

BIJDRAGEN TOT DE DIERKUNDE
UITGEGEVEN DOOR
HET KONINKLIJK ZOÖLOGISCH GENOOTSCHAP
NATURA ARTIS MAGISTRA
te AMSTERDAM.
FEESTNUMMER
UITGEGEVEN BIJ GELEGENHEID VAN DEN
70ste" GEBOORTEDAG VAN Dr. COENRAAD KERBERT,
directeur van het genootschap.
N. V. BOEKHANDEL EN DRUKKERIJ VOORHEEN E. J. BRILL — LEIDEN 1919.















BIJDRAGEN TOT DE DIERKUNDE.







BIJDRAGEN TOT DE DIERKUNDE
uitgegeven door
HET KONINKLIJK ZOÖLOGISCH GENOOTSCHAP
NATURA ARTIS MAGISTRA
te AMSTERDAM.
FEESTNUMMER
uitgegeven bij gelegenheid van den
70ste» GEBOORTEDAG VAN Dr. COENRAAD KERBERT,
DIRECTEUR VAN HET GENOOTSCHAP.
n. v. boekhandel en drukkerij voorheen E. j. BRILL — leiden 1919.







Pag.
Opdracht vn.
Lijst van Contribuanten xi.
C. Ph. Sluiter, Ueher einige alte und neue Ascidien aus dem zoologischen Museum
von Amsterdam. Mit Taf. I 1.
J. C. H. de Meijere, Beitrag zur Kenntnis der sumatranischen Dipteren. Mit Taf. II. 13.
J. Versluys, Die Kiemen von Limulus und die Lungen der Arachniden. Mit 8 Textflguren. 41.
P. N. van Kampen, Die Amphibien-Fauna von Neu-Guinea 51.
L. Bolk, Das Haarkleid eines Fetus von Chimpanse. Mit 8 Textfiguren 57.
Johanna Scholten, Eenige aanteekeningen over de land- en Zoetwatermollusken-fauna
van Nederland 67.
J. C. C. Loman, De verwantschap der Tardigraden. Met 2 figuren in den tekst . . . 73. Nelly de Rooy, Reptilien aus Nord-Neu-Guinea gesammelt von Dr. P. N. van Kampen
und Dr. K. Gjellerup in den Jahren 1910 und 1911. Mit 10 Textfiguren ... 81. J. E. W. Ihle, Ueber Ancylostoma pemiciosum v. Linstow und die Strongyliden des
Elephanten. Mit 7 Textfiguren 97.
P. L. Steenhuizen, Het broeden van de Geoorde Fuut (Podiceps nigricollis Brehm) op
de Ankeveensche Plassen in Mei 1918. Met 1 Tekstfiguur 105.
J. Th. Oudemans, Twee merkwaardige vlinder-cocons afkomstig uit het Insectarium
van „Natura Artis Magistra". Met 8 tekstfiguren 109.
C. J. van der Horst, Das Kleinhirn der Crossopterygii. Mit 7 Textfiguren 113.
Jac. P. Thysse, Over vogelgeluiden 119
H. C. Redeke, Bijdragen tot de kennis der inlandsche Zoetwater-Peridineeën. Met 6
tekstfiguren 123.
A. F. J. Portielje, Biologische opmerkingen uit de Diergaarde van het Kon. Zoologisch
Genootschap „Natura Artis Magistra".'Met plaat III 137.
C. ü. Ariëns Kappers, Die Bildung von Bogenfasern als primare Reflexbahn der vitalen
(protopathischen) Empfindungen. Mit 5 Textfiguren 145.
2E Wibaut-Isebree Moens, Raderdieren uit het plankton der Amsterdamsche grachten.
Met een kaart 151,
Dan. de Lange Jr., Contribution to the knowledge of the placentation of the Cape
Goldmole (Chrysochloris). With plate IV—VII „. . . . . . . . 161.
Max Weber, Beschouwingen over de Fauna van Nederland 175.
Max Fürbringer, Über das Zungenbein der Reptilien 195.
Mia Boissevain, De Ascomyceet, Kerbertia oniscidarum nov. gen. nov. spec. in den
darm van eenige Onisciden. Met plaat VIII en IX 213.
B. J. Ouëndag, Gebouwen in Artis. Met 11 tekstfiguren 219.
L. F. de Beaufort en L. P. de Bussy, Vogels van de Oostkust van Sumatra. Met een
kaart en diagram 229.
INHOUD.







Een aantal van Uw vrienden hebben zich vereenigd om U op Uwen zeventigsten geboortedag als feestbundel eene aflevering van de „Bijdragen tot de Dierkunde" aan te bieden.
Zeer uiteenloopende bijdragen als vrucht van hun werk en van hun pen zult Gij daarin ontmoeten. Gemeenzaam is alleen, dat zij eene uitiug zijn van vriendschap en vereering, van hoogachting tevens voor Uw levenswerk. Gemeenzaam is alleen, dat zij afkomstig zijn van personen, die aan het Zoologisch Laboratorium en Museum der Universiteit van Amsterdam, aan de wetenschappelijke instellingen van het Kon. Zoologisch Genootschap „Natura Artis Magistra" verbonden zijn of waren; voorts van enkele geleerden aan Arnsterdamsche wetenschappelijke instellingen verbonden, die op bizondere wijze van het wetenschappelijke materiaal van het Genootschap ex officio gebruik konden maken. Ook schuilt et een enkele van Uw vroegere leerlingen onder.
Gaarne hadden anderen van Uw vakgenooten deel genomen aan deze huldiging; zij moesten uitgesloten worden, de tijdsomstandigheden dwongen ons tot beperking, zij toch drukken zwaar ook op de uitgave van wetenschappelijke geschriften.
Maar ook hier wist de sympathie, die velen voor U koesteren de moeilijkheden te overwinnen. ■
Naast verschillende lichamen, vereenigingen en besturen van vereenigingen, wilden talrijke anderen, met wie Uw veelzijdige werkkring U in aanraking bracht en wier namen Gij elders aantreft, de uitgave van den feestbundel mogelijk maken en stelden daarvoor bijdragen beschikbaar.
De feestbundel is dus een geschenk van velen.
Hun gevoelens konden nergens beter uiting vinden dan in de „Bijdragen tot de Dierkunde", waarvan Gij een der redacteuren zijt en die uitgegeven worden door het Koninklijk Zoologisch Genootschap „Natura Artis Magistra", waaraan het beste deel van Uw leven gewijd was.
Een zeventigste verjaardag is tevens een herdenkingsdag. En zoo mag ik wel in herinnering brengen, dat het binnenkort 37 jaar geleden zal zijn, dat Gij aan het Genootschap verbonden werd. In 1882 toch werd Gij benoemd tot hoofdconservator van het Aquarium, dat alras na zijn stichting een vaste en wetenschappelijke leiding bleek noodig te hebben. Van de vlucht, die het onder Uwe leiding nam, getuigt Uwe uitstekende verhandeling in het Feestnummer bij gelegenheid van het vijftigjarig bestaan van het Genootschap in 18S8 uitgegeven. Zij maakte U tot vraagbaak bij de oprichting van Aquaria, zoo nog enkele jaren geleden te Berlijn, en verwierf terecht de gouden medaille op de internationale tentoonstelling te Antwerpen in 1894.
Aan Dr. Coenraad Kerbert



Het Aquarium heeft steeds Uwe belangstelling mogen bewaren en heeft zich altoos in door U uitgedachte verbeteringen mogen verheugen, ook nadat Uw werkkring in het belang van het Genootschap zooveel ruimer geworden was en het in zijn geheel aan Uw zorgen was toevertrouwd.
In 1890 toch kwam Dr. Westerman te vallen, nadat hij de belangen van het Genootschap, waarvan hij daadwerkelijk de onvergetelijke oprichter was, gedurende een lange reeks van jaren als Directeur had behartigd.
Op 2 Juni 1890 werd Gij tot zijn opvolger gekozen. Veel is sedert dien door U in het belang van het Genootschap gewrocht. Een der bijdragen in den feestbundel van de hand van den architect B. J. Ouëndag geeft in korte trekken een beeld van de reeks van schoone en doelmatige gebouwen voor dierenverblijven, die onder Uwe kundige leiding gesticht werden. Zij zijn een sierraad tevens voor den Tuin, die ook op veelvuldige andere wijze de zichtbare sporen draagt van Uw praktischen geest en Uw aesthetisch gevoel.
Het sprak bij U van zelf de traditiën van het Genootschap hoog te houden, dat steeds er naar streefde der wetenschap een eerste plaats te geven. Daarvan getuigt de wijze van tentoonstelling der levende dieren in Tuin en Aquarium, daarvan getuigt Uw zorg voor de Musea en Uw bestendig ijveren om hen een betere huisvesting te geven, opdat zij meer nut afwerpen ook voor de leergrage menigte, dan thans mogelijk is. Ook daarin volgdet Gij de traditiën van het Genootschap, dat steeds nauwe aansluiting zocht met de Universiteit van Amsterdam. Zoo kwam onder Uw Directoraat eene overeenkomst tot stand waarbij de Zoologische Musea van Gemeente en Genootschap tot beider voordeel vereenigd werden; terwijl op het oogenblik voor het zoologische onderwijs der Universiteit een betere huisvesting op het terrein van het Genootschap in voorbereiding is.
Zoo zijt Gij gedurende een lange reeks van jaren veelzijdig en nuttig werkzaam geweest in het belang van het Genootschap. Gij wist die belangen wijd uit te zetten, wat alom erkenning . vond: in zichtbaren vorm door toekenning der Gouden Linnaeus-Medaille van de Koninklijke Akademie van Kunsten en Wetenschappen te Stockholm in 1905, door Uwe benoeming tot Ridder in de Orde van de Poolster in 1907 en door het eere-doctoraat van de Universiteit Uppsala in hetzelfde jaar. Ook Nederland bleef niet achter toen het in 1912 Harer Majesteit behaagde Uwe verdiensten door het Ridderschap in de orde van den Nederlandschen Leeuw te huldigen.
Maar Uw levenswerk heeft meer omvat. Uwe studiejaren te Amsterdam en Leipzig eindigden met Uwe dissertatie over de huid der Reptilien, die thans nog een goeden naam heeft. Reeds spoedig daarna kwaamt Gij in nauw verband tot het zoologisch onderwijs aan de Amsterdamsche Universiteit. Aanvankelijk in 1877 als assistent bij Prof. W. Berlin, later in 1883 als privaat-docent en van 1885—1890 als lector.
Maar het leven begon ook andere eischen te stellen. Van 1879—1890 vorderde het leeraarschap in de natuurlijke historie aan de Kweekschool voor onderwijzers en onderwijzeressen veel van Uwen tijd. Slechts weinig vrije uren bleven over voor Uw werk over Distomum westermani, over de Visschen der Kara-Zee, voor systematische en biologische onderzoekingen, waartoe de bewoners van het Aquarium aanleiding gaven, voor veelvuldige faunistische nasporingen.
Uwe liefde voor productief wetenschappelijk werk wist ook later nog toen de veelvuldige beslommeringen en zorgen van de leiding van het Genootschap Uwe geheele kracht eischten, tijd te vinden voor de uitgave van verschillende geschriften. Ik noem slechts Uwe studiën over den Orang oetan, over de voortplanting en ontwikkeling van den Reuzensalamander, over Zaglossux, over Peter Artedi e. a. m.
Daarnaast waart Gij steeds bereid een ieder, die met ernstig streven tot U kwam de behulpzame hand te bieden, Gij zettet voor hen de poorten van Tuin, Musea en Aquarium wijd open. Uw streven was de schatten van het Genootschap voor wijde kringen tot leering, nut en genoegen toegankelijk en dienstbaar te maken.
Vele zijn U daarvoor dankbaar.



Toen Gij den dag herdacht, waarop Gij voor 25 jaren als directeur optradt, gaf de Amsterdamsche Schilderschool op treffende wijze uiting aan hare gevoelens van erkentelijkheid voor hetgeen de beoefenaren der kunst aan het Genootschap en zijn directeur te danken hadden.
Maar de spreuk „Natura Artis Magistra" geldt evenzeer voor de wetenschap, inzonderheid voor de dierkunde.
Het is heden het voorrecht der wetenschap TJ te eeren en door U te huldigen tevens haar dank te brengen aan het Genootschap, dat, opgericht voor de beoefening en bevordering der dierkunde, thans meer dan 80 jaren lang aan die roeping getrouw bleef, daarin geleid en gesteund door Uwe liefde voor de wetenschap, Uw hoog plichtsgevoel en veelzijdige gaven.
Max Weber.







De uitgave van dezen feestbundel werd mogelijk gemaakt door bijdragen van:
Het Gemeente-Bestuur van Amsterdam. Curatoren der Universiteit van Amsterdam.
De Vereeniging „Het Nederlandsen Natuur- en Geneeskundig Congres". Het Genootschap ter bevordering der Natuur-, Genees- en Heelkunde. De Amsterdamsche Universiteits-Vereeniging. Het Bestuur van het Artis-fonds.
Het Bestuur van de Nederl. Ornithologische Vereeniging.
De Vereeniging tot verbreiding van kennis over Nederland in den vreemde.
De Vereeniging „Sint Lucas".
De Plantage Buurtvereeniging.
Het Bestuur van het Koninklijk Zoologisch Genootschap „Natura Artis Magistra".
De Heer C. J. K. van Aalst, Amsterdam.
De Heer Charles E. H. Boissevain, Blaricum.
Mevrouw Dr. Mia Boissevain, Bilthoven.
Mevrouw C. Bürdet van der Vliet, Overveen.
De Heer D. van den Burg, Amsterdam.
De Heer J. T. Cremer, thans te Washington.
De Heer C. van Eeghen, Amsterdam.
De Heer S. P. van Eeghen, Amsterdam.
De Heer D. Goedkoop, Amsterdam.
Dr. H. F. R. Hübrecht, Amsterdam.
De Heer C. L. J. Kotting, Amsterdam.
De Heer C. H. de Marez Oyens.
De Heer H. W. van Marle, Amsterdam.
De Heer Jan ter Meulen, Amsterdam.
Dr. J. Th. Oudemans, Putten.
De Heer B. Prins, Amsterdam.
De Heer C. J. J. van Rijn van Alkemade, Utrecht.
Mr. Dr. C. Sleeswijk, Amsterdam.
Mr. P. G. van Tienhoven, Amsterdam.
De Heer C. G. Vattier Craane, Amsterdam.
De Heer Joh. H. Willemsen, Bussum.
De Heer J. W. Tzerman, 's Gravenhage.







Über einige alte und neue Ascidien aus dem Zoologischen Museum von Amsterdam,
VON
G. Ph. SLUITER,
o. Professor an der Universitat Amsterdam.
(Mit Tafel 1).
Die auf den folgenden Seiten erwahnten, teilweise als neu beschriebenen Ascidien fanden sich noch in den Vorraten des Amsterdammer Zoologischen Museums, das in den Gebauden der Königlichen Zoologischen Gesellschaft „Natura Artis Magistra" untergebracht ist. Auch meinerseits ergreife ich freudigst diese Gelegenheit diese Zeilen meinem Freunde, dem hochgesinnten Director dieser Gesellschaft, zur Feier seines 70sten Geburtstages zu widmen. Dass die so überaus glückliche Verbindung des Zoologischen Instituts der Universitat mit der Königlichen Zoologischen Gesellschaft in den vielen Jahren so reiche Früchten getragen hat, ist wohl in erster Linie dem weiten Bliek Kerberts zu danken. Die lebende Habe der Gesellschaft hat selbstverstandlich in erster Linie seine Fürsorge, aber auch Museum und Laboratorium erfreuen sich immer seiner warmen Teilname. Möge es ihm vergönnt sein noch manche Jahre im Interesse der Zoölogie und unserer Amsterdammer Institute wirksam zu sein.
Von den unten aufgeführten 15 Arten, habe ich 6 als für die Wissenschaft neue Formen beschrieben und eine als neue Varietat. Es sind dies: Polycarpa vankampeni, Distomus malayensis, Polyandrocarpa robusta, Phaïlusia julinea, Polycilor glabrun, Polycitor giganteus und die neue Varietat: Distomus hupferi Mchlsn., var. compacta. Besonders möchte ich auf die beiden Formen Phaïlusia julinea und Polycitor giganteus aufmerksam machen, welche einige merkwürdige anatomische Verhaltnisse aufweisen.
Pyura Hupferi Mchlsn.
Michaelsen. Die Pyuriden des Naturhist. Museums zu Hamburg. Mitt. aus dem Naturh. Museum. XXV. Hamburg 1908, p. 238 und „Beitrage zur Kenntniss der Meeresfauna West-Afrikas. Tunicaten." Hamburg 1915, p. 371.
Mehrere Exemplare dieser sehr typischen und leicht kenntlichen Art wurden von Herrn Vermeulen an der Senegal-Küste gesammelt. Der ausführlichen Beschreibung Michaelsen's ist kaum etwas hinzuzufügen, nur sei erwahnt, dass bei meinen Exemplaren die Fühler nur sehr schwach verastelt sind, so dass bei den meisten die Verastelungen 2ter Ordnung schon fehlten. Ferner erscheinen auch die Falten am Kiemensack etwas weniger breit, da ich nur 14—18 Langsgefasse zahlen konnte, wahrend bei den Exemplaren von Michaelsen 20—28 vorkamen. Sonst stimmen meine Exemplaren genau mit der Beschreibung Michaelsens überein.



Pyura spinosa Sluiter.
Sluiter. Tuniciers recueillis en 1904, par M. Ch. Gravier, dans la Golfe de Tadjourah (Somalië francaise). Mém. Soc. Zoologique de France. 1905. T. 18, p. 16.
Die 3 mir jetzt von der Maurischen Küste vorliegenden Exemplare sind betrachtlich grösser als das früher von mir beschriebene Tier, da das grösste Exemplar 42 mm lang, 30 mm breit und 20 mm dick ist. Die Siphonen sind bis 8 mm lang und zwar ist der Branchialsipho immer breiter als der Atrialsipho. Alle Tiere sind wieder mit der dorsalen rechten Seite auf Schwammen festgewachsen. Die linke, so wie auch die ventrale, rechte Seite ist ganz nackt, ohne Fremdkörper. Auch sind bei diesen grosseren Tieren mit weit offen stehenden Öffnungen, diese letzeren viel ausgepragter vierlappig. Die eigentümlichen, stachelförmigen Schuppen, welche die ganze Oberflache bedecken, haben zwar in Hauptsache dieselbe Gestalt wie früher von mir beschrieben wurde, aber sie scheinen bei den mehr ausgewachsenen Exemplaren ihre Form doch etwas zu andern. So sind bei den kleinen Schuppen, welche den ganzen Körper bedecken, die 5 bis 7 Dornen an der Basis weniger nach innen gebogen, auch sind sie mehr gestreckt. Die grosseren Stacheln, welche mehr vereinzelt, wenn auch in ziemlich grosser Anzahl über den Körper verfeilt sind, sind auch etwas anders gestaltet als bei dem früher beschriebenen kleineren Tiere. Sie sind namlich betrachtlich starker und mehr breit konisch, wahrend sie bei dem Djibouti-Exemplar schlank waren. Dasselbe gilt auch für die grosseren Stacheln, welche auf dem Siphonen und namentlich am Rande der beiden Öffnungen besonders auf den 4 Lappen vorkommen. Endlich sei noch erwahnt, dass auch an der Innenseite der beiden Siphonen 4 Langsreihen von Schuppen vorkommen, welche die gleiche Gestalt besitzen wie die Schuppen an der Aussenseite, nur sind sie mehr br&unlich gefarbt und tragen eine etwas grössere Zahl secundarer Dörnchen an der Basis.
Für die Flimmergrube sei noch bemerkt, dass bei einem Exemplar das rechte Horn nach aussen, das linke nach innen eingerollt ist. Der Kiemensack hat im allgemeinen den Bau wie ich ihn für das kleinere Tier von Djibouti beschrieben habe, nur hat die Zahl der Kiemenspalten in den Maschen etwas zugenommen, so dass die mehr dorsal gelegenen Maschen von 10 oder 11 Spalten durchbrochen sind, die mehr ventral liegenden nur von 6 oder 7. Zwischen 2 Falten kommen gewöhnlich 4 Langsgefasse vor. Von den 16 Fühlern möchte ich noch hervorheben, das sich nur Verastelungen 2ter Ordnung finden und diese letztere sogar nur kleine stummelförmige Forts&tze darstellen.
Polycarpa asymmetrica Sluiter.
Styela asymmetrica Sluiter. Die Tunicaten der Siboga-Expedition I, pg. 87.
Es liegen mir 3 Exemplare dieser Art vor, welche Prof. Dr. P. N. van Kampen in 1907, wahrend seiner Fahrten mit dem „Gier" in der Java-See sammelte, und zwar auf 6° 26' S. und 112° 41' O., aus einer Tiefe von 30 Faden. Die Tiere stimmen im Allgemeinen sehr gut mit den Siboga-Exemplaren von der Insel Gebé überein, nur möchte ich ein paar Ergauzungen hinzufügen. Der Zellulosemantel ist bei diesen 3 Exemplaren dünner als bei den Siboga-Exemplaren und auch weniger fest. Für den Kiemensack gilt als vollst&ndiges Schema: E. 6 | 7 | 6 | 6 | 5 D. 3 | 6 | 6 | 7 | 6 E, wobei also besonders auffallt, dass rechts von der Dorsalfalte 5 und links 3 Langsgefasse auftreten. Anf die Falten kommen 8 oder 9 Langsgefasse. Die Anordnung der Quergefasse entspricht dem Schema: 143424341, wobei die Gefasse 4ter Ordnung zuweilen noch als parastigmatische Gefasschen erscheinen, wahrend ich bei den Siboga-Exemplaren keine solche fand. Für den sehr geraumigen Darm sei noch erwahnt, dass der Afterrand nicht ganz glatt ist, sondern sehr wenig tief wellenförmig eingeschnitten. Die Gonaden sind, wie ich es früher angab, fast ganz in das Gewebe der inneren musculösen Mantels versenkt, so dass sie kaum in den Peribranchialraum hervorragen. Endocarpen scheinen auf den ersten Bliek ganz zu fehlen, aber schon bei Lupenvergrösserung sieht man zahlreiche, ganz kleine Bl&schen von etwa 0.2 mm hervorragen, welche bei microscopischer



Untersuchung sich als wirkhche, ganz kleine Endocarpen kund geben. Die asymmetrische Lage der Flimmergrube kommt anch hier vor, wenn auch nicht so auffallig wie bei den Siboga-Exemplaren.
Polycarpa aurata Q & G.
Für die Literatur siele: Sluiter. Tunicaten der Siboga-Expedition I, fig. 57.
Mehrere Exemplare dieser Art wurden von Herrn van der Sande auf dem Küstenriffe der Insel „Pulu Wèrè" an der Nord-Küste von Flores gesammelt. Sie gehort wohl zu dem meist verbreiteten Polycarpa-AxtQi\ im Indischen-Archipel und ist so wohl durch den ausseren Habitus als auch durch ihren anatomischen Bau leicht kenntlich, wenn auch der letztere vielfach kleine Abweichungen zeigt. Den früheren Beschreibungen ist nur wenig hinzuzufügen; nur für den Kiemensack sei noch bemerkt, dass die breiten Falten 20 bis 22 Langsgefasse besitzen und dass gewöhnlich die Maschen, welche den Falten am nachsten liegen breiter sind als die, welche in der Mitte des Feldes zwischen zwei Falten liegen, so dass erstere von 6 oder 7 Spalten durchbrochen sind, wahrend die mittleren Maschen nur 3 oder 4 besitzen.
Für die Flimmergrube sei noch bemerkt, dass sie bei allen diesen . Exemplaren von Flores im eine grosse Anzahl von gesonderten Öffnungen aufgelöst ist. Der eigentümliche Bau des Zellulosemantels mit den zahlreichen kolbenförmigen Anschwellungen der Blutgefasse tritt auch bei all diesen Exemplaren deutlich hervor. Nur die Farbe des Zellulosemantels ist fast völlig verschwunden, so dass die Tiere jetzt ganz blass gelblich erscheinen.
Polycarpa aurita Sluiter.
Sluiter. Natuurk. Tijdschr. v. Nederl. Indië Bd. 50, p. 338. Sluiter. Die Tunicaten der Siboga-Expedition I, p. 59..
Ein Exemplar dieser früher von mir beschriebenen Form wurde von van Kampen auf 6° 8' S. und 108° 18' O., aus einer Tiefe von 16 bis 18 Faden gesammelt. Es gehort das Tier jedenfalls zu den weniger seltenen Formen im Malayischen Archipel.
Polycarpa vanhampeni n. sp. Fig. 1, 2.
Aussere Kennzeichen. Das grösste der beiden vorliegenden Tiere ist 35 mm lang, 20 mm breit und 10 mm dick. Vorn ist der Körper schief abgestumpft, so dass die Branchialöffnung auf der vorderen Spitze liegt und die Atrialöffnung auf 2/3 der Körperlange weiter nach hinten, von welcher Stelle an der Körper gleich breit bleibt. Beide Öffnungen sind deutlich 4-lappig. Die Tiere sind mit der hinteren rechten Seite auf Sand, Korallen-Bruchstücken u. s. w. festgewachsen, sonst ist die Oberflache ganz glatt und auch nur sehr oberfiachlich und spürlich gefurcht. Die in Alkohol aufbewahrten Tiere sind jetzt milchich weiss gefarbt,
Der Zellulosemantel ist fest, lederartig und ziemlich dick.
Der Innenkörper besitzt eine kraftige Muskulatur, und zwar ist besonders die aussere Ringmuskelschicht gut entwickelt. Die beiden Siphonen sind kurz und breit und wenig deutlich vom übrigen Körper abgesetzt.
Der Kiemensack besitzt die gewöhnlichen 4 Falten, welche ziemlich schmal sind und 10 bis 12 Langsgefasse tragen. Die Zahl der Langsgefasse zwischen den Falten entspricht dem Schema: D. 3 | 5—7 | 4 [ 5 | 5—6. E. Die Quergefasse sincl von verschiedener Breite, nach dem Schema 13231 angeordnet, aber die Gefasse 2tei' und 3tei' Ordnung unterscheiden sich nur wenig in Grosse, wahrend diejenigen der Eten Ordnung sehr viel breiter sind. In den Maschen kommen regelmassig 8 bis 10 Kiemenspalten vor. Der Endostyl ist schmal und wenig hervortretend.
Die Flimmergrube ist hufeisenförmig, das rechte Horn aber biegt mit einer langeren sich •schlangelnden Schleife entweder nach innen oder nach aussen. (Fig. 1, 2). Die Dorsalfalte ist sehr schmal und glattrandig.
Der Darm bildet die gewöhnliche Doppelschlinge, ist überall sehr geraumig so dass der



Magen nur wenig scharf angedeütet ist. Der Enddarm ist nur kurz, was mit der ziemlich weit nach hinten liegenden Atrialöffnung zusammenhangt und der Afterrand ist tlef eingeschnitten, so dass er mit einem Kranz von fingerförmigen Papillen umstellt erscheint.
Die Fühler sind ungefahr 50 in Anzahl, wovon etwa 40 grössere. Letztere sind ziemlich lang und schmal.
Die Gonaden sind als ziemlich zahlreiche, unregelmassig angeordnete, birn- oder eiförmige Polycarpen entwickelt. Sie sind ungefahr 2 mm lang und sind nur sehr lose mit dem inneren Mantel verbunden, so dass sie sehr leicht abreissen. Das zentral liegende grosse _ Ovarium wird von den Testesblaschen und den verastelten Vasa efferentia umgeben. Die Öffnungen der kurzen Oviducte und Vasa deferentia liegen im Allgemeinen dem Atrialsipho zugewendet, wenn auch die Langsachsen der Polycarpen einander nicht immer ganz parallel verlaufen.
Fundort. Javameer, 5° 44'S. und 114° 22' O., Tiefe 32 Faden (Ex. A.); 0° 14' N., und 104° 4' O., Tiefe 13—16 Faden (Ex. B.). Beide Exemplare gesammelt von van Kampen, wahrend den Fahrten des Dampfer's „Gier."
Die beiden Exemplare stimmen in Hauptsache gut mit einander überein, nur ist bei dem einen (Ex. A) das Horn der Flimmergrube nach aussen, bei dem andern (Ex. B) nach innen gekehrt. Ferner finden sich bei Ex. A. 7 Langsgefasse zwischen der E*en una 2ten Falte und bei Ex. B nur 5.
Obgleich keine besonders auffallige Eigentümlichkeiten in ihrem Bau zeigend, kann ich diese beide Tiere doch nicht zu einer der zahlreichen Polycarpa-KxtQn bringen, die jetzt schon aus dem Malayischen Archipel bekannt sind.
Die ziemlich grosse Zahl der Fühler, die Anordnung der Langsgefasse in dem Kiemensack, der fingerförmig eingeschnittene Afterrand u. s. w. fand sich in dieser Kombination bei keiner der früher von mir beschriebenen Formen.
Distomus (Alloeocarpa) Hupferi Mchlsn., var. compacta n. var. (Fig. 3—6).
Aussere Kennzeichen. Die Koloniën bilden fiach ausgebreitete, oder auch gebogene Platten von 2—4 mm Dicke, welche auf Bryozoen und Muschelschalen aufgewachsen sind. An der Oberflache ragen die Einzeltiere, dicht gedrangt neben einander liegend, etwas hervor, besonders aber der Rand um die beiden Öffnungen. Dieser aufstehende Rand ist jetzt tief radiar gefurcht. Bei dem stark contrahierten Zustande ist in diesen Furchen nur schwierig zuweilen ein vierlappiger Einschnitt zurück zu finden. Die Öffnungen selbst sind kreisrund. Grössere und kleinere Tiere liegen unregelmassig verfeilt neben einander. Die Grössten sind an der Oberflache 3 mm lang, wahrend dann die beiden Öffnungen 2 mm von einander entfernt sind. Die Farbe der in Alkohol aufbewTahrten Exemplaren ist grau mit deutlich violettem Schimmer.
Die Einzeltiere werden bis 3Va mni lang und besitzen den typischen Habitus der Polyzoinen. Die Muskulatur ist ziemlich kraftig, so dass der Kiemensack nur undeutlich durchschimmert. Die Siphonen sind sehr kurz.
Der Zellulosemantel ist sehr fest lederartig, aber zwischen den Einzeltieren nur als dünne Lamellen entwickelt, an der Basis der Kolonie eine dickere zusammenhangende Platte bildend.
Der Kiemensack besitzt jederseits im Ganzen 11 Langsgefasse, welche in recht ungleichen Abstimden von einander entfernt sind und zwar so, dass von der Dorsalfalte abgerechnet zuerst 8 Kiemenspalten auftreten ohne ünterbrechung durch ein Langsgefass, dann folgen 5 Langsgefasse dicht neben einander mit nur je einer Kiemenspalte zwischen sich, die man also als lste Falte ansehen kann. Darauf folgen wieder 5 Kiemenspalten, dann ein Langsgefass, dann 6 Kiemenspalten. Dann folgt eine 2*e rudimentare Falte aus 3 Langsgefassen bestehend, die 1 resp. 2 Kiemenspalten zwischen sich frei lassen. Dann folgt eine Reihe von 9 nicht unterbrochenen Kiemenspalten, dann ein Langsgefass, 4 Kiemenspalten, 1 Langsgefass, 3 oder 4 Kiemenspalten und zuletzt der Endostyl. Die Quergefassen sind ungeiahr gleich breit; sehr regelmassig überbrücken parastigmatische Quergefasschen die Kiemenspalten. (Fig. 3).



Die Dorsalfalte bildet ein schmaler, glattrandiger Sauin.
Die Flimmergrube ist ein schwach gebogener quer verlaufender Sehlitz.
Die Fühler sind 16 in Anzahl, und zwar wechsein regelmassig 8 grosse mit 8 kleinen ab.
Der Darm macht, wie gewöhnlich eine enge Schleife an der linken Seite des Kiemensackes. Der Magen besitzt regelmassig 12 tiefe Falten, von welchen, wie auf dem Querschnitt leicht ersichtlich, jederseits 5 gleich tiefe kommen, dann eine sehr breite am hinteren Medianrand und eine etwas schmalere am Vorderrande. Die Falten sind nicht gerade, sondern mit schwacher spiraliger Biegung. Die Afterrand ohne Einschnitte. (Fig. 4).
Die Gonaden wie typisch für Alloeacarpa, rechts die Ovarien, links die Hodenblaschen und zwar so, dass die Ovarien sich mehr nach hinten, die Hodenblaschen sich mehr im Vorderteil anhaufen. Bei jungen Tieren sind die kleinen Ovarien in einfacher Reihe neben den Endostyl angeordnet, die Hodenblaschen als kleine ovoide Sackchen in abwechselnd gegeneinander gedrungener Doppelreihe. Bei erwachsenen Tieren bleiben die Ovarien fast kugelrund, die Hodenblaschen aber werden zu langeren, schlauchförmigen Organen, mit verhaltnissmassig langem Vas deferens mit etwas trichterförmig erweiterter Öffnung. (Fig. 5, 6j.
Fundort. Cap Blanco, W. Afrika 1 Kol.; Senegal 1 Kol.; Bai du Levrier, W. Afrika 1 Kol. Alle gesammelt von Herrn Vermeulen aus einer Tiefe von ± 15 Faden.
Der anatomische Bau der Einzeltiere dieser Koloniën gleicht fast ganz dem von Alloeocarpa Hupferi Mchlsn. und es ist nur der ganz verschiedene aussere Habitus, der mich veranlasst diese neue Varietat auf zu stellen. Wahrend doch nach Michaelsen's Diagnose bei A. hupferi die Kolonie besteht: „aus vollstandig von einander gesonderten, in ganzer Lange frei aufragenden, eiförmigen bis kugeligen, im Maximum 3Va mm langen und 2'/2 mm dicken Personen," so sind bei unserer neuen Varietat die Tiere fast ganz in dem gemeinschaftlichen Zellulosemantel eingebettet und ragen nur sehr wenig an der Oberflache hervor. Der Zellulosemantel bildet denn auch eine dicke, feste Masse an der Unterseite nnd keine „dünnen, plattenförmigen oder schmalere bandförmigen Stolonen", wie bei den Koloniën von Michaelsen. Dies so ganz verschiedenes Ausseres lasst denn auch sehr wenig vermuten, dass wir mit so gleichförmig gebauten Tieren zu thun haben. Nur der Bau des Kiemensaekes und die Zahl der Fühler zeigen einige Unterschiede. Eine zweite rudimentare Falte scheint bei A. Hupferi zu fehlen und auch die Zahl der Kiemenspalten zwischen den Langsgefassen ist bei den beiden Formen verschieden. Dann erwahnt Michaelsen 32 Fühler, wahrend ich nur 16 fand. Allerdings treten hier und dort ganz winzige Fühlerchen als Andeutungen von Fühlern 3*er Ordnung auf, was die Zahl ebenfalls auf 32 bringen würde, wenn diese alle sich weiter entwickelten. Sonst stimmen beide Formen in Betreff des Baues des Magens so wie des Geschlechtsapparat völlig mit einander überein.
Da auch die von Michaelsen beschriebene Grundform von West-Afrika, Gorée bei Cap Verde, stammt, so ist es wohl am wahrscheinlichsten, dass unsere Form nur eine compacte Varietat desselben vorstellt, was vielleicht mit dem etwas verschiedenen Bau des Kiemensaekes zusammenhangt.
Distomus (Aloeocarpa) malayensis n. sp. (Fig. 7, 8).
Aussere Kennzeichen. Die Kolonie bildet eine flach ausgebreitete Kruste, welche stellenweise bis 6 mm dick wird und auf Bryozoënstöcken festgewachsen ist. An der freien Oberflache ragen die Einzeltiere ziemlich weit kuppenförmig hervor, so dass sie in dem wahrscheinlich ziemlich stark. contrahierten Zustande noch bis zu 3 mm hoch hervorstehen. Die beiden Öffnungen liegen etwa 1 mm von einander entfernt auf der abgestumpften Spitze dieser kuppenförmigen Hügel; sie sind beide kreisrund, von einem vielfach strahlich gefurchten Rande umgeben, ohne dass aber grössere Einschnitte zur Bildung von 4 Lappen zu unterscheiden sind. Die Oberflache dieser Hügel ist nicht glatt, sondern mit kleinen Höckerchen bedeckt, die allerdings erst bei Lupenvergrösserung deutlich sichtbar werden. Die Farbe deiin Alkohol aufbewahrten Kolonie ist grau mit schwTach violettem Schimmer.



Der Zellulosemantel ist fest und zahe. Er besitzt die gewöhnliche Structur, so dass nur sternförmige Testazellen aber keine Blasenzellen vorkommen.
Die Einzeltiere sind derartig in den Zellulosemantel orientiert, dass der Dorsalteil mit den beiden Siphonen in den hervorragenden Hügelchen liegen, der Ventralteil mit Endost}^ und dem Darm in dem compacten Teil des Mantels. Die Lange der grosseren Individuen ist 3 mm, die dorso-ventrale Breite ungefahr 4 mm.
Der lnnenkörper ist mit kraftiger Muskulatur versehen.
Der Kiemensack ist ohne eigentliche Falten, da jederseits, statt deren, nur 3 Langsgefasse vorkommen, welche in ungleicher Entfernung von einander liegen, so dass vom Endostyl nach der Dorsalfalte zu die Felder zwischen denselben immer schmaler werden. So kommen zwischen Endostyl und erstem Langsgefass 9 Kiemenspalten vor, zwischen diesem und dem 2ten Langsgefass 5, im dritten Felde 4 oder 3 und endlich zwischen dem am meisten dorsalen Langsgefass und der Dorsalfalte nur noch 2 Kiemenspalten. Die Kiemenspalten selbst sind lang und schmal und fast immer von parastigmatischen Quergefasschen überbrückt. Die übrigen Quergetasse sind ungefahr gleich breit. (Fig. 7).
Die Flimmergrube ist wie gewöhnlich bei den kleinen Formen, kreisrund, höchstens etwas breiter als lang.
Die Dorsalfalte ist schmal und glattrandig.
Die Fühler sind 16 in Anzahl, wovon 8 grössere mit 8 kleinen abwechseln.
Der Darm liegt, wie typisch für die ganze Familie, linksseitig neben dem hinteren Teil des Kiemensackes. Der kurze Oesophagus mündet in den langlich-runden Magen. Letzterer besitzt 14 ziemlich tiefe Falten. Der übrige Darm macht die gewöhnliche Schlinge und ist geraumig. Der Enddarm ist kurz und mündet mit einem weit offen stehenden After, dessen Rand nur schwach wellenförmig eingeschnitten ist.
Die Gonaden sind jederseits des Endostyls, links und rechts als kleine Polycarpen entwickelt. Rechts liegen einige wenige Ovarien, von welchen ich meistens zwei oder sogar nur eins fand, zuweilen aber auch drei. Links fand ich ziemlich regelmassig 6 Hodenblaschen in einer Reihe hinter einander neben dem Endostyl, von welchen das vorderste und das hinterste betrachtlich kleiner sind, etwa halb so gross, wie die 4 mittleren. Die Öffnungen der Oviducte sind nach vorn, die der Yasa deferentia dem Endostyl zugekehrt. (Fig. 8).
Fundort: Java-See, 6° 26' S., 112° 41' O., Tiefe 30 Faden, gesammelt von van Kampen, wahrend den Fahrten des Dampfers „Gier" am 14 Dez. 1907.
Es ist dies eine ganz typische Distómus-Avt, bei der die Kiemenfalten ganz zurückgebildet sind und nur noch 3 einfache Langsgefasse erhalten geblieben sind. Ferner ist noch hervorzuheben, dass die Zahl der Ovarien stark reduziert ist und sogar bis auf eins herabsinken kann, wahrend sonst bei Distomus gewöhnlich diese Zahlenreduction den Hodenblaschen zufallt.
Polyandrocarpa robusta n. sp. (Fig. 9—12).
Aussere Kennzeichen. Die einzige vorliegende Kolonie bildet eine dünne polsterartige Masse von ö'/a cm Lange, und 4'/2 cm Breite, wahrend die Dicke an verschiedenen Stellen zwischen 6 mm und 10 mm schwankt. Mit der breiten Unterseite war die Kolonie auf Sand, KorallenBruchstücken u. s. w. festgewachsen. An der freien Oberflache erscheinen die Einzeltiere als etwas dunklere Flecken von 4—6 mm Lange und 3—4 mm Breite, welche scharf von den zwischen gelegenen Partieën des Zellulosemantels abgegrenzt sind, welche heller, weisslichgrau gefarbt sind und dadurch ein heller gefarbtes Netzwerk zwischen den Einzeltieren bilden. Eine Anordnung der Tiere zu besonderen Systemen kornuit nicht vor. Die beiden Öffnungen sind ungefahr 2V2 mm von einander entfernt. Beide sind vierlappig, was aber bei der ziemlich starken Kontraktion der Tiere nicht immer gleich deutlich zu Tage tritt. Die Oberflache ist nicht ganz glatt, sondern mit kleinen Warzchen bedeckt, welche nur in der Umgebung



der beiden Öffnungen etwas grösser werden, sonst nur mit der Lupe zu unterscheiden sind.
Der Zellulosemantel ist fest und zahe, knorpelig und grau weisslich gefarbt ohne Pigment. Es kommen in dem Gewebe nur die sternförmigen Testazellen vor, keine Blasenzellen.
Die Einzeltiere haben eine ovoide Gestalt mit einer Langsachse bis zu 5 mm und einer Breiteachse von 3 bis 4 mm. Die Siphonen sind kurz und der ganze lnnenkörper mit massig kraftiger Muskulatur versehen.
Der Kiemensack besitzt jederseits 4 Falten, von welchen aber die 2te und 4te von der Dorsalfalte abgerechnet, viel schwacher entwickelt sind als die beiden anderen. Die Verteilung der Langsgefasse entspricht folgendem Schema: D 1 (10) 2 (4—6) 1 (10—12) 3 (4—6) —E. Zwischen der Dorsalfalte und erstem Langsgefass liegen 8 Kiemenspalten, zwischen Endostyl und der 4ten Falte 5 Kiemenspalten. In den übrigen Feldern wechselt die Zahl zwischen 2 und 4, wde es aus der Abbildung zu ersehen ist. Die Kiemenspalten selbst sind gewöhnlich ziemlich breit, etwa 4 mal so lang als breit, wrenigstens in den breiteren Feldern. Die Quergefasse sind ungefahr gleich breit, parastigmatische Quergefasschen kommen vielfach vor. Der Endostyl ist massig breit. (Fig. 9).
Die Flimmergrube bildet eine lange schmal-ovale Spalte. (Fig. 10).
Die Dorsalfalte ist glattrandig und verhaltnissmassig breit.
Die Fühler sind lang und schmal. Es kommen im Ganzen ungefahr 40 vor, welche nur wenig verschieden sind in Lange, obgleich eine Abwechselung von etwas grosseren und kleineren öfters noch zu unterscheiden ist.
Der Darm liegt wie gewöhnlich linksseitig gegen den hinteren Teil des Kiemensackes. Der ungefahr birnförmige Magen besitzt im Ganzen 14 tiet' ins Innere hineinragende Falten. Am hinteren Teil des Magens liegt der hakenförmig gebogene Blindsack. Der geraumige Mittel- und Enddarm biegt sich hinter dem Magen in eine enge Doppelschlinge, deren Schenkel unmittelbar gegen einander liegen. Der After ist glattrandig. (Fig. 11).
Die Gonaden sind jederseits als mehrere, langlich runde, hermaphroditische Polycarpen entwickelt, welche jederseits des Endostyls eine Reihe von 7 oder 8 Drüsen bilden. Die grössten sind 0.87 mm lang und halb so breit. Die ungefahr 18 Hodenblaschen, welche unter dem Ovarium liegen sind ungefahr so gross wie die grössten Eier im Ovarium. (Fig. 12).
Fundort. Java-See 4° 25' S., 116° 2' O., gesammelt von van Kampen wahrend den Fahrten des Dampters „Gier" am 12 Dez. J908, Tiefe: 15—20 Faden.
Obgleich der Bau der Einzeltiere nur wenig abweicht von dem der beiden Arten, welche die Siboga-Expedition erbeutete, so kann ich doch die eben beschriebene Form nicht mit diesen identifizieren. Erstens ist der Habitus der ganze Kolonie mit dem kraftig entwickelten Zellulosemantel recht verschieden, dann bleiben auch die Einzeltiere betrachtlich kleiner und ist auch der Bau des Kiemensacks mit den reduzierten 2ten und 4t«i Kiemenfalten zu abweichend um als blosse Variante zu gelten. Die Polyandrocarpa lapidosa von Herdman, welche Michaelsen nachuntersuchte hat nur 11 Falten am Magen und einen eingeschnittenen Afterrand und weicht überhaupt, auch durch den mit Sand inkrustierten Zellulosemantel mehr von den Indischen Formen ab.
Phaïlusia julinea n. sp. (Fig. 13—16).
Aussere Kennzeichen. Das einzige erbeutete Exemplar ist 10 cm lang und über die grösste Lange ungetahr 3 cm breit, nnr hinten etwas breiter, seitlich etwas zusammengedrückt, aber immerhin noch 2 cm dick. Nach vorn zu biegen die beiden kraftigen Siphonen nach der Dorsalseite über; der Branchialsipho ist ungefahr 372 cm, der Atrialsipho ungefahr 272 cm lang. Die beiden-Öffnungen sind deutlich 10-lappig eingeschnitten, wahrend die 10 Furchen noch für ungefahr 1.5 cm auf der Oberflache zu verfolgen sind. Diejenigen des Branchialsiphos sind dann scharf vom übrigen Körper abgegrenzt, die des Atrialsiphos verstreichen mehr allmahlig. Das Tier ist mit der hinteren linken Seite auf Korallen-Bruchstücken und Muschelschalen festgewachsen. Die sonstige Oberflache ist ganz glatt, ohue Fremdkörper, nur



mit wenig ausgesprochenen Furchen, welche wohl durch Kontraktion verursacht sind. Die Farbe ist halbdurchscheinend grau, wie typisch für die meisten Phaïlusia und Ascidia-Kxten. (Fig. 13).
Der Zellulosemantel ist massig dick, halb-knorpehg, mit der typischen Struktur des AscichaMantels, mit zahlreichen grossen Blasenzellen und spindelförmigen Testazellen.
Der lnnenkörper, aus dem Zellulosemantel herausgenommen, misst 8.5 cm, wovon 4 cm auf den schmalen Vorderteil kommen, welcher wie ein langer Sipho aussieht, und il/2 cm auf den breiteren Hinterkörper. Der Atrialsipho misst jetzt 2.8 cm. Die Muskulatur der rechten Seite ist massig kraftig entwickelt, die der linken Seite nur kraftig an den beiden langen Siphonen. Die Eingeweide schimmern im Hinterkörper deutlich durch. Das Ganglion liegt weit nach hinten etwas vor der TJmbiegungstelle von Atrialsipho in Branchialsipho. (Fig. 14).
Der Kiemensack ist sehr regelmassig gebaut; er zeigt eine recht deutlich ausgepragte Langsfaltelung, wodurch immer die Kiemenspalten unterhalb der schmalen Langsgefasse, sehr schmal erscheinen und schwierig zu zahlen sind. Sonst liegen regelmassig zwischen zwei Langsgefasse 3 breite Kiemenspalten, welche ungefahr 6 mal so lang als breit sind. Von den schmal erscheinenden Spalten, welche in der Langsfaltelung liegen scheinen jeweilen ungefahr 6 vorzukommen. Die Quergefasse unterscheiden sich nur sehr wenig in Breite, wenn auch hier und dort die gewöhnliche Abwechselung von breiteren und schmaleren etwas deutlicher zu Tage tritt. Auf den Kreuzpunkten stehen ziemlich kraftige konische Papillen, welche aber an der Basis noch regelmassig einige, etwa 3 oder 4, kleinere Nebenzackchen besitzen. Intermediare Papillen habe ich nirgends gefunden. Parastigmatische Quergefasschen kommen hier und dort vor, aber nur ganz vereinzelt. (Fig. 15).
Die Flimmergrube ist völlig verschwunden, ja die ganze Stelle, wo die Flimmergrube zu erwarten ware und wo sonst die Peripharyngeallippen nach hinten ausbiegen, ist ganz schmal geworden, da die Dorsalfalte weit nach vorn vordringt und die Peripharyngeallippen fast den Fühlersaum berühren. Statt der Flimmergrube sind aber mehrere sekundare, dorsale Öffnungen eutwickelt, welche in den Peribranchialraum ausmünden. (Fig. 16).
Die Dorsalfalte ist ziemlich breit, über die ganze Lange glattrandig aber deutlich gerippt.
Die Fühler sind 40 in Anzahl, zwar ungleich lang, aber ohne dass ein bestimmtes Regelmass in der Anordnung zu entdecken ist.
Der Darm macht die gewöhnliche Doppelschlinge. Die erste Schlinge reicht ziemlich weit nach vorn, bleibt nur wenig hinter dem Winkel zwischen den beiden Siphonen zurück. Bei der hinteren Umbiegung der zweiten Schlinge bildet der Darm wieder eine sackartige Erweiterung, wodurch der Enddarm nur massig lang ist. Der glattrandige After liegt an der Basis des Atrialsiphos.
Die Gonaden liegen wie gewöhnlich hauptsachlich in der ersten Darmschlinge, nur die. Verastelungen der Hoden greifen auf der rechten Seite der Darmwand über. Ein sehr dickes, weiss gefarbtes Vas deferens und ein schmaleres, weniger helles Oviduct folgt den Lauf der zweiten Darmschlinge und beide münden neben dem After in den Atrialraum.
Fundort. Insel Nassi besar in der Java See, Tiefe 9 Faden, gesammelt durch van Kampen wahrend den Fahrten des Dampfers „Gier".
Es ist dies jedenfalls eine typische Phaïlusia-Art in Sinne Julin's, wie auch Hartmeyer diese Abgrenzung der beiden Gattungen Ascidia und Phaïlusia übernommen hat und wie ich meine ganz mit Recht. Auffallend ist die Zehnzahl der Lappen um die beiden Öffnungen, welche Zahl auch bei der früher von mir beschriebenen Ascidia decemplex (Natuurk. Tijdsch. v. Nederl. Tndië, Bd. L, p. 343) vorkommt. Der ganze Habitus aber, mit den langen Siphonen und besonders der sehr verschiedene Bau des Kiemensackes, trennt die beiden Arten doch wieder w7eit von einander. Am merkwürdigsten war mir aber das Verhalten am Vorderende der Dorsalfalte. Die Praebranchialzone wird hier ganz schmal und die Dorsalfalte dringt fast bis zum Fühlersaum vor, wahrend die Peripharyngeallippen stark nach vorn



Wegen, anstatt, wie es gewöhnlich der Fall ist, nach hinten, zur Bildung des dreieckigen Feldes, in welchem das Dorsaltuberkel mit der Flimmergrube sonst liegt. Die bekannte Erscheinung bei einigen Ascidiidae, wobei die Flimmergrube bei den erwachsenen Tieren allmahlig kleiner wird und sich sekundare in den Peribranchialraum ausmündende Kanalchen und Öffnungen bilden, ist also hier zum Extrem durchgeführt, da die Flimmergrube völlig verschwunden ist. Die Zahl der sekundaren Kanalchen und Öffnungen in den Peribranchialraum habe ich an dem einzigen Exemplar nicht feststellen können. Ich schliesse mich der Ansicht Julin's, welcher auch Hartmeyer geneigt ist an zu erkennen, an, um die. Ascidiidae, wobei diese eigentümliche TJmbildung der Abfuhrcanale der JSTeuraldrüse vorkommt, in die Gattung Phaïlusia zu vereinigen und möchte ich diese Art Julin widmen, der so viel zur Klarstellung dieser Frage beigetragen hat.
Polycitor scaber Sluiter.
Sluiter. Die Tunicaten der Siboga-Expedition II, fig. 25.
Eine Kolonie dieser Art sammelte van Kampen, wahrend seiner Fahrten mit dem Dampfer „Gier" auf dem Kiffe der Insel Pulu Paree, eine der „Tausend Insein" in der Java-See. Die Kolonie stimmt genau mit meiner früheren Beschreibung des Tieres von der Insel Jedan überein.
Poïycitor segmentatus Sluiter.
Sluiter. Die Tunicaten der Siboga-Expedition II, fig. 9.
Mehrere Koloniën sammelte van Kampen, ebenfalls auf dem Riffe Pulu Paree, zusammen mit der vorigen Art. Sowohl das Aussere der Kolonie als auch der Bau der Einzeltiere stimmen mit meiner früheren Beschreibung überein. Allein die Tiere sind noch etwas langer und damit ist der stielförmige Abschnitt des Abdomens, zwischen dem Thorax unddemangeschwollenen Hinterteil des Abdomens mit dem Magen und Gonaden dünner als bei den Siboga-Exemplaren. Ich vermute, dass auch das Fehlen der eigentümlichen Einschnürungen, welche ich damals .beschrieb, bei den jetzt vorliegenden Exemplaren dadurch verursacht wird, dass die Tiere weniger contrahiert sind.
Da ich die Koloniën mit den Originalen der Siboga-Expedition nochmals verglichen habe, und sonst keine nennenswerten Unterschiede sehe, sind die Einschnürungsringe bei den Siboga-Exemplaren wohl mehr als zufallige Erscheinungen auf zu fassen.
Poïycitor' {Eudistoma Caull.) glabrum n. sp. (Fig. 17).
Aussere Kennzeichen. Die grösste der 3 vorliegenden Koloniën ist 6'/2 cm lang, 4. cm breit und 3 cm hoch. Sie bilden diéke, polsterartige Massen, welche mit der mehr abgeflachten Unterseite auf den schlammigen Boden mittelst verschiedener Fremdkörper fest gewachsen waren. Die ganze Kolonie ist gallertig, halbdurchscheinend, die Oberflache erscheint unter der Lupe feinkörnig, wahrend die ümgebung der Branchialöffnungen mit den 6 papillenartigen Lappen etwas mehr hervorragen. Die Branchialöffnungen sind ungelahr 3 mm von einander entfernt. Die Atrialöffnungen sind ebenfalls 6 lappig aber viel undeutlicher und überhaupt öfters viel schwieriger zn entdecken. Die ganze Oberflache erscheint in unregelmassige Vielecken geteilt, welche mit der Lage der Einzeltiere übereinkommen und welche Zeichnung verursacht wird durch die ziemlich dünnen Lamellen des Zellulosemantels zwischen den Einzeltieren. Bei schrag auffallendem Lichte ist diese eckige Zeichung besonders deutlich zu sehen.
Die Einzeltiere sind alle sehr stark zurückgezogen, so dass die Lücken in dem oberen Teil des Mantels, wo einmal die Thoraces lagen, jetzt alle leer sind. Jetzt sind die Einzeltiere nnr noch 8 mm lang aber waren im Leben jedenfalls doppelt so gross, wenn man den Abstand misst von der Branchialmündung an der Oberflache bis an die Stelle wo jetzt die Abdomina liegen. Jetzt kommen auf den Thorax 3 mm, auf den Stiel und das Abdomen 5 mm. Die Muskulatur ist sowohl am Thorax als am Abdomen ziemlich kraftig. Die beiden



kurzen Siphonen stehen beide am Vorderrande des Tieres, der Atrialsipho nur etwas weiter nach hinten. Beide Öffnungen erscheinen deutlich 6-lappig. (Fig. 17).
Der Zellulosemantel ist gallertig und ziemlich weich, bildet an der oberflachlichen Schicht nur dunnere Platten zwischen den Thoraces der Einzeltiere und eine melu compacte Masse in den tieferen Schichten, wo die Stiele und Abdomina der Personen liegen. Besonders in der mehr oberflachlichen Schicht kommen, ausser den gewöhnlichen spindelförmigen Testazellen, dicht gedrangt grosse Blasenzellen vor, welche ein Durchmesser von 0.1 mm erreichen. Auch _ in den tieferen Schichten finden sich noch Blasenzellen, aber viel weniger gehauft. Hier sind aber zahlreichen Kotballen angehauft, die vielleicht von abgestorbenen Tieren herstammen.
Der Kiemensack besitzt 3 Reihen von lang ausgezogenen Kiemenspalten, die bei den stark contrahierten Tieren stark und unregelmassig eingeschrumpft erscheinen.
Die Dorsalfalte besteht nur aus 2 langen, dreieckigen Zungen.
Die Flimmergrube bildet eine langlich-runde Öffnung.
Der Darm fangt an mit einem langen weiten Ösophagus, welcher in den fast kugeligen, glattwandigen Magen übergeht. Bald hinter dem Magen erweitert sich der Mitteldarm zur Bildung des Nebenmagens, welcher als ein scharfkantiger, ringförmiger Wulst sich vortut, wie es öfters der Fall ist, vielleicht aber nur durch Contraction diese Form annimmt. Hinter dem Nebenmagen setzt sich der Mitteldarm noch eine kurze Strecke nach hinten fort urn dann nach vorn in den Enddarm umzubiegen, welcher ganz mit Kotballen gefüllt ist. Der in zwei Zipfel geschlitzte Afterrand liegt halbwegs der 2*en Kiemenspaltenreihe.
Die Fühler sind 16 in Anzahl, wovon S grössere mit 8 kleineren abwechseln.
Die Gonaden wie gewöhnlich in dei Darmschlinge.
Fundort: Java-See, 6° 37' S., 109° 16' 0. Tiefe 20 Faden, gesammelt von van Kampen, wahrend den Fahrten des Dampfers „Gier". 3 Ex.
Anfangs war ich geneigt diese drei Koloniën zu meiner früher beschriebenen Art P. mollis (Die&Tunicaten der Siboga-Expedition II, p. 11) zu stellen, aber nachdem ich die beiden Originalen nochmals mit einander verglichen hatte, scheint mir das doch nicht statthaft. Erstens ist der ganze Habitus nicht gleich, da bei P. mollis von einer Felderung an der Oberflache nichts zu sehen ist, wahrend andrerseits bei unserer neuen Art, die Einzeltiere gar nicht clurchschimmern. Das ware nun aber von untergeordneter Bedeutung, aber auch in dem inneren Bau treten Unterschiede auf. Die Kiemenspalten sind bei P. mollis viel kürzer, in dem Zellulosemantel fehlen Blasenzellen und Kotballen und ein Nebenmagen scheint dort nicht entwickelt. Es sind dies wohl genügende Gründe beide Arten anzuerkennen.
Polycitor {Paradistoma Caull.) giganteus n. sp. (Fig. 18—20).
Aussere Kennzeichen. Die einzige mir vorliegende Kolonie bildet eine feste, dick cylindrische Masse von 12 cm Höhe und ungefahr 8 cm in Durchmesser. Die Kolonie war offenbar mit der Basis auf Steinchen, Muschel-Bruchstücken u. s. w. festgewachsen, welche noch an der Basis befestigt sind. Die Oberflache des in Alkohol aufbewahrten Exemplars ist jetzt braunlich, im allgemeinen glatt, nur an der oberen freien Flache hangen zahlreiche, mehr oder weniger regelmassig gestaltete, freie, zungenförmige Fetzen des Zellulosemantels. Es ist mir nicht möglich zu entscheiden, ob dies dem ursprünglichen Zustand entspricht, oder ob sich diese Fetzen erst nachtraglich bei der Conservierung los getrennt haben. Die Einzeltiere sind nicht in Systeme geordnet und gemeinschaftliche Cloackalöffnungen fehlen vollstandig. Die beiden Öffnungen der Einzeltiere sind kreisrund und deutlich an der Oberflache zu erkennem.
Der Zellulosemantel ist ziemlich fest, mehr oder weniger knorpelig, mit schwach angedeuteter faseriger Structur in der Richtung der Langsachsen der Einzeltiere. Blasenzellen konnte ich nicht mit Sicherkeit unterscheiden. Das braunliche Pigment dringt nur sehr wenig weit in das Innere durch, so dass nur die ausserste Oberflache braun erscheint, die ganze innere Masse aber heil weisslich grau gefarbt ist, Nur am Rande der oberen und untereu Flache dringt die braune Farbe etwas weiter vor.



