baten. Maar eene bestudeering van de bestekken van den verbouw in 1820 bracht de oplossing. Geeft de volgorde, waarin de verschillende lokalen worden genoemd: „stu* deer*eetzaal, bibliotheek, kabinet" reeds eene aanwijzing, deze wordt afdoende bevestigd door de bepaling van het bestek in de paragraaf betreffende de bibliotheek: „een deur te maken en te stellen... dienende tot een ingang naar het kabinet".
Dit kabinet is het anatomisch museum, dat steeds op dezelfde plaats is gebleven. Daaruit volgt met zekerheid, dat het daaraan grenzend lokaal, thans het laboratorium voor ontleed» kunde, tot 1852 als bibliotheek dienst heeft gedaan. Daarna is zij, zooals boven reeds is gezegd, tot 1882 in de tegenwoordige leeszaal der studenten geborgen geweest. Toen kwam er eene ruimte, meer harer waardig, voor haar open. Immers door de oprichting van het woongebouw der leerlingen in 18/7 was het internaat uit het voorgebouw verdwenen en veel ruimte, o.a. de beide studiezalen, vrijge* komen. Deze werden nu tot één groote zaal vereenigd en, zooals Van Der Plaats verhaalt, „op fraaie wijze" tot bibliotheek ingericht. Een viertal alkoven, van kasten voorzien en de (ten deele later in 1899) geheel met kasten betimmerde zijwanden en lengtewand gaven haar inderdaad een genoegelijk aanzien, terwijl zij door een nieuw aangebrachte deur toegang kreeg tot het portaal, waarop ook de oude bibliotheekzaal en de leeskamer der docenten (2 Sept. 1879 in gebruik genomen: voorheen het physisch laboratorium) uitkomen. De gewezen bibliotheek diende sindsdien uit* sluitend tot berging van het archief, totdat minister Goeman Borgesius bij een bezoek aan de school in 1900 op de wenschelijkheid van een leeszaal voor de leerlingen wees. Daartoe werd dit lokaal ingericht. Wel sprak de „Veterinaire Almanak" van 1901 dankbaar* heid uit „voor de beschikbaarstelling van een uitstekend ingerichte leeszaal", maar in zoover



die dankbaarheid zich dan ook zou hebben geuit in een druk bezoek, bleek bitter weinig ervan, zoodat zij in 1907 weer werd gesloten en voort* aan diende tot bergruimte voor de zich uitbreidende bibliotheek. In 1919 echter werd de proef om het lokaal als leeszaal te doen dienen, herhaald en ditmaal met beter gevolg. Wel staat het bezoek verre achter bij dat aan de leeszalen van andere dergelijke inrichtingen, maar een verwijt kan den studenten hiervan moeilijk worden gemaakt, want hol en onge* zellig als het is, noodigt het niet tot een bezoek uit, zooals ook minister Van IJssel* steijn bij zijne kennismaking met de school in 1919 opmerkte.
Doch om tot de bibliotheek terug te keeren: er werd hierboven in den verleden tijd van haar genoegelijk aanzien gesproken. Inderdaad, wie ze thans bezoekt, kan moeilijk anders dan den indruk van een chaos krijgen en al kan het personeel den weg erin vinden, er ontstaat toch meer en meer een onhoudbare toestand. Door de uitbreiding, welke de bibliotheek in de laatste jaren heeft verkregen, is er absoluut gebrek aan ruimte, zoowel arbeids* als bergruimte. Reeds zijn er in de leeskamer der docenten kasten geplaatst; het* zelfde geschiedt thans in de bibliotheek zelve, maar de rijksopzichter der gebouwen heeft uitdrukkelijk den wensch te kennen gegeven bij elke nieuwe plaatsing te worden geraad* pleegd met het oog op de mindere soliditeit van het gebouw, waarvan ook Van der Plaats reeds in 1906 gewaagde. Doordat zooveel mogelijk alles voor bergplaats wordt gebezigd, wordt ook de werkruimte voor het personeel steeds meer beperkt.
Een groot bezwaar en tevens een groot nadeel voor de boeken is buitendien, dat alle arbeid moet worden 'verricht in hetzelfde lokaal, waar de boeken staan, welks vloer daarenboven met een cocoskleed, een stofnest van den eersten rang, is bedekt. Het is niet te vermijden, maar tegen de eerste regels van de boekenhygiene wordt op de meest denkbare wijze gezondigd. Eiken morgen weer vindt men op zijne papieren en boeken van dagelijksch gebruik een laagje stof; het behoeft niet te worden gezegd, dat in die gedeelten der bibliotheek, waar de oude, weinig gebruikte boeken staan, „het stof der eeuwen saamver* gaard ligt."
Eenige ontspanning kan er komen, wanneer het anatomisch instituut zijne nieuwgebouwde woning gaat betrekken. Eene zekere ruimte komt dan beschikbaar, welke, zoo goed en
en zoo kwaad als het gaat, tot boekenberg* plaats kan worden ingericht, maar vele van de bestaande bezwaren blijven in onvermin* derde mate voortduren, niet het minst het brandgevaar. Men moet niet denken aan de mogelijkheid van het uitbreken van een flinken brand in het oude gebouw, waarin mede de apotheek is gevestigd, waar de kelders vol liggen met brandbaar materiaal. Het lot der kostbare bibliotheek, waarvan een deel in het geheel niet meer, een ander deel niet dan met de grootste kosten zou zijn te vervangen, ware dan voorgoed bezegeld.
Werd de bibliotheek veel gebruikt? Eene vraag, die voor menige bibliotheek en voor menig tijdstip in het leven eener bibliotheek alle reden van bestaan heeft, want in tal van bibliotheken heeft gedurende onheuglijke tijden de stilte van het kerkhof geheerscht of op zijn best beschouwde haar bibliothecaris ze als een hem alleen toekomend jachtterrein, vanwaar hij waarlijk nog niet altijd met een flinke buit terugkeerde, zoo hij al geene ongelukken aan* richtte.*) Van een en ander kan de onder* havige bibliotheek haar liedje, dat niet immer schoon klinkt, meezingen. Wel was het begin van alle dingen, een reglement op het gebruik, er reeds zeer spoedig. Als Van der Plaats zegt: „Het eerste reglement dateerde van 26 April 1876", dan maakt hij een groote fout.2) In den boven reeds aangehaalden brief toch van 23 Dec. 1828 wijst Numan ook op de noodzakelijkheid van een reglement
„om de boekerij zoo voor de hoogleeraren als voor de beambten van den 2<k° rang, die tot het onderwijs in betrekking staan en tevens voor de kweekelingen nuttig te doen zijn en te doen be» antwoorden aan de bedoeling, waartoe de subsidiën van wege het gouvernement worden verstrekt". In antwoord hierop werd hem opgedragen om zich in gemeenschappelijk overleg met zijne beide collega's met het ontwerpen van een reglement onledig te houden en het ont* werp ter goedkeuring in te zenden. Dit ge* schiedde den 30rten Januari en reeds 3 Febr.
x) Anders Bourgelat. Van hem zeide men, dat hij verantwoordelijk was voor het ontbreken van biblio» theken in de Fransche veterinaire scholen, omdat hij de leerlingen wilde dwingen tot het uitsluitend gebruik van zijne werken.
*) Tijdschrift voor veeartsenijkunde. Dl. 33, blz. 221. Als Van der Plaats een en andermaal moet worden gecorrigeerd, doet dit niets af tot de vele verdiensten, welke hij zich voor de geschiedenis der Veeartsenijschool heeft verworven. Slechts hij kan hem zijne fouten ver» wijten, die niet weet met hoeveel moeite deze scherp» zinnige navorscher zijne gegevens heeft moeten bijeen» brengen.



d.a.v. is de bibliotheek in het bezit van haar eerste reglement1), 18 art. tellende en van eene voor die dagen passende wijdloopigheid en deftigheid, welke ons echter niet weerhoudt af en toe te glimlachen, b.v. als wij deze wijze voorzorg lezen: „daar het vertrek der biblio* theek niet alle kweekelingen gelijktijdig kan bevatten, wordt het getal, dat gevoegelijk kan worden toegelaten, bij afwisseling bepaald". Of ooit zulk eene weetgierige schare zich voor de deur heeft saamgedrongen, dat dit art. moest worden toegepast? Bij totaal gebrek aan eenig gegeven kan echter, zelfs bij gissing, niets worden gezegd over het gebruik der biblio» theek tot aan 1850. Dan echter wordt het anders.
Het bleek reeds, hoe zij in 1852 in een rttimer en meer doelmatig ingericht lokaal was overgebracht, maar blijkbaar om een lang* durigen sluimer aan te vangen. Wel wordt er na Numan's aftreden in de jaarverslagen gewoonlijk ook iets over de bibliotheek gezegd, b.v. dat zij is vermeerderd met eenige belangrijke werken of iets dergelijks, maar in den Haag bemerkte men toch gaandeweg, dat er iets niet in den haak was. Zoo drukte 7 Nov. 1859 minister Van Tets den wensch uit:
„Gaarne zag ik later ook in bijzonderheden op* gegeven b.v. door het zenden van een afschrift van de recvulijst, welk gebruik door leeraren en kweekelingen gemaakt is van de bibliotheek. Ik wenschte een afschrift te ontvangen van den catologus en, om dezen te kunnen bijhouden, jaarlijks een opgaaf der aangekochte of gekregene boekwerken".
Ruim een jaar later, 10 Dec. 1860, wordt de wensch naar een afschrift der reculijst herhaald om te kunnen oordeelen over het gebruik, van de bibliotheek gemaakt. Over dien tijd schrijft Wirtz:
„Ik ben leerling geweest van 1 Nov. 1855 tot in Juli 1859. In' dien leerlingtijd werd onder leerlingen dikwijls gesproken over de bibliotheek, die niemand te zien kreeg, maar hoe zij die als zeker heiligdom te zien zouden kunnen krijgen, toen onverwacht een bijzondere gelegenheid mij daartoe in de moge* lijkheid stelde; Schilders waren bezig de ramen te schilderen op de derde verdieping van het admi» nistratiegebouw en hadden daartegen lange ladders geplaatst. In hun schafttijd ben ik daartegen op* geklommen en kreeg van buiten naar binnen de bibliotheek te aanschouwen. Hoe zag zij er uit? Hoopen en hoopjes, alle over den geheelen vloer door elkander liggend; van zulk een wanorde kon ik mij geen voorstelling maken, hoe zij was ont* staan. Wel waren in het lokaal muurkasten, maar die waren geheel leeg".
Dat dit maar niet iets tijdelijks was, bewijst de mededeeling van Mac Gillavry, 1 April 1872 directeur geworden, hoe hij de zaak
*) Dit reglement is op pg. 258*260 als bijlage afgedrukt.
overnam. Hij schrijft 24 April aan minister
Thorbecke :
„De boeken der bibliotheek zijn door elkaar geward. Er is wel een begin gemaakt met rang* schikken en catalogiseeren; toch vormen de meeste boekwerken een verwarde massa, waarin tot heden niemand den weg weet. Het schijnt, dat de toegang tot de bibliotheek den leeraren zoo bezwaarlijk was gemaakt, dat eenige hunner in vele jaren het lokaal der bibliotheek niet bezocht hebben".
In gelijken geest verhaalt de heer Van Effen, lange jaren apotheker aan de school, hoe hij de bibliotheek nooit open had gezien. Zij bleef hermetisch gesloten en werd met eene zin* speling op een minder liefelijk sprookje dan dat der schoone slaapster „de Blauwbaards* kamer" genoemd.
Hoe het toen met het gebruik der bibliotheek stond, laat zich niet alleen zonder moeite gissen, maar kan ook aan de hand van feiten blijken. In het verslag over 1860/1861 worden opge* geven als gebruikt 24 nrs., in het volgend jaar 12. 23 Boeken zijn aangeschaft. Ter karak* teriseering van dien geheelen tijd zij het vol* gende eenigszins uitvoerig meegedeeld. Den 29s,en Nov. 1866 weigerde de toenmalige direc* teur*bibliothecaris aan den paardenarts De Bruijn, die in qualiteit van tijdelijk leeraar toegang tot de bibliotheek vroeg, zijne toe* stemming hiertoe.
„Ook voor de leeraren" zoo schrijft hij, „staat de vrije toegang tot dat lokaal niet open. Bij al. 3 van art. 11 van het Regi. is bepaald, dat de directeur tegen bewijs van ontvangst en voor een daarop bepaalden tijd ook buiten de school het gebruik van boeken zal toestaan. Mogt het derhalve uw verlangen zijn om daarvan gebruik te maken, dan zal ik daaraan voldoen.'.
Blijkbaar nam De Bruijn hiermee geen ge* noegen, maar wendde hij zich tot den Minister, wiens voorganger Thorbecke in Oct. 1863 op een gelijkluidend Verzoek reeds afwijzend had beschikt. Ditmaal echter schreef Heems* kerk, dt. 12 Dec. 1866, aan den directeur:
„Ik moet opmerken, dat, wanneer een bibliotheek zal beantwoorden aan het doel, waarmee zij is ver» zameld, zij behoort open te staan, althans voor hen, te wier behoeve zij bestaat, in casu leeraren en kweekelingen. Mij is bericht, dat dit niet geschiedt, maar aan leeraren en kweekelingen de toegang wordt ontzegd".
Dan volgt het verzoek om zulks voortaan niet meer te doen, wanneer buiten de lesuren toegang wordt gevraagd. Indien er een ge* drukte catalogus is, dan wordt om toezending van een exemplaar verzocht. Is er geen cata* logus, of is deze niet bijgehouden, dan moet zoodra mogelijk de complete gedrukt en een



exemplaar aan ieder der leeraren en kweeke* lingen uitgereikt worden.
14 Dec. 1866 antwoordt de directeur hierop in een uitvoerig schrijven. Hij spreekt zijn leedwezen uit over de aanmerking op de door hem gevolgde wijze van beheer: daarin ligt de beschuldiging opgesloten, als zou hij het doel der boekerij over het hoofd hebben ge* zien en aan de leeraren het gebruik geweigerd. Die beschuldiging is onjuist en onverdiend. Wel heeft hij om al. 2 0 van art. 11 den on* beperkten toegang tot de bibliotheek aan de leeraars ontzegd, doch nimmer het gebruik van boeken geweigerd of bemoeilijkt. Het artikel is zoo vrijgevig mogelijk toegepast. Aan de leeraren, ook de tijdelijke, worden wekelijks de tijdschriften toegezonden, ook de brochures en werken van minder omvang; van de overige worden de titels, hetzij door aanplakking, hetzij door mondelinge mede* deeling bekend gemaakt. Zij, die ze tijdelijk in gebruik wenschen, kunnen ze tegen recu bekomen: de catalogus, waarvan slechts een geschreven exemplaar voorhanden is, ligt al* tijd ter inzage. Er is geen behoefte aan, dat de kweekelingen lezen. Gedurende de 16 jaren van zijn directoraat is hem nog nimmer een verlangen daartoe, zelfs van terzijde, te kennen gegeven. Het is ook niet aan te nemen, dat zulk een verlangen zich spoedig zal open* baren. Zij staan niet op dien trap van ont* wikkeling, dat zij meer literatuur behoeven of kunnen verduwen dan de handboeken, die bij de lessen als leiddraad gevolgd worden; voor velen gaan ook zelfs deze boven de macht. Lust tot studie en ontwikkeling wordt bij de kweekelingen met een hoogst zeldzame uitzondering niet aangetroffen: het volstrekt noodige om door het examen te komen, wordt aangeleerd (van buiten geleerd): door een soort van catechetisch onderwijs, hetwelk door sommige docenten wordt gevolgd, wordt zulks gemakkelijk gemaakt.
Tegen het verleenen van vrijen toegang aan leeraren en kweekelingen zijn groote bezwaren: lste dient het bedoelde vertrek tot bewaarplaats van het archief: „de discretie van hen, aan wie vrije toegang zou worden verleend, zou niet zoo ver gaan om zich met geschreven
Dit moet al. 3 zijn. Het bedoelde Regi. is eerst na lang zoeken gevonden. Indertijd is men niet zoo fortuinlijk geweest. Wel spreekt een brief van 22 Juni 1866 over toezending van 50 exemplaren van een ex* tract uit het Regi. voor 's Rijks*Veeartsenijschool van 12 Dec. 1865, maar Mac Gillavry schrijft 24 April 1872, dat hij ondanks alle zoeken geen ex. heeft kun* nen vinden.
stukken niet te bemoeien noch daarvan in* zage te nemen"; 2de kan het niet uitblijven, of er zullen wegens het gebrek aan toezicht boeken worden verwijderd zonder recu : daardoor zullen vele werken incompleet worden en langzamerhand verdwijnen. Wil de Mi» nister vrijen toegang, dan zal de verplichting van den Directeur om voor het behoud van het materiaal, voor zoover het de boe* kerij aangaat, te zorgen, dienen te vervallen.
In zijn antwoord, dt. 21 Dec. 1866, noemt de Minister de opvatting van art. 11, al. 3 onjuist. Dat het gebruik buiten de school wordt toegestaan, is een vrijgevige bepaling, die het gebruik in de bewaarplaats niet uit* sluit. Hoe daarin is te lezen, dat de onbe* perkte toegang tot de bibliotheek den leeraars is ontzegd, is niet duidelijk. Doch van on* beperkten toegang is geen sprake in dien zin, dat leeraren en kweekelingen te allen tijde de bibliotheek kunnen binnentreden, maar de gelegenheid behoort open te staan om eenige dagen 's weeks gedurende een bepaalden tijd in de vrije uren de bibliotheek te bezoeken. De leeraren zullen gaarne om de beurt willen surveilleeren. Een afzonderlijk reglement zal behooren te worden vastgesteld tot regeling van het gebruik: aan den Raad van Bestuur moet verzocht worden zulk een reglement te ontwerpen. Met leedwezen is het oordeel over de leerlingen vernomen. Is die aanduiding juist, dan is het niet verwonderlijk, dat ongeëxami* neerde veeartsen vaak worden gesteld boven geëxamineerde. „Ik wil echter hopen, dat uw schets overdreven is". In alle geval blijkt er uit, dat er meer moet worden gedaan om den lust tot studie op te wekken. De aandacht der leeraren is hierop te vestigen. Aansporing tot lectuur, het bezoeken der bibliotheek moet daarmee hand aan hand gaan.
Orde kwam er in de bibliotheek, dank zij het optreden van Wirtz, in 1864 tot leeraar benoemd. Deze schrijft, dat hij na eenige vergeefsche pogingen op zijn nadrukkelijk verzoek ten slotte de sleutel van de biblio* theek kreeg en sindsdien er veel werkte, voor zichzelven, maar ook voor de bibliotheek, zoodat de Directeur hem in het najaar van 1871 aan zijn opvolger, Mac Gillavry bij een bezoek aan de bibliotheek, waar hij juist werkte, voorstellende, er prijzend bijvoegde: „Deze leeraar heeft zich veel moeite gegeven om de bibliotheek in orde te brengen." Mac Gillavry had zich dit in het oor geknoopt en kon hem eenigen tijd later mededeelen, dat besloten was hem met ingang van 1 April



1872 als bibliothecaris eene toelage van ƒ 200.— toe te kennen, welke toelage sinds 1 Oct. 1877 'als tractementsverhooging gold.
Deze mededeelingen van Wirtz zeiven zijn echter in tegenspraak — schijnbaar althans: er kan n.1. eene officieuse regeling zijn ge* troffenx) — met officieele stukken. In een schrijven van 7 Febr. 1876 van den Minister van B. Z. aan den Directeur wordt meege* deeld, dat ƒ 200.— op de begrooting zijn gebracht als toelage voor den leeraar, die als bibliothecaris zal worden belast met het ver* vaardigen van een catalogus en het in orde houden der bibliotheek, terwijl gevraagd wordt, wien hij voorstelt te benoemen.
Eene zekere tegenstrijdigheid is ook op te merken in de „Verslagen van den Staat der Hooge enz. scholen".
In 1870/71 heet het: „Een goede catalogus blijft ontbreken". In 1871 '72: „In de zomer* vacantie werd een begin gemaakt met cata* logiseeren." In 1872/73 is het rangschikken en catalogiseeren voortgezet. Dan in 1875/76:
„De betrekking van bibliothecaris werd in Jan. (lees: Maart) 1876 opgedragen aan den leeraar A. W. H. Wirtz. De boekwerken der bibliotheek zijn door de zorg van den nieuwen bibliothecaris voor* loopig gerangschikt: ook is een begin gemaakt met de samenstelling van een catalogus."
In 1876/77 een juichtoon:
„De toestand der bibliotheek is aanmerkelijk verbeterd, zoowel wat haar gehalte als het uiterlijk der boekwerken betreft. Het bewerken van een systematischen catalogus is voortgezet, maar kon niet teneinde worden gebracht, omdat het catalogiseeren en rangschikken van het groot aantal gedurende dit schooljaar aangekochte boekwerken zeer veel tijd vorderde. De bibliotheek werd n.1. behalve met vervolgwerken en vaste tijdschriften met 718 nrss. vermeerderd, waarvan 551 met eenige doubletten, ruim 750 boekdeelen en brochures uit* makende, op de verkooping der boekerij van wij*
len den heer Wellenbergh werden aangekocht 
De bibliotheek wacht echter nog steeds op een geschikt lokaal: zij zal dit in den loop van het volgende schooljaar verkrijgen." 1877/78. „Het in beteren staat brengen der bibliotheek is steeds voortgezet. Zij wacht nog slechts op eene andere plaatsing in een geschikt lokaal, dat thans in het oude schoolgebouw beschikbaar is gekomen. 1878/79: „De boekerij ondervond voortdurend de noodige zorg voor haar onderhoud en uitbreiding, waar* door haar behoefte aan een ruimer, beter ingericht lokaal zich allengs te sterker deed gevoelen. Het voornemen bestaat haar het volgend jaar naar het daarvoor bestemd uitmuntend lokaal over te bren» gen." 1879/80: „Het nieuwe lokaal is nog niet geheel gereed gekomen." 1881/82: „De bibliotheek is overgebracht naar een nieuw lokaal, heeft tevens
l) Dit is uit de bewoordingen van een brief van Mac Gillavry aan den Minister op te maken.
eene andere meer doelmatige indeeling en rang» schikking ondergaan en verkeert in zeer goeden staat. Een systematische catalogus is in bewerking." 1883/84: „Met het einde van 1883 is de catalogus gereed gekomen, die in tot bundels vereenigde, afzonderlijke bladen alphabetisch is gerangschikt, terwijl de boekwerken in systematische orde in 7 afdeelingen, elk met een eigen reeks volgnum* mers, geplaatst zijn."
Wirtz, eens als „revolutionair" begonnen, heeft zich buiten kijf hoogst verdienstelijk gemaakt voor de bibliotheek, doch ook hier bleek de oude waarheid, dat „un jacobin ministre n'est pas toujours un ministre ja* cobin." Gaandeweg werden er klachten ver* nomen, dat hij de bibliotheek als zijn par* ticulier domein beschouwde, dat het gebruik ervan werd bemoeilijkt, de toegang belet en zooveel mogelijk bezwaren in den weg gelegd aan hen, die hare boeken wilden benutten. In 1887 werd aan iemand, die verlof had van de bibliotheek gebruik te maken, de verdere toegang ontzegd om een persoonlijk feit, een ongemanierde bejegening buiten de school, waarbij de al of niet juistheid van het ge* incrimineerde in het midden blijft gelaten. En nog in 1893 bij een herhaald verzoek van denzelfden persoon werkte dit na, doch nu keurde de Minister de weigering niet meer goed, als zijnde het feit thans toch wel verjaard. In de „Veterinaire Almanak" van 1887 luidt een varium op de bibliotheek: „Ende het was alleen toegankelijk voor de Hooge* priesters" en een dito in 18% persifleerde: „De Universiteits*bibliotheek is voor iedereen geopend. Reglement." Afgezien van het vele, zeer vele persoonlijke, dat zich mengde in den strijd, die langzamerhand tusschen den Directeur en zijne collega'sdeeraren was ont* staan, lag de grondoorzaak wel hierin, dat het stelsel niet meer deugde. Aan den eenen kant was de bibliotheek van te grooten om* vang geworden, aan den anderen kant werden bij de toeneming van het aantal leeraars en andere belangstellenden in de bibliotheek en bij de ontwikkeling, welke de veterinaire we* tenschap nam, te hooge eischen aan haar gesteld, dan dat één man, al mocht hij de groote werkkracht van Wirtz hebben, in staat was het bibliothecariaat als bijbaantje waar te nemen. Zij het ook, dat de tegenstelling hier veel scherper wordt gepointeerd dan hij zich zeiven bewust was, het moest voor hem wel de vraag worden: „orde of chaos". Hij van nature al geneigd tot het Homerische:
oux ctTaijöv TcoXuxotpavtTj- st; xot'pavo; è'crcu),
et; paatXeu;



kon bij vrije openstelling der bibliotheek slechts beducht zijn voor eene anarchie als in het Richterentijdperk: „Een iegelijk deed, wat goed was in zijn oog." Begrijpelijk is het, dat hij, die orde had geschapen, haar bedreigd zag en begon te remmen. Maar minstens even be* grijpelijk is het, dat de anderen, geleid door den drang om hun wetenschap op te voeren en daartoe gebruik willende maken van de rijk* dommen, die de bibliotheek hun kon bieden, uitgingen van de stelling, dat eene bibliotheek er is om gebruikt te worden. Hinc illae la* crimae. Bij de vaststelling van een nieuw reglement werd een zeer onverkwikkelijke strijd gevoerd tusschen eene commissie uit den Raad van Bestuur en den Directeur. Beide partijen overlaadden den Minister van B. Z. met brieven. Dit Reglement kwam 12 Juli 1900 tot stand als : „Voorloopige regeling betreffende de zorg voor en het gebruik van de Bibliotheek der Rijks'Veeartsenijschool" ter vervanging van het „Voorloopig reglement voor de bibliotheek", op 26 April 1876 behou* dens enkele wijzigingen aangenomen naar een concept van Wirtz, nadat een nog onver* kwikkeliiker voorspel, de poging in de jaren 1883-1885 om een „Voorschrift betreffende het gebruik der bibliotheek'' tot stand te brengen, door wederzijdschen onwil ondanks alle minis* terieele bemiddeHng op niets was uitgeloopen.
Natuurlijk behaalden zij, die eene ruimer openstelling van de bibliotheek wenschten, de overhand, maar inderdaad ten koste van een chaos, die zelfs met den besten wil van de latere leiders en werkers in de bibliotheek niet was te vermijden. De leeraars en enkele anderen kregen vrijen toegang tot haar onder voorwaarde, dat zij, in geval zij iets meena* men, dit inschreven in een gereedliggend register, waarin later eveneens de terugbezor* ging werd geboekt. Het behoeft niette wor* den gezegd, dat dit menigmaal werd verzuimd, maar het ergste was, dat vaak ondergeschikten werden gestuurd om een boek of tijdschrift te halen : zij scharrelden dan rond in de biblio* theek en deden, wat goed was in hun oog. Het begon weer klachten te regenen van aller* lei aard. Nu ook van den kant der studenten, blijkbaar een beter geslacht dan dat van 1866! Getuigde de Almanak van 1901 nog van dankbaarheid, dat eindelijk de bibliotheek voor hen was opengesteld, die van 1912 meent, dat organisatie van het lees* en leenbedrijf hoog noodig is, terwijl zijn opvolger klaagt, dat de openstelling alleen op Woensdag en Zaterdag van 12 — 1 uur voor sommigen met
algeheele sluiting gelijk staat.1) De andere belanghebbenden bij de bibliotheek lieten niet na mede hunne stem in dit koor te mengen, zoowel particulier als corporatief. Zoo b. v. de commissie van wege het Ned. Instituut van Landbouwkundigen, afd. Cultura, inge* steld ter bestudeering van de Landbouwbe* grooting voor het jaar 1913. Zij bracht ter zake der veeartsenijschool een rapport uit, waarin o. a. de wenschelijkheid, dat meer hulp voor het gebruik, onderhoud en catalo* giseeren van de bibliotheek beschikbaar zij, wordt betoogd. Zij wijst in dit verband op de Wageningsche school, die over een afzonderlijken bibliothecaris beschikt.2) Eindehjk— in Nov. 1913— kwam dan ook de in de bestaande omstandigheden eenig goede en nu definitieve voorziening: er werd tijdelijk een vakman aangesteld „om de bibliotheek in orde te brengen", 1 Jan. 1917 gevolgd door eene vaste benoeming tot bibliothecaris.
Wat vond deze? Hoe was de toestand? Twee lokalen— het eigenlijke bibliotheek* vertrek en de gewezen leeszaal— met kasten vol boeken, wat de oudere betreft, systema* tisch geplaatst; verder tallooze boeken en tijd* schriften, hetzij gebonden, hetzij in losse afle* veringen, over de verschillende afdeelingen verspreid, ten deele ingeschreven in een uit* leenregister, ten deele rondzwervend zonder kenmerk. Later werden nog in andere lokalen planken vol boeken ontdekt, meestal vrij waardeloos bezit, maar toch ook verrassingen opleverend b.v. een vrij volledig ex. van de groote Fransche encyclopaedie. Wat er aanwe* zig moest zijn? Alleen de bovenbedoelde catalogus, uit 1883 dateerend, lichtte daarom* trent m, maar in hoever was deze zelf ooit volledig geweest ?3) Daarnaast eenige regis* ters met nieuw ontvangen boeken uit de latere jaren en voor de tijdschriften eenige vervolg* lijsten. De systematische catalogus, die in de boven aangehaalde Verslagen herhaaldelijk wordt genoemd, bleek niet meer te zijn dan.... een overzicht van eene systematische catalogus* indeeling, ongetwijfeld het noodzakelijk begin ervan, maar toch ook niet meer dan een begin •
Gemakkelijk maakte men het den leerlingen vroeger niet. Indertijd stonden de Fransche veterinaire bibliotheken voor de kweekelingen 3 maal per week van 6—8 uur 's morgens open.
2) Tijdschrift voor Veeartsenijkunde. Dl. 40, blz. 42.
z) Uit oude rekeningen van boekhandelaren en dgl. blijkt, dat tal van werken, welker bezit thans nog waardevol zou zijn, toen reeds ontbraken, tenminste niet in den catalogus zijn opgenomen.



eene typische leekenvergissing, hoedanige er vele zijn op het gebied van het bibliotheek* wezen, waarop immers iedereen evenals op dat der politiek vermeent thuis te zijn.
Aan de hand van deze gegevens moest alles gezocht, uitgezocht en bijeengezocht wor* den en daarna van den grond af opgebouwd, want de aanwezige alphabetische catalogus, hoe verdienstelijk ook voor zijn tijd als lee* kenwerk, was niet alleen niet meer bij, maar bleek ook voor de tegenwoordige behoeften geheel onbruikbaar. Stond het eene werk in de kast, hetzij op zijne goede, hetzij op eene verkeerde plaats, het ander ontbrak. Tot in het eindelooze moest worden nagevorscht, of het uideenregister wellicht eenige aanwijzing gaf. Zoo ja, dan werd de betreffende persoon of afdeeling aangeklampt en zoo kwam op den duur het meeste terecht, al bleef er een helaas 1 eerbiedwaardig lang lijstje met ver* miste werken over, Waarnaast leege omslagen zonder platen en portefeuilles zonder inhoud. Nog komt er een heel enkele maal iets terecht, eene der vreugden van een bibliothecaris. Een der grootste schadeposten van deze bibliotheek was wel het ontbreken van zoovele afleve* ringen en enkele deelen, waardoor kostbare series als Virchow's Archiv, Hoppe*Seyler's Zeitschrift en dgl. deerlijk waren geschonden. Het was en het is nog de aangewezen taak te trachten naar completeering. Lang, gedul* dig zoeken heeft reeds veel aangevuld. Van een kostbaar werk als het „Archiv f. mikrosk. Anatomie" ontbreekt nog slechts een 2-tal deelen, maar die zullen ook wel blijven ont* breken. Virchow's Archiv heeft het nog niet zoo ver gebracht, maar Hoppe*Seyler, Pflüger, Naunyn e. a. zijn compleet en wel zonder dat dit finantieel op groote offers is komen te staan. Van een der oudste en zeer geziene veterinaire tijdschriften, „The Veterinarian", in 1828 begonnen, ontbrak dl. 42. De kans dit nog te krijgen scheen gering, maar einde* lijk bood zich in Engeland de gelegenheid daartoe aan. Helaas! de aanbieder schreef, dat titel en inhoud ontbraken. Geen nood. Titel en inhoud waren juist als het eenige van het deel voorhanden, ergens in een hoekje gevonden en angstvallig bewaard. Weer eene der vreugden van een bibliothecaris!
In deze jaren van ordescheppen kwam, wel ietwat overstelpend, maar desniettemin hoogst welkom, in 1915 een aanzienlijk geschenk de bibliotheek, in deze weinig verwend, verrassen. De Maatschappij ter bevordering der veeartse* nijkunde in Nederland besloot hare bibliotheek
aan die der school over te dragen. Met groote erkentelijkheid werd dit geschenk aanvaard, want al bevatte het natuurlijk vele doubletten, het vulde toch ook vele leemten aan en met name werd het aantal werken van Nederland* sche schrijvers op speciaal veeartsenijkundig gebied belangrijk uitgebreid, zeker, niet alles eerste klasse werk, maar dat toch om zijne historische waarde in deze bibliotheek allerminst mocht ontbreken. Daarnaast kon veel onvolledigs worden aangevuld en oude ver* sleten werken door andere, uiterlijk beter gesoigneerde, worden vervangen.
De deskundige lezer heeft ongetwijfeld gaandeweg reeds een kijk op den groei der bibliotheek gekregen. Zij is langzaam, heel langzaam soms, uit niets opgegroeid tot eene kostbare verzameling. Slechts een paar maal heeft zij den invloed van „groeistuipjes" er* varen. In het verslag over 1852/53 wordt gesproken van eene aanmerkelijke uitbreiding door een belangrijken aankoop van werken, hoofdzakelijk over veeartsenijkunde en hippia* triek uit de verzameling van wijlen Dr. A. Nu* man, terwijl de aankoop van 750 boekdeelen uit de nalatenschap van wijlen Dr. Wellenbergh in 1876 reeds werd gememoreerd. Slechts eenmaal viel haar een groot geschenk ten deel, het bovengenoemde.
In zijn „Geschiedenis der veeartsenijkunde en beschrijving van 's Rijks'Veeartsenijschool" (1836) verhaalt Numan :
„Tot de verzamelingen, welke aan het onderwijs
dienstbaar zijn, behooren : de boekerij, waarin
reeds voorname boek* en plaatwerken gevonden worden betrekkelijk al de vakken van het veeartse* nijkundig onderwijs en daarmee in verband staande wetenschappen."
Ditzelfde herhaalt hij in zijn verslag van 5 Jan. 1850, maar hij voegt er nu cijfers bij :
„zij telt thans volgens den bestaanden catalogus1) 516 nrs. (titels) als: in plano 21, in folio 53, in quarto 105, in octavo 263, tijdschriften 74.
Deze cijfers zouden wel zoo leerzaam zijn geweest, indien niet formaten, maar weten* schappelijke rubrieken waren opgegeven. Dit zijn de eenige cijfers te vinden vóór 1877: dan worden gedurende eenige jaren de jaarlijksche aanwinsten opgegeven, afwisselend tusschen 65 in 1883/84 en 567 in 82/83, terwijl sinds 1883/84 nevens de aanwinsten jaarlijks het totaal van aanwezige nummers en boekdeelen wordt vermeld, b. v. in dat jaar 3618 nrs. (9000
1) Deze is helaas! niet te vinden geweest. Hij was waarschijnlijk in boekvorm.



deelen). Als men de schoolverslagen na elkaar raadpleegt, doet het eenigszins komisch aan op te merken, hoe gedurende een 25*tal jaren het totaal aantal deelen jaarlijks juist met 200 opklimt, slechts een heel enkele keer afgewisseld door een 50* of 100*tal meer. In 1914 zijn deze getallen 560, 6853, 16645 om daarna in snellen aanwas te stijgen, daar de bibliotheek, in vele opzichten achterlijk, in overeenstemming moet worden gebracht met het tegenwoordige peil der wetenschap, terwijl daarnaast de oprich* ring van nieuwe instituten dezelfde uitwerking had.
In dit verband dient een enkel woord te worden gezegd over de „handbibliotheken," verzamelingen van werken, bijeengebracht naar keuze door de docenten in hunne insti* tuten en daar te hunner beschikking, eventueel met hunne toestemming ook van anderen. Aan die „handbibliotheken" ligt ongetwijfeld
eene zeer gezonde gedachte ten grondslag en het is dan ook te verwachten, dat zij niet spoedig weer zullen verdwijnen, dat veeleer het bibliotheekwezen zich in die richting zal ont* wikkelen. Toch liggen ook de nadeelen en gevaren ervan voor de hand, al zullen deze in hunne beteekenis zich eerst over een 50*tal jaren gaan openbaren. Het is echter hier de plaats niet daarbij stil te staan.
Curiosa in den uitgebreiden zin, dien het bibliotheekwezen aan dit woord hecht, bezit de bibliotheek weinig. Men zal ze er niet zoeken, maar zij spant zich ook niet in om ze te ver*
Krijgen. Vaak zijn het weinig meer dan parade* paardjes, van stal gehaald bij een „hoog bezoek" om daarna tot een volgend weer zorgvuldig te worden weggeborgen of zij bieden slechts aan enkele fijnproevers een maaltijd, welks culinair genot slechts door hen is te genieten. Incunabelen, postincunabelen, banden, hand* schriften, luxe*, buitengewone drukken enz. enz., van een en ander is iets aanwezig, maar het staat geheel op den achtergrond. De bibliotheek is evenals haar zusters te 's*Graven* hage (Vredespaleis), Rotterdam en Wageningen eene vakbibliotheek en wil niet meer zijn dan dat, maar dat dan ook zoo goed en zoo volledig mogelijk. Alweer niet, alsof haar ideaal ware elk boek, dat over diergeneeskunde handelt of elk vaktijdschrift, waar ter wereld verschij* nend, te bezitten. In dit opzicht zijn twee standpunten in te nemen. Men kan zeggen: „als er een Chinees of Honoloeloeaan komt, dan staan wij gereed en leiden hem naar onze kasten of onze leestafels en noodigen hem met eene buiging tot toetasten". Men kan ook
zeggen: „als het zoover is, dat dergelijke exotische vreemdelingen op komst zijn, zullen wij aanstonds de noodige maatregelen nemen, maar tot zoolang eene afwachtende houding aannemen." Dat standpunt wordt wellicht min* der ruim en vooruitziende geacht, maar het heeft dit voordeel, dat men minder gevaar loopt zijn hoofd aan den hemel te stooten. Ook is het zooveel minder kostbaar, wat toch ook eenige reëele beteekenis heeft. Trouwens, eene vakbibliotheek als bovenbedoeld, omvat tegenwoordig al genoeg.*)
Zoo bezit de bibliotheek behalve haar „Grundstock" aan veeartsenijkundige werken — de voornaamste, zoowel uit het heden als het verleden, waaronder eene mooie collectie Fran* sche klassieken — en de beste veterinaire tijdschriften in verschillende talen, over het geheel volledig, eene zeer uitgebreide medische afdeeling eveneens met reeksen uitstekende tijdschriften, vele oude en een aanzienlijk aan* tal van de nieuwste werken uit de verschillende gebieden der medische wetenschap, inzonder* heid natuurlijk uit dat der interne geneeskunde, der pathologie en der anatomie. De natuur* wetenschappen zijn mede alle vertegenwoor* digd: naast de bekende standaardwerkenen de nieuwere en de nieuwste boeken op het terrein van dierkunde, plantkunde, biologie, schei* kunde, natuurkunde enz. vele tijdschriften, waaronder mooie oude series, die weinig voor* komen. Het minste „bij" is de afdeeling „land* bouwkunde," maar dit ligt in den aard der zaak, terwijl de afdeeling „diversen" eene inderdaad merkwaardige hutspot vertoont van de meeet
verschillende werken op historisch, juridisch, staathuishoudkundig, taalkundig, theologisch enz. enz. gebied: een oud Fransch catechesatie* boekje, het geschenk van een vroegeren Direc* teur der school, naast de Encyclopédie van d'Alembert en Diderot, de Staatsalmanak naast eerwaardige Hoogeschool*annalen, Nova Acta physico*medica Academiae Caesareae Leo* poldino*Carolinae in hunne prachtige banden zij aan zij van de grauwe „Revue scientifkjue," Léon Say en de Economist broederlijk naast het Verslag van de Rijkspostspaarbank en Androcles e. t. q., door hunne tegenstellingen, uiterlijk zoowel ais innerlijk hem, die de oogen over de planken laat weiden, vaak tot humor stemmend. Veel gebruikt wordt deze afdeeling
*) Men leze de desbetreffende beschrijvingen van Dr. P. C. Molhuiizen en Dr. A. G van Himri
voor de bibliotheek van het Vredespaleis 'en van de Handelshoogeschool in Bibliotheekleven. Tg. 5, nr 4 blz. 117 en nr. 9, blz. 266. ' '



begrijpelijkerwijs niet, al wast ook zij vrij snel. Men schrikt wel eens, als weer een geschenk voor haar binnenkomt, maar het blijkt toch herhaaldelijk, dat zulk eene „aanwinst,' hoewel met eene zekere reserve begroet, vroeg of laat goeden dienst doet en daarom blijft welkom, wat haar komt verrijken.
Bovenstaande beschrijving steunt min of meer op de in 1884 tot stand gekomen indeeling in 7 afdeelingen: A: Veeartsenijkunde in haar geheelen omvang. B: Ontleedkunde, physio* logie, natuurlijke historie en raskennis, exte* rieur, gezondheidsleer, veeteelt. C: Ziektekunde en geneesleer der huisdieren, staatsveeartsenij* kunde. D: Geneeskunde van den mensch. E: Natuurwetenschappen. F: Landhuishoud* kunde. G: Overige wetenschappen. Voors* hands wordt deze indeeling nog gehandhaafd, al verliest zij meer en meer haar beteeke* nis. Zij zal dan ook geheel vervallen, als de systematische catalogus, waaraan thans wordt gewerkt, gereed is gekomen, maar vooral als een nieuw gebouw en meer personeel de bibÜotheek gelegenheid zullen geven zich naar behooren te ontplooien.
Brenge de nieuwe eeuw spoedig de vervulling dezer wenschen. Dan kan de bibliotheek zich ontwikkelen tot eene der beste veterinaire der wereld. Dat zij ongetwijfeld reeds de meest veelzijdige is, dankt zij aan haar Nederlandsch karakter. In alle geval kan zij zich dan ont* plooien tot eene bibliotheek, die naar eisch de taak vervult, welke zij kan vervullen en waartoe zij is geroepen:
„Animalium hominumque saluti!"
REGLEMENT voor
de Bibliotheek van 's Rijks Veeartsenijschool. [1829].
Ten einde eene geregelde orde op het gebruik der Bibliotheek aan 's Rijks Vee» Artsenijschool tot stand te brengen, en dezelve, zooveel mogelijk, dienstbaar te maken tot het oogmerk, waartoe zij bestaat, worden de navolgende bepalingen vastgesteld.
DOEL DER BIBLIOTHEEK. Art. I.
Op de jaarlijksche begrooting der Materieele Subsidiën voor het onderwijs wordt door den Directeur, eene, naar de behoeften van elk jaar geëvenredigde som aan= gevraagd, bepaaldelijk strekkende om de reeds bestaande Bibliotheek te vermeerderen.
Art. II.
Deze Bibliotheek wordt opgerigt:
1. ten behoeve der Hoogleeraren en wetenschappelijk gevormde beambten der school van den 2den rang;
2. ten behoeve der Kweekelingen.
Art. III.
Om aan het eerste punt harer inrigting te voldoen, zal de Bibliotheek bevatten:
1. De voornaamste, zoo in» als uitlandsche tijdschriften, welke de eigenlijke Veeartsenijkunde betreffen; en de belangrijkste der zoodanigen, waarin de voor* bereidende wetenschappen, welke tot deze wetens schap betrekking hebben, behandeld worden.
2. Werken van grooteren omvang, ook plaatwerken, tot de gemelde vakken behoorende, die niet door een ieder gemakkelijk kunnen worden aangeschaft.
3. Zoodanige elementaire werken, als voor de kwee* kelingen geschikt kunnen worden geacht, om de wetenschappen, die hun op de lessen worden voor* gedragen, nader te beoefenen, en daaromtrent op* helderingen te ontvangen, welke de aard van het onderwijs niet toelaat, op de lessen zelve mede te deelen.
INRIGTING VAN DE BIBLIOTHEEK. Art. IV.
Ten einde aan het voormelde doel te kunnen be* antwoorden, zal de inrigting der Bibliotheek zoodanig zijn, dat ieder der belanghebbenden daarvan zoodanig gebruik hebbe, als met eene voegzame orde en het regt, dat elk op het gebruik der werken heeft, die in de bibliotheek voorhanden zijn, kan worden overeengebragt.
Art. V.
De Boekerij onder het beheer van den Directeur staande is deze, als zoodanig, belast met den post van Bibliothecaris.
Art. VI. I
De Bibliothecaris is belast met de inwendige inrigting der bibliotheek, met het in orde brengen en houden van den catalogus. Hij is voor de boeken, welke op de bibliotheek gevonden worden, aansprakelijk.
Om hem in de bezigheden, die deze inrigting ver* eischt, behulpzaam te zijn, en bij afwezigheid te ver» vangen, zal aan den Oeconomus van 's Rijks Vee* Artsenijschool onder hemde zorg der Bibliotheek worden toevertrouwd: zijnde hij gehouden stiptelijk na te komen, hetgeen hem hieromtrent door den Bibliothecaris zal worden voorgeschreven.
Bij ontstentenis van den Oeconomus geschiedt zulks door den Surveillant, of door eenen anderen, die hiertoe door den Directeur wordt aangesteld.
Art. VII.
De Hoogleeraren hebben ten allen tijde vrije toegang tot de bibliotheek, indien zij zich hiertoe aanmelden aan dengeenen, aan wien het ondertoezigt is toever* trouwd, die hen zal binnenleiden, en de verlangde werken uitreiken, en alle hulp bieden.
De ambtenaren der 2de klasse zullen, uitgezonderd op Zon* en feestdagen, op bepaalde uren tot de biblio* theek worden toegelaten, en wel des woensdags en zaturdags des namiddags van 2 tot 4 uren.