Die Einzeltiere erreichen jetzt noch die enorme Grosse von 47» cm und sind deutlich in Thorax, Halsteil und eigentliches Abdomen geteilt und zwar so, dass auf jedem dieser 8 Körperabschnitte regelmassig 17a cm kommt. Jedenfalls waren aber die Tiere stark zusammengezogen so dass sie im Leben noch betrachtlich langer waren. Die beiden ungefahr 27a nim langen Siphonen sind nach vorn gekehrt und münden beide direct an die Oberflaehe aus. Die Öffnungen sind nur sehr undeutlich 6-lappig, erscheinen fast kreisrund, nur dass 6 Bundel von etwas kraftigeren Langsmuskeln eine Andeutung der Sechszahl geben. Die Muskulatur des Innenkörpers ist besonders am Thorax kraftig entwickelt, so dass der Bau des Kiemensackes nicht durchschimmert; am Abdomen ist sie viel schwacher, sodass der Verlauf des Darmes leicht zu verfolgen ist. (Fig. 18).
Der Kiemensack ist gross und besitzt jedenfalls nicht weiniger als 40 Reihen von Kiemenspalten. Die Kiemenspalten sind lang, schmal und gerade gestreckt. An den Quergefassen kommen kraftige, zungenförmige Fortsatze vor, in Zahl mit den Kiemenspalten übereinkommend, genau wie es sich bei der Gattung Glossophorum verhalt. Der Endostyl ist von normaler Breite und durch die starke Kontraction des Thorax mit gedrungen-schlangelndem Verlauf. (Fig. 19).
Die Flimmergrube ist verhaltnissmassig gross und zeigt die typische C-Form vieler einfachen Ascidien. Die Öffnung des TJ-förmigen Bogens ist nach rechts gekehrt, indem das ganze Gebilde schief zur Laugsachse steht. Die beiden Hörner sind schwach nach aussen gebogen. (Fig. 20).
Die Dorsalfalte besteht aus zahlreichen lang-zungenförmigen Fortsatzen.
Die Fühler sind 32 in Anzahl und sehr regelmassig angeordnet, so dass ich immer 8 sehr grosse Fühler fand, dazwischen 8 von 2tei' Ordnung und endlich mit diesen beiden abwechselnd noch 16 betrachtlich kleinere 3ter Ordnung.
Der Darm fangt an mit einem langen und engen Ösophagus um im Vorderteil des angeschwollenen Abdomens in den langlich runden, nicht grossen Magen aus zu münden. Die Wand des Magens ist in Falten gelegt und zwar mögen etwa 8 vorkommen, welche aber schwer zu zahlen sind, da sie nicht gerade gestreckt verlaufen, sondern in ziemlich gedrungenen Schlangelungen liegen, was aber vielleicht durch Kontraktion verursacht ist. Hinter dem Magen setzt sich der Darm bis ganz hinten im Abdomen fort, biegt dann nach vorn, verschmalert sich alsbald, wahrend der enge Enddarm wieder durch den Stiel nach vorn zieht um in den glattrandigen After weit vorn im Thorax aus zu münden.
Die Gonaden liegen im Abdomen in der Darmschlinge und zwar füllt das voluminöse Ovarium fast den ganzen Raum, welcher von der Darmschlinge frei gelassen wird. Der Hoden ist etwas heller gefarbt und umgreift teilweise das Ovarium. Das Vas deferens ist weiss und besonders der Anfangsteil ist deutlich geschlangelt, wahrend es im Stiel mehr gerade verlauft.
E\ndort: West-Indien, ohne genauere Ortsangabe, gesammelt van de Wege, 1 Kolonie.
Es ist dies in mehreren Hinsichten eine sehr merkwürdige Art. Erstens fallt die enorme Grosse der Einzeltiere auf, da die Tiere in dem offenbar stark kontrahierten Zustancle noch fast einen halben Decimeter lang werden, und mit diesem Riesenwuehs gehen nun wohl andere Besonderheiten in dem anatomischen Bau Hand in Hand. So ist die Zahl der Reihen von Kiemenspalten bis auf 40 gestiegen, wahrend dié höchste bis jetzt bekannte Zahl bei dieser Gattung 24 war. Auch ist vielleicht die Form der Flimmergrube von der Grosse unserer Tiere abhiingig. Bei fast allen in Koloniën lebenden Ascidien bildet die Flimmergrube eine ungefahr kreisrunde oder ovale oder höchstens etwas nierenförmig eingebogene Öffnung, was wohl mit der Kleiuheit der Einzeltiere zusammenhangt, wobei dieser primitive Zustand wahrscheinlich erst secundar wiedererlangt ist. Bei unserem so viel grosseren Polycitor giganteus hat die Flimmergrube die typische hufeisenförmige Gestalt angenommen oder vielleicht beibehalten, wie sie so vielfach als Grundform bei den grosseren einfach bleibenden Ascidien auftritt,



Andrerseits ist das Vorkommen der zungenförmigen Fortsatze an den Quergefassen des Kiemensacks wohl unabhangig von der Grosse der Tiere. Es würde hierbei also ein analoger Fall vorliegen wie bei Polyclinum und Glossophorum, welche letztere Gattung von Lahille bloss auf das Vorkommen dieser Fortsatze hin von Polyclinum abgetrennt wurde. Nun ist aber nach den Untersuchungen Hartmeyer's ') das Verhalten dieser beiden Gattungen ein anderes, als wir bisher meinten, da- der Typus der Gattung Polyclinum (Polyclinum saturnium Sav.) auch die Fortsatze an den Quergefassen besitzt und also jedenfalls die Gattung „Glossophorum"' Lahille einzuzieben ist. Hartmeyer hat diese Fortsatze dann auch bei mehreren anderen, als Polyclinum beschriebenen, Arten, gefunden und formuliert eine scharfere Diagnose dieser Gattung, wobei auch das Vorkommen dieser Fortsatze darin aufgenommen wird. Ob hiermit das Richtige getroffen ist, will ich vorlauflg dahingestellt sein lassen, nur möchte ich bemerken, dass die meisten von mir beschriebenen Polyclinum-Arten durch den glattwandigen Magen, so wie durch die gedrehte Schlinge des Darmes sich der neuen Fassung der Gattung Polyclinum gen au unterordnen, allein fehlen die Fortsatze an den Quergefassen. Nun tut sich hier bei unserem Polycitor giganteus ein analoger Fall vor, da die Tiere ihrem ganzen anatomischen Bau nach zu Polycitor zu rechnen sind, nur dass die Quergefasse mit den zungenförmigen Papillen besetzt sind. Anfangs war ich geneigt desshalb die Form in einern neuen Subgenus, z. B. „Parapolycitor" unter zu bringen, aber weil eben auch bei Polyclinum dasselbe vorkommt, scheint es mir unstatthaft zu viel Gewicht auf das Vorkommen dieser Papillen zu liegen. Vielleicht ist auch Hartmeyer geneigt nach diesem Befund bei Polycitor seine Diagnose für Polyclinum daraufhin zu modifizieren.
Sycozoa (Colella) umbellata Michlsn.
Michaelsen. Tunicaten der Hamburger Magalhaensischen Sammelreise. Hamburg 1907.
Von dieser Art besitzt das Museum 10 grössere und mehrere kleine Koloniën, welche von dem der Wissenschaft leider zu früh entfallenen Dr, H. Kruimel in Punta Arenas gesammelt wurden. Alle Exemplare sind auf einer Algen-Art (Nitophyllum) fest gewachsjEm. Die Stiele, womit sie an die Algen befestigt sind, werden bis 6 cm lang, die Köpfchen bis 2 cm lang und 1.5 cm breit. Niemals fand ich verastelte Stiele, wie bei den Exemplaren von Michaelsen; immer trug ein Stiel nur ein einziges Köpfchen. Der Stiel ist am dicksten, namlich bis 4 mm, etwas unterhalb des Köpfchens um sich dann nach dem Köpfchen zu etwas zu verjüngen, viel betrachtlicher aber nach der Basis zu, wo er auf Nitophyllum befestigt ist, 'und wo die grössten Stiele nur noch 1 mm im Diameter besitzen. Die Stiele sind ziemlich hart und sehr zahe. Nach der Vermutung Michaelsens, würden die Stöcke also einjahrige Koloniën sein, welche in der Winterzeit zu Grunde gehen, wahrend der Stiel überwintert um in der neuen Vegetationsperiode am oberen Ende neue Sprossen zu treiben. Michaelsen hat die kleinen, sprossenden Formen als „forma nov. Kophameli" aufgeführt. Die Gestalt der Köpfchen und die Grosse der Einzelpersonen ist etwas verschieden. Nun finde ich diese Grösse-Verhaltnisse ganz so bei meinen kleinen Koloniën, wo auch die Einzeltiere nur Iy3 mm lang sind und ich sehe denn auch keinen Grand die „forma Kophameli" nicht als einfache junge sprossende Koloniën der „forma typica" anzusehen. Der Bau der Personen kommt genau mit Michaelsen's Beschreibung überein, so auch die Anordnung des eigentümlichen weissen Pigments, welches dem ganzen Köpfchen die charakteristlsche Zeichnung verleiht. Michaelsen fand alle Koloniën treibend an der Meeresoberflache, und vermutet, dass sie vom Felsen losgerissen waren. Alle von Kruimel gesammelten Exemplaren sind auf Nitophyllum festgewachsen, wodurch es sich besser erklaren lasst, dass sie auch mitunter ganz frei schwimmend gefunden werden, nachdem die Alge abgerissen oder verwest ist.
1) Hartmeyer, R. Über einige" Ascidien aus dem Golf von Suez. Sitzungsber. der Ges. naturf. Freunde. Berlin 1915, N°. 9.







TAFEL I.
Fig. 1. und 2. Polycarpa vankampeni n. sp. Zwei verschiedene Formen der Flimmergrube. Fig. 3. Distomus hupferi Mchlsn. var. compacta n. var. Stück des Kiemensackes. Fig. 4. Distomus hupferi Mchlsn. var. compacta n. var. Querscbnitt durch den Magen. Fig. 5. Distomus hupferi Mchlsn. var. compacta n. var. Hodenblaschen mit Vas deferens. Fig. 6. Distomus hupferi Mchlsn. var. compacta n. var. Endostyl mit den daneben liegenden
Geschlechtssackchen. Fig. 7. Distomus malayensis n. sp. Stück des Kiemensackes.
Fig. 8. Distomus malayensis n. sp. Endostyl mit den daneben liegenden Geschlechtssackchen.
Fig. 9. Polyandrocarpa robusta n. sp. Stück des Kiemensackes.
Fig. 10. Polyandrocarpa robusta n. sp. Flimmergrube.
Fig. 11. Polyandrocarpa robusta n. sp. Magen und Darm.
Fig. 12. Polyandrocarpa robusta n. sp. Ein Geschlechtssackchen.
Fig. 13. Phaïlusia julinea n. sp. Habitusbild in natürlicher Grosse.
Fig. 14. Phaïlusia julinea n. sp. Der lnnenkörper.
Fig. 15. Phaïlusia julinea n. sp. Stück des Kiemensackes.
Fig. 16. Phaïlusia julinea n. sp. Peripharyngealsaum mit Fühlerkranz und vorderer Spitze der
Dorsalfalte, ohne Flimmergrube. Fig. 17. Polycitor glabrum n. sp. Ein Einzeltier. Fig. 18. Polycitor giganteus n. sp. Ein Einzeltier. Fig. 19. Polycitor giganteus n. sp. Stück des Kiemensackes. Fig. 20. Polycitor giganteus n. sp. Flimmergrube.
TAFELEMLARUNG.



BIJDRAGEN TOT DE DIERKUNDE. — C. Ph. Sluiter.







Beitrag zur Kenntnis der Sumatranischen Dipteren
VON
J. C. H. DE MEIJERE (Amsterdam).
Mit Tafel II.
Obgleich Herr Edw. Jacobson auch in den letzten Jahren ausgedehntes Material in unserem ostindischen Archipel zusammengebracht hat, wurde doch nur weniges den heutigen Gefahren der Übersendung ausgestellt. In der vor einiger Zeit eingetroffenen Sendung befand sich auch eine grössere Anzahl Dipteren, jetzt nicht von Java, dem früheren Hauptsammelgebiet dieses nun wohl in der Entomologenwelt sehr bekannten Herren, sondern von Sumatra. Von dieser Insel sind unsere Kenntnisse, was die Dipteren anlangt, noch sehr. lückenhaft. Über eine frühere Sendung aus Sumatra habe ich schon in meinen Studiën über südostasiatische Dipteren X, Tijdschr. v. Entomol. LVIII, 1915, p. 64—97, berichtet. Das jetzt vorliegende Material stammt aus verschiedenen Gegenden Sumatra's. Es enthalt eine bedeutende Anzahl mir unbekannter Stücke, leider vieles in einzelnen Exemplaren. Für eine vollst&ndige Bearbeitung ist es deswegen nicht sehr geeignet; ich berichte hier nur über einen Teil; das übrige bleibe vorlaufig aufbewahrt, zumal doch aus diesen Gegenden noch weiteres zu erwarten ist.
Was die öf'ters genannten Fundorte anlangt, so liegt Air Njuruk, Dempu in Palembang, in 1400 M. Höhe; Suban Ajam und Rimbo Pengadang in Bengkulen; Muara Sako, Sungai Kumbang in Korintji; der „Piek" von Korintji ebendort; an letzterem wurde in ca. 1700 M. gesammelt. Das manches aus dem Gebirge stammt, erhöht den Wert des Materials bedeutend.
Für die Literatur sei auf mein allgemeines Verzeichnis über meine Studiën (Studiën XIV, Tijdschr. v. Entom. LX, 1918, p. 275—369) hingewiesen.
BIBIONIDAE.
Plecia Wied.
Plecia tergorata Rond.
Air Njuruk, Dempu, August.
TIPLLÏDAE.
Dicranomyia Steph.
Dicranomyia signata n. sp. Taf. II, Fig. 1. Piek von Korintji, August, 1 cf.
Kopf samt Fühlern und Tastern schwarzbraun, das lste Geisselglied heller, die weiteren Glieder kurz eiförmig, kurz beborstet; Augen auf der Stirne zusammenstossend; Prothorax relativ lang, halsförmig. Thorax dunkelbraun mit linienförmiger weisslieher Zeichnung; es zeigt sich eine breite dunkelbraune Mittelstrieme, durch 2 weissliche Linien eingefasst, wahrend die Seiten einige durch weisse Linien getrennte dunkle Flecken aufweisen; hinter der Quernaht eine weisslich schimmernde Mittelstrieme, welche sich auch auf das Schildchen



fortsetzt. Brustseiten weisslicli mit dunkleren Fleckchen. Hinterleib dunkelbraun, die Einschnitte wenigstens unten heller schillernd. Plügel glashell mit ausgedehnter dunkier Zeichnung; Vorderrand mit 5 grossen Flecken, z. T. mit helleren Kernen, Hinterrand mit 3 Flecken vor Cu2. Hintere Querader eine Strecke weit vor der Discoidalzelle. Schwinger gelb mit schwarzem Knopf. Beine alle abgebrochen. Körperlange ca. 6 mm; Flügellange 9 mm.
Limnobia Meig.
Limnobia stigmosa n. sp. Taf. II, Fig. 2. Suban Ajam, Juli.
Stirne mattgelb, Hinterkopf oben glanzend braun, der untere Teil des Kopfes gelb, Rostrum und Taster schwarz. Fühler relativ kurz, die beiden Wurzelglieder gelb, die Geissel schwarz, ziemlich lang beborstet. Thorax glanzend gelb, mit 4 glanzend schwarzen Striemen, von welchen die mittleren hinten die Quernaht nicht erreichen, die seitlichen vorn abgebrochen sind; hinten sind diese, auf den Schwielen hinter der Quernaht, verbreitert, hinten eingekerbt oder hier in 2 Fleckchen geteilt. Brustseiten, Schildchen und Hinterrücken ganz glanzend gelb. Hinterleib gelb, mit grossen, dreieckigen bis trapezförmigen schwarzlichen Mittelfiecken, welche bisweilen nur den Seitenrand freilassen; die 2 vorderen Segmente bisweilen ganz gelb oder nur hinten verdunkelt. Flügel etwas braungelblich, das Geader sehr stark, das Stigma sehr gross, langlich, tiefschwarz, den Vorderrand und R3 + 3 breit berührend, die queraderahnliche Wurzel von R3 + 4 schwarz gesaumt, dieser Saum das Stigma berührend, ferner ein schwarzer Flecken auf der Biegung an der Wurzel des sector radii; die übrigen Adern, wenigstens in der distalen Flügelhalite, sehr schmal dunkel gesaumt. Hintere Querader an der Wurzel der Discoidalzelle. Beine relativ stark, schwarz, Hüften, Schenkelwurzel und ein breiter Ring vor der Schenkelspitze gelb.
Körperlange 7 —10 mm, Flügellange 12—15 mm.
Limnobia annulifemur de Meij. Suban Ajam, Juli.
Libnotes Westw.
Libnotes tripunctata n. sp. Taf. II, Fig. 3. Suban Ajam, Juli, 1 9-
Kopf samt Fühlern und Tastern mattschwarz, auch die sehr schmale Stirne von dieser Farbe. Thorax hellgelb, mit dunkier, durch eine feine Linie geteilter Mittelstrieme, welche sich fast bis zur Quernaht erstreckt. Hinterleib gelb, mit dunklen Vorderrandsaumen. Legeröhre kurz, die oberen Klappen nicht langer als die unteren, nur etwas gebogen. Flügel glashell, mit 3 dunkleren Stellen, an der Wurzel des sector radii zwischen Sc und R,, weiterhin am. Vorderrande an der Spitze von Sc und Ri; Marginalquerader nur wenig langer als der Endabschnitt von Rj. Hintere Querader etwas vor der Mitte der Discoidalzelle. Schwinger dunkel, nur die Basis des Stieles heller. Das einzig vorhandene Vorderbein braun.
Körperlange ca. 7 mm; Flügellange 8 mm.
Libnotes poeciloptera O. S.
Air Njuruk, Dempu, August, auch kleinere Exemplare von ca. 11 mm Flügellange, Piek von Korintji, August.
Acypkona Ost. Sack.
Acyphona punctulata n. sp. Taf. II, Fig. 4. Sungai Kumbang, September, 1 5.
Stirne gelblich, Fühler gelb, mit langlich ovalen Geisselgliedern. Rüssel und Taster schwarz. Thorax mattgelblich, mit 2 genaherten dunklen Langslinien, welche sich, weiter



von einander getrennt, auch hinter der Quernaht fortsetzen, auch am Seitenrande eine braune Laugsstrieme; Schildchen gelblich. Behaarung des Thorax relativ lang, gelb. Brustseiten braun, weisslich bereift. Hinterleib dunkelbraun, gelb behaart; Legeröhre glanzend braungelb, obere Klappen dünn, etwas aufgebogen, so lang wie die unteren. Flügel glashell mit gelbem Geader, die Queradern schmal schwarz gesaumt, die Langsadern abwechselnd mit dunklen und hellen Stellen, sodass der Flügel demjenigen gewisser Anophelinen ahnlich sieht. Discoidalzelle geschlossen, langgestreckt. Schwinger gelb. Schenkel dunkelbraun, an der Spitze und vor der Spitze mit gelbem Ring. Schienen und Tarsen gelb, letztere nur an der Spitze verdunkelt.
Körperlange 5 mm; Flügellange 6 mm.
Eine ahnliche Flügelzeichnung besitzt Erioptera punctipennis Brun. aus Vorderindien; sie hat eine offene Discoidalzelle und langere Analader.
Gnophomyia Ost. Sack.
Gnophomyia fascipennis n. sp. Taf. II, Fig. 5. Muara Sako, September, 1 cT.
Stirne dunkel rötlich braun, Fühlerwurzelglieder rötlich, die Geissel schwarzbraun, das Ite Wurzelglied schmal, kurz cylindrisch, das 2te geschwollen, rundlich, die Geisselglieder kurz, rundlich. Thorax und Hinterleib schwarz, der Thorax massig glanzend; Flügel glashell mit B breiten schwarzen Querbinden, welche sich alle vom Vorder- bis zum Hinterrand erstrecken. Die mittlere lasst die Discoidalzelle und einen grossen Teil der darunter liegenden Zelle frei, doch sind die die Discoidalzelle distalwarts begrenzenden Queradern breit schwarz gesaumt. Die marginale Querader liegt vor der Wurzel der Radialgabel, die hintere Querader nur etwas jenseits der Discoidalzelle. Schwinger schwarzbraun. Beine desgleichen, die Schenkelspitzen nur wenig verdickt. Flügellange 5 mm.
Durch das Geader schliesst sich diese Art den Gnophomyien an, andererseits zeigt sie auch grosse Ahnlichkeit mit Gn. ornatipennis de Meij., welche Alexander (Proc. U. S. Nation. Mus. Bd. 49, p. 167) in die Gattung Paratropesa zu stellen geneigt ist. Bei dieser Art ist R2 viel steiler und liegt die marginale Querader an diesem Zinken der Radialgabel. Das Geader der typischen Paratropesa singularis Schin. (Novara-Dipteren Taf. II, Fig. 2b) ist indessen doch wesentlich anders, obgleich auch hier die Radialgabel vorhanden ist, also R2 und R3 gesondert zum Rande verlaufen, wahrend sie bei den übrigen Antochinen bis zum Rande verschmolzen sind. Ich gestehe gerne, dass .es gerade durch Paratropesa und Arten wie Gn. ornatipennis schwer halt eine Grenze zwischen den Gnophomyia-ahialichen Eriopterinen und den Antochinen zn ziehen, möchte aber in der neuen Art eine Andeutung sehen, dass Gn. ornatipennis doch besser in diese Gattung zu belassen ist. Osten Sackens Ansicht, nach welcher der queraderahnliche Aderzweig nicht eigentlich dem oberen Ast der Radialgabel (R2) homolog, sondern nur eine überzahlige Querader sei, kann ich mich nicht anschliessen und halte seinen Versuch, in dieser Weise allen Antochinen den Besitz der Radialgabel abzusprechen, für verfehlt.
Gnophomyia ornatipennis de Meij. lag Riedel auch von Formosa vor (Entom. Mitt. II, 1913, p. 273).
Monjjoma Westw.
Mongoma nigriceps n. sp.
Suban Ajam, Juli, 1 9 und ein Ex. mit abgebrochener Hinterleibsspitze.
Kopf mattschwarz, Augen auf der Stirne zusammenstossend. Fühler dunkelbraun, die beiden Wurzelglieder gelb, die Geisselglieder langgestreckt. Thorax ganz matt rotgelb. Hinterleib oben fast ganz schwarzbraun, massig glanzend, die ausserste Wurzel und der Seitenrand schmal, hinten etwas breiter, gelb. Legeröhre glanzend schwarzbraun, die kleinen oberen



Klappen aufgebogen. Flügel glashell, die Costalzelle gelblieh, die kleine Subcostalzelle etwas dunkier. Aus der Discoidalzelle treten 4 Langsadern zum Aussenrand. Hintere Querader an oder etwas jenseits der Wurzel der Discoidalzelle. Schwinger schwarzbraun, der Stiel z. ï. gelb. Beine braun, die Tarsen etwas mehr gelblichbraun. Körperlange 12 mm; Flügellange 10 mm.
Die Art sieht M. cariniceps Enderl. offenbar sehr ahnlich, welche sich indessen durch hellere Stirne, Fühler, Schwinger und Hinterleib unterscheidet. Auch zeigen sich einige Verschiedenheiten im Geader, bei meiner Art ist Rg + 3 am Flügelrande nicht S-förmig zurückgebogen und die ünterste der die Discoidalzelle distal abschliessenden Queradern ist langer und gebogen. Obgleich Enderlein (Zool. Jahrb. Abt. System, Bd. 32, 1912, p. 61) nur das cf beschreibt, halte ich meine Art doch nicht für das zugehörige zumal Alexander (Proc. U. S. Nation. Mus. Bd. 49, 1916, p. 173), welcher die Art von Java erwahnt, angibt, dass das 9 wie das cT gefarbt ist.
Epiphragma Ost. Sack.
Epiphragma Kerberti n. sp. Taf. II, Fig. 6.
Air Njuruk, Dempu, 1400 M., August; Suban Ajam, Juli.
Stirne braungelb, matt, zwischen den Augen ein grosser, dunklerer Mittelfieck, auch der hintere Teil des Kopfes oben dunkelbraun. Fühler dunkelbraun, das De Geisselglied gelb, die Geissel weiterhin schwarz. Rostrum gelb, clie Spitze und die Taster fast ganz schwarzbraun. Thorax grösstenteils matt dunkelbraun mit hellerer Zeichnung an den Nalaten, vorn mit braungelber, durch eine dunkle Linie geteilter Mittelstrieme, welche sich in der Mitte der vorderen Thoraxpartie nach den Seiten umbiegt, median sich nur als feine Linie fortsetzt. Brustseiten weisslich mit dunkleren Fleckchen; Schildchen und Hinterrücken dunkelbraun, letzterer mit weisslicher Zeichnung. Hinterleib dunkelbraun, mit helleren Einschnitten und sehr schmalem, wenig deutlichem, hellerem Ring in der Mitte der Segmente. Flügel mit verwickelter Zeichnung von fast einfarbig dunkelbraunem Ton, die Randflecken an den Aderspitzen in der distalen Hinterrandshalfte mit grossem helleren Kern. Hüften weisslich mit dunkelbraunem Querring, Schenkel dunkelbraun, an der Spitze schmal etwas heller; Schienen und Tarsen gelb.
Körperlange 10 mm; Flügellange 14 mm.
Diese schone Art widme ich gerne Herrn Dr. C. Kerbert, dem Direktor der Kgl. Zoolog. Gesellschaft „Natura Artis Magistra" zu seinem 70ten Geburtstag.
Epiphragma insignis v. d. Wulp.
Air Njuruk, Dempu, August, 1 9-
Limnophila Macq.
Limnophila Palmeri Alex.
Sungai Kumbang, August, 1 9-
Teucliolabis Ost. Sack.
Teucholabis pïecioides de Meij. Air Njuruk, Dempu, 1 9-
Es ist heller als die javanischen Stücke, auch der Hinterleib ist grösstenteils gelbrot, desgleichen Schwinger und Hüften. In der Legeröhre ist keine Verschiedenheit zu bemerken. Auch die Flügel sind mehr gelblieh und namentlich die Adern am Vorderrande heller.
Eriocera Macq.
Eriocera xanthopyga de Meij.
Air Njuruk, Dempu, 1 cf, August.



1 9 von Muara Sako gehort wohl gleichfalls zu dieser Art, obgleich der Hinterleib ganz schwarzbraun ist.
Agastomyia gen. n. Taf. II, Fig. 7.
Stirne massig breit, wenig gewölbt; Untergesicht ziemlich kurz, fast flach, nicht rüsselartig verlangert. Fühler sehr lang, fadenförmig, die Wurzelglieder sehr kurz, gelb, die Gleissel sehr lang, 15 mm lang, ihre 14 Glieder sehr stark verlangert, das letzte Glied am kürzesten, aber doch 6 x so lang wie breit, alle stabförmig und lang abstehend behaart; die Haare dunkelbraun, mit glatter Oberflache, die Einpflanzungsstellen als kleine Warzen vorspringend. Taster massig lang, das letzte Glied nicht verlangert. Thorax von gewöhnlicher Bildung. Hinterleib relativ dünn, das Hypopyg etwas verbreitert, mit relativ kleiner Zange, Flügel mit in der Vorderrandsh&lfte stark reduziertem Geader. Sc an der Spitze sowohl mit dem Vorderrand als mit R verbunden, zwischen dieser und der Discoidalzelle gehen nur 2 Langsadern zum Flügelrande, welche durch eine Querader verbunden sind, und m. Er. als R2 + 3, bzw. R4 + 6 zu deuten sind, wahrend R, fehlt. Discoidalzelle geschlossen, 3 Langsadern zum Flügelrand sendend; die untere ist Cu, und berührt breit diese Zelle. Die 2*e Analader (Axillaris) ganz fehlend. Beine von gewöhnlicher Bildung.
Die Gattung gehort zu den Cylindrotominae. Schon durch die eigentümlichen Fühler steht sie der Gattung Slibadocera Enderlein (Zool. Jahrb. Bd. 32, 1912, p. 83) sehr nahe, von welcher sie besonders durch das Flügelgeader verschieden ist. Bei Stibadocera ist Sc. an der Spitze nicht mit der Costa verbunden, Rt ist als kurzes, queraderahnliches Astchen vorhanden und die Querader zwischen R3 + 3 und R4 + 6 liegt viel weiter vom Flügelrande entfernt. Eine 2*e Stibadocera beschreibt Alexander von Java (St. metallica; Proc. U. S. Nation. Mus., Bd. 49, p. 178) und weist gleiehzeitig darauf hin, dass auch Cylindrotoma quadricellula Brun. aus Vorder-Indien hieher gehort.
Agastomyia albitarsis n. sp. Taf. II, Fig. 7. Sungai Kumbang, September, 1 cf-
Kopf blassgelb, glanzend, auch die Wurzelglieder der Fühler von dieser Farbe, die Geissel schwarzbraun, desgleichen die Taster. Thorax oben dunkelbraun, stark glanzend, Schildchen und Hinterrücken etwas heller, Brustseiten glanzend braungelb. Hinterleib dunkelbraun, am 2ten Und gten Ring mit schmalem, gelbem Ring vor der Spitze, 4ter_6ter mit schmalem, gelbem Hinterrandsaum, der Bauch heller. Hypopyg dunkelbraun, die schmal lamellenförmigen Endgiieder gelblieh. Flügel glashell, ganz ohne Stigma. Beine schwarzbraun, Hüften und Schenkelwurzel schmal gelb, Tarsen mit Ausnahme des schwarzbraunen Metatarsus (ob an allen Beinen?) weiss (beim vorliegenden Exemplar ist nur ein Hinterbein vollstftndig vorhanden). Schwinger schwarzbraun.
Körperlange ca. 8 mm, Flügellange 9 mm.
Sphaerionotus gen. n. Taf. II, Fig. 8. Kopf klein, Stirne relativ kurz, gleichmassig gewölbt, zwischen den Augen überall gleichbreit, Untergesicht nur sehr wenig gewölbt, überall von gleicher Breite, ca. 1,5 mal so lang wie breit, vorn nicht rüsselartig verlangert, nur wenig den unteren Augenrand überragend. Fühler sehr kurz, Wurzelglieder und das De Geisselglied gut entwickelt, die folgenden Glieder kurz und schmal, eine dünne, relativ lang beborstete Geissel bildend, etwa von der Höhe des Kopfes. Taster sehr kurz, die Gliederanzahl nicht deutlich erkennbar, die gleichfalls sehr kurze Unterlippe kaum überragend. Augen elliptisch. Thorax im vorderen Teil stark gedunsen und den Kopf überragend, hier aber nicht von konischer Gestalt, sondern breit gerundet. Hinterleib relativ lang und schmal, nach hinten etwas erweitert. Flügel bedeutend kürzer als der Hinterleib. Sc mit R, verbunden, von der Verbindung mit der Costa nur eine Spur am Vorderrande vorhanden. Discoidalzelle nicht gross, fünfeckig; aus ihr treten 3 Adern zum Flügelrand, von welchen beim vorliegenden Stück am rechten Flügel die obere ganz nahe
3



dem Flügelrand kurzgegabelt ist. Cu, berührt die Discoidalzelle nur in einem Punkt. Beine von gewöhnlicher Bildung; die Tarsen relativ dünn und lang, namentlich der Metatarsus.
Diese Gattung schliesst sich Stegasmonotus Enderlein (Zool. Jahr. Bd. 32, 1912, p. 11) nahe an. Die Angabe: „der Clypeus (Epistoma) ist doppelt so breit wie lang, an der Basis scharf abgesetzt und tragt in der Mitte des Vorderrandes einen breiten abgestutzten Zapfen" trifft aber nicht zu, ferner hat hier die vordere Thoraxpartie eine fast kegliche Gestalt und wird auch nicht erwahnt, dass die Taster rudimentar sind. Bei der Artbeschreibung findet sich nur die Angabe: „Palpen grünlich, Endglied grauschwarz".
Sphaerionotus curtipennis n. sp. Taf. II, Fig 8.
Muara Sako, October, 1 cT- *
Kopf mattgelb, auch die Wurzelglieder der Fühler von dieser Farbe, die Geissel schwarzbraun. Taster und Labellen dunkelbraun. Thorax von glanzend gelbbrauner Grundfarbe mit 3 glanzend kaffeebraunen Striemen, von welchen die breite mittlere den Prothorax vorn erreicht; alle drei überschreiten hinten die Quernaht; das kleine, gewölbte Schildchen gelb, desgleichen der Hinterrücken, die Brustseiten glanzend dunkelbraun. Die 5 erstern Hinterleibsringe matt braungelb, der Seitenrand sehr schmal schwarzbraun, der 6*e matt dunkelbraun, der 7te glanzend dunkelbraun, Hypopyg relativ klein, dunkelbraun, 8tes Sternit relativ gross, hinten fast gerade abgeschnitten, 8tes Tergit kürzer, gerade abgeschnitten, 9<-es Tergit kurz, gerundet, glanzend schwarzbraun, seitliche Anhange von langlich dreieckiger Gestalt. Flügel gebraunt. Schwinger dunkelbraun, der Stiel nur an der Wurzel heller. Beine schwarzbraun, die Schenkel grösstenteils braungelb mit verdunkelter Spitze.
Körperlange 17 mm; Flügellange 12 mm.
Pachyrrhina Macq.
Pachyrrhina nigrithorax n. sp.
Air Njuruk, Dempu, 1400 M, August, 1 9.
Stirne ganz matt schwefelgeib, sanffc gewölbt; Rostrum schwarzbraun, Taster schwarz; Fühler tiefgelb, in der Endhalfte der Geissel die Glieder zunachst nur an der Basis, weiterhin ganz dunkelbraun; die Glieder sind an der Basis nicht verbreitert. Thorax ganz mattschwarz, also auch Schildchen, Hinterrücken und Brustseiten. Hinterleib in der Wurzelhalfte, bis zum Hinterrand des 4ten Segmentes, gelb; oberseits sind indessen der 2te—4te Ring bis auf den Seitenrand stark gebraunt und ziemlich glanzend; 5ter—7ter Ring mattschwarz. Legeröhre glanzend schwarzbraun, oben an der Wurzel gelb, die oberen Klappen gerade, an der Spitze abgerundet. Flügel etwas braunlich, die Costalzelle gelb, das Stigma braun, nicht besonders dunkel. Schwinger gelb. Hüften und Trochanteren schwarz, Schenkel gelb, an der Spitze schmal schwarz, Schienen braun mit dunklerer Spitze, Tarsen schwarzbraun.
Körperlange 14 mm; Flügellange 13 mm.
Wegen des ganz mattschwarzen Thorax und der Farbung überhaupt erinnert diese Art stark an gewisse Eriocera-Arten.
Pachyrrhina famïliaris O. S. Air Njuruk, Dempu, 1 9-
Tipula L.
Tipuïa pseuolofulvipennis n. sp. Piek von Korintji, August.
In Studiën über südostasiatische Dipteren V (Tijdschr. v. Entom., Bd. 54, 1911, p. 71) erwahnte ich ein 9 einer javanischen Tipuïa, welches unserer T. fuïvipennis de G. sehr ahnlich sieht. Jetzt liegen mir aus Sumatra 1 c? und 1 9 dieser selben Art vor, sodass auch die Genitalorgane zur Entscheidung über die Zusammengehörigkeit herbeigezogen werden können.



Es ergibt sich auch in diesen eine grosse Übereiustimmung. Dennoch sind einige Unterschiede vorhanden, weshalb ich auch wegen der weit getrennten Fundorte sie als speciflsch verschieden aufführe. Irn übrigen genügt es auf die Differenzen hinzuweisen.
Der T. fuhipennis de Gr. ausserst ahnlich, die Zeichung in der distalen Halfte der hinteren Basalzelle etwas mehr flecltig. Geisselglieder der Fühler dunkier, ganz schwarzbraun oder nur an der Spitze etwas heller. Thoraxstriemen wie bei fuhipennis verschieden deutlich, bisweilen sind deren 4 deutlich erkennbar, von welchen die 2 mittleren durch eine schmale helle Linie getrennt sind. Brustseiten auch bei dem sonst dunklen Mannchen braungelb, massig glanzend. Hypopyg von demselben Bau wie bei fuhipennis, die weisslichen appendices superae schmaler lamellenförmig; pars tertia der appendix intermedia derjenigen von fulvipennis ahnlich, braungelb, glanzend, die Endlappen der lamella terminalis infera schmaler und dunkier, und ohne die dichte und lange goldgelbe Behaarung, welche diesen Teil bei fuhipennis kennzeichnet.
Tipuïa praepotens Wied.
Rirnbo Pengadang, Juni, 1 Q.
Tipula umbrina Wied.
Palupuh, Mai. Sungai Kumbang, 1 $.
STRATIOMYIDAE.
Rosapha Walk.
Rosapha variegata n. sp. Taf. II, Fig. 9. Piek von Korintji, August, 1 Q.
$. Stirne glanzend schwarz. Stirnbreite fast wie bei habilis, .der Schlafenrand etwas starker entwickelt; Fühler gelbrot mit schwarzem Griffel; Untergesicht glanzend schwarz, am Augenrande schmal weiss bestaubt, Rüssel gelb, vorn dunkier. Thorax und Schildchen schwarz, punktiert, massig glanzend; die 4 Dornen des Schildchens fast ganz gelb, die kurze Behaarung gelb. Hinterleib wie der Thorax. Flügel glashell, mit schwarzer Zeichnung: das Stigma und ein Wisch unter demselben, welcher unten schmal mit der breiten Verdunkelung der Flügelspitze zusammenhangt, schwarzbraun; diese erstreckt sich bis zur Analzelle, hat jedoch am distalen Ende der Den und 3ten Hinterrandzelle hellere Stellen. Schwinger gelb. Beine gelb. Vordertarsen ganz, von den hinteren Tarsen nur die Spitze, dunkelbraun; Metatarsus und das folgende Glied der Hintertarsen weissgelb. Körper- und Flügellange 6 mm.
Von bilineata unterschieden durch breitere Stirn, starker gefarbte Flügel, von habilis durch die fast ganz glashelle vordere Radialzelle, von beiden durch ganz dunklen Thorax. Für diese beiden Arten vergleiche man Kertész, Ann. Mus. Nation. Hung. VII, 1909, p. 376. Bezüglich der von mir in Stud. X, Tijdschr. v. Entom. LVIII, 1915, p. 72 beschriebenen R. obscurata "Q möchte ich noch bemerken, dass bei diesem der Ocellenhöcker auf der Stirnmitte, also vom hinteren Stirnrand betrachtlich entfernt liegt.
Ceratothyrea de Meij.
Ceratothyrea nigrifemur de Meij. Air Njuruk, Dempu, August.
Cyphomyia Wied.
Cyphomyia obscuripalpis n. sp.
Air Njuruk, Dempu, 1400 M, August, 1 Q.
2. Kopf gelb, nur der Ocellenpunkt schwarz. Stirne gleichmassig gewölbt, weder mit Höckern am Augenrande über den Fühlern noch mit der Spur eines medianen Kammes.



Unmittelbar über den Fühlern eine seichte Querfurche. Fühler ganz schwarz, die Basalglieder kurz schwarz behaart. Untergesicht gelb behaart. Rüssel und Taster schwarz. Schlafenrand sehr stark entwickelt. Thorax schwarz, in der vorderen Halfte median mit einer Strieme von gelbem Toment, an der Quernaht und hinten mit sehr kurzem, zerstreutem weissen Toment; Brustseiten dichter weiss tomentiert. Schildchen schwarz, die Dornen gleichfalls, mit kurzer, braungelber Spitze, nicht einwarts gekrümmt. Hinterleib stahlblau, namentlich hinten mit zerstreutem, sehr kurzem, weissem Tomente. Flügel schwarzbraun, an der Wurzel heil. Schwinger gelb. Beine schwarz, nur an den Mittelbeinen der Metatarsus braungelb. Körper- und Flügellange ca. 9 mm.
Die von Kertész (Ann. Mus. Nation. Hungar. XII. 1914, p. 505) gegebene Bestimmungstabelle führt auf curvispina Enderl., welcher sich durch gelbe Vorder- und Mitteltarsen unterscheidet, ferner durch die stark einwarts gekrümmten Dornen und durch gelbe Taster. C. fiaviceps Walk. hat wahrscheinlich ganz schwarze Beine, nach Kertész ist bei ihr die Spur eines Stirnkammes deutlich sichtbar.
Cyphomyia nigripes n. sp.
Air Njuruk, Dempu, 1400 M, August, 1 2.
9. Kopf tiefgelb, Ocellenhöcker dunkelbraun, Stirne in der Mitte vertieft, mit hohem Kamme in dieser Vertiefung. Schlafengegend stark entwickelt; Fühler schwarz. Untergesicht gelb behaart. Rüssel braun, Taster schwarz. Thorax dunkel stahlblau mit ziemlich langer und dichter schwarzer Behaarung, mit wenig deutlicher, nur in der vorderen Halfte erkennbarer Mittelstrieme von gelbem Tomente, hinten mit zerstreutem weissen Tomente; Schildchen und Dornen von derselben Farbe wie der Thorax, letztere wenig gebogen, weiss behaart. Brustseiten mit weissem Tomente. Hinterleib dunkel purpurn, grob gekörnelt, namentlich in der hinteren Halfte ziemlich lang behaart. Flügel rauchbraun, nur die ausserste Wurzel glashell, das Stigma schwarzbraun. Schwinger wreiss. Beine ganz schwarz. Körper- und Flügellange 10 mm.
Diese Art ist C. orientalis Kertész (Ann. Mus. Nation. Hungar. XII, 1914, p. 505) sehr ahnlich; diese unterscheidet sich durch die deutlich gelbe Spitze der Vorderschenkel und den gelben Vordermetatarsus, deutlichere Thoraxmittelstrieme, schwarzbehaarte Dornen, metallisch blaue Hinterleibsfarbe, schneeweisses Toment am Untergesicht.
Ephippiomyia Bezzi.
Ephippiomyia bilineata F.
Air Njuruk, Dempu, August.
Ptecticns Löw.
Ptecticus aeneithorax n. sp. Suban Ajam, Juli.
Hintere Stirnpartie des c? glanzend schwarz, die vordere weiss. Fühler gelb; Untergesicht braun; Rüssel und Taster gelb. Thoraxrücken glanzend schwarzgrün. Schulterbeulen, Postalarcallus und Schildchen gelb. Brustseiten gelb; Mesopleurum schwarz, nur an den Randern schmal gelb. Sternopleurum unten schwarz, Hypopleurum mit schwarzem Flecken. Hinterrücken schwarz. Hinterleib gelb, vom 2ten Ringe an mit breiter schwarzer Querbinde. Hypopyg schwarz, glanzend, mit gelben Anhangen. Flügel gelblieh, an der Spitze mehr braunlich tingiert. Schwinger braunlich. Beine gelb, die vorderen Tarsen schwarzbraun. Hinterschenkel unten in der Wurzelhalfte schwarz, was sich in der Mitte des Schenkels nach oben ausdehnt und dort einen Querring bildet. Hinterschienen schwarz; Hintertarsen weiss, an der Unterseite gelb. Körperlange 14 mm; Flügellange 13 mm.
Bein 9 ist die Stirne im grösseren hinteren Teile glanzend schwarz, vorne weiss. Unter den ahnlichen Arten unterscheidet sich longipennis durch die dunkle Flügelspitze, ganz gelbe



Hinterschenkel, latifascia durch, braunen Thoraxrücken und Schildchen, schwarzen hinteren Metatarsus, sich weiter nach der Spitze hin erstreckende Schwarzung am Hinterschenkel.
Ptecticus tricolor v. d. Wulp. Suban Ajam, Juli, 1 <ƒ•
Die Fühler sind grösstenteils schwarzbraun, nur an der aussersten Spitze etwas heller braun.
Microchrysa Löw.
Microchrysa fuscistigma de Meij. Air Njuruk, Dempu, August.
Sargus F.
Sargus mactans Walk.
Fort de Koek, November; Rimbo Pengadang, Juni.
Carnpeprosopa Macq.
Campeprosopa flavipes Mg.
Sungai Kumbang, September.
Die Exemplare sind etwas dunkier als die meisten javanischen, die Mittel- und Hinterschenkel sind an der aussersten Wurzel schwarz, die Hintertarsen schwarz .oder weiss; mit dem Geschlecht steht dies nicht in Beziehung. Der Hinterrand des Schildchens und die Dornen sind braungelb bis blauschwarz.
Solva Walk.
Solva tinctipes n. sp.
Suban Ajam, Juli; Piek von Korintji, September.
Stirne schwarz, gelb behaart; Fühler schwarz, die Basis an der Innenseite gelb; Untergesicht schwarz, Rüssel braunlich, Taster geibweiss. Thoraxrücken schwarz, kurz gelb behaart; Schulterbeulen, Streifen am Thorax-Seitenrande und Schildchen gelb, Seitenrander des letzteren schwarz, Brustseiten schwarz. Hinterleib schwarz mit schmalen gelben Einschnitten. Flügel etwas gebraunt, die untere Ader aus der Discoidalzelle erreicht den Hinterrand nicht ganz; Cu, die Discoidalzelle nur in einem Punkt berührend. Schwinger gelb. Vordei-hüften serrwarz; Mittelhüften an der Basis schwarz, weiterhin gelb mit einem schwarzen Fleckchen vor der Spitze; Hinterhüften schwarz mit schmaler gelber Spitze. Vorderschenkel gelb, beiderseits mit schwarzer Langsstrieme, welche namentlich an der Aussenseite der Vorderschenkel sehr breit ist. Hinterschenkel unten und in der Wurzelhalfte schwarz, auch schmal an der Spitze, der übrige Teil gelb; Vorderschienen gelb, aussen mit dunklem Langsstrich, die hinteren, auch alle Tarsen, schwarzbraun. Hinterschienen aussen in der Wurzelhalfte mit weissem Langsstrich. Körper- und Flügellange 8 mm.
Diese Art sieht S. calopoclata nach meiner Auffassung sehr ahnlich, welche sich aber durch ganz schwarze Hüften, nur am üuterrande schwarze Hinterschenkel, mehr glashelle Flügel u. s. w. unterscheidet. Auch meine completa hat ganz schwarze Hüften. Beim Exemplar von Korintji ist der Hintermetatarsus fast ganz weiss, die schwarzen Langsstriemen an den Beinen sind weniger entwickelt.
Ceratosolva de Meij.
Ceratosolva fascipennis n. sp. Suban Ajam, Juli.
Stirne schwarz, vorn und vor dem Ocellenhöcker mit weisser Behaarung. Fühler schwarzbraun, das 3te und der Anfang des 4:ten Gliedes an der Innenseite weisslich gelb. Untergesicht schwarzgrau, Rüssel gelb, Taster weiss. Thorax schwarz, mit zerstreutem, sehr kurzem



weissen Tomente. Schulterbeulen gelbweiss; Schildchen und Brustseiten schwarz. Hinterleib schwarz, am Seitenrande mit wenig auffalligen grauweiss behaarten Seitenflecken. Flügel etwas gebraunt, vor der Spitze mit breiter schwarzbrauner Binde, welche den Hinterrand nicht erreicht. Die untere der 2 Adern aus der Discoidalzelle erreicht den Hinterrand nicht ganz; Cu, die Discoidalzelle nur in einem Punkt berührend. Schwinger gelb. Beine, auch die Hüften, gelb, an den vorderen Beinen die Tarsen gebraunt, an den Hinterbeinen Hüften und Schenkel gelbrot, die Kniee schwarz, die Schienen in der Wurzelhalfte weiss, weiterhin schwarz, die 2 ersten Tarsenglieder weiss, die 2 letzten Glieder schwarz. Körperlange 9 mm; Flügellange 8 mm.
Ceratosolva cylindricornis de Meij.
Rimbo Pengadang, Juni; Muara Sako, October; Suban Ajam, Juli.
LEPTIDAE.
Chrysopilus Macq.
Chrysopilus egregius n. sp.
Air Njuruk, Dempu, 1400 M, August, 1 rf.
cT. Augen breit zusammenstossend, das Stirndreieck dunkelgrau, über der Fühlerwurzel schmal weiss bestaubt. Fühler schwarzbraun. Untergesicht stark gewölbt, gelb; Rüssel gelb laster braun. Thoraxrücken dunkelbraun, mit dichtem granen Tomente, welches nur im Mittelfelde fehlt; Brustseiten braungelb. Schildchen dicht grün tomentiert. Hinterleib in der Wurzelhalfte braun, in der Endhalfte dunkier, schwarzbraun, namentlich hier mit zerstreutem weisshchen Tomente; Bauch an der Wurzel gelb, weiterhin schwarz. Flügel mit ausgedehnter verwaschener Braunung der Spitzenhalfte und am Hinterrand; Stigma langlich schwarzbraun der Vorderrandsteil in dieser Gegend gelbbrüunlich; Schwinger dunkelbraun. Hüften und' Schenkel gelb, Schienen braun, Tarsen schwarzbraun. Flügel- und Körperlange 10 mm. Chrysopilus obscuratus de Meij.
Sungai Kumbang, September; Suban Ajam, Juli.
Chrysopilus ungaranensis de Meij.
Sungai Kumbang, September; Air Njuruk, Dempu, August; Suban Ajam, Juli. Chrysopilus lupinus O. S. Taf. II, Fig. 10.
Suban Ajam, Juli; Air Njuruk, Dempu, 1400 M, August; Sungai Kumbang, September.
d. Augen auch bei den Mannchen schmal getrennt. Stirne tiefschwarz, hinten vor dem ücellenhocker weissgrau. Wurzelglieder der Fühler gelb, das 3te Glied schwarzbraun- hinter der Fühlerwurzel ist die Stirne schmal weiss bestaubt. Das sehr-stark gewölbtê Untergesicht wachsgelb. Rüssel gelb, Taster schwarz. Thorax oben matt braungelb hinten mit zerstreutem grünlichen Tomente, Schildchen von derselben Farbe, Brustseiten gelb Hinter- ' leib braungelb mit schwach verdunkelten Einschnitten. Flügel gelb mit dunkier Zeichnungdie Spitze dunkel gesaumt ; vorn Stigma geht eine dunkle Binde langs dem unteren Zinken der Kadialgabel bis zu diesem Saum, welcher durch eine ebensolche schmalere mit der Spitze der Mediastmahs verbunden ist; ausserdem ein paar Langsadersaume in der analen Kesion Schwinger braun. Hüften und Schenkel gelb, Schienen und Tarsen schwarzbraun. Körperund Flügellange 10 mm. Beim 9 ist die Stirn breiter, schwarzbraun seidenartig glanzend gleichfalls vorn schmal weiss. ë
Bei den Exemplaren von Sungai Kumbang, welche auch etwas kleiner sind, ist die Flügelzeichnung weniger vollstandig, beim einen am Flügelrand mehr in Flecke aufgelöst beim 2ten iat der Stigmaflecken nicht mit dem distalen Saum verbunden, wahrend die 2te Binde nur am untern Flügelrande entwickelt ist. Namentlich das letzte schliesst sich der



von Osten backen beschriebenen Type in der Flügelfarbung an; es ist gleichfalls ein 9. In Abweichung mit seiner Beschreibung sind die Taster bei dieser Art gewöhnlich schwarz und die Brustseiten nicht matt.
Leptis F.
Leptis incurvatus de Meij.
Suban Ajam, Juli; Sungai Kumbang, September.
Die Exemplare haben die streifenförmige Flügelfarbung von L. arcuatus, sodass im Zusammenhang mit der in meinen Studiën über südostasiatische Dipteren VIII, p. 25 angegebenen eigentümlichen Durchflechtung der Merkmale es sich hier wohl um eine, in mehreren Hinsichten variable Art handelt.
TABAMDAE.
Haematopota Mg.
Haematopota lunuïata Macq. Piek von Korintji, August.
Haematopota irrorata Macq.
Air Gaung Ketjil, August; Piek von Korintji, August; Suban Ajam, Juli.
BOMBYLIIDAE. Ilyperalonia Pond.
Hyperaïonia chrysolampis Jaenn. Air Njuruk, Dempu, August.
ASILIDAE. Laphria Mg.
Maira flavifacies Macq.
Suban Ajam, Juli; Sungai Kumbang; Air Njuruk, Dempu, August.
Maira Schin.
Maira gracilicornis de Meij.
Suban Ajam, Juli; Air Njuruk, Dempu, August.
Die Behaarung des Untergesichtes ist weiss oder gelb.
Anoplotliyrea de Meij.
Anoplothyrea javana de Meij.
Muara Sako, October; Sungai Kumbang, September; Suban Ajam, Juli; Air Njuruk, Dempu, August.
Die sumatranischen Exemplare sind im allgemeinen etwas dunkier als die javanischen, die Borsten am Thoraxrande sind schwarz, auch zeigt die sehr kurze Thoraxbehaarung weniger gelben Schimmer.
Promachus Löw.
Promachus inornatus v. d. Wulp. Air Njuruk, Dempu, August.
Synolcus Löw.
Synohus bengalensis Macq.
Muara Sako, October, 1 9.



Ommatius Wied.
Ommatius dilatipennis v. d. Wulp.
Suban Ajam, Juli; Pasir Ganting, October.
Ommatius argentatus de Meij. Suban Ajam, Juli.
Ommatius argyrochirus v. d. Wulp.
Suban Ajam, Juli; Air Njuruk, Dempu, August (die gewöhnlich silbernfarbige Beinbehaarung ist bei diesem Stücke goldgelb); Muara Sako, October; Sungai Kumbang, September.
EMPIDÏDAE.
Hybos Mg.
Hybos pilosipes n. sp. Suban Ajam, Juli.
cT. Fühler schwarz, das 3to Glied eiförmig. Rüssel und Taster schwarz. Untergesicht weissgrau bestaubt. Thorax stark glanzend schwarz, nur hinten jederseits mit 1 Dorsocentralborste; Schildchen mit 2 schwarzen Borsten. Brustseiten schwarz, dünn grau bereift. Hinterleib schwarz, ^ dünn braun bereift; Hypopyg massig verdickt. Flügel massig stark gebraunt, das lange Stigma dunkelbraun; Discoidalzelle so lang wie der letzte Abschnitt der 4ten Langsader, die sie distal abschliessende Querader bedeutend kürzer als der letzte Abschnitt der Sten Lüngsader, 3*e und 4te Langsader parallel. Schwinger gelb. Beine schwarz, lang schwarz behaart, die 2 ersten Glieder der Mittel- und Hinterbeine rotgelb, desgleichen breit die Kniee • der Hinterbeine. Dornen an der Unterseite der Hinterschenkel kurz. Hinterschienen gerade.
Körper- und Flügellange 6 mm.
Diese Art sieht, auch in der Grosse, H. discoidalis de Meij. sehr ahnlich, diese hat aber eine langere Discoidalzelle und ganz schwarze Beine (nur die ausserste Basis der Hinterschienen ist etwas rötlich), welche auch wesentlich weniger behaart sind, auch sind die bei der vorliegenden Art nur kurz haarförmigen Praescutellarbrusten bei ihr viel deutlicher borstenartig. Durch die Beinfarbe zeigt die Art Ahnlichkeit mit geniculata v. d. W. nach meiner Auffassung, welche aber viel kleiner ist und glashelle Flügel besitzt mit schwachem Stigma und gelbhcher Wurzel. In den Bemerkungen über diese Art (Studiën VI, p. 323) ist Zeile 9. v. o. Schienen statt Schenkel zu lesen.
Hybos longisetosus n. sp. '
Air Njuruk, Dempu, 1400 M, August, 1 cT.
<?. Fühler schwarz, das 3te Glied eiförmig. Rüssel schwarz, Taster dunkelbraun. Thorax glanzend schwarz, namentlich in der hinteren Halfte dünn weisslich bereift, hinten mit fast in einer Querreihe gestellten gleichlangen Borsten. Schildchen schwarz, mit 2 wenig divergenten schwarzen Borsten. Brustseiten grauweiss bereift. Hinterleib schwarz, mit langer heller Behaarung. Hypopyg massig verdickt. Flügel glashell, das Stigma gebraunt; Discoidalzelle so lang wie der letzte Abschnitt der 4ten Langsader, die sie distal abschliessende Querader viel kürzer als der letzte Abschnitt der 5ten Langsader, 3** und 4*e Langsader parallel, 4te im letzten Abschnitt etwas geschwungen. Schwinger gelb, Beine schwarz, an den Vorderbeinen die ausserste Basis der Schienen und die beiden ersten Tarsenglieder mit Ausnahme ihrer Spitze, an den hinteren die Schienenwurzel in etwas grösserer Ausdehnung, überdies an den Mittelbeinen die 2 ersten Glieder, an den Hinterbeinen das lste Glied der Tarsen gelb. Die Mittelschienen tragen aussen und innen eine sehr lange Borste; an den Hinterschenkeln finden sich oben an der vorn Körper abgewandten Seite 4 massig starke Borsten; die Dornen an der Unterseite sind z. T. noch etwas langer als die Dicke des Schenkels betragt. Hinterschienen gerade. Körper- und Flügellange 3 mm.



Geniculata, der sie in der Grosse ahnlich sieht, unterscheidet sich durch glanzenderen Thoraxrücken, schwarze Vorderbeine, breit gelbe Kniee der Hinterbeine. Bezzis beide neue Arten von Formosa, major und tibialis, unterscheiden sich von den beiden hier aufgeführten Arten durch die schwarzen Beine, mit höchstens schmal gelben Knieën.
DOLICHOPODIDAE.
Tachytrechus Walk.
Tachytrechus argentatus n. sp., Taf. II, Fig. 11. Piek von Korintji, August.
Stirne und Untergesicht silberweiss. Fühler schwarz, das 3te Glied kurz eiförmig. Wimpern am hinteren Augenrande schwarz. Thorax metallischgrün, dicht mit Silberschimmer übergossen, welcher nur ganz hinten und auf dem zwéiborstigen Schildchen kaum vorhanden ist. Brustseiten grau, weiss bereift. Hinterleib ziemlich dunkel metallischgrün, gleichfalls intensiv silbern schimmernd, das Hypopyg sehr gross, schwarz, mit herzförmigen üusseren Anhangen. Flügel etwas gebraunt, im distalen Teil am Vorderrande mit einem verwaschenen dunkelbraunen Wisch; 3te und 4te Langsader gebogen, stark convergierend; hintere Querader senkrecht und gerade; Schüppchen gelb, schwarz gewimpert; Schwinger gelb. Vorderhüften gelb, nur an der Basis graulich; hintere Hüften grau; Schenkel und Schienen gelb, die Hinterschenkel an der Spitze schmal schwarz. Vordertarsen schwarzbraun, an den vorderen der Metatarsus fast ganz gelb, überdies an den Vordertarsen das 5te Glied verbreitert und weiss, das 4te auch etwas breitgedrückt, aber schwarzbraun. Körper- und Flügellange 4,5 mm.
Die sich auf die europaischen Arten beziehende Gattungscharakteristik kommt bei den malayischen einigermaassen ins Gedrange. Bei argentatus findet sich an der Spitze der Hinterschenkel nur eine Borste, das Untergesicht ist verlangert aber im unteren Teile nicht wesentlich verbreitert. Dagegen erreicht das Untergesicht bei meinem T. crassiiarsis nicht eigentlich den unteren Augenrand; die Beugung der 4ten Langsader und die zu mehreren vorhandenen Borsten am Ende der Hinterschenkel sprechen aber für diese Gattung. Bei argentatus ist die 4te Langsader gleichmüssiger geschwungen, wie bei mehreren Gymnopternus-Aïten.
Argyra Macq.
Argyra splendida n. sp.
Suban Ajam, Juli; Piek von Korintji, August; Sungai Kumbang, September; auch Tjibodas (Java), Februar.
cf. Stirne und Untergesicht silbernschimmernd. Fühler schwarz, das 3te Glied langlich eiförmig, die Borste etwas vor der Spitze eingefügt, das ltc Fühlerglied oben beborstet. Thorax und Hinterleib dicht mit Silberschimmer übergossen, welcher nur am hintersten Teil des Thoraxrücken fehlt. Thorax grün, hinten und auf dem Schildchen mit blaulichen Reflexen. Hinterleib schwarzlich mit breiten, viereckigen Seitenflecken am 2ten und 3ten Ringe, die des 2tei1 am langsten. Brustseiten und Hüften grau, weiss bereift. Schenkel gelb, alle an der Wurzel etwas, die Hinterschenkel auch an der Spitze verdunkelt; die Schenkel unten ziemlich lang weitlaufig schwarz gewimpert; Schienen gelb, die Hinterschienen im Enddrittel schwarz; Vordertarsen gelbbraun, Hintertarsen schwarz. Flügel etwas braunlich tingiert, namentlich im distalen Teile des Vorderrandes. 4*e Langsader im Endabschnitt deutlich geschwungen; hintere Querader stark geschwungen, namentlich unten. Schüppchen breit schwarz gerandet, mit gelben Wimpern, Schwinger gelb. Körperlange 8 mm; Flügellange 6 mm.
Die Braunung am Vorderrande ist sehr verschieden stark, biswTeilen fast fehlend, bisweilen, namentlich bei dem Exemplar von Korintji, im distalen Teile sehr stark. Vom 9 liegt nur ein Exemplar aus Suban Ajam vor; die Stirne ist dunkel metallischgrün, das Untergesicht weiss bestaubt; das 3,e Fühlerglied kürzer eiförmig. Der Thoraxrücken ist nur vorn weiss bestaubt, weiterhin metallischgrün mit 3 kupferrötlichen Langsstriemen. Hinterleib
4



schwarzlich, aa der Basis namentlich an den Seiten grünlich, nur von gewisser Seite etwas weisslich bereift erscheinend; Schenkel weniger und kürzer" bewimpert als beim d, an den vorderen Schenkeln nur nahe der Spitze. Flügel im distalen Teile des Vorderrandes massig verdunkelt.
Von Argyra-Arten war bisher aus dem Gebiete nur erst sehr wenig bekannt. A. spinipes Dol. ist blau, mit rötlichen Fühlern und Beinen, Stirne und Untergesicht sind silbernschünmernd. Mir blieb sie bis jetzt unbekannt.
Psilopus Mg. - .
Psilopus vittatus Wied. Muara Sako, October.
Psilopus Jacobsoni de Meij.
Suban Ajam, Juli; Air Njuruk Dempu, August.
Sympycnus Löw.
Sympycnus apicalis de Meij. Suban Ajam, Juli, 1 d-
Sympycnus brevinervis de Meij. Suban Ajam, Juli, 1 9-
Wie in der Beschreibung der Type angegeben (Tijdschr. v. Entom. LIX, p. 248) ist die Fühlerwurzel schwarz, das 3*e Glied gelblieh. In der Tabelle auf p. 245, 246 ist bei N°. 5 3tes Fühlerglied statt Fühlerwurzel zu lesen. — Das Schildchen ist ganz gelb; die hintere Querader etwas langer.
SYRPHIDAE.
Microdon Mg.
Microdon novaeguineae de Meij.
Air Njuruk, Dempu, August; Suban Ajam, Juli, auch 1 d', das Hypopyg ist gelbrot. Die Art war bis jetzt nur von Neu-Guinea bekannt.
Callicera Panz.
Callicera sumatrensis n. sp. Suban Ajam, Juli, 19.
Stirne glanzend schwarz, schwarz behaart, Fühler schwarz, die 2 ersten Glieder fast gleichlang, das 3*e von doppelter Lange, mit kurzer Endborste. Untergesicht glanzend blaulich schwarz, an den Seiten breit weiss bestaubt, mit weisser Behaarung. Augen dicht braun behaart, Thorax glanzend schwarz, im Mifctelfelde der vorderen Halfte mit 2 dicht genaherten weisslichen Striemen. Die ziemlich lange Thoraxbehaarung ist vorne dunkelbraun, hinten schwarz, auf dem wenig glanzenden, schwarzbraunen Schildchen dunkel, an dessen Rande gelbweiss, an den Brustseiten gelblieh. Hinterleib schwarz, vorn an den Seiten dicht gelblieh behaart, oben kurz braunlich, in der Mitte schwarzlich behaart. Flügel etwas gebraunt, das Stigma blassbraun. Schwinger gelb. Hüften und Schenkel schwarz, weisslich behaart, die vorderen an der Spitze schmal gelbbraun; Schienen gelbbraun; Tarsen schwarzbraun, die Metatarsen der Mittelbeine gelbbraun.
Körperlange 9 mm; Flügellange 9 mm.
Xylota Mg.
Xylota nigroaenescens Rond.
Air Njuruk, Dempu, 1400 M, August.
Das Exemplar ist etwas grösser als Rondani angibt, die Körperlange betragt 13 mm.



Der Thorax ist grünlich bronzefarben, das Abdomen zieht ins Purpurne. Untergesicht dicht weiss bestaubt. Thorax dicht aber sehr kurz gelblieh behaart, auch das Schildchen. Die beiden in der vorderen Halfte vorhandenen Langsstriemen gelblieh. Die Vorderschienen sind an Basis und Spitze gelb, an den Vordertarsen die 3 ersten Glieder, nach Rondani nur die Mitte wodurch die Identitat nicht ganz feststeht. Der Hintertrochanter hat einen kurzen, aber starken Dorn. Hinterschenkel massig verdickt, gelb behaart, unten aussen und innen mit einer Reihe von Börstchen. Hinterschienen stark gebogen. Die mattschwarze Zeichnung des Hinterleibs besteht am 2ten Ringe aus einem mehr dreieckigen, am 3ten aus einem halbkreisförmigen Hinterrandflecken.
In Records Indian Museum XI, 1915, p. 235 hat Brunetti eine X. bistriata aus Cochin beschrieben, welche in der Körperfarbung grosse Ahnlichkeit hat, die Beine sind aber viel heller.
Arctoplnla Schin.
Arclophila apiformis n. sp.
Piek von Korintji, August, 1 cT.
Kopf dicht gelblieh bestaubt, Stirn dunkelbraun behaart. Fühler schwarzbraun mit ovalem letzten Gliede, am Untergesicht das Mittelfeld und eine Strieme vom Auge bis zum Mundrande dunkelbraun; die Behaarung von Untergesicht und Backen gelb. Thorax samt Schildchen dunkelbraun, massig glanzend, die massig lange Behaarung dunkelbraun; Brustseiten ins Graue ziehend, gelb behaart. Hinterleib braun, an der Wurzel etwas heller, obenauf sehr kurz behaart, vorn an den Seiten und an der hinteren Spitze langer rotgelb behaart. Flügel massig gebrüunt, in der Mitte mit vom Stigma bis zur Discoidalzelle sich erstreckender verwaschener Verdunkelung. Beine schwarzbraun, die Vorderschienen an der Wurzel, die mittleren samt Metatarsen braungelb. Die verdickten Hinterschenkel unten nahe der Spitze mit stumpfem Hoeker.
Körperlange lé mm; Flügellange 12 mm.
Diese wie eine Honigbiene aussehende Art ist kürzer behaart, als in dieser Gattung gebrauchlich, auch ist der Hinterleib etwas mehr gestreckt. Aus Asien war bis jetzt nur A. simplicipes Brunetti (Ree. Indian Mus. XI, 1915, p. 247) bekannt.
Milesia Latr.
Milesia minor n. sp.
Piek von Korintji, August, 1 d"; Gunung Singalang.
Kopf wachsgelb, gelb bestaubt. Fühler rotgelb. Untergesichtshöcker braun, Backen glanzend, hinten dunkelbraun; Hinterkopf unten gelb behaart. Thorax schwarzlich, von vorn gesehen mit 3 dunkelbraunen Langsstriemen; Schulterbeulen, das Vorderende der seitlichen Langsstriemen, eine Linie an der Quernaht mattweiss bereift. Schildchen schwarzbraun; Brustseiten grösstenteils gelblieh bereift, mit einigen braunen Stellen. Hinterleib. dunkelbraun, schwach glanzend, die mittleren Ringe am Hinterrand schmal gelb, die kurze, anliegende Behaarung braun, gelblieh schimmernd. Flügel schwach gebrüunt, die Adern nahe der Flügelspitze breit verwaschen gesaumt, auch um die Adern in der Flügelmitte dunklere Saume. Schwinger gelb. Beine gelb, Schenkel gelbbraun, Vordertarsen dunkier .braun. Hinterschenkel ohne Dorn.
Körperlange 14 mm; Flügellange 12 mm.
Das <ƒ vom G. Singalang unterscheidet sich namentlich durch die Hinterleibsfarbung; dieser ist in viel ausgedehnter Weise braungelb, sodass an den meisten Ringen nur die Vorderrander, in der Mitte etwas breiter, dunkelbraun sind. Bei dieser Art zeigt, ebenso wie bei simulans de Meij., die lte Hinterrandzelle eine tiefe, Eristalis-SLhnlicïie Einbuchtung, welche bei Milesia gewöhnlich nicht vorhanden ist. Wir haben es hier mit derselben Erscheinung zu tun wie bei der nordamerikanischen Arctophila flagrans, bei welcher diese Einbuchtung gleichfalls als Ausnahme für diese Gattung vorhanden ist. M. simulans ist grösser, der Hin-



terleib ist anders gef&rbt, in der Mitte schwarz behaart, die Flügelspitze mehr verwaschen verdunkelt, ohne hellere Kerne in den Zeilen, die kleine Querader ist in der unteren Halfte starker gebogen.
Milesia simulans de Meij.
Air Njuruk, Dempn, September; Suban Ajam, Juli.
Vorletzter Hinterleibsring mit grösserem, namentlich breiterem schwarzen Flecken als bei der Type; Stirne dunkier, der nicht gelb bestaubte Teil über der Fühlerwurzel schwarzbraun.
Milesia gigas Macq.
Air Njuruk, Dempu, August.
Megaspis Macq.
Megaspis zonalis F. Suban Ajam, Juli.
Eristalis Latr.
Eristalis niger Wied.
Air Njuruk, Dempu, August, 1 2; Suban Ajam, 1 cf, mit am 2ten Hinterleibringe grossen gelblichen Seitenflecken und mit glashellen Flügeln, nur das Stigma ist dunkel.
Volucella Geoffr.
Volucella trifasciata Wied.
Suban Ajam, Juli; Air Njuruk, Dempu, August.
Graptomyza Wied.
Graptomyza brevirostris Wied. Suban Ajam, Juli.
Graptomyza Jacobsoni de Meij. Suban Ajam, Juli.
Bei den 3 erbeuteten Exemplaren ist der Hinterleib etwas dunkier als bei den javanischen, am 2ten Ringe dehnt sich die schwarze Farbe weiter nach vorn aus und der 3*e ist fast ganz schwarz, bis zum Vorderrande; der schwarze Seitenrandsaum ist nur durch einen schmalen gelben Langsstreifen von der ganz schwarzen Medianpartie getrennt; der 4te Ring ist ganz schwarz.
Chilosia Mg.
Chihsia javanensis de Meij. Suban Ajam, Juli.
Syrphus F.
Syrphus consequens Walk. Suban Ajam, Juli.
Syrphus balteatus de G. Suban Ajam, Juli.
Syrphus aegrotus F.
Suban Ajam, Juli.
Syrphus depressus de Meij.
Air Njüruk, Dempu, August, 1 ?.
Es unterscheidet sich vom Mannchen durch etwas stürkere Ausdehnung der schwarzen



Hinterleibsfarbung, der Vorderrand des 3ten und 4tol Ringes ist schmal schwarz, am 5ten Ringe tindet sich eine yt-förmige Figur.
Syrphus monticola de Meij.?
Piek von Korintji, August, 1 (ƒ; an der aussersten Grenze des Pflanzenwuchses; wahrscheinlich mit monticola de Meij. von Java (Studiën IX, p. 159) identisch, aber durch dunklere Beine verschieden, auch die vorderen Beine sind schwarz, nur die Kniee gelb.
Melanostoma Schin.
Melanostoma ceylonense de Meij. Sungai Kumbang, August.
Baccha F.
Baccha Austeni de Meij.
Muara Sako, September; Sungai Kumbang, September.
Spheginobaccha de Meij.
Spheginobaccha macropoda Big. Muara Sako, October.
HELOMYZIIVAE.
Helomyza Fall.
Helomyza grandis n. sp.
Sungai Kumbang, September.
cT. Kopf rotbraun, die kurzen Periorbiten und das Scheiteldreieck glanzend, vorne gelb, nach hinten in schwarzbraun verdunkelt; Fühler rotgelb, das 3*e Glied langlich, am Rande und an der Spitze schmal schwarzbraun, die Borste beiderseits lang gefiedert, Untergesicht gelb, mit grossem, oben gezacktem dunklen Fleck, welcher den unteren Rand berührt, sodass man auch sagen könnte: dunkel, nur oben und am Seitenrande gelb, bisweilen ganz schwarz oder fast ganz gelb; Wangen dunkelbraun, glanzend, mit weisslichem Schimmer, auch der anschliessende vordere, unter dem Auge liegende Teil der Backen von dieser Farbe. Rüssel und Taster rotgelb. Augen breit oval. Thorax matt braungelb, oben mit 4 schwach verdunkelten Langsstriemen, die beiden ausseren sehr breit, die inneren, zwischen den beiden Dorsocentralborstenreihen liegenden, schmal, eine schmale gelbe Mittelstrieme zwischen sich übrig lassend, Schildchen gelbbraun, oben nur an den Seiten behaart, Brustseiten rotgelb, Mesopleura ganz nackt. Hinterleib schwarzbraun, massig glanzend, unten zottig schwarz behaart. Flügel schwach gebraunt, an der Wurzel und am Vorderrande etwas starker, an der Spitze der 2ten Langsader ein kleines dunkles Fleckchen. Beine rotgelb, der Vorderschenkel oben mit breitem schwarzbraunen Langsstrich, auch unten ein solcher Strich; Schienen und Tarsen schwarzbraun; Schwinger rotgelb. Schenkel alle stark, Vorderschenkel unten und Vorderschienen innen stark zottig behaart; Mittelschenkel vorne mit 4, hinten mit 1 Borste; an den hinteren Beinen die zottige Behaarung weniger lang; Körperlange 10 mm.
Das einzige $ zeigt am Untergesicht die oben als typisch angegebene Farbung; es unterscheidet sich von dem cf haupsachlich durch die nicht verdickten und viel weniger behaarten Schenkel, ferner durch die intensivere Flügelfarbung; die Spitze namentlich der 2*611, aDer auch der 3ten und 4ten Langsader sind ziemlich lang dunkel gesaumt und am Flügelrande findet sich an dieser Stelle ein schmaler dunkier Saum, welcher beim cf sehr schwach vorhanden ist; auch die Süumung der hinteren Querader ist breiter und dunkler. Am Hinterleib ist unten die Behaarung nur kurz. — Echte Helomyzen sind im orientalischen Gebiet sparlich. In van der Wulp's Catalogue findet sich eine Anzahl angegeben, aber nach Czerny's Untersuchuugen sind dies alles entweder Sapromyzen, Trypetinen oder Drosophilinen (Czerny,



Revision der Helomyziden, Wien. Entom. Zeitg. XXIII, 1904, p. 203, 204, 207). Nur von copiosa Walk. konnte dies, weil die Type nicht mehr vorhanden ist, nicht festgestellt werden.
SCIOMYZINAE.
Sepedon Latr.
Sepedon chalybeifrons de Meij.
Sungai Kumbang, September. -
Sepedon violaceus Hend.
Sungai Kumbang, September.
Bis jetzt nur aus Calcutta und Formosa bekannt.
CALOBATINAE.
Calobata Mg.
Calobata prudens O. S. Muara Sako, October.
Nerius F.
Nerius sumatrensis n. sp.
Suban Ajam, Juli, 2 d" cf.
Stirne mattschwarz, die Periorbiten glanzend schwarz; nur die ausserste Vorderspitze der Stirn mattgelb. Fühler schwarz, die weissliche Borste dünn, kurz behaart. Wangen und vorderer Teil der Backen gelb, auch Rüssel und Taster. Untergesicht schwach dunkier. Thorax ganz schwarz, massig glanzend. Schulterbeulen am Oberrande braun; Schildchen mit 2 Borsten. Hinterleib schwarz, schwach glanzend, höchstens der He Ring oben z. T. gelblieh. Flügel grösstenteils mit gelblichem Tone, die Spitze breit schwarz; bisweilen ist noch deutlich zu erkennen, dass diese Brüunung aus Verschmelzung von Aderspitzensaumen entstanden ist. Schwinger gelb. Vorderhüften gelb, die hinteren schwarz; im übrigen sind die Beine fast ganz schwarzbraun, nur die Schenkel, namentlich die Vorderschenkel, an der Wurzel gelblieh. Die Vorderbeine sind bei diesen Mannchen wieder stark verlangert, die Schenkel unten an der vom Körper abgewandten Seite mit einer Reihe sehr kurzer, abstehender Dörnchen besetzt.
Körperlange 5 mm; Flügellange 6 mm.
Nerius tinctipennis n. sp. Taf. II, Fig. 12. Suban Ajam, Juli, 1 9-
Stirne mattschwarz, vorn mit schmal dreieckigem mattroten Flecken, welcher sich bis zur Stirnmitte erstreckt. Periorbiten und Scheitel breit glanzend schwarz, auch die unmittelbar hinter der Fühlerwurzel liegenden Stirnteile bilden glanzend schwarze Schwielen. Fühler schwarz, das 3te Glied unten an der Wurzel mit rötlichem Flecken; die Borste weiss, .pubeszent. Wangen und Backen gelb, Untergesicht braun mit gelber Langsstrieme; Mundrand sehr schmal schwarz. Rüssel schwarz, oben an der Spitze z. T. gelb, Taster dunkelbraun. Thorax oben schwarzbraun, dünn weiss bereift, mit 2 wenig deutlichen, matt braunlich weissen Langsstriemen, welche die Dorsocentralborsten enthalten. Brustseiten glanzend schwarz. Schildchen schwarz. Hinterleib ganz schwarz. Flügel gelb, mit ausgedehnter dunkier Zeichnung an der Flügelspitze, ausserdem die beiden Queradern dunkel gesaumt und ein dunkier Schatten über der hinteren in der lten Hinterrandzelle. Schwinger gelb. Beine ganz schwarz, nur die Wurzel der Vorderschienen etwas heller. Körper- und Flügellange 6 mm.
Diese schone Art geht etwas aus der Charakteristik der Gattung heraus, weil das Schildchen 4 stark entwickelte Borsten besitzt, wahrend bei Nerius gewöhnlich deren nur 2 vorhanden sind. Dadurch stimmt die Art mit Telostylus überein, die Fühlerborste ist aber durchaus



nicht rem apical, sondern deutlich eine kurze Strecke vor dem abgerundeten Ende des 3ten Fühlergliedes eingepflanzt. Die 3te Langsader ist im Spitzenteil nach unten geschwungen, die 4te gleichmassig sanft nach oben gebogen.
Nerius fuscus Wied. Suban Ajam, Juli.
Nerius bilineatus de Meij. Suban Ajam, Juli.
Telostylus Big.
Telostylus trilineatus de Meij.
Air Njuruk, Dempu, August.
Telostylus babiensis de Meij. var.
In Tijdschr. v. Entom. LVIII, p. 37 beschrieb ich diese Art von der kleinen Insel Pulu Babi nahe Simalur; sie ware besonders durch das ganz dunkle Schildchen kenntlich. Das vorliegende Stück, 1 9 von Air Njuruk (Dempu), sieht dieser Art sehr ahnlich, ist aber noch dunkier, der ganze Thorax ist dunkel, oben schwarzgrau, die Brustseiten sind glanzend schwarz. Im übrigen gibt es auch unter dem Material von Pulu Babi Stücke mit fast ganz verdunkelten Brustseiten. Weil die Stirnfarbung bei allen diesen dieselbe ist wie bei meinem trilineatus liegt die Vermutung nahe, dass es sich hier im Ganzen um eine in der allgemeinen Farbe variable Art handle.
Telostylus niger Bezzi von den Philippinen ist offenbar eine sehr ahnliche dunkle Form, von welcher sich unser Exemplar durch median nicht nur über den Fühlern, sondern auch weiter nach hinten rote Stirne, ganz schwarze Legeröhre und durch schwarze Mittel- und , Hinterschienen unterscheidet. Doch weist auch Bezzi an derselben Stelle (Philipp. Journ. Science. Vol. VIII, N°. 4 D, 1913, p. 329) auf die mögliche grosse Variabilitat von T. binotatus Big. hin, was mit meiner obigen Vermutung stimmt.
Gobrya Walk.
Gobrya simulans de Meij. Muara Sako, October.
Nothybus Rond.
Nothybus longithorax Rond. Suban Ajam, Juli, 1 Q.
Rondani's Beschreibung stimmt, nur bezieht sie sich offenbar auf das cf. Bei dem vorliegenden 2 sind vom Hinterleib der lte und 2te Ring gelbrot, der 2te nach der Spitze hin dunkier, der 3te und 4*e schwarzbraun, massig glanzend, der 5te mattschwarz, der 6te und 7te gelblieh.
SEPSINAE.
Sepsis Fall.
Sepsis contracta Walk.
Sungai Kumbang, August, Kep. Alüang.
DIOPSINAE.
Diopsis L.
Diopsis inclica Westw.
Muara Sako, October.



Diopsis Dalmani Wied.
Muara Sako, September; Suban Ajam, Juli.
Telcopsis Rond.
Teleopsis Sykesi Westw. Suban Ajam, Juli.
ORTALI1XAE. Luie Speis.
Luie Speiseri de Meij.
Suban Ajam, Juli; Air Njuruk, Dempu, August.
Bei beiden Stücken ist der Thorax mehr bronzefarben als bei der kupfergrünen Type.
Xiria Walk.
Xiria antica Walk.
Muara Sako, October.
Xiria obliqua Ost. Sack.
Muara Sako, October; Air Njuruk, Dempu, August.
Loxoneun Macq.
Loxoneura decora F.
Air Njuruk, Dempu, August, 1 9-
Plagiostenopterina Hend.
Plagiostenopterina trifasciata n. sp. Suban Ajam, Juli, 1 cf.
Stirne fast ganz mattschwarz, nur am Augenrande schmal dunkelbraun, mit weissem Schimmer; Scheiteldreieck und Scheitelplatten glanzend schwarz. Wurzelglieder der Fühler gelbrot, das 3te Glied schwarzgrau, Borste im Wurzeldrittel kurz behaart. Untergesicht und Backen braungelb. Wangen und. die angrenzenden Fühlergruben weiss bestaubt. Taster braungelb; Rüssel schwarz. Hinterkopf schwarz.
Thorax erzgrün mit 3 brèiten gelbbestaubten Langsstriemen, auf welchen die Behaarung gleichfalls gelb ist. Schildchen schwarzlich, gelb bereift. Brustseiten schwarz, hinterer Teil der Mesopleuren und die Sternopleuren weiss bereift mit weisser Behaarung. Hinterleib erzgrün, der 2te Ring in der Mitte und namentlich hinten an den Seiten gelb mit gelbei Behaarung; im übrigen die Behaarung dunkel. Flügel glashell, nur die schmale Subcostalzelle braun, die Flügelspitze am Rande kaum merkbar dunkier, Queradern nicht gesaumt, kleine Querader etwas schief gestellt, Schüppchen weiss, Schwinger weissgelb. Beine schwarz. die Vorderhüften und alle Trochanteren und der Hintermetatarsus braungelb.
Körperlange 8 mm; Flügellange 6 mm'.
Diese Art gehort in die Nahe von trivittata Walk., welche sich u. a. durch gelblicl tingierte und mehr gezeichnete Flügel unterscheidet, auch sind die Schenkel rotgelb. Meint PI. vittigera aus Sumatra und Simalur ist gleichfalls sehr ahnlich.
Plagiostenopterina longivitta Walk. Suban Ajam, Juli, 1 $.
Zu dieser Art bringe ich vorlaufig obiges Exemplar, obgleich sie nur von den Aru-Inselr bekannt ist. Das Tier gehort zu der aenea-Gruppe, hat aber wie die Walkersche Art braunrote Schenkel und eine nackte Fühlerborste. Die Stirne ist fast ganz mattschwarz, nur vorr



und hinten an den Ecken fettig glanzend, der mattschwarze Mittelfiecken ist hier also viel mehr ausgedehnt als bei aenea. Untergesicht, Backen, Rüssel und Taster braunrot. Der Thorax ist grauschwarz, überall kurz schwarzbraun behaart; eine heller behaarte Mittelstrieme ist also nicht erkennbar, wohl fallen bei vorderer Ansicht 3 schwarzliche Langslinien auf, von welchen die mittlere sehr schmal ist. Hinterleib starker glanzend als der Thorax, dunkel erzgrün.
In der Anm. bei Hendel (Abh. K. K. Zool. Bot. Ges. Wien, VIII, 1914, p. 52) sind longiviUa und imitans z. T. verwechselt. Longivitta, von den Aru-Inseln ist die Art mit rostfarbenen Schenkeln und wurde von Walker in den Proc. Linn. Soc. III, p. 115 beschrieben.
■ Pseudepicausta Hend.
Pseudepicausta geniculata v. d. Wulp. Suban Ajam, Juli.
JVaupoda Ost. Sack.
JSlaupoda strigifera n. sp. Taf. II, Fig. 13. Muara Sako, October.
Stirne gelbbraun, etwas marmoriert, vorn mit der Spur einer dunkleren Querbinde; Periorbiten glanzend schwarz; jederseits 2 Orbitalborsten vorhanden. Die Stirne ist etwas breiter als ein Auge, parallelrandig. Wurzelglieder der Fühler rotgelb, das Glied braun, die Borste kurz gefiedert. Untergesicht dunkelbraun, ausgehöhlt, vorn etwas vorstehend; Praelabrum gross, glanzend schwarz, Rüssel schwarzbraun; Hinterkopf nicht besonders gewölbt, dunkelbraun, am Oberrande schmal gelb. Thorax samt Schildchen glanzend schwarz, mit kurzer, dunkier, braunschimmernder Behaarung. Schildchen mit ca. 8 schwarzen Randborsten. Der sehr kurze Hinterleib glanzend schwarz, kurz behaart, vorn dunkel, hinten weisslich. Flügel an der Wurzel schwach gebraunt, was sich verwaschen bis zur Mitte deioberen Basalzelle erstreckt; in der Mitte mit einer schmalen, wenig gebogenen dunkelbraunen Querbinde, welche sich vom Vorder- bis zum Hinterrande erstreckt und die beiden Queradern berührt; überdies ein dunkles Querstrichelchen zwischen der lten und 2ten Langsader. Die kleine Querader liegt deutlich jenseits der Mitte der langlich rautenförmigen Discoidalzelle; hintere Basalzelle massig gross, der sie unten distal abschliessende Abschnitt der 5^ Langsader kurz, queraderahnlich, kürzer als die Querader der Analzelle. Hüften schwarzbraun, die Vorderhüften an der Spitze schmal gelblieh. Schenkel und Vorderschienen dunkelbraun, die hinteren Schienen gelbbraun, Vordertarsen schwarzbraun, die hinteren gelbweiss. Körperlange 2.5 — 3 mm; Flügellange 3—4 mm.
Diese Art dürfte N. punctifascia Speis. aus Mittel-Afrika am ahnlichsten sein; diese unterscheidet sich durch starker gefarbte Flügel, durch die grössere Lange der die hintere Basalzelle distal unten abschliessenden Querader, andere Beinfarbe u. s. w.
Die vor kurzem von Bezzi aus den Philippinen beschriebene N. unifasciata (Philipp. Journ. of Science. Vol. XII. N° 3. Sec. D., 1917, p. 140) ist offenbar gleichfalls, auch in der Flügelfarbung, sehr ahnlich; sie unterscheidet sich u. a. durch gelbliche Taster, ganz gelbe vordere Tarsen, auch dadurch, dass nur jederseits eine Orbitalborste vorhanden ist. Die vorliegende Art hat deren 2, was für diese Gattung eine Ausnahme ist, doch kommen auch Arten vor, wo sie überhaupt fehlen, wie nach Bezzi bei pïatessa.
Pterogenia Big.
Pterogenia rubriceps n. sp. Taf. II, Fig. 14. Air Njuruk, Dempu, August, 1 Q.
Kopf gelbrot, Stirne so breit wie ein Auge, parallelrandig, vorn gelbrot, in der Mitte etwas marmoriert, mit der Spur einer weisslich en Querbinde, im hinteren Teile dunkelbraun. Ocellenhöcker und Scheitelplatten glanzend schwarzbraun; die kurze Behaarung der Stirne



schwarz. Von Kopfborsten sind nur die relativ kurzen inneren Scheitelborsten vorhanden. Wurzelglieder der Fühler gelbrot, das 3te Glied braun, die Borste nur an der Wurzel pubeszent. Hinterkopf oben schwarz mit schmalem gelben Rande, unten gelb. Fühlergruben weiss bereift, von einander getrennt. Wangen und Backen gerunzelt. Rüssel schwarzbraun, Taster gelbrot, an der aussersten Spitze verduukelt. Thorax und Schildchen glanzend schwarz, punktiert, mit schwarzer Behaarung. Brustseiten schwarz, z< T. hellbraun bestaubt, die Behaarung dunkel. Hinterleib dunkel stahlblau, z. T. purpura, namentlich in der Mitte, mit dunkel brauner Behaarung, iu der Mitte nicht gekielt. Hüften schwarz, Vorderschenkel an der Wurzel, unten bis zur Mitte, schwarzlich, weiterhin gelbrot; Mittelschenkel schwarzbraun, hinten mit rötlichem Lüngsstreifen; Hinterschenkel schwarz; Vorderschienen schwarz; Mittel- und Hinterschienen schwarz, in der Mitte breit rötlich; alle Tarsen schwarzbraun mit gelbweissem Metatarsus. Flügel mit schwarzbrauner Zeichnung, an der Wurzel mit mehreren dunklen Fleckchen, in der Mitte mit breiter Querbinde, welche die kleine Querader enthalt, unten mit einem vorderen Zipfel die 5te Langsader weit überschreitend; die hintere Querader dunkel gesaumt, weiterhin mit mehreren lünglichen Flecken in der Spitzenhalfte. lte Hinterrandzelle am Ende kaum etwas erweitert; kleine Querader in der Mitte der Discoidalzelle. Schwinger schwarz mit hellbraunem Stiel; Schüppchen dunkel. Körperlange 5,5 mm; Flügellange 6 mm.
Hendels Tabelle (Abhandl. K. K. Zool. Bot. Gesellsch. Wien. VIII, 1914, p. 304) führt auf N° 3. Glabella unterscheidet sich u. a. durch gelbe Flügelwurzel, fuliginosa durch lang gefiederte Arista. Glabra Walk. hat eine gelbe Hinterleibsbinde, divisa und truncatula haben helle Schwinger. Von allen ist die neue Art auch durch den heil gelbroten Kopf verschieden. Meiner atrata von Simalur sieht sie gleichfalls ahnlich, auch diese hat jedoch einen fast ganz schwarzen Kopf, eine langgefiederte Fühlerborste u. s. w.
Rhadinoinyia Schin.
Rhadinomyia orientalis Schin.
Piek von Korintji, August; Gunung Singalang, Juni.
TRYPET1NAE.
Anastrepha Schin.
Anastrepha extranea de Meij.
Air Njuruk, Dempu, August.
Colobostroter Enderl.
Colobostroter pulchralis Enderl. Suban Ajam, Juli.
In beiden Stücken zeigt der Thorax 2 weit getrennte schwarze Langslinien, welche hinten auf die Seitenecken des Schildchens übertreten.
Ptilona v. d. Wulp.
Ptilona brevicomis v. d. Wulp.
Air Njuruk, Dempu, August; Suban Ajam, Juli.
Ptilona nigriventris Bezzi.
Pasumah Estate (Palembang), August.
Beim cT ist der 2te Hinterleibsring bisweilen nur am Vorderrande, bisweilen fast ganz gelb.
Rioxa Walk.
Bioxa sexmaculata v. d. Wulp. Kep. Alüang.



Acantlioneura Macq.
Acanthoneura Dunlopi v. cl. Wulp.
Air Njuruk, Dempu, August; Suban Ajam, Juli.
Acanthoneura (Acinia ap. Enderlein) stellata Macq. Muara Sako, October.
Das Exemplar zeigt auf der Flügelflache ein paar kleine Fleckchen weniger als in Enderlein's Figur (Zool. Jahrb. Abt. Syst., Bd. 31, 1911, p. 433).
Frey erwahnt diese bis zu den Philippinen verbreit ete Art auch von Ceylon (Finsk. Vet. Soc. Förh. LIX, 1917, Afd. A. N° 20, p. 19).
Poecillis Bezzi.
Poecïllis judicancla Jiezzi. Suban Ajam, Juli.
Das Schildchen ist schwarz, mit breitem, gelbem Hinterrand. Es wurden 13 2 2 dieser bisher nur aus Bengalen bekannten Art erbeutet, sodass die Frage Bezzi's, ob hier vielleicht das 2 von Chaetellipsis paradoxa Bezzi vorliegen könnte, eine offene bleibt.
Chelyophora Pond.
Chelyophora bilineata de Meij.
Suban Ajam, Juli; Kep. Alüang.
Die gelbe ïboraxzeichnung ist bisweilen etwas ausgedehnter, sodass z. B. auf dem Schildchen 2 bis zur Spitze verlaufende Langslinien von der Basis ausgehen. Die anale Flügelecke ist bei den sumatranischen Stücken gleichmassiger gefarbt als bei der javanischen Type, sodass auch die Analzelle einen gelben Ton zeigt.
PSÏLINAE.
Strongylophthalmyia Hend.
Strongylophthalmyia lutea de Meij.
Air Njuruk, Dempu, 1400 M., August, 1 2.
Die Type von Java ist offenbar nicht ganz ausgereift. Das hier vorliegende Stück ist dunkier, von den Fühlern ist das 3te Glied ganz schwarz, ein grosser Mittelfleck der vorderen Thoraxhalfte ist glanzend schwarz und erstreckt sich seitlich bis zu den Schulterbeulen, hinten bis zur Quernaht, auf den Flügeln sind die Binde und die Spitze starker verdunkelt.
Strongylophthalmyia polita de Meij. Suban Ajam, 7.
Strongylophthalmyia metatarsata n. sp.
Air Njuruk, Dempu, 1400 M., August, 2 2 2-
Kopf glanzend schwarz. Fühler schwarzbraun, weisslich behaart, mit nackter Borste; Taster und Rüssel schwarz. Thorax glanzend sclrwarz, mit schwarzer Behaarung; Hinterleib glanzend purpurschwarz. Flügel mit 3 schwarzbraunen Binden, die lte, am wenigsten vollstandige geht von der Spitze der lten Langsader nach unten, umfasst auch die kleine Querader, überschreitet die 4*e Langsader nur wenig; die 2tf> verlauft als vollstandige Binde von der Spitze der 2ten Langsader zum Hinterrand, sie enthalt die hintere Querader; die 3te liegt an der Flügelspitze. Die Spitze der 2ten Langsader liegt jenseits der hinteren Querader. Schwinger weiss mit 'schwarzem Stiele. Beine schwarz, die Trochanteren gelblieh, die Meta-



tarsen der Vorderbeine in der Wurzelhalfte, die der Mittelbeme ganz, nebst einem Teile des 2ten Gliedes, die der Hinterbeine mit Ausnahme der Spitze gelbweiss.- Flügellange 4 mm.
Strongylophthalmyia fasciolata n. sp. Suban Ajam, Juli, 2 9 9-
Kopf glanzend schwarz; Fühler braungelb, das dritte Glied am Rande verdunkelt, die Borste nackt; Taster gelbbraun, an der Spitze dunkier. Thorax schwarz, oben wenig glanzend und fein runzelig, die Behaarung viel sparlicher als bei der vorhergehenden Art, nur die Dorsocentral- und Acrostichalreihen vorhanden. Brustseiten glanzend schwarz. Hinterleib desgleichen, massig glanzend. Flügel mit 2 wenig starken Binden; die von der Spitze der 2ten Langsader ausgehende erreicht den Hinterrand kaum, auch die an der Flügelspitze liegende ist verwaschen; kleine Querader schmal dunkel gesaumt. Spitze der 2ten Langsader betrachtlich jenseits der hint eren Querader liegend. Letzter Abschnitt der 4ten Langsader am Anfang deutlich aufwarts gebogen. Schwinger weiss mit dunkelbraunem Stiel. Vorderbeine, auch die Hüften, braungelb, die Schenkel und Schienenwurzel dunkier braun, an den Mittelbeinen sind die Hüften, die Endhalfte der Schienen und die Metatarsen gelb, an den Hinterbeinen nur letztere.
Körperlange 6 mm; Flügellange 4,5 mm.
Die 4 mir aus Java, bzw. Sumatra bekannten schwarzen Arten mit gebanderten Flügeln unterscheiden sich wie folgt:
1. Thoraxrücken fein runzelig, nicht glanzend .... 2.
„ glanzend schwarz .... 3.
2. Vorderhüften schwarz, Flügel an der Spitze mit 3 getrennten schwarzen Fleckchen
Str. tripunctata de Meij. Vorderhüften grösstenteils rotgelb; Flügelspitze verwaschen verdunkelt Str. fasciolata n. sp.
3. Vorderhüften schwarz .... Str. metatarsata n. sp.
„ grossenteils gelb .... Str. maculipennis Hend.
Strongylophthalmyia nigricoxa de Meij.
Air Njuruk, Dempu, August, einige 9 9-
CHLOROPEVAE.
Formosina Beek.
Formosina atrata n. sp. Suban Ajam, Juli.
Von breiter Gestalt und glanzend schwarzer Farbe. Kopf matt schwarzbraun, das Scheiteldreieck glanzend schwarz, bis zum vorderen Stirnrande reichend; Fühler dunkelbraun, das 3te Glied braunrot mit dunklerem Oberrande; die Borste schwarz. Rüssel und Taster schwarz. Backen sehr schmal. Augen lüngsoval. Thorax, Schildchen und Hinterleib glanzend schwarz, der Thoraxrücken sehr kurz schwarz behaart. Schildchen oben abgeflacht, unten am Rande mit 2 Bndborsten. Flügel glashell. Randader jenseits der Den Langsader massig verdickt. Schwinger gelb. Beine schwarz, an den vorderen Beinen der Metatarsus braungelb, an den Hinterbeinen die 3 ersten Glieder gelb. Körper- und Flügellange 3,5 mm.
Trotzdem diese Art am Thorax, auch am Schildchen nichts Gelbes aufweist, gehort sie im übrigen doch durchaus in diese Gattung.
Chalcidomyia de Meij.
Chalcidomyia laticornis de Meij. Air Njuruk, Dempu, August.



Chlorops Mg.'
Chlorops incisa de Meij. Suban Ajam, Juli.
Diese Art war bis jetzt nur von Krakatau bekannt.
Lcxotaenia Beek.
Loxotaenia halterata n. sp. Muara Sako, October.
Meiner L. gracilis ausserst ahnlich, sodass es genügt die Unterschiede anzugeben. Der Thorax ist mehr bronzefarben, nicht glanzend schwarz, der Hinterleib vorn glanzend bronzefarben, hinten schwarz. Die Flügel sind etwas gebraunt, der letzte Abschnitt der 4ten Langsader weniger unscheinbar als bei gracilis; die Schwinger sind schwarzbraun, wahrend sie bei gracilis weiss sind. Körper- und Flügellange etwas mehr als 2 mm.
Meroscinis de Meij.
Meroscinis lucidifrons n. sp. Suban Ajam, Juli.
Stirne schwarz, etwas fettig glanzend, das Scheiteldreieck die Fühlerwurzel nicht erreichend, olatt, sehr stark glanzend; die Behaarung der Stirne schwarz. Fühler rotgelb, das 3*e Glied am Oberrande schmal verdunkelt; die Borste schwarz, kurz behaart. Untergesicht, die schmalen Backen, Rüssel und Taster schwarz. Thorax und Schildchen schwarz, müssig glanzend, punktiert, mit dunkier, gelb schimmernder Behaarung; das Schildchen lang dreieckig, fast so lang wie der Thoraxrücken, jederseits mit 3 starken gelben Borsten, die Endborsten am langsten. Brustseiten glanzend schwarz, zerstreut kurz weiss behaart. Hinterleib glanzend schwarz, die Basis breit durchscheinend gelb. Fühler glashell, an der Wurzel etwas gelblieh, die 2<* Langsader nicht lang, etwas gebogen, der 2te und 3*e Abschnitt des Vorderrandes deswegen von gleicher Lange; 3te und 4te parallel. Letzter Abschnitt der 4ten Langsader gerade. Schwinger gelb. Beine ganz gelb, nur das letzte Tarsenglied dunkelbraun. Körperlange 2,5 mm; Flügellange 2 mm.
BeckeEs Tabelle (Ann. Mus. Nation. Hungar., IX, 1911, p. 88) führt auf elegantula und recta. Elegantula unterscheidet sich durch viel grösseres, weniger glattes Scheiteldreieck, dunkleres 3tes Fühlerglied, relativ kürzeres Schildchen mit dunklen Borsten, von welchen die seitlichen relativ kürzer sind, durch an der Basis erweiterte lte Hinterrandzelle, weil der letzte Abschnitt der 4ten Langsader an der Basis etwas aufgebogen ist. Recta ist kleiner, hat ein viel kürzeres Schildchen; der 2te Vorderrandsabschnitt ist bedeutend langer als der 3te, weil die 2te Langsader langer und nur an der Spitze gebogen ist. M. quadriseta de Meij. (Tijdschr. v. Entom., LVI, 1913, p. 296) scheint mir doch nur zu den Varianten von elegantula zu gehören.
Meroscinis sumatrensis n. sp.
Sungai Kumbang, September.
Von schmaler Gestalt, Das sehr grosse, bis zu den Fühlern reichende Scheiteldreieck glanzend grünlich schwarz, gelb behaart; Ocellarborsten relativ stark; die winzigen übrigen Stirnteile matt dunkelbraun. Fühler ganz gelb, Borste dunkelbraun, dünn, kurz behaart. Das kurze Untergesicht unter den Fühlern glanzend schwarzbraun, der Mundrand gelb. Rüssel und Taster braun. Thorax langer als breit, glanzend schwarz, punktiert, ziemlich dicht gelb behaart. Brustseiten glanzend schwarz, wenig behaart. Schildchen langlich dreieckig, ausser den 2 langen gelben Endborsten jederseits noch mit 2 Borsten von halber Lange. Hinterleib langgestreckt, glanzend schwarz, glatt, an der Wurzel in der Mitte etwas rötlich, flachgedrückt, mit zerstreuter oben dunkier, am Rande heller Behaarung. Flügel kaum etwas braunlich- 3te und 4te Langsader parallel, der letzte Abschnitt der im Anfang etwas nach



oben geschwungen. Beine gelb, Vorderschenkel mit der Spur eines dunklen Querringes, namentlich ein dunkier Wisch an den dem Körper zu- und abgewandten Seiten deutlich; Vorderschienen etwas gebogen, schwarz, nur an der Spitze und an der Innenseite etwas gelb. Mittelschenkel vorn mit kleinem, Hinterschenkel mit grösserem strichförmigen Wisch; diese Schenkelwische beim 2ten Stück nicht erkennbar. Tarsen ganz gelb, oder, beim 2ten Stück, die Vordertarsen gebraunt, an den hinteren die beiden Endglieder etwas verdunkelt. Körperlange 4 mm; Flügellange 3 mm.
M. sumatrensis sieht der vorhergehenden ahnlich, ist aber grösser, das Scheiteldreieck ist deutlich grünlich und weniger glatt; die seitlichen Schildchenborsten sind kürzer. Von der sehr ahnlichen elegantula ist sie, ausser durch die Beinfarbung, durch die ganz hellen Fühler und durch das Schildchen mit den 6 gelben Borsten zu unterscheiden.
Meroscinis Meyerei Beek. Muara Sako, October.
Meroscinis scutellata de Meij. Suban Ajam, Juli.
Dactylothyrea de Meij.
Dactylothyrea armata n. sp.
Air Njuruk, Dempu, August.
Sehr ahnlich meiner D. hyalipennis, aber verschieden durch ganz gelbrote Fühler; die vordere Hinterleibshalfte ist ganz gelb. Die Flügel sind etwas gebraunt, weniger glashell als bei der anderen Art; die Schildchendornen sind relativ starker entwickelt, die hinteren deutlich langer als das Schildchen, die seitlichen gebogen, so lang wie das Schildchen an der Basis breit. Körperlange 4 mm; Flügellange 3 mm.
Oscinella Beek.
Oscinella obscuripennis n. sp. Muara Sako, October.
Von schmaler Gestalt. Stirne schwarzbraun, vorn sehr schmal und wenig deutlich rötlich. Scheiteldreieck gleichfalls schwarzbraun, massig glanzend aber nicht besonders scharf von der übrigen Stirnfiache abgetrennt, Stirnborsten relativ deutlich. Fühler schwarzbraun, das runde 3te Glied an der Innenseite mit einem roten Flecken nahe der Basis. Borste schwarz, kurz behaart. Untergesicht fast gerade, grauweiss bestaubt. Backen sehr schmal, vorn etwas rötlich. Rüssel und Taster schwarz. Hinterkopf dunkelbraun, unten wie die Backen mit weisslichem Schimmer. Thorax schwarz, massig glanzend, mit schwachen metallischen Reflexen, dünn kupferbraun bereift, mit zerstreuter schwarzer Behaarung. Brustseiten schwarz, an der Flügelwurzel mit einer breiten weiss bestüubten Querbinde, desgleichen die Gegend über den Vorderhüften weiss bestaubt. Schildchen blaulich schwarz, mit 4 Borsten, die ausseren schwach. Hinterleib glanzend schwarz. Flügel grösstenteils ziemlich stark gebraunt, die Costalzelle, die Wurzel der Discoidalzelle und ein breiter Hinterrandsteil glashell, die distale Flügelhalfte somit von der lten bis etwas über die 4te Langsader braun. Schwinger gelbweiss mit dunklerem Stiele. Beine schwarz, Vorderhüften dicht weiss bestaubt; an den hinteren Beinpaaren der Metatarsus und die ausserste Spitze der Schienen rotgelb. Körper und Flügellange 3,5 mm.
GE OM YZIN AE.
Amphoroneura de Meij.
Amphoroneura obscura de Meij. Air Njuruk, Dempu, August.



lux a:\il\ae.
Lauxania Lotz.
Lauxania orientaïis Wied. Muara Sako, October.
Lauxania picta de Meij.
Fort de Koek, November; Air Njuruk, Dempu, August.
Lauxania immaculata de Meij.
Suban Ajam, Juli; Sungai Kumbang, September.
Lauxania quinquevittata de Meij.
Sungai Kumbang, September; Piek von Korintji, August.
CELYPeiIVAE.
Celyphus Daim.
Celyphus oblectus Daim.
Palembang (Knappert leg.)
Celyphus aurora Karsch.
Palembang (Knappert leg.)
Spaniocelyphus Hend.
Spaniocelyphus trigonalis de Meij., subsp. extensus subsp. n. Palembang (Knappert leg.).
Das Exemplar sieht dem von Kalung (Padangsche Bovenlanden, Sumatra; Studiën X, p. 94) ganz ahnlich. Auch in den Flügeln ist einige Verschiedenheit mit der Type von Simalur, sie sind an der Spitze weniger breit und etwas langer; der 4*e Abschnitt der 4ten Langsader ist dadurch relativ langer, bei der Type etwas kürzer als der vorletzte, deshalb wenigstens als subspecies: extensus zu trennen.



TAFELERKLARUNG.
TAFEL II.
Fig. 1. Dicranomya signata n. sp. Flügel. -
„ 2. Limnobia stigmosa n. sp. „
„ 3. Libnotes tripunctata n. sp. „
„ 4. Acyphona punctulata n. sp. „
„ 5. Gnophomyia fascipennis n. sp. „
„ 6. Epiphragma Kerberti n. sp. „
„ 7. Agastomyia albitarsis n. sp. „
„ 8. Sphaerionotus curtipennis n. sp., von der Seite.
„ 9. Rosapha variegata n. sp. Flügel.
„ 10. Chrysopilus lupinus Ost. Sack. Flügel.
„ 11. Tachytrechus argentatus n. sp. „
„ 12. Nerius tinctipennis n. sp. „
„ 13. Naupoda strigifera n. sp. „
„ 14. Pterogenia rubricéps n. sp „



BIJDRAGEN TOT DE DIERKUNDE. — J. C. H. de Meijere.