Aan de kweekelingen zal insgelijks gelegenheid ge« geven worden om de bibliotheek te bezoeken en zulks op zoodanige uren, als met den tijd dat zij geene lessen hebben, en met de huishoudelijke omstandigheden het meest overeenkomt.
Daar het vertrek der Bibliotheek niet alle kweeke» lingen gelijktijdig kan bevatten, wordt het getal, dat gevoegelijk kan worden toegelaten, bij afwisseling, be.paald.
Op den tijd, waarop de bibliotheek geopend is, zal de Oeconomus, en, zoo deze verhinderd wordt, de Surveillant van 's Rijks Veeartsenijschool of degeen die met zorg voor dezelve voor dien tijd belast is, tegenwoordig moeten zijn, om de goede orde te hand» haven.
Art. VIII.
De Hoogleeraren en ambtenaren der 2d« klasse niet in de school zelve huisvestende, zullen de werken in jfe bibliotheek voorhanden, aan hunne huizen kunnen krijgen tegen afgifte van een door hen geteekend recu.
Art. IX.
Ten einde hierbij echter geene verwarring plaats hebbe, wordt bepaald:
1. De Hoogleeraren laten zoodanige boeken, als zij begeeren, bij zich komen, om daarvan gebruik te maken. Zij verbinden zich, om elk boekwerk niet langer onder zich te houden, dan gedurende den tijd van twee maanden, teneinde hunne ambtge» nooten niet van het gebruik van zoodanig werk te berooven, zoo deze dit moeten begeren. Zoodanige werken echter, welke voor het gebruik der lessen kunnen dienen, zullen voor den tijd van vier maanden kunnen worden uitgegeven aan den Hoogleeraar, tot wiens vakken dezelve behooren. De periodieke werken zullen bij gedeelten aan de Hoogleeraren, indien zij zulks verkiezen, ter lezing worden gezonden, zooara dezelve bij den Biblio» thecaris zijn ontvangen, en zulks voor eenen tijd, door dezen, naar de uitgebreidheid der stukken, te bepalen.
2. Indien een werk onder één der Hoogleeraren be» rustende, niet door <én der overige Hoogleeraren wordt begeerd, zal na verloop der eerste twee maanden, hetzelve wederom voor den zelfden tijd worden afgegeven, en zoo vervolgens.
3. Voor de ambtenaren der 2de klasse zal het zelfde gelden. Zij zullen echter een boekwerk niet langer in gebruik krijgen kunnen, dan voor den tijd van drie weken.
4. Aan zoodanige kweekelingen, die het mogten ver» langen, en van wie men overtuigd is, dat zij de boeken zindelijk bewaren, zullen de verzochte werken ten gebruike worden afgestaan op de stu» deerzaal, doch niet langer dan voor den tijd van acht dagen tot acht dagen, zullende deze verlenging telkens wederom moeten worden aangevraagd.
Art. X.
Indien het gebeurt, dat een werk voor het eerst ge» lijktijdig door meerdere personen mogt worden aange» vraagd, zoo zullen de Hoogleeraren den voorrang hebben boven de Ambtenaren van den tweeden rang, en deze boven de kweekelingen. Eene gelijktijdige
aanvrage tusschen de Hoogleeraren geeft dengeenen den voorrang tot wiens vakken van onderwijs het ver» langde werk de naaste betrekking heeft. Hetzelfde zal gelden tusschen de Ambtenaren van den tweeden rang.
Art. XI.
Teneinde aan het bepaalde in de vorige Art. uit» voering kunne gegeven worden, zal de Bibliothecaris zorg dragen, dat altijd op de Bibliotheek voorhanden zij:
1. Een boek, waarin een ieder, welke een boek ont» vangt, de titel van hetzelve opteekent, benevens den datum, waarop het door hem is ontvangen.
2. Een ander boek, waarin ieder kan opteekenen, welke boeken hij uit de bibliotheek wenschte te ontvangen, zoo zij soms mochten zijn uitgegeven: teneinde de Bibliothecaris in staat zij, hiervan kennis te geven aan hem, die het boek in gebruik heeft, wanneer de bij het Reglement bepaalde tijd is verstreken.
Art. XII.
Ieder, die een boekwerk onder zich berustende heeft, is voor hetzelve en de schade aan hetzelve toegebracht aansprekelijk. Het oordeel over toegebrachte schade aan boeken, die, zoo zij aanmerkelijk waren de ver» goeding van de waarde des werks ten gevolge zoude hebben, is overgelaten aan eene Vergadering van ge» zamenlijke Hoogleeraren.
Art. XIII.
Aan het einde van den zomercursus, na den afloop van het jaarlijks examen, zullen alle uitgegeven boeken der bibliotheek moeten voorhanden zijn: en gedurende drie weken geene boeken worden uitgegeven, ten einde de boekwerken met den Catalogus door den Bibliothe» caris kunnen worden vergeleken, die hiertoe verpligt is.
AANSCHAFFING VAN BOEKEN. WIJZE VAN BEHEER DER GELDEN.
Art. XIV.
Daar het van groot belang kan geacht worden, dat elk Hoogleeraar zoodanige werken op de Bibliotheek brenge, als hij zal meenen voor zijn vak noodzakelijk te zijn, zoo wordt hierover de vrije beschikking aan elk der Hoogleeraren overgelaten.
Art. XV.
Om dit op eene geschikte wijze te kunnen doen, zal over de voor de bibliotheek toegestane penningen in deze voege worden beschikt, dat:
1. Eene som worde afgezonderd voor de tijdschriften, die elk jaar zullen worden aangekocht.
2. Eene dergelijke som tot inbinding der boeken worde besteed.
3. Dat de overblijvende som onder de Hoogleeraren worde verdeeld, teneinde een ieder hunner daar» voor ten behoeve der Bibliotheek die werken kan aankoopen, welke hij zal meenen nuttig te zijn.



Art. XVI.
Daar het echter bekend is, dat de kostbaarste werken, vooral plaatwerken, behooren tot het onderwijs in de plant«dier*ontleedkunde en exterieur: zoo zal de over* geblevene som zoodanig worden verdeeld, dat */5 ge* deelte voor die vakken zullen worden besteed: en de overige % gedeelten gelijkelijk onder de beide overige Hoogleeraren zullen worden verdeeld.
Art. XVII.
Elk der Hoogleeraren over zijn aandeel in de be* paalde som vrijelijk kunnende beschikken, kan de boeken daar bestellen en op die wijze, als hij zulks goed vindt: daarvan op de gebruikelijke wijze rekeningen in triplo vorderende.
Veertien dagen voor de opzending der verantwoording over de materiele subsidiën zal elk der Hoogleeraren
de, door hem geviseerde rekeningen in triplo aan den Directeur inleveren: teneinde deze beoordeele, dat niemand zyne, hem toegelegde som, zij te buiten gegaan.
De Bibliothecaris, betaling hebbende gedaan, zorgt, dat de triplicaten der kwitantiën op de Bibliotheek aanwezig blijven.
Art. XVIII.
Over de som, voor de tijdschriften af te zonderen, en over de tijdschriften zelve, die men voor de Biblio* theek zal aanschaffen, zal door gezamenlijke Hoogleeraren beslist worden in een hiertoe te houdene Vergadering, bij den aanvang van den wintercursus van elk jaar.
Bij die gelegenheid zal ook de som ter inbinding der boeken noodzakelijk bij begrooting door den Di* recteur worden opgegeven, om te worden goedgekeurd. De kwitantiën hiervoor worden door hem geviseerd.



HOOFDSTUK XV.
HET VEEARTSENIJKUNDIG ONDERWIJS IN NEDERLAND, VERGELEKEN MET DAT IN HET BUITENLAND door H. JAKOB.
Bij de wet van den 15den December 1917, Staatsbl. No. 700, is het onderwijs aan de Veeart* senijkundige Hoogeschool te Utrecht geregeld.
Het hooger veeartsenijkundig onderwijs omvat volgens deze nieuwe regeling de vor* ming en voorbereiding tot zelfstandige be* oefening der veeartsenijkundige wetenschap en tot het bekleeden van maatschappelijke betrekkingen, waarvoor opleiding in die weten* schap vereischt wordt.
Aan de Veeartsenijkundige Hoogeschool wordt van Rijkswege onderwijs gegeven in:
a) de natuurkunde;
b) de scheikunde;
c) de dierkunde en de embryologie;
d) de plantkunde;
e) de microbiologie;
ƒ) de ontleedkunde der huisdieren;
g) de weefselleer en de physiologie der
huisdieren; n) de ziektekundige ontleedkunde en ziekte*
kundige weefselleer der huisdieren; ï) de ziektekunde der huisdieren; k) de geneeskunde der huisdieren; t) de heelkunde der huisdieren; m) de verloskunde der huisdieren; n) de gezondheidsleer der huisdieren; o) de kennis der geneesmiddelen, de ge*
neesmiddel» en vergifdeer; p) de artSenijbereidkunde; q) de veeteeltwetenschap; r) de kennis der menschelijke voedings*
middelen van dierlijken oorsprong; s) de Staatsbemoeiing op veeartsenijkundig
gebied en de gerechtelijke veeartsenij*
kunde;
f) de geschiedenis der veeartsenijkunde; u) de landhuishoudkunde.
Het onderwijs omvat zoowel de studie der
veeartsenijkundige wetenschap voor de ge* matigde luchtstreek als die der tropen. De voor den Indischen dienst bestemde dieren* artsen worden in den regel verplicht voor hun vertrek nog eene nadere opleiding te ontvangen in sommige vakken, welke met het oog op hun werkkring in Indië van belang moeten worden geacht.
De duur van den vervolgcursus bedraagt ± 4 maanden.
Het theoretisch onderwijs wordt aangevuld door praktische oefeningen in de laboratoria, klinieken en stallen en door de buitenpraktijk der Veeartsenijkundige Hoogeschool, zoomede door excursiën en door oefeningen in de se* minaria der hoogleeraren. De hoogleeraren in de propaedeutische vakken passen hun onder* wijs zooveel mogelijk aan de eischen, die de diergeneeskundige wetenschap stelt, aan. Naast het theoretisch onderwijs wordt in alle pro* paedeutische vakken het praktisch werken in de laboratoria niet over het hoofd gezien. Deze gecombineerde methode van onderwijs (theoretische colleges en praktische oefeningen) wordt ook bij de meeste diergeneeskundige vakken toegepast.
De studie duurt 5 jaar met dien verstande, dat de eerste 2 jaar voor de meer propae* deutische vakken en de volgende 3 jaar voor de diergeneeskundige vakken zijn gereserveerd. In het laatste jaar heeft de candidaat zich vooral nog in de praktische toepassing der diergeneeskunde (kliniek, verloskunde, labo* ratorium, secties, buitenpraktijk enz.) zooveel mogelijk zelfstandig te bekwamen.
De verdeeling der vakken onder de verschil* lende docenten over de 5 studiejaren, verder het aantal college* en practicum*uren, was voor het studiejaar 1920—'21 als volgt geregeld:



Docent.
Vak.
Studie» jaar.
Uren per week.
lste 2de
halfjaar, halfjaar.
5 5
2 2
5 x 2i 5 x 2i
4 4
2x2 2x2
1 1
1x2 1X2
3 3 2x2
Aanmerkingen.
Gewoon Hoogleeraar.
Gewoon Hoogleeraar.
Gewoon Hoogleeraar.
Gewoon Hoogleeraar.
Lector.
Gewoon Hoogleeraar.
Gewoon Hoogleeraar.
Priv.'Doc.
Lector.
Gewoon Hoogleeraar.
Gewoon Hoogleeraar.
Gewoon Hoogleeraar.
Natuurkunde 
Physische Scheikunde 
Practische Natuurkunde 
Scheikunde 
Practische Scheikunde 
Methoden voor chemisch'klin. onder;
zoek (theoret.) Idem (practisch) 
Dierkunde 
Practische Dierkunde 
Plantkunde 
Practische Plantkunde 
Voeder», vergift» en artsenijplanten ..
Parasitologie 
Practische Parasitologie 
Botanische Excursies 
Ontleedkunde 
Ontleedkunde 
Practische Ontleedkunde 
Practische Microscopische Anatomie.. Heelkundige Ontleedkunde 
Practische Heelkundige Ontleedkunde
Osteologie 
Practische Osteologie 
Weefselleer en Physiologie 
Embryologie 
Practische Weefselleer 
Practische Physiologie 
Exterieur 
Hoefkunde 
Practische Hoefkunde 
Gezondheidsleer 
Veeteelt 
Practisch Exterieur 
Zoötechnische Excursies 
Algemeene Erfelijkheidsleer 
Landhuishoudkunde 
Bijzondere Ziektekunde en Genees»
leer _. 
Gerechtelijke veeartsenijkunde
Kliniek 
Buitenkliniek 
Verloskunde 
Geschiedenis en Litteratuur der Vee»
artsenijkunde 
Phantoomoef eningen, Buitenkliniek en
Verloskundige kliniek 
Algemeene Geneesleer 
Geneesmiddel» en Vergiftleer 
Methoden van klinisch onderzoek van
kleine huisdieren 
Geneesmiddel» en Vergiftleer 
III III
I I
II li li li
I
II li II lil m
I I
li II li II
II
li
li
lil
lil
in
III
II
I-V
<m
l IV
V
(III
IV ( V)
III
V V*)
III III
III
IV
onbepaa
4
2 X 1 2
2X2
ild
4
3X3 2
2x2
5 1
2X2
2 2
3x2 2 2
2
on
1
bep
4 4
3X3 2x2
2 X 2J 6
2x2 3
3X2 2 1
2
iaald
1
2 1
6x2
6x2
on
3 1
2 2
6X2 6X2 6X2
bepaald
onbe
paald
*) Practisch werken volgens nader door den hoogleeraar aan te geven regeling.
*) Practisch werken volgens nader door den' hoogleeraar aan te geven regeling.



Docent.
Vak.
Studie» jaar.
Uren per week.
lste halfjaar.
2de halfjaar.
Aanmerkingen.
Gewoon Hoogleeraar.
Gewoon Hoogleeraar.
Gewoon Hoogleeraar.
Gewoon Hoogleeraar.
Lector.
Lector.
Buitengewoon Hoogleeraar.
Buitengewoon Hoogleeraar.
Oogheelkunde 
Practische Oogheelkunde 
Kliniek voor kleine huisdieren— .
Algemeene Heelkunde en Algemeene
Operatieleer 
Chirurgisch klinisch onderzoek.. •.
Hoefziekten 
Bijzondere Heelkunde 
Operatie» en Verbandleer 
Practische Operatie» en Verbandleer
Kliniek 
Theoretische Bacteriologie 
Practische Bacteriologie 
Parasitaire en Infectieziekten 
Practische Parasitaire en Infectieziekten
Idem 
Tropische ziekten 
Kennis der Menschelijke Voedings» middelen van dierlijken oorsprong
Idem (practisch) 
Algemeene Ziektekunde, Ziektek. Ont» leedkunde en Ziektek. Weefselleer.
Ziektekundige Ontleedk. (demonstra» des) 
Sectietechniek (theor.) 
Sectietechniek (pract.) 
Ziektekundige Weefsell. (micropro»
jectie) 
Practische Ziektekundige Weefselleer..
Secties 
Artsenijwarenkennis 
Artsenijmengkunde 
Practische Artsenijmengkunde 
Propaedeutische Kliniek en Methoden van klinisch onderzoek voor groote
huisdieren (theoretisch) 
Physische Diagnostiek (practisch)..
Practische Microscopische Diagnostiek.
Veeartsenijkundige Politie 
Vaccine» en Serotherapie 
IV
V III IV
V*)
III III
IV IV IV rlV
1 V
III IV
V*)
III III
IV IV V) IV
III
IV V)
III
IV IV
III III
IV IV
III
IV
v*) III
IV IV V
III III III
V
5x2 x 2 6x2 X 2 6x2
2
1
2
2 2
1 1 1
2 2 6X2
X 2 6X2 X 2 6x2
1
2X2
3 3 X 2 2x2
1 1
2 1
3 4 X 2 2X2
5 4 1 1
1 1 1
*)
1 1
X 2 2X2
onbepaald
2
2X2
1 X 2 1 X 2
2X2
*) Practisch werken.
*) Practisch werken volgens nader door den hoogleeraar aan te geven regeling.
*) Idem.
') Idem.
De studenten worden geacht telkens na één jaar een examen of een gedeelte van een examen af te leggen. Het propaedeutisch examen wordt afgelegd na 1 jaar. Het candidaatsexamen „ ,. „2 „
De lste helft van het lste gedeelte van het veeartsenijkundig examen wordt afgelegd na 3 jaar. De 2de helft van het lste gedeelte van het veeartsenijkundig examen „ „ „ 4 „
Het tweede (laatste) gedeelte van het veeartsenijkundig examen „ „ „ 5 „



Met het oog op de beperkte plaatsruimte is het, zooals van zelf spreekt, niet mogelijk op alle over de geheele wereld verspreide onderwijsinrichtingen op diergeneeskundig gebied nader in te gaan ten einde ze met onze onderwijsinrichting te vergelijken. Wij kunnen ons in hoofdzaak bepalen tot het kort bespreken van verschillende Europeesche in* richtingen, waar ook hooger onderwijs van rijkswege wordt gegeven en daarbij den toe* stand vergelijken, zooals de status van 1920 aangeeft.
Wat het onderwijs aan de „Ti er ar zt* licheHochschule" te Hannover betreft, duurt de studie (zooals het ook aan andere Duitsche Hoogescholen het geval is) 4 jaar. Lang zal deze regeling niet meer kunnen worden gehandhaafd, aangezien reeds voor de a.s. reorganisatie van het diergeneeskundig onderwijs door de „Deutsche Veterinarmedi* zinische Fachgruppe" een roinimunveisch van 10 semesters voor de studie is gesteld. De indeeling der vakken staat over het algemeen niet veel achter bij de onze, hetgeen ons niet behoeft te verwonderen bij Hoogescholen, die reeds lang haar eeuwfeest achter den rug hebben. Daarbij staat op het programma voor het eerste studiejaar als facultatief vak ver* meld „Über das Wesen und die Bekampfung der Geschlechtskrankheiten des Menschen und sonstige hygiënische Fragen", een college, dat we op ons programma op het oogenblik nog missen; hetgeen in het belang van den jongen student toch zeker te betreuren valt. In de verschillende propaedeutische vakken is het onderwijs aan deze Hoogeschool hoofdzakelijk theoretisch, terwijl bij ons steeds meer er naar wordt gestreefd, de theoretische colleges mét doelmatige praktische oefeningen te combi* neeren, een methode, die mits goed toegepast, met het oog op de educatie van een weten* schappelijk onderlegd dierenarts, zeer zeker aan het onderwijs ten goede moet komen. Verschillende vakken op landbouwgebied worden aan deze Hoogeschool als facultatieve vakken meer uitgebreid dan aan onze inrich* ting gegeven; zoo wordt ook een college over „Pfianzenbau" gedoceerd, waarvan de grond* beginselen toch ook aan den dierenarts be* kend behooren te zijn. Het geheele programma is veel meer overladen dan bij ons, zoodat het volgen der colleges aan het uithoudings* vermogen van den student hooge eischen stelt, wellicht a conto der gezondheid der jonge lieden en zeer zeker ten nadeele van de on* derwijsvakken.
De eisch van de „Deutsche Veterinarmedi* zinische Fachgruppe" tot inkrimping van het aantal wekelijksche lesuren tot een maximum van 30 uur, is daarom niet ongegrond.
Het diergeneeskundig onderwijs aan de „Tierarztliche Hochschule" te Ber* lijn wordt door 15 hoogleeraren, 1 „Ge* heimer Oberregierungsrat", 2 privaatdocenten, 1 apotheker en 8 repetitoren gegeven. De in* deeling van de verschillende vakken komt vrijwel met het programma van onze hooge* school overeen, alleen brengt de 4*jarige studie een sterke Overlading van het programma met zich mee, zeer zeker niet ten voordeele van de studie. Als aparte vakken verdienen nog: „Geflügelzucht und Geflügelkrankheiten" en „Klinische Haematologie" onze bizondere aan* dacht, terwijl colleges b.v. over erfelijkheids* leer worden gemist.
Zeer groot is het aantal docenten aan de „Tierarztliche Hochschule" te Dres* den, alwaar zich niet minder dan 33 docenten met de wetenschappelijke opleiding der dieren* artsen bezighouden. Ofschoon het streven, om den aanstaanden dierenartsen zooveel mo* gelijk ook vakken van algemeen wetenschap* pelijken aard te doen volgen, prijzenswaardig is, zoo lijkt het ons toch onmogelijk om in 4 jaar de zeer uitgebreide stof naar behooren en met vrucht te kunnen verwerken. Ook bij deze Hoogeschool, die weldra „Tierarzt* liche Fakultat der Universitat Leip* zig" zal zijn, ontbreekt ook in verschillende propaedeutische vakken o.a. in zoölogie en natuurkunde, de praktische oefening. Overigens wijst het programma wat de verplichte vakken betreft, niet veel verschil met het onze aan. En* kele facultatieve vakken zooals geslachtsziekten van den mensch, hulp bij ongelukken, verder veterinair technisch teekenen en vooral ook de vischkunde en de vischziekten, staan op het programma vermeld. Vooral het laatst genoemde vak mocht toch in de eerste plaats zeker niet aan een onderwijsinrichting als de onze langer ontbreken. Hoewel ons land uit hoofde van zijn ligging aan de zee niet zoo'n uitgebreid en kostbaar binnenvisscherijbedrijf heeft, als in landen als Saksen, Beieren enz. het geval is, is het voor den dierenarts uit een wetenschappelijk oogpunt toch noodig, dat hij op de hoogte is van alle vischziekten en de bestrijding daarvan.
Aan de sinds 1 October 1914 tot „Tierarzt* liche Fakultat der Universitat München" verheven onderwijsinrichting, alwaar de studie eveneens 4 jaar duurt, ontvangen de a.s.