Die Kiemen von Limulus und die Lungen der Arachniden
VON
Prof. Dr. J. VERSLUYS.
(Mit 8 Textfiguren).
In der Diskussion der Verwandtschaft von Limulus hat der Vergleich seiner Kiemen mit den Tracheenlungen der Arachniden eine wichtige Rolle gespielt. Sollen, wie es die Lankester'sche Limulus-Theox'iQ will, die Land-Arachniden von den Merostomen abstammen, so mussen die Tracheenlungen aus den Kiemen der Merostomen hervorgegangen sein. Die sehr grosse Ahnlichkeit in Bau und Lage führt zur Annahme einer Homologie dieser Organe. Wir sind dann aber auch gezwungen zu versuchen, sie aufeinander zurückzuführen, das heisst den Bau des einen Typus aus dem andern abzuleiten.
Neben einigen geringfügigen Unterschieden im Bau ist ein wesentlicher IJnterschied in der Lage der Atmungsorgane vorhanden. Die Kiemen der Merostomen liegen frei an der Hinterseite der Blattfüsse, wahrend die Tracheenlungen im Inneren des Köi'pers liegen und die Luft nur durch ein enges Stigma Zutritt zu ihnen hat. Dieser Unterschied ist in seiner funktionellen Bedeutung leicht verstandlich. Wahrend bei den landbewohnenden Arachniden eine mehr geschützte Lage dér zarten Lungenlamellen notwendig sein muss und das Stigma immerhin für die Erneuerung der Luft genügt, würde eine ahnliehe Lage der Atmungsorgane bei Limulus keine ausreichende Erneuerung des Atemwassers gestatten. Andrerseits ist eine so gfinzlich eingesunkene Lage wie ihn die Tracheenlungen aufweisen, bei den in Wasser funktionierenden Kiemen auch nicht notwendig.
Aber wenn auch dieser IJnterschied durch die anderen Bedingungen, welche das Medium stellt, verstandlich wird, so muss doch geprüft werden, ob sich entsprechend der Lankesterschen Auffassung von der Verwandtschaft der Archniden und Merostomen, die Tracheenlungen aus den Kiemen der Merostomen herleiten lassen.
Lankester brachte selbst einen Versuch einer solchen Ableitung in seiner ersten Arbeit über das Limulus-YvohXem. (18S1) und modifizierte seine Hypothese dann bald in wesentlichen Punkten (1885). Seine beiden Hypothesen waren aber sehr wenig glücklich und er schloss sich spater einer Darstellung der ümbildung der Kiemen zu Tracheenlungen an, welche Kingsley (1885, 1893) gegeben hat. Eine etwas andere Darstellung der Ümbildung der Kiemen zu Tracheenlungen gab Mac Leod (1884). Diese Hypothesen müssen sich gleichzeitig auch befassen mit der Frage nach dem Verbleib der Blattfüsse von Limulus bei den Archniden, wo die Blattfüsse fehlen.
Kingsley's Hypothese stützt sich auf Überlegungen wozu ihn die Untersuchung der Ontogenie von Limulus führte. Seiner Ansicht nach kann man sich die ümbildung der Kiemen von Limulus zu Tracheenlungen etwa wie folgt denken (1885, p. 537): "The change in "the needs of the animal owing to its assumption of a terrestrial in place of an aquatic life
o



"would seetn to be sufficiënt to account for a part. Such a change in habit would necessitate "a protection for the respiratory organs, and this would be best secured by an outgrowth of "the surrounding parts, so that finally appendages and gills would be enclosed in pits, the "openings of which would then grow smaller As I have mentioned above, the process
"of formation of the gillleaves is largely by a process of out"growth, but there is also a slight ingrowth, espeeially notice"able at the distal portion of the appendage. This, however, "disappears with growth, but is very noticeable in all my sections. "To transform the gill of Limulus into the lung of Scorpio it is "only necessary that, together with the sinking of the whole "organ, as described above, the impushings of the integument "to form the lamellae should be exaggerated, and the outgrowths "correspondingly decreased." Nebenstehende Figur 1 verdeutlich obige Auffassung von Kingsley.
Durch Kingsley's Theorie gewann die Ontogenie der Tracheenlungen eine grosse Bedeutung und wurde dann auch Gegenstand einer ziemlichen Zahl von Untersuchungen. Sehon Kingsley ' (1885, p. 536) wusste, dass nach Metschnikoff (1871, p. 225) die Tracheenlungen sich bei Skorpioniden als Einstülpungen der Körperwand dicht unter den Gliedrnassenanlagen des Abdomens bilden, und sah darin eine Erinnerung an die Lage der Atmungsorgane bei den Stammformen an der Hinterseite der Blattfüsse, wobei er eine Homologie der Blattfüsse, mit abdpminalen Gliedmassen annahm. Dies ist eine bedeutungsvolle Beobachtung, cla sie als Beweis sowohl für die Homologie der Tracheenlungen mit den Limulus-Xiemen, wie für den primitiven Charakter der
Atmungsorgane aui Gliedmassen, wie bei Limulus, verwertet wurde.
Die Angabe von Metschnikoff wurde von einer ganzen Reihe von Untersuchern bestatigt, und zwar sowohl für Skorpioniden wie für Araneae. Es besteht ein enger Zusammenhang zwischen der Anlage der Tracheenlungen und der der rudimentaren abdominalen Gliedmassen bei den genannten Arachniden, indem die ersten Lungenlamellen bei Araneae und Scorpioniden auf der Hinterseite dieser Gliedrnassenanlagen gebildet werden und die Gliedmassenanlage bei ihrer spateren Rückbildung in die Aussenwand der Lungentaschen, die sog. Elytra (Janeck, 1909, p. 606) oder Opercula, übergeht.
So liegt in der Kingsley'schen Hypothese eine Theorie vor, die recht gut mit der Ontogenie der betreffeuden Organe in Einklang steht (vergleiche Kassianow, 1914, p. 170 ff). Etwas anders hat Mac. Leod den Vorgang zu rekons'truieren versucht. Er nimmt eine Verwachsung der ganzen mittleren Partie der Blattfüsse mit der Brast an und lasst die Blattfüsse in die ventrale Bauchwand, in die Sternite, aufgehen. Es heisst bei ihm (1884, p. 18): „Supposons „en premier lieu un allongement considérable de 1'abdomen de la Limule sans aucun autre „changement. Cette modification aura pour résultat de faire cesser 1'imbrication des membres „respiratoires: ceux-ci seront désormais placés les uns k la suite des autres sans se toucher. „Supposons maintenant que la portion sternale de chaque membre respiratoire s'élargisse „considérablement et se soude sur toute sa longueur k la face ventrale de 1'abdomeu. Nous „arriverons ainsi, par des modifications k peine sensibles, par de simples soudures k un „abdomen qui aura la plus grande analogie avec un abdomen de scorpion oü chaque poumon „serait remplacé par une branchie. Chacune des branchies ainsi constituées se composerait „d'une plaque quadrangulaire, libre par ses bords postérieurs et externes, fixée par ses bords „antérieurs et internes, et portant k sa face dorsale un paquet de lamelles respiratoires; „celui-ci serait situé dans une dépression de la face ventrale de 1'abdomen, tandis que la „lome se trouve au niveau du tégument abdominal général. ..." „La Limule passé mainte„nant de la vie aquatique k la vie aérienne: la quantité d'eau qui humide les branchies



„devient de moins en moins considérable et il arrivé un moment oü 1'ammal emporte une „petite provision d'eau dans ses cavités branehiales a chacune de ses excursions sur la terre „ferme, a peu pres de la même manière que le font beaucoup .d'espèces de Crabes. A partir „de ce moment, les lamelles branehiales n'ont plus été soutenues convenablement par le „liquide ambiant: elles ont cherché un appui sur les parois de la ehambre branehiale, aux„quelles elles se sont soudées par leurs bords. De la aussi la nécessité d'une ventilation plus „énérgique, qui a été facilitée par le rétrécissement de 1'orifice de communication entre la „ehambre branehiale et 1'extérieur; ce rétrécissement a été obtenu par la soudure de plus len plus complete du bord externe de la lame branehiale a la paroi ventrale de 1'abdomen. ^Quand toutes ces soudures furent complètes, quand elles eurent atteint le dégré que nous „trouvons chez les Arachnides, 1'appareil respiratoire de la Limule avait cessé de mériter le „nom de branchie; c'était devenu un véritable poumon."
Die Sternite der Arachniden hatten sich nach dieser Auffassung gewissermassen aus den Blattfüssen von Limulus entwickelt.
Wenn auch zugegeben werden muss, dass diese Hypothesen mit einer Reihe von Tatsachen in Einklang stehen, so können wir uns denselben dennoch nicht anschliessen.
Zunachst führt die Auffassung, dass die Tracheenlungen aus auf Gliedmassen stellenden Kiemen hervorgegangen sind, zu ganz bedenklichen Konsequenzen. Deutet man die Blattfüsse von Limulus, wie es üblich ist, als echte Gliedmassen, dann ist das 2. Paar den Kammen oder Pectines der Scorpione homolog, da die lamme sicher Gliedmassen sind und die Segmente einander entsprechen. Am gleichen Segmente finden wir aber bei den Pedipalpi und den tetrapneumonen Araneae typische Tracheenlungen. Das entsprechende Kiementragende Gliedmassenpaar von Limulus soll also beim Erwerb des Laudlebens bei einem Teil der Arachniden zu einem Paare Tracheenlungen und ihren Elytren, beim Scorpion zu den Pectines umgebildet worden sein. Nun kann man, wie Purcell (1909, p. 88) hervorgehoben hat, sich schwerlich denken, dass die Kamme sich entwickelt haben aus Gliedmassen, die schon im Abdomen eingesunken und zu Tracheenlungen geworden waren; ebensowenig kann man annehmen, dass die Kamme, die keine Atmungsorgane mehr sind, spater wieder bei einem Teil der Arachniden zu Tracheenlungen hatten umgebildet werden können. Durch diese Überlegung wird man dann zur Auffassung gezwungen, dass die Entwicklung der abdominalen Gliedmassen und ihrer Kiemen zu Tracheenlungen bezw. Pectines in der zu den Scorpioniden führenden Entwicklungsreihe getrennt von der ühnlichen Ümbildung dieser Organe bei den zu den Araneae und Pedipalpi führenden Stamm vor sich ging. Das heist, man wird zu der Annahme gebracht, dass die Scorpioniden sich getrennt von den übrigen Tracheenlungen besitzenden Arachniden aus den Merostomen entwickelt haben. Diesen Schluss hat Purcell denn auch gezogen; es heisst bei ihm (1909, p. 88): "I consider therefore, that the lung-books of "the scorpions and those of the spiders must have been derived from branchiate appendages "quite independently of each other, and that the terrestrial Arachnids are not monophyletic "but must have had at least a diphyletic origin from primitive aquatic Arachnids with six "pairs of abdominal branchiate appendages on the eight to thirteenth somites".
Die Ableitung der Tracheenlungen aus Kiemen, wie sie von Kingsley und von Mac Leod gegeben worden ist, zwingt uns also einen diphyletischen ürsprung der Tracheenlungen der Scorpioniden und der übrigen Arachniden anzunehmen, trotz des gleichen Baues dieser Organe.
Sehr schwierig scheint uns bei dieser Ableitung der Tracheenlungen aus Kiemen auch eine Erklarung der Herkunft der Spinnwarzen der Araneae zu sein. Die Spinnwarzen, jedenfalls die ausseren, sind wohl sicher hervorgegangen aus rudimentaren Gliedmassen des 3. und 4. abdominalen Segmente3 (das Pragenitalsegment lassen wir ausser Betracht). Diese Ansicht ist durch Montgomery (1909 B, p. 321, 322, 329) und Kautsch (1910, p. 565—570) wieder bestatigt worden. Nun sollen aber nach der- Limulus-Theorie die entsprechenden Gliedmassen bei den Stammformen kiementragende Blattfüsse gewesen sein, die zunachst in



Tracheenlungen umgeandert wurden, wie die Skorpioniden zeigen, um schliesslich zu Spinnwarzen zu werden (vergl. auch Purcell, 1909, p. 90—91)!
Eine andere wesentliche Schwierigkeit welche sich aus der Ableitung dèr Atmungsorgane der Arachniden aus Kiemen ergibt, ist, dass man eine wiederholte, unabhangige Entstehung der Tracheen bei den Arachniden annehmen muss. Eine einmalige Entstehung von Tracheen aus Lungen, womit Lankester wohl glaubte auskommen zu können, ware ja denkbar, doch wird dieser Vorgang um so unwahrscheinlicher, je öfter er angenommen werden muss. Und es muss eine wiederholte Entstehung von Tracheen angenommen werden, sobald man sich der Limulus-Theorie von Lankester anschliesst und dementsprechend für die Stammformen der Arachniden aus Kiemen hervorgegangenen Tracheenlungen als Atmungsorgane annimmt. Pocock (1893, p. 17) und Laurie (1897, p. 46- 47) haben dies schon betont. Börner hat (1904, p. 156) einen Stammbaum der Arachniden gegeben, wobei die tracheaten Ordnungen nahezu alle selbstandig aus pulmonaten Formen hervorsprossen, sodass eine fünfmalige unabhangige Entstehung von Tracheen bei den Arachniden mit diesem Stammbaum e verknüpft ist. Die ünwahrscheinlichkeit dieses Vorganges wird auch. dann nicht geringer, wenn man bei den gemeinsamen Ahnen (die Stammformen der Pedipalpi) mit Börner eine „Tendenz" zur Bildung von Tracheen annimmt, wo doch diese „Tendenz" im Bau der Tracheenlungen dieser Ahnen noch nicht zum Ausdruck gekommen sein konnte. Jeder Ver3uch, die bekannten Arachnidenformen von einer pulmonaten Stammform abzuleiten, zeigt uns gleich, dass dann die tracheaten Arachniden nicht monophyletisch entstanden sein können. [Man vergleiche auch die Stammbaume von Lankester, 1881, p. 649, p. 649, und Carpenter, 1903, tab. 6, und die Arbeit von Purcell, 1910).
Auf noch eine weitere Schwierigkeit sei kurz hingewiesen. Die Araneae zeigen uns, dass rracheen an Stelle von Tracheenlungen auftreten und so kann man mit den Anhangern der Limulus-Theorie die Entstehung von Tracheen am Abdomen annehmen. JSTun treten aber bei len Arachniden auch Tracheen auf, deren Stigmata am Cephalothorax liegen, so bei den Solifugen und Acariden. Mit der Annahme einer Verlagerung der Tracheen mit ihrem Stignata vom Abdomen auf den Cephalothorax, die ja an sich denkbar ist, kommt man schwerich aus, besonders nicht bei den Cryptostigmata unter den Acariden. Diese besitzen, soweit iie nicht tracheenlos sind, vier Paare von Stigmata die an den Insertionsstellen (acetabula) Ier vier Beinpaare liegen (Oudemans, 1906; Reuter, 1909, p. 58 ff). Soll man hier annehmen, lass 4 Paare von Tracheen mit ihren Stigmata in der Weise vom Abdomen nach vorne verchoben seien, dass sie regelmassig ihre Reihenfolge und Entfernung bewahrten und schliesslich -n den Hüften der 4 Beinpaare zu liegen kamen? Reuter sagt (1909, p. 72) hierüber ganz utreffend, diese Erklarung würde bedeuten „dass Gebilde die ursprüngliche auf innigste Weise an vier opisthosomale („abdominale") Extremifatenpaaren gebunden waren, in nahe Beziehung zu ebensovielen prosomalen („cephalothoracalen") Extremitaten getreten seien." So fiüssen wir annehmen, dass es neben den aus Tracheenlungen hervorgegangenen Tracheen m Abdomen, bei den Arachniden, jedenfalls bei den Acariden, auch noch Tracheen am CephaDthorax gebe, die anderer Herkunft seien.
Es geht hieraus klar hervor, dass die Limulus-Theorie uns in Bezug auf die Atmungsrgane zur Aufstellung von durchaus unwahrscheinlichen Hilfshypothesen und Homologisieungen zwingt. Hier liegen wesentliche Schwierigkeiten vor, die sich nicht beseitigen lassen.
Bei den Theorien von Lankester, Mac Leod und Kingsley handelt es sich um eine irekte Ableitung der Tracheenlungen von den Kiemen von Limulus. A priori kann aber bei inem solchen phylogenetischen Probleme auch an eine Ableitung beider Typen von Atmungsrganen von einem driften, einfacheren Ausgangszustand gedacht werden. Hierauf hat Hey-
ïons hingewiesen (1905, p. 434); er ist geneigt „ die Cheliceraten (Limulus und die
Arachniden) auf gemeinsame an feuchten Orten lebende Vorfahren (Ufertiere) zurückzuführen, bei denen die heutzutage allerdings sehr auffallende Differenzierung der Atmungsorgane fioch nicht so stark ausgepragt war. In analoger Weise pflegen noch jetzt bei den recenten liederen Insekten und niederen Myriapoden, die nur an feuchten Orten vorkommen, die



„Atmungsorgane noch nicht so einseitig ausgebildet zu sein, indem sowohl Tracheen als auch „gleichzeitig kiemenahnliche in diesen Fallen ausstülpbare Blaschen zur Atmuug dienen." ïm gleichen Sinne hat sich Reuter (1909, p. 66—67; vergleiche auch Kautsch, 1910, p. 591) ausgesprochen.
Weder Heymons noch Reuter haben ausgeführt, wie man sich den indifferenten Ausgangszustand der Kiemen und Tracheenlungen etwa vorstellen soll. Uns scheint es, dass sobald man einen wirklich indifferenten Zustand annehmen will, dies nur auf Kosten derjenigen Spezialisierungen sein könute, worin die Kiemen und Tracheenlungen übereinstimmen und die gerade so auffallend sind. Das Interessante ist eben, dass Kiemen und Tracheenlungen die recht eigenartigen Lamellen gemeinsam haben, also den gleichen spezialisierten Zustand aufweisen.
Gegen die Auffassung von Heymons und Reuter spricht besonders die sehr nahe Verwandtschaft der Gigantostraken mit den Skorpioniden. Kassianow (1914, p. 173) hat aus ahnlichem Grimde diese Auffassung zurückgewiesen. Es ist hier eben kein Platz für eine indifferente, wenig spezialisierte Stammform; dazu sind die Gigantostraken und Skorpioniden einander gerade in ihren Spezialisierungen zum Teil zu sehr ahnlich.
So kommen wir zum Ergebnis, dass eine Ableitung der Atmungsorgane der Merostomen und Arachniden aus irgend einem indifferenten Ausgangszustand abgelehnt werden muss. Auch hier finden wir keinen annehmbaren Ausweg aus den Schwierigkeiten, welche der Limulus-Theoïïe aus den besonderen Verhaltnissen der Atmungsorganen der Arachniden erwachsen.
Und dies liegt daran, dass die Voraussetzungen, wovon die Limulus-Theovie Lankester's bei der Beurteilung der Atmungsorgane ausgeht, nicht zutreffende sind. Es ist namlich umrichtig, wenn man, wie Lankester und Kingsley, die Tracheenlungen der Arachniden ableitet von Kiemen, die an der Hinterseite von Gliedmassen liegen. Denn die Kiemen der Merostomen liegen nicht an der Hinterseite von Gliedmassen, sondern von Sterniten. Dies geht unzweideutig aus einer Betrachtung der Gigantostraken hervor, der ausgestorbenen, primitiven, und viel mehr skorpionidenühnlichen Vorlaufer von Limulus. Die Kiemen liegen hier zwar auf bewegiichen Platten an der Ventralseite des Abdomen, aber diese Platten sind keine richtigen Gliedmassen, sondern Sternite, wie sie auch die Bauchseite des Praeabdomen der Skorpioniden und anderer Arachniden bedecken. Diese Auffassung drangt sich beim Vergleich der Gigantostraken mit Skorpioniden ohne weiteres auf. Sie ist auch nicht neu, denn in der Literatur werden die Blattfüsse der Gigantostraken manchmal als Sternite bezeichnet, in neuerer Zeit z. B. von Sarle (1903, p. 1093) und von Clarke & Ruedemann (1912, p. 60, 65). Die drei letzten Blattfüsse der Gigantostraken sind immer ganz einfache Platten, ganz sterniten&hnlich, nur beweglich. Vergleicht man die Lage der Atmungsorgane, so zeigt sich, dass die Kiemen der Gigantostraken zu den Blattfüssen genau die gleiche Lage einnehmen wie die Tracheenlungen zu den Sterniten beim Skorpion. Ein Unterschied liegt hier nur in soweit vor als die Kiemen sehr viel grösser sind als die Blaffer der Tracheenlungen, und in einem viel grosseren Raume liegen, der statt durch ein enges Stigma, langs dem ganzen Hinter- und dem grössten Teil des Seitenrandes des Sternites mit der Aussenwelt in Verbindung steht. Man denke sich den Hohlraum der Tracheenlungen sehr stark erweitert; weiter die Stigmata am Hinterrande der Sternite liegend, — wo sie ja bei den Pedipalpi und den Araneae theraphosae gefunden werden, und vermutlich auch bei palaeozoischen Skorpioniden, wie Palaeophonus lagen — und so sehr verbreitert, dass die Stigmata eines Paares einander in der Medianlinie erreichen und den ganzen Hinterrand und einen grossen Teil des Seitenrandes der Sternite begleiten — dann hat man einen Zustand wie ihn etwa die Atmungsorgane und Blattfüsse der Gigantostraken aufgewiesen haben mussen.
Zu Gunsten dieses Vergleichs fallt schwer ins Gewicht, dass neben den Blattfüssen an den entsprechenden Segmenten keine Sternite bei den Gigantostraken vorhanden sind, wohl aber ein typischer Sternit am ersten darauffolgenden Segmente, wo kein Blattfuss auftritt.
Sowohl die nach oben gekehrte Seite der Blattfüsse wie die von diesen verdeckte Bauch-



seite der Gigantostraken werden von einer dunnen Chitinhaut bedeckt, die der Wand des Hohlraums einer Tracheenlungen durchaus entspricht.
Man darf demnach in den sogenannten Blattfüssen der Gigantostraken nur Sternite sehen. Deutet man sie als Gliedmassen, so muss man auch die Sternite der Segmente 3 bis 6 des Praeabdomens der Skorpioniden als Gliedmassen deuten (die mit der Bauchwand verwachsen seien, etwa wie es Mac Leod in seinem Vergleich ausführt). Dies lasst sich aber nicht aufrecht halten. Schon die Ontogenie zeigt, dass zwar bei den Skorpioniden Gliedmassen an diesen Segmenten angelegt werden, dass diese aber klein bleiben; auf keinen Fall geht das ganze Sternit aus ihnen hervor, sondern sie werden nur mit ihrem Materiale bei ihrer Rückbildung in den Sterniten aufgenommen. Wir haben es hier zweifellos, auch bei den Blatt¬
füssen der Gigantostraken, mit Sterniten zu tun; Sterniten und Gliedmassen aber sind ganz verschiedene Gebilde.
Bei der zweifellos vorhanden en engen Verwandtschaft der Gigantostraken und Limulus, müssen dann auch die Blattfüsse dieses letzteren als Sternite gedeutet werden. Ihr mehr komplizierter Bau berechtigt noch nicht zur Auffassung, dass sie unbedingt echte Gliedmassen seien; er ist nicht so kompliziert, dass er nicht durch Anpassung an neue Lebensbedingungen entstanden sein kann. Die Ahnlichkeit mit den Spaltfüssen der Crustacea, die vielfach angenommen wird, ist eine sehr oberflachliche. In diesen modifizierten Sterniten sind die Reste abdominaler Gliedmassen mit enthalten und mogen vielleicht etwas zur Komplikation des Baues der Blattfüsse beitragen.
Durch die Homologisierung der Blattfüsse mit Sterniten fallt eine wesentliche Schwierigkeit bei der Vergleichung des Baues der Merostomen und Arachniden fort. Die Blattfüsse mit ihren Kiemen und die Tracheenlungen sind dabei nicht mehr homolog den Pectines der Skorpione oder den Spinnwarzen der Araneae, denn letztere sind Gliedmassen, erstere nicht.
Der Vergleich der Blattfüsse mit Sterniten führt nun zu einem ganz anderen Urteile über die Beziehungen der Atmungsorgane der Merostomen und der Arachniden, als die alte



3 A.
Beweglichkeit dei
Lankester'sche Limulus-Theorie. Erkennt man namlieh die Blattfüsse als bewegliche Sternite, dann ist es klar, dass die normal entwickelten, unbewegiichen Sternite der Skorpioniden und anderer Arachniden den ursprüngliehen Zustand zeigen, die beweglichen Sternite der Merostomen den sekundaren, abweichenden Zustand. Daraus geht dann aber auch hervor? dass die Atmungsorgane der Giganto¬
straken, die Kiemen also, den abgeleiteten Zustand darstellen. Denn solange die Atmungsorgane unter unbewegiichen Sterniten verborgen liegen und durch ein en ges Stigma nach aussen münden, können es nur für die Luftatmung geeignete Lungen sein; für eine Funktion als Kiemen, sind sie ungeeignet, da das Wasser nicht in genügender Weise Zugang hat. Erst durch die Loslösung der Sternite von der Bauchwand wird ein
genügender Zutritt von Wasser zu den Atmungsorganen möglich; die damit erworbene P-rosse
öiermie gesiaiLeu ersL uie lur eme r unKtion der lliemen notwendige
ergiebige Erneuerung des Atemwassers.
Es zeigt sich also, dass die Kiemen gegenüber den Tracheenlungen einen sekundaren Zustand darstellen. Nicht eine ümbildung von den LirnulusKiemen zu Tracheenlungen, sondern von Tracheenlungen zu Kiemen hat stattgefunden. Dabei ist diese ümbildung eine sehr einfache gewesen, denn bei der Homologisierung der Blattfüsse mit Sterniten ist die Lage von Kiemen und Traeheenlune'en die tdeirhe. na.p.h innen
bezw. nach hinten von den Sterniten. Es ist hier kein Unterschied in der Lage zu erklüren durch Hilfshypothesen, wie es es die Lankester'sche Theorie tun muss, die in den Blattfüssen Gliedmassen erblickt,
bei welcher Deutung die Kiemen ausserhalb des Körpers, die Tracheenlungen aber innerhalb des Körpers liegen. Unsere Auffassung zwingt nur zur Annahme einer erheblichen Vergrösserung der Tracheenlungen und ihrer Mündungen, und dies bedeutet eine sehr einfache Anpassung an neue durch
ein Meeresleben gegebene Verhaltnisse.
Obenstehende Figuren 3 sollen den Vergleich in schematisch er Weise klarstellen.
Die hier vertretene Ableitung der Kiemen und Tracheenlungen bringt keine Erklarunofür den Zusammenhang der Anlagen der Tracheenlungen mit den rudimentaren abdominalen Gliedmassen bei den Skorpioniden und den Araneae. Sie muss diese Beziehung als etwas Gegebenes hinnehmen, kann sich aber dabei doch darauf berufen, dass die Tracheenstigmata wohl in der unmittelbaren Nahe der Coxae der Gliedmassen liegen, z. B. bei den Solifugen das eine thoracale Stigmenpaar, und alle 4 Stigmenpaare der Oryptostigmata unter den A°ca-
Fig. 3 B.
Fig. 3 C.
Fig. 3. Schemati schei- vertikaler Lüngsschnitt durch: A einen Skorpion, B eine hypothetische Ubergangsform, C einen Gigantostraken, um die ümbildung der Tracheenlungen zu Kiemen und der Sternite zu Blattfüsse zu zeigen.
c. Cephalothoraï; l. Lungenlamellen; m. Metastoma; s. Sternum; st. Stigma, 1—7 die sieben praeabdominalen Segmente, wovou ventral 1 und 2 dem ersten, 3 bis 6 dem 2. bis 5. Blattfüsse der Gigantostraken entsprechen; I—V die 5 Blattfüsse, welche die Kiemen tragen.



riden. Es liegt auch nichts Befremdendes darin, dass das Bildungsmaterial der rudimentaren abdominalen Gliedmassen bei der Bildung der in ihrer unmittelbarsten Nahe entstehenden Tracheenlungen herangezogen wird.
Besonders wichtig ist es, dass die sehr verwickelten Hilfshypothesen, welche die Lankerster'sche Limulus-Theorie in Bezug auf die Herkunft des Tracheensystems aufstellen muss (vergleiche oben) umgangen werden. Die Lankester'sche Theorie geht von den Kiemen der Merostomen als die ursprünglichen Atmungsorgane aus; daraus sind die Tracheenlungen hervorgegangen, als die ersten Atmungsorgane der Arachniden und spater mussen sich dann bei den Arachniden die Tracheen entwickelt haben und zwar polyphyletisch und in verschiedener Weise, wie oben dargelegt. Leitet man aber, wie wir es oben ausgeführt haben, die Kiemen» von Tracheenlungen ab, dann ist man auch nicht mehr gezwungen in den Tracheenlungen die ursprünglichsten Atmungsorgane der Arachniden zu erblicken.
Vielmehr können dann die Tracheen die altesten Atmungsorgane der Arachniden gewesen sein, aus denen sich die Tracheenlungen erst entwickelten. — Damit fallt jede Veranlassung einen polyphyletischen Ursprung der Traeheen bei den Arachniden anzunehmen, fort. Eine verhal tnissmassig einfache Ableitung der so verschiedenen Zustande der Atmungsorgane der Arachniden aus einem sehr ursprünglich gebauten Tracheensystem kann angenommen werden.
Die Auffassung, dass die Kiemen der Merostomen aus den Tracheenlungen der Arachniden hervorgegangen sind, ist deshalb von besonderer Bedeutung, weil sie besagt, dass die Merostomen von landbewohnenden Tieren abstammen. Das heisst, diese Auffassung zwingt uns die Merostomen von landbewohnenden Arachniden, die in ihrem Baue den jetzigen Scorpioniden sehr nahe gestanden haben müssen, abzuleiten. Sie dreht die ganze Lankester'sche LimulusTheorie um.
Diese Konsequenz der oben skizierten Ableitung der Atmungsorgane der Merostomen kann hier nicht weiter ausgeführt werden. Es sei dazu verwiesen auf eine Arbeit über das Limulus-Problem von Professor Dr. R. Demoll und mir, worin dieser ganze Pragenkomplex eingehend behandelt wird, und welche Arbeit hoffentlich in nicht all zu langer Zeit in Spengel's Ergebnissen der Zoölogie wird erscheinen können. Darin ist auch die Literatur eingehend behandelt worden; im besonderen ist darin auch der Arbeiten der vereinzelten Autoren gedacht, die eine Abstammung der Merostomen von Arachniden vertreten haben (Simroth 1891; Jaworowski 1894; Bütschli 1904; p. 179; Montgomery 1909, A. Halier 1912).



LITERATTJR.
Börner, Carl (1904), Ein Beitrag zur Kenntnis der Pedipalpen, in: Zoologica, Heft 42, vol. 17.
Bütschli, O. (1904), Diskussion zu Ziegler, das Zoologische System im Unterricht, in: Verhandl. deutsch. Zoolog. Gesellschaft 1904, p. 179.
Carpenter George H. (1903), On the relationships between the classes of the Arthropoda, in: Proc. Roy. Jrish Acad., vol. 24, Lect. B, p. 320—360.
Clarke, John. M. & R. Rtjedemann (1912), The Eurypterida of New-York, in: New-York State Museum, Memoir 14.
Haller, B. (1912), Ueber die Atmungsorgane der Arachnoiden, in: Arch. mikrosk. Anat., vol. 79, Abt 1, p. 1—58.
Heymons, R. (1905), Ueber die Entwicklungsgeschichte
und Morphologie der Solifugen, in: C. R. 6ième Con-
grès intern. Zool., Session Berne 1904, p. 429—436Holm, G. (1898), Ueber die Organisation von Euryp-
terus Fischeri Eichw., in: Mém. Acad. imp. Sci.
St. Pétersbourg, (8) vol. 8, 1899. Janeck, R. (1909), Die Entwicklung der Blattertracheen
und der Tracheen bei den Spinnen, in: Jena. Zeitschr.
Naturwiss., vol. 44 (neue Ser. vol. 37), p. 587—646. Jaworowski, A. (1894), Die Entwicklung der soge-
nannten Lungen bei den Arachniden und speziell
bei Trochosa singoriensis Laxm, in: Zeitschr. wiss.
Zool., vol. 58, p. 54—78. Kassianow, N. (1914), Die Frage über den Ursprung
der Arachnoideenlungen aus den Merostomenkiemen
(Limulus-Theorie), in Biolog. Ctbltt. vol. 34, p. 8—46,
108—149, 170—213, 221—247. Kautsch, G. (1909), Ueber die Entwicklung von Age-
lena labyrinthica Clerck, I. Teil, in: Zool. Jahrb.
vol. 28, Anat., p. 477—538. , (1910), ibid., II. Teil, ibid. vol. 30, Anat. p.
535—602.
Kingsley, J. S. (1885), Notes on the embryology of
Limulus, ln: Quart. Jourti. microsc. Sci., (new Ser.),
vol. 25, p. 521—572. , (1893), The embryology of Limulus, Prt 2, in:
Journ. Morphology, vol. 8, p. 195—268. Lankester, E. Ray (1881), Limulus an Arachnid, in:
Quart. Journ. microsc. Sci. (new Ser.), vol. 21, p.
504—548, 609—649.
Lankester, E. Ray (1885), New Hypothesis as to the relationship of the lungbook of Scorpio to the gillbook of Limulus, ibid., vol. 25, p. 339—342.
Lankester, E. Ray, Benham & Beck (1885), On the muscular and endoskeletal systems of Limulus and Scorpio, in: Trans. zool. Soc. London, vol. 11, p. 311—384.
Latjrie, M. (1894), On the morphology of the Pedipalpi, in: Journal Linn. Soc. London, Zool., vol. 25, 1896, p. 20—48.
Mac Leod, J. (1884), Recherches sur la structure et la signification de 1'appareil respiratoire des Arachnides, in: Archives de Biologie, vol. 5, p. 1—34.
Metschnikoff, E. (1871), Embryologie des Scorpions, in: Zeitschr. wiss. Zool., vol. 21, p. 204—232.
Montgomery, Th. H. Dr. (1909), On the spinnerets, cribellum, colulus, tracheae and lungbooks of Araneads, in: Proceed. Acad. Sci. Philadephia, vol. 61, p. 299—320.
, (1909 B.), The development of Theridium, an
Aranead, up to the stage of reversion, in Journ. Morphology, vol. 20, p. 297—352.
Oudemans, A. C. (1906), Das Tracheensystem der Labidostomidae und eine neue Klassifikation der Acari, in: Zool. Anz., vol. 29, p. 633—637.
Pocock, R. J. (1893), On some points in the morphology of the Arachnida (s. s.) with notes on the classification of the group, in: Ann. Mag. nat. Hist. (6) vol. M, p. 1—19.
Purcell, "W. F. (1909), Development and origin of the respiratory organs in Araneae, in: Quart. Journ. microsc. Sci., vol. 54, p. 1—110.
, (1910), The phylogeny of the tracheae in Araneae, in: Quart. Journ. microsc. Sci., (new Ser.) vol. 54, p. 519—564.
Reuter, E. (1909), Zur Morphologie und Ontogenie der Acariden, in: Acta Soc. sc. Fennicae, vol. 36, N°. 4.
Sarle, C. J. (1903), A new Eurypterid fauna from the base of the Salina of Western New-York, in: NewYork State Mus., Annual Report for 1902, N°. 2, 1904, p. 1080—1108; Bulletion 69, Report State Palaeontologist, 1903.
Simroth, H. (1891), Die Entstehung der Landtiere. Leipzig.







Die Amphibienfauna von Neu-Guinea
VON
P. N. van KAMPEN.
Unsere Kenntnis der Fauna von Neu-Guinea, welche langere Zeit aussehliesslich auf die Küstengegenden beschrankt geblieben war, hat infolge der zahlreichen Forschungsreisen der letzteh Dezennien in dem Masse zugenommen, dass man jetzt wohl annehmen darf, dass sie uns, wenigstens was die Vertebraten anbelangt, der Hauptsache nach bekannt ist.
Als ein Beispiel der schnellen Vermehrung dieser Kenntnis sind die Amphibien zu nennen. Noch im Jahre 1882 waren, wie aus Boulenger's Katalog des „British Museum" hervorgeht, nur 17 Arten dieser Klasse von Neu-Guinea bekannt; aus der unten folgenden Aufzahlung ist ersichtlich, dass diese Zahl zurzeit um mehr als das vierfache zugenommen hat. Besonders die Durchforschung des zentralen Gebirges hat dazu beigetragen.
Bei der ziemlich zerstreuten Literatur wird es seinen Nützen haben, eine kritische Übersicht der jetzt von Neu-Guinea bekannten Amphibien zu geben und einige zoogeographische Betrachtungen damit zu verknüpfen. Es freut mich diese kleine Zusammenfassung Herrn Dr. Kerbert widmen zu können, dém Director der Zoologischen Gesellschaft „Natura Artis Magistra", welche sich durch ihre zoologische Sammlungen und durch Unterstützung von wissenschaftlichen Reisen grosse Verdienste um die faunistische Untersuchung des Indischen Archipels erworben hat.
Die Amphibien von Neu-Guinea gehören zu den Familien der Pelobatidae, Hylidae, Cystignathidae, Ranidae und Engystomatidae, von welchen die zweite und fünfte bei weitem am zahlreichsten vertreten sind. Auf einigen der benachbarten kleineren Insein des papuanischen Gebietes leben ausserdem die einzigen Vertreter der Familien, oder vielleicht besser Subfamilien der Ceratobatrachidae (Ceratobatrachus Guentheri Blgr. auf den Salomo-Inseln) und Genyophrynidae (Genyophryne Thomsoni Blgr. auf der Südost-Insel).
Von den Pelobatidae erwahnt Boulenger im „Catalogue of the British Museum" 3 Arten (von welchen eine unsichere) von Neu-Guinea. Es hat sich aber herausgestellt, dass zwei derselben nicht zu den Pelobatidae gehören (s. unten), die dritte aber, Batrachopsis (Lechriodus) melanopyga Dor., welche auch von den Aru-Inseln nachgewiesen. ist, muss zu dieser Familie gerechnet werden. Zwar ist sie, die einzige ihres Genus, wie Fry'). hervorhebt, einigen Australischen Cystignathidae sehr ahnlich, die stark erweiterten Sacralfortsatze gestatten aber nicht sie bei dieser Familie einzuteilen, wenn auch zoogeographisch das Vorkommen einer Pelobatide auf Neu-Guinea, einer Familie, welche sonst auf die holarktische und die indische Region beschrankt ist und in Celebes und den Molukken fehlt, schwer zu erklaren ist.
Die der Hauptsache nach Südamerikanisch-Australischen, im westlichen Teile des Indischen Archipels fehlenden Hylidae sind auf Neu-Guinea, welches innen durch seinen Reichtum an Waldern ein günstiges Milieu bietet, in zahlreichen Arten anzutreffen. Sie gehören
•1) Proo. R. Soc. Queensland, XXVII, 1915, p. 73.



drei Genera, Hyla, Hylella und Nyctimantis, an. Die Gattung Hylella jedoch, welche sich nur durch das Fehlen der Vomerzahne von Hyla unterscheidet, ist sicher nicht natürlich. Ich habe sie mit Hyla vereinigt, umsomehr weil auch bei einigen Hyla-Arten in der Jugend die Vomerzahne noch fehlen.
Von der Gattung Nyctimantis, welche sonst nur noch von Süd-Amerika bekannt ist kommen auf Neu-Guinea zwei Arten, N. granti Blgr. und papua Blgr., vor, beide nur im südlichen Teile der Insel.
Von Hyla sind eine grosse Zahl von Arten von Neu-Guiuea beschrieben, welche aber wohl nicht alle auf recht zu erhalten sind. So ist es sehr wahrscheinlich, dass einige derselben nur Jugendformen darstellen, welche bisweilen eine auffallende, aus hellen (im Leben wahrscheinlich immer gelben) Binden und Flecken zusammengesetzte Zeichnung aufweisen, die spater verschwindet. Die papuanischen Arten, bei welchen solche Jugendformen bekannt sind, sind H. bicolor Gray, fallax Blgr. und impura Ptrs, et Dor. Junge H. fallax sind als Hylella Boulengeri Méh. beschrieben worden; H. Macgregori Dgl.-Og. (thesaurensis Méh., nee Ptrs.) betrachte ich als junge H. impura, H. thesaurensis Ptrs. als junge H. macrops Blgr. (Salomo-Inseln). Auch H. albomaculata Vogt und papua v. Kamp. sind wohl auf junge Exemplare gegründet, vielleicht von H. montana. Unvollstandig beschrieben sind Hyla albolabris Wand., H. pulchra Wand. (= montanal), Hylella nigropunctata Meyer (= Hyla infrafrenata juv. ?) und Hylella Wolterstorffi Wern. (= Hyla arfakiana juv?).
Es bleiben dann die folgenden 26 Hyla-Arten von Neu-Guinea übrig: angiana Blgr.; arfakiana Ptrs. et Dor.; bicolor Gray; brachypus Wern.; caerulea White; chloronoius Blgr.; congenita Ptrs. et Dor.; eucnemis Lönnb.; fallax Blgr.; graminea Blgr.; humeralis Blgr.; impura Ptrs. et Dor.; infrafrenata Gthr. (= clolichopsis Cope); Jeudii Wern.; longicrus Blgr.; montana Ptrs. et Dor.; mystax v. Kamp.; nasuta Gray (= Semoni Bttgr.); obsoleta Lönnb.; papuensis Wern.; Pratti Blgr.; rhacophorus v. Kamp.; sanguineolenta v. Kamp. ]); Spengeli Blgr.; vagabunda Ptrs. et Dor.; Wollastoni Blgr. (vielleicht = arfakianaf).
Von der, wie die Hylidae hauptsachlich Südamerikanish-Australischen Familie der Cystignathidae beschrieb ich eine Art von Neu-Guinea unter dem Namen Phanerotis novae-guineae 2). Nachher konnte Fry3) durch Untersuchung des Original-Exemplares des von Macleay ungenügend beschriebenen Ranaster convexiusculus konstatieren, dass diese Art, welche Boulenger mit einigem Zweifel zu den Pelobatidae gebracht hatte, mit Phanerotis novae-guineae synonym ist. Diese einzige von Neu-Guinea bekannte Cystignathide ist nur im dem südlichen Teile der Insel aufgefunden.
Die fast kosmopolitische, im grössten Teile von Australien jedoch fehlende Familie der Ranidae ist auf Neu-Guinea viel schwacher vertreten als im westlichen Teile des Indischen Archipels. Die Neu-Guinea-Arten gehören nur zwei Gattungen an; Platymantis und Rana.
Das frühere Genus Cornufer wurde von Boulenger 4) nach dem Baue der Fingerscheiben wieder getrennt in Cornufer und Platymantis. Die Verbreitung von Cornufer wird aber dadurch eine discontinuirliche, indem es westlich (Burma, Borneo, Philippinen) und östlich (Salomound Fidschi-Inseln) von Neu-Guinea vorkommt, auf dieser Insel selbst aber zu fehlen scheint. C unicolor Tsch. von Neu-Guinea wenigstens ist zweifelhaft: das von Tschudi erwiihnte junge Exemplar aus dem Museum zu Leiden ist eine Sphenophryne comuta.
Platymantis bewolmt die Philippinen, Halmahera, die Kei-Insein, Neu-Guinea und be~ nachbarte Insein, den Bismarck-Archipel und die Salomo- und Fidschi-Inseln. P. corrugata A. Dum. ist, auch auf Neu-Guinea, die meist verbreitete Art, von welcher P. Moszkoioskii Vogt nach der Beschreibung nicht spezitisch zu trennen ist. P. punctata Ptrs. et Dor. ist nur von dem westlichen Teile der Insel bekannt.
1) Boulenger (Zool. Jahrb., Suppl. XV, Bd. 1, 1912, p. 214) meint, dass diese Art mit H. infrafrenata zu vercinigen sei; sie scheint mir aber von dieser konstant zu unterscheiden durch die Gestalt der Schnauze und das Fehlen des hellen Unterlippenrandes.
2) Nova Guinea, IX, livr. 1, 1909, p. 36.
3) Mem. Queenslaud Mus., II, 1913, p. 47.
4) Ann. Mag. Nat. Hist., (9) I, 1918, p. 372.



Die Rana-Arten von Neu-Guinea sind: ar/aki Meyer, Daemeli Stdchn. (= novae-guineae v. Kamp.), grisea v. Kamp., grunniens Daud., macrodon Kuhl, macroscelis Blgr. (= waigeënsis v. Kamp.),' novae-britanniae Wem., jwxpua Less., JVmen Vogt. Einige derselben sind aber unsicher. So scheinen mir macroscelis und Tornieri kaum von ar/a/h' zu trennen; Daemeli, zugleicb die einzige Ranide von Australien, ist sehr nahe verwandt, vielleicht synonym mit R. papua; grunniens ist nicht sicher verschieden von macrodon; novae-britanniae ist vielleicht dieselbe wie Krefftii Blgr. von den Salomo-lnseln, wenn nicht identisch mit papua ')•
Am zahlreichsten sind auf Neu-Guinea die Engystomatidae vertreten, eine Familie, welche sonst in relativ wenigen Gattungen und Arten über Süd-Amerika, Afrika und in der Orientalischen Region, den gesamten Indischen Archipel mit einbegriffen, verbreitet ist. Erst vor kurzem hat Fry2) auch einige wenige Arten, für welche er ein Genus Austrochaperina aufstellt, in Queensland nachgewiesen.
Die papuanischen Engystomatidae sind namentlich von v. Méhely in eine grosse Zahl von Gattungen eingeteilt worden, welche aber wohl sicher nicht alle berechtigt sind. So glaube ich Gnathophryne, Phrynixalus und Metopostira alle mit Hylophorbus (Mantophryne) vereimgen zu mussen, dessen Diagnose dann lautet: Pupille horizontal; Zunge gross, oval, hinten mehr oder weniger frei; Gaumen zahnlos, mit zwei Querfalten (IJnterschied von Asterophrys, Copiula und Xenorhina), nur die hintere gezahnt (Unterschied von Choeropliryne); Trommelfell sichtbar (Unterschied von Callula, Microlnjla und Pomatops); Finger und Zenen frei (Unterschied von Cophixalus),'die Spitzen mehr oder weniger erweitert.
Eine genaue Prüfung der Literatur und des mir zuganglichen Materiales hat mich weiter genötigt, die Gattungen Sphenophryne, Chaperina und Austrochaperina zu vereinigen, und Méhelyia, sowie einige der als zu Sphenophryne gehorig beschriebenen Arten mit Oreophryne zusammenzubringen. Beide Gattungen, Sphenophryne und Oreophryne, sind dann gekennzeichnet durch das Vorhandensein von Procoracoid und Clavicula, durch den Besitz von einer oder zwei Gaumenfalten und durch erweiterte Finger- und Zehenspitzen. Bei Sphenophryne stösst die Clavicula an die Scapula, bei Oreophryne nicht. Der von v. Méhely 3) betonte Unterschied in der Ausbildung des Procoracoid, nach welcher er seine Gattungen Oreophryne und Sphenophryne unterscheidet, halte ich für wenig wichtig. Die Vereinigung von Chaperina mit Sphenophryne ist gegründet auf die wahrscheinlich richtige Annahme von Boulenger4), dass Chaperina ceratophthalmus v. Kamp. ein Synonym ist von Sphen. cornuta. Der Schultergürtel dieser typischen Art des Genus stimmt dann mit demjenigen von Méhely's Chaperina überein.
Auch Xenorhina und Verwandte bedürfen einer Revision. Im Jahre 1878 5) steilten Peters und Doria das Genus Xenobatrachus auf, mit der Art ophiodon; es war namentlich durch den Besitz von zwei Gaumenzahnen hinter jeder Choane gekennzeichnet. V. Méhely °) bemerkt, nach der Beschreibung seines neuen Genus Choanacantha mit der Art rostrata: "This new genus is very closely allied to Peters and Doria's Xenobatrachus, but differs in the tongue, which is perfectly adherent behind; in the single toothlike bony prominence on each palatine bone; in the perfectly hidden tympanum; and in the separated outer metatassals." Boulenger ') fügte diesem Genus eine neue Art, Ch. Méhelyi, hinzu.
Nachher erkannte v. Méhely 8) die grosse Ahnlichkeit zwischen Choanacantha und Peters' Genus Xenorhina9), dessen einzige Art, X. oxycephalus Schleg. („Bombinator oxycephalus") zwar keine Gaumenzahne hat, aber dennoch nicht generisch von Ch. rostrata getrennt wer-
1) Werners Angabe (Zool. Jahrb., Syst., XIII, 1900, p. 493), dass B. novae-britanniae auch auf Sumatra vorkomme, beruht wohl auf einer Verwechslung mit irgend einer anderen Art, vielleicht R. nieobariensis.
2) Records Australian Mus, IX, N». 1, 1912, p. 87; Proc. R. Soc. of Queensland, XXVII, M. 4, 1915, p. 61. . 3) Termész. Füz, XXIV, 1901, p. 251 ff.
4) Trans. Zool. Soc. London, XX, Pt. 5, 1914, p. 251.
5) Ann. Mus. Genova, XIII, 1878, p. 432.
6) Termész. Füz, XXI, 1898, p. 175.
7) Ann. Mus. Genova, (2) XVIII, 1897, p. 709.
8) Termész. Füz, XXIV, 1901, p. 231.
9) Monatsber. Akad. Berlin, 1863, p. 82.



den konnte. Das Genus Choanacantha ware clemnach zu stretchen, wahrend Ch. Mehelyi mit rostrata vereinigt und die inzwischen von Günther ') beschriebene Xenorhina atra als synonym mit X oxycephalus betrachtet wurde.
Von diesem Genus Xenorhina beschrieb ich nachher einige neue Arten, von welchen X. macrops und ocellata 2) in dem Besitze eines Zahnes (oder Stachels ?) hinter jeder Choane mit X. rostrata übereinstimmen, wahrend X. bidens 3) und gigantea 4) beiderseits zwei solche Zahnebesitzen. Hierin ahneln sie also Xenobatrachus ophiodon und ich betrachte jetzt dieses Merkmal von genügender Wichtigkeit, um alle Arten mit Gaumenzahnen mit Xenobatrachus zu vereinigen. Zwar unterscheidet sich Xenobatrachus ophiodon auch durch die herzförmige, hinten freie Zunge von der ursprünglichen Diagnose von Choanacantha; eine teilweise freie Zunge fand ich aber auch by X. ocellata und der Herzform ist kein grosser Wert beizumessen. Hinsichtlich des Trommelfells ist nachgewiesen worden, dass dieses auch bei rostrata sichtbar ist, wahrend Méhely's Angabe, dass bei dieser die Metatarsalia getrennt sein sollten, wohl einem Irrtum zuzuschreiben ist.
Tch unterscheide also: Xenobatrachus: 1—2 Zahne (Stachel?) hinter jeder Choane. Xenorhina: keine Gaumenzahne.
Zu den Engystomatidae gehort auch Asterophrys turpicola S. Muil. Anfanglich von Schlegel5) als Ceratophrys turpicola S. Müll. beschrieben und mit Megalophrys montana verglichen, wurde diese Art von Boulenger °), der selbst keine Exemplare geseheu hatte, zu den Pelobatidae gebracht. Ich konnte nun im Naturhistorischen Museum zu Leiden zwei Exemplare, wahrscheinlich die Typen, untersuchen, welche mir zeigten, dass sie zu den Engystomatidae, in der Nahe von Xenorhina, zu bringen sind: der Schultergürtel gehort zum firmisternen Typus, der Münd ist zahnlos (auch die von Tschudi erwahnten Gaumenzahne fehlen), die Sacralfortsatze sind schwach erweitert; Procoracoid und Clavicula fehlen.
Ich komme so zu der nachfolgenden Liste der Engystomatiden von Neu-Guinea: Asterophrys turpicola S. Müll.; Calhdops Doriae Blgr.; Choerophryne probosciclea v. Kamp.; Cophixalus Geislerorum Bttgr. (= Oreophryne sp. ?); Copiula oxyrhina Blgr. (Phrynixalus oxyrhinus) T); Hylophorbus Biroi Méh., microtis Wern. (= Neuhaussi Vogt?), ocellatus Méh. (= Metopostira macra v. Kamp.), robustus Blgr., rufescens Macl. (= Majitophryne lateralis Blgr.); Liophryne brevipes Blgr., Kampeni Blgr., rhododactyla Blgr.; Oreophryne albopunctata v. Kamp., Anthonyi Blgr., ateles Blgr. (= verrucosa juv.?), Biroi Méh. (= Méhelyia lineata und afjinis Wand.?), crucifera v. Kamp. (Cophixalus crucifer), Loriae Blgr., verrucosa Blgr., Oxydactyla brevicrus v. Kamp.; Pomatops vahifera Barb. (= Hylophorbus sp.?); Sphenophryne basipalmata v. Kamp. (= S. punclata v. Kamp., Schlaginhaufeni Wand.?, quatuorlobata Wand.?), cornuta Ptrs. et Dor. (= Chaperina ceratophthalmus v. Kamp.), fusca Mocq., KlossiBlgv., macrorhynchav. Kamp., polysticta Méh.; Xenobatrachus bidens v. Kamp., giganteus v. Kamp, macrops v. Kamp., ocellatus v. Kamp., ophiodon Ptrs. et Dor., rostratus Méh. (= Choanacantha Méhelyi Blgr.), Xenorhina oxycephalus Schleg. (= atra Gthr.).
Von den 70 Arten von Neu-Guinea (die zweifelhaften lasse ich ferner unberücksichtigt) gehören also zu den:
Genera Arten
Pelobatidae 1 1
Hylidae. '2 28
Cystignathidae 1 1
Ranidae 2 11
Engystomatidae .-. 13 35
1) Novit. Zool, III, 1896, p. 184. 2) Nova Guinea, IX, livr. 3, 1913, p. 460, 461.
3) Nova Guinea, livr. 1, 1909, p. 39. 4) ibid, XIII, livr. 1, 1915, p. 40.
5) Abbild. neuer oder unvollstandig bekannten Amphibien. Düsseldorf, 1837- 44, p. 30.
6) Catalogue Batr. Sal, 1882, p. 443.
7) Copiula (?) rostellifera Wand. ist ungenügend beschrieben und möglicherweise synonym mit Choerophryne proboscidea.