dierenartsen in het lste jaar het onderwijs in natuur* en scheikunde aan de Universiteit en aan de Technische Hoogeschool te zamen met de a.s. medici of ingenieurs. Hoewel uit een maatschappelijk oogpunt deze regeling zeer is toe te juichen, wordt hierdoor toch in dit propaedeutische jaar geen voldoende rekening gehouden met de speciale eischen van den a.s. dierenarts of medicus. Verder ontbreekt aan deze faculteit nog een practicum in natuurkunde. Wel krijgen de studenten in het l** studiejaar de geheele organische en anorganische scheikunde, die in het 2de studiejaar aan de „Tierarztiiche Fakultat" ook in practica worden onderwezen. Toch is en blijft de studie vooral in het lste jaar, voor de studenten, die eindexamen gymnasium hebben, uiterst moeilijk en weinig vrucht* dragend. De gymnasiasten hebben evenwel later een belangrijken voorsprong door het gemakkelijk begrijpen van de verschillende termini technici in de diergeneeskunde. Ove* rigens komt de indeeling vrijwel met de onze overeen. Toch worden ook hier colleges ge* geven over vischziekten en vischteelt, verder over konijnen* en pluimveeteelt en „Beschir* rungslehre", die in ons programma nog niet zijn opgenomen en toch nuttig kunnen zijn.
Een splitsing in 3 klinieken, zooals aan onze Hoogeschool, bestaat in München nog niet, zoodat de klinische demonstraties in geen geval zoo tot haar recht kunnen komen, als het bij ons het geval is. Daar geen wettelijke bepalingen betreffende het aantal verplichte verlossingen aan de Duitsche Hoogescholen of „Tierarztliche Fakultaten" bestaan en iedere hoogleeraar dit zelf regelt, zal wel de nood* kreet van de „deutsche Veterinarmedizinische Fachgruppe" in het jaar 1920: „dass noch heute ein grosser Bruchteil approbierter Tier* arzte die Hochschule verlasst ohne jemals eine Geburt gesehen zu haben", om drin* gende en afdoende verbetering van dien on* houdbaren toestand, zeer zeker te begrijpen zijn.
Aan onze inrichting is een dergelijke toe* stand onmogelijk, aangezien de Wet van 15 De cember 1917, art. 49 bepaalt, dat: „Voor de toelating van het laatste gedeelte van het examen de belanghebbende bij groote huis* dieren (paard en rund) minstens 10 gewone en 5 buitengewone verlossingen bijgewoond en bovendien minstens 5 buitengewone ver* lossingen verricht heeft". Mocht ook het vrij groote aantal verplichte verlossingen een minder wenschelijk en niet altijd correct jagen naar
bewijzen bij een groot aantal studenten met zich mee brengen, zoo is het toch aan onze inrichting volkomen uitgesloten, dat een student, zonder ooit een verlossing gezien te hebben, het diploma als dierenarts verwerft.
Het afleggen van het „Staatsexamen" of wel de „Prüfung für den tierarztlichen Staats* dienst" minstens 2 jaar na het verkrijgen van het diploma als dierenarts, kan aan de Duitsche Hoogescholen als een zeer goede regeling worden beschouwd. Na hun met goed gevolg afgelegd examen, dat in 3 gedeelten wordt af* genomen, kunnen aan debetrokken dierenartsen de rechten van keuringsveeartsen, enz. worden toegekend en na een vrij groot aantal jaren (gemiddeld 12—15 jaar) de functies van districtsveearts. Ook het „Tierzuchtinspektor* examen" voor dierenartsen, die verscheidene jaren al zijn gediplomeerd, kan als een goede regeling worden geacht. Aan dit examen kunnen naast landbouwkundige ingenieurs dus ook dierenartsen deelnemen. Na het met goed gevolgd afgelegd examen kunnen beide categoriën als veeteeltconsulenten of „Tier* zuchtinspektoren" worden benoemd, waardoor een ideale concurrentie wordt geschapen,
Aan de „Tierarztliche Hochschule" te We en en, waar ook de studie op 8 semesters is gesteld, is de indeeling der vakken in het algemeen als bij ons. Zeer doelmatig lijkt ons ook hier, dat in de natuur* en medische schei* kunde en botanie slechts dat wordt onderwezen, wat voor de „ Veterinarmediziner" van belang is.
De studenten krijgen in het lste halfjaar een college over de „Krankheiten der Futter* pflanzen" en in het 2de semester een college over „Viehversicherung und Landwirt* schaftliches Genossenschaftswesen", twee vak* ken, die feitelijk ook in ons onderwijspro* gramma thuis behoorden. Ook bijenziekten worden daar onderwezen. De pharmacologie en de pharmaceutische oefeningen worden reeds in het lste halfjaar van het 2de studie* jaar onderwezen. De regeling, zooals deze aan onze Hoogeschool bestaat voor het 3de en 4de studiejaar, lijkt ons, in verband met de klinieken veel praktischer en doelmatiger. De erfelijkheidsleer missen wij in het programma van de Weensche Hoogeschool. Ook zijn er zeer zeker ten nadeele van het onderwijs te veel vakken in één hand vereenigd; o.a. wordt de bijzondere ziektekunde en geneesleer van alle dieren met inbegrip van infectieziekten, polikliniek en bujatriek door slechts een hoogleeraar gegeven. Of de „temporare Exponierun? der Studierenden in einen poli*



tischen Bezirk behufs Einführung in die tierarztliche Praxis nach Einteilung seitens des Rektorates" gedurende de laatste groote vacantie voor het afnemen van het laatste gedeelte van het Veeartsenijkundige examen zooveel nut heeft, is aan gerechten twijfel onderhevig.
Aan de „V eterinarmedizinische Fakultat der Universitat zu Zürich" bedraagt ook de duur van de studie evenals te Bern aan de „Veterinarmedizinische Fakultat der Universitat" 4 jaar. Daar het aantal docenten aan beide faculteiten over het algemeen veel te klein is, zijn ook hier vaak te veel vakken in een hand vereenigd, zeer zeker ten nadeele van het onderwijs. Ook worden een enkele maal veel te heterogene vakken door één docent onderwezen. Zoo geeft b.v. te Zürich een Oberassistent de kliniek voor kleine huisdieren naast hoefbeslag en pharmacologische oefeningen.
Aan de „Veterinarhogskolan" te Stock* holm duurt de studie eveneens slechts 4 jaar. Het aantal docentenis vrij gering, waardoor door één hoogleeraar te veel vakken worden gedoceerd. Zoo geeft b.v. één gewoon hoogleeraar de inwendige ziektekunde van alle dieren, naast infectieziekten, veterinaire parasitologie, phar* macologie en toxikologie, interne kliniek en de geheele kliniek van kleine huisdieren met inbegrip van het röntgenonderzoek. Dit laatste missen wij tot nu toe hier. Zeer te waar* deeren is overigens het door de studenten van het laatste studiejaar doen verrichten van de melkcontröle aan de productie* en con* sumptieplaatsen. Vooral de laatste methode van onderzoek is toch zeker voor den aan* staanden dierenarts van zeer groot belang, te meer daar het chemisch onderzoek van de melk in het laboratorium alleen, zonder onder* zoek van het dier zelf, niet altijd bevredigende resultaten zal geven.
De drie Fransche veterinaire onderwijsinrichtingen met name „les écoles natio* nales vétérinaires" te Alfort, Lyon en Toulouse zijn nog geen hoogescholen; alle colleges zijn obligaat. Gedeeltelijk bestaat aan deze inrichtingen nog een internaat. Het aantal docenten is vrij beperkt. Het aantal leer* stoelen bedraagt b.v. aan de „Ecole natio* nale vétérinaire d'Alfort" slechts 10, zoodat de docenten met te veel vakken overladen zijn, en het wetenschappelijk onderzoek daarom eenigszins in het gedrang moet komen. Zoo bestaat b.v. slechts 1 leerstoel voor medische botanie, voederplanten, medische
zoölogie, pathologie van parasitaire ziekten en klinische lessen. De methoden van klinisch onderzoek worden al in het tweede halfjaar van het tweede studiejaar gegeven, om voor de speciale diergeneeskundige opleiding nog over twee geheele jaren te kunnen beschikken. De geheele propaedeusis is vooral op de vorming van den toekomstigen dierenarts gebaseerd, slechts het noodzakelijke wordt hier in deze vakken onderwezen. Laboratorium* werk is vooral in de propaedeutische vakken, maar ook in de klinische laboratoria tot een minimum beperkt. In het programma, dat over het algemeen niet veel van het onze afwijkt, zijn nog als aparte colleges vermeld „Terato* logie" en „Pathologie aviaire."
Aan de „Ecole de médicine vétéri* naire de 1'État a Cureghem" in België, bedraagt de eigenlijke vakstudie voor een dierenarts 4 jaar. Na het eind*examen van H.B.S. of Gymnasium ontvangt de a.s. dieren* arts een groot deel van de propaedeusis ge* meenschappelijk met de a.s. medici, apothekers, tandartsen enz., zoodat de geheele studie feitelijk 6 jaar duurt. Uit een maatschappelijk oogpunt zeker een goede regeling.
Terwijl énkele vakken, die bij ons wel worden gedoceerd, niet in het programma te Cureghem worden vermeld, is er daarentegen in dat programma een vak genoemd, dat onze aan* dacht verdient en in onzen lesrooster als af* zonderlijk vak ontbreekt n.1. „1'Anatomie pa* thologique chimique".
Aan het „Royal Veterinary College" te London duurt de studie voor gewone dierenartsen 4 jaar, alleen voor studenten, welke den graad van „bachelor of Science" aan de Universiteit hebben verworven, is de duur der studie 5 jaar. De laatstgenoemde categorie van studenten moet een uitgebreidere kennis in verschillende vakken hebben, moet een omvangrijker examen afleggen en is ook in de gelegenheid gesteld aan de Universiteit prac* tisch te werken. Het aantal docenten is nog vrij klein (10), zoodat hier ook weder zeer zeker ten nadeele van het wetenschappelijk onderzoek te veel vakken door één hoog* leeraar moeten worden gedoceerd. De ver* schillende onderwijsvakken komen vrijwel met de onze overeen, terwijl enkele vakken, die aan onze inrichting gedoceerd worden, niet in het programma zijn vermeld. Enkele vakken b.v. de vergelijkende physiologie van alle huisdieren worden vrij uitvoerig besproken, ook wordt b.v. „Harness and Saddlery" prac* tisch gedemonstreerd. Een vrij goede maat*



regel lijkt ons de practische toepassing van stalverzorging en verpleging van huisdieren in het tweede halfjaar van het tweede studie* jaar. Eén afzonderlijke kliniek voor kleine huis* dieren bestaat niet, wat vooral bij een groot aantal patiënten zeer zeker niet het onderwijs ten goede kan komen. De bepaling, dat het 3 keer afgewezen worden van een candidaat de verwijdering van de school ten gevolge heeft, — een maatregel, die ook in andere landen b.v. Duitschland wordt toegepast — is wel in het belang van de diergeneeskunde. Het bijwonen van alle colleges en oefeningen is verplicht. Afwezigheid op college wordt gestraft (o.a. met geldboete), een maatregel, die met de moderne opvattingen over hooger onderwijs zeer zeker in strijd is.
Aan de Amerikaansche inrichtingen, die nog aanmerkelijk bij de onze achterstaan, duurt de studie 3 en bij uitzondering 4 jaar. De veterinaire inrichtingen zijn daar voor* namelijk nog particulier.
Mocht ook aan onze Alma Mater het een en ander nog niet zoo zijn, zooals wij het in het belang van de a.s. dierenartsen zouden wenschen, toch kan onze Hoogeschool zeer zeker de toets der vergelijking met de beste buitenlandsche diergeneeskundige Hoogescho* len en Fakulteiten met eere doorstaan en staat het diergeneeskundig onderwijs in Nederland op hoog wetenschappelijk peil.
Het spreekt vanzelf, dat nieuwe tijden nieuwe eischen met zich mede zullen brengen, waarmee wij altijd rekening moeten houden. Laten wij zorgen steeds op ons qui vive te zijn, om te voorkomen, dat we onze plaats, welke wij nu onder alle zusterinstellingen innemen, verliezen, en daarbij het spreekwoord in* dachtig zijn:
„Als het getij verloopt, moet men de bakens verzetten."
Tempora mutantur, et nos mutamur in illis. Nunquam retrorsum.



HOOFDSTUK XVI.
DE TEGENWOORDIGE TOESTAND VAN HET ONDERWIJS.
In de volgende bladzijden vindt men een over* zicht van den toestand van het onderwijs aan de Veeartsenijkundige Hoogeschool, zooals het thans gegeven wordt. Elk der docenten heeft hiervoor opgaven gedaan aan de Redactie. Voor het aantal uren per week, aan elk vak besteed, en voor het studiejaar, waarvoor elk college bestemd is, zij verwezen naar de tabel in Hoofdstuk XV, welke ook in het Programma der Hoogeschool wordt aangetroffen.
De volgorde der vakken stemt in hoofdzaak overeen met de volgorde der examina, met dien verstande echter, dat alle vakken van één docent achter elkaar worden besproken, ook al wordt over hen bij verschillende exa* mina gevraagd.
Aan het slot van dit hoofdstuk vindt men een lijst van het wetenschappelijk personeel der School, zooals het aan de verschillende klinieken, instituten en laboratoria werkzaam is.
Het onderwijs van den hoogleeraar Dr. B. SJOLLEMA.
Bij het onderwijs in de scheikunde dient rekening te worden gehouden met hetgeen reeds op de hoogere burgerscholen onderwezen werd en met hetgeen de studenten der Vee* artsenijkundige Hoogeschool voor hun verdere studie noodig hebben.
Het is voornamelijk de anorganische schei* kunde d. w. z. de kennis der verschillende elementen en hunner voornaamste verbindingen, die in de middelbare scholen gedoceerd wordt. Hierom wordt aan deze Hoogeschool daaraan slechts weinig tijd besteed. Hoofdzakelijk met
het oog op het praktisch onderzoek van zoutmengsels worden er enkele uren aan gewijd.
Uitvoerig worden daarentegen de toepas* singen van de leer der oplossingen besproken. De beteekenis van deze leer voor ons inzicht in tal van processen, hetzij biologische of buiten het levend organisme zich afspelende, wordt duidelijk gemaakt. Zij komt bij de behandeling van verschillende hoofdstukken telkens weer ter sprake.
Het spreekt van zelf, dat daarbij ook her* haaldelijk gelegenheid bestaat te wijzen op den samenhang van de waterstofionen-concentratie der oplossing en hare scheikundige wer* kingen, hetzij in de levenlooze of in de levende natuur, o.a. bij colloid*chemische verschijnselen en bij enzymwerkingen.
De behandeling der organische scheikunde neemt het grootste gedeelte van den tijd in beslag.
De uit biologisch oogpunt belangrijke groepen van stoffen worden daarbij weliswaar meer op den voorgrond gebracht, doch ook de overige worden geenszins verwaarloosd. Dit laatste is reeds noodig, omdat er onder bijna alle groepen van organische verbindingen stoffen zijn aan te wijzen, die uit een of ander oogpunt voor den bioloog of medicus van belang zijn of wier kennis voor een juist be* grip van de eigenschappen der meer recht* streeks belangrijke stoffen noodig is.
Bij de bespreking der organische stoffen worden de studenten gewezen op de beteekenis, welke de kennis harer eigenschappen voor hen heeft door te vermelden, waar de verschillende stoffen in de levende organismen voorkomen



en, voorzoover bekend, welke rol zij bij ver* schillende levensprocessen, hetzij normale of abnormale, spelen.
Het ligt voor de hand, dat ook bij de col* loïden geruimen tijd wordt stilgestaan. Behalve de algemeene colloïdchemie worden vooral de biocolloïden behandeld.
Ook aan de leer der enzymen wordt de noodige aandacht geschonken.
Afwisselend ondervinden sommige hoofd* stukken een meer uitvoerige bespreking.
Hoezeer bij het scheikundig onderwijs reke* ning moge worden gehouden met de latere studie en een behandelingswijze gekozen wordt, die de belangstelling voor dit onderwijs kan verhoogen, gewaakt wordt desniettemin, dat de zuiver chemische zijde niet in gedrang komt.
Verschillende theoretisch*chemische vraag* stukken, de bewijsvoering in de scheikunde, o.a. ten aanzien van de constitutie van een aantal verbindingen, worden behandeld. Het onderwijs heeft daardoor niet een zuiver descriptief karakter.
Gezorgd wordt, dat de studenten zich een denkbeeld kunnen vormen van de wijze, waarop nieuwe feiten in de chemie ontdekt werden en nieuwe inzichten ontstonden, welke waar* nemingen en beschouwingen aanleiding waren bestaande opvattingen te wijzigen.
Naast het zoogenaamd theoretisch onder* wijs neemt het praktisch onderwijs in de scheikunde een belangrijke plaats in. Het moet de studenten de eenvoudige scheikundige bewerkingen leeren verrichten en hen door eigen aanschouwing en onder* zoek met een aantal der belangrijkste stoffen vertrouwd maken.
Gedurende de eerste maanden van het studiejaar worden in de praktische lessen mengsels van zouten onderzocht. De bedoeling van dit onderwijs is niet zoozeer om de studenten te bekwamen in het opsporen van de verschillende elementen in hun verschil* lende vormen als wel om systematisch onder* zoek te leeren verrichten. Daarvoor wordt dan ook niet de uitvoerige gang voor qualitatief onderzoek gebruikt, doch een speciale gang, waarin het onderzoek op de minder belang* rijke elementen is weggelaten.
Na dit qualitatief anorganisch onderzoek worden verscheidene practische lessen gewijd aan de titrimetrie. De studenten geraken daarbij vertrouwd met deze methode van onderzoek. Waar in den laatsten tijd ook de calorimetrie en nephelometrie meer en meer van belang worden en met name in de
biologische en medische laboratoria in gebruik komen, zullen ook deze in de toekomst op de practica onderwezen dienen te worden.
In het laatste gedeelte van den cursus hebben de studenten organische stoffen te onderzoeken. Hierbij is in hoofdzaak een keuze gedaan uit de stoffen, welke uit een physiologisch of medisch oogpunt van belang zijn.
De studenten, die het candidaatsexamen hebben afgelegd — n.1. van het derde studie* jaar — worden geoefend in de chemische methoden van onderzoek van urine en bloed, voorzoover deze voor hen van belang zijn te achten en wel nadat deze onderzoekings* methoden in theoretische lessen zijn bespro* ken. Op dezelfde wijze wordt het scheikundig onderzoek van melk aan de studenten van het derde studiejaar onderwezen. Uit den aard der zaak komt hierbij ook de interpre* tatie der verkregen uitkomsten ter sprake; ook wat betreft de geschiktheid van de melk voor de zuivelbereiding, welke tak van nijver* heid in verband daarmede kort wordt be* handeld.
Het onderwijs van den hoogleeraar Dr. W. H. KEESOM.
Het theoretisch onderwijs in de natuur* kunde bouwt voort op de kennis, die aan de H.B.S. of Gymnasium is verkregen. Het heeft ten doel die onderwerpen, die meer in het bijzonder voor den vétérinairen student van belang kunnen geacht worden, te her* halen en uit te breiden of eventueel nieuw te behandelen.
Vooraf gaat een korte inleiding (± 15 uren) in enkele gedeelten der hoogere wiskunde: grondbeginselen van de analytische meet* kunde, grafische voorstellingen, enkele eigen* schappen van kegelsneden en andere kromme lijnen, allereerste beginselen van de infinitesi* maalrekening, enkele reeksontwikkelingen uit de hoogere algebra. Hierbij is het bijbrengen van de begrippen het eenige doel. Bij het verdere onderwijs in natuurkunde en physische scheikunde wordt het geven van langere wis* kundige afleidingen zooveel mogelijk vermeden.
Van de onderwerpen, waaraan meer in het bijzonder aandacht wordt geschonken, worden hier genoemd: elasticiteit, inwendige wrijving van vloeistoffen, capillariteit, thermometrie, het verkrijgen van lage temperaturen; uit de leer van het licht: lenzen, physisch onderzoek van het oog, microscoop, bepaling van brekings* indices, spectroscoop, interferentie, buiging,



polarisatie; uit de leer der electriciteit: elec* trische stroomen, meting van stroomsterkte, electromotorische krachten, weerstanden, in* ductiestroomen, geleiding van electriciteit door gassen, Röntgenstralen en andere medische toepassingen van electriciteit, wisselstroomen en electrische trillingen met iets van de toe* passingen in het dagelijksch leven. Verder wordt nog gedurende een 15*tal uren een kort overzicht gegeven over de belangrijkste onder* werpen uit de meteorologie.
Het onderwijs wordt zooveel mogelijk door proeven en demonstraties toegelicht.
Het onderwijs in de physische schei* kunde vangt aan met een algemeen overzicht over de beginselen der atoom* en der mole* culaire theorie en — aan de hand van het natuurlijke systeem der elementen — over onze tegenwoordige inzichten in den bouw van het atoom en het molecuul. Bij deze gelegenheid wordt ook de radioactiviteit be* handeld. Verder volgt iets over kristallografie en daarna de leer der oplossingen (osmotische druk enz., ook plasmolyse en haemolyse), dan reactiesnelheden, chemische evenwichten en electrochemie.
Bij de practische oefeningen in natuurkunde en physische schei* kunde stelt men zich ten doel in de eerste plaats den practicant nauwgezet te leeren waar» nemen en verder hem te doen kennis maken met instrumenten en methoden, die voor zijne verdere studie of praktijk van belang zijn. Van de onderwerpen, die ter behandeling ge* geven worden, mogen hier genoemd worden: balans, viscosimeter, bepaling van de capilla* riteitsconstante, hygrometer, colorimeter, spec* troscoop, polarimeter, refractometer, micro* scoop, bepaling van electrische weerstanden, van electromotorische krachten, het geleidings* vermogen van electrolyten, oefeningen met den capillair*electrometer, bepaling van de waterstof-ionenconcentratie. Verder wordt nog het opnemen van een Röntgen*photo gede* monstreerd.
Het onderwijs van den hoogleeraar Dr. J. E. W. IHLE.
Het onderwijs in zoölogie, dat bestemd is voor de studenten van het lste studiejaar, is zooveel mooglijk aangepast aan de behoeften van de veterinaire studie. Na een overzicht over den inhoud der dierkunde wordt in het kort het systeem der Gewervelde Dieren besproken, vooral dat der Zoogdieren, om de
studenten een inzicht te geven in de zoölo* gische verhouding van onze huisdieren tot de in het wild levende Zoogdieren. Daarna volgt een zeer beknopte bespreking van enkele der voornaamste hoofdzaken uit de embryologie der Vertebraten, als een onmisbare inleiding tot de behandeling der vergelijkende anatomie der Gewervelde Dieren, die het grootste gedeelte van den cursus in beslag neemt. Naar een eenigszins volledige behandeling van dit vak wordt niet gestreefd, maar uit de verge* lijkende anatomie der lagere Vertebraten slechts dat meegedeeld, wat kan bijdragen tot het recht begrip van den bouw van de Zoogdieren. Hierbij wordt ook stilgestaan bij de hoofd* zaken uit de ontwikkelingsgeschiedenis der orgaansystemen.
Het zoölogisch practicum heeft ten doel de studenten door eigen aanschouwing te laten kennis maken met den anatomischen bouw van vertegenwoordigers van verschil* lende klassen der Gewervelde Dieren.
Parasitologie wordt aan de studenten van het 2de studiejaar gedoceerd. Dit college omvat de bespreking van den bouw, de ont* wikkelings* en levensgeschiedenis van de dier* lijke parasieten onzer huisdieren. Geenszins wordt beoogd met de studenten een groot aantal soorten te bespreken; er wordt naar gestreefd hun een inzicht in de grondtrekken der parasitologie te verschaffen als zoölogische voorbereiding tot dat, wat zij in het college over parasitaire ziekten en in andere colleges over parasieten te hooren zullen krijgen. Slechts de zeer algemeen voorkomende vormen wor* den afzonderlijk vermeld.
De praktische oefeningen in para* sitologie stellen de studenten in de gele* genheid door eigen onderzoek kennis temaken met de voornaamste huisdierparasieten en hun bouw.
De voor studenten van het lste studiejaar bestemde colleges over plantkunde vangen aan met een bespreking van de plan ten cel en de verschillende weefsels der plant; daarop volgt de bespreking van de vegetatieve organen van de Phanerogamen, zoowel wat de uit* wendige morphologie als wat de microsco* pische anatomie betreft. De behandeling van de bloem geeft aanleiding tot een vergelijking van de voortplanting van de hoogere planten met die der Varens en de phylogenetische afleiding van eerstgenoemden. Na de bespre* king van vrucht en zaad volgen eenige hoofd* stukken uit het gebied der plantenphysiologie en wel in hoofdzaak de stofwissehngsphysio*



logie der hoogere plant, maar ook eenige in het huishouden der natuur zeer gewichtige stofwisselingsprocessen van lagere organismen komen ter sprake.
In het botanisch practicum bestu* deeren de studenten den microscopischen bouw van plantenweefsels en plantenorganen in hoofdzaak aan door hen zelf vervaardigde doorsneden.
Het college over „voeder*, vergift* en artsenijgewassen" wordt aan de studen* ten van het 2de studiejaar gegeven uit prak* tische overwegingen. Het heeft ten doel hen aan de hand van het systeem vertrouwd te maken met alle planten, wier kennis voor den veearts van belang is. Uitvoerig worden de eigenlijke voedergewassen, grassen en granen behandeld, wier kenmerken worden nagegaan en over wier cultuur ook iets wordt medegedeeld, een voorbereiding voor hetgeen de studenten in het college over voederkennis zullen hooren. Behalve de belangrijkste giftige planten worden ook besproken de voornaamste planten van het grasland, onkruiden en verder enkele be* langrijke schimmels, die parasitisch op granen en op de huisdieren leven. Voor de artsenij* gewassen wordt naar het college over phar* macognosie verwezen.
B otanische excursies trachten de door het college over voeder*, vergift* en artsenij* planten mede beoogde plantenkennis bij de studenten te bevorderen, terwijl in den Hortus botanicus der Hoogeschool voornamelijk die planten gekweekt worden, die in dit col= lege ter sprake komen.
Het onderwijs van den lector Dr. H. A. VERMEULEN.
Het onderwijs in osteologie wordt gegeven in het eerste halfjaar van den cursus. Alvorens over te gaan tot de bespreking der eigenlijke osteologie, zijnde het eerste gedeelte van het groote fundamenteele vak „de descrip* tieve anatomie der huisdieren", is het noodzakelijk te beginnen met een inleiding, waarin de anatomische terminologie wordt besproken; hierop moet dan volgen de algemeene anatomie, waarbij het begrip „cel" en de weefsels, waaruit het dierlijk lichaam is opgebouwd, in het kort behandeld worden. Na eene opsomming van de verschillende orgaansystemen kan dan een begin worden gemaakt met de behandeling van het le systeem, het skeletsysteem. Ook hier wordt begonnen met het algemeene gedeelte: de algemeene osteologie, algemeene
arthrologie en algemeene syndesmologie, d.w.z. de algemeene beenderenleer, gewrichtsleer en bandleer. Eerst dan volgt de speciëele osteo* logie. Steeds wordt hier begonnen met eene bespreking van het skelet van den romp en dat van de extremiteiten, omdat een grondige en uitgebreide kennis van deze voor den aan* staanden diergeneeskundige van veel grooter belang moet worden geacht, dan het besteden van veel tijd aan de speciëele osteologie van den schedel. Ook wordt steeds de regel gevolgd, dat het eerst een been van het paard uitvoerig besproken en gedemonstreerd wordt, waarna alleen de verschillen gedemonstreerd worden aan het overeenkomstige been van andere huisdieren in de volgorde: rund, schaap, geit, varken, hond en kat. Vervolgens komen aan de beurt de wijzen, waarop de wervels onderling, de wervel met de ribben en deze laatsten met het borstbeen zijn verbonden, waarna het meest belangrijk gedeelte, de ge* wrichten der extremiteiten, volgt. Steeds worden de colleges in gewrichts- en bandleer verduide* lijkt door demonstraties van versche praepa* raten. Aan het einde van den cursus komt de schedel ter sprake. Tijd voor eene grondige behandeling van ieder schedelbeen afzonderlijk ontbreekt. Tot dusver werd gelegenheid ge* geven in het 2e halfjaar extra*colleges bij te wonen, waarvan, zonder uitzondering, gaarne gebruik gemaakt is. Een paar van de moeilijkste schedelbeenderen worden dan besproken en gedemonstreerd. De studenten worden daarna in de gelegenheid gesteld, door beschikbaarstellen van museumpraepa* raten, de overige schedelbeenderen, zonder onmiddellijke leiding, te bestudeeren. Besloten wordt met eenige colleges te wijden aan den schedel van het paard, in zijn geheel beschouwd, waarna gewezen wordt op de voornaamste ver* schillen, welke zich hierbij voordoen bij andere huisdieren. Dit is van groot belang, omdat de student dan behoorlijk georiënteerd is om, in een volgend studiejaar, de spieren, bloed* vaten en zenuwen van het hoofd te praepa* reeren.
In het 2e halfjaar worden de studenten in de gelegenheid gesteld de gewrichten van de extremiteiten te praepareeren. In den regel geschiedt dit, wegens het groot aantal laboranten, in twee ploegen, zoodat ieder student, om de 14 dagen, hieraan 8 uur in de week kan besteden. Bij voldoenden ijver en gewone geestescapaciteit kunnen, in den beschikbaren tijd, de voornaamste gewrichten worden verwerkt.



Het onderwijs van den hoogleeraar Dr. G. KREDIET.
Het onderwijs in de ontleedkunde der huisdieren wordt met het oog op den grooten omvang van het vak practisch genomen in drie gedeelten verdeeld:
a. macroscopische anatomie van de huisdieren.
b. microscopische anatomie van de huisdieren.
c. heelkundige ontleedkunde van de huisdieren.
a. Dit onderdeel wordt gedurende li jaar gegeven aan de studenten, die voor het can* didaatsexamen studeeren. Het eerste halfjaar wordt het gevolgd door het tweede, het tweede halfjaar door eerste en tweede studiejaar ge* zamenlijk. Iedere week wordt 4 uur theoretisch en 6 uur practisch gewerkt* met dien verstande, dat het practicum door de helft van de studenten van het tweede jaar wordt bij* gewoond. De beide helften wisselen elkander om de week af. Het theoretisch college is bijna steeds een demonstratie van een van te voren door een der prosectoren vervaardigd preparaat. Bijna het geheele onderwijs is prac* tisch en demonstreerend en sluit zooveel mogelijk aan bij de vergelijkende anatomie der gewervelde dieren, die in het eerste studie* jaar door den hoogleeraar in dierkunde wordt gedoceerd.
b. Aan de microscopische anatomie wordt gedurende het tweede halfjaar van het tweede studiejaar 2 maal 2 uur practisch en 1 uur theoretisch besteed. In dit laatste worden de 2 of 3 preparaten van het practicum verklaard, zooveel mogelijk met behulp van teekeningen. Als het nieuwe instituut in gebruik is ge* nomen, wordt dit een projectie*college en worden door middel van de daglichtprojectie de te bestudeeren coupes voortdurend gepro* jecteerd, zoodat èn onder den microscoop èn op het scherm hetzelfde beeld zichtbaar is. Dit is voor den naderen uitleg een zeer waar* devolle methode.
c. De heelkundige ontleedkunde is een studievak voor hen, die voor het candidaats* examen zijn geslaagd. Per week wordt het gedu* rende het eerste halfjaar van het derde studiejaar 2 uur theoretisch (demonstratie van een te voren door een prosector vervaardigd prepa* raat) en 4 uur practisch gegeven. Voor dit laatste zijn de candidaten in twee helften verdeeld, die om de week komen. Ook dit onderwijs is weer geheel practisch en demon¬
streerend. Gebrek aan tijd maakt, dat slechts de voornaamste lichaamsstreken van paard en rund hunne bespreking vinden.
Het ligt in de bedoeling in het nieuwe instituut de studenten zoodanig aan het labora* torium te verbinden, dat zij daar met behulp van het museum en de leiding der prosectoren hunne ontleedkunde aan de preparaten zelve leeren, opdat ze een goede en juiste voor* stelling van den bouw der dieren bekomen en, minder dan algemeen gewoonte is, behoeven te memoreeren.
Het onderwijs van den hoogleeraar Dr. M. C. DEKHUYZEN.
De cursus wordt geopend met een inlei* ding, waarin de plaats wordt aangewezen, die de te behandelen vakken in de rij der weten* schappen van het leven innemen. Daaraan sluit zich een zeer kort overzicht aan van de historische ontwikkeling der natuurwetenschap. De eigenaardigheden, waardoor zich levende wezens van levenlooze onderscheiden, komen vervolgens ter sprake. Dan wordt overge* gaan tot de bespreking van de hoofdzaken der leer van de cel. Aan de karyokinese sluit zich het bevruchtingsproces aan. Een korte uiteenzetting van de leer der erfelijkheid volgt. Dan worden de elementen der embry* ologie behandeld tot en met de vorming der eivliezen en der primitieve organen. De ontwikkeling der orgaansystemen is bij de vergelijkende anatomie het best op haar plaats, maar pleegt op het einde van den cursus nog kort geschetst te worden. Nu komt de weefselleer aan de beurt. Ten deele is deze reeds besproken bij de practische oefe* nin gen in de mikroskopie, die sedert een jaar naar het eerste semester overgebracht zijn.
Tegen het naderen der kerstvacantie is het morphologische deel van de leervakken ach* ter den rug en wordt een aanvang gemaakt met de bespreking van de hoofdzaken der biochemie of physiologische chemie. De hoofdzaken van de organische scheikunde worden bekend ondersteld om met des te meer nadruk te kunnen wijzen op het eigen* aardige verschil tusschen de stoffen, waarmede de chemicus werkt en die, welke de zetel zijn der levensprocessen. Kolloidchemie, capillair* chemie, leer van de osmotische energie, leer der bufferstoffen, fermenten en hormonen, beteekenis der waterstofionenconcentratie wor* den besproken. Vervolgens worden, in aan* sluiting aan de practische oefeningen, het



bloed, de bloedsomloop en de elementen der spierphysiologie besproken, daar die der zenuw* physiologie reeds bij de histologie van het zenuwstelsel behandeld zijn. Dan komen de endokrine klieren ter sprake, de spijsvertering, warmteregulatie, urine*uitscheiding, melksecre* tie. De leer der zintuigen en de hoofdzaken van de leer der reflexen zijn bij de practische oefeningen ingelascht. Ten slotte worden, zoo ver localiteit en tijd beschikbaar zijn, de be* langrijkste zaken uit de physiologische chemie gedemonstreerd. Het zou echter wenschelijk zijn, dat de studenten zelf de handen uit de mouwen staken, zelf registreerden, zelf allerlei eenvoudige manipulaties verrichtten, maar daar* voor ontbreken de localiteiten ten eenen male.
Het onderwijs van den lector J. WIND.
Het onderwijs in de landhuishoud* kunde is uiteraard weinig omvangrijk; het wordt gegeven in den wintercursus, terwijl de landhuishoudkunde geen examenvak is. De kennis er van is belangrijk voor den die» renarts, omdat hij in de practijk ten platten lande dagelijks in aanraking komt met het veekapitaal van den landbouwer, en hij dus georiënteerd dient te zijn over de rol, welke dit kapitaal in het landbouwproductieproces speelt; tevens zal de kennis van landhuis* houdkundige vraagstukken het begrijpen van landbouwkundige toestanden vergemakke* lijken.
Het onderwijs beperkt zich tot capita selecta als: productie en landbouwproductie in het bijzonder, pachtwaarde en pachtver^ houdingen, groot en klein bedrijf, het vee als bedrijfsmiddel, beschrijving der landbouw* gebieden, terwijl er steeds naar wordt gestreefd in de eerste plaats de meest urgente vraagstukken te behandelen.
Het onderwijs van den privaatdocent Dr. M. J. SIRKS.
Het onderwijs in algemeene erfelijk* heidsleer omvat in hoofdstuk het volgende: De verschillende methoden van onderzoek, zooals die in de genetica toegepast worden; eenvoudig mendelisme, monohybriden, dihy* briden, trihybriden met de voor die gevallen berekenbare splitsingen bij inteelt der hybriden en bij terugkruising, dominante en intemie* diaire hybriden; aanvullende onderzoekingen, verricht na de herontdekking van de regels van Mendel, waaronder de verschijnselen van
polymerie, quantitatieve factoren, kryptomerie, koppeling van factoren, aan het geslacht ge* bonden erfelijkheid; het geslacht zelf als erfelijke eigenschap; erfelijkheid van physiologische eigenschappen (productie, ziekteweerstand enz.); gevolgen van inteelt; erfelijkheid van verworven eigenschappen; telegonie en verzien.
Het onderwijs van den hoogleeraar Dr. H. M. KROON.
Het doel van het onderwijs in veeteeltweten* schap en gezondheidsleer der huisdieren (de zoötechnische vakken) is den studenten der Veeartsenijkundige Hoogeschool die kennis van de huisdieren, hun beoordeeling en hun rassen, hun teelt en opvoeding, hun voeding en verpleging en wat daarmede samenhangt, te verschaffen, welke zij noodig hebben om de veeartsenijkundige praktijk met zooveel mogelijk succes te kunnen uitoefenen. Verder om hen in te leiden in wetenschappelijken arbeid op verschillende gebieden van dit uit* gestrekte terrein, om een grondslag te leggen, waarop zij, die zich verder in de veeteelt* kundige richting willen bewegen, of die op dat gebied onderzoekingen willen verrichten of voorHchting willen geven, kunnen voort* bouwen.
De zoötechnische vakken worden onder* wezen in het 2de en 3de studiejaar, zoodat de studenten bij het candidaatsexamen en bij het lste gedeelte van het veeartsenijkundig examen in deze vakken worden geëxamineerd.
Bij het onderwijs wordt er vooreerst reke* ning mede gehouden, dat de studenten het propaedeutisch examen hebben afgelegd, dat zij dus onderricht ontvangen hebben in zoölogie, botanie, chemie, physica en osteologie. Verder, dat in het eerste jaar, waarin een deel van de veeteeltkundige vakken wordt gedoceerd, de studenten tevens uitvoerig onderwijs ontvangen in anatomie, physiologie, parasitologie en algemeene erfelijkheidsleer, en dat in het jaar, waarin o.a. de gezondheidsleer behandeld wordt, in andere instituten onderwijs gegeven wordt o.a. in bacteriologie en algemeene ziektekunde. Ten slotte wordt er bij de keuze der onderwerpen uit de hygiëne rekening mede gehouden, dat het voorkomen en bestrijden yan allerlei, ook van parasitaire en besmette* lijke ziekten, in het verder verloop van de studie aan deze inrichting, in andere instituten e». klinieken, uitvoerig wordt behandeld.
Het onderwijs in veeteelt en gezondheids* leer der huisdieren, houdt dus verband met



de geheele opleiding der veterinaire studenten, doch tracht ook een grondslag te leggen voor zelfstandigen wetenschappelijken arbeid op zoötechnisch gebied.
Het onderwijs loopt, zooals werd medege* deeld, over twee jaren. In het eerste jaar worden behandeld natuurlijke historie, exterieur en raskennis der huisdieren, hoefkunde en hoef* beslag, in het tweede jaar veeteelt, gezond* heidsleer en toegepast exterieur. In het kort wordt hier aangegeven, wat deze verschillende vakken omvatten en hoe de stof behandeld wordt.
Natuurlijke historie, exterieur en raskennis der huisdieren. Onder huis* dieren worden verstaan eenhoevigen, her* kauwers, varkens, honden en het kleinvee.
Vooreerst wordt de afstamming behandeld van iedere soort, verder de in het wild levende soorten, de huisdierwording ende geografische verspreiding der huisdieren nagegaan. In het exterieur worden eerst behandeld het signa* lement inclusief de leeftijdsbepaling en de kleurenleer, verder de beoordeeling der dieren naar hun exterieur, de verschillende goede en slechte vormen, ook der verschillende onder* deelen, de gangen, de fouten en gebreken, de deugden en ondeugden, waarbij niet alleen op hethoe, maar vooral ook op het waarom wordt acht geslagen. De verschillende typen voor de onderscheidene productiedoeleinden worden uitvoerig behandeld.
Van de onderscheidene huisdieren worden de rassen besproken, zeer uitvoerig die, welke in Nederland of de Koloniën voorkomen of daar worden ingevoerd, minder uitvoerig die, welke in de Nederland omringende landen voorkomen of die een bijzondere rol spelen, terwijl een algemeen overzicht wordt gegeven van de rasgroepen, zooals die in de andere landen van Europa en in andere werelddeelen zijn verspreid.
Om dit onderwijs zooveel mogelijk aan* schouwelijk te doen zijn, wordt gebruik ge* maakt van een verzameling praeparaten en huisdierstatuetten, worden geregeld projecties gegeven van alle vormen en rassen en worden telkens exposities gehouden van groote af* beeldingen, vooral de raskennis betreffende. Eerst in het volgend jaar volgt de toepassing in de practijk.
Hoefkunde. Theoretisch worden anatomie en physiologie van den hoef uiteengezet en gedemonstreerd en daarop het hoefbeslag gebaseerd: het hoefbeslag bij normale en abnormale hoeven, bij paarden voor verschil*
lende diensten, voor paarden met verschillende afwijkende gangen, voor muildieren, ezels en ossen, kortom al wat met het hoefbeslag samenhangt. In aansluiting aan het theoretisch onderwijs wordt in de hoefsmederij van het instituut voor hoefkunde een cursus gegeven in practisch hoefbeslag, waarin de studenten zich oefenen in het afnemen van hoefijzers, het besnijden van hoeven, het passen en onderleggen van ijzers en waar hun verder practisch gedemonstreerd wordt alle beslagmethoden bij gezonde en afwijkende hoeven, bij verschillende diensten en gangen in gebruik. Al het theoretisch geleerde wordt dan practisch toegepast. Ook oefenen de studenten zich onder leiding in het beoor* deelen van paarden voor het beslag, van hoef* ijzers en beslagen hoeven.
Veeteelt. Allereerst wordt de algemeene veeteelt behandeld, de toepassing van de erfelijkheidsleer in de huisdierteelt, de over* erving van de verschillende eigenschappen bij de huisdieren en de beteekenis voor de vee* teelt, de bijzondere erfelijkheidsleer wat de huisdieren betreft. Hierop worden gebaseerd de fokmethoden en de maatregelen ter ver* beteringvan de huisdierteelt, die kritisch worden behandeld. Van iedere diersoort worden de fokrichtingen nagegaan, de methoden om het fokdoel te bereiken, de behandeling yan fok* dieren, de opvoeding der jonge dieren en verder alle maatregelen door particulieren, door vereeriigingen of door de overheid in het belang van de fokkerij toegepast. Ten slotte wordt een overzicht gegeven van de vee* houderij in de verschillende deelen van ons land, de oeconomische beteekenis en de waarde ervan als onderdeel van het landbouwbedrijf nagegaan.
Verschillende excursiën worden gehouden, waarbij een bezoek gebracht wordt aan be* kende fokcentra, fokkerijen, keuringen en tentoonstellingen.
Gezondheidsleer. Hierbij behooren de algemeene en bijzondere voedingsleer,kennis der voedermiddelen en berekening van voeder* rantsoenen, de hygiëne van lucht, bodem en water, de stal* en verplegingshygiëne. Speciaal worden uitvoerig behandelctde rundveestallen, de melkproductie, het melken en de melk* machines, de melkbehandeling op de boerderij en de modelmelkerijen. Een groote collectie voedermiddelen staat ter beschikking, de groenvoedermiddelen worden zooveel noodig ver* bouwd, terwijl tal van zaken, de hygiëne betreffende, aan modellen en in de praktijk



worden gedemonstreerd. Een hygiënisch labo* ratorium, voorloopig op kleine schaal, wordt ingericht. Excursiën stellen de studenten in de gelegenheid, met verschillende zaken op hygiënisch gebied kennis te maken.
Toegepast exterieur en raskennis. Teneinde het in het theoretisch college over exterieur en raskennis der huisdieren behan* delde te leeren toepassen, wordt een practicum gehouden, waar paarden en runderen van verschillende rassen worden beoordeeld, vooral ook door de studenten zelf, waar de verschil* lende methoden van beoordeeling worden gedemonstreerd en de studenten volgens een puntenschaal (rund) beoordeelen of schriftelijk omschrijvingen maken (paard).
Voor het paard leveren de ziekenstallen meer dan voldoend materiaal, voor het rund dient in de eerste plaats de rassenstal, waar 12 runderen van de Nederlandsche veeslagen worden gehouden. Af en toe worden ook stieren en koeien aangevoerd of uit de zieken* stallen gebezigd.
Voor de veeartsen, die aangesteld worden als gouvernements*veearts in Nederlandsch* Indië en voor veeartsen uit N.O.*I. met verlof hier te lande wordt een vervolgleergang gehouden, waarvan de zoötechnische vakken een belangrijk onderdeel uitmaken. Behalve de toepassing der erfelijkheidsleer in de huis* dierteelt in N.O.*I. worden daar behandeld de huisdierrassen, de veeteelt, de voeding en de verpleging in de tropen.
Het onderwijs van den hoogleeraar Dr. H. SCHORNAGEL.
Gedurende het lste halfjaar wordt aan het derde studiejaar 4 uur, gedurende het tweede halfjaar 3 uur per week onderwijs gegeven in algemeene ziektekunde, ziektekundige ontleedkunde en ziek* tekundige weefselleer. Wel wordt in die uren hoofdzakelijk de algemeene patho* logie behandeld, doch daarnaast worden ver* schillende punten besproken, die meer op het terrein der algemeene en bijzondere patholo* gische anatomie en pathologische histologie thuis behooren.
Bovendien wordt gedurende het geheele jaar 1 uur per week besteed aan de bespreking van speciale onderwerpen uit het gebied der pathologie en pathologische physiologie; deze colleges zijn bedoeld voor de studenten van het derde en vierde studiejaar ev. ook van het vijfde studiejaar te zamen.
Één uur per week worden pathologisch veranderde organen gedemonstreerd aan het vierde en vijfde studiejaar, tevens zijn de studenten daarbij in gelegenheid zich onder leiding te oefenen in de patholoog*anatomische diagnostiek. Het hiertoe benoodige materiaal is afkomstig van secties, van het gemeentelijke slachthuis en van zendingen door collega's of particulieren.
Prac ticum ziektekundige weefsel* leer. Gedurende het geheele jaar wordt tweemaal 2 uur per week telkens aan de helft der studenten van het vierde studiejaar gelegen* heid gegeven om onder leiding de patholo* gische veranderingen der weefsels microsco* pisch te bestudeeren; zij ontvangen de micro* scopische preparaten geheelgereed. Als inleiding tot dit practicum worden vóór het begin hiervan de preparaten geprojecteerd en uitvoerig toegelicht.
Secties. In het derde studiejaar wordt door den prosector J. H.tenThije een college gegeven in de sectietechniek, waarin vooral aandacht wordt geschonken aan de patholoog*anatomische diagnostiek.
Voor het onder leiding verrichten van secties komen in aanmerking de candidaten voor het laatste gedeelte van het Veeartsenij* kundig Examen. Ten einde het natuurlijk beperkt aantal secties zoo billijk mogelijk te verdeelen onder de candidaten is een bepaald systeem ingevoerd, dat aan alle studenten een gelijk aantal waarborgt.
Voor zoover dit met de overige werkzaam* heden geregeld kan worden, wordt de student, die de sectie verrichtte, tevens in de gelegen* heid gesteld een eenvoudig histologisch en bacteriologisch onderzoek te doen, indien het geval zulks vereischt.
Van eenigszins gecompliceerde sectiegevallen wordt het indienen van een sectieverslag ver* langd, dat immer uitvoerig besproken wordt met dengeen, onder wiens leiding de sectie verricht wordt. In een dusdanig verslag wordt vooral gelet op een rationeele motiveering der diagnose, terwijl het geheel in dien vorm wordt opgesteld, als voor de in de veterinaire practijk zoo veelvuldig voorkomende koop* kwesties het meest waardevol is bij eventueele procedures.
Er is gelegenheid om, waar de klinische hoogleeraar bij een zijner patiënten een interessante obductie vermoedt en zulks wenscht, de lijkopening onder kliniektij d in het bijzijn van een gansche kliniekgroep te verrichten.