Yon dieseu Arten sind bei weitem die tneisten (57, also 75%) auf die Tnsel beschrankt, nur 19 sind weiter verbreitet, und zwar: Batrachopsis melanopyga, Aru-Inseln. Hyla bicolor, Aru-Inseln, Australien.
„ brachypus, Bismarck-Arch.
„ caeruka, Australien.
„ congenita, Aru-Inseln.
„ infrafrenata, Molukken, Timor, Kei-, Tenimber- und Aru-Inseln, Misool, Waigeu,
Salawati, Jobi, N.-Queensland. „ nasuta, Australien. „ vagabunda, Ceram.
Platymantis corrugata, Philippinen, Palau-Ins., Halmahera, Kei-Insein, Batanta, Jobi, Bismarck-Arch., Salomo-Inseln, d'Entrecastaux-Inseln, St.-Aignan. Rana arfaki, Waigeu.
„ Daemeli, Australien.
„ grunniens, Ambon, Saparua.
„ macrodon, Hinter-Indien und fast der ganze Indische Archipel. macroscelis, Waigeu, Aru-Inseln. novae-britanniae, Bismarck-Arch.
papua, Ceram, Aru- und Tenimber-Inseln, Batanta, Waigeu, Jobi, d'Entrecastaux-Inseln. Copiula oxyrhina, St.-Aignan. Hylophorbus robustus, St.-Aignan. Sphenophryne fusca, Borneo (?).
Aus den genannten Zahlen geht die grosse, schon früher ') von mir hervorgehobene Selbststandigkeit der Amphibienfauna von Neu-Guinea hervor.
Die Pelobatidae, Ranidae und Engystomatidae haben hauptsüchlich westliche, die Hylidae und Cystignathidae südliche Verwandtschaftsbeziehungen. Die Amphibien deuten daher, wie andere Tiergruppen, auf die ehemalige Existenz von „Landbrücken" hin, welche Neu-Guinea einerseits mit den Molukken, anderseits mit Australien (und den Aru-Inseln) verknüpften. Von beiden Seiten sind Amphibien sowohl nach der Insel gelangt als von ihr aus weiter verbreitet.
Am altesten und am leichtesten zu überschreiten muss die Verbindung mit Australien gewesen sein. Durch sie ist die Übereinstimmung zu erklaren, welche existiert z.B. zwischen den Saügetieren, den Süsswasserfischen und unter den Amphibien den Hylidae von Australien und Neu-Guinea. Einige wenige von diesen Tieren (unter den Hylidae H. infrafrenata und vagabunda) haben sich spater nach den Molukken ausbreiten können und zugleich hat Neu-Guinea langs demselben Wege die Indischen Bestandteile seiner Fauna, unter welchen die Ranidae und Engystomatidae, bekommen.
Einige Tatsachen der Amphibienverbreitung scheinen als Argumente dienen zu können für die Annahme von zwei „Molukkenbrücken", einer nördlichen nach Halmahera und einer südlichen nach Ceram. So scheinen Platymantis corrugata, sowie die Gattungen Hylophorbus und Oreophryne, welche alle von Halmahera bekannt sind, in den südlichen Molukken zu fehlen; auf die Ceram-Brücke deutet die Verbreitung von Rana grunniens, R. papua und Hyla vagabunda hin.
Von Neu-Guinea aus sind dann weiter einige Indische Amphibien-Arten in Australien eingewandert, namlich Rana Daemeli und die vier von Fry beschriebenen Austrochaperina(Sphenophryne-)Arten. Ware bei R. Daemeli vielleicht noch ein Transport über dem Meere möglich, für die Engystomatidae ist dieses nicht anzunehmen. Sie können dieselbe Landverbindung benützt haben, über welche früher die Hylidae nach Neu-Guinea gekommen waren,
1) Nova Guinea, V, livr. 1, '1906, p. 179 f. und IX, livr. 1, 1909, p. 45 ff.



wahrscheinlicher ist es aber, dass die Verbindnng zeitweilig unterbrochen gewesen ist und erst spatei* durch eine neue, schmalere ersetzt. Es ist möglich, dass diesem Wege entlang auch H. infrafrenata, für welche Neu-Guinea das Zentrum der Verbreitung darstellt, nach Australien gelangt ist.
In der anderen Richtung ist diese jüngere Verbindung benutzt worden von einigen Arten, welche sich auf Neu-Guinea noch nicht weiter ausbreiten haben können als über die südliche Ebene. Es sind Hyla caerulea und nasuta, beide Arten, welche Neu-Guinea und Australien mit einander gemeinsam haben, und Ranaster convexiusculus, die einzige Oystignathide von Neu-Guinea.
Die Amphibien, speziell die Anuren, sind durch ihren Formenreichtum und dadurch, dass ein Transport über den Meere bei ihnen so gut wie ausgeschlossen ist, sehr geeignet in zoogeographischen Fragen Licht zu verschaffen. Demgegenüber steht der Nachteil, dass ihre Geschichte, durch fehlen palaontologischer Urkunden, so gut wie unbekannt ist. Auf das Alter der Landverbindungen werfen sie daher kein Licht.



Bas Haarkleid eines Fetus von Schimpanse
DURCH
Prof. L. BOLK (Amsterdam).
(Mit 8 Textfiguren).
In seiner ausführlichen Arbeit über die Richtung der Haare bei den Affenembryonen nebst allgemeinen Erörterungen über die TJrsachen der Haarrichtungen, hat Schwalbe eine Fülle von Tatsachen und eine wertvolle kritische Betrachtung über das Problem der Haarrichtungen geliefert. Leider war der Autor nicht in der Lage auch über Schimpanse Beobachtungen anzustellen, da fetales Material dazu fehlte. Das ist zu bedauern da, wie aus den vereinzelten sehr lückenh aften Litteratur-Angaben über die Haarrichtung bei Schimpanse schon zu schliessen war, bei diesem Anthropomorphen besonders vom menschlichen Zustand stark abweichende Yerhaltnisse vorliegen, und weiter die Angaben der Autoren über gewisse Punkte mit einander in Widerspruch sind.
Der Umstand, dass ich ein für die bezügliche Untersuchung sehr geeignetes Objekt besitze. veranlasste mich diese Lücke in unserer Kenntnis auszufüllen. Es betrifft den Fetus eines Schimpanse, dessen Haarkleid schon vollstandig zur Anlage gelangt ist, die Haare sind aber noch so kurz, dass die Untersuchung nur mit Hülfe der Lupe geschehen konnte. Ehe ich zur Beschreibung meiner Befunde in den einzelnen Körperregionen übergehe, dürfen einige allgemeine Bemerkungen vorausgeschickt werden.
Wie gesagt war der ganze Körper schon behaart, die Haare waren aber noch sehr kurz. Schon makroskopisch war es aber sichtbar, dass an einzelnen Stellen die Haare eine grössere Lünge erreicht hatten. Besonders interessant war in dieser Hinsicht der Kopf. In einer Ausdehnung, die ziemlich genau mit der behaarten Kopfhaut des Menschen übereinstimmt, fand sich eine, aus ziemlich langen Haaren bestehende Kopfbekleidung. Diese Haare waren von einer kastanienbraunen Farbe, wahrend die übrige Behaarung, so weit sie schon pigmenthaltig war, einen mehr schwarzen Ton aufwies. An zwei Stellen des Kopfes kamen Ausnahmen vor, und zwar an der Kinnhaut, und in der Regio superciliaris. Der Fetus besitzt namlich eine gut ausgebildete Anlage von Bart und Augenbrauen, wovon man sich an Figur 1 überzeugen kann. In dieser Figur sind die Kopf haare, der Deutlichkeit wegen nicht so lang gezeichnet als sie in Wirklichkeit sind, das Feld der langen Behaarung ist jedoch leicht zu erkennen.
Nun waren, wie gesagt, die Augenbrauen schon kraftig entwickelt. Auffallend war die abweichende Farbe dieser Brauenhaare. Denn im Gegensatz zur kastanienbraunen Farbe der Kopfdachbehaarung, waren die Supercilien von einer schönen schwefel- oder kanariengelben Ton. Vereinzelt traten kurze Haare von der generellen Farbe zwischen diesen gelben Haaren auf.
Die Cilien besitzen die dunkle Farbe der Kopfhautbehaarung.
Eine zweite Stelle besonderer Gesichtsbehaarung war die Kinngegend. Auch diese wTar der Sitz von ziemlich langen Haaren, zarter als die Supercilien, mit welchen sie aber die leichte gelbe Farbung gemein hatten.



Wir finden somit bei einem noch ziemlich jungen Schimpansenfetus eine Gesichts- und Kopfbehaarung, welche in gewissen Hinsichten "Übereinstimmung mit dem Haarkleid des Menschen aufweist : ein stark behaartes Calvarium, Augenbrauen und eine Bart-Anlage. Die Tatsache, dass besonders die letztere aus helleren Haaren besteht als jene des Schadeldaches ist auch eine beim Menschen wohlbekannte, nicht seiten auftretende Erscheinung. Bei einem jungen Schimpanse mit vollstandigem Milchgebiss, den ich daraufhin untersuchte, traf ich zwar noch die langeren, hier weissen, Barthaare an, von gelben Brauenhaaren fand ich aber keine Spur mehr. Weitere Besonderheiten, den Entwicklungsgrad der Haare betreffend, werde ich bei den einzelnen Körperteilen, zu welcher Beschreibung ich jetzt übergehe, geben.
Ich fange mit der Behaarung des Kopfes an, und verweise dazu auf Figur 1.
Aus Mangel an embryologischem Material hat Schwalbe die Haamchtung bei einem jungen mannlichen Schimpanse untersucht, und giebt davon die folgende Beschreibung (1. c. S. 108).
„Im Stirngebiet besteht eine mediane Scheitemng der Haare „ahnlich wie beim Gibbon, welche nach hinten etwa bis zur „Transversalebene der Ohrmitten reicht. Von diesem Scheitel „aus divergieren die Haare lateral zur Wange, zum Ohr und „zu den Seiten des Hinterhauptes. Entsprechend dem distalen „Rande des Unterkiefers treffen die schrag aufsteigenden Haare „des Halses auf die Haare des UnterLippen- und Unterkiefer„gebietes, welche in der Nachbarschaft der Mundspalte dieser „zugekehrt sind, sodann in der entgegengesetzten Richtung „immer mehr sich aufrichten, um entsprechend der distalen „Grenze des Unterkiefers sich distal den aufsteigenden Hals„haaren entgegen zu neigen. Die Haare der Oberlippe haben „in der Mitte eine absteigende Richtung zur Mundspalte, die
„seitlich immer mehr in die rein laterale Richtung übergeht".
Diese Beschreibung ist nicht vollstandig und stimmt nicht ganz mit meinen Befunden überein, wie schon aus Vergleichung der Schwalbe'schen Beschreibung mit der Figur 1 ersichtlich ist. Nur für die Oberlippe kann ich den Angaben des genannten Autoren beistimmen. Es sei hierzu jedoch bemerkt, dass gerade am Übergang vom behaarten in das unbehaarte, die Mundspalte begrenzende Gebiet der Lippe eine regelmassig angeordnete einfache Reihe von etwas strafferen Haaren eingepflanzt war. Seitlich stösst das behaarte Gebiet der Oberlippe an jenen Teil der Wangengegend, den ich in Anschluss an die ganze Regio nasalis noch völlig unbehaart fand. Nur ein einziges straffes Tasthaar in der Regio paranasalis zeichnete diesen Bezirk aus.
Die Beschreibung der allgemeinen Behaarung des Kopfes kann am besten Ausgang nehmen von dem durch eine tiefe Furche begrenzten Unterrand der unteren Palpebra. Das ganze Augenlid war besetzt mit feinen H&rchen, die sagittal gestellt und nach oben gerichtet waren. Seitlich neigten sie einer mehr transversalen Richtung zu. Diese Haarströmung setzt sich auf das obere Augenlid fort. Nur die kraftigen Cilien des oberen Lides waren in gerade entgegengesetzter Richtung eingepflanzt. Ich stimme somit Schwalbe bei, wenn er, entgegen den Angaben Friedenthals darauf hinweist, dass die Augenlider wohl behaart sind. Diese rein sagittale Anordnung der Haare setzt sich über die ganze mediane Region der Stirn und des Calvarium fort. Die von Schwalbe beschriebene mediane Scheitelung, konnte ich an meinem Individuüm nicht feststellen, in und neben der Medianlinie waren die Haare über den ganzen Kopf rein sagittal eingepflanzt. In der seitlichen Stirngegend schlugen die Haare eine mehr transversale Richtung ein und in der Temporalgegend biegen sie sich immer mehr nach unten. In der Mitte der genannten Gegend stösst diese Haarströmung zusammen mit einer die an der Implantationslinie der Ohrmuschel anfangt. Am oberen Ende dieser Linie waren die Haare fast rein horizontal eingepflanzt, die Richtung andert sich aber sehr schnell, sodass vor dem Tragus die Haare sagittal nach unten gerichtet sind. Die von der Stirn und von der Ohrmuschel kommenden einander entgegengesetzten Haarzüge, gehen in
ïig. ï.



der unteren Temporalgegend allm&hlig in einander über, sodass die Wan ge und der grösste Teil der Mandibulargegend mit etwas schrag nach unten und vorn gerichteten Haaren besetzt sind. Der Vorderrand dieses Gebietes bildet die Begrenzung des haarfreien Bezirkes. Dieser Rand fangt unter dem unteren Augenlid an, woselbst die Haare rein transversal implantiert sind um lateralwürts bald in die vertikale Richtung umzubiegen. Seitlich vom Auge fand sich beiderseitig ein kraftiges Sinushaar.
Die untere Lippe und die Kinngegend sind mit den schon beschriebenen langen Barthaaren besetzt welche mehr sagittal eingepflanzt sind als jene der seitlichen Unterkiefergegend. Bemerkenswert ist eine vom generellen System abweichende Behaarungszone der Unterlippe, welche dem schleimhautartigen Lippensaum entlang sich erstrecke, und die mit kurzen, aber straffen Haaren besetzt war, welche der Mundspalte entgegengerichtet sind.
TJnmittelbar vor dem unteren Bnde der Ansatzlinie des Ohres erstreckt sich eine kurze Konvergenzlinie. Wie schon gesagt sind vor dem Tragus die Haare vertikal nach unten gerichtet. Verfolo-t man nun den von der Kopfhaut kommenden Haarzug, dann sieht man, dass dieser das Ohr umkreist, sodass schliesslich die Haare sagittal und nach oben gerichtet sind. Letztere stossen dann an den vor dem Ohre, nach unten verlaufenden Haarzug.
Es ist nicht mein Absicht in dieser Abhandlung eine Vergleichung des Haarkleides von Schimpanse mit jenem der anderen Anthropomorphen oder des Menschen anzustellen, ich
wünsche mich der Hauptsache nach aui eine einfache Beschreibung meiner Befunde zu beschrünken. Wir setzen daher unsere Beschreibung mit der Betrachtung des Haarkleides an Hals und Rumpf fort.
Wir knüpfen unsere Beschreibung zunachst an Figur 2 an, welche eine Übersicht über die Haarzüge von Hals und Rumpfe in ventraler Ansicht gestattet.
Die schrag nach unten und vorn gerichtete Haarströmung im subauricularen Gebiet beschrieben setzt sich über die seitliche Flache des Halses fort. Wenn diese Strömung die vordere Halsflache erreicht, andert sich die Haarrichtung allmahlig, zuerst in eine mehr horizontale, und sodann in eine von unten lateral nach oben medial gerichtete. Je mehr die Haare der Medianlinie genahert sind, desto mehr richten sie sich nach oben, sodass in der Medianlinie eine Konvergenzlinie entsteht, wobei die beiderseitigen Haarzüge einen kaudalwürts offenen Winkel bilden. Im submentalen Gebiet wird dann eine transversal verlaufende Konvergenzlinie gebildet, zwischen den vom Halse kommenden nach oben gerichteten Haaren, und den nach unten gerichteten der Kinngegend.
In der unteren Halfte des Halses, spaltet sich von dem beschriebenen Haarstrom einer ab, in dem die Haare die Richtung die sie an der Seitenflaehe des Halses haben, beibehalten, das heisst schrag von oben lateral nach unten medial gerichtet sind. Auch
von dieser Strömung richten sich die^ Haare mehr
kranio-kaudal, je naher sie der Medianlinie implantiert sind. Indem der Haarstrom im oberen Teil des Halses einen nach oben offenen Bogen beschreibt, im unteren einen mehr kaudalwarts konkaven, wird an der Übergangsstelle von Hals und Rumpf ein Kreuz gebildet, das sogenannte Sternalkreuz. Dasselbe ist ein Konvergenzkreuz, in Gegensatz zu dem von Schwalbe bei Macacus cynomolgus an übereinstimmender Stelle beschriebenen, das ein Divergenzkreuz war.



Auch meine Befunde am Halse, stimmen nicht ganz mit den Angaben Schwalbe's überein. Der genannte Autor aussert sich darüber folgender Weise (1. c. S. 108): „In ahnlicher Weise wie beim Gibbon divergieren von der Einsenkung zwischen Schulter und Seitenflache des Halses die Haare nach vorn und oben zur Seitenflache des Halses, sodass man die Richtung der Haare am Halse als schrag von lateral nach median oben bezeichnen kann". An meinem Object trifft diese Richtung nur für den vorderen oberen Teil des Halses zu, und ein Ausstrahlungszentrum seitlich im unteren Gebiet des Halses fand ich nicht. Der Haar¬
strom an der Seitenflache des Halses ist die tortsetzung jenes der Seitenteile des Hinterhauptes. Von dem an meinem Object so schön entwickelten Sternalkreuz macht weiter Schwalbe keine Meldung. Im Nacken sind die Haare, die Richtung jener der medialen Zone des Hinterhauptes fortsetzend, sagittal implantiert, der Haarstrom zieht in kaudaler Richtung.
Der Rumpf ist in bezug auf die Haarzüge bequem in drei longitudinale Felder einzuteilen, ein ventrales, laterales und dorsales, wovon man sich leicht mit Hülfe von Figur 2 und 3 überzeugen kann.
In das dorsale Feld, den ganzen Rücken umfassend, waren die Verhaltnisse sehr einfach. Als Fortsetzung der Nackenbehaarung kommt über den ganzen Rücken ein sagittaler Strom vor, wobei die Haare in kraniokaudaler Richtung implantiert sind. Im oberen Teil des Rückens waren die Haare am langsten, kaudalwarts wurden sie immer kürzer. Ein medianer Streifen, über das Sacrum sich erstreckend, war noch völlig unbehaart, wie aus Figur 4 ersichtlich. Hier war die Haut der Lange nach ein wenig narbig eingezogen.
Seitlich dehnt das dorsale Feld sich bis zur hinteren Axillarlinie aus. Im oberen Teil ist diese Grenzlinie
in Folge des Zusaminenstossens mit einer entgegengesetzten Haarströmung scharf markiert, kaudalwarts wird die Grenze zwischen dorsalem und lateralem Haarfeld immer undeutlicher, um schlieszlich ganzlich verwischt zu werden (Vergl. Fig. 3).
Das ventrale Feld ist etwas mehr kompliziert. Oben fangt es in der Claviculargegend mit dem unteren Halshaarzug an, in dem die Haare latero-medialwarts gerichtet sind, um über den Thorax bald in eine rein sagittale Richtung überzugehen. Seitlich erstreckt sich dieses Feld bis zur vorderen Axillarlinie. Die Papilla mammae hat gar keinen Einfluss auf die Haarrichtung, es bleibt dieselbe bis zur Nabelebene eine rein sagittale. In der Regio subumbilicalis schlagen die Haare eine medio-kaudale Richtung ein, wodurch eine mediane Konvergenzlinie entsteht, wobei jedoch die in, und unmittelbar neben der Medianlinie implantierten Haare wieder ziemlich rein sagittal gerichtet sind.
Durch die mediale Abbiegung der Haare in der subumbilikalen Gegend entsteht im unteren Teil des Rumpfes, unmittelbar oberhalb der Extremit&t, eine Divergenzlinie, welche nur bis zur Ebene des Nabels zu verfolgen ist. Diese Linie grenzt ventraler und lateraier Feld von einander ab.
Das letztgenannte Gebiet ist oben am schürfsten abgegrenzt, da es hier zwischen deivorderen und hinteren Axillarlinie gefasst ist. In diesem thorakalen Teil des Gebietes sind die Haare schrag von oben vorn nach unten und hinten eingepflanzt (Fig. 3).
Daher entsteht eine vordere Divergenzlinie und eine hintere Konvergenzlinie als Begrenzung. Da sich in der Bauchgegend die Haare immer mehr sagittal und zwar kraniokaudal richten, verschwindet allmahlig die hintere Begrenzungslinie, da, wie beschrieben, im Rückenfeld der Haarzug ebenfalls ein kranio-kaudaler ist. Die vordere Begrenzungslinie



dagegen ist vollst&ndiger, da iin ventralen Haarfeld subumbilikal die Haare von der sagittalen in einer mehr schragen Richtung abbiegen.
Im ganzen genommen weist folglich das Haarkleid des Rumpfes (— über das kaudale Ende wird spater noch gesondert gehandelt —) sehr einfache Haarzüge auf. Die Haare sind generell kranio-kaudal implantiert, nur eine subaxillare und eine subumbilikale Zone zeigt Abweichung von diesem allgemeinen Schema.
Meine Befunden sind in Widerspruch mit den Abbildungen, welche Duckworth von der Schimpansebehaarung am Rumpfe giebt. (Die bezüglichen Figuren sind von Schwalbe als Textfi^ur 21 und 22 seiner Arbeit kopiert). Nach Duckworth würde nur ein dorsales und ventrales Feld vorkommen, durch eine vollstandige, vom Halse bis zur Inguinalgegend sich erstreckende Divergenzlinie von einander getrennt. Im vorderen Gebiet, dessen Begrenzung an der Brust ungefahr mit der Papillarlinie übereinstimmen sollte, würden die Haare schrag von oben lateral nach unten und medial gerichtet sein, im Rückenfeld schrag von obén vorn nach unten und hinten. Ich kann nicht glauben, dass hier eine richtige Beobachtung vorliegt, zumal auch Schwalbe dieselben nicht bestatigen konnte, dagegen Angaben macht, welche besser zu den meinigen stimmen. Er schreibt über die Rumpfbehaarung S. 109, I. c: es war bestimmt festzustellen dasz an der ganzen ventralen Seite des Rumpfes bis zum Nabel und ebenso an den Seitenflachen desselben eine longitudinale kranio-kaudale Richtung bestand wie an der dorsalen Seite des Rumpfes. Eine Störungsstelle deren Art aber nicht
o-enau zu ermitteln war, hndet sich zweitellos im Axillargebiet; eine inguinale Störungslinie mit Divergenz der Haare einerseits nach der unteren Bauchregion andererseits nach Vorderflache des Oberschenkels war besser zu konstatieren." Wenn man in Betracht zieht, dass Schwalbe seine Untersuchung an einem jungen Tier mit schon langen Haare anstellte dann ist es leicht verstandlich, dass seine Beschreibung nicht so detailliert sein konnte, als die von mir gegebene. Wie man aber ersieht stimmen in groben Zügen unsere Befunden mit einander überein.
Das kaudale Rumpfende erheischt eine gesonderte BeSDrechung, für die ich Fisur 4 zu Grunde lege.
Wie schon bemerkt worden ist, erstreckt sich über das Sacrum eine noch haarlose Stelle, die in der Mittellinie der Lange nach etwas narbig eingezogen, sich bis zum noch stark hervorragenden Steiszbeinhöcker erstreckt.
Die Analöffnung nimmt die Mitte eines kreisrunden haarlosen Bezirkes ein, der begrenzt wird durch einen Kranz zur Analöffnung konvergierend eingepflanzter Haare.
Das stark hervorragende aussere Genital, durch die, die Schamspalte begrenzenden Labia minora dargestellt, ist völlig haarlos. Schon am anderer Stelle ') habe ich darauf aufmerksam gemacht, dass beim fetalen Schimpanse deutlich eine Anlage von Labia majora und Mons veneris zu sehen ist. Beim erwachsenen Weibchen dagegen, ja sogar schon beim noch infantilen Individuum, ist diese Bildung verschwunden. Aus Figur 2 und 4 ist das Vorkommen und die Ausbreitung desselben zu ersehen. Dass man hier wirklich mit einer besonderen Region der Oberflache zu tun hat, geht nun weiter aus der Behaarung hervor. Denn das bezügliche Gebiet stellt ein besonderes Haarbezirk dar, in dem die Haare rein sagittal eingepflanzt sind. Am Bauche anfangend sind die Haare von oben nach unten gerichtet, der Krümmung des Feldes nach hinter folgend, biegen sie in einer nach vorn und hinten schauenden Richtung ab.
Die Behaarung der Perinealgegend war sehr eigentümlich (Vergl. Figur 4). Der, den Anus umkreisende Haarkranz war vollstandig, und durchzog dann auch die Medianlinie zwischen der genannten Öffnung und der Schamspalte. Jederseits der Medianlinie, fand ich
1) Über das kaudale Rumpfende eines Fetus vom Schimpanse. Anatomischer Anzeiger, Bnd L. S. 354, Jena 4917.



eine naliezu kreisrunde völlig nackte Stelle. Jede desselben war umgrenzt von einer schmalen Haarzone, in der die Haare radiar angeordnet, wie von dem Zentrum der Stelle auszustrahlen scheinen. Dadurch wird der ano-perineale Bezirk der Sitz eines Haarkranzes mit einstrahlenden Haaren um den Anus, und zweier Kranze mit ausstrahlenden Haaren, seitlich von der perinealen Mittellinie. Letztere niessen ventral vom Anus in der Medianlinie mit einander zusammen.
Die Bedeutung der beiden perinealen haarfreien Stellen darf vielleicht darin gesehen werden, dass es hier eine Reminiscenz an die ebenfalls völlig haarfreien Gesassschwielen niedriger Affen gilt. Bei menschlichen Embryonen ist davon bisher keine auch nur vorüber-
gehende Andeutung gefunden. Ich weise aber darauf hin, dass das kaudale Rumpfende vom Schimpanse im allgemeinen beim Fetus mehr primitive Merkmale aufweist als es beim Menschen der Fall ist. Der noch deutlich hervorragende Steissbeinhöcker, die noch stark nach hinten sehende Genitaliën sind ein Paar solcher Merkmale. Beim jugendlichen Individuum sind die
Kg. 5. bezüglichen Stellen behaart.
Über die Verhaltnisse der Haarrichtungen an den Extremitaten können wir uns kurz fassen, denn sie weichen wenig von den bei Affen sonst bekannten Verhaltnissen ab. Wir fangen mit der Betrachtung der oberen Extremitat an, unter Hinweis auf die Figuren 5 und 6.
Es zerfallt das Haarkleid der oberen Extremitat deutlich in drei Bezirke, nahezu mit
den drei Abteilungen des Gliedes, Oberarm, Unterarm und Hand überein stimm end. Die Haarströmungen des Oberarmes und der Schulterwölbung sind als Fortsetzungen jener der ventralen und dorsalen Flache des Rumpfes zu betrachten. Auf der Schulterwölbung sind die Haare ziemlich rein in longitudinaler Richtung eingepflanzt, das heisst der Langs-
achse der Extremitat parallel. In der Richtung der Axillarhöhle aber stellen die Haare sich mehr transversal zur Langsachse. Ungefahr zur Höhe der Tnsertion des Deltoïdes, treten zwei Linien auf, und zwar eine sehr deutliche Divergenzlinie welche an der ventralen Flache des Oberarmes nahe am radialen Rande verlauft und die in Figur 5 sehr scharf ausgepragt erscheint, und eine Konvergenzlinie, die jedoch viel weniger deutlich ist als die erstgenannte, und bezüglich deren Auftreten man aus Kombination der in Figur 5 und 6 gezeichneten Verhaltnisse schliessen kann. Diese Linie folgt nahezu den Ulnarrand des Oberarmes. Von der ventro-radial gelagerten Divergenzlinie strahlen die Haare in schrager proximo-distaler Richtung aus, bis zum Ellbogen und stossen hier auf den vom Unterarm kommenden Haarstrom. Dieser bildet wie gesagt ein Gebiet für sich. Man kann sagen, dass im allgemeinen der Haarstrom des Unterarmes jenem des Oberarmes entgegengesetzt ist.
Die Divergenzlinie der ventralen Flache setzt sich, wie aus Figur 5 ersichtlich, vom Oberarme auf den Unterarm bis zum Handgelenk fort. Die Haare aber kehren ziemlich plötzlich beim Übergange auf den Unterarm ihre Implantionsrichtung um, sie strahlen von der Divergenzlinie schrag in disto-proximaler Richtung aus. Dadurch wird das auch bei andren Anthropoïden auftretende Ellbogenkreuz gebildet. Von diesem Zentrum geht eine Konvergenzlinie in transversaler Richtung aus, welche ziemlich wohl mit der Biegungslinie der Extremitat im Ellbogengelenk zusammenfallt, und wie gürtelförmig die ganze Extremitat umkreist.
Die beiden divergenten Haarzüge setzen sich von der ventralen Flache des Unterarmes,



den medialen resp. radialen Rand herum auf die dorsale Flache fort. Die Stromrichtung bleibt hier im grossen und ganzen die namliche, es sind die Haare in disto-proximaler Richtung eingepflanzt, mehr oder weniger schrag, wie aus Figur 6 ersichtlich. Dadurch wird auf die dorsale Flache des Unterarmes, dem ülnarrande geDahert, eine deutliche Konvergenzlinie gebildet. Es verlüuft diese nicht in einer Flucht mit jener am Oberarme, die übrigens viel weniger scharf ausgesprochen ist, wie schon bemerkt wurde.
Dem Ellbogenkreuz an der Ventralseite entsprechend, entsteht an der Dorsalseite — und zwar zusammeiifallend mit der Olecranonspitze, ein Konvergenzzentrum, in dem die Haare spiralförmig angeordnet sind.
Der Übergang von Unterarm auf Hand ist an der Dorsalseite durch eine haarloose Stelle gekennzeichnet, sodass das Haarsystem der Hand eine Selbstandigkeit erlangt. Es ist derselbe sehr merkwürdig.
Proximal vom Daumen findet sich auf den Handrücken ein schön entwickeltes Divergenzzentrum, von wo die Haaren kranzartig ausstrahlen. Nur distal vom Handgelenke breitet sich dieser Kranz zu einem Haarzug aus, der den Handrücken überzieht. Die Haarrichtung ist im allgemeinen eine proximo-distale, wobei aber die Haare sich schrager stellen je mehr sie dem Ulnarrand der Hand naher eingepflanzt sind.
Von dem Handrücken greift die Behaarung auf die Finger über. Der Daumen ist noch völlig unbehaart, und von den übrigen Fingern waren ebenfalls der Mittel- und Endphalanx noch haarfrei, auf den Grundphalangen sind die Haare proximo-distal gerichtet.
Meine Befuude bezüglich des Haarkleides der oberen Extremitat, zeigt manches Übereinstimmendes mit den immerhin kurz gefassten Angaben von Schwalbe. Dieselben beziehen sich aber nur auf die Dorsalseite der Extremitat. Auch Schwalbe weist auf die an einander entgegengesetzten Haarrichtungen von Ober- und Unterarm hin, und memoriert das Konvergenzzentrum am Ellbogen. Es ist damit wohl das dorsale gemeint, da die Ventralseite nicht untersucht werden konnte. Es bleibt dann auch die Divergenzlinie an der Ventralseite und das darin gelegene ventrale Konvergenzzentrum unerwahnt. Die Beschreibung der Haarrichtung am Handrücken, und besonders das Auftreten des radialen Handzentrum stimmen mit meinen Befunden sehr gut überein, allein es erwahnt der Autor nicht die haarloose Stelle über dem Handgelenk. Die Ursache davon liegt wohl in den verschiedenen Alter der untersuchten Individuen. Denn, wie ich mich habe überzeugen können an einem jugendlichen Individuum, wird spater auch diese Stelle vom Haarkleid überzogen. Warum an dieser circumscripten Stelle der Durchbruch der Haare verzögert ist, ist mir ratselhaft. Vielleicht ist die Lösung dieser Frage in jener Richtung zu suchen, dass die Behaarung von Hand und Unterarm, an zwei Stellen, unabhangig von einander anfangt, wobei die behaarten Felder einander allmahlig nahem. Die Ausbreitung des Haarkleides würde dann nicht regelmassig in proximo-distaler Richtung sich fortsetzend, vom Unterarm auf die Hand übergreifen, sondern der Handrücken würde ein selbstündiges Territor darstellen, das sekundar mit jenem des Unterarmes zusammenfliesst.
Auch Schwalbe weist auf die Möglichkeit hin, dass die Haarentwicklung nicht regelmassig in distaler Richtung fortschreitet. Er gründet diese Ansicht auf seine Beobachtung dass bei einem Fetus von Macacus fuscatus die Haare am Handrücken starker entwickelt sind als am Ober- und Unterarm.
Ich möchte die Frage stellen, ob dieses Prinzip: Es zerfallt der Haut in verschiedenen Territorien, und jedes Territor ist Zentrum einer selbstandigen Haarkleidanlage, nicht als Erklarungsversuch der Entstehung von Konvergenz- und Divergenzlinien verwendet werden kann. Solehe Linien und Zentra würden dann die Marklinien sein, langs welchen die selbstandigen Haarkleidanlagen einander begegnen, etwa wie die Nahte der Schadeldachknochen, wahrend die Ausstrahlungszentra die Stellen bezeichnen wo die Anlage und Verbreitung Ausgang nahm, also etwa vergleichbar mit den Ossificationszentren der genannten Knochen. Es kommt mir vor dass diese Gedanke wohl verdient durch Untersuchung von Embryonen verschiedenen Alters auf ihre Richtigkeit geprüft zu werden.



Fig. 7.
nale, wobei
die
ser
allgemeinen
Wenden wir uns jetzt der unteren Extremitat zu. Die Figuren 7 und 8 veranschaulichen die an diesem Gliede gefundenen Verhaltnisse.
Im ganzen zeigt das Haarkleid der unteren Extremitat weit einfachere Verhaltnisse als jenes der oberen Extremitat, und zwar schon deshalb, weil der Gegensatz der Haarzüge
zwischen Ober- und Unterarm, bei der unteren Extremitat eigentlich kein Analogon hat. Es ist mehr eine einheitliche Haarströmung, welche die ganze Extremitat überzieht. Es fehlen hier daher die Konvergenzund Divergenzlinien welche an der oberen Extremitat so schön ausgepragt waren.
Der Hauptsache nach ist die
Haarrichtung eine longitudiHaare in proximo-distaler Richtung implantiert sind. Ausnahmen zu dieHaarrichtung kommen nur an einem Teil des Oberschenkels und am
Fussrande vor.
Auf der vorderen Flache des Oberschenkels sind die Haare longitudinal in proximodistaler Richtung eingepflanzt. Auf der medialen Flache (vergl. Figur 8) schlagen sie allm&hlig eine mehr transversale Richtung ein, der Haar¬
zug ist hier ein bogenförmiger, und die Krümmung dieses Bogens ist so stark, dass auf der hinteren Flache die Haare in disto-proximaler Richtung implantiert sind. Eine namliche Anordnung zeigen die Haare auf der fateralen Seite des Oberschenkels (Figur 7). Eine Konvergenzlinie zwischen den Haarzügen der lateralen und medialen Flache wird aber nicht gebildet, denn die Umbiegung des Haarstromes aus der proximo-distalen in der distoproximalen findet an beiden Seitenflachen des Schenkels so regelmassig statt, dass in einem ziemlich breiten Saum der Hinterflache die Haare proximalwarts gerichtet sind.
Auf dem Unterschenkel sind die Haare
ziemlich regelmassig in longitudinaler Richtung angeordnet, sie sind distalwarts gerichtet, und ohne Abanderung setzt sich der Haarzug vom Unterschenkel auf den Fussrücken fort, nur in den Randzonen wenden sich die Haare mehr medialwarts resp. lateralwarts. Von den Zehen waren nur die Grundphalungen behaart.
Es kommt auf der ganzen unteren Extremitat nur eine einzige Störungsstelle vor, und zwar eine Divergenzlinie in der Kniekehle. Besonders sei darauf hingewiesen, dass ein Divergenzzentrum am Fussrücken, wie es so schön auf dem Handrücken ausgebildet war, völlig fehlt.
Meine Befunden am Haarkleid der unteren Extremitat von Schimpanse, stimmen sehr gut überein mit der Beschreibung, welche Schwalbe von diesem Gebiet giebt. Nur spricht dieser Autor von einer Konvergenzlinie an der hinteren Seite des Oberschenkels, wTelche, wie oben erwahnt bei dem von mir untersuchten Fetus nicht da wTar, da die Harchen hier über einem mittleren Saum proximalwarts gerichtet waren. Unmöglich ist es aber nicht,
dass in
Folge
des weiteren Wachstums dieser Saum immer schmaler wird, sodass schlies-



lich eine Konvergenzlinie entsteht, da dann die von aussen und von innen kommenden Haarzüge in einen Winkel aneinanderstossen.
Hiermit möchte ich diese kurze Mitteilung abschliesen. Da es nur mein Zweck war, durch eine Beschreibung eine Lücke in unserer Kenntnis des Haarkleides einer uns so nahe verwandten Form zu geben, werde ich auf eine Vergleichung der beschriebenen Zustande bei Schimpanse mit jenen des Menschen oder der niedrigen Affen verzichten. Denn eine solche Vergleichung würde uns notwendig vor Fragen nach Entstehung der Erschemungen und Erkl&rungsversuchen derselben stellen, und dazu müsste ich über mehr eigene Erfahrung und vielseitigere Beobachtungen verfügen, als tatsachlich der Fall ist. Ich bevorzuge es daher mich auf eine einfache Beschreibung zu beschranken.
9







Eenige aanteekeningen over de land- en zoetwatermolluskenfauna van Nederland
DOOR.
JOHANNA SCHOLTEN,
Bibliothecaresse van het Kon. Zoologisch Genootschap „Natura Artis Magistra"
In 1915 vormde zich een comité, dat zich ten doel stelde, de molluskenfauna van Nederland te bestudeeren. Om dit doel te bereiken, is het begonnen, alle betrouwbare vondsten uitvoerig te catalogiseeren en jaarlijks een lijst van vindplaatsen samen te stellen.
Aan de hand van deze lijst willen wij hier eenige aanteekeningen geven.
Vergelijken we de vondsten, die daarop voorkomen met de üuitsche fauna, dan wordt de meening, dat onze land- en zoetwatermolluskenfauna in hoofdzaak ') een voortzetting is van die der Noordduitsche laagvlakte, volkomen bevestigd.
Slechts één soort2) komt op onze lijst voor, die in Duitschland ontbreekt, en dit is nog een brakwatervorm, nl. Dreissensia cochleata Kickte.
Deze lamellibranchiaat werd in 1835 door van Haesendonck in de Schelde bij Antwerpen gevonden, waar ze in grooten getale op 't houtwerk van de haven bevestigd was, tusschen Balanus e. a. 3)
Sedert dien werd ze herhaalde malen op deze klassieke vindplaats geconstateerd — bovendien nog op andere vindplaatsen in het Noordwestelijk deel van België, nl.
1. Op 't strand te Ostende, levend tusschen marine planten door Colbeau4);
2. in het brakke water, van 't Kanaal van Bergen naar Duinkerken 5);
3. te Brussel tusschen waterplanten uit 't Kanaal van Brussel naar Charleroiu);
4. in een plas in de Scheldepolder, drooggelegd bij 't graven van een kanaal bij den aanleg van het Amerikadok te Antwerpen (morts, mais en bon état de conservation) '').
In later jaren schijnt ze in de haven van Antwerpen minder talrijk te zijn geworden. Raeymaekers en De Loë zeggen tenminste8): „Malgré de nombreuses recherches faites par différents malacologistes cette espëce n'a plus été constatée a Auvers."
In Nederland werd ze in 1895 het eerst gevonden door R. F. Maitland.
Op de vergadering der Nederl. Dierk. Vereeniging van 27 Maart 1897 deelt de Secretaris mede, dat bij hem is ingekomen een doosje met kleine brakwater mossels uit den Amstel,
1) Ook Noord-Frankrijk en België komen in aanmerking.
2) De Heer Schepman waz zoo vriendelijk, mij mede te deelen, dat Xerophila virgata D. C. m Noord-Holland gevonden moet zijn. Zoover wij weten, komt deze soort niet in Duitschland voor.
Wellicht uit Engeland afkomstig.
3) Buil. Ac. Belgique II, 1835.
4) Ann. Soc. Mal. Belgique I, 1865, III, 1868.
5) Guerne, J. de, Journal de Conchyl. XXII, 1874,
6) Dautzenberg, Ph. Ann. Soc. Mal. Belgique, Buil. des Séances 2 Aoüt. 1868.
7) Raeymaekers et Do Loë. Ann. Soc. Mal. Belgique XX, p. XXVIII, 1885.
8) Buil. Soc. Mal. Belgique XX.
\



nabij den Omval. De Heer Maitland maakt er opmerkzaam op, dat dit een belangrijke vondst is, daar ze tot een vorm behooren, die oorspronkelijk uitsluitend aan Noord-Amerika eigen schijnt te zijn. Daarbij haalt hij enkele van de bovengenoemde vindplaatsen aan en spreekt als zijn vermoeden uit, dat ze ook wel op andere plaatsen in ons vaderland in brakke wateren zullen voorkomen.
Dit vermoeden wordt door onze lijst bevestigd. Daarop wordt ze vermeld van:
1. Schoten 1915. Westoever van het Noorderspaarne.
2. Petten 1915. Eindpunt der Hondsbossche vaart bij de zeewering.
Bovendien werd ze op de oorspronkelijke vindplaats in den Amstel nog herhaaldelijk geconstateerd.
Eigenaaidig is de verspreiding van enkele soorten, die zoowel in Noord-Duitschland als in Nederland zeldzaam zijn, en uit welker verspreiding men zou mogen opmaken, dat ze eerst sedert kort naar deze streken verhuisd zijn.
Zooals:
A. Hydrobia jenkinsi E. A. Smith.
In Engeland reeds sedert 1889 bekend, waar Jenkins ze voor het eerst aantrof langs den oever van de Thames nabij Plumstead '). Hij zond ze op naar het British Museum, waar Smith ze niet alleen nieuw voor de fauna, maar aanvankelijk ook nieuw voor de wetenschap verklaarde.
Later rees er bij Canon Norman een vermoeden op over de identiteit van deze Hydrobia met Paludina crystallina Pfeiff. var. coronata Pfeiff., een West-Indische soort, die een rij stekels vertoont op de plaats, waar Hydrobia jenkinsi dikwijls een kiel draagt.
Na deze vondst van Jenkins werd H. jenkinsi herhaaldelijk gesignaleerd in Engeland. In 1893 ook in Ierland.
Adams ') heeft de eerste drie vindplaatsen in Engeland vergeleken en komt tot de ontdekking, dat dit groote houthavens zijn, of in recenten tijd waren. Hij heeft toen nog andere houthavens onderzocht, en trof ze ook werkelijk in enkele daarvan aan, of in de wateren, die onmiddellijk met deze havens in verbinding staan.
Adams kwam toen tot de hypothese, dat H. jenkinsi indigeen zou zijn aan de lage kusten van Rusland of Finland. Mocht deze Hydrobia werkelijk identisch blijken te zijn met de bovengenoemde Paludina (nu Amnicola), dan sluit Adams nog de mogelijkheid niet uit, dat ook Paludina niet indigeen in W.-Indië is, maar daarheen met Baltisch hout versleept werd.
In 1898 vond J. N. Milne 2) ze levend in een licht brakke plas nabij Culmore Station (Derry), waarvan meer dan 50°/o gekield. Welch 2j zegt hiervan: „many of these are distinctly corouated rather than carinated, the crown of spines having a tendency to run into a fine keel in the fin al whorl."
Naar aanleiding van een vondst in zoet water, nabij Newry (Down)3), waar alle exemplaren ongekield waren, stelt Welch de vraag: „Is it possible that the carination increases with the amount of salt water present?" en hij verwijst hier naar de vondsten van Milne2) op twee verschillende plaatsen in de Toyle (Donegal). Nabij Carrigans wTaren er onder 800 exemplaren4), die hij onderzocht, 5% gekield; nabij Johnstone (where the river is practically fresh. Welch 2)) vertoont geen enkel exemplaar een kiel.
Vergelijken we nu de vondsten in Nederland:
1. Voor 't eerst gevonden 25 Jan. 1913 in een slootje bij Amsterdam, aan den overkant van 't IJ, binnendijks, 't Slootje was dien dag met een lichte ijskorst bedekt. De kleine slakken lagen daar in groote hoeveelheid op den bodem in gezelschap van Hydrobia stag-
1) Adams L. E, The Irish Naturalist VI, p. 234, 1897.
2) Welch, R. The Irish Naturalist VII, 1898, p. 150.
3) , ibid, p. 271.
4) „He found several large patches of living and dead shells collected together, one of these six yards long, one yard wide, and one to two inches deep."



nalis Bast., Limnaea palustris O. F. Müll. en Limnaea ovata Drap. Hieronder was geen enkel gekield exemplaar.
2. Diemerbuitendijksche polder, 1915 slootje, buitendijks, zeer ondiep. Met Hydrobia stagnalis Bast. 93 exemplaren, waaronder geen enkel gekield exemplaar. Dit water moet brak zijn.
3. Petten, 1915 eindpunt der Hondsbossche vaart bij de zeewering, met Dreissensia cochleata Kic'kx en Neritina fluviatilis L. 281 exemplaren, waarvan 40% meer of minder o-ekield (sommige slechts heel flauw). Chloorgehalte van het water 310o mgr. p. L.
4 Schoten 1915 Westoever van het Noorderspaarne met Dreissensia cochleata Kickx, Neritina fluviatilis L., Limnaea ovata Drap. en Physa fontinalis L. 321 exemplaren, waarvan 40% meer of minder gekield.
5. Vlissinqen, 1918, zonder nadere opgave. Deen gekielde vormen.
6. Schoondijke, 1918, in een kreekje, dichtbij een duiker. ± 9000 exemplaren, ongekield. Voor zoover wij weten, werd Hydr. jenk. in Duitschland slechts éénmaal aangetroffen
en wel in Warnemünde.
B. Musculium ryckholti Norm.
Thiele ') ze°-t onder Sphaerium (Musculium) lacustre O. F. Müller „Eme Form mit starker hervorragenden Wirbeln wird als S. (M.) Rykholtii Normand unterscheiden, es ist aber noch zweifelhaft, ob diese französische Art wirklich in Deutschland vorkommt".
In 1910 werd deze soort (?) te Acht in Noord-Brabant gevonden.
In 1918 bij Voorst en bij Twello.
De jonge exemplaren van deze laatste vondst doen denken aan de var. steini A. Schm. van Musculium lacustre O. F. Müll., 't geen de Heer Schepman doet opmerken: Thiele heeft misschien gelijk, door slechts één soort aan te nemen.
C. Zonitoides excavatus Bean. In Engeland vrij algemeen.
In den Census of the Britisch Land- and Freshwater Mollusca 1902 geeft L. E. Adams haar als Hyalinia excavata op voor 8 counties (Taylor in zijn Monogr. der Land- en zoetwaterslakken van Gr. Britt. en Ierl. 9) in Ierland; en voor 6 (Taylor 11) in Schotland. Bijna al deze counties liggen langs de kust of langs de Firth of Lorne.
In Engeland is ze, behalve in vele kuststreken, ook ruim in het binnenland vertegenwoordigd.
Eigenaardig is nu onze eenige vondst op een zeer afgelegen plekje in Drente, in de gemeente Anloo, westelijk van den zandweg van Gasteren naar Marke van Eext. Ze kwam daar vrij talrijk voor onder dorre blaren op een ruig stukje kreupelhout met Quercus, Alnus, Salix, Sorbus, Ilex, Betula, waartusschen Hedera, Ajuga, Rubus, Oxalis e. a.
Uit den driehoek Assen—Gieten—Zuidlaren werd ze onder 85 vondsten van mollusken slechts van dit ééne geïsoleerde plekje gerapporteerd.
De Heer Schepman deelt mij mede, dat Taylor opgeeft, dat de soort ook in Rhoon zou voorkomen volgens mededeeling van J. R. A. B. Tomlin, maar deze opgave moet sterk betwijfeld worden en berust, volgens Schepman, waarschijnlijk op verkeerde determinatie of verwisseling van etiquetten.
In Duitschland is ze, voor zoover wij weten, ook slechts eenmaal gesignaleerd en wel in Flensburg in Holstein.
In België eveneens eenmaal, reeds in 1865, door Colbeau -) tusschen Esschen en Calmpthout, dicht bij de Nederlandsche grens.
In tegenstelling met de molluskenfauna van de Noordduitsche laagvlakte wijkt die van Groot Britannië en Ierland in veel opzichten van de onze af. Waar deze landen een veel
1) in Brauer, Die Süsswasserfauna Deutschlands H. 19, 1909.
2) Colbeau, Ann. Soc. Malac. Belgique I, 1865.



sterker afwisseling in bodem en klimaat vertoonen, was het te verwachten, dat er vele soorten gevonden worden, die in Nederland ontbreken, doch ook het omgekeerde doet zich voor.
Onze lijst geeft een twintigtal soorten, die zoowel op de list ol the British Non-marine Mollusca ') als in den Census ontbreken.
Opvallend is hieronder 't oude geslacht Clausilia, dat in Engeland slechts 4 vertegenwoordigers heeft, n.1.
1. Clausiliastra laminata Mont.
2. Alinda biplicata Mont.
3. Kuzmicia bidentata Ström.
4. Pirostoma rolphi Leach.
terwijl behalve deze in Nederland nog 3 soorten voorkomen, n.1.
5. ICuzmicia dubia Drap.
6. „ parvula Stud.
7. Pirostoma lineolata Held.
Aan den anderen kant komen op de lijst voor Engeland een veertigtal soorten voor, die, voor zoover wij weten, nog niet in Nederland aangetoond werden. Hieronder zijn acht geslachten, die in ons land door geen enkele soort vertegenwoordigd worden, n.1.
1. Testacella in Engeland 3 spec.
2. Milax „ „ 2
1. Geomalacus (zie onder) „ „ 1 „
4. Euparypha „ „ „ „ 1 „
5. Azeca „ „ 1 „
6. Ovatella (zie onder) . „ „ 1 „
7. Pseudamnicola „ „ 1 „
8. Acicula „ „ 1 „
We moeten hierbij wel in aanmerking nemen, dat onze lijst na slechts drie jaar werken, nog verre van volledig is. Er komen 122 soorten op voor, terwijl Schepman er 160 als mogelijk opgeeft. Toch zijn er onder die 38, die misschien nog eens in ons land gevonden worden, ook weer, die in Engeland ontbreken, zoodat de verhouding daardoor niet sterk gewijzigd zou worden.
3. Geomalacus maculosus Allman.
In 1842 door Andrews op de rotsen van Lough Carogh in 't Z.W. van Ierland waargenomen; daarna ook in Portugal, waar Simroth e. a. nog verschillende soorten van dit belangwekkende genus vonden. Scharff2) noemt 't dan ook een „lusitanian element".
De Census geeft nog Norfolk en Merioneth, beiden eveneens aan de kust.
Op de vergadering der Ned. Dierk. Vereen, van 14 Juni 1914 deelde Prof. Ritzema Bos mede, dat hij een aantal exemplaren Geomalacus maculosus Allman, die in ons land nog niet was waargenomen, van een landbouwer (den Heer J. D. Kramer te Cortgene) ontving.
In 't Tijdschrift voor Plantenziekten XX (1914), p. 55 geeft Prof. Ritzema Bos een uitvoeriger beschrijving van deze slak en haalt daarin een schrijven van den Heer Kramer aan, waarin laatstgenoemde spreekt van „kleine, grijsachtige slakjes" G. maculosus is echter zwart met geel gevlekt, 't geen ons op het denkbeeld bracht, of hier misschien een zeer begrijpelijke vergissing zou zijn voorgekomen.
Na een schrijven aan den Heer Kramer ontvingen wij in 1915 slechts Arion circumscriptus Johnst. (grijs met donkere zijbanden). Ook het Rijksmuseum te Leiden, dat ons nog een exemplaar ter vergelijking zond, ontving slechts Arion circumseriptus.
1) publ. by authority of the Conchol. Soc. of Great Britain and Ireland.
2) Scharff, R. F., The History of the European Fauna. London 1899.



Prof. Ritzema Bos was zoo vriendelijk, ons dezer dagen de bewuste slakken (5 ex. op liquor) toe te zenden. Daar ze echter aanmerkelijk gecontraheerd zijn en geen vlekken meer vertoonen, alleen nog een spoor van banden, zooals die bij A. circumscriptus voorkomen, schijnt mij een determinatie naar het uitwendige voorkomen te gewaagd. De genitaalopening, die'bij Geomalacns ongeveer aan de basis van den voeler moet liggen, is daar niet waar te nemen, en, om het beste kenmerk, de inwendige schelp te zien, zou een exemplaar opgeofferd 'moeten worden. Wat dit kenmerk betreft, schrijft de Heer Schepman mij, na bezichtiging der exemplaren: „of er een inwendige schelp voorhanden is, kan ik niet zeker vaststellen, maar bij Limax is er toch altijd wat van te zien of te bemerken, bij uitwendige waarneming; hier vind ik niets van dien aard. Wel zie ik uiterst kleine korreltjes, zooals ik die ook bij genoemden Arion (= Arion circumscriptus Johnst.) vind".
Juist voor het ter perse gaan van deze aanteekeningen mochten wij van Prof. Ritzema Bos een exemplaar voor anatomisch onderzoek ontvangen.
Uit dit onderzoek, dat door den heer Schepman werd uitgevoerd, bleek, dat we hier inderdaad met een Arionsoort te doen hebben:
1°. een inwendige schelp ontbreekt.
2°. de middentand van de radula vertoont 3 spitsen zooals bij alle inlandsche Arionsoorten. Geomalacus heeft 'een éénspitsige middentand.
We kunnen Geomalacus maculosus Allm. dus voor onze fauna schrappen.
4. Euparypha pisana Müll.
In 1912 vonden wij een ledige schelp in een tuin aan de Weesperzijde te Amsterdam, daar ongetwijfeld met afval neergeworpen. Een onderzoek bij den kruidenier eenige huizen verder leverde mij onmiddellijk 3 leege schelpen uit een zak pinda's.
't Is dan ook buiten quaestie, dat deze vondst voor onze fauna volkomen waardeloos is.
6. Ovatella bidentata Mont.
Geyer noemt in zijn overigens zeer aan te bevelen determineerwerkje') Ovatella bidentata Mont. een Duitsche soort. Hier schijnt echter een vergissing ingeslopen, daar de beschrijving overeenkomt met Phytia Drap. een basommatophoor uit de fam. der Auriculidae, die in 't brakke water van Engeland, Nederland en Duitschland leeft. Op onze lijst staat ze vermeld van de Zuiderzee, de Waddenzee en de Oosterschelde.
Voor zoover wij weten is Ovatella bidentata Mont. noch in Nederland, noch in Duitschland aangetroffen.
1) Geyer, Unsere Land- u. Süsswasser-Mollusken. Aufl. 1909.