Het onderwijs van den hoogleeraar J. WESTER.
De kliniek voor inwendige ziekten is bestemd voor het onderwijs in onderzoek en behandeling van dieren met inwendige ziekten. De kleine huisdieren komen echter niet in deze kliniek.
Ook worden hier onderzocht en behandeld runderen, schapen, geiten en varkens met chirurgische aandoeningen. Het zou rationeel zijn, wanneer laatstbedoelde dieren in de chi* rurgische kliniek werden behandeld. Dan zou echter de chirurgische kliniek overladen wor* den en de z.g.n. interne kliniek niet over vol* doende onderwijsmateriaal kunnen beschikken. Bovendien bestaat door deze verdeeling de mogelijkheid, dat de betrokken docent en zijn assistenten zich ontwikkelen tot speciaüsten voor aandoeningen bij het rund.
Behalve deze kliniek staat nog een gedeelte van de z.g.n. „b u i t e n p r a k t ij k" onder leiding van den hoogleeraar voor inwendige ziekten, teneinde aanvoer van patiënten te bevorderen.
Iederen morgen van 10 tot 12 uur worden er zieke dieren aangevoerd ter onderzoek en behandeling (Consultatieve kliniek).
Een gedeelte dezer dieren wordt in de stallen der afdeeling opgenomen ter verpleging (Stationnaire kliniek).
Wanneer noodig, worden de zieke dieren ook in de stallen buiten de Hoogeschool onderzochten behandeld (Ambulatoirekliniek).
Teneinde het aantal aangevoerde patiënten te kunnen verhoogen, is een bepaald bedrag aan de afdeeling toegestaan voor aankoop van dieren.
Ten behoeve van deze kliniek staat terbe* schikking van den hoogleeraar een kliniekzaal, verschillende laboratoria, de manege en stallen.
In het kliniekdaboratorium worden faeces, bloed, urine, sputum enz. door de studenten onder leiding van den hoogleeraar of de assistenten microscopisch en chemisch onder* zocht.
De studenten van de tweede helft van het 3e, van het 4e en het 5e studiejaar wonen afwisselend met de andere klinieken de werkzaamheden in de kliniek bij.
Aan studenten van het 4e en 5e studiejaar worden patiënten ter onderzoek en demonstratie uitgedeeld.
Van ieder onderzocht dier wordt een korte ziektegeschiedenis opgemaakt.
Behalve de demonstratie van zieke dieren in de kliniek houdt de hoogleeraar voor
inwendige ziekten voordrachten over niet* parasitaire en niet*besmettelijke ziek* ten van dieren.
Tevens geeft hij les in gerechtelijke veeartsen ij kunde, waarbij hij hoofdstukken over „verborgen gebreken" bij dieren bespreekt.
Het onderwijs van den lector J. A. BEIJERS.
Het onderwijs in de klinische onderzoekingsmethoden voor in* wendige ziekten wordt gegeven aan het derde studiejaar. Gedurende het wintersemes* ter wordt 2 uren college per week en 4 uur practisch onderricht gegeven.
Behandeld wordt de geheele klinische dia* gnostiek voor de inwendige ziekten: algemeen onderzoek, auscultatie, percussie, verzamelen van se* en excreta, rectale exploratie, onderzoek van het genitaalapparaat speciaal met het oog op steriliteitsonderzoek en behan* deling.
Er wordt in alle opzichten rekening gehouden met de praktijk en de eischen, die zij ten deze stelt.
Onderzoekingsmethoden, die voor de gewone veterinaire praxis van geen beteekenis zijn, worden slechts terloops behandeld.
Op de practica wordt al het behandelde, voor zoover noodig, gedemonstreerd en daarna de gelegenheid gegeven aan de studenten zich te oefenen.
Dat het voor dezen noodig is, nog buiten de officieele uren te trachten de gewenschte bekwaamheid door oefening te verkrijgen, spreekt vanzelf. Trouwens het voorbereidend onderzoek, hetwelk iederen middag onder leiding van den lector*conserva'tor en één of twee assistenten geschiedt, is vooral hiertoe een geschikte gelegenheid.
Gedurende het zomersemester wordt 4 uur practisch onderwijs gegeven in de microsco* pische onderzoekingsmethoden:
1. het bloedonderzoek (roode en witte bloed* cellen, leucocyten*formule, haemoglobine* bepaling),
het bloedbeeld bij anaemiën in het gekleurde en ongekleurde praeparaat,
de kleuringsmethoden,
het scrumonderzoek (eiwit, kleurstoffen enz.);
2. het faecesonderzoek (wormeieren, proto* zoën, schimmeldraden, bacteriën etc);
3. het sputumonderzoek;
4. het microscopisch onderzoek van urine en



eenige andere se* en excreta, als sperma
en transsudaten; 5. bacteriologisch melkonderzoek voor zoover
noodig bij het onderzoek van mastitiden. Ten einde een kort overzicht van een en ander vooraf te kunnen geven wordt buiten de officieele uren om, meestal eenmaal 'sweeks, een extra*uur hiervoor besteed.
Ook de oefeningen in het rectaal explo* reeren, waartoe de noodige paarden en koeien uit een toegestane subsidie kunnen worden aangeschaft, geschieden op onbepaalde uren.
Het onderwijs van den hoogleeraar Dr. W. J. PAIMANS.
Het onderwijs in de veeverloskunde is bestemd voor de studenten, die het candi* daatsexamen met goed gevolg hebben afgelegd. Het heeft ten doel hen in kennis te stellen met de verloskunde der huisdieren als weten* schap en ook hen voor te bereiden tot de practische uitoefening der verloskunde bij de dieren in haar vollen omvang, zoodanig dat zij onmiddellijk als volledige deskundigen op dat gebied kunnen optreden. Daarom moet dit onderwijs niet alleen behalve theoretisch, ook practisch zijn, maar moet aan het practisch gedeelte zelfs bijzondere aandacht worden geschonken.
De theoretische verloskunde bestaat uit drie gedeelten; het anatomisch, het physiologisch en het pathologisch*therapeutisch gedeelte.
Het anatomisch gedeelte omvat de anatomie van het bekkenkanaal als de geboorteweg en van de vrouwelijke geslachtsorganen.
Het physiologisch gedeelte omvat de vrucht* baarheid, de bronst en de bevruchting, dan de drachtigheid, de ontwikkeling der vrucht, daarna de geboorte en ten slotte de terugkeer tot den vroegeren toestand.
Het pathologisch*therapeutisch gedeelte om* vat de onvruchtbaarheid, de afwijkingen in de bronst, de mogelijk nadeelige gevolgen der bevruchting, dan de abnormale toestanden tijdens de graviditeit, zoowel ten opzichte van het moederdier als ten opzichte van de vrucht, de afwijkingen in den loop der ge* boorte, hetzij dezen het gevolg zijn van ab* normale toestanden bij het moederdier of bij de vrucht, en ten slotte de ziekten of gebreken, welke in verband met den partus tijdens dezen of kort daarna kunnen ontstaan.
Het theoretisch onderwijs wordt zooveel mogelijk aanschouwelijk gegeven met behulp van platen en preparaten.
De practische oefeningen in ver* loskunde bestaan in:
1°. het bijwonen van normale en abnormale
verlossingen; 2°. het verleenen van hulp bij abnormale
verlossingen en voor zoover noodig bij
normale;
3°. het oefenen in het verrichten van reposities bij abnormale liggingen in het phantoom;
4°. het oefenen in het verrichten van embry* otomie, eerst aan de tafel, later in het phantoom.
Voor het bijwonen der verlossingen en het verleenen van hulp zijn beschikbaar:
a. de koeien van de Hoogeschool en patiënten van de runderkliniek;
b. paarden en runderen uit Utrecht en om* geving, reeds te voren aangebracht om de verlossing in de kliniek te doen plaats hebben.
c. runderen in hoogdrachtigen toestand aan* gekocht uit de daarvoor bestemde rijks* subsidie; voor zoover mogelijk worden hiervoor runderen gekocht, waarvan met meer of minder grond wordt vermoed, dat ze niet normaal zullen kalven; eenigen tijd na het kalven worden ze weer verkocht.
d. paarden, runderen en kleine huisdieren, welke in de kliniek worden gebracht, als gebleken is, dat de verlossing niet normaal verloopt.
e. paarden en runderen, waarvoor in het laatste geval, verzocht wordt hulp te ver* leenen in den stal van den eigenaar.
De buitenpraktijk of ambulatoire kliniek dient om zieke dieren te behandelen, welke niet of moeilijk naar de stationnaire of consultatieve kliniek vervoerd kunnen worden en tevens om de studenten de omstandigheden der gewone praktijk te leeren kennen.
Voor de geschiedenis der veearts e* n ij k u n d e is zoo weinig tijd beschikbaar, gedurende een half jaar één uur per week, dat in hoofdzaak slechts een overzicht daarvan gegeven kan worden.
Het onderwijs van den hoogleeraar Dr. H. JAKOB.
In de algemeene geneesleer worden in de inleiding verschillende geneesmiddelen kort besproken, o. a. de helio*, aëro*. atmio», klimato*, pneumo*, foto*, radio* en frigo* therapie, verder de directe en indirecte, de radicale, symptomatische, rationeele, emperi* sche, exspectatieve, prophylactische, abortieve en vitale geneesmethoden.



Uitvoeriger worden de hoofdstukken over hydrotherapie, massage, arteficieele hyperae* mie, locale en algemeene derivatie, farado* en galvanotherapie gegeven.
Verder worden de meest voorkomende ziekten van orgaansystemen en hunne behan* deling uit een algemeen gezichtspunt syste* matisch besproken.
Het algemeene gedeelte van de ge* neesmiddel* en vergiftleer omvat wat betreft de geneesmiddelleer: homoeo* pathie, allopathie, rademacherianismus, isopa* thie, organotherapie, serotherapie, haematothe* rapie, pharmacotherapie, verder de algemeene werking der geneesmiddelen, de dosiologie, idiosyncrasie of hypersensibiliteit, cumulatie, synergismus, chemotherapie, therapia sterilisans magna (Ehrlich) ; alle soorten van applicaties van geneesmiddelen (per os, rectaal enz.); de resorptie van geneesmiddelen in het organisme, chemische veranderingen der geneesmiddelen na resorptie, ten slotte de eliminatie der ge* neesmiddelen uit het organisme.
Het algemeene gedeelte der ver* giftleer omvat het begrip: vergift, voorwaar* den voor de vergiftwerking, het ontstaan en optreden van vergiftigingen bij dieren, ver* weermiddelen van het organisme tegen vergif* tigingen, ziekteverschijnselen, algemeene pro* gnose, algemeene therapie bij vergiftigingen.
Het speciale gedeelte der genees* middel* en vergiftleer, dat in het tweede halfjaar voor het 3de, en in het eerste en tweede halfjaar voor het éde studiejaar weke* lijks eenmaal wordt gegeven, omvat alle groepen van geneesmiddelen, die naar hun werking achtereenvolgens kort worden bespro* ken. Deze groepen zijn: protectiva mechanica a) mucilaginosa, b) emollientia, c) contentiya, d) dilatantia, e) absorbentia en exsiccantia; saccharina, desinficientia (antiseptica), chemo* therapeutica, antiparasitica, rubefacientia, vesi* cantia, suppurantia, caustica, depilatoria, ad* stringentia, stomachica (digestiva, peptica, ruminatoria), laxantia (apertiva, ekkoprotica, purgantia, drastica), anthelminthica, expectoran* tia, mydriatica, miotica, cardiaca (cardiotonica), vasotonica, excitantia, haemostatica (haemo* styptica), vasodilatantia, diuretica, diaphoretica, antipyretica, antirheumatica, haematica osteo* plastica, nutrientia, plastica, uterina, emmeno* goga, aphrodisiaca, antaphrodisiaca, anaes* thetica, sedativa, antispasmodica, anodyna, hypnotica.
Bij het enorme aantal van geneesmiddelen is het natuurlijk onmogelijk alle groepen
uitvoerig te bespreken. In het vervolg zal wel het bespreken van de meest voor de practijk noodige geneesmiddelgroepen met experimenteele demonstraties en tevens prac* tische toepassing de aangewezen weg zijn, om met vrucht de colleges in geneesmiddelleer te kunnen geven. Tot nu toe ontbrak de tijd hiervoor.
Vergiftigingen met de besproken genees* middelen worden tegelijkertijd behandeld; afzonderlijk worden de vergiftigingen en hare behandeling bij dieren door gewassen ten velde, speciaal die welke hier te lande voor* komen, nog besproken.
De oogheelkunde wordt zoowel theo* retisch als practisch onder assistentie van een der conservatoren onderwezen. De meeste hoofdstukken worden behandeld. Voor de methoden van onderzoek staan gemiddeld 4 uur voor een student ter beschikking.
Wanneer hier ook de studenten bijna alle methoden van oogonderzoek (keratoscopie, PuRKiNjE'sche reflexbeeldjes, focale belichting, loupe*onderzoek der corneae, ophthalmoscopie van den fundus (in rechtopstaand en omgekeerd beeld), sciascopie bij de meest in aanmerking komende dieren (paard, hond, kat) te zien krijgen, zoo moet toch deze tijd als onvol* doende worden beschouwd.
Het onderricht in de methoden van klinisch onderzoek van kleine huis* dieren (theoretisch) voor het 3de studiejaar heeft gedurende het eerste halfjaar plaats en wordt in extenso gegeven.
Voor de practische oefeningen in dit belangrijke gedeelte van het klinische propaedeutische onderwijs, die ook geregeld Zaterdagsmorgens plaats hebben onder leiding van een der conservatoren, ontbreekt vooral in de middaguren alle tijd en gelegenheid.
De kliniek voor kleine huisdieren is verdeeld in een polikliniek en een stationnaire kliniek. In de eerste worden poliklinisch op alle werkdagen van 10—12 uur de patiënten kosteloos onderzocht en behan* deld; in de laatste worden wegens gebrek aan ruimte in de oude stallen voornamelijk honden, en wel uit het geheele land, tegen geringe vergoeding, die al naar de grootte van het dier van 40 —60 cent per dag bedraagt, opgenomen.
De studenten volgen om beurten alle 14 dagen groepsgewijze de kliniek. Terwijl alle station* naire patiënten dagelijks van 10—12 uur door den hoogleeraar aan de studenten worden gedemonstreerd, wordt uit het poliklinisch



materiaal eene keuze van nog niet besproken of van interessant materiaal gedaan.
Eens in de 14 dagen worden in den regel ook andere zieke dieren (b.v. speciaal katten, konijnen of kippen) door den hoogleeraar voor de geheele groep van studenten gede* monstreerd. De om denzelfden tijd plaats hebbende polikliniek wordt door de conser* vatoren om beurten waargenomen. Een lijstje met de namen van de studenten van het 5de en 4de studiejaar vermeldt, welke studenten achtereenvolgens aan de polikliniek deelnemen (in den regel uit een paedagogisch oogpunt niet meer dan twee).
De laatste 2 jaren is bepaald, dat om beurten een student van het 5de studiejaar van 's mor* gens 9 uur gedurende den geheelen dag de poliklinische werkzaamheden met inbegrip van operaties, laboratoriumwerkzaamheden enz. mede helpt verrichten. Hierdoor is als het ware een soort coassistentschap in het leven geroepen, dat voor den betrokken candidaat slechts een voordeel kan zijn. Alle candidaten, vooral van het laatste studiejaar, wien station* naire patiënten zijn toegewezen, moeten bij de behandeling der dieren 's morgens van 9—10 en 's middags van 4 —5 uur aanwezig zijn en ook hun dieren zelfstandig onderzoeken.
Het onderwijs van den hoogleeraar Dr. J. H. HARTOG.
Het onderwijs in de heelkunde wordt zoowel theoretisch als praktisch gegeven. Het theoretisch onderricht betreft de vakken : chi* rurgisch*kUnisch onderzoek, de algemeene heelkunde, de bijzondere heelkunde, de leer der hoefziekten en de operatie* en verband* leer. Het praktisch onderwijs wordt gegeven in chirurgisch*klinisch onderzoek, in operatie* en verbandleer en in kliniek. Het onderwijs in de heelkundige leervakken wordt gegeven in het 3<te, 4de en 5de studiejaar. Er wordt rekening mede gehouden, dat de studenten met goed gevolg het candidaatsexamen hebben afgelegd en alzoo kennis dragen van de grond* leggende wetenschappen, welke hun in het lste en 2de studiejaar worden onderwezen.
Het onderwijs is er in de eerste plaats op gericht den studenten die kennis te verschaffen, welke zij noodig hebben om de veeartsenij* kundige praktijk met zooveel mogelijk succes te kunnen uitoefenen; daarnaast tracht het een grondslag te leggen voor zelfstandigen weten* schappehjken arbeid.
Zooals reeds is opgemerkt, wordt het onder* wijs gegeven in het 3de, 4de en 5de studiejaar.
De studenten worden in de heelkundige leer* vakken geëxamineerd in de beide gedeelten van het veeartsenijkundig examen.
In het derde studiejaar wordt onder* wijs gegeven in chirurgisch*klinisch onderzoek, in algemeene heelkunde en operatieleer en in kliniek.
In het vierde studiejaar worden col* leges gegeven in de bijzondere heelkunde, de operatie* en verbandleer en in de leer der hoefziekten, verder praktisch onderwijs in kliniek en operatie* en verbandleer.
In het vijfde jaar ontvangen de studenten uitsluitend praktisch onderwijs, namelijk in kliniek en in operatie* en verbandleer.
Het chirurgisc h*k linischonderzoek. Alvorens de candidaat*dierenarts het onder* wijs in kliniek komt bijwonen, wordt hij in de gelegenheid gesteld de colleges en prak* tische demonstraties te volgen van het leervak chirurgisch*klinisch onderzoek. Deze hebben voornamelijk ten doel den student die kennis bij te brengen, welke hij noodig heeft om met meer vrucht het onderwijs in de kliniek te kunnen volgen. Op deze lessen worden de al* gemeene chirurgische onderzoekingsmethoden, inclusief de toepassing van de zoogenaamde dwangmiddelen en de techniek van het wer* pen van paarden en runderen behandeld. Het methodisch onderzoek van kreupelheden wordt uitvoerig besproken en gedemonstreerd.
De algemeene heelkunde en ope* ratieleer. Van dit uitgebreide gebied der heelkundige wetenschap worden in hoofdzaak die onderwerpen behandeld, welke voor den student ten opzichte van zijn verdere studie in de heelkunde van het meeste belang zijn. In het bijzonder wordt de antisepsis en asepsis, de algemeene en plaatselijke verdooving, de ver* wondingen en andere letsels alsmede de chirur* gische infecties uitvoerig besproken.
De bijzondere heelkunde. Verschil* lende ziektegevallen, voornamelijk die, waarvan de kennis voor den dierenarts van groot belang is, worden uitvoerig behandeld, terwijl aan de bespreking van de ziekten van niet zoo groote beteekenis minder tijd wordt besteed. Bij de keuze van de te behandelen onder* werpen wordt rekening gehouden met de om* standigheid, dat de docent in de gelegenheid is tal van chirurgische ziekten bij herhaling te demonstreeren bij zijn onderwijs in de kliniek.
De hoefziekten. Deleer der hoefziekten wordt in theoretische colleges gedurende een half jaar als afzonderlijk vak gedoceerd. In



de kliniek kunnen de studenten zeer veel hoefziekten door aanschouwing leeren kennen, waarmede zij reeds op de theoretische colleges hebben kennis gemaakt.
De operatie* en verbandleer. De operatieleer wordt voor een deel theoretisch, voor een ander deel praktisch onderwezen. Op de theoretische colleges worden, behalve de algemeene gedeelten en de instrumenten* leer, verschillende operaties besproken; bij het praktisch onderwijs worden deze, zoo* veel als mogelijk is, gedemonstreerd, terwijl den student hier in ruime mate de gelegenheid wordt geboden zich te oefenen in het zelf* standig opereeren. Aan het verrichten van hoef* operaties, welke kunstbewerkingen voor den dierenarts in de praktijk van zoo groot belang zijn, wordt bijzondere aandacht geschonken.
In een afzonderlijken praktischen cur* sus, eveneens voor het 44e en 5de studiejaar, wordt de verbandleer behandeld. De stu* denten kunnen zich oefenen in het aanleggen van verbanden bij de verschillende huisdieren.
Het klinisch onderwijs. Het onder* wijs in kliniek, uitsluitend van het paard, wordt dagelijks gegeven voor de studenten van het 3de, 4de en 5de studiejaar. Door een groote aanvoervan patiënten, in de stationnaire, zoowel als in de polikliniek, wordt de hoogleeraar in staat gesteld velerlei ziektegevallen en het geheele verloop daarvan te demonstreeren. Zooveel als mogelijk is, worden daarvoor in aanmerking komende patiënten door de stu* denten zelfstandig onderzocht.
Het instituut van co*assistentschap, welke functie gedurende een tweetal weken beurte* lings wordt waargenomen door twee of drie studenten, die nog slechts het laatste gedeelte van het veeartsenijkundig examen moeten afleggen, maakt het mogelijk, dat deze de werkzaamheden in de kliniek en de zieken* stallen den geheelen dag kunnen volgen en aldaar het onderzoek en de behandeling van patiënten zelfstandig kunnen verrichten.
Het meerendeel der operaties, groote zoowel als kleine, wordt door de studenten bijgewoond. In sommige gevallen wordt aan vergevorderden toegestaan kleine operaties eigenhandig te verrichten.
In zoodanige gevallen, in welke het niet mogelijk is, dat paarden met uitwendige ziekten naar de kliniek worden vervoerd, wordt het onderzoek en de behandeling ten huize van den eigenaar verricht. Deze dienst maakt een deel uit van de zoogen, „buitenpraktijk'' der Hoogeschool.
Onderwijs van den lector*apotheker D. J. DE JONG
Aan de studenten van het derde studiejaar wordt les gegeven in artsen ij warenkennis, waarbij behandeld worden de voor veeartsen belangrijkste simplicia en die simplicia, die voor de veterinaire wetenschap nuttige chemicaliën leveren.
Tevens worden daarbij vermeld de voor den veearts voornaamste galenische preparaten. Aan dit college wordt één uur per week besteed in den wintercursus.
Aan de studenten van het vierde studiejaar wordt theoretisch les gegeven inartsenijm eng* kunde gedurende den zomercursus één uur per week, waarbij ongeveer de helft van den tijd wordt besteed aan een bespreking van algemeene begrippen en onvereenigbaarheid van geneesmiddelen en de rest van den tijd aan een behandeling van de voor den veearts belangrijkste artsenijvormen. Wanneer de tijd dit toelaat, wordt nog een korte causerie gehouden over de elementaire begrippen van het Latijn, wat van belang is bij het lezen en schrijven van recepten.
De behandeling der artsenijvormen geschiedt alphabetisch om het opzoeken bij de studie en bij de practische oefeningen te verge= makkelijken.
Het practisch onderwijs in artsenij* mengkunde wordt gegeven aan studenten van het vierde en van het vijfde studiejaar, waarbij de in de veterinaire receptuur meest voorkomende artsenijvormen gereed gemaakt worden. Hierbij zij nog opgemerkt, dat het gereedmaken van enkele soorten van één* zelfden artsenijvorm op een cursusmiddag, zooals tegenwoordig gedaan wordt, èn ge* makkelijker èn leerzamer is gebleken dan toen in de eerste jaren na 1915 de studenten op één middag ieder een viertal verschillende artsenijvormen hadden gereed te maken. Zij hadden toen meer moeite om die artsenijvormen te bestudeeren dan tegenwoordig, nu elke cursusmiddag als het ware één geheel brok* stuk uit de artsenijmengkunde vormt. De behandeling der verschillende artsenijvormen geschiedt, analoog met het theoretisch onder* wijs, alphabetisch.
Het onderwijs van den hoogleeraar Dr. L. DE BLIECK.
Algemeene bacteriologie. Dit onder* wijsvak moet als basis beschouwd worden



voor de kennis der speciëele pathologie en der vleesch* en melkkeuring.
Tot voor eenige jaren werd deze leerstof behandeld bij de algemeene pathologie als de leer der levende ziekteoorzaken, doch waar vooral de docent in infectieziekten bij de behandeling van de aetiologie dezer ziekten voor een groot deel met het leven der microben te maken heeft, heeft men terecht gemeend, dat het vak beter aansluit bij het onderwijs in parasitaire* en infectieziekten.
De algemeene bacteriologie, in sommige punten uitgebreid tot algemeene microbiologie, omvat de morphologie, systematiek en biologie der microben.
Steeds wordt de aandacht gewijd aan de pathogene soorten.
De algemeene biologie omvat: 1°. de biologie der bacterie*curturen (phy* sische en chemische eigenschappen); de levensvoorwaarden, voeding, stofwisse* lingsproducten, ferment* en gistwerking, vermeerdering en sporenvorming der bac* teriën. Verder de verschijnselen van anta* gonisme, symbiose en variabiliteit; 2". de infectiewegen, het latent voorkomen van bacteriën, uitscheiding van bacteriën ; 3". het voorkomen der bacteriën in de natuur, de verbreiding der infectie. De techniek der bacteriologie wordt bij het practischonderwijs behandeld. Het studie* jaar is verdeeld in groepen, zoodat hoogstens 10 a 12 studenten tegelijk het practicum bij* wonen. Elke groep heeft per 2 weken 2 uur practicum. Op die manier kan de docent zich met ieder der studenten bezig houden. De verschillende bacteriologische onderzoekings* methoden worden door de studenten zelf toe* gepast, zij omvatten de meest gebruikelijke kleur* en kweekmethoden van microorga* nismen.
Algemeene Immuniteitsleer. Dit vak werd tot voor kort eveneens bij de algemeene pathologie gegeven, doch is ook, als beter thuisbehoorende bij het onderwijs in infectie* ziekten door den docent van laatstgenoemd vak overgenomen. Het vak staat niet als afzonderlijk leervak vermeld, kan echter be* schouwd worden als onderdeel der algemeene microbiologie.
In de handboeken zoowel over microbiologie als over algemeene pathologie wordt dit onder* werp behandeld.
De leerstof omvat:
a. infectie*en virulentie;
b. de natuurlijke immuniteit;
c. kunstmatige immuniteit (actieve en passieve), in het bijzonder de antilichamen, waarop de kunstmatige immuniteit berust (anti* toxinen, agglutininen, praecipitinen, lysinen, bacteriotropinen, conglutinine, verder pha* gocytose en anaphylaxie, terwijl aan de immuniteitsreacties bijzondere aandacht wordt geschonken. Parasitaire* en infectieziekten(theo* retisch). De leerstof is bijzonder omvangrijk, zoodat het niet mogelijk is alle ziekten in één jaar te bespreken. Elke ziekte wordt in haar geheel behandeld d. w. z. aetiologie, epizoötiologie, symptomen, pathologische ana* tomie, diagnose, prognose, therapie, prophy* laxis en bestrijding. Behandeld worden de ziekten der groote en kleine huisdieren, even* eens ziekten van hoenders en konijnen, terwijl ook de meest belangrijke vischziekten in som* mige jaren worden besproken.
Voor zooveel mogelijk wordt het onderwijs verduidelijkt door museumpreparaten van zieke organen, platen en diapositieven. De aetiologie wordt in extenso behandeld, terwijl de epizoötiologie zich voornamelijk tot ons land beperkt.
Van de pathologische anatomie wordt het sectiebeeld beschreven; op histologische ver* anderingen wordt weinig ingegaan.
De symptomen, diagnose, prognose en therapie worden steeds zeer uitvoerig besproken, terwijl de immuniteit bij elke ziekte grondig wordt behandeld.
Waar het betreft het gebruik van sera of vaccins ter behandeling of bestrijding der infectieziekten, wordt de waarde dezer stoffen in elk speciaal geval critisch beoordeeld.
De bestrijding door politiemaatregelen wordt van een algemeen wetenschappelijk standpunt bezien, daar de toepassing dezer maatregelen bij het onderwijs in veterinaire politie thuis* behoort.
Het is aldus de bedoeling den studenten van elke ziekte een zoo volledig mogelijk beeld te geven.
Elk jaar worden eerst behandeld die ziekten, welke voor Nederland het belangrijkst zijn; de tijd, die overblijft, wordt zoodanig besteed, dat in 2 a 3 jaren de minder belangrijke ziekten de revue passeeren.
Daar geen kliniek aan deze afdeeling ver* bonden is, wordt door aankoop van zieke dieren en het kunstmatig verwekken van ziektegevallen in het gebrek aan klinisch materiaal voorzien.
Ook volgen de studenten, voorzoover doen*



lijk, de experimenten, die aan het instituut worden genomen.
Parasitaire* en infectieziekten (prac* tisch). Bovendien worden op het practicum, eveneens ingedeeld in groepen yan 10 a 12 studenten, de voornaamste ziekten door* gewerkt. Daarbij wordt voornamelijk aan* dacht geschonken aan de bacteriologische, parasitologische en serologische diagnostiek.
Dit practicum is zoodanig geregeld, dat in het geheele 4e studiejaar elke groep van stu* denten éénmaal in de twee weken 2 uren practicum heeft. Het is niet altijd mogelijk alle studenten het materiaal practisch te laten verwerken, zoodat ook meermalen dit practicum meer een demonstratie is, waarbij de studenten enkele preparaten maken en bestudeeren. Vooral die onderwerpen worden behandeld, welke voor de practijk belangrijk zijn.
In het 5e studiejaar krijgen alle studenten in groepen van 2 a 3 de gelegenheid 14 dagen of langer practisch te werken, om geheel zelfstandig eenvoudige onderzoekingen te ver* richten. Dit practisch werken is zeer nuttig gebleken om hen met de diagnostische labora* torium»techniek vertrouwd te doen worden.
Tropische ziekten. In deze colleges worden exotische ziekten behandeld. Het is de bedoeling aan alle studenten een inzicht te geven in die ziekten, welke voor onze koloniën vooral van belang zijn. Zoowel uit een algemeen wetenschappelijk oogpunt als om hen belangstelling voor Indië in te boezemen, wordt deze leerstof aan allen gedoceerd.
Het spreekt vanzelf, dat het slechts een oppervlakkig overzicht kan zijn, hetgeen echter voldoende is. Voor hen, die in de koloniën hun werkkring vinden, wordt na afloop der studie een vervolgleergang gegeven.
Streng te scheiden van de Europeesche ziekten zijn deze exotische ziekten niet. Zoo worden bij de piroplasmosen en trypanoso* mosen ook de in ons land voorkomende Piroplasmen en Trypanosomen behandeld.
Hoe nuttig het is, dat dit college over exotische ziekten dan ook door alle studenten wordt gevolgd, is wel gebleken ten opzichte van de runderpest, die jarenlang door den docent bij de colleges over tropische ziekten werd besproken, en in 1920 haar intrede in België deed, zoodat van de Nederlandsche veeartsen wel degelijk de noodige kennis in dezen werd vereischt.
Hetzelfde geldt voor meerdere exotische ziekten, welke ook in koele klimaten kunnen voorkomen, doch door de voor hen gunstige
omstandigheden in de tropen aldaar veel meer worden aangetroffen.
Onderwijs van den buitengewoon hoogleeraar Dr. j. POELS.
Aan het onderwijs in de vaccine* en serotherapie wordt vooral een practische richting gegeven en met de vele ervaringen, die bij de omvangrijke toepassing van ent* stoffen en sera aan de Rijks*seruminrichting zijn opgedaan, wordt rekening gehouden.
Het onderwijs in de vaccine* en serotherapie wordt gesplitst in een algemeen en specieel gedeelte. In het algemeen gedeelte worden ook de vergiften der bacteriën behandeld, waarbij deze vergiften als de materia peccans, als het direct aetiologisch agens der infectie* ziekten worden besproken en er wordt op gewezen, dat de serotherapeut rechtstreeks met deze vergiften rekening heeft te houden, terwijl de bacterie zelf slechts indirect onder zijn bereik valt.
De vergiften der bacteriën worden daarbij verdeeld in specifieke en niet*specifieke ver* giften.
Tot de specifieke vergiften worden gebracht de ectotoxinen, de endotoxinen en de peritoxinen, terwijl de meeningen over de toxinen, die de infectie bevorderen en onder den naam van agressinen in de literatuur voorkomen, van een kritisch standpunt worden besproken.
Tot de niet*specifieke vergiften worden gebracht de afbouwproducten, die onder den invloed van normaal en immuun complement houdend serum ontstaan, waarbij het standpunt over het adsorbeerend vermogen van bepaalde stoffen en antigenen als gift* produceerende factor wordt uiteengezet. Hierbij sluiten zich aan de meeningen over het tot stand komen der anaphylaxie en de parenterale digestie vergeleken met de fermentwerking bij de eiwitdigestie, terwijl er nadruk op gelegd wordt, dat bij runderen en paarden geen andere dan homologe immuun*sera, ter voorkoming van anaphylaxie, mogen aange* wend worden.
De passieve en actieve immunisatie en de indeeling der sera in antitoxische en anti* infectieuse sera, alsmede de waarde en de beteekenis der autovaccine, in tegenstelling met de vaccinen, die in den handel voorkomen, worden behandeld.
Hierop wordt de aandacht er op gevestigd, dat het serum zijn therapeutische waarde niet ontleent aan de immuniteit van het dier, dat



het serum levert, maar slechts aan de werkelijke antilichamen, die in het bloed voorkomen en dat noch de allergische toestand noch de sessiele antilichamen van de serum producee* rende dieren voor den serotherapeut waarde hebben.
De vorming der antilichamen en de phago* cytose komen hierbij ter sprake.
Inhet speciëele gedeelte wordt vooral de aandacht gevestigd op de hygiëne, die bij de vaccine* en serotherapie in aanmerking moet komen en dat vooral, ook de hygiëne bij dieren, die vaccine* of serotherapeutisch be* handeld worden, in de eerste plaats moet bevorderd worden.
Bij de entstoffen en sera wordt de werking, de methode van aanwending, bereiding en controle van de stoffen uiteengezet, waarbij vooral o.a. bij de serumtoepassing bij den goedaardigen droes der paarden en bij de varkenspest er op gewezen wordt, dat door middel van de passieve immunisatie door serum, een actieve immuniteit door de natuurlijke infectie kan intreden.
Bij den goedaardigen droes wordt besproken, dat dit hoogwaardig serum in de literatuur over het geheel niet gunstig genoeg beoordeeld wordt, terwijl de vermoedelijke oorzaak hiervan eveneens ter sprake komt.
Hierbij wordt op de noodzakelijkheid ge* wezen, dat dit serum polyvalent en bereid moet zijn door inspuiting van levende viru* lente stammen van Streptococcus equi bij de se* rum produceerende paarden.waardoor weliswaar vele serumproduceerende paarden succumbee* ren, terwijl evenwel het serum daardoor beter wordt.
Op het groote gewicht der preventieve seruminspuiting, al dan niet simultaan met vaccine toegepast, wordt nadrukkelijk gewezen. Vooral geschiedt dit in verband met de coli* bacillose der kalveren en de polyarthritis (Lahme) der veulens, waarbij eene serumin* spuiting onmiddellijk na de geboorte dringend noodzakelijk is.
Er wordt aan herinnerd, dat de dierenartsen bij de toepassing der vaccine* en serotherapie moeten zorg dragen, dat besmettelijke vee* ziekten niet van zieke op gezonde dierén worden overgedragen, terwijl eene verklaring gegeven wordt van het nu en dan geconstateerde feit, dat na de simultaan*enting tegen de vlekziekte de borstziekte in hevigheid toe* neemt of zelfs de varkenspest uitbreekt.
Bij het optreden van zoogenaamde inentings* ziekten na inenting met vaccine op verdachte
erven wordt er aan herinnerd, dat eene entstof bij een reeds geinfecteerd dier, althans bij sommige ziekten, de agressieve werking der smetstof kan bevorderen en omgekeerd. Dat de inenting van zeer jonge dieren gewoonlijk slechts eene kortdurende immuniteit tengevolge heeft, wordt besproken. Het feit wordt be* handeld, dat sommige veehouders het bestaan van een besmettelijke ziekte op het erf trachten geheim te houden als de veearts komt inenten, terwijl het in gebruik brengen van den thermo* meter bij de vaccine* en serotherapie wordt bevorderd.
Vervolgens komen van een vaccine* en sero* therapeutisch standpunt bij het onderwijs voor eene uitvoerige behandeling in aanmerking o.a.: goedaardige droes der paarden; longontsteking der paarden; morbus maculosus der paarden; abortus der paarden; polyarthritis (Lahme) der veulens; vlekziekte der varkens; borstziekte der varkens; varkenspest; abortus der koeien; metritis der koeien; streptomycose van den uier ; pyobaciliose van den uier; colibacillose van den uier; staphylomycose van den uier; colibacillose der kalveren; pyobaciliose der kalveren; septische pleuropneumonie der kalveren; miltvuur; houtvuur; tetanus;
mond* en klauwzeer; vogelcholera, enz.
Het onderwijs van den buitengewoon hoogleeraar Dr. H. REMMELTS.
Het onderwijs in de veeartsenijkundige politie, dat in het laatste studiejaar één uur per week wordt gegeven, omvat: 1°. een algemeen gedeelte, waarin een historisch overzicht wordt gegeven van de ontwikkeling der veeartsenijkundige politie; de grondslagen worden behandeld, waarop deze moet berusten en de taak, welke de Staat daarbij heeft te vervullen, voorts de wetten, waarin de staatszorg op veeartsenijkundig gebied tot uiting komt en de organisatie van den Vee* artsenijkundigen Dienst hier te lande en in den vreemde;



2". een bijzonder gedeelte, waarin de bestrijding van elk der besmettelijke vee* ziekten aan eene bespreking wordt onder* worpen; hieronder vallen niet alleen de ziekten van den tegenwoordigen tijd maar ook die, welke sedert jaren niet meer in Nederland zijn voorgekomen, n.1. de runderpest, die het laatst in 1867 voor* kwam en de besmettelijke longziekte, welke zich sedert 1887 niet meer in Neder* land heeft vertoond.
Het onderwijs van den hoogleeraar C. F. VAN OIJEN.
De hoofdschotel van het onderwijs in de kennis van menschelijke voedings* middelen van dierlijken oorsprong wordt gevormd door de studie der veteri* naire melkhygiëne en der vleesch* keuring. Beiden zijn bij uitstek toegepaste wetenschappen, die op velerlei wijze samen* hangen met verscheidene takken der veeartsenij* kunde, die aan de Veeartsenijkundige Hooge* school beoefend worden. Voor beiden moet bovendien vergelijkende bacteriologie en voor de laatste vergelijkende pathologie tot basis strekken. Dit onderwijs is als zelfstandig leer* vak nog jong en heeft zijn volledig en omvang nog niet bereikt. In het begin van het derde studiejaar kan het nog maar weinig vrucht* dragend zijn, omdat het den hoorders dan nog ontbreekt aan de noodzakelijke elemen* taire kennis der kliniek, van de algemeene pathologie en pathologische anatomie en der bacteriologie. Daarom verdient het aanbeveling met de studie der melkhygiëne eerst in het zomersemester van het derde studiejaar te beginnen.
Tot heden is de kennis der melkhygiëne voor de meeste dierenartsen slechts van acade* mische waarde, omdat in ons land nog maar weinig van hunne diensten op dit gebied ge* bruik gemaakt wordt. Wel zijn er een aantal „modeï*melkerijen", waar het vee onder dier* geneeskundig toezicht staat, maar dit kan men geen algemeene toepassing der preventieve diergeneeskundige controle Dij de melkwinning noemen. De invoering der „Warenwet 1920" en het vaststellen in een Koninklijk Besluit van de eischen, waaraan melk ingevolge deze wet moet voldoen, wekken het vermoeden, dat hier in de toekomst voor de dierenartsen een arbeidsveld wordt geopend, waarop zij systematisch werkzaam zullen zijn.
Daarom wordt er bij het onderwijs naar
gestreefd, den hoorders een inzicht te geven in de maatregelen, die zij moeten nemen en voorschrijven, wanneer hun het diergenees* kundig toezicht over een melkvee*stapel wordt opgedragen. Registratie van het melkvee, onder* zoek op gevallen van tuberculose, waarbij de smetstof wordt verspreid, onderzoek naar uier* ontstekingen en naar andere ziekten, die oor* zaak kunnen zijn, dat de melk voor den mensch schadelijke of ongewenschte eigenschappen aanneemt, worden daarbij naar voren gebracht. Vooral op een practische techniek wordt de nadruk gelegd, en zooveel mogelijk rekening gehouden met den eisch, dat het diergenees* kundig toezicht in hoofdzaak een preventief karakter moet dragen. Een overzicht wordt gegeven van de middelen, die de dierenarts tot zijn beschikking heeft om, bij het aan* treffen van de hierbedoelde afwijkingen, het gevaar voor den mensch te niet te doen. Daarbij is ook gelegenheid te wijzen op den invloed, die van de meerdere of mindere zindelijkheid in het bedrijf, van de wijze van melken en van de behandeling der melk op het gewonnen produkt is te verwachten en welke zoog. „melkgebreken" te wijten zijn aan ziekten der dieren of aan andere oor* zaken.
Aan deze zuiver hygiënische onderwerpen gaat een korte behandeling vooraf van de ontwikkeling, de anatomie en de physiologie van de melkklier, waarbij vooral de voor de toepassing der hygiëne belangrijke punten in het licht gesteld worden. Het ligt in de bedoeling een practische oefening voor de studenten hieraan toe te voegen; zoodra bekend zal zijn, welke rol den dierenarts in verband met de uitvoering der „Warenwet" zal zijn toebedeeld, kan met meer zekerheid daarbij een keuze gedaan worden uit de vele onderzoekingsmethoden, die op dit gebied worden aanbevolen.
De behandeling der vleeschhygiëne kan met vrucht in het vierde studiejaar aanvangen. De methode van onderzoek, de beteekenis der waar te nemen afwijkingen en de ziekten, die vooral met het oog op de keuring van belang zijn, worden achtereenvolgens in oogenschouw genomen. Bij de beoordeeling dezer ziektegevallen moeten hoofdstukken uit de algemeene pathologie, de pathologische anato* mie, de serologie en de speciëele bacteriologie als bekend verondersteld worden, waardoor meer gelegenheid ontstaat aandacht te schenken aan de vergelijkende pathologie en aan de variabiliteitsleer der micro*organismen, voor



zoover zij bij dit onderdeel der gezondheids* leer van belang zijn.
Het spreekt vanzelf, dat bij de behandeling van een en ander steeds het oog gericht ge* houden wordt op de practische toepassing door dierenartsen, die met de keuring belast zullen worden. Daarom wordt ruimschoots aandacht geschonken aan de bepalingen der in te voeren „Vleeschkeuringswet 1919" (Stbl. No. 524) en aan de verschillende Koninklijke Besluiten en Ministerieele Beschikkingen, waarbij de uitvoering dezer wet wordt geregeld. Daarnaast omvatten de theoretische colleges de behandeling van de inrichting van vleesch* keuringsdiensten met en zonder centrale slacht* plaatsen, de werktuigen en hulpmiddelen in de laatste inrichtingen in gebruik, waarbij ook een inzicht gegeven wordt in de vraagstukken uit het gebied der „koeltechniek", die voor den a.s. dierenarts van belang zijn.
Het practisch onderwijs in dit leervak is te splitsen in twee deelen. In de eerste plaats wordt door den Heer K. Hoefnagel, Directeur der Gemeente*Slachtplaats en Lector aan de Veeartsenijkundige Hoogeschool, onder* wijs gegeven in de practische vleeschkeuring aan de studenten van het vijfde studiejaar. Daarnaast zullen dezen het bacteriologisch onderzoek van vleesch en van andere organen uitvoeren, alsmede andere onderzoekingen op het gebied der vleeschhygiëne verrichten in het hygiënisch laboratorium der Veeartsenij* kundige Hoogeschool.
Verschillende onderdeden van de hygiëne ten opzichte van voedingsmiddelen van dier* lijken oorsprong hebben nog niet het stadium bereikt, waarop zij door dierenartsen alge* meen worden toegepast. De diergeneeskundige keuring van bereide vleeschwaren, de keuring van visch en van schaaldieren, van wild en gevogelte, is nog slechts in enkele gevallen aan dierenartsen opgedragen. Door de op* richting van de jongste leerstoel aan deze ondemijs*mrichting werd de gelegenheid ge* opend eene systematische beoefening van deze onderdeden ter hand te nemen, waarvan de resultaten, naarmate zij daarvoor geschikt blijken te zijn, in het onderwijs worden ingevlochten.
Het onderwijs van den lector K. HOEFNAGEL.
Het onderwijs in de practische vee* en vleeschkeuring is van den aanvang af steeds gegeven in de lokalen der Gemeenteslachtplaats te Utrecht en wel in de maanden
Februari, Maart, April en Mei van ieder jaar, gewoonlijk gedurende 2 middagen per week.
Over het algemeen was van af den aanvang de belangstelling der studenten in het onder* wijs vrij groot. Toen echter eenmaal was vast* gesteld, dat bij het veeartsenijkundig examen de candidaat werd geëxamineerd in de vee* en vleeschkeuring, steeg de belangstelling nog aanmerkelijk.
Nu de wet op de vee* en vleeschkeuring spoedig in werking treedt, begrijpen de stu* denten levendig, dat zij bijna allen zullen worden geroepen om later de vee* en vleesch* keuring uit te oefenen en volgen zij bijna zonder uitzondering trouw het practicum.
Steeds wordt ieder jaar getracht de candidaten vertrouwd te maken met de moderne techniek der vee* en vleeschkeuring, terwijl organen met ziekelijke afwijkingen, welke in den loop der week bij het slachtvee worden aangetroffen, worden bewaard en gedemonstreerd. Zoodra dit is geschied, worden daarna deze organen gezonden naar den hoogleeraar in de Pathologische Anatomie aan de Veeartsenijkundige Hoogeschool.
Jammer genoeg is het niet altijd mogelijk een aantal slachtdieren, welke in nood zijn geslacht, tijdens den cursus door de studenten te laten keuren. Dit is zeer te betreuren, omdat juist de keuring van het in nood ge* slachte vee de meeste moeilijkheden oplevert en voor de studenten dus van het meeste belang is. In de toekomst zal dit echter hoogst* waarschijnlijk beter worden, nu de mogelijkheid groot is, dat na het in werking treden der vleeschkeuringswet het in nood geslachte vee, afkomstig uit de dorpen, welke aan Utrecht grenzen, naar het abattoir ter verdere afslach* ting en keuring moet worden vervoerd.
KLINIEKEN, INSTITUTEN EN LABORATORIA.
PHYSIOLOGISCH LABORATORIUM.
Dr. M. C. Dekhuyzen, hoogleeraar*beheerder. C. Steenbeek, conservator. C. Druyvesteyn, assistent. W. J. Weller, amanuensis.
KLINIEK VOOR INWENDIGE ZIEKTEN.
J. Wester, hoogleeraar*beheerder.
J. A. Beijers, lector*conservator.
W. C. van Rosmalen, assistent.
G. P. G. Dinkelaar van Egmond, assistent.
A. de Groot, amanuensis
C. van der Klip, amanuensis.