De verwantschap der Tardigraden
DOOK.
J. C. G. LOMAN.
(met twee figuren in den tekst)
Behalve de talrijke bewoners der hokken, kooien, perken, vijvers, aquaria en musea, wier naam en wier geschiedenis in den lijvigen inventaris der diergaarde zijn opgenomen (in zekeren zin het Register van den Burgerlijken Stand dezer dieren-tuinstad), — behalve al deze in leven en dood vereenigde officieele ingezetenen, worden de tuinen des Genootschaps bevolkt door zeker niet minder talrijke ongenoode gasten, die van de gunstige gelegenheid gebruik maken om zich onder of boven den grond te vestigen. Tot de bekendste dezer klaploopers behooren de ratten en muizen, de verschillende vogelsoorten met de luidruchtige, onbeschaamde musschen aan het hoofd, en het heirleger van alom aanwezige insecten. Maar bovendien zijn uit haast alle andere groepen van het dierenrijk vertegenwoordigers te vinden, al worden zij door de meeste wandelaars onopgemerkt voorbijgegaan. Ik denk hier aan de nuttige aardwormen, aan de pissebedden, de slakken, de duizendpooten, de spinnen en zoovele andere. En nemen wij eindelijk in dit overzicht ook zulke vormen op, die slechts met het mikroskoop duidelijk kunnen worden opgemerkt, dan wordt het aantal bewoners van „Artis" nog oneindig veel gr.ooter.
Onder laatstgenoemde, met het bloote oog haast onzichtbare wezens, behooren de Tardigrada, die het onderwerp dezer bijdrage vormen. Ofschoon reeds lang bekend, weten wij toch pas sinds kort, dat sommige eene nagenoeg kosmopolitische verspreiding hebben en dat zij soms in talrijke exemplaren kunnen gevonden worden. Met zekerheid werden tot nog toe in de tuinen van het Genootschap slechts twee soorten aangetroffen: Macrobiotus Hufelandii S. Sch. en Macrobiotus intermedius Plate.
Waarschijnlijk dat een meer uitgebreid onderzoek in het vroege voorjaar ook de aanwezigheid van andere vormen aan het licht zal brengen, want in dat jaargetijde vindt men in den karakteristieken vorm der eieren voortreffelijke kenmerken tot onderscheiding der soorten.
Met zoo heel lang geleden meende men, dat Tardigraden tot cle zeldzame dieren behoorden; het aantal geschriften over bouw, ontwikkeling en levenswijze was gering. Eerst in de twintigste eeuw is dit veranderd en beseffen wij, dat, althans op sommige plaatsen, het aantal individuen groot kan zijn, en dat dieren uit deze groep overal op aarde voorkomen, waar mossen, korstmossen of andere zodevormende planten aanwezig zijn. En ofschoon men sedert langen tijd wist, dat zoowel in zoet als in zout water een enkele vorm leefde, pas in latere jaren zijn wel een half dozijn nieuwe soorten in de zee gevonden, waaronder met name Tetrakentron synaptae Cuénot genoemd mag worden, een merkwaardige commensaal op de mondtentakels van Synapta inhaerens.
Doch behalve de Systematiek werd ook de kennis der Anatomie, der Biologie en der Ontogenie, zij het ook op bescheidene wijze, uitgebreid, zoodat wij, althans wat de hoofdzaken aangaat, van de Natuurlijke Historie tamelijk wel op de hoogte zijn. En niettegen-
-10



staande dat alles kunnen wij aao deze afwijkende diergroep nog altijd niet met zekerheid de haar toekomende plaats in het Systeem aanwijzen. Dit gaat zelfs zoover, dat de grondvorm, de Typus, waarin zij moet worden opgenomen, niet vaststaat. Geen afdeeling heeft zóó rondgezworven als die der Mosbeertjes; over geen afdeeling zijn de meeningen zóó verdeeld.
Aanvankelijk werden zij onder de Acari gerangschikt; Niemand minder dan de groote O. F. Muller heeft dit reeds in 1785 gedaan, 'waar hij aan het door hem waargenomen diertje de diagnose geeft: „Acarus ursellus, corpore rugoso, pédicis conicis". En deze oorspronkelijke meening heeft tot op den huidigen dag aanhangers gevonden. Murray o. a. beschouwt het ontdekken van een ingekapselden toestand als een nieuw bewijs voor de verwantschap: „The recently discovered encystment of Tardigrada offers a close parallel to the process ... in some of the mites . . . , and strengthens the belief in the affinity of the Tardigrada with the Acari".
Maar daarnaast heeft het niet aan andere opvattingen ontbroken van den meest verschillenden aard. Enkele dezer uitspraken zij het mij geoorloofd weer te geven, om den lezer den indruk bij te brengen van de hevige wisseling der meeningen, van de vage onzekerheid der argumenten en van de groote moeielijkheid om dezen systematischen „rebus" op te lossen.
Dütrochet (1812) in de eerste plaats heeft slechts 6 in plaats van 8 pootjes waargenomen, omdat bij het laatste pootpaar voor een gevorkt staartaanhangsel hield: „La queue offre deux appendices bifurqués". Daarom plaatst hij het dier natuurlijk onder de insekten-. „Les tardigrades que j'ai trouvés, ont tous les caractères de véritables insectes. Ils ont six pattes, composées chacune de trois articulations, et terminées par deux crochets". Nitsch echter (1820) meent, dat de Arctiscon tardigradum door v. Paula Schranck in 1804 beschreven, een jonge Cyclops moet geweest zijn, en gelooft, dat al deze dieren onder de Crustacea thuis behooren. Doch de Blainville (1826), die het laatste paar pootjes weder niet gevonden heeft, denkelijk omdat het onder het lichaam verborgen was, en die de beweging der beide stiletten voor die van kaken (maudibules) aanzag, ontkent de schaaldiernatuur en komt tot de slotsom: „C'est, bien évidemment, une larve de Coléoptère". Na hem volgt C. A. S. Schültze, die in 1834 eene latijnsche verhandeling in het licht gaf, waarin belangrijke ontdekkingen over den inwendigen bouw te vinden zijn. Hij geeft het door hem Macrobiotus genoemde dier eene plaats onder de isopode Crustaceen. Zijn beroemde tijdgenoot Ehrenberg valt hem hierin bij, nadat hij eveneens een dergelijk diertje had waargenomen. In een brief van den laatsten aan Otto (1834), wordt eerst verteld, dat hij dit schepseltje met den naam van Trionychicum ursinum heeft aangeduid, omdat het drie klauwtjes aan eiken poot bezit, en op een beertje gelijkt. Daarna deelt hij zijne waarnemingen mede over het eierleggen, en knoopt eindelijk eenige systematische beschouwingen er aan vast: . „Das sonderbarste ist, dass es seine grossen Eyer in seine eigene Haut legt, die es dabei abstreift, sodass es einen einfachen, dicken Eyersack hinter sich herzieht (dem eines Cylops ahnlich), an welchem man ebenfalls 4 bis 6 oder 8 Füsse abgestreift mit den Krallen wieder erkennt. Die Jungen kriechen im Eyersack selbst aus und haben ebenfalls 8 Füsse, sind überhaupt den Alten ganz ahnlich. Die nachste Verwandtschaft hat dieses sonderbare, frey im Schlamme lebende Thier mit den Lernaen, in deren Nahe es wohl zu stellen seyn mag bis sich deutliche Zwischenglieder seiner wahren Gruppe gezeigt haben werden".
Prof. Pertt in Bern sluit zich hierbij aan. In hetzelfde jaar (1834), in hetzelfde tijdschrift (Isis) betoogt hij, dat men niet met een enkele, doch met meerdere soorten te doen heeft, hetgeen in dien tijd wel eens noodig was om vast te stellen. En op zijn beurt de familierelaties besprekende, eindigt hij aldus: „Was nun die verwandtschaftlichen Verhaltnisse des Arctiscon und seine Stellung im zoologischen System betrifft, so zeigt es sich als eine höchst isolierte, aller nahern Berührungen mit andern ermangelnden Form von ganz eigenthümlichem Verhalten. Allerdings gehort es zu der Classe der Crustaceen, obwohl nur in jener weiten Ausdehnung, welche dieselbe durch die Aufnahme der Lernaen und Pennellinen erhalten hat." Hij vereenigt al deze dieren in eene familie, die der Xenomorphidae, en sluit met eenige opmerkingen van meer algemeenen aard: „Alle solche Mittel-



formen, wie Arctiscon, sind ausserordentlich lehrreich, weil sich in ihnen mehrere Typen vereinigt finden, wahrend noch eigenthümliche Momente hinsutreten. Die Natur befindet sich aber gerade bey Hervorbringung soldier Gestalten — man möchte sagen — in einem gezwungenen Zustande; sie producierte sie daher nur in geringer Mannigfaltigkeit, um bald wieder zu einem reinen entschiedenen Typus überzugehen, in welcher sich die schaffende Kraft mit grösserer Harmonie und Freiheit bewegen konnte," enz.
Van de Crustacea verhuisden de Tardigraden reeds vier jaren later naar de Vermes. De Botatoria toch waren tot dusverre steeds onder de Infusoria gerangschikt, maar het was Düjardin, die na uitvoerige studie van hun inwendig samenstel tot inzicht kwam, dat zij van veel hoogere orde moesten zijn. En toen hij omstreeks denzelfden tijd (1837) voor de eerste maal Tardigraden onder het mikroskoop kon onderzoeken, trof' hem de overeenkomst tusschen hen en de Raderdiertjes. Beide bezitten een enkelvoudig darmkanaal, een kauwapparaat, dat uit kleine hoornige stukken bestaat, te vergelijken met de mondbewapening, die men bij sommige Anneliden aantreft, maar volstrekt niet op een lijn te stellen met de om den mond gerangschikte staafjes in den vorm eener fuik, zooals vele Tnfusoriën bezitten. Wijders kunnen zij zich beide sterk samentrekken binnen hunne harde huidbekleeding, en vermenigvuldigen zich door weinige groote eieren, nooit door deeling of door knopvorming, gelijk de Infusiediertjes. Voeg daarbij ten slotte de eigenaardigheid, om zelfs na geheele uitdroging niet te sterven, en het vermogen om daarna bij bevochtiging weer op te leven. Aldus kunnen wij gemakkelijk begrijpen, dat Düjardin de Rotatoria van de Infusoria verwijderde en ze met de Tardigrada tot de Klasse der Systolides vereenigde. Hierin werd hij door Doyère gevolgd, die zijn best deed deze opvatting nog te versterken.
Ruim een dozijn jaren later (1851) valt het onderzoek van den student Kaufmann uit Zürich, over de eerste ontwikkeling der Tardigraden. Hij nam onder gunstige omstandigheden het eierleggen en de klievingsverschijnselen waar, en zag hoe van een metamorphose geen sprake kan zijn, waar het jong reeds geheel de gedaante van het volwassen dier bezit. In zijn systematische beschouwingen geeft de schrijver de redenen, waarom zij geen verwantschap met de Rotatorien hebben kunnen. Daarentegen meent hij, dat zij onder de Spinachtigen thuis behooren, en betoogt dat zij den overgang vormen van de Annulata onder cle Vermes tot de Pycnogoniden en de Acariden. Gedeeltelijk wordt dit denkbeeld overgenomen door Gegenbaür, die hen samen met de Pycnogoniden als Pseudarachnae onder de Arachniden wenscht geplaatst te zien. Haeckel echter zet hen weer veel dichter bij de Anneliden, terwijl volgens Plate (1889) deze diergroep behoort tot de allereenvoudigste gelede dieren, nog vóór de Onychophoren: „Die Bartierchen sind die niedrigsten von allen bis jetzt bekannten luftathmenden Arthropoden und sind an die Spitze der Tracheaten, noch vor den Onychophoren, zu setzen."
Het is als of zijn, ook voor cle anatomie zoo vruchtbaar [onderzoek, anderen geprikkeld heeft, althans vanaf dezen tijd ondervinden de Tardigraden de belangstelling, clie zij zoo lang hebben moeten missen. Een reeks van schoone onderzoekingen is tot op heden verschenen en heeft ons met merkwaardige nieuwe vormen bekend gemaakt, die ook op de systematische beschouwingen invloed oefenen. In 1891 opent v. Kennel ons een geheel nieuw gezichtspunt. Volgens hem zijn deze dieren Tracheatenlarveu, die buitengewoon veranderd zijn en geslachtsrijp worden. „Arthropoden auf dem Larvenstadium, ohne Kopf, mit einem in der Segmentzahl reducirten Rumpf, der einige (secundare) Fussstummel tragt". Reeds spoedig daarna (1895) volgt' v. Erlanger, wien het gelukt is een buitengewoon groot aantal dezer diertjes („Tausende") onder gunstige omstandigheden waar te nemen, en die ons met de ontwikkelingsgeschiedenis beter bekend maakt. Zijn slotsom is, dat de Tardigraden „einen Platz am Grunde des Arthropodenstammes" moeten innemen.
In het laatst vervlogen decennium is de kennis der anatomie weer een stap verder gebracht. Aan Basse (1906) gelukt het namelijk de diertjes in te smelten en daarna te snijden. Hij eindigt zijne beschouwingen aldus: „Auch ich möchte mich nach meinen eignen Wahrnehmungen in ahnlicher Weise aussprechen und die Tardigraden als Formen ansehen, clie an die unterste Wurzel des Arthropodenstammes zu stellen sind."



Zoo zijn wij met ons verslag tot aan den tegenwoordigen tijd genaderd, die ons een menigte verhandelingen brengt, waarin nieuwe geslachten en soorten beschreven worden uit ver uiteenliggende streken. Het kan intusschen hier niet de plaats wezen, om een overzicht van al deze vormen te geven, waar nieuwe gezichtspunten voor de systematiek niet geopend worden. Slechts onderzoekingen, die ons weer een anderen kijk op de feiten geven, mogen hier een plaats vinden. Als zoodanig komen de belangrijke beschouwingen van Richters in de eerste plaats in aanmerking. Aan dezen verdienstelijken, onvermoeiden werker danken wij de kennismaking met nieuwe, vreemde geslachten uit het zeewater. En daarbij heeft hij weer andere systematische factoren in het vuur gebracht, die op onze besluiten van invloed kunnen zijn. „Mit Auffindung jeder neuen marinen Gattung wachst die Wahrscheinlichkeit, dass die Tardigraden nicht von luftatmenden Arthropoden, sondern von marinen Ahnen abstammen". Richters houdt de klauwtjes der Tardigraden voor gemodificeerde Annelidenborstels, en daarmee gelooft hij ook het zoo verschillend aantal (van 1 tot 9) te kunnen verklaren. Tevens wijst hij erop, dat soortgelijke cirren als bij Tardigraden eveneens onder de Anneliden niet ongewoon zijn. En nadat hij nog het strottenhoofd met dat der Nematoden heeft vergeleken, vernemen wij als systematisch eindresultaat: „Auf alle Falie, meine ich, haben wir volle Veranlassung, die Tardigraden nicht mehr zu den Arthropoden zu zahlen, sondern sie, unter Anerkennung gewisser Anklange an die Nematoden, die als Reminiszenzen an gemeinsame Stammformen gelten dürfen, als nachste Verwandte der Anneliden aufzufassen".
Om tot een juiste beoordeeling te geraken van de naaste verwanten eener groep, moet men zoowel van de Anatomie als van de ontwikkeling goed op de hoogte zijn.
Wat de kennis van den inwendigen bouw betreft mogen wij tevreden zijn. Reeds de eerste arbeid van Dotère (1840) staat op een hoog peil, en pas in latere jaren zijn enkele minder juiste waarnemingen uit zijn tijd verbeterd. Plate (1889) leert ons, dat er mannetjes en wijfjes bestaan, en dat Tardigraden dus geen tweeslachtige dieren zijn, zooals men tot dusverre gemeend had. En Basse (1905) en Henneke (1911) hebben het ontbrekende aangevuld en met behulp van een zeer ontwikkelde techniek van kleuren en snijden geven zij alles wat men ook op histologisch gebied verlangen kan.
Wat ontwikkeling en levensgeschiedenis aangaat staan wij er niet zoo goed voor. Wel kent men de grootte der eieren, wel heeft men de totale klieving tot aan het morula-stadium waargenomen, wel weten wij ten slotte, dat van een metamorphose niets te zien is, en dat de uit het ei gekropen jongen reeds volmaakt op hunne ouders gelijken, maar de ontwikkeling der vier pootparen en die van de inwendige deelen is niet voldoende bekend, en dit is aanleiding voor verschillende opvattingen, die aan juiste verklaring groote behoefte hebben.
Uit de biologie dezer groep werden enkele merkwaardige feiten beschreven, die ons naar veel meer doen verlangen, omdat de verklaring achterwege moest blijven. Zoo is men het nog niet eens over den aard van het voedsel der Tardigraden. Want terwijl de eene onderzoeker hen voor zachtzinnige wezens houdt, die met de mikroskopische tandjes cellen aanboren van het mossig substratum, en zij volgens deze opvatting zich met plantensappen den darm vullen, houdt de andere hen voor roofdieren, die zich met Rotiferen voeden en zelfs kleine Nematoden aanvallen en uitzuigen.
In de volgende regelen wensch ik alles wat wij van de Tardigraden weten aan de gegevens te toetsen, die wij over Wormen en Gelede Dieren bezitten, ten einde aldus een grondslag voor verdere vergelijkingen te verkrijgen.
Vangen wij bij het integument aan. Een zeer eenvoudige matrix, eene hypodermis, die uit een enkele laag van groote rechthoekige cellen bestaat, scheidt aan de buitenoppervlakte de chitineuse cuticula af. Overal vindt men ringen of anders gevormde hoekige stukken, waarin de huid verdeeld is, maar waarbij tevens geen sprake schijnt van eenig verband met inwendige segmentatie. En ofschoon aan de pootstompjes dunnere en dikkere plekken in de chitine aan te wijzen zijn, toch mag men niet van normale geledingen spreken. De klauwtjes



aan het uiteinde der pooten wijzen op overeenkomstig gevormde lichaamsdeelen der Arthropoden. Maar de tien jaar geleden ontdekte Batillipes mirus Bichters, die 20 M. diep, in het zeeslik leeft, bezit geheel anders gewapende pootjes. Vijf chitineuse staafjes, die aan het uiteinde tot een vierkant plaatje verbreed zijn bevinden zich op de plaats waar bij andere soorten de haakvormige klauwtjes bevestigd zijn, Richters heeft deze zonderlinge klauwtjes (Textfis. A) opgevat als vervormde annelidenborstels, want het is bekend, dat onder de
Polychaeten eveneens dergelijke borstels met verbreed uiteinde voorkomen. Voor deze onderstelling valt inderdaad iets te zeggen, te meer waar het aantal klauwtjes onder de Tardigraden zoo uiteenloopt, ja aan de pootjes van hetzelfde individu niet steeds gelijk is. Ook valt het [niet te ontkennen, dat het uiterlijk van Annelidenlarven (Nectochaeta-Xmvzn b. v.) aan dat van Tardigraden herinnert.
In de tweede plaats moeten wij onze aandacht eenige oogenblikken bij het spierstelsel dezer dieren bepalen. Eeeds Doyère gaf een goed overzicht van het geheel, maar Plate en vooral Basse en Lance schilderen ons meerdere bijzonderi- j. i._ i t^nTol tmnfrnal nis dorsaal loonfvn twee diV-
iibubu met giuum iictu vv «uugu,-. * Klauwtje van
kere bundels in de lengte evenwijdig, die zich op vier achtereenvolgende plaatsen Batutipes aan de chitinebekleeding vasthechten, geheel volgens den segmentalen bouw, waarop (dJS«r.) ook het zenuwstelsel en de extremiteiten wijzen. Een huidspierlaag als bij Wormen zoeken wij te vergeefs. Maar op regelmatige, metamere wTijze loopen de enkelvoudige dorsiventrale spiervezels samen met andere, die de pootjes doen bewegen. Terwijl het laatste
pootpaar slechts spiervezels ontvangt, cue naast ae Klauwtjes ingeplant zijn, valt bij de voorste drie pootparen, naar Basse vond, een verschil op te merken. Nevenstaande teekening (Fig. B) moge dit duidelijk maken. In plaats van terstond tot aan de klauwtjes door te loopen hechten zich de achterste spiervezels M halverwege den poot aan het chitine vast en vormen hier een gewricht G. Van datzelfde punt zet dan een dikke spiervezel haar weg voort tot naast het pootkliertje EB. Samentrekking er van doet de klauwtjes bewegen. Deze inrichting, waardoor buiging der pootstompjes eenigszins mogelijk wordt, kan moeilijk anders worden opgevat dan als een zeer eenvoudig gewricht, zooals men bij Vermes nimmer aantreft. Het is dus niet geheel juist als men aan de Tardigraden parapodiën, als bij de Wormen, toekent; een allereerst begin van geledingen is aanwezig.
Zenuwen en zintuigen vragen thans een bespreking. Hier treft ons de segmentale bouw onmiddellijk. Een slokdarmring, die de hersenen met het
daaronder liggende onderslokdarmganglion verbindt. Daarachter een reeks van vier paar buikgangliën, door longitudinale zenuwen verbonden. Van zintuigen moeten vermeld worden de beide oogen, die sommige soorten (lang niet alle) bezitten. Von Erlanger is, geloof ik. de eenigste, die een lens heeft waargenomen; anderen beschrijven oogvlekken van veel eenvoudiger bouw. Belangrijk komt mij voor het vinden van een verbinding tusschen de hersenen en de voelerstompjes, die naast of boven den mond zijn waargenomen. Dat wij hier met eenvoudige zintuigen te doen hebben schijnt wel zeker. Maar het gaat niet aan hen te vergelijken met sprieten of antennen van Chaetopoden of Arthropoden, omdat immers daar een kop met meerdere segmenten bestaat, en van zulk een gesegmenteerde kop bij Tardigraden geen sporen zijn aan te toonen. Veeleer is er grond om de symmetrisch geplaatste cirren, die men bij marine geslachten (Batillipes, HalecMnus) aan den kop vindt en die zonder twijfel ook als tast- of reukorganen dienst doen, met deze zintuigstompjes in nader verband te brengen.
De spijsverteringswerktuigen der Tardigraden bestaan, na de nauwe mondopening, uit een sterk gespierden pharynx, een engen slokdarm, die zich tot een langwerpigen, zakvormigen middendarm verwijdt en een korten einddarm. Twee groote speekselklieren, drie met den middendarm verbonden kliertjes, maar vooral twee langwerpige, buisvormige organen, die aan weerszijden, bij den overgang in den endeldarm, uitmonden, werden door alle onderzoekers beschreven. Het zijn de laatstgenoemde uitscheidingswerktuigen, die steeds met Malpighische



buizen vergeleken worden, en die een belangrijke factor zijn om de Arthropodeh-verwantschap in het licht te stellen. Overigens veroorzaken de beide lange tandjes, die, naast den pharynx gelegen, in de mondholte kunnen gestooten worden, ons bij het zoeken naar analogiën, grooten last, omdat soortgelijke organen noch bij Wormen noch bij Arthropoden te vinden zijn. Want de stiletten bij Nemertinen of bij Argulus, en de kauwwerktuigen van Rotatoria en Chaetognatha (om maar enkele te noemen) zijn van geheel verschillenden aard en mogen niet ter vergelijking gebruikt worden. De Tardigraden blijken hoe langer hoe meer een geisoleerde plaats in te nemen. En wat ademhalingsorganen en vaatstelsel aangaat verkeeren zij ook op lagen trap van ontwikkeling. Tracheen of kieuwen zijn niet aanwezig en een hart met bloedvaten ontbreekt eveneens. De kleinheid der diertjes brengt mee, dat de haemolymphe de inwendige deelen aan alle zijden gemakkelijk kan omspoelen en dat ademhaling door de huid voldoende is om in de behoefte aan zuurstof te voorzien. Dit alles zijn eigenschappen, die zij trouwens met andere diergroepen gemeen hebben, welke zich eveneens door geringe lichaamsgrootte onderscheiden, Rotatoria bijvoorbeeld.
En nu ten slotte de generatieorganen en de ontwikkeling. Ook hier hebben wij met moeilijkheden te kampen bij het vergelijken, omdat de geslachtsklier enkelvoudig en dorsaal van den darm gelegen is. De testis mondt door twee uitvoerbuizen aan weerszijden van den darm uit (Henneke), en ook het ovarium is op soortgelijke wijze gebouwd, ofschoon een der oviducten niet tot ontwikkeling komt (Basse). Alleen deze wetenschap laat de mogelijkheid open van twee oorspronkelijke geslachtsklieren, die tot een onpaar mediaan orgaan vergroeid zijn. En dan zou vergelijking met de generatieorganen der Arthropoden mogelijk worden. Van het grootste belang blijft daarom een nauwkeuriger kennis der Ontwikkelingsgeschiedenis. Want ofschoon von Erlanger wel uitvoerige mededeelingen doet, dragen deze zoozeer den stempel van den tijd waarin zij geschreven werden, dat een bevestiging ervan van andere zijde gewenscht is, alvorens de vermelde feiten als argumenten kunnen gebruikt worden ten dienste van systematische beschouwingen. Twee punten zijó er in zijn onderzoek, die vooral belangrijk zijn. Ten eerste, dat het achterste pootpaar vroeger dan de drie voorste wordt aangelegd; en ten tweede, dat achter den anus een klein segment groeit, dat spoedig weer verdwijnt, en dat misschien, zoo oordeelt de schrijver, als een rudimentair postabdomen mag worden beschouwd. Ook vermeldt hij het ontstaan der gonade als dorsale onpare uitstulping van den middendarm.
Vatten wij alles te zamen wat de feiten ons tot nu toe hebben aangebracht, dan noem ik als punten van gewicht de volgende:
1. De eigenaardige, gemetamorphoseerde borstelvormige klauwtjes, die dus op verwantschap met de Anneliden zouden wijzen.
2. Het bezit van eenvoudige parige uitgroeiingen (Malpighische buizen) aan den einddarm, een kenmerk dus van alle echte Tracheaten. Maar als von Erlanger blijkt goed te hebben waargenomen, dan zijn deze deelen uitbottingen van den middendarm, en kan de vergelijking dus niet juist wezen.
3. Het allereenvoudigste gewricht aan de pootstompjes, dat nadere overeenstemming met Arthropoden aangeeft.
4. Het zenuwstelsel, dat als bij Arthropoden is samengesteld, hoewel het op zich zelf geen hinderpaal kan wezen voor nadere verwantschap met hoogere Wormen, en dat toch op niets anders wijst dan op den oorspronkelijk metameren bouw van het Tardigradenlichaam.
5. De vier paar pooten, waarvan de eerste drie bijeen behooren, terwijl het laatste paar, door zijn ligging aan het achtereinde van het lichaam naast den anus, aanleiding is geweest voor nadere vergelijking met de „naschuivers" der insectenlarven.
6. De totale en nagenoeg aequale klieving van het ei, en het volmaakt ontbreken eener metamorphose.
Uit den ontwikkelingsgang, die onder het laatste nummer is genoemd, blijkt, dat de Tardigraden zich volstrekt niet laten rangschikken onder de Arthropoden, maar tevens, dat ook vergelijking met de Anneliden op bezwaren stuit, wegens het gemis van eenigen larvevorm. Alleen



bij nog lagere wormgroepen ware clan aansluiting te zoeken. Er zijn zoölogen, clie deze zelfde bezwaren gevoeld hebben, ofschoon, naar het mij voorkomt, zonder er voldoende rekening mee te houden. Zoo noemt Bütschli de Tardigraden cle eenvoudigste Arthropoden, „welche dem einfachsten uns durch die Entwicklungsgeschichte bekannt gewordenen Arthropodenzustand, der Naupliusform, am nachsten stehen". Daarmee zijn wij plotseling weer onder de Grustaceen verzeild geraakt, die, zoo dachten wij, als verwanten wel voor goed afgedaan hadden. Eerder kunnen wij ons neerleggen bij de opvatting van von Erlanger. Volgens hem zijn de Tardigraden primitieve Arthropoden, doch geen gedegenereerde Tracheaten, zooals von Kennel wil. Zij zijn van waterdieren af te leiden, zuiver terrester zijn zij immers nooit. Dus behooren zij in de buurt van Nematoden en Raderdiertjes. Maar zij vormen volstrekt niet een stamvorm der Tracheaten, wel een van den wortel afgescheiden tak, die zich zeer eenzijdig ontwikkeld heeft en daarbij primitieve eigenschappen behield.
Zag von Erlanger dus in onze dieren primitieve Arthropoden, maar dan toch altijd nog Arthropoden, wij moeten, dunkt mij, nog lager aan den stam zoeken.
Daar waar Anneliden met lagere Wormen samenhangen, daar waar wij dus den oorsprong aller gelede dieren moeten vinden, voor het oogenblik daarlatende, hoe deze nietamerie zich ontwikkeld heeft, daar reeds zullen wij het begin onzer kleine groep aantreffen. Reeds vroeg van de zich in andere richting ontwikkelende Annulata afgetwijgd, hebben de Tardigrada een eenzamen ontwikkelingsgang afgelegd, evenwijdig aan die der Tracheaten. Zij staan dus als afzonderlijke klasse naast hunne verwanten, waarmee zij analoge vormingen gemeen hebben, nochthans zonder dat wij hen als rechtstreeksche voorouders der Arthropoden mogen beschouwen.



TITELS DER AANGEHAALDE GESCHRIFTEN
Basse, Beitrage zur Kenntnis des Baues der Tardigraden, in: Zeitschr. f. wiss. Zool. 80, 1905—6, p. 259. de Blainville, Ann. des Sc. nat., 11, 1826, p. 105.
Bütschli, Untersuclmngen über freilebende Nematoden, in: Zeitschr. f. wiss. Zool. 26, 1876, p. 39.
Cuénot, Gommensaux et parasites des Echinodermes, in: Revue Biol. du Nord d. 1. France, 5, 1892—93, p. 16.
Doyère, Mémoire sur les tardigrades, in: Ann. Sc. nat. (2), 17, 1842, p. 193.
Düjardin, Ann. Sc. nat. (2), 10, 1838, p. 181; en: Ann. Sc. nat. (3), 15, 1851, p. 161.
Duïrochet, Ann. Mus. d'Hist. nat., 19, 1812, p. 381.
Ehrenberg, Isis von Oken, 1834, p. 710.
v. Erlanger, Beitrage zur Morphologie der Tardigraden I, in: Morphol. Jahrb., 22, 1895, p. 491. Henneke, Beitrage zur Kenntnis der Biologie und Anatomie der Tardigraden, in: Zeitschr. f. wiss. Zool., .97, 1910—11, p. 721.
Kaüfmann, Ueber die Entwickelung und systematische Stellung der Tardigraden, in: Zeitschr. f. wiss. Zool., .">, 1851, p. 220.
v. Kennel, Die Verwandtschaftsbeziehungen und die Abstammung'der Tardigraden, in: Sitz.ber. Naturf. Ges. Dorpat, 1891, p. 504.
Lange, Contribution a 1'étude anatomique et biologique des Tardigrades, 1896, These.
Muller, Archiv der Insectengeschichte, 6. Heft, 1785, p. 25.
Murray, Water-bears, in: Journ. Quekett Mi. Club, (2), 10, 1907, p. 61.
Nitzscii, Allgem. Encycl. von Ersch und Gruber, 5, 1820, p. 166.
Perty, Einige Bemerkungen über die Familie Xenomorphidae Pty, in: Isis, 1834, p. 1241. Plate, Beitrage zur Naturgeschichte der Tardigraden, in: Zool. Jahrb. Anat. Ont. 3, 1889, p. 487. Richters, Tardigraden-Studien, in: Ber. Senckenberg Nat. Ges. Frankfurt, 1909, p. 28. C. A. S. Schultze, Ueber Macrobiotus Hufelandii, in: Isis, 1834, p. 708.



Reptilien aus Nord-Neuguinea
GESAMMELT VON
Dr. P. N. VAN KAMPEN und Dr. K. GJELLERUP in den Jahren 1910 und 1911
von
Dr. NELLY DE ROOIJ (Amsterdam).
Mit 10 Textfiguren.
Die hier behandelten Reptiliensamrnlung wurde mir von Prof. Dr. van Kampen zur Bestimmung anvertraut. Sie enthalt mehrere seltene und einige neue Arten; letztere sind schon aufgenommen in meiner Arbeit: „Reptiles of the Indo-Australian Archipelago I 1915", aber um einen besseren Ueberblick über diese Sammlung zu erhalten, wiederhole ich die 73eschreibungen, sowohl der beiden neuen als der selteneren Arten und lege einige Figuren bei.
Die Funclorte sind gelegen im östlichen Teil des Niederlandischen Gebietes von Neuguinea und
westlichen des Deutschen Gebietes zwischen der Walckenaerbucht und dem Mosso-Flusse
Es liegen vor:
im
EIDECHSEN.
1. Gymnodactylus pelagicus (Gir.)
2. Gymnodactylus sermoivaiensis de R.
3. Gymnodactylus mimikanus Blgr.
4. Gehyra interstitialis Oudem.
5. Gehyra mutilata (Wiegm.)
6. Gehyra oceanica (Less.)
7. Lepidodactylus guppyi Blgr.
8. Gecko vittatus Houtt.
9. Lialis jicari Blgr.
10. Gonyocephalus dilophus (D. B.)
11. Gonyocephalus nigrigularis Meyer
12. Gonyocephalus modestus Meyer
13. Varanus indicus (Daud.)
14. Tiliqua gigas (Schn.)
15. Lygosoma maindroni Sauv.
16. Lygosoma minutum Meyer
17. Lygosoma elegantulum P. D.
18. Lygosoma schuitzei Vogt
19. Lygosoma jobiense Meyer
20. Lygosoma variegatum Ptrs.
21. Lygosoma smaragdinum (Less.)
22. Lygosoma unïlineatum de R.
23. Lygosoma pratti Blgr.
24. Lygosoma longiceps Blgr.
25. Lygosoma elegans Blgr.
26. Lygosoma miotis Blgr.
27. Lygosoma pulchrum Blgr.
28. Lygosoma fuscum (D. B.)
29. Lygosoma cyanogaster (Less.)
30. Lygosoma iridescens Blgr.
31. Lygosoma cyanurum (Less.)
32. Lygosoma mivarti Blgr.
33. Lygosoma baudini (D. B.)
34. Lygosoma airocostatum (Less.)
35. Ablepharus boutoni (Desj.)
36. Tribolonotus novae-guineae (Schleg).
37. Tribolonotus gracilis de R.
1) „Hollandia" ist ein Biwak an der Westküste der Humboldtbai (2° 32'29" s. B., 140° 44'12" ö. L.); „Zoutbron" ein Biwak am Begowre-Fluss (3° 1'13" s. B., 140° 57'30" ö. L ); „Hoofdbivak" liegt am Kaiserin-Augusta-Fluss auf 4° 4'18" s.B., 141° 7'15" ö. L.; „Pionierbivak" auf 4° 16'48" s.B., 141° 57' 52" ö. L. an demselben Fluss. Die übrigen Fundorte findet man auf der zu einem Artikel von Herrn Sachse in: Tijdschr. Nederl. Aardrijkskund. Gen. (2), Vol. 29, 1912, p. 36 gehörigen Karte.
11



SCHILDKRÖTEIV.
1. Cliehnia mydas (L.)
SCHLANGEN.
1. Typhlops multïlineatus Schleg.
2. Python amethystinus (Schn.)
3. Chondropython viridis (Schleg.)
4. Enygrus carinatus (Schn.)
5. Enygrus asper (Gthr.)
6. Dendrophis calligaster (Gthr.)
7. Dendrophis lineolatus H. & J.
8. Tropidonotus mairi Gray
9. Tropidonotus doriae Blgr.
10. Stegonotus diehli Lindh.
11. Dipsadomorphus irregularis Merr.
12. Ultrocalamus preussi Sternf. 13 Pseudelaps mülleri (Schleg.)
14. Diemenia psammophis (Schleg.)
15. Micropechis ihaheka (Less.)
16. Acanthophis antarcticus (Shaw)
1. Gymnodactylus pelagicus (Gir.).
Modderlust am Tami-Fluss, 17. V. 1910, 1 junges Ex. van Kampen leg. Zwischen Modderlust und Kasawari an der Humboldtbai, 18. V. 1910, 1 junges Ex. van Kampen leg.
Hoofdbivak am Kaiserin-Augusta-Fluss, 7. X. 1910, 1 d Gjellerup leg.
Hollandia an der Humboldtbai, 12. V. 1911, 1 d Gjellerup leg.; 1 d van Kampen leg.
Das grösste Exemplar in dieser Sammlung, ein d von Hollandia misst 55 mm. von der Schnauzenspitze bis zum Anns, das kleinste, von Modderlust 28 mm.
2. Gymnodactylus sermowaiensis de R.
de Rooij, Indo-Austr. Rept. I, 1915, p. 9, fig. 5.
Am' Oberlauf des Sermowai, V. 1911, 1 d Gjellerup leg.
Kopf gross, breiter als der Körper; Schnauze langer als der Diameter der Orbita, die so breit ist wie ihr Abstand von der Ohröffnung; Vorderkopf und Seiten concav; Ohröffnung oval, vertikal, uugefahr ein Drittel vom Augendiameter. Kopf mit Körnchenschuppen bedeckt, die grössten auf der Schnauze, einige kleine Tuberkel in der Temporalgegend. Rostrale sehr gross, zweimal so breit als hoch, mit medianer Furche oben; ein Supranasale, von dem der anderen Seite geschieden durch zwei 'übereinander gelagerte Schuppen; Nasenöffnung umgrenzt von dem Rostrale, dem Supranasale, dem ersten Supralabiale und zwei kleinen Schuppen. Vierzehn Supra- und zwölf Infralabialia; Mentale dreieckig; ein Paar Kinnschilder, in Kontakt hinter dem Mentale, und eine kleine Schuppe auf jeder Seite. Kehle mit sehr kleinen Körnchenschuppen. Körper schlank und lang, oben mit kleinen Granulae und fiachen, runden, schwach gekielten Tuberkeln bedeckt. Lateralfalte mit schwach vergrösserten Tuberkeln. Ventrale Schuppen klein, cycloid, glatt, 45 in der Mitte des Bauches. Keine Praeanal- oder Femoralporen,
Schwanz rund, oben mit kleinen, fiachen Schuppen und einem Paar Tuberkeln an der Basis, unten mit grosseren viereckigen Schildern. Gliedmaassen lang, ebenso mit Schüppchen und
Fig. i.
Gymnodactylus sermowaiensis de R.



gekielten Tuberkeln becleckt; Finger und Zehen abgeplattet am basalen Teil, der unten breite quere Lamellen zeigt (13 oder 14 unter der vierten Zebe), stark zusammengedrückt am Ende.
Oben hellbraun, mit 6 Paar grossen, schwarzen, queren Flecken zwischen Vorder- und Hinterbeine. Die Zwischenraume heil mit schmalen Querbandern'in Paaren. Ein v-förmiges Band über dem Nacken und ein M-förmiges am Anfang des Schwanzes. Kopf mit schwarzem STetz; Beine mit dunklen Querbündern; Schwanz mit 6 breiten schwarzen Ringen, die Zwischenrüume schmaler, heil, mit schmaler schwarzer Querlinie. Unten weisslich, jede Schuppe mit zahlreichen allerfeinsten schwarzen Pünktchen. Totallange 204 mm.; Schwanz 116 mm.
Nur ein Stück erbeutet.
3. Gymnodactylus mimikanus" Blgr.
Boulenger, Transact. Zool. Soc. London XX, 1914, p. 253, pl. XXVIII, fig. 2. de Rooij, Indo-Austr. Rept. I, 1915, p. 18, fig. 9.
Njao am Tjano-Fluss, 15. VI. 1910, 1 c? van Kampen leg.
Die „Niederlandische Neuguinea-Expedition 19031' nach der Nordküste hat von dieser
Art ein Exemplar erbeutet in der Umgebung des Sentani-Sees. Sie ist an dem Mimika- und Utakwa-Flusse an der Südküste entdeckt worden von den Englischen Expeditionen, aber von dem übrigen Teil der grossen Insel bis jetzt nicht bekannt.
Kopf gross, abgeplattet; Schnauze anderthalb mal der Orbita-durchmesser; dieser so breit als der Abstand von Auge bis Ohr; Vorderkopf concav; Ohröffnung vertikal. Kopf mit kleinen Schüppchen, auf dem Hinterkopf kleine Tuberkel. Rostrale gross, zweimal so breit als hoch, mit einer medianen Furche oben; über dem Rostrale vier kleine Schuppen; Nasenöffnung umgrenzt von dem Rostrale, dem ersten Supralabiale, einem Supranasale und drei oder vier Schüppchen. Elf oder zwölf Supra- und elf Infralabialia; ein dreieckiges Mentale; ein medianes Paar Kinnschilder, gefolgt von einem kleineren Paar; Kehle granular. Körper lang, abgeplattet, oben mit Schüppchen und Langsreiben von dreikantigen Tuberkeln. Lateralfalte mit konischen Tuberkeln. Ventralschuppen glatt und rund, 42—45 in der Mitte des Bauches. Mannchen mit 7—14Praeanalporen imRechteck,
nrosnliipdpn \rnn "7 14- Ifpmnra.inm'fln Sf'hwanZ
rund, oben mit kleinen Schüppchen und am basalen Teil auch Querreihen von Tuberkeln, unten mit verbreiterten Schuppen. Glieder lang; die basalen Stücke der Finger und Zehen an der Unterseite mit Lamellen, das Eudstück zusammengedrückt.
Grau-braun, mit schmalen, weissen, schwarzgeranderten oder dunkelbraunen Querlinien. Beine und Schwanz auch mit weissen Linien. Lippen mit hellen Flecken. Unterseite heller, mit braunen Pünktchen.
Das Tier von Njao misst 221 mm. (Schwanz regeneriert 130 mm.)
Kg. 2.
Gymiiodaciylus mimikanus Blgr.



4. Gehyra interstitialis Oudemans.
Oudemans, Semon's Zool. Forsch. Reisen V, 1894, p. 134. de Rooij, Indo-Austr. Rept. I, 1915, p. 40.
Pioniersbivak am Kaiserin-Augusta-Fluss, 20. IX. 1910, 1 9 Gjellerup leg.
Das einzige erbeutete Exemplar dieser seltenen Art, ein Weibchen, hat eine sehr schwach entwickelte Hautfalte an beiden Seiten. Der erste Finger und die erste Zehe sind krallenlos; der Schwanz ist rund und nur oben etwas abgeplattet. Farbe: dunkelbraun mit kleinen runden weissen Flecken, die auf den Gliedmaassen Querstreifen bilden; Lippen mit weissen Vertikalstreifen; Schwanz mit weissen Querstrichen. Unterseite etwas heller braun. Lange von der Schnauzenspitze bis zum Anus 53 mm.; Schwanzlange 53 mm.
5. Gehyra mutilata (Wiegm.). Hoofdbivak am Kaiserin-Augusta-Fluss, 7. X. 1910, 2 c? Gjellerup leg.
Das eine Tier hat 35, das andere 39 Femoralporen. Farbe: a. ist hellbraun mit dunkelbraunen Flecken, am grössten auf dem Schwanz, b. ist graubraun mit weissen Flecken und dunklen welligen Linien.
6. Gehyra oceanica (Lesson). Slangenoord am Mosso-Fluss, 11. VI. 1910, 1 9 van Kampen leg. Die Lamellen an der Unterseite der Finger und Zehen sind ungeteilt und gebogen.
7. Lepidodactylus guppyi Blgr. Hollandia an der Humboldtbai 1910, 1 9 van Kampen leg.
Diese Art Geckonide war zuerst nur bekannt von den Salomo Insein, östlich von Neuguinea. Das Exemplar von Hollandia ist das einzige, w^elches bis jetzt auf dieser grossen Insel gefunden worden ist. Es hat 73 mm. Totallange.
8. Geclto vittatus Houtt.
Hollandia 1910 5 d1 van Kampen leg.
1910 3 , 2 9, 2 junge Gjellerup leg.
I. 1911 2 cf »
„ 2. H. 1911 1 cT v -
„ 5. IV. 1911 2 cT •
Korimé-Fluss, IX. 1910 1 cT
9. Lialis jicari Blgr.
Boulenger, Ann. Nat. Rist. (7) XII, 1903, p. 430. de Rooij, Indo-Austr. Rept. I, 1915, p. 64, fig. 41.
Tanah Merah-bai, 29. VIII. 1910, in einem Gebirgsbach, 1 Ex. Gjellerup leg. Jabué am Sentani-See, IV. 1911, im Walde, 1 Ex. Gjellerup leg.
Schnauze zugespitzt, zweimal so lang als breit, vier- oder fünfmal so lang als das Auge, welches umgeben ist von einem rudimentaren circularen
Kg-3. Lid; Gehöröffnung klein und schrag. Zwei oder drei Supraocularia; 17—22 UilxliZ^t Supralabialia, 3 Reihe kleine Schuppen zwischen Auge und Lippenschilder, 18—22 lnfralabialia. 22 Schuppen rings um den Körper herum; die vergrösserten Bauchschuppen in 90—105 Paaren. Sechs bis acht praeanale Poren in einer stark gebogenen Reihe; 5 oder 6 Analschuppen. Hintere Extremitaten bisweilen sichtbar. Schwanz



sehr lang, mindestens anderthalb mal die Lange von Kopf und Rumpf, an der Unterseite mit quer vergrösserten Schuppen bedeckt.
Gelblieh oder braunlich mit kleinen schwarzen Pünktchen; ein schwach entwickelter dunkier vertebraler Langsstrich, ein deutliches dorso-laterales Lüngsband, vorne breiter und die Seiten des Kopfes bedeckend; Unterlippe gelblieh, die gelbe Farbe als Lüngsband fortgesetzt und an seiner oberen Seite undeutlich, unten deutlich dunkel begrenzt. Bauch grau oder gelblieh mit dunklen Langsbandern, das mittlere Band am scharfsten ausgepragt.
Das kleinere Exemplar von der Tanah Merah-Bai ist rötlich-braun und 395 mm. lang, davon kommt 235 mm. auf den Schwanz. Es hat 7 Praeanalporen, rechts 4, links 3, und 6 Analschuppen. Das andere Tier dieser Sammlung, gelblich-braun, ist etwas grösser, 445 mm. Totallange, der Schwanz aber misst nur 190 mm. weil das letzte Stück reproduziert ist; Praeanalporen 7, rechts 4, links 3, und Analschuppen 6.
Diese Art, welche nicht so seiten zu sein scheint, ist bekannt von der Nordküste und der Südküste Neuguineas. Sie erreicht eine betrachtlichere Lauge als die andere Spezies: Lialis burtoni Gray, wovon das grösste bekannte Exemplar 517 mm. misst, wahrend L. jicari bis 807 mm. wird.
10. Gonyocephalus dilophus (D. B.). Hollandia, 1 Ex. van Kampen leg.
Zwischen Vereeniging am Sangké-Fluss und Zoütbron am Bégxwre-Fluss, '18. VI. 1910,
1 Ex. van Kampen leg. Korimé-Fluss, 6—22. II. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg.
Die drei Exemplare sind alle jung. Allgemeine Art, in ganz Neuguinea vorkommend. 11. Gonyocephalus nigrig-ularis Meyer.
Boulenger, Transact. Zool. Soc. London XX, 1914, p. 255, pl. XXVIII, fig. 3. de Rooij, Indo-Austr. Rept. I, 1915, p. 111.
Am Unterlauf des Sermowai ± 70 M., 30. III. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg.
Eine junges Tier, grau-grün gefarbt, mit schwarzen Querbandern, die ein schmales grünes Band einschliessen. Bis jetzt ist die Art nur bekannt von dem Niederlündischen, westlichen Teil der Insel, sowohl vom Norden als vom Süden.
12. Gonyocephalus modestus Meyer. Hollandia, 1 Ex. van Kampen leg.
Zwischen Njao am Tjano-Fluss und Sêkofro am Sangke-Fluss, 16. VI. 1910, 1 Ex. van Kampen leg.
Tanah Merah-Bai, VIII. 1910, 1 Ex. Gjellerup leg. Jaona, IX. 1910, 6 Ex. Gjellerup leg. Korimé-Fluss, IX. 1910, 2 Ex. Gjellerup leg.
Am Oberlauf des Sermowai + 400 M., 4. IV. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg.
13. Varanus indicus (Daud.). Hollandia, 1. II. 1911, 1 junges Ex. Gjellerup leg.
Am Buarim, Nebenfluss des Sermowai, 29. IV. 1911, 1 Kopf Gjellerup leg. Am Oberlauf des Sermowai, V. 1911, 1 junges Ex. Gjellerup leg.
14. Tiliqua gig-as (Schneider).
Zwei Exemplare empfangen vom „Exploratie-Detachement West-Neuguinea". Das eine ist ein junges Stück von 147 mm., dem grossen Kopf kommt davon 26 mm. zu und dem dicken Schwanz 62 mm.; clas andere hat 331 mm. Totallange.



15. Lygosoma maindroni Sauvage. Hollandia, 1 Ex. van Kampen leg.
Tanah Merah-Bai, 24. VIII. 1910, aus einem Gebirgswald, 1 Ex. Gjellerup leg.
Diese ziemlich seltene Eidechse, angetroffen an verschiedenen Orten von Neuguinea, ist wahrscheinlich eine Bergform, denn Angaben ' liegen vor von Mt. Victoria, von Madew am St. Joseph-Fluss auf einer Höhe von 2—3000 Fuss, und auf dem Zettel des Tanah Merah Exemplares ist notiert worden: „Gebirgswald".
Die beiden Stücke sind dunkelbraun mit gelblichen welligen Querbinden. Lippen mit breiten dunkelbraunen Vertikalstreifen, Kehle mit dunklen Langslinien. Schwanz des kleineren Tieres rötlich-braun.
16. Lygosoma mi nu turn Meyer.
Zwischen Bronbeek (nahe der Küste) und Modderlust am Tami-Fluss, 17. V. 1910, 1 Ex. van Kampen leg.
Oberlauf des Sermowai ± 400 M., 29. III. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg.
Beide sind hübsch gezeichnet, auf gelblich-braunem Grund viele kleine hellere und dunkle Fleckchen, eine dorso-laterale Reihe von dunkelbraunen Fleckchen. Auf dem Nacken und an der Basis des Schwanzes ein gelbes Querband mit dunkelbraunen Grenzen.
Auf ganz Neuguinea angetroffen, aber seiten.
17. Lygosoma elegantulum P. D.
Zoutbron am Bégowre-Fluss, VI—VII. 1910, 1 Ex. van Kampen leg.
18. Lygosoma schuitzei Vogt.
Vogt, Sitz. ber. Ges. Naturf. Fr. Berlüi, IX, 1911, p. 4161. . de Rooij, Indo-Austr. Rept. I, 1915, p. 184, fig. 72.
Am Oberlauf des Sermowai ± 400 M., 12. V. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg.
Section Hinulia. Schnauze zugespitzt; unteres Augenlid beschuppt; Ohrenöffnung fast so gross wie das Auge, keine Lobuli. Nasenöfïhung im Nasale; keine Supranasalia, ein vorderes Loreale; Frontonasale in breiter Berührung mit dem Rostrale; die beiden Praefrontalia berühren sich; Frontale langer als das Interparietale; fünf Supraocularia, sieben Supraciliaria; Frontoparietale küizer als das Interparietale; Parietalia in Berührung; vier Paar Nuchalia; sechs Oberlippenschilder, das vierte unter dem Auge. 20—22 Schuppen rund um den Körper herum, die beiden Vertebralserien verbreitert; Praeanale stark vergrössert. Schwanz dick, etwas langer als Kopf und Rumpf zusammen. Gliedmaassen kurz, einander nicht berührend, wenn sie angepresst sind; Finger und Zehen gut entwickelt, vierte Zehe mit 12 Lamellen an der Unterseite.
Oben dunkelbraun mit dunklem dorso-lateralem
Lygosoma schuitzei Vogt. Bande; Seiten braun mit weissem Netz, unten mit
einer Reihe schwarzen Flecken; Lippen dunkelbraun mit weissen Flecken. Unterseite heller; Kehle, Praeanalschilder und Schwanz dunkel gebleekt. Die Typen-Exemplare sind gefangen in der Nahe des Sepik-Flusses, 1570 M. hoch. Totallange des grössten Tieres 53 mm.



19. Lygosoma jobiense Meyer. Korimé-Fluss, IX. 1910, 1 Ex. Gjellerup leg.
Hoofdbivak am Kaiserin-Augusta-Fluss, 8. X. 1910, 1 Ex. Gjellerup leg. Oberlauf des Kaiserin-Augusta-Flusses, 6. XI. 1910, 1 Ex. Gjellerup leg. Oberlauf des Sermowai ± 400 M., 9. IV. 1911, 2 Ex. Gjellerup leg.
Eine haufige Art in Neuguinea und benachbarten Insein.
20. Lygosoma variegalum Peters.
Zwiscben Kasawari an der Humboldt-Bai und Modderlust am Tami-Fluss, 18 V. 1910,
1 Ex. van Kampen leg. Hollandia, 5 Ex. van Kampen leg. Jaona, IX. 1910, 2 Ex. Gjellerup leg. Korimé-Fluss, IX. 1910, 1 Ex. Gjellerup leg.
Oberlauf des Sermowai ± 400 M., 9. IV. 1911, 3 Ex. Gjellerup leg. Hollandia, 24. IV. 1911, 6 Ex. Gjellerup leg.
Allgemeine, weit verbreitete Art, zwischen Borneo und dem Bismarck-Archipel.
21. Lyg-osoma smaragdinum (Lesson).
Hollandia, 1910, 2 Ex. van Kampen leg.; 3 Ex. Gjellerup leg.
Jakari, 23. VIII. 1910, 1 Ex. Gjellerup leg.
Tanah Merah-Bai, 24. VIII. 1910, 2 Ex. Gjellerup leg.
Unterlauf des Sermowai + 70 M., 8. IV. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg.
Sentani-See, V. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg.
Sie gehören alle zur Subspezies smaragdinum (de Rooij, Indo-Austr. Rept. I, 1915, p. 201),
da sie entweder ganz grün sind auf dem Rücken, mit braunen, weiss gefleckten Beinen, oder vorne grün sind und hinten braun.
22. Lygosoma unilineatum de R.
cle Rooij, Indo-Austr. Rept. I, 1915, p. 208, fig. 80.
Tanah Merah-Bai, 27. VIII. 1911, Strandwald, 2 Ex. Gjellerup leg.
Section Homolepida. Schnauze stumpf; unteres Augenlid beschuppt; Ohröffnung oval, kleiner als die Augenöffnung, mit fünf stumpfen Lobuli an der Vorderseite. Nasenöffnung im Nasale; kein Supranasale; Frontonasale ungefahr zweimal so breit als lang, eine breite Sutur bildend mit dem Rostrale, eine schmalere mit dem Frontale, das so lang ist wie Frontoparietale und Interparietale zusammen; vier Supraocularia, die zwei vorderen das Frontale berührend und grösser als die anderen; sieben oder acht Supraciliaria; Frontoparietalia eben so lang wie das Interparietale; Parietalia berühren einander hinter dem Interparietale; ein paar Nuchal- und ein paar Temporalschilder; das fünfte Oberlippenschild unter dem Auge. Körper lang, der Abstand zwischen Schnauzenspitze und Vorderbeine ist anderthalb bis l2/3 mal ent¬
halten im Abstand zwischen Vorder- und Hiuterbeinen. 30 glatte Schuppen rund um den Körper herum, die Rückenschuppen vergrössert; Praeanalschilder vergrössert. Schwanz dick;



Gliedmaassen kurz, einander nicht berührend; Finger und Zehen kurz, vierte Zehe langer als die dritte, mit 15 Lamellen an der Unterseite.
Oben braun, eine schwarze Vertebrallinie, fortgesetzt auf den Schwanz. Lippen mit dunklen schiefen Bandern, die auf der Kehle V-förmige Figuren bilden. Seiten und Schwanzseiten dunkel gefleckt. Bauch gelblich-weiss.
Das junge Exemplar hat auf dem Nacken drei schmale hellere Querbander, die beim alteren Tier nur ganz schwach angedeutet sind. Ausserdem hat das junge an jeder Seite des Bauches eine dunkele Linie, die eine Fortsetzung bildet der ausseren Kehlenstreifen.
Totallange des grossen Exemplares 202 mm.; von der Schnauzenspitze bis zum Anus 92 mm.
23. Lygosoma pratti Blgr.
Boulenger, Proc. Zool. Soc. London 1903, p. 128, pl. XIII, fig. 1. de Rooij, Indo-Austr. Rept. I, 1915, p. 217.
Zoutbron am Bégowre-Fluss, VI. 1910, 1 Ex. van Kampen leg.
Section Lygosoma. Schnauze zugespitzt, Kopf klein und oben abgeplattet; unteres Augenlid beschuppt; Ohröffnung oval, ungefahr so gross wie die Augenöffnung, keine Ohrlappchen. Nasenöffnung im Nasale; kein Supranasale; Rostrale schmal, zwischen die Nasalia reichend; Frontonasale breiter als lang, eine kurze Sutur bildend mit dem Rostrale und dem Frontale, welches viel breiter ist als die Supraoculargegend; vier Supraocularia und sieben Supraciliaria, das erste Supraoculare, ein Teil des zweiten und das erste Supraciliare in Berührung mit dem Frontale; Frontoparietale und Interparietale deutlich, die Parietalia eine Sutur bildend hinter dem Interparietale ; keine Nuchalia; das vierte und fünfte Oberlippenschild unter dem Auge. 36 glatte Schuppen rund um den Körper herum, die beiden Vertebralreihen vergrössert; Praeanalschilder wenig vergrössert. Schwanz sehr dick; Gliedmaassen kurz, weit auseinander; Finger und Zehen kurz, zusammengedrückt, mit gekielten Lamellen an der Unterseite, 13—14 unter der vierten Zehe.
Oben braun, mit dunkelbrauner, unregelmüssiger Zeichnung; Kopf bleifarbig, zwei schiefe gelbliche Streifen unter dem Auge bis zur Kehle. Unterseite weisslich, Kehle mit einigen schiefen braunen Linien.
Das Typen-Exemplar stammt von Dinawa, Owen Stanley Gebirge 4000 Fuss, und da kein anderes bekannt geworden ist als das vom Bégowre-Fluss, so scheint diese Art sehr seiten zu sein. Letztgenanntes Exemplar hat eine Totallange von 181 mm.
24. Lygosoma longiceps Blgr.
Boulenger, Ann. Nat. Hist. (6) XVI, 1895, p. 408. de Rooij, Indo-Austr. Rept. I, 1915, p. 230.
Zoutbron am Bégowre-Fluss, VI. 1910, 1 Ex. van Kampen leg. Jaona, IX. 1910, 1 Ex. Gjellerup leg.
Oberlauf des Sermowai + 400 M., 9. IV. 1911 und 12. V. 1911, 2 Ex. Gjellerup leg.
Drei der vier Stücke zeigen sehr scharf ausgeprügt den mittleren weissen Rückenstreifen; die Seitenstreifen sind nicht scharf begrenzt. Das vierte Exemplar hat keinen Rückenstreifen, der Rücken ist goldschimmerncl. Schwanz b*ei allen goldfarbig.
Nur von dem Niederlandischen Teil Neuguineas bekannt, weiter noch von den Trobiand und Ferguson Insein.
25. Lygosoma elegans Blgr.
Boulenger, Ann. Nat. Hist. (6) XIX, 1897, p. 8, pl. 1, fig. 3. de Rooij, Indo-Austr. Rept. I, 1915, p. 233.
Hollandia, 4. IV. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg.