SCHEIKUNDIG LABORATORIUM.
Dr. B. Sjollema, hoogleeraar*beheerder. Mej. J. E. van der Zande, conservatrice. W. Meyer Cluwen, assistent.
G. J. Naber, amanuensis.
KLINIEK VOOR VERLOSKUNDE.
Dr. W. J. Paimans, hoogleeraar*beheerder. J. A. J. M. Kirch, conservator.
F. C. van der Kaay, assistent.
H. Th. van der Veen, assistent. M. Lansing, amanuensis.
INSTITUUT VOOR ZOOTECHNIEK EN HOEFKUNDE.
Dr. H. M. Kroon, hoogleeraar*beheerder. Dr. G. M. van der Plank, conservator. S. van Angeren, chef*hoefsmid. W. J. Stuyvenberg, hoefsmid. H. Vossers, hoefsmid. J. J. Both, amanuensis.
KLINIEK VOOR KLEINE HUISDIEREN.
Dr. H. Jakob, hoogleeraar*beheerder. Dr. A. Klarenbeek, conservator. H. Veenendaal, conservator. A. J. van der Horst, amanuensis.
INSTITUUT VOOR ANATOMIE.
Dr. G. Krediet, hoogleeraar*beheerder. Dr. H. A. Vermeulen, lector*prosector. W. H. Schultze, prosector. N. W. van der Vaart, amanuensis. D. J. van der Zweep, amanuensis.
ZOÖLOGISCH*BOTANISCH LABORA* TORIUM EN HORTUS BOTANICUS.
Dr. J. E. W. Ihle, hoogleeraar*beheerder. Dr. G. J. van Oordt, assistent. J. J. Tazelaar, amanuensis. C. van Koutrik, tuinman.
KLINIEK VOOR HEELKUNDE.
Dr. J. H. Hartog, hoogleeraar*beheerder.
G. J. Loran, conservator. J. P. M. Tap, assistent.
L. P. van Seerenberg, amanuensis.
INSTITUUT VOOR PARASITAIRE* EN INFECTIEZIEKTEN.
Dr. L. de Blieck, hoogleeraar*beheerder. Dr. T. van Heelsbergen, conservator. Dr. E. A. R. F. Baudet, conservator. O. Nieschulz, conservator (tijdelijk). P. Bol, amanuensis. J. C. Heymans, amanuensis.
LABORATORIUM VOOR NATUUR* KUNDE EN PHYSISCHE SCHEIKUNDE.
Dr. W. H. Keesom, hoogleeraar*beheerder.
Dr. N. H. Kolkmeyer, conservator.
Dr. J. de Smedt, assistent buiten bezwaar
van 's Rijks schatkist. J. J. v. d. Sluis, amanuensis.
PATHOLOGISCH INSTITUUT. Dr. H. Schornagel, hoogleeraar*beheerder. J. H. ten Thije, prosector. H. J. M. Hoogland, prosector. K. Reitsma, assistent. J. H. van de Bilt, amanuensis. H. van Veenendaal, amanuensis. H. A. van der Pol, amanuensis.
LABORATORIUM VOOR KENNIS DER
MENSCHELIJKE VOEDINGSMIDDE* LEN VAN DIERLIJKEN OORSPRONG.
C. F. van Oijen, hoogleeraar*beheerder. A. Clarenburg, assistent.
J. P. Watrin, amanuensis.
APOTHEEK.
D. J. de Jong, lector*apotheker, beheerder. J. C. Jansen, apothekersassistent.
J. Rijnders, apothekersassistent.
BIBLIOTHEEK.
Mr. J. B. du Buy, bibliothecaris, beheerder. Mej. C. Kuipers, assistente. J. J. H. de Rooze, beambte. Th. Ywema, beambte.
De buitengewoon hoogleeraar Dr. H. Rem* melts is tevens inspecteur van den Veeartsenij* kundigen Dienst te 's Gravenhage.
De buitengewoon hoogleeraar Dr. J. Poels is tevens directeur der Rijksseruminrichting te Rotterdam.



















een paar Vlaamsche uitgaven van dit boekje, de eene „te Brugge, gedrukt bij Andreas Wijdts in 1722", de andere eveneens „tot Brugge, bij „Andreas en Joannes Wijdts, en men vind „ze te koopen te Gend bij Bernard Pollman", zonder jaartal. Aan deze laatste is toegevoegd het „zeer raer ende geheym Meester*Boekjen", waarover vroeger (bl. 1) werd gesproken.
Voor de stalmeesters en de hoefsmeden was de veeartsenijkundige behandeling van paarden slechts bijzaak. Er was echter nog een derde categorie van personen, en wel eene, waarvoor de uitoefening der veeartsenijkunde hoofdzaak was, die daarvan een beroep maakte en niet alleen paarden, maar ook andere dieren behandelde.
In streken, waar landbouw en voor hen dus . behandeling van paarden de hoofdzaak was, werden ze „paardenmeesters" genoemd, terwijl ze in veerijke streken en in streken, waar het landbouwwerk bijna uitsluitend door ossen werd verricht, den naam van „koemeester" of „koehelper" droegen; benamingen, welke tot voor korten tijd heel veel en sporadisch wel' licht nog gebruikt worden.
De besten van deze veeartsenijkundigen maakten werkelijk wel eenige studie van hun vak; zij waren niet tevreden met het kennen van eenige recepten en deden moeite er iets meer van te weten te komen.
Ongeveer in denzelfden tijd als het werkje van Van Coer, althans vermoedelijk in de tweede helft der 17de eeuw, want de vierde druk verscheen in 1761 en volgens Schrader en Hering1) de derde in 1737, werd een boekje uitgegeven door een „paardemeester". Het titelblad van den vierden druk vermeldt het volgende: „Den Lusthof van het Cureren „der Peerden, beschreven door Mr. Jacobus „de Smet, Peerde*Meester in Borgerhout buiten „de Stadt Antwerpen. Desen vierden Druk „van nieuws oversien, van veel Fouten ge* „suyvert, ende vermeerdert met een byvoegsel „van eenige Geneesmiddelen voor de siekten „der Koeyen. Als mede eenige ligte Remediën „voor de gebreken der Schapen, Verkens en „Hoenders. Te Dordrecht, gedrukt by Adriaan „Walpot, Boekverkooper op de Voorstraat „over 't Stadhuys, 1761".
Ook indien het niet op het titelblad was aangegeven, kon men uit den inhoud spoedig opmaken, dat de schrijver van dezen „Lusthof" een „PeerdcMeester" was. Het is niet een
*) loc. cit. pag. 402.
bonte mengeling van uiteenloopende recepten, de beoordeeling, de verpleging en het gebruik der paarden treden niet op den voorgrond, maar het is een iets meer wetenschappelijk, zuiver veeartsenijkundig werk.
In het eerste boek (80 bladzijden) wordt de anatomie behandeld en zelfs iets over de physiologie gezegd, in verband met de be* spreking van den bloedsomloop. De be* schrijvingen der verschillende organen en lichaamsdeelen kunnen niet op volledigheid aanspraak maken en de „diversche schoone Figuren", waardoor het lste boek „verciert" is, beteekenen niet veel, maar het is toch iets, er wordt toch eenige aandacht geschonken aan de anatomie als grondslag van de pathologie.
„In het tweede Boeck sal men vinden „(volgens het voorbericht) de kennisse ende „teeckenen van alle sieckten, ofte qualen, oock „mede waarvan dat de selve voorts gekomen, „ofte uyt wat humeur datse gesproten zijn, „daar by bewesen, seer veel goede ende wel „beproefde remediën, tot jeder quael seer dien* „stelyck ende sekerlyck". Inderdaad worden bij de verschillende ziekten de pathologie, de aetiologie en de symptomatologie in het kort behandeld, voor de schrijver overgaat tot de therapie, ofschoon deze toch het meest uit* voerig wordt besproken.
Het derde deel is een, zij het dan ook eenigszins primitieve geneesmiddelleer; al de in het tweede boek genoemde geneesmiddelen worden hier alfabetisch behandeld; herkomst, werking en gebruik worden in het kort be* sproken.
In de 4de uitgave vindt men een aanhangsel, dat niet in overeenstemming is met het overig gedeelte. Volgens het titelblad is het dan ook later toegevoegd. Het is slechts een serie recepten, welke voor zoover deze voor de „ossen en koeyen" bestemd zijn, overgenomen blijken te zijn uit het „raer ende geheym Meester*Boekjen", waarover we vroeger (blz. 1) spraken en waaraan slechts heel enkele recepten voor „schapen, verkens, geyten en hoenders" zijn toegevoegd.
In de eerste helft van de 18de eeuw, namelijk in 1734 is te 's«Gravenhage een groot veeartsenij* kundig werk uitgegeven, maar dit behoort eigenlijk tot de Fransche en niet tot de Neder* landsche literatuur. Het is niet alleen in de Fransche taal, maar ook door een Franschman geschreven.
De schrijver, Gaspard de Saunier was een zoon van Jean de Saunier, inspecteur van den



„haald. Door Eelko Alta, Predikant te Boo* „sum. Te Leeuwarden by Wigerus Wigeri, „Boekdrukker op de Kelders, in Erasmus. 1765." De ziekte wordt hierin uitvoerig behandeld en de enting wordt voor het eerst in Friesland aanbevolen.
De ziekte was intusschen geweken, maar kort daarna, in 1767, keerde zij met ver* nieuwde woede terug en heel spoedig volgden ook nieuwe geschriften over de ziekte en vooral over de inenting.
Het „Rapport van de Professoren, uit* „makende de Medische Faculteit te Utrecht, „aan de Heeren Gecommitteerden van Hun „Ed. Mog. de Heeren Staten 's Lands van „Utrecht, rakende de proeven door dezelven „op ordre van Hun Ed. Mog., in eenige Koe* „beesten genomen" is gedateerd 14 April 1769 en maakt een veel gunstiger indruk dan een dergelijk van 1745. Het bevat een volledig verslag over nauwkeurige proeven met „eenige „Middelen, zo tot afweeringe als tot geneezinge „der Ziekte", met belangrijke beschouwingen daarover.
Dr. Eduard Sandifort') gaf referaten van enkele buitenlandsche geschriften.
Prof. W. van Doeveren gaf „Raadgevinge „om de Inentinge der Ziekte van het Rundvee „op een gemakkelijke, onkostbare en voor* „deelige manier te doen; uit eigen ondervin* „dinge opgemaakt. Te Groningen bij Jacob „Bolt 1769".
Het meest bekend en van het grootste belang zijn echter de „Lessen over de thans „zweevende veesterfte, openlijk gehouden door „Petrus Camper, A. L. M. Phil. &. Med. „Doctor enz. in het Theatrum Anatomicum „te Groningen, den 10, 11, 13 en 14 van „Sprokkelmaand in den jaare 1769. Te Leeu* „warden, ter Drukkerije van H. A. de Chal* „mot, 1769".
In de eerste les spreekt hij „Over de voor* „naamste bloedvaten van den Hals, Voor* en „Agterpooten in den Runderen, en over de „natuurlijke legging der Ingewanden van den „Buik.
In de tweede les „Over de vier Magen in „het bijzonder, en over de Lever, Milt, enz. en „teffens over de Ingewanden van de Borst".
In de derde „Over de Herkaauwinge van „Rijne en Onrijne Dieren en van het Hoornvee „in het bijzonder."
') Natuur» en geneeskundige Bibliotheek, vijfden deels, tweede stuk bl. 259 en derde stuk bl. 627. In 's^Gravenhage bij Pieter van Cleef. 1769.
In de vierde les, welke ruim de helft van het boekje in beslag neemt, „Over de Historie, Aart, Toevallen, en Geneezing der thans zwee* „vende Besmettelijke Veeziekte."
Camper beveelt evenals Eelko Alto, wiens werk hij in de voorrede verklaart bij het geven van zijn lessen niet te hebben gekend, vooral aan jong vee, hokkelingen, in te enten.
Na in Groningen eenige runderen te hebben geënt, was hij in de gelegenheid met Munniks, Med. Doet., in Friesland ruim 100 jonge runderen te enten, waarover verslag wordt uit* gebracht in „Voorlooper van Waarnemingen „omtrent den Uitslag van de Inentinge der „Besmettelijke Veeziekte op een honderd en „twaalf hokkelingen, gedaan onder het bestier „van Petrus Camper, Medicin. Anat. Chir. „&. Bot. Professor door den Heere Wijnold „Munniks, Medicine Doctor, in de Grietenije „vanDoniawerstal in Friesland. Te Leeuwarden, „ter Drukkerije van H. A. de Chalmot, 1769."
Intusschen verscheen de „Verhandeling over „de thans woedende smetziekte onder het Rund* „vee den landman en veehouder ter ernstige „betrachting voorgesteld door W. L. Veerman „M. D. te Maassluis, Nicolaas van den „Burgh, te Leiden, Jan Hendrik van Damme, „1769". Hierin wordt, zonder dat veel nieuws wordt verteld, uitvoerig gesproken over het wezen en de behandeling der ziekte en ook over het gebruik van het vleesch van dieren, lijdende aan veepest. De inenting wordt aan* bevolen op gezag van Camper en naar aan* leiding van de resultaten door dezen en door Munniks verkregen.
Deze waren ondanks enkele verliezen over het algemeen vrij gunstig. Maar niet altijd was dit het geval, zooals blijkt uit den „Brief „aan den Hooggeleerden Heere Petr. Camper, „Med. Anat. Chir. &. Bot. Prof. te Groningen, „behelzende eenige Proeven omtrent de In* „entinge der besmettelijke Vee*ziekte, genomen „in de Vrijheid van Utrecht. Te Utrecht bij „G. T. en A. van Paddenburg Boekverkoopers „1770", waarin G. J. Schutt en E. J. Römer Med. Doet. en P. van Lanckom en G. Greene, Chirurg, hun ongunstige resultaten meedeelen en aan Camper vragen, wat hiervan de oorzaak geweest kan zijn.
Meer anderen hadden ongunstige resultaten en H. Vink in zijn „Lessen over de Her* „kauwing der Runderen en tans woedende „Veeziekte, gehouden in Theatrum Anatomi* „cum der stad Rotterdam den 27, 28, 30 en „31 October 1769. Te Rotterdam bij Reinier „Arrenberg, 1770," verklaart zich, ook op grond



1
2







van de resultaten verkregen door Nozeman, Kool en Tak, door Grashuis, door E. Alta en zelfs op grond van die van Camper en Munniks tegen de inenting, al waren deze schrijvers zelf er voor. Hij verwachtte meer heil van het afmaaksysteem, dat door Lancisius was aanbevolen, dat volgens een brief van Haller aan Vink in Zwitserland ten opzichte van longziekte goede resultaten gaf, en dat in Brabant en Vlaanderen, alsook in En* geland bij veepest gunstig had gewerkt.
„Dog hoe onze huislieden hiertoe over te halen ? „Zij zijn meest onwillig en halstarrig; zij schijnen „zelfs niet te willen overtuigd worden" zegt hij pag. 108 en verder pag. 109, „Indien derhalven dit „alles van den willekeur der Landlieden zal moeten „afhangen, zie ik er geen kans toe; de souverein „zoude er met zijn gezag tusschenbeide moeten „komen, en, evenals wij zoo te voren van de Re» „geering van Middlesex en 't Ediet van de Keizerin „Koningin gewaagden, door ernstige Placaten ge» „bieden, dat bij de eerste aankomst der Veeziekte „in ons land, 't eerste beest of beesten, die de ziekte „hadden of anderen besmet hadden, daadlijk met „de besmetten gedood en alle gemeenschap met „menschen en beesten van zulke stallen en weiden „voor eenigen tijd belet wierdt, totdat men zeker „was, dat er geen smetgif konde zijn overgebleven."
Hij meent zelfs, dat met behulp van een internationale wet de ziekte geheel uitgeroeid zou kunnen worden (pag. 107). Vérder wilde hij insleeping van de ziekte trachten te voor* komen door verbod van invoer.
In een noot wijst hij er op, dat ook door S. de Monchy, stadsdoctor ie Rotterdam, in het 11de deel, blz. 351 (1769) der „Verhan* delingen van de Hollandsche Mij. der Weten* schappen", de afmaking met afsluiting der erven krachtig bepleit wordt.
In een „Bijvoegsel" wordt echter door de Monchy er op gewezen, dat sinds het schrijven zijner verhandeling de ziekte zich zoo sterk heeft verspreid, dat nu de afmaking niet meer mogelijk is, maar dat hij nog in zijn meening is versterkt, dat ze, tijdig toegepast, nuttig had kunnen zijn.
In 1774 wees Geert Reinders, Huisman te Garnwert in zijn „Brief aan P. Camper en „aan W. Munniks wegens eene voornaame „ontdekkinge door Inentinge op het rundvee „gedaan, door G. Reinders. Te Groningen „bij Lubbartus Huisingh, Boekverkooper aan „de Breede Markt" op de gunstige resultaten door hem verkregen, wanneer kalveren van gebeterde koeien werden geënt, vóór de kal* veren in de lucht (weide) zijn geweest.
Dit wordt nader bevestigd in „Waarne* „mingen en Proeven meest door inentinge op „het rundvee gedaan, dienende ten bewijze,
„dat wij onze kalvers van gebeterde Koejen „geboren, door Inentinge, tegen de veepest „kunnen beveiligen. Beneffens een duidelijk „onderricht op welke manier deze Inentinge „met het minste gevaar en op de gemakke* „lijkste wijze kan geschieden" en in het „Be* „richt uit Holland, Friesland en de provincie „van Stad en Lande wegens de inenting der „kalveren van gebeterde Koejen voor den ,jaare 1776" beide door den schrijver en bij den uitgever van bovengenoemden „Brief".
De huisman Geert Reinders is door deze verbeterde enting zeer bekend geworden.
CORNELIS JOHANNES BlOYS VAN TRESLONG
zegt in 1778 aan het slot van zijn „Verhan* „deling over de ziekte onder het Rundvee. „Hoe dezelve zo veel mogelijk voor te „komen, te verminderen, of te geneezen"').
„De waarnemingen en proeven, door G. Reinders, „Huisman te Garnwert, met de Inenting gedaan, „waardoor kalveren, van gebeterde koeyen geboren, „door Inenting tegen de veepest beveiligt worden, „is zeker een middel, dat pryzenswaardig geagt „mag worden, ten minsten zo lange er slegts eenige „besmetting van belang heerscht".
Overigens spreekt deze schrijver niet over enting. Hij acht zuiver water het beste genees* middel en wil de grenzen sluiten voor invoer van vee, evenals De Monchy en Vink, maar „De runderen zo ras een stal of wijde aange* „stooken is, alle dood te schieten is zeer ge» „weldig, en zou in Holland, dat voor het grootste „gedeelte weiland is, om veele redenen, niet nuttig „te agten zijn" (bl. 274).
Toch zijn in 1780 en volgende jaren veel entingen verricht, voor een deel op aanmoe* diging van de Maatschappij ter bevordering van den Landbouw, te Amsterdam, zooals blijkt uit hare Verhandelingen, (2de Deel, 2de stuk, 1781; 3de Deel, 3de stuk, 1786; 6de Deel, 1ste stuk, 1789).
In 1796 deed de runderpest opnieuw haar intrede. Vanuit Deest, waar in September 1776 de eerste gevallen voorkwamen en aanvanke* lijk voor miltvuur werden gehouden, ver* spreidde zich de ziekte spoedig in Nijmegen en omgeving en in het land van Cuyk.
In verband hiermede verscheen het volgend rapport: „De veepest, welke zich in het Quartier „van Nijmegen geopenbaart heeft, op last van „het Provintiaal Collegie van Politie, Finantie „en Algemeen Welzijn in Gelderland onder* „zogt en een geneeswijze tegen dezelve voor*
}) Verhandelingen uitgegeven door de Maatschappij ter bevordering van den landbouw te Amsterdam. Eerste deel. 1778, bl. 241.