Die Frontoparietalia sind verschmolzen zu einem Schilde. Rücken goldschimmernd mit zwei meist alternierenden Reihen viereckiger schwarzbrauner Flecken.
Ausgenommen von der Humboldtbai nur bekannt von Berggegenden: Moroka im Bartholomew Range 2300 Fuss und Mt. Victoria im Owen Stanley Range, beide Fundorte in Brit* tisch Neuguinea.
26. Lygosoma miotis Blgr.
Boulenger, Ann. Nat. Hist. (6) XVI, 1895, p. 29. cle Rooij, Indo-Austr. Rept. I, 1915, p. 236.
Am Unterlauf des Sermowai ± 70 M., 6. IV. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg.
Ein junges Tier, 33 mm. von der Schnauzenspitze bis zum Anus, sehr scharf die verschiedenen Merkmale der Art zeigen d. Auf dem Rücken zwei dunkelbraune Fleckenstreifen und eine helle dorso-laterale Linie. Auf dem Hinterkopf ein breiter, viereckiger, dunkelbrauner Flecken, der in seiner Mitte einen langlichen, weissen Flecken einschliesst.
Bekannt von dem Tawarin-Fluss, Bogadjim und Milne Bay auf ISeuguinea und von den Ferguson Insein.
27. Lygosoma pulchrum Blgr.
Boulenger, Proc. Zool. Soc. London 1903, p. 127, pl. XII, fig. 3. de Rooij, Indo-Austr. Rept. I, 1915, p. 237.
Jaona, IX. 1910, 1 Ex. Gjellerup leg. Hollandia, 28. III. 1911, 2 Ex. Gjellerup leg.
Am! Oberlauf des Sermowai + 400 M., 29. III. 1911, 1 Ex.; 4. IV. 1911, 1 Ex.; 12. V. 1911, 6 Ex. Gjellerup leg.
Die Art wurde zum ersten Male gefunden in Brittisch Neuguinea: Albert Edward Berge 6000 Fuss; nachher nur bekannt geworden vom Niederlandischen Teil und namentlich von der Nordküste allein: Mosso-Fluss (Nova Guinea Vol. V, Zoölogie 1909 p. 378) und obengenannten Fundorten.
28. Lygosoma fuscum (D. B.).
Umgebung von Hollandia an der Humboldt-Bai 1910, 13 Ex. van Kampen leg. Unterlauf des Sermowai ± 70 M., 6. IV. 1911, 2 Ex. Gjellerup leg.
29. Lygosoma cyanogaster (Lesson).
Tanah Merah-Bai, 18. VIII. 1910, „Strandwald" 1 Ex. Gjellerup leg. Hollandia, 24. III. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg.
Oberlauf des Sermowai ± 400 M., 27. III. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg.
30. Lygosoma iridescens Blgr.
Boulenger, Ann. Nat. Hist. (6) XIX, 1897, p. 9, pl. 1, fig. 4. de Rooij, Indo-Austr. Rept. I, 1915, p. 252, fig. 89.
Jaona, IX. 1910, 1 Ex. Gjellerup leg.
Pioniersbivak am Kaiserin-Augusta-Fluss, 20. IX. 1910, 1 Ex. van Kampen leg. Hoofdbivak am Kaiserin-Augusta-Fluss, 8. X. 1910, 1 Ex. van Kampen leg. Oberlauf des Sermowai + 400 M., 29. III. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg.
Schnauze stark zugespitzt; Schuppen in 26, 27 oder 28 Reihen. Ausserhalb Neuguinea angetroffen auf Waigeu und den Aru-Inseln.
12



31. Lygosoma cyanurum (Lesson).
Hollandia, 1910, 9 Ex. van Kampen leg.
Tanah Merah-Bai, VIII. 1910, 1 Ex. Gjellerup leg.
Jaona, IX. 1910, 3 Ex. Gjellerup leg.
Hoofdbivak am Kaiserin-Augusta-Fluss, 9. X. 1910, 1 Ex. Gjellerup leg.
Sentani-See, 10. I. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg.
Hollandia, I. 1911, 1 Ex.; 3. H. 1911, 2 Ex. Gjellerup leg.
32. Lygosoma mivarti Blgr.
Zoutbron am Bégowre-Fluss, VI. 1910, 1 Ex. van Kampen leg. Korimé-Fluss, IX. 1910, 1 Ex. Gjellerup leg. Jaona, IX. 1910, 1 Ex. Gjellerup leg.
Hoofdbivak am Kaiserin-Augusta-Fluss, 8. X. 1910, 1 Ex. Gjellerup leg. Sentani-See, 10. I. 1910, 1 Ex. Gjellerup leg.
Oberlauf des Sermowai ± 400 M., 29. III. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg.
Nur von der Nordküste des Niederlandischen Teiles bekannt, weiter vom Deutschen und Brittischen Teile und den Insein östlich bis auf die Carolinen.
33. Lygosoma baudini (D. B.). Hollandia, 1910, 2 Ex. van Kampen leg.
Modderlust am Tami-Fluss, 17. V. 1910, 2 Ex. van Kampen leg.
Hoofdbivak am Kaiserin-Augusta-Fluss, 8. X. 1910, 1 Ex.; 12. X. 1910, 1 Ex. Gjellerup leg. Hollandia, 24. IV. 1911, 2 Ex. Gjellerup leg.
34. Lygosoma atrocostatum (Lesson).
Tanah Merah-Bai, VIII. 1910, 1 Ex. Gjellerup leg. Korimé-Fluss, IX. 1910, 2 Ex. Gjellerup leg.
35. Ablepharus boutoni (Desj.).
Zwischen Modderlust am Tami-Fluss und Kasawari an der Humboldt-Bai, 18. V. 1910, 1 Ex. van Kampen leg.
Gehort der Var. jgeroni Coct. an.
36. Tribolonotus novae-guineae (Schlegel). -r Hollandia, 10. IV. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg.
37. Tribolonotus gracilis de Rooij. de Rooij, Nova Guinea Zool. Vol. V, 1909, p. 381; Indo-Austr. Rept. I, 1915, p. 281, fig. 98.
Bronbeek, 17. V. 1910, 1 Ex. van Kampen leg.
Slangenoord am Mosso, 11. VI. 1910, 1 Ex. van Kampen leg.
Hollandia, 30. III. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg.
Oberlauf des Sermowai ± 700 M., 4. IV. 1911, 1 Ex.; + 200 M., 5. IV. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg.
Unterlauf des Sermowai + 70 M., 6. IV. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg.
Unterscheidet sich von der vorigen Art in der Richtung der Schwanzstacheln. Diese weisen schrag aufwarts bei Tribolonotus novae-guineae, und bei T. gracilis nach hinten. Das



vordere Kinnschilderpaar ist bei T. novae-guineae ebenso lang wie das Postmentale, und wird gefolgt von einigen Schildern beiderseits, die an Grosse abnebmen, wahrend das Verhalten
bei T. gracilis folgendes ist: erstes Kinnschilderpaar viel langer als das Postmentale und gefolgt von einigen Schildern, die sehr viel kleiner sind. Ausserdem kann man T. gracilis schon auf den ersten Bliek von der anderen Art durch die Zeichnung unterscheiden. Das Aue-fi ist am seiner Unterseite von
einem lackroten Halbring umgeben, Tnuionotus gradiis de Rooij.
der in Spiritus gelblieh erscheint.
Diese Spezies scheint sehr wenig verbreitet zu sein, denn sie ist bis jetzt nur bekannt von einigen Orten der Nordküste.
38. Chelonia mydas (L.).
Hollandia 20. VIII. 1910, „lm Meere" 3 Eier, die gut entwickelte Embryonen enthielten, van Kampen leg.
Schnauze mit Eizahn. Lange des Rüekenpanzers 41—44 mm.; ein medianer und zwei seitliche Kiele. Vordere Extremitaten mit zwei Krallen; alle Gliedmaassen mit breitem gelbem Rande, ihre Unterseite mit grossem schwarzem Flecken.
39. Typhlops multilineatus Schlegel. Oberlauf des Sermowai ± 400 M., 4. IV. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg. In Neuguinea nur vom westlichen, Niederlandischen Teil bekannt; ausserdem von Ceram und den Kei Insein.
40. Python amethystinus (Schueider).
Hollandia, 1910, 1 Ex. van Kampen leg.
16. II. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg.
Beide Tiere sind rotbraun mit dunklen Querbandern, die besonders am Schwanze deutlich sind. Der Magen des kleineren Exemplares enthielt eine Ratte.
41. Chondropython viridis (Schlegel). Hollandia, 6. XII. 1910, 1 Ex. Gjellerup leg.
Ein schön grün gefarbtes Exemplar mit vielen weissen rundlichen Fleckchen auf dem Rücken.
Verbreitet über ganz Neuguinea und den Aru Insein.
42. Enygrus carinatus (Schneider).
Hollandia, 1910, 2 Ex. van Kampen leg. Jakari, 23. VIII. 1910, 1 Ex. Gjellerup leg.
Pioniersbivak am Kaiserin-Augusta-Fluss, 20. IX. 1910, 1 Ex. Gjellerup leg.
Hoofdbivak am Kaiserin-Augusta-Fluss, 5—6. X. 1910, 1 Ex. van Kampen leg. Hollandia, 22. II. .1911, 1 Ex. Gjellerup leg.
Die beiden erstgenannten Exemplare von Hollandia sind gelblich-braun mit einem
dunklen, schwarz begrenzten Rückenstreifen; alle übrigen sind hell-oder dunkelbraun mit



dunkelen oder rötlichen rhombischen Flecken, die bei einigen zusammenfliessen zum Zickzackband.
43. Enygrus asper (Gthr.).
Korimé-Fluss, IX. 1910, 1 Ex. Gjellerup leg. Hollandia, 1910, 2 Ex. van Kampen leg.
Bivak am Oberlauf des Kaiserin-Augusta-Flusses, 30. IX. 1910, 1 Ex. Gjellerup leg.
Hoofdbivak am selben Fluss, 5—6. X. 1910, 1 Ex. Gjellerup leg.
Sentani-See, I. 1911. 1 Ex. Gjellerup leg.
Jabué am Sentani-See, IV. 1911, 2 Ex. Gjellerup leg.
Die beiden Tiere von Hollandia an der Humboldt-Bai sind rostbraun; die anderen gelblieh- oder dunkelbraun. Auf den Seiten haben sie dunkle vertikale Flecken, einige zusammenfliessend mit den Rückenflecken, andere damit alternierend.
44. Dendrophis calligaster Gthr. Hollandia, 20. II. 1911, 1 Ex.; 28. II. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg.
Oberlauf des Sermowai + 400 M., 23. III. 1911, 1 Ex.; V. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg.
Das eine Tier vom Sermowai hat auf den Kopfschildern schwarze Flecken: zwei kleine am hinteren Ende des Frontale, ein kleiner vorne auf jedem Parietale, gefolgt von einem langbenen, der von dem der anderen Seite geschieden ist durch einen gelben Flecken. Aul dem Hinterkopf in der Mitte (hinter den Parietalia anfangend ein kurzer schwarzer Streifen. Am Halse zwei schwarze Querbander. Diese Zeichnung erinnert au D. lorentzi Lidth von Süd-Neuguinea. Da diese Art aber weniger Ventralschilder besitzt (159—163) als D. calligaster (174—211) und das betreffende Exemplar 174 Ventralschilder aufweist, so habe ich gemeint es zu letzterer Art bringen zu mussen.
45. Dendrophis lineolatus H. & J.
Hollandia, 1910, 1 Ex. van Kampen leg.
20. I. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg. Korimé-Fluss östlich vom Sentani-See, II. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg.
Var. elegans D. Ogilby.
v. Lidth de Jeude, Nova Guinea, Vol. IX, Zool. 1911, p. 275, Taf. VIII, fig. 1. Boulenger, Transact. Zool. Soc. XX, 1914, p. 264. de Rooij, Indo-Austr. Rept. II, 1917, p. 65.
Korimé-Fluss östlich vom Sentani-See, II. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg. Jëkö an der Humboldt-Bai, 28. II. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg.
Die beiden Tiere, die zur Var. elegans gehören, sind viel dunkier und brauner als die anderen; ihr Kopf ist schwarz. Die Parietalia sind quer abgeschnitten. Weil sie keine weitere Verschiedenheiten in der Beschilderung zeigen, so scheint es mir nicht berechtigt die nur wenig abweichenden Tiere zu einer besonderen Art: Dendrophis elegans D. Ogilby zu erheben.
46. Tropitlonotus mairi Gray.
Zwischen Modderlust am Tami-Fluss und Kasawari an der Küste, 18. V. 1910, 1 Ex.
van Kampen leg. Betèwi-Fluss, 20. VI. 1910, 1 Ex. van Kampen leg. Bégowre-Fluss, 3. VIL 1910, 1 Ex. „
Zoutbron am Bégowre-Fluss VIL 1910, 1 Ex. van Kampen leg. Hollandia, 1910, 1 Ex. van Kampen leg.
Hoofdbivak am Kaiserin-Augusta-Fluss, 8. X. 1910, 1 Ex. Gjellerup leg.
Bekannt von ganz Neuguinea, den Ferguson und Trobriand Insein und X. Australien.



47. Tropidonotus doriae Blgr.
Boulenger, Ann. Mus. Civ. Genova (2) XVIII, 1897, p. 704. de Rooij, Indo-Austr. Rept. II, 1917, p. 82.
Hollandia, 1910, 1 Ex. van Kampen leg.
Zoutbron am Bégowre-Fluss, VI. 1910, 1 Ex. van Kampen leg. Sangké-Fluss, 17. VI. 1910, 1 Ex. van Kampen leg. Jabué am Sentani-See, IV. 1911, 3 Ex. Gjellerup leg.
Verbreitung: Aru Insein, Neuguinea.
48. Steg-onotus diehli Lindh.
Lindholm, Jahrb. Nassau Ver. LVIII, 1905, p. 236. de Rooij, Indo-Austr. Rept. II, 1917, p. 118.
Zoutbron am Bégowre-Fluss, VI. 1910, 1 Ex. van Kampen leg.
Grensjagerbivak am Kaiserin-Augusta-Fluss, 27. IX. 1910, 1 Ex. Gjellerup leg.
Lindholm beschrieb diese Art als neu nach einem Exemplare, gesammelt bei Bogadjim an der Astrolabe-Bai. Die beiden Stegonotus, welche in dieser Sammlung sind, stimmen überein mit seiner Beschreibung. Sie haben folgende Schuppenformel:
a. Sq. 15. V. 169. Sc. 78. Lange 347 mm. + Schwanz 117 mm.
b. Sq. 15. V. 179. Sc. 75. „ 400 „ + „ 127
a. ist dunkelbraun, b. graubraun; beide haben hellere Flecken auf den Kopfschildern, das braune Exemplar scharfer ausgepr&gt. Vordere Temporalia 2; Labialia 7, das dritte und vierte das Auge berührend.
49. Dipsadomorphus irregularis Merr.
Hollandia, 11. I. 1910, 2 Ex. van Kampen leg.
14. II. 1911, 1 Ex.; IV. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg. Oberlauf des Sermowai ± 400 M., 28. IV. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg.
50. TJItrocalamus preussi Sternfeld.
Sternfeld, Sitz. ber. Gesellsch. Naturf.
Fr. 1913, p. 388, fig. 1 & 2. de Rooij, Indo-Austr. Rept. II, 1917,
p. 258, fig. 99—102.
Njao amTjano-Fluss, 15.VI. 1910, 1 Ex. van Kampen leg.
Oberlauf des Sermowai 25. III. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg.
Unterlauf des Sermowai, 8. IV. 1911, 1 Ex.; 9. IV. 1911, 2 Ex. Gjellerup leg.
Hollandia, V. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg.
Kopf klein, nicht vom Halse abgesetzt; Auge sehr klein, mit runder Pupille. Rostrale ungefahr zwei¬
mal so breit wie hoch, von oben sichtbar; Nasenöffnung in einem ungeteilten Nasale; keine Internasalia; kein Loreale; kein Praeoculare; die Praefrontalia gross, in Berührung mit dem Rostrale, dem Nasale, dem zweiten Labiale und dem Auge; Frontale klein, breiter als das
Fig. 7.
VUrocalamus preussi Sternfeld.



Fig. 8.
Ultrocalamus preussi Sternfeld. Kopfschilder.
Fig. 9.
Ultrocalamus preussi Sternfeld. Kopt' eines jungen Tiores.
Supraoculare, anderthalb mal so lang wie breit, kürzer als der Abstand bis zur Schnauzenzenspitze und halb so lang als die Parietalia; ein Postoculare; kein vorderes Temporalschild, •die Parietalia bilden eine Sntur mit dem hinteren Labiale; 1'ünf
Oberlippenschilder, das zweite und dritte das Auge berührend; drei untere Labialia in Contact mit den vorderen Rinnenschilder, welche grösser sind als die hinteren. Körper sehr lang; Schuppen glatt, in 13 Reihen; Ventralschilder 300—328; Analschild ungeteilt; Subeaudalia 16—48, in zwei Reihen; Schwanzende mit stumpfem, zusammengeclrücktem Schilde, das oben gekielt ist.
Dunkelbraun, die Schuppen dunkelgerandet; die zwei üusseren
Schuppenreihen gelblieh, jede Schuppe braun in der Mitte. Junge Tiere haben ein breites gelbes Band quer über den Parietalia; Oberlippe gelb. Bauch gelb, jedes Schild mit braunem Band; Kehle gelb.
Das Typen-Exemplar ist auf der Insel Seleo
bei Berlinhafen gesammelt und von Sternfeld beschrieben worden. Auf dem ersten Bliek einer Toxicocalamus ahnlich, ist es sofort davon zu unterscheiden durch die Abwesenheit der Internasalia. Ein neues Genus
wurde aufgestellt, was sehr berechtigt erscheint und obwohl ich den Typus nicht zur Vergleichung erhalten konnte,
so zweifle ich nicht, dass die
sechs oben genannten Tiere zu diesem Genus und zwar zu derselben Art gehören. Ibre Lange wechselt, das grösste Exemplar ist 765 mm. (Typus 600 mm.); vier sind junge Tiere, die sehr schön das n-olKo Onprhn.nd anf dem Knnf zeiden. Der Schadel
hat 6 kleine Maxillarzahne, der Vordere ist mit starker Lupe zu erkennen als Giftzahn.
Sternfeld berichtet über ein zweites Exemplar einer Elapine, das aber wegen des Besitzes von 15 Schuppenreihen nicht zu derselben Art gehort. Da aber die Kopfschilder nicht gut erhalten sind, ist wenig über die systematische Stellung zu sagen.
51. Pseudelaps mülleri (Schlegel).
Zwischen Kasawari an der Küste und Bronbeek 16. V. 1910, 1 Ex. van Kampen leg.
Hollandia ± 100 M., 4. VIII. 1910, 1 Ex.; 22. II. 1911, 2 Ex. Gjellerup leg.
Nur eines der vier erbeuteten Exemplare zeigt sehr schön das dunkle Band auf der Seite des Kopfes, den hellen Vertebralstreifen und die schwarze Kehle; die anderen sind einfarbig braun mit zwei dunkelbraunen runden Flecken jederseits des Nackens.
52. Diemenia psammophis (Schlegel).
Hollandia, 1910, 1 Ex. van Kampen leg. Sentani-See, IV. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg.
Oberlauf des Sermowai ± 400 M., 24. IV. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg. Verbreitet über Nord- und Süd-Neuguinea und bekannt vom Brittischen Teil und Australien.
53. Micropechis ikaheka (Lesson). Korimé-Fluss, IX. 1910, 1 Ex. Gjellerup leg.
Das einzige Tier zeigt eine rötlichbraune Farbe mit granschwarzen unregelmüssigen
Fig. 10. Ultrocalamus preussi Sternfeld. Schadel mit Maxillarzahnen.



Querbandern, welche auf dem Rücken nicht scharf ausgepragt sind, aber auf dem Schwanz gut sichtbar. Der Kopf ist auch grauschwarz, mit durchschimmerndem Rotbraun. Die Art wird angetroffen auf Batanta und der ganzen Insel Neu guinea.
54. Acanthophis antarcticus (Shaw).
Nahe dem Tami-Flusse, 1910, 1 Ex. van Kampen leg.
Korimé-Fluss, 6. II. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg.
Nafri an dér jatefa-Bai 27. II. 1911, 1 Ex. Gjellerup leg.



i



Ueber Ancylostoma perniciosum v, Linstow und die Strongyliden des Elefanten
von
J. E. W. IHLE
(Tier&rtzliche Hochschule, Utrecht). (Mit 7 Textfiguren).
Als Herr Prof. Max Weber mich aufforderte einen Beitrag zu liefern zur Festschrift zum 70. Geburtstag des Herrn Dr. C. Kebbert, des verdienstvollen Direktors der Königlichen Zoologischen Gesellschaft „Natura Artis Magistra", leistete ich mit Freude dieser Einladung Folge, da ich in den Jahren, in welchen ich als Assistent am zoologischen Institut der TJniversitat Amsterdam beschaftigt war, öfters mit Herrn Dr. Kerbert in angeuehmster Weise in Berührung kam und mehrfach Gelegenheit hatte ihn hochschatzen zu lernen als Mensch, Direktor des zoologischen Gartens und Forscher.
Das Material für diesen kleinen Beitrag zur naheren Kenntnis einiger Nematoden stammt aus dem so vorzüglich von Dr. Kerbert geleiteten, Amsterdamer Zoologischen Garten. HenProf. Weber überliess mir namlich die üntersuchung einer ziemlich umfangreichen Sammlung von Nematoden und Acanthocephalen, welche im Lauf mehrerer Jahre bei der Sektion von im Tiergarten gestorbenen Tieren erbeutet waren. Bis jetzt habe ich von dieser Sammlung naher untersucht Ancylostoma perniciosum v. Linstow aus Felis parclus und Murshiclia falcifera (Cobbold) aus Elephas indicus, welche Würmer den Gegenstand dieses kurzen Aufsatzes bilden.
I. Ancylostoma perniciosum v. Linstow.
Strongylus tubaeformis, v. Linstow 1879, p. 180, t. 12, f. 27, 28. Ancylostomum perniciosum, v. Linstow 1885, p. 238, t. 13, f. 10. Strongylus tubaeformis, A. Schneider 1866, p. 140, t. 9, f. 5. Uncinaria pemiciosa, L. Cohn 1899, p. 1. Uncinaria pemiciosa, A. Railliet 1900, p. 83, 89, 91, 94 ').
Es liegt mir ein Stück des dünnen Darms eines Panthers vor, welcher Januar 1892 im Zoologischen Garten in Amsterdam gestorben ist. Der Darm zeigt zahlreiche, in der Submucosa liegende, von der Darmmuskulatur eingehüllte Knoten, welche ausserlich deutlich als Hoeker hervorragen. Jeder Knoten mündet durch eine Oeffnung in die Darmhöhle aus und enthalt eins oder mehrere Exemplare von A. perniciosum. L. Cohn hat diese Knoten ausführlich beschrieben.
Nach v. LmsTOw's kurzer Beschreibung (1879, p. 181) ist das cT 9,7 mm und das 9 14, 4 mm
1) Ich habe nur die' Angaben verzeichnet, welche sich ohne Zweifel auf A. perniciosum beziehen, welche Art oft mit A tubaeforme von MoUN u. A. beschrieben (cf. Railliet 1900, p. 94), verwechselt worden ist.
13



Fig. 1. Vorderende, von der dorsalen Seite gesehen. dh der am Mundrand gelegene dorsale Hoeker; vz ventraler Zahn.
Fig. 2. Ventrale Zahne, von vorn und von der dorsalen Seite gesehen. f der im Gesvebe eingesehlossene, nach hinten gerichtete fortsatz; /* laterale
Spitze; vs medianes Ver¬
lang. Meine Exemplare sind für Messung wenig geeignet. Die Hautringel messen nach v. Linstow (1885, p. 238) 0,098 mm. Ich habe viel kleinere Maasse gefunden (12—17 fi).
Nach der ersten Beschreibung von v. Linstow (1879) hatte diese Art eine runde, nach der Bauchseite hin abgeschr&gte Mundöffnung, welche an der Rückenseite 2, an der Bauchseite 1 Zahn trügt. Diese Angabe ist unrichtig und in seiner spateren Beschreibung (1885) erwahnt v. Linstow denn auch das Vorkommen von 2 Zalmen an der Bauchseite — wie sie bei allen Ancylostoma-Arten vorkommen — und von einem stumpfen, wenig markirten Zahn an der Rückenseite. Die Mundöffnung ist wie bei den anderen Arten dieser Gattung nicht nach der Bauchseite, sondern schrag nach der dorsalen Seite gekehrt.
Die ventralen Zahne (Fig. 1, 2, 3) sind gross und kraftig und hangen in der Median¬
linie durch ein schmales, nicht in die Mundhöhle hervorragendes Stück zusammen. Jeder Zahn tragt lateral eine starke, dorsalwarts gerichtete, freie Spitze, welche v. Linstow nicht erwahnt, aber in der Seitenansicht abbildet (1879, t, 12, f. 28); sie fehlt aber auf seiner Figur 27. Neben der Medianebene tragt jeder Zahn eine schwache, abge-
rundete Spitze. Sie wird auch von v. Linstow abgebildet (f. 27). Lateral von dieser medialen Spitze ist der freie Rand des Zahns etwas konvex. Ausserdem tragt jeder
Zahn einen im Gewebe eingeschlossenen, nach hinten gerichteten Fortsatz, welcher sowohl auf v. Linstow's Fig. 28 als auf Fig. 5 (t. 9) von A. ScHNEinER dargestellt ist, dessen Strongylus tubaeformis zweifelsohne mit
A. perniciosum identisch ist. An der Rückenseite der Mundöffnung beschreibt v. Linstow (1885,
p. 238), wie oben erwühnt, einen stumpfen, wenig markirten, unpaaren Zahn, hindungsstack.
den er auf Fig. 27 abbildet. Er wird auch von A. Schneider (t. 9, f. 5)
dargestellt. Dieser sog. Zahn ist nicht mit den ventralen Zahnen vergleichbar. Er liegt innerhalb des Mundrandes und ist, wie Langsschnitte zeigen, nichts anderes als eine mediane Verdickung des Dachs der Mundhöhle, welche in der Medianebene höckerförmig nach vorn hervorragt, wie die dorsale Ansicht lehrt (Fig. 1, 3). Dieser Hoeker liegt an der Stelle, wo man bei anderen AncylostomaArten den von Looss beschriebenen, medianen Einschnitt des vorderen Randes der Mundkapsel findet, welcher Einschnitt von 2 Fortsat-
oes zen begrenzt wird (Looss 1905, p. 37,
Fig. 3. Ungefahr medianer Schnitt 72, t. 1, f. 4, 5 J 1911, t. 11, f. 109 
durch das Vorderende, dh dorsaler . - . .. ,.
lil). Aucn oei a. perniciosum scneinen diese Fortsatze vorzukommen, wo sie den dorsalen Hoeker, in wel-
chem sie eingeschlossen sind, stützen.
Dieser dorsale Hoeker ist für A. perniciosum charakteristisrh. F.in mfidinner, dorsaler Zahn fehlt auch den übrigen
. - ,ir\r\" n«\ • x i x Fig. 4. Dorsale und externo-dorsale Rippen
Ancylostoma-Axten, wie Looss (190o, p. 61) gezeigt hat. der Bursa copuiatrix.
Die Mundkapsel ist klein und hat nur eine Lange von 70 ft. Innere ventrale Zahne sind vorhanden. Der Oesophagus hat nach den Angaben von v. Linstow eine Lange von 1 mm beim 2 und von 0,81 mm beim tf.
Ueber die Bursa copulatrix giebt v. Linstow (1885, p. 238) an, dass der Mittellappen fast fehlt. Dies stimmt auch mit meinem Befünde. Eine schwache, bisweilen kaum sichtbare, manchmal aber deutlichere Ausbuchtung trennt dann jederseits den Mittellappen von dem Seitenlappen (Fig. i). Nur in einem Fall war diese Ausbuchtung tief, so dass der Mittellappens deutlich von den Seitenlappen getrennt war (Fig. 5). Immer zeigt der Rand des Mittellappen eine schwache mediane Konvexitat im Bereich der Aste der dorsalen Rippe. Cohn (1899, p. 7)
Hoeker; ivz innerer ventraler Zahn mk' ventrale Wand der Mundkapsel oes Oesophagus; vz ventraler Zahn.



Fig. 6. Bursa copulatrix, von der rechten Seite gesehen.
betrachtet diese Konvexitat unrichtigerweise als Mittellappen. Sie kommt auch bei A. cani-
num und A. ceylanicum vor; bei letztgenannter Art ist sie m aer meaianlinie wieder ausgeschnitten.
Die dorsale Riorje (Fig. 4) hat einen langen, medianen Stamm und 2
kurze Aste. Bei den von mir gemessenen Exemplaren variirt die Lange des ^J'^J^ Hinterrand medianen Stammes (gemessen vom Ursprung der externo-dorsalen Rippe TOn der dorsalej as^ bis zur Gabelungstelle) von 82 bis 107 sie betragt 4 bis 3 7, mal die |-<*- Mittellappen Lange der Aste. Jeder Ast endet in 3 Zipfel, wie v. Linstow beschreibt. Erst scheint der laterale Zipfel von dem Ast zu entspringen und gleich darauf die beiden anderen.
Die externo-dorsale Rippe (Fig. 4, 6) ist nach den Beschreibungen und Zeichnungen von A. Schneider, v. Linstow (1885) und Cohn nicht nach rückwftrts gekrümmt und verlauft
fast senkrecht zur dorsalen mppe. auch uei memen jCiXemplaren hat der grösste (distale) Teil der externo-dorsalen Rippe bei Betrachtuug der Bursa von der dorsalen Seite einen ungefahr geraden Verlauf, aber dieser Teil bildet einen mehr oder weniger deutlichen, nach hinten offenen Winkel mit dem sehr kurzen proximalen Teil der Rippe, welcher senkrecht zur Achse der dorsalen Rippe steht. Die Grosse dieses Winkels ist etwas variabel, er kann auch an der einen Körperseite grösser sein als an der anderen. Manchmal betragt er fast 180°. Ich sah aber keine Exemplare, bei welchen er 180° misst, -wie Schneider und von Linstow abbilden, in welchem Fall die gauze Rippe eine gerade
Linie bildet. Die externo-dorsale Rippe endet in bedeutender Entfernuug von dem freien Rand der Bursa.
Die schlanken lateralen Rippen (Fig. 6) haben einen ungefahr geraden Verlauf. Von dem gemeinsamen Stamm trennt sich erst die postero-laterale Rippe. Die postero- und mediolateralen Rippen erreichen den freien Eand der Bursa, wahrend die externo-laterale Rippe
in einiger Entfernung vom freien Rand endet. Der Abstand zwischen den Enden der postero-lateralen und der medio-lateralen Rippe ist dem Abstand zwischen den Enden der medio-lateralen und der externolateralen Rippe ungefahr gleich.
Die beiden ventralen Rippen verlaufen ventralwarts und nach vorn und werden nur durch einen schmalen Spalt getrennt.
Die von mir gemessenen Spicula sind 1,7 mm lang; nach v. Linstow (1885, p. 239) steigt clie Lange bis 1,92 mm. Die hinteren Enden sind sehr dünn, wahrend die vorderen Enden die dicksten Teile der Spicula bilden. Das Gubernaculum ist 45 /u lang.
Beim 2 wird der Körper schon vor dem After dünner. Der After ist bei den von mir gemessenen Exemplaren bis zu 225 ft vom hinteren Körperende entfernt. Gleich hinter dem After wird der Körper
bedeutend dünner und verjüngt sich zu einem fast zylindrischen Fort- jjg. 7. Hinterende des <?. satz, welcher hinten eine feine Spitze tragt (Fig. 7). Bei den von mir
gemessenen Exemplaren betragt die Eutfernung der Vulva vom hinteren Ende 2,8 mm. Reife Eier sind nicht vorhanden. Wahrscheinlich verlassen die Tiere die Knoten in der Darmwand, um im Darmlumen geschlechtsreif zu werden-
LITERATUR.
Cohn, L. 1889. Uncinaria pemiciosa (von Linstow). Arch. parasitologie, v. 2.
Linstow, 0. von. 1879. Helminthologische Studiën. Archiv. f. Naturgesch. 45. Jhrg. 1. Bd.
. 1885. Beobachtungen an bekannten und neuen Nematoden und Trematoden. Ibid. 51.
Jhrg. 1. Bd.



Looss, A. The anatomy and life history of Agchylostoma duodenale Dub- Ree. Egyptian Governm. School Med. v. 3, 1905; v. 4, 1911.
Railliet, A. 1900. Observations sur les Uncinaires des Canidés et des Pélidés. Arch. parasitologie, v. 3.
Schneider, A. 1866. Monographie der Nematoden. Berlin.
II. Die Strongyliden des Elefanten.
Mir liegen zahlreiche Exemplare von Murshidia falcifera vor, welche im Darm eines indischen Elefanten aufgefunden wurden. Dieser Fund veranlasst mich eine kurze Uebersicht über die aus dem Darmkanal von Elephas bekannten Strongyliden zu geben.
A. Stronjrylinae. STRONGYLUS.
1. Strongylus additicius Railliet, Henry & Bauche.
Strongylus additicius Railliet, Henry & Bauche 1914, p. 130, f. 3. (Der Name additictus auf p. 130 beruht offenbar auf einem DrucUfehler). Becrusia decrusi Lane 1914, p. 386, f. 15—24. Decrusia additicia Railliet, Henry & Bauche 1915, p. 118. Decrusia additicia Lane 1915, p. 106.
Railliet, Henry & Bauche (1915, p. 118) sagen von dieser Art: „il serait peut-être excessif de la séparer du genre Strongylus"". Auch mir scheint die Aufstellung einer besonderen Gattung Decrusia unnötig zu sein, da diese Art sich nicht weseutlich von anderen StrongylusArten unterscheidet. Sie ist charakterisiert durch die etwas dorsal gerichtete Mundöffnung, den Besitz von 2 subventralen Zalmen auf dem Boden der Mundkapsel und durch den sehr langen medianen Teil der dorsalen Rippe der Bursa copulatrix.
NEMATEVANSIA nom. nov.
Evansia Railliet & Henry. Quilonia Lane.
Die Gattung Evansia wurde von Railliet, Henry & Joyeux in 1913 gegründet für einen von Evans und Rennie beschriebenen Nematode. Dieser Name ist aber nicht zulassig, da er schon in 1906 von T. Scott (1906, p. 460) für einen Copepocle angewendet ist. Deshalb schlage ich vor die Gattung der französischen Autoren mit dem Namen Nematevansia zu belegen.
2. Nematevansia Renniei (Railliet & Henry).
Evansia Renniei Railliet, Henry & Joyeux 1913, p. 264.
Nematode Nr. 2 von Elephas indicus Evans & Rennie 1910.
Evansia Renniei Railliet, Henry & Bauche 1914, p. 130; 1915, p. 118.
.Quilonia quilona Lane 1914, p. 392, f. 43—51.
Evansia renniei Lane 1915, p. 106.
Im Magen und Coecum von Elephas indicus.
3. Nematevansia travancra (Lane).
Quilonia travancra Lane 1914, p. 393.
Evansia travancra Railliet, Henry & Bauche 1915, p. 118. Evansia travancra Lane 1915, p. 106.
Im Coecum von Elephas indicus.
B. Bunostominae. BATHMOSTOMUM Railliet & Henry.
4. Bathmostomum sangeri (Cobbold).
Bochmius Sangeri Cobbold 1882, p. 236.
Uncinaria os-papillatum Piana & Stazzi 1900, p. 512.



Bathmostomurn Sangeri Railliet & Henry 1909, p. 170. Bathmostomum Sangeri Railliet, Henry & Bauche 1914, p. 130.
Im Darm von Elephas indicus.
GRAMMOCEPHALUS.
5. Grammocephalus clathratus (Baird).
Sclerostoma clathratum Baird 1868, p. 262. Strongylus clathratus Cobbold 1882, p. 230. Sclerostomum clathratum Piana & Stazzi 1900, p. 511. Grammocephalus clathratus Railliet & Henry 1910, p. 313. Grammocephalus clathratus Railliet, Henry & Bauche 1914, p. 130.
Im Magen, Darm und Galgangen von Elephas indicus, im Magen und Darm von E. africanus.
BUNOSTOMUM.
6. Bunostomum foliatum (Cobbold).
Strongylus foliatus Cobbold 1882, p. 233.
Bunostomum (s. 1.) foliatum Railliet, Henry & Bauche 1914, p. 130.
In Geschwülsten der Magenwand und im Darm von Elephas indicus.
C. Cylichnostominae. CHONIANGIUM Railliet, Henry & Bauche.
Asifia Lane.
7. Choniangium epistomum (Piana & Stazzi). Sclerostomum epistomum Piana & Stazzi 1900, p. 515.
Choniangium epistomum Railliet, Henry & Bauche 1914, p. 207; 1915, p. 119. Asifia vasifa Lane 1914, p. 384, f. 7—14. Choniangium epistomum Lane 1915, p. 105.
Im Colon und Coecum von Elephas indicus.
EQUINURBIA Lane. Diese Gattung wird auch von Railliet, Henry & Bauche anerkannt.
8. Equinurbia sipunculiformis (Baird).
Sclerostoma sipunculiforme Baird 1859, p. 425.
Sclerostoma sipunculiforme Cobbold 1882, p. 226.
Nematode Nr. 4. Evans & Rennie 1910.*
Sclerostoma sipunculiforme Mitter 1912, p. 111, f. a, b.
Cylicostomum sipunculiforme Railliet, Henry & Bauche 1914, p. 207.
Equinurbia sipunculiformis Lane 1914, p. 382, f. 1—6; 1915, p. 106.
Equinurbia sipunculiformis Railliet, Henry & Bauche 1915, p. 118.
Im Darm von Elephas indicus.
MURSHIDIA Lane.
Railliet, Henry & Bauche stimmen Lane in der Aufstellung dieser Gattung bei. Ein eigentümliches Merkmal dieses Genus bilden die Elemente der Corona radiata, welche an der linken und rechten Körperseite weiter nach vorn hervorragen als an der dorsalen und ventralen Seite und deren vordere Enden eine spaltförmige Oeffnung begrenzen.
9. Murshidia murshida Lane.
M. murshida Lane 1914, p. 388, f. 25—32; 1915, p. 106. M. murshida Railliet, Henry & Bauche 1915, p. 119.
Im Coecum von Elephas indicus.



10. Murshidia falcifera (Cobbold).
Strongylus falcifer Cobbold 1882, p. 234.
Nematode Nr. 3. Evans & Rennie 1910.
Strongylus falcifer Mitter 1912, p. 113, f. c, d.
Cylicostomum falciferum Railliet, Henry & Bauche 1914, p. 207.
Murshidia falcifer Lane 1914, p. 389., f. 33—42.
Murshidia falcifer Railliet, Henry & Bauche 1915, p. 119.
Murshidia falcifera Lane 1915, p. 106.
Von dieser Art liegt mir eine sehr grosse Zahl von Exemplaren vor, welche im Darm eines Elephas indicus aufgefunden wurden, welcher im zoologischen Garten der Königlichen Zoologischen Gesellschaft „Natura Artis Magistra" in Amsterdam in Augnst 1907 gestorben ist.
In jeder Beziehung stimmen diese Exemplare mit der Beschreibung und den Abbildungen von C. Lane überein, so dass nur wenige Bemerkungen zu machen sind.
Die vorliegenden 9 9 sind kleiner als Cobbold und Lane angeben, ihre Lange betragt höchstens 24 mm, wahrend Lane 30 mm und Cobbold gar „13 lines" (=4 cm) als maximale Lange angeben. Hiermit stimmt überein, dass ich keine reifen Eier in den Uteri auffand. Die cf c? sind höchstens 22 mm lang, welche Zahl auch Lane nennt. Nach Cobbold kann die Lange des c? bis „13 lines" steigen.
Die lateralen Rippen der Bursa copulatrix können an der Basis etwas angeschwollen sein, aber die Anschwellung ist bei weitem nicht so stark wie bei M. murshida. Auch ist die Entfernung zwischen dem lateralen und latero-medialen Ast der dorsalen Rippe oft nur wenig kleiner als zwischen dem latero-medialen und medialen Ast. Der kleine, nach hinten gerichtete, unweit vom proximalen Ende der externo-dorsalen Rippe gelegene Fortsatz, welchen auch Lane (t. 55, f. 36, 37) abbildet, scheint konstant zu sein.
Im Darm von Elephas indicus und E. africanus.
11. Murshidia recta (v. Linstow).
Sclerostomum rectum v. Linstow 1907, ,p. 255, t. 6, f. 11, 12.
Diese in Elephas africanus (aus Kamerun) aufgefundene Art ist nach Railliet, Henry & Bauche (1915, p. 119) vielleicht identisch mit M. falcifera. Nach Lane (1914, p. 391) — und ich möchte ihm beistimmen — erlauben v. Linstow's Beschreibung und die von ihm gegebenen Maasse diese Annahme nicht, wie aus folgender Tabelle ersichtlich ist.
M. murshida M. falcifera M. recta
Maximale Lange des c? 20 mm 22 mm 25 mm
Maximale Lange des 2 ...... . 28 „ 30 „ 29 „
Lange des Oesophagus 0,5 „ ' 0,9 „ cf 960 /u, 2 800 /j,
Lünge der Spicula 1,3 „ 1,5 „ 960 ft
Abstand zwischen Vulva und Hinterende . 2,3 „ 3 „ 4,3 mm
Abstand zwischen Anus und Hinterende . 1,6 „ 2,2 „ 3,1 „
Lange der Eier — 50 ^ 52
Ausserdem sei bemerkt, dass im Gegensatz zu v. Likstow's Angabe für M. recta bei M. falcifera der Saum der Bursa nicht gewellt ist und dass die Hinterenden der Spicula nicht verwachsen sind. Ausserdem schreibt v. Linstow, dass die von Cobbold in Elephas indicus gefundenen Strongyliden, also auch M. falcifera, wesentlich von M. recta verschieden sind.
AMIRA.
12. Amira pileata (Railliet, Henry & Bauche).
Cylicostomum pileatum Railliet, Henry & Bauche 1914, p. 208, f. 4, 5. Amira omra Lane 1914, p. 394, f. 59—67.



Amira pileata Railliet, Henry & Bauche 1915, p. 119. Amira pileata Lane 1915, p. 107.
Auch Railliet, Henry & Bauche behalten diese neue Gattung bei, welche sich aber nicht sehr weit von Cylichnostomum entfernt.
Eigentümlich für diese Gattung ist die ausserordentliche Lange der Aste 1. Ordnung der dorsalen Rippe der Bursa copulatrix, welches Merkmal ich als eine besondere Spezialisiernng betrachte nnd nicht als einen primitiven Zug in der Organisation, wie Lane zu tun geneigt ist.
Im Colon und Coecum von Elephas indicus.
LITERATUR.
Baird, W. 1859. Description of a new species of Entozoon, Sclerostoma sipunculiforme, from
the intestines of the elephant. Proc. Zool. Soc. London. v. 27. 1868. Description of a new species of Sclerostoma from the stomach of the African
Elephant (Loxodonta africana). ibid. 1868. Cobbold, T. S. 1882. The parasites of elephants. Trans. Linn. Soc. London. (2) v. 2. Evans G. H. & Rennie, T. 1910. Notes on some parasites in Burmah. III. A few common
parasites of elephants. Journ. trop. vet. sci. Calcutta. v. 5. (mir unzuganglich). Lane C. 1914. Bursate Nematodes from the indian elephant. Ind. journ. med. research, v. 2.
1915. A further note on bursate Nematodes from the indian elephant. ibid. v. 3.
Linstow, O. von 1907. Nematoden aus dem Königlichen Zoologischen Museum in Berlin.
Mitt. Zool. Museum Berlin. v. 3. Mitter, S. N. 1912. Some Entozoa of indian elephants; and a Gastrodisc (?) from an indian
zebu. Journ. comp. pathol. and therapeut, v. 25. Piana, J. P. & Stazzi, P. 1900. Elminti intestinali di una elefantessa. Arch. parasitologie, v. 3. Railliet, A. & Henry, A. 1909. Sur la classification des Strongylidés. C. R. soc. biologie.
Paris. v. 66.
1910.* Quelques Helminthes nouveau* ou.peu connus du groupe des Bunöstomiens. Buil.
soc. path. exot. v. 3.
& Bauche, J. 1914. Sur les Helminthes de 1'elephant d'Asie. Buil. soc. path. exot. v. 7.
1915. Sur les Helminthes de 1'éléphant d'Asie. Note complémentaire. Ibid. v. 8.
Railliet, A., Henry, A. & Joyeux, C. 1913. Un nouveau Strongylidé des singes. Buil. soc. path. exot. v. 6.
Scott, T. 1906. Notes on British Copepoda: change of names. Ann. Mag. Nat. Hist. (7) v. 17.







Het broeden van de Geoorde Fuut (Podiceps nigricollis Brelim) op de Ankeveensche plassen in Mei 1918
DOOR
P. L. STEENHUIZEN,
Praeparateur aan het Kon. Zoologisch Genootschap „Natura Artis Magistra".
(Met één Tekstfiguur). ,
In mijn vijfentwintigjarige loopbaan als praeparateur aan het Genootschap „Natura Artis Magistra" waren mij een paar malen exemplaren van de Geoorde Fuut (Podiceps nigricollis Brehm) in handen gekomen, waarvan zelfs één met broedvlek. Dit fraai gevederde, eigenaardige duikertje met zijn zilverwitte borst, zwarte kop, hals en rug, roestroode flanken, zijn rudimentaire staartpennen en oogjes met vermiljoenroode iris, vooral kenbaar aan de verlengde goudgeelachtige vederen bij de oorstreek, waaraan het zijn naam ontleent, en wiens broedgebied zich vrijwel over geheel Europa uitstrekt, zou dus waarschijnlijk, zij het dan ook bij hooge uitzondering, als broed vogel onze veenplassen bewonen.
Enkele malen werd het broeden dezer soort in Nederland vermeld, echter zonder dat hiervan voldoende bewijs geleverd werd, zoodat hieraan geen wetenschappelijke waarde gehecht kan worden.
Op mijn vroegere photographische tochten, welke zich over verscheidene jaren uitstrekten en waarin ik voornamelijk de Provinciën Noord- en Zuid-Holland met hare eilanden bezocht, is het mij nooit mogen gelukken ook maar een spoor van het voorkomen van deze Futensoort als broedvogel te ontdekken.
Ook onze bekende vogelphotograaf, de Heer Burdet, wiens photographische excursies zich over geheel Nederland uitstrekten, is ondanks ijverige nasporingen dit geluk niet deelachtig mogen worden, zoodat het photographeeren van dezen interessanten gevederden moerasbewoner bij zijn nest ons beider vrome wensch gebleven is.
Hoezeer werd ik verrast, toen mijn zoon op één zijner tochten naar de plassen van Ankeveen op 5 Mei 1918 toevalligerwijze met zijn roeiboot terecht kwam in een kolonie van een twaalftal op 't water drijvende nesten, gedeeltelijk bezet met eieren, gedeeltelijk in aanbouw, en in welker bouw hij dadelijk het karakter der Futennesten herkende, zonder echter de soort te kunnen ■ vaststellen, hoewel de geringere grootte der nesten en het feit, dat hier vele op een beperkte oppervlakte bij elkaar gebouwd waren, uitsloot, dat men hier met nesten van de gewone Fuut (Podiceps cristatus Linn.) te doen zou hebben, hoewel deze laatste soort op de Ankeveensche plassen veelvuldig voorkomt.
Deze nesten toch waren, voor zoover ze met eieren bezet waren, evenals bij de gewone Fuut bij 't naderen van de boot, door de vogels zorgvuldig met eenig plantenmateriaal overdekt, zoodat een leek in die drijvende hoopjes halfvergane planten wel geen vogelnesten, en clan nog wel met eieren bezet, herkend zou hebben. Ook was hier evenals bij nesten der
14



andere Futensoorten, de bodera op het zelfde niveau als 't wateroppervlak, zoodat de eieren op een vrij vochtigen ondergrond rustten.
Ze waren gelijk die der Futen in het algemeen van half vergane plantenresten zooals bladeren van het riet (Phragmites), en bladeren der lischdodde (Typha) gebouwd, maar wat vooral opviel, was de aanwezigheid van vele stengels der waterpest (Elodea canadensis Casp.).
De vogels zelve gedroegen zich evenals alle andere Futen en doken bij naderend gevaar snel van het nest weg, na eerst de eieren overdekt te hebben, en lieten eenigen tijd daarna, meenende dat het gevaar verdwenen was, een helder sterk vibreerend fluitend geluid als loktoon hooren. De kleine kolonie strekte zich slechts over een oppervlak van ongeveer honderd vierkante Meter uit, enkele nesten waren niet meer dan één Meter van elkaar verwijderd, zoodat hier terecht van een kolonie gesproken kan worden.
Mannetje en wijfje van de Geoorde Fuut (Podiceps nigricollis Brehm.) bij het drijvend nest, het wijfje ontbloot de eieren. Opgezet en gephotografeerd door den schrijver.
Een enkele dezer nesten was met vier eieren bezet, terwijl op andere slechts drie, twee en één ei aanwezig waren. Daar nu een volledig legsel uit minstens vier eieren bestaat, blijkt duidelijk dat de kolonie op dat tijdstip nog in wording' was.
Eén legsel van vier eieren werd voor het Museum van het Genootschap mede genomen. Deze eieren, 45 m.M. lang en 30 m.M. breed, waarvan de schaal uit een dikke poreuze kalklaag bestaat, dus in structuur nauwkeurig overeenkomende met de schaal der eieren van de gewone Fuut, zijn vuilwit van kleur.
Daar het reeds vrijwel bekend was, dat de Geoorde Fuut in kolonie broedt, lag het voor de hand, dat men hier met deze soort te doen had. Om mij echter zekerheid te verschaffen, verzocht ik mijn zoon, een manlijk en vrouwelijk exemplaar bij 't nest te schieten



en «tevens dat nest mede te brengen, hetgeen op 12 Mei 1918 plaats vond. Die beide exemplaren en het nest, welke door mij voor het Museum „Fauna Neerlandica" van Artis gepraepareerd zijn, bleken nu werkelijk de lang gezochte te zijn.
Op mijn talrijke bezoeken gedurende vele jaren aan de plassen van Ankeveen had ik daar nooit de Geoorde Fuut aangetroffen, en ook de jachtopziener, welke vele jaren reeds op de plassen jaagt en vischt, had deze vogelsoort nimmer gezien, waardoor aangenomen kan worden, dat de Geoorde Fuit in Mei 1918 zich als broedvogel is gaan vestigen op de Ankeveensche plassen.
Ongelukkigerwijze was het tijdstip voor de vestiging niet bijzonder gunstig, de voedselnood toch was oorzaak dat dit jaar overal eieren geraapt werden, waarvan de Ankeveensche plassen zeker niet verschoond bleven. Zooals dan ook later bleek, is er van de kolonie helaas weinig terecht gekomen. Toch schijnt het enkele paren gelukt te zijn, jongen voort te brengen ; de jachtopziener toch heeft later een paar malen oude vogels met jongen van zeer nabij gezien, duikende voor zijn roeiboot uit.
Willen wij hopen, dat het volgende jaar de Geoorde Fuut weer tot de broedvogels der Ankeveensche plassen mag behooren, wellicht zullen zij zich naar het nabij gelegen Naardermeer verspreiden. Moge het de Vereeniging tot behoud van Natuurmonumenten gegeven worden, dezen interessanten moerasbewoner onder hare hoede te nemen.







Twee merkwaardige Vlindercocons
afkomstig uit het Insectarium van „Natura Artis Magistra"
DOOR
Dr. J. Th. OUDEMANS.
(Met 8 Tekstfiguren).
Eene halve eeuw geleden vond men in de „dierentuinen" bijna uitsluitend de hoogst ontwikkelde diergroepen vertegenwoordigd. Zoogdieren en vogels waren de hoofdzaak, en m het gunstigste geval werden de „verzamelingen levende dieren" nog gecompleteerd met wat gewoonlijk niet al te royaal gehuisveste slangen, schildpadden en krokodillen. Allengs is dat anders 4worden en heelt men meer en meer aandacht gewijd aan allerlei andere diergroepen. Aquaria verrezen, Reptilien- en Amphibiënhuizen werden gesticht en ook de insecten werden niet vergeten, maar in Insectaria gehuisvest, « 'i •
Onze Amsterdamsche Dierentuin, Natura Artis Magistra, heeft, onder de beproefde leiding van haren wakkeren directeur, Dr. C. Kerbert, deze evolutie op alleszins verdienstelijke wijze medegemaakt. Om van het reeds voor zijn directeurschap gestichte, doch van den aanvang af door hem beheerde, werkelijk beroemde Aquarium niet te spreken zij hier meer in het bijzonder de aandacht gevestigd op het Insectarium. Klem begonnen, heeft zich dit, toevertrouwd aan de zorgen van den heer R. A. Polak, wiens ijver en toewijding ik van den beginne af heb kunnen gadeslaan, uitgebreid op eene wijze, die allen lof verdient en die de belangstelling van het publiek in deze kleine, maar belangwekkende dieren belangrijk heeft doen toenemen. Ik herinner mij de uiting van een vurig bewonderaar van het Insectarium, die mij eens toevoegde: „Er komen tegenwoordig minstens evenveel bezoekers m het Insectarium als in de Roofdierengalerij".
Doch niet alleen voor den leek, maar ook voor den man van studie, voor den vakentomoloo- is het Insectarium van „Artis" eene belangwekkende instelling. Waar de studie der insecten zich sinds lang niet meer bepaalt tot het uitsluitend bijeenbrengen eener verzameling doch ook de studie van het levende dier .betracht, en men meer en meer beseft, welke uiterst belangrijke rol vele insecten vervullen, vooral welke geweldige schade zij den mensch kunnen berokkenen, is eene inrichting, waar insecten gekweekt worden, van bijzonder groot belang. Behalve waarnemingen, kunnen daar ook proefnemingen geschieden en ieder beseft, op welk belangrijk gebied men dan allengs belandt.
Reeds bij het eenvoudige kweeken van al datgene, wat bestemd is, om voor het publiek te worden tentoongesteld, komen nu en dan belangwekkende zaken voor den dag, ook al omdat in den regel meer „in het groot1' gekweekt wordt, aangezien er, zoo mogelijk, veel voorwerpen tegelijk en vele na elkander gedurende een zekeren tijd ter bezichtiging gesteld worden Zoo worden nu en dan tusschen de normale exemplaren, vooral van vlinders, afwijkende 'voorwerpen aangetroffen, waarvan dan de belangrijkste soms afgebeeld en beschreven worden. . .
Ook werden nu en dan afwijkingen opgemerkt in de wijze, waarop insecten zich gedragen, en wil ik hier de aandacht vestigen op een paar gevallen, waarvan de uitkomst nauwkeurig werd nagegaan.



Wanneer bij de vlinders (Lepidoptera) het larvestadium ten einde loopt, dan is de wijze, waarop de voorbeschikkingen ter verpopping gemaakt worden, zeer verschillend. Sommige rupsen verpoppen zonder meer, b.v. op den grond tusschen dorre bladeren, of onder den grond in eene eivormige holte. Onder diegene, welke binnen in plantendeelen leven, zijn er, die deze ter verpopping niet verlaten, doch alleen zorg dragen, dat de uitkomende vlinder daaruit te voorschijn kan komen. Andere bevestigen zich op de een of andere wijze, zóó, dat de pop aan haar staarteinde komt te hangen, of door bepaalde spinseldraden op hare plaats gehouden wordt. Hierbij sluiten zich weer diegene aan, welke een ruimer gebruik van de spinstof uit hare spinklieren maken en zich een werkelijk spinsel vervaardigen, soms bladeren aaneenhechtend of vreemde bestanddeelen, als b.v. aarde, daarin opnemend. Wordt spinstof in aanzienlijke hoeveelheid gebruikt, dan wordt dit spinsel van veel steviger aard en meer bepaalden vorm en spreekt men van een cocon. Deze laatste kan soms zeer dik van wand en soms buitengewoon hard zijn.
Daar de monddeelen der vlinders, met uitzondering van een enkel zeer primitief geslacht (Eriocephala), geene organen bevatten, die voor bijten of knagen geschikt zijn, kunnen deze dieren bij het uitkomen een hen insluitenden cocon niet openbijten, zooals b.v. uitkomende Hymenoptera dit veelal doen. Derhalve moeten de poppen of de uitkomende imagines van die soorten, welke stevige cocons als rups vervaardigd hebben, over bijzondere middelen beschikken, om zich bij het uitkomen een weg te banen. In sommige gevallen doet de pop dit vóór dat de vlinder de pophuid verbreekt. De kop kan eene spitse punt hebben, waarmede de wand van den cocon doorboord wordt, eenvoudig door druk, waartoe de mogelijkheid in den regel bevorderd wordt, door haakjes aan de achterlijfsringen van de pop, waardoor deze zich beter kan schrap zetten. Een dergelijke druk is echter alleen dan voldoende, als de cocon of het spinsel, dat de pop van de buitenwereld scheidt, niet al te dik of te hard is. Is dit wel het geval, dan wordt weder over andere middelen beschikt.
Een buitengewoon harden cocon maakt b.v. de rups van Hoplitis (Hybocarnpa) milhauseri Tr. Heeft de vlinder den cocon verlaten, dan vindt men daarin eene zuiver ovale opening; een ovaal stukje is n.1. als met een scherp voorwerp er uitgesneden. Dit is ook feitelijk het geval, want de pop is aan het kopeinde voorzien van eene scherpe, harde chitinespits, waarmede zij, terwijl zij eene draaiende beweging om hare lengteas volbrengt, den cocon zoo lang krast, totdat een ovaal schijfje geheel is losgewerkt. Deze methode is echter uitzondering.
Bij verreweg de meeste vlinders, welker rupsen stevige cocons spinnen, bezit het volkomen dier, dat vooraf het voorgedeelte cler pophuid doorbreekt, het vermogen, om aan den kop een druppel helder vocht af te scheiden, die daar ter plaatse het coconweefsel bevochtigt en week maakt, zóó week,, dat de imago weldra in staat is door druk dit soms zeer harde weefsel te doorboren en zich vrij te maken. Bij Dicranura (Harpyia) vinula L. is vastgesteld, dat het aldus afgescheiden vocht kaliloog bevat en is het te begrijpen, dat daardoor de hier buitengewoon harde cocon verweekt wordt.
Bij enkele vlindersoorten komen cocons voor, die een zeer specialen bouw hebben. Daar wordt door de rups op bijzonder kunstige wijze eene inrichting vervaardigd, welkè veerend werkt, eenerzijds den cocon goed sluit, anderzijds het aan de uitkomende imago mogelijk maakt, door tegen de veerende deelen te drukken, zich een uitweg te banen.
Op een paar typen dezer inrichting (er zijn er meer) wil ik hier de aandacht vestigen. Het eene type komt voor bij de familie der Lithosiidae, en wel bij de Haliadinae en de JSfolinae. De cocon heeft hier den vorm eener omgekeerde roeiboot, waarvan het breede einde, de achtersteven, eene verticale sleuf heeft, waarvan de zijden veeren; deze zijn dusdanig tegen elkander gedrukt, dat men van de sleuf niets bemerkt. Bij druk van binnen uit wijken de zijden vaneen, laten den pas uitgekomen vlinder door en sluiten zich daarna als te voren.
Het andere type vindt men bij meerdere soorten van het genus Saturnia (Satumiidae) en heeft dezelfde inrichting als eene fuik. De rups vervaardigt namelijk een eenigszins fleschvormigen cocon; de eene pool daarvan is op de gewone wijze gesloten, de andere, waar het kopeinde der pop komt te liggen, open en wel ietwat verlengd tot een korten hals. Binnen



Fig. 3.
Fig. 4.
in dezen hals wordt nu het fuikapparaat gesponnen, bestaande uit een aantal aan den voet vereenigde, buitenwaarts gerichte, veerende spitsen, welker toppen bijeenkomen en aldus een kegel vormen. Deze kegel sluit den hals van binnen op degelijke wijze af, doch laat den uitkomenden vlinder gemakkelijk passeeren.
De twee voorwerpen, die ik tot onderwerp van dit opstel gekozen heb, vormen nameen paar allermerkwaardigste afwijkingen van het normale type dezer fleschvormige cocons, en behooren zonder twijfel tot de groote zeldzaamheden op biologischdepidopterologisch gebied.
De eerste cocon is er een van Satumia pavonia L., den gewonen Nachtpauwoog, waarm.n rl. rnnS veelvuldig op onze heiden aantreft. De normale cocon Pig. x.
van dit dier is afgebeeld in Fig. 1. Men ziet den fleschvorm en den open hals. Knipt men den cocon overlangs door, dan doet hi] zich voor als Fig. 2. In den hals ziet men het straks besproken sluit- of fuikapparaat
Bij den afwijkenden cocon '), mg. o, neeiu ue xupb aan beide einden een bals vervaardigd; beide halzen bevatten het fuikapparaat, gelijk aan den overlangs opengeknipten cocon, Fig. 4, te zien is.
Op te merken, valt, dat deze afwijking in manier van handelen van de rups voor den vlinder g e e n e
schadelijke gevolgen gehad heeft, want deze laatste, een mannetje, heeft den cocon door de kopwaarts gelegen opening kunnen verlaten. Aangenomen, dat deze afwijking aanleg had, om erfelijk te worden,
zouden de daaraan verbonden gevolgen dit niet onmogelijk gemaakt heb¬
ben. Het ware de moeite waard geweest, hieromtrent proefnemingen te doen, doch is dit destijds niet geschied.
De andere afwijkende cocon werd ver¬
vaardigd door eene rups van Satumia pyri Schiff., den grooten
Nachtpauwoog, die niet in ons land, maar wel in Midden- en Zuid-Europa voorkomt, De normale cocon, Fig. 5, heeft denzelfden bouw als die van Satumia pavonia L.; alles is hier echter grooter en grover. Ook het fuikapparaat, Fig 6, is geheel volgens hetzelfde type ver¬
vaardigd.
Bij den afwijkenden cocon2), Fig. 7, is noch van een hals, noch van een uit¬
gang, noch van een fuikapparaat, Fig. 8,
het minste of geringste te ontdekken. De cocon is rondom volmaakt gesloten; van buiten en van binnen gezien kan de vorm dus op schematische wijze door een enkel ovaal worden voorgesteld. De rups is hier geheel afgeweken van den meer gespecialiseerden, voor haar normalen bouw en heeft een cocon geconstrueerd van een oorspronkelijker type, zooals dat bij vele andere soorten gevonden wordt. De gevolgen zijn echter voor den vlinder geheel
Abnormale cocon van Satumia pavonia L., met twee uitgangen. Fig. 3, van buiten. Fig. 4, van binnen. Schematisch.
Fig. 7.
Normale cocon van Satumia pavonia L. Fig. 1, van buiten. Fig. 2, van binnen. Schematisch.
Fig. 5.
Fig. 6.
Fiï. 8.
Normale cocon van Satumia pyri Schiff. Fig. 5, van buiten. Fig. 6, van binnen. Schematisch.
Abnormale cocon van Satumi
pyri Schiff. Fig. 7, van buiten. Fig. 8, van binnen.
Schematisch.
anders geweest dan bij den cocon met twee
uitgangen.
Want de Saturnia,s missen het
1) Deze cocon werd door den heer Polak ter bezichtiging gesteld op de Vergadering der Nederlandsche •Entomologische Vereeniging op 17 Februari 1918, zie Verslag p. XXI. Geen der aanwezige leden had ooit een dergelijken cocon gezien.
2) Deze cocon, in het Insectarium aangetroffen tusschen een aantal uit het buitenland aangevoerde normale voorwerpen, werd door mij getoond op de Vergadering der Nederlandsche Entomologische Vereeniging op 16 Juli 1904, zie Verslag p. XLIX. Eene dergelijke afwijking was geen der aanwezigen bekend.



vermogen, om een harden cocon, gelijk zij er een vervaardigen, hetzij door eene kopspits, hetzij door middel van eene verweekënde vloeistof met daarna aangewenden druk te openen. De vlinder, die zich uit de rups, welke den gesloten cocon spon, ontwikkelde, Was dus genoodzaakt, om in den cocon te blijven en daarin te sterven. Zoo is het ook inderdaad geschied. Dë vlinder, een mannetje, heeft de pophuid aan het kopeinde doorbroken, doch heeft het niet verder kunnen brengen en is aldus gestorven, gelijk later bleek, toen de cocon werd opengeknipt.
De merkwaardige afwijking in het gedrag der rups is dus hier voor de imago hoogst verderfelijk geworden, terwijl overerving op zijne nakomelingschap uit den aard der afwijking zelf uitgesloten was, omdat het dier ten eenenmale verhinderd was, zijne vrijheid te erlangen en zijn geslacht voort te planten.
Waar wij nu, en dit acht ik van veel belang, twee juist tegenovergestelde gevallen met elkander kunnen vergelijken, is daaruit allicht iets meer met eenige waarschijnlijkheid af te leiden, dan wanneer slechts over één van beide beschikt weid.
Uitgaande van den bij vele soorten normaal aan te treffen, meer oorspronkelijken, rondom gesloten cocon, zou men kunnen veronderstellen, dat cle afwijking bij Satumia pyri zou zijn op te vatten als door atavisme ontstaan. De rups zou dan op voorouderlijke wijze gearbeid hebben. Wil men dezelfde redeneering nu toepassen op den cocon van Satumia pavonia met twee openingen, dan komt men tot eene onbevredigende conclusie. Men kan toch moeilijk aannemen, dat het bezit van twee uitgangen een „vooruitgang" zou zijn, eene specialiseering, passend in normale evolutie. Ik meen dus, dat men den cocon met twee uitgangen moet beschouwen als abnormaal, en wel in dien zin, dat de rups tweemaal een kopwaarts gericht gedeelte (voorhelft), elk dus met één uitgang, vervaardigd heeft, in plaats van een open voor- en een gesloten achterhelft. Doch dan is er ook geen bezwaar, om bij den cocon van Satumia pyri het tegenovergestelde aan te nemen en dezen te beschouwen als gevormd uit twee staartwaarts gerichte gedeelten (achterhelften). In dat geval zou het dus geen atavisme zijn.
Hoe de rupsen er toe gekomen zijn, zich zoo abnormaal te gedragen, blijft natuurlijk een open vraag. De omstandigheid, dat ik over de beide tegenovergestelde gevallen beschikte, deed het mij wenschelijk voorkomen, een en ander eenigszins uitvoerig te beschrijven.



Das Klemhirn der Crossopterygii
VON
Dr: G. J. VAN DER HORST.
Mit 7 Testfiguren.
Vor einigen Jahren hatte Dr. Kerbert clie Freundlichkeit mir eins der Exemplare von Calamoichthys calabaricus, welche sich im Aquarium zu Amsterdam befinden, zur Untersuchung zu überlassen. Es freut mich jetzt ihm diesen Artikel zur Feier seines siebzigjahrigen Geburtstages widmen zu können.
Ausser einer nach der Weigert-Palsche Methode gefarbten Schittserie des Gehirns von Calamoichthys konnte ich auch noch eine mit Hamatoxylin gefarbte Serie des Gehirns von Polypterus untersuchen.
Das sehr merkwürdige Gehirn der Crossopterygii ist bis jetzt nur noch sehr wenig untersucht worden. In clem Anatomischen Anzeiger gibt Waldschmidt eine gute Beschreibung des Vorderhirns von Polypterus, erlautert durch einige Abbilclungen, welche die Exversion
des Telencephalons in so augenfalliger Weise zeigen, wie cl as bei keinem einzigen anderen Fisch der Fall ist. In der Beschreibung des Gehirns von Ceratodus in Semon's Forschungsreisen von Bing und Burckhardt gibt letzterer eine kurze Darstellung von dem Bau des Gehirns von Polypterus. Nur in diesem Artikel kommt eine kurze Beschreibung vom Kleinhirn der Crossopterygii vor, so dass es meinens Erachtens wohl die Mühe lohnt diesen Gegenstand noch einmal genauer zu untersuchen.
Das Kleinhirn dieser Fische ist in zweierlei Hinsicht sehr merkwürdig. Zuerst ist es durch eine Langsfurche ganzlich in zwei symmetrische Halften geteilt (Fig. 1) und zweitens ist es nach innen umgebogen, so dass es fast ganz in dem Ventriculus opticus und clem vierten Ventrikel liegt (Fig. 2). Bei den Selachiern und Teleostiern ist, abgesehen von der Valvula, das Cerebellum nach aussen umgebogen, so dass es über diesem Ventrikel liegt.
Wie wir aus clen Untersuchungen Schapers wissen, wird das Kleinhirn der Fische paarig angelegt. Das Cerebellum entsteht in dem caudalen Teil der
Plica rhombo-mesencephalica als zwei Verdickungen, welche an ihrer dorsalen Seite nur durch einen Ependymstreifen vereinigt und übrigens voneinander geschieden sind durch
15
Hg. 1.
Polypterus bichir. Wachsmodell des kaudalen Teües des Cerebellums von vorne gesehen. Der Durehschnitt ist hinein gezeichnet.
I



eine Furche, welche mit dem vierten Ventrikel in offener Verbindung steht. Bei dem weiteren Wachstum entsteht aus dieser Furche in der von Schaper beschriebenen Weise das
Cavum Cerebelli (Fig 3). Dieses kommt allgemein bei den Fischen vor; ich sah es sehr schön bei einem 5 cm. grossen Exemplar von Lepidosteus. Das Cavum Cerebelli verschwindet bei den meisten Teleostiern gewöhnlich bald wieder in der weiteren Entwicklung, weil die beiden Seitenwande d. h. die ursprünglichen Verdickungen mit einander verwachsen. Vielfacb, und dies ist sehr deutlich bei Amia, bleibt noch ein Best als ein schmaler Kanal übrig, aber gewöhnlich verschwindet er ganz. Nur bei Megalops cyprinoides sah ich das Cavum Cerebelli auch im erwachsenen Zustand, sei es den auch als eine sehr schmale Spalte, gröstenteils erhalten (Fig. 4).
Nur bei Polypterus und Cala¬
moichthys bleibt die jugendliche Lage zeitlebens erhalten. Das Kleinhirn dieser Fische besteht aus zwei Halften, welche ihrer ganzen Lange nach durch eine tiefe Furche getrennt sind (Fig. 1).
Fig. 2.
Polypterus bichir. Wachsmodell des Kleinhirns. Iiinere Ansicht.
tectum opticum
corpus cerebelli
i^g. 3. Forelle. Lateralansicht; b. Innere Ansicht. Nach Schaper.
In dieser Hinsicht besteht aber ein merkwürdiger Unterschied zwischen den Crossopterygiërn und den übrigen Fischen. Bei letzteren ist die Furche, welche die beiden Kleinhirnhalften von einander trennt, das Cavum Cerebelli, welches in offener Verbindung mit dem vierten Ventrikel steht; die beiden Halften sind mit einander durch einen schmalen Streifen, welcher an der obern Seite des Kleinhirns entlang verlauft, verbunden (Fig. 4). Bei den Crossopterygii aber befmdet sich dieser Streifen langs der Unterseite des Cerebellums (Fig. 2), was also darauf hinweist, dass diese Furche zwischen den beiden Halften nicht mit dem Ventrikel verbunden ist, also nicht das Cavum Cerebelli ist, sondern als ein Teil des pericere-



bralen Raumes von aussen her in das Cerebellum eindring!. In Fig. 1, welche die caudale Halfte des Kleinhirns von vorne gesehen abbildet, sieht man diese longitudinale Furche (Sulcus medianus longitudinalis) recht deutlich.
Auch bei Acipenser sturio sah ich etwas Ahnliches. Die mit Pia-gewebe gefüllte Langs-
Fig. 4. Megalops cyprinoides.
furche dringt hier von aussen her nicht so tief in das Cerebellum ein wie bei Polypterus. Es ist möglich, dass diese Furche spater wieder verschwindet; denn das Exemplar von Acipenser sturio, bei welchem ich meine Beobachtungen machte, war ungefahr ein Meter gross, also noch nicht alt und bei Acipenser ruthenus sah ich nichts von dieser Furche ebensowenig wie bei Potyodon.
Lepidosteus und Amia haben eben wie die Teleostiër (Fig. 3 und 4) und Selachiër (Fig. 5) ein Cavum Cerebelli, so dass in dem Fehlen dieses Cavums die Crossopterygiër und vielleicht auch die Chondrostiër sich von allen übrigen Fischen unterscheiden.
Wie schon oben gesagt ist das Kleinhirn der Crossopterygiër weiterhin merkwürdig, weil es nach innen umgebogen ist, gleich wie die Valvula Cerebelli der Teleostiër. Auch in transversaler Richtung dringt also eine tiefe Furche in das Gehirn ein, welche sich nach vorn und hinten in horizontaler Richtung fortsetzt (Fig. 2). Das an der Hinterseite sehr schmachtige Tectum opticum setzt sich bei den Crossopterygiërn in ventraler und frontaler Richtung umbiegend in der gewöhnlichen Weise in die.Valvula Cerebelli fort, welche bei Calamoichthys den ganzen Ventriculus opticus einnimmt, bei Polypterus aber diesen Raum nicht ganz ausfüllt.
Diese Valvula ist einfach gebildet, macht also keine sekundaren Krümmungen, wie das bei vielen Teleostiërn und zwar ausserordentlich stark bei Megalops, der Fall ist (Fig. 4). Die ventrale Seite der Valvula biegt, wenn sie den Hinterrand des Tectum opticum erreicht



hat, nicht in dorsaler Richtung um, um in das Corpus Cerebelli überzugehen, sondern sie dringt, wider Erwarten in horizontaler Richtung sich fortsetzend, in den vierten Ventrikel ein. Erst weiter caudal biegt diese ventrale Seite sich in dorsaler und weiter in frontaler Richtung um und geht dadurch zurück bis an den Hinterrand des Tectum opticum. Von dort an biegt sie wieder in dorsaler und caudaler Richtung um. Dieser letztere dorsocaudale Teil des Kleinhirns ist nur klein, an der Hinterseite geht er in das ependymale Dach des vierten Ventrikels über.
Das Cerebellum zeigt also auf dem Medianschnitt das Bild einer doppelten Valvula,
einer nach vorne gerichteten in den Ventriculus opticus eindringenden und einer hinten in den vierten Ventrikel eingeschobenen.
Auch in dieser Hinsicht unterscheiden sich die Crossopterygiër von allen übrigen Fischen. Bei den Selachiërn ist das Kleinhirn ganz nach aussen umgebogen. Vergleicht man Fig. 2 mit Fig. 5, welche letztere den Medianschnitt durch den Hinterteil des Gehirns von Acanthias darstellt, dann ergibt sich, dass clas Kleinhirn der Crossopterygiër das Spiegelbild desjenigen der Selachiër zeigt. Auch das Cerebellum der Teleostiër ist, abgesehen von der Valvula, nach aussen umgebogen. Bei Megalops mit einem sehr grossen Ventriculus Cerebelli ist dies sehr deutlich (Fig. 4). Schliesst sich dieser Ventrikel durch Verdickung der Wande ganz, so dass das Corpus Cerebelli eine massive Masse wird, wie es bei den meisten Teleostiërn der Fall ist (Fig. 6), dann lasst sich diese nach aussen gerichtete Umbiegung nicht mehr im erwachsenen Zustande erkennen, aber aus der Entwicklung ergibt sie sich doch in deutlicher Weise.



Meiner Meinung nach gehort auch diese Einstülpung in den vierten Ventrikel zu der
leclum opticum.
Valvula icerebelii
MN
lobus lmiu laleralis
Tig. 6. Telrodoti spec.
Valvula Cerebelli und ist nur der dorso-caudale Teil mit dem Corpus Cerebelli der Teleostiër
zu homologisieren. Es gibt verschiedenen Tatsachen, welche diese Auffassung unterstützen. Bei den Teleostiërn ist der Lobus Lineae lateralis verbunden mit der ventro-lateralen Seite des Corpus Cerebelli und zwar ungefahr an der Stelle, wo Corpus und Valvula in einander übergehen. Bei den Crossopterygiern setzen diese Lobi sich in den dorso-caudalen Teil des Kleinhirns fort (Fig. 7). Hieraus ergibt sich, dass nur dieser Teil als das Corpus Cerebelli gedeutet werden kann. Hier sind die beiden Halften des Kleinhirns auch mit einer grosseren Flache mit einander verbunden.
Es ist besonders die Valvula, welche von dem pericerebralen Raum her in zwei
Halften geteilt wird.Wie schon
oben erwahnt ist auch bei Acipenser sturio solch eine Langsfurche zu sehen, welche von
ï
mm
Fig. 7.
Fohjpterus bichir. Wachsmodel des Kleinhirns. Lateralansicht.



aussen her in das G-ehirn eindringt und auch hier ist diese Spalte auf die Valvula beschrankt, Auch bei Amia sah ich noch Reste dieser Furche in der Valvula. Dass die beiden Halften des Kleinhirns an der Ventrikelseite mit einander verbunden sind kann uns jetzt nicht mehr so befremden wenn wir diesen ganzen nach innen umgebogenen Teil des Cerebellums als Valvula auffassen.
Zum Schluss will ich auch noch darauf hinweisen, dass eine Valvula Cerebelli, welche zum Teil nach hinten in den vierten Ventrikel einbiegt, nicht nur bei den Crossopterygiërn vorkommt. Auch bei Megalops sehen wir deutlich einen Teil der Valvula wie eine Zunge in den vierten Ventrikel eindringen, wahrend sich in dieser Zunge eine mit dem pericerebralen Raum zusammenhangende Spalte fortsetzt (Fig. 4).



Over Vogelgeluiden
DOOB
Jag. P. THYSSE.
Tusschen vogelgezang en vogelroep is geen scherp onderscheid te maken. Evenmin gaat het aan, om de geluiden, voortgebracht door leden van de orde der zangvogels te scheiden van die der andere soorten. Dit is niet alleen een kwestie van smaak. Er zijn steltloopers, wier geluiden in schoonheid en verscheidenheid de vergelijking met menigen zangvogel gerust kunnen doorstaan. Men denke slechts aan de wulp, de tureluur, den boschruiter en den oeverlooper. Zelfs het waterhoentje en de wijfjesbergeend roepen op sommige oogenblikken cle herinnering aan den nachtegaal wakker. Wanneer we dieper wenschen te gaan en de vogelgeluiden bestudeeren naar hun ontstaan en beteekenis, clan dienen ook beschouwd te worden de geluiden der overige dieren, zoowel gewervelde als ongewervelde. Tusschen het roepen van onze groene specht en het brieschen van een paard bestaat meer verband, dan alleen de oppervlakkige gelijkenis. Ook is het aantal zingende zoogdieren grooter dan men gewoonlijk meent; de serenades en nocturnes van ratten en muizen verdienen meer belangstelling, dan zij tot nu toe genoten.
Intusschen is de studie van de vogelgeluiden het aantrekkelijkst en ook het gemakkelijkst, ofschoon de bezwaren eraan verbonden van dien aard zijn, dat we voorloopig nog niet kunnen verwachten, op eenigerlei wijze te geraken tot een samenvatting of een systeem. De geheele terminologie ligt nog in windselen en een vaste documenteering lijkt nog niet goed uitvoerbaar. De groote moeilijkheid ligt hierin, dat de vogelgeluiden maar al te dikwijls afwijken van onze gearticuleerde taal en van het vrij beperkt systeem van tonen en rhytmen, dat ten grondslag ligt aan onze muzikale genietingen, onze muzikale ontwikkeling. Zoolang clan ook de auteurs de vogelgeluiden waardeerden in termen van mensehelijke taal en muziek, konden zij er geen recht aan doen wedervaren en zoo verheffen de beschrijvingen van Gilbert White, van jSTaumann en anderen zich dan ook weinig of niet boven de enkele klanknabootsende frasen, die de volksmond omtrent sommige vogels in omloop heeft gebracht.
Natuurlijk lag het voor cle hand, om te trachten het vogellied vast te leggen in notenschrift. Deze methode kan echter slechts in bepaalde gevallen worden toegepast en dan nog alleen bij benadering. Er zijn niet veel intervallen-zangers. De meest bekende solfègezanger is de koekoek, waarvan men over het algemeen aanneemt, dat hij meestal een groote terts, dikwijls ook een kleine terts zingt. Maar wanneer men er maar genoeg hoort, komen allerlei intervallen te voorschijn, van seconde tot octaaf toe en dan nog meestal trots alle welluidendheid nog tamelijk valsch. Ook accentueert hij verschillend: nu eens op clen eersten, dan weer op den tweeden toon. De koekoek-éénzang blijkt nog in andere opzichten sterk te varieeren, ook in het aantal tonen van het motief, ik noteerde zeer dikwijls drie tonen, zeldzamer meer, tot twaalf toe. Het drukke lied van het wijfje is moeilijk te ontcijferen.
Andere intervallen-zangers zijn de lijsters en de meezen. Verscheidene van hun motieven zijn genoteerd in „The Evolution of Bird-song" van Charles A. Witchell (1896) en daar



zijn er veel onder, die werkelijk gemakkelijk te herkennen zijn. Maar het motief, dat de Groote Lijster, ieder voorjaar in onze duinstreek doet weergalmen, is bij hem niet te vinden:
Het blauwborstje en de kneu zingen ook dikwijls duidelijke intervallen, maar zijn bij cle snelheid van hun tempo moeilijk te volgen. Eenige zomers achtereen kon ik een kneutje observeeren, dat met groote zuiverheid en opgewektheid zong
Het klonk als hoorngeschal. Ook van groenlingen, gorzen en wulpen zijn met bevredigend resultaat korte liedbrokjes in ons gewoon notenschrift te noteeren.
Over het algemeen echter zijn de resultaten nog al poover en dat bracht Dr Alwin Voigt ertoe, om het aan te vullen met een nog al vernuftige notatie, bestaande uit stippen en streepjes, dicht opeen en ver van elkaar, dik en dun, in bogen en zigzaglijnen, die dan met elkaar een beeld geven van het lied. Zijn „Excursionsbuch zum Studium der Vo-elstimmen" heeft ougetwijfeld de studie der vogelgeluiden zeer bevorderd. De beginner kan er weliswaar moeilijk mee terecht, maar de adept herkent in Voigt's schrift de hem bekende geluiden en zoo is vergelijking mogelijk en de weg gebaand tot vruchtbare gedachtenwisseling. Een vergelijking van den laatsten druk van het boekje met de eerste uitgave doet zien, dat het inderdaad de kennis der vogelgeluiden zeer heeft bevorderd.
Intusschen treedt bij de schrijfwijze van Voigt de melodie toch te veel op den achtergrond en dat bracht Hans Stadler en Cornell Schmitt ertoe om weer terug te keeren tot ons gewone notenschrift en dat zoo te wijzigen, dat ook de zeer groote en zeer kleine verschillen in toonhoogte konden worden uitgedrukt. Deze ijverige onderzoekers, die ook in ons land op Texel werkten, hebben de resultaten van hun waarnemingen vastgelegd in een aantal artikelen, die voornamelijk verschenen zijn in het „Journal für Ornithologie" maar ook in cle „Ornithologische Monatshefte", in „British Birds" en in „Ardea" het orgaan der Nederlandsche Ornithologische Vereeniging. Het is te hopen, dat zij schóól maken en dat ook onderzoekers m andere landen hun werkwijze in toepassing brengen, want dan kunnen met zekerheid de reeds dikwijls vermelde locale verschillen in vogelzang worden vastgesteld Waarom zingt de vogel? Omdat hij het niet kan laten. Vrij algemeen is men dé zienswijze toegedaan, dat de vogels hoofdzakelijk zingen uit sexueele aandrift, en men wijst dan gaarne op den nachtegaal, die alleen zingt gedurende den paar- en broedtijd. Ik heb echter wel nachtegalen hooren zingen in Augustus en jongen zelfs in September en het aantal der vogels, die in Augustus, September en October zingen is zeer groot zonder dat er voor hen sprake is van paren of broeden. Nu kan - men echter het begrip sexueele invloed" zeer ruim nemen, zooals Freud doet, en er is wel kans op, dat de vogeltjes die in September zoo vroolijk doen, reeds sexueel-beinvloed zijn en vatbaar blijken voor rivaliteit. Trouwens bij watervogels beginnen de erotische vertooningen maanden voor den broedtijd en bij veel kraaien ook.
Intusschen hooren we dikwijls genoeg vogels zingen op oogenblikken, dat hun leeftijd of het jaargetijde de gedachte aan liefdezang vrijwel uitsluiten. In de eerste plaats hebben wij hier te letten op den zang van nestjongen. De hongerkreten zijn bekend genoeg. Sommige jongen schreeuwen alleen, wanneer ze reden hebben, om te denken, dat de ouden in de buurt zijn met voedsel, maar voor de rest van den tijd houden ze zich doodstil Andere roeren zich ook tusschentijds en nog andere en wel in het bijzonder al onze spechtensoorten roepen zoowat den heelen dag, eerst onbestemd en half luid, later al duidelijker en duidelijker tot zij vervallen in den echten spechtenroep, die ze verder hun geheele leven zullen laten hooren Merkwaardig is het in dit verband, dat de oude, eenzaam rondzwervende bonte specht by elk incident, dat met zijn voeding in, verband staat, een vroolijk geroep doet



hooren. Het is „tjedoek, tjedoek" als hij neerstrijkt in zijn den, vol rijpe kegels, hij roept alweer, als hij een dikkert gaat afplukken, roepend vliegt hij er mee weg en later proclameert hij alweer, dat het hem gelukt is, den kegel vast te klemmen in de schorsspleten van zijn eetboom. Al dien tijd is er geen andere specht te bekennen; hij monologiseert alleen voor zichzelf. Het goudhaantje doet hetzelfde en nog in sterker mate; ik heb in December een eenzaam vogeltje in mijn sparren aangetroffen, dat aanvankelijk de gewone lokroepen liet hooren, maar allengs verviel in een druk en aaneengeschakeld gezang, dat nog heel wat andere motieven bevatte dan de liefdezang van den paartijd. Zoo zingt ook de Vlaamsche gaai bij een overvloed van eikels en de vink in November als de grond vol ligt met beukenootjes.
Maar om op die nestjongen terug te komen, hun bestaan is niet een en al honger en verscheidene zijn er, die reeds in het nest gelegenheid vinden, om den zang te beoefenen. Het is bekend, dat de jonge ooievaars al klepperen op het nest. Maar ik heb ook de nestjongen van zanglijster, Vlaamsche Gaai, Grauwe klauwier en rietzanger hooren zingen twee tot drie dagen, voordat zij uitvlogen en ongetwijfeld zijn er wel meer, die het doen, alleen is het niet gemakkelijk en nog al tijdroovend, om hieromtrent observaties te verzamelen.
Gedurende den trek wordt veel gezongen en geroepen. Het laatste is natuurlijk van groot belang voor het bijeenhouden van den troep en het vinden van den weg, het eerste mag beschouwd worden als uiting van levenskracht en levenslust, van hooggestemdheid. Bovenaan staan in dit opzicht alweer de kraaien en met hen de ruiters en strandloopers. Ook de spreeuwen staan in dit opzicht zeer hoog, zij zingen en joelen voortdurend, als zij strijken door de aan bessen zoo rijke duinvalleien en ook wanneer zij 's avonds hun rustplaatsen opzoeken in de elzenboschjes of in het riet. Een zeer bijzondere vermelding verdienen hier ook de kneutjes, die al trekkende vaak buitengewoon mooi en aanhoudend zingen onder het vliegen en de boomleeuwerikken, die op zonnige Octoberdagen als brokjes gezang zuidwaarts zweven door ons duin. En al deze vogels met nog veel andere zingen ook, wanneer ze uren lang hun waanzinnige rondvlucht volhouden rondom het draailicht van den Brandaris. Dat angst en boosheid, spanning en vooral ontspanning aanleiding kunnen zijn tot hartstochtelijk en zelfs zeer langdurig gezang blijkt 's winters gedurig bij het onderling verkeer van winterkoninkjes en roodborstjes met katten, ratten, hermelijnen en wezels en ook bij het invallen van dooi na strenge vorst of sneeuwstormen. Intusschen gaat dan in Januari reeds stellig het erotisch moment meetellen.
Ik vraag mij af, of het toeval is, dat de hierboven genoemde zingende nestjongen: Zanglijster, Vlaamsche Gaai, Grauwe Klauwier en Rietzanger meteen meetellen onder de knapste nabootsers. Het zou dan zaak zijn, om te onderzoeken of de Spreeuw, de Spotvogel en het Blauwborstje ook van die vroeg-zingende jongen hebben. Nabootsing komt bij een zeer groot aantal vogels voor, behalve dit zevental kunnen we nog noemen de roodstaart, roodborst, merel, groote lijster, de leeuwerik, boomklever, nachtegaal, de grasmusch en al de leden van de kraaienfamilie, waarin dan op de Vlaamsche gaai de notekraker moet volgen. Charles Witchell heeft in zijn Evolution of Bird-song zeer veel aandacht geschonken aan imitatie en Stadler en Schmitt hebben in het „Reichenow-Festschrift" zeer terecht gewezen op de omstandigheid, dat veel van wat wij als imitatie waarnemen, een secundair verschijnsel is, n. 1. dat de jonge vogels de nagebootste geluiden niet van de oorspronkelijke virtuosen, maar van hun eigen ouders of kornuiten hebben overgenomen. Zij vergelijken dan de imitatie-geluiden met de vreemde woorden, die gangbaar geworden zijn in onze taal en die gebruikt worden door lieden, die de vreemde taal zelve wellicht nooit gehoord hebben. Stellig komt dit voor, maar even zeker is het, dat wij dikwijls genoeg de gelegenheid vinden, om waar te nemen, dat een imitator een voor hem nieuw geluid direct overneemt van de oorspronkelijke bron of dat hij imiteerend reageert op het oorspronkelijk geluid. Zoo kan men den zanglijster zijn zang hooren onderbreken, om een voorbijvliegende wulp te begroeten, en zoo heb ik een roodstaartje aanhoudend en onverstoorbaar een schildvink hooren beantwoorden. Spreeuw en Vlaamsche gaai zijn zeer bekwaam in het nabootsen van andere
16



dan vogelgeluiden, terwijl stadsmerels niet ongevoelig zijn voor de prestaties van straatjongens, straatorgels en kerkmuziek. Hun geval sluit direct aan bij de opzettelijke zangoefeningen, die culmineeren in den Duitscben schoenmaker en zijn goudvinken, maar die hier buiten beschouwing blijven. In ieder geval speelt het nabootsingsinstinct een zeer groote rol bij de ontwikkeling van den vogelzang. Een bedoeling heeft het niet. Nog altijd ontmoet men de bewering, dat de grauwe klauwier kleine zangertjes tot zich zou lokken, door hun zang na te bootsen, om ze dan te bemachtigen.' 't Is niet onmogelijk, dat zoo iets een enkele maal is gebeurd, maar wanneer we den klauwier aantreffen, nabootsende wulp, griel of zilvermeeuw, dan liggen dergelijke bedoelingen toch zeker heel ver. Zeer belangwekkend blijft evenwel de vraag, in hoeverre de nabootsing van natuurgeluiden den vogelzang heeft verrijkt: het ruischen van de branding en van den waterval, het neertinkelen van dikke onweersdroppels op het spiegelgladde meer, het knersen en piepen van langs elkaar schurende boomstammen, het stadig ritselen van het dorre rietblad in den strakken noordooster. Er zijn wel vogelgeluiden, die daarmee overeenstemmen of harmonieeren, maar wij moeten met de grondslagen der vogelzang-studie nog veel verder zijn, eer wij in dezen tot een definitief oordeel kunnen geraken. De weg er heen is echter een der aangenaamste, die een bioloog kan bewandelen.
Bloemenclaal, 28 November 1918.



Bijdrage tot de kennis der inlandsche Zoetwater-Peridineeën
DOOR
H. G. REDEKE
(met 6 tekstfiguren)
De Peridineeën behooren tot de weinig bekende eeneelligen uit het zoetwaterplankton van Nederland. Opgaven omtrent hun voorkomen in onze binnenwateren zijn zeldzaam. Daarentegen zijn de in zee levende soorten onzer kust door de onderzoekingen van van Breemen (2) goed bekend. Deze heeft ook enkele brakwatersoorten, meest kleine vormen, uit de Zuiderzee beschreven. Toch bevat het brakwater wellicht nog meer, tot dusverre nog niet gevonden soorten,
Dat uit ons zoetwaterplankton nog zoo weinig Peridineeën bekend zijn geworden meen ik te moeten toeschrijven aan de omstandigheid, dat men zich tot dusverre bij het planktononderzoek (en dit geldt ook voor het zee- en brakwaterplankton) met het visschen met de bekende planktonnetten heeft vergenoegd. Deze netten, ook die van het allerfijnste builgaas (N°. 25) vervaardigd, vangen echter bijna uitsluitend de grootere plankton-organismen en van de kleinere alleen dezulke, die kolonies vormen of van lange uitsteeksels voorzien zijn. Dat fijnste gaas heeft n.1. een tnaaswijdte van ongeveer 50 fi; nauwmaziger kan het niet geweven worden. De grootte massa der planktonorganismen van geringer afmeting dan 50 p — en dat zijn er, zooals uit tal van recente onderzoekingen gebleken is, niet weinige — ontsnapt door deze mazen. Slechts nu en dan worden er toevallig meegevangen en men heeft dientengevolge langen tijd gemeend, dat die allerkleinste planktonten schaarsch en dus van weinig beteekenis voor' de stofwisselingsprocessen in het water waren. Uit onderzoekingen van Kofoid en Lohmann (om alleen de voornaamsten te noemen) is evenwel gebleken, dat die allerkleinste planktonorganismen, die Lohmann onder den verzamelnaam „nannoplankton" samenvat, zoowel in zee als in het zoete water zeer talrijk zijn en ook een allerbelangrijkste rol spelen, o. a. als voedsel voor grootere planktondieren. Vooral de groep der Phytoflagellaten — en hiertoe behooren de Peridineeën — is in het nannoplankton door een verrassend groot aantal soorten en individuen vertegenwoordigd en vormt, samen met Chlorophyceeën en Diatomeeën, het hoofdbestanddeel daarvan. Het nannoplankton bestaat dus in hoofdzaak uit plantaardige eencellige organismen; de Protozoën spelen in het nannoplankton een ondergeschikte rol.
Voor het verzamelen van dit allerkleinste plankton heeft men aanvankelijk gebruik gemaakt van filters van verschillende dichtgeweven stoffen, waardoor het te onderzoeken water werd gegoten, zoodat het plankton op het filter achterbleef Het bleek echter, dat aldus de meestal teere en zeer kleine nannoplanktonten veel te lijden hadden en grootendeels niet dan in verminkten toestand onder het mikroskoop konden worden gebracht, Daarom wordt tegenwoordig het te onderzoeken water gecentrifugeerd en de ervaring heeft



geleerd, dat zelfs de allerteerste organismen (naakte Flagellaten, Heliozoën e. d.) daardoor niet beschadigd worden. Heeft men voldoende lang gecentrifugeerd, dan kleven de planktonten tegen den bodem van het centrifuge-buisje, zoodat men het water voorzichtig afgieten kan en het plankton in een druppel op den bodem achterblijft. Deze druppel kan met behulp van een pipet worden overgebracht op een objectglas en vervolgens worden onderzocht. De methode leent zich ook goed voor vergelijkend quantitatief onderzoek, indien men n.1. steeds eenzelfde hoeveelheid water, 10 cM3 bijvoorbeeld, centrifugeert.
Bij onderzoekingen, dit voorjaar begonnen, die ten doel hadden na te gaan, of ook in de Nederlandsche wateren het nannoplankton een rol van beteekenis als voedsel voor hoogere planktonorganismen speelt, en in hoeverre het als zoodanig van belang is voor onze binnenvisscherij, bleek mij al spoedig, dat het aantal der organismen, die bij ons in het nannoplankton der binnenwateren voorkomen, verbijsterend groot is, en dat het geen eenvoudige zaak was, die talrijke meestal zeer kleine en dikwijls maar weinig bekende wezens behoorlijk te determineeren. Ik heb mij derhalve voorshands bepaald tot een nauwkeuriger studie van cle meest talrijke — en daarom alleen reeds meest belangrijke — soorten in een bepaald en gemakkelijk af te bakenen gebied: het gebied van het Hollandsch-Friesche laagveen. Bovendien heb ik meer in het bijzonder mijn aandacht gewijd aan een groep van Phytoflagellaten, die mij sterker clan eenige andere aantrok door haar sierlijkheid en verscheidenheid in vorm en levenswijze: de Peridineeën. En omdat het mij voorkomt, dat iedere bijdrage tot de kennis dezer merkwaardige organismen, ook al kan zij, zelfs voor het onderzochte gebied, nog geenszins aanspraak maken op volledigheid, voor verder onderzoek van nut kan zijn, geef ik hier een overzicht van de tot dusver verkregen uitkomsten als eerste bijdrage tot een nauwkeuriger kennis onzer inheemsche zoetwater-peridineeën.
Het onderzochte plankton-materiaal is afkomstig van het Alkmaarder Meer, het Abcouder Meer, de Vecht bij Nigtevecht, cle Kortenhoefsche plassen, en, hoewel niet tot het laagveengebied behoorende, het in de duinen bij Callantsoog gelegen Zwanenwater. Verder van de navolgende Friesche meren: het Pikmeer bij Grouw, het Sneeker Meer, de Langweerder Wielen en het Tjeukemeer, benevens enkele kleinere wateren in Friesland. De aard der bovenbedoelde orienteerende onderzoekingen bracht mede, dat op geen der hier genoemde plaatsen van regelmatig met korte tusschenpoozen gedurende een langen tijd voortgezette waarnemingen sprake kon zijn. Omtrent de jaarlijksche periodiciteit der Peridineeën kunnen derhalve eerst latere onderzoekingen licht verspreiden. Een uitzondering maken slechts het Zwranenwater en het Abcouder Meer, waar althans in verschillende jaargetijden plankton verzameld werd en voor sommige soorten bekend is, in welk jaargetijde zij het veelvuldigst voorkomen.
Daar de meeste Peridineeën "uit het zoete water tot het nannoplankton behooren en derhalve, met uitzondering van cle grootere soorten zooals Ceratium hirundinella, Peridinium tabulatum en enkele andere, niet of slechts onvolledig met het planktonnet gevangen kunnen worden, dient men het water te eentrifugeeren. Ik gebruikte daarvoor een kleine handcentrifuge, die gemakkelijk 2000 omwentelingen per minuut maakt en centrifugeerde daarmede steeds eenige malen 10 cM3 van het te onderzoeken wTater gedurende één minuut. Praktisch worden aldus alle in het water aanwezige organismen, de bakterien wellicht uitgezonderd, neergeslagen, gelijk uit controle-proeven is gebleken; enkele, die soortelijk lichter zijn dan water, zooals sommige Cyanophyceën, komen aan de oppervlakte drijven. Op den bodem der centrifuge-buisjes vormt zich dan een grooter of kleiner bruin tot groen vlekje, dat eenigen tijd beklijft, zoodat men rustig het buisje leeg kan gieten. Langs den wand laat men een enkelen druppel terugloopen, men heeft het in de hand, dien druppel naar wensch grooter of kleiner te maken en door even op te schudden kan men in dien eenen druppel al het plankton uit die 10 cM3 verzamelen.
Bijna zonder uitzondering heb ik het aldus verkregen materiaal levend onderzocht. Flagellaten, ook Peridineeën, laten zich weliswaar voortreffelijk conserveeren in Flemming's vloeistof en tamelijk wel in formaline 4%, maar in de eerst genoemde vloeistof worden de



meeste reeds spoedig zwart en daardoor moeilijk te onderzoeken terwijl de teere, naakte soorten (Gymnodinieu) in formol toch wel snel haar vorm en kleur verliezen. Het onderzoek van het levende materiaal is derhalve in ieder geval noodzakelijk, maar het is bij de bewegelijkheid en kleinheid der meeste soorten tijdroovend en vermoeiend. Osmiumzuurdampen per dekglas toegediend worden gezegd verlammend te werken; ik heb dit middel eenige keeren toegepast, doch er niet veel uitwerking van gezien. Een voortreffelijk hulpmiddel bij het onderzoek van Peridineeën is verdunde glycerine: hierdoor wordt de struktuur van het pantser der Peridinium-soorten in vele gevallen verduidelijkt, terwijl het tevens kan dienen om uit te' maken, of een soort een omhulsel heeft of naakt is. In het laatste geval n.1. zwelt de cel op, wanneer men verdunde glycerine toevoegt en vloeit ten slotte uiteen, zonder dat er fragmenten van een hulsel achterblijven. De ingewikkelde bouw der pantsers in de geslachten Peridiniurn, Gonyaulax e. a. kan men het best bestudeeren aan ledige omhulsels, die doorschijnend zijn en dikwijls met de levende exemplaren in het plankton worden aangetroffen.
Van bijna alle waargenomen soorten heb ik schetsen of meer uitvoerige teekeningen vervaardigd, zooals vanzelf spreekt met behulp van een Abbe's teekenprisma, maar ik acht het overbodig hier van elke soort een afbeelding te geven. Alleen voor sommige soorten, die tot dusverre, voor zoover ik heb kunnen nagaan, nog niet beschreven of om een andere reden de moeite waard zijn, vindt men enkele afbeeldingen bij de hieronder volgende beschrijvingen.
Zooals bekend is nemen de Peridineeën (Dinofiagellaten) onder cle Flagellaten (Mastigophoren) een eigenaardige plaats in, in zoover als er soorten toe behooren, die chromatoforen bezitten en zich uitsluitend op de wijze der planten voeden, terwijl andere, soms nauw verwante, soorten geen chromatoforen bezitten, er een animale levenswijze op na houden en dus in hoofdzaak „gevormd" voedsel tot zich nemen. Zoölogen en botanici beiden geven derhalve aan de Peridineeën een plaats in hun hand- en leerboeken. Biologisch gesproken behooren de gekleurde Peridineeën tot de producenten, de kleurlooze tot de konsumenten in de levensgemeenschappen, waarvan zij deel uitmaken. De eerstgenoemde vormen echter zoowel in zee als in het zoete water de meerderheid.
De Peridineeën zijn gekenmerkt door het bezit van twee fiagellen, die beide ongeveer in het midden van het lichaam ontspringen. Het eene flagellum is in overlangsche richting naar achteren gericht, het andere loopt als een gordel, dwars, rondom het lichaam. Bij sommige soorten is het cel-lichaam naakt — hoogstens is het protoplasma aan de oppervlakte iets steviger, dan in het overige deel der cel — doch bij de meeste is een afzonderlijk omhulsel aanwezig, dat uit een cellulose-achtige stof bestaat en dikwijls het karakter van een uit verschillende platen samengesteld pantser heeft. Hieraan komen vaak verschillende uitsteeksels voor. De beide fiagellen komen door een spleet naar buiten en zijn meestal in groeven gelegen: het overlangsche flagellum in een longitudinale groeve (sulcus), het dwarse in een transversale groeve (annulus). De laatste is slechts zelden zuiver equatoriaal, meestal beschrijft zij een spiraalvormige winding om het lichaam.
De typische lichaamsvorm (zooals die bijvoorbeeld in het geslacht Peridiniurn veelvuldig wordt aangetroffen) kan het best vergeleken worden met dien van een tol, waarvan het bovenstuk weinig in grootte verschilt met het onderstuk. De bovenste, apikale lichaamshelft (epivalva) is bij de voortbeweging naar voren gericht en door de dwarsgroeve gescheiden van de achterste, antapikale lichaamshelft (hypovalva). De zijde, waar zich de overlangsche groeve bevindt, wordt buikzijde, de tegenoverliggende rugzijde genoemd. Hieruit volgt, wat rechts en wat links is. Beschrijft de dwarsgroeve een spiraal, dan noemt men haar linkswindend, wanneer zij zich aan de buikzijde links het dichtst bij den apex bevindt. In het tegenovergestelde geval noemt men haar rechtswindend.
Het protoplasma bestaat uit ecto- en entoplasma. In het eerste liggen bij de autotrofe soorten de chromatoforen, die meestal geelbruin of bruingeel, soms groen gekleurd zijn, en dikwijls vet in bolletjes of klompjes. De kleurlooze animale soorten hebben geen chromato-



foren, doch kleine, ongekleurde lichaampjes, die gewoonlijk als leukoplasten worden aangeduid. Bij vele soorten komt een rood stigma voor, doch dit schijnt niet konstant te zijn. In het entoplasma liggen de kern en de vacuolen en bij sommige soorten de zgn. „pusulen", met vloeistof gevulde ruimten, die met een fijn kanaal uitmonden in de spleet, waardoor de fiagellen naar buiten komen.
De wijze van voortplanting der Peridineeën is nog slechts onvolledig bekend. Bij verschillende soorten is deeling der vrijlevende, bewegelijke individuen waargenomen (Gymnodinium, Ceratium), bij andere soorten sporenvorming. Alleen bij Ceratium hirundinella is kopulatie waargenomen.
Verreweg de meeste Peridineeën leven planktonisch en bewegen zich schommelend en roteerend om hun lengteas door het water voort. De longitudinale flagel sleept dan achter het lichaam aan. Mariene soorten zijn vaak een hoofdbestanddeel van het plankton; in het zoetwaterplankton spelen zij een meer ondergeschikte rol. Plaatselijk kunnen sommige soorten (Gymnodinium fuscum b.v.) onder gunstige omstandigheden evenwel gedurende korten tijd in grooten getale voorkomen. Onder den naam Cystodinium heeft Klebs een aantal soorten beschreven, die slechts zeer korten tijd (eenige minuten of uren) vrij zwemmen, doch het grootste gedeelte van hun leven in de gedaante van gehoornde cysten doorbrengen. Andere, tot het geslacht Hypnodinfum behoorende soorten zijn tot dusverre alleen in rustenden toestrnd bekend. Eindelijk zijn, voornamelijk door Fransche auteurs (Caullery, Chatton e. a.) in de laatste jaren een groot aantal epizoïsche en parasitische, op staarten van Appendiculariers, in eieren van Copepoden en elders levende soorten beschreven.
In het onderhavige opstel worden alleen vrijlevende, zoetwater-plankton-Peridineeën behandeld.
Het aantal soorten, dat tot dusverre met zekerheid in het Hollandsch-Friesche laagveengebied is waargenomen, bedraagt 12. Zij zijn met enkele twijfelachtige soorten in het onderstaande overzicht systematisch gerangschikt:
I. Orde: GYMNODINEAE
Familie: Gymnodiniaccae
1. Gymnodinium aeruginosum Stein.
2. „ rufescens (Pénard) Lemm.
3. „ meervalli nov. spec.
II. Orde: PERIDIIVEAE Familie: Glenodiniaceae
4. Glenodinium edax Schill.
5. „ cinctum (Muller) Ehrb.
6. „ gymnodinium Pénard.
Familie: Peridiniaceae
7. Peridiniurn tahulatum (Ehrb.) Clap. et Lachm.
8. „ aciculiferum Lemm.
9. „ aciculiferum Lemm. var. ahcoudense nov. var. 10. „ laeve Huitfeldt-Kaas.
11- » marssoni Lemm. -
12? „ latum Paulsen.
13. Diplopsalis spec.
14. Ceratium hirundinella (O. F. M.) Schrank.



GYMNODINIUM
1. G. aeruginosum Stein.
Organismus, III, 2, pl. II, figg. 19—21. Syn. G. viride Pénard. Péridiniacées, blz. 55, pl. IX, figg. 11—24.
Lichaam eivormig, in dwarsdoorsnede bijna rond, alleen aan de buikzijde eenigszins afgeplat. Antapikale gedeelte duidelijk grooter dan het apikale. Dwarsgroeve zwak linkswindend, overlangsche groeve ondiep, niet of slechts weinig overgaand op het apikale gedeelte. Chromatoforen klein, schijfvormig, helder blauwgroen, aan de periferie minder talrijk dan in het overige gedeelte van het lichaam, kern groot, stigma nu eens duidelijk, dan weei onduidelijk of afwezig.
Lengte: 27—28 breedte: 21—23 /u.
Vindplaatsen: Pikmeer bij Grouw, Langweerder Wielen, Sluiskanaal bij Nigtevecht. Centrifuge- en (zeldzaam) netplankton.
Ofschoon de door mij gevonden blauwgroene Gymnodinien in sommige opzichten afwijken van de door von Stein (1. c.) beschreven en afgebeelde G. aeruginosum, heb ik toch gemeend ze alle als behoorende tot deze soort te moeten beschouwen. Grootte van het lichaam, vorm, klenr en ligging der chromatoforen komen overeen met von Stein's aeruginosum, maar de gedaante is eenigszins anders. In de eerste plaats is bij mijn exemplaar de antapikale helft grooter dan de apikale, terwijl bij von Stein de verhouding juist omgekeerd is. Verder zijn de door von Stein afgebeelde exemplaren dorsoventraal sterk afgeplat: bij mijn exemplaren is de dwarsdoorsnede vrijwel rond. Ook is de overlangsche groeve lang zoo duidelijk niet als von Stein haar teekent en bovendien zoo goed als geheel tot de antapikale buikzijde beperkt. Hier bevindt zich bij mijn exemplaren ook de celkern, terwijl von Stein haar juist in het voorste, apikale, gedeelte afbeeldt. Eindelijk ontbreekt bij von Stein de oogvlek, terwijl ik deze in mijn exemplaren nu eens duidelijk, dan weer niet of twijfelachtig vond.
Ten opzichte van deze laatste bijzonderheid komen de Nederlandsche exemplaren overeen met de door Pénard (1. c.) beschreven G. viride uit het meer van Genève. Schilling (10) houdt de laatste voor dezelfde soort als G. aeruginosum en ik meen terecht. Weliswaar geeft Pénard niet op, dat zijn soort blauwgroen is, maar voor het overige past zijn beschrijving zeer wel op de door von Stein afgebeelde exemplaren. Hier is dan van belang hetgeen Pénard zegt over het stigma en de kern: „tache oculaire fréquente, noyau normal a position tres variable" (1. e., blz. 55).
De verschillende opgaven omtrent de afmeting van dezen Gymnodinium komen goed overeen met de door mij gevonden grootte: Pénard geeft voor de lengte op 35 fi, voor de breedte 25 Schilling 33—34 /u resp. 21—22 ju.
De door Schilling vermelde „Gallerthülle" heb ik vaak bij afstervende exemplaren waargenomen: „umfangreich" was zij evenwel nooit — hoogstens enkele mikra dik.
2. G. rufescens (Pénard) Lemm.
Hedwigia, XXXIX, 1900, blz. 116. Syn. G. mirabile var. rufescens Pénard. Péridiniacées, blz. 57, pl. V, figg. 8—9.
Lichaam eivormig, in dwarsdoorsnede rond. Antapikale gedeelte ongeveer even groot als het apikale, beide breed afgerond. Dwarsgroeve duidelijk linkswindend, overlangsche groeve diep, tot aan het achterste uiteinde en ook een eind op de apikale helft doorloopend. Chromatophoren langwerpig, bruingeel, ook aan de periferie, kern in het antapikale gedeelte, geen stigma.
Lengte: 39—41 /u, breedte: 25—27 fi.
Vindplaatsen: Abcouder Meer, Vecht bij Nigtevecht. Centrifuge-plankton.
I



Een Gymnodinium, die in het voorjaar 1917 tamelijk algemeen in het Abcouder Meer voorkwam, heb ik gemeend tot deze soort te moeten brengen, want, ook al wijkt zij in sommige opzichten af van de tot dusver gepubliceerde beschrijvingen, toch vertoont zij met geen andere soort grooter overeenkomst. Alleen is bij mijn exemplaren het lichaam meer gestrekt en loopt de overlangsche groeve iets minder ver door op het apikale gedeelte, dan op de afbeelding van Pénard (cf. in het bijzonder fig. 9). Na de deeling nog samenhangende individuen heb ik bij herhaling gezien; bij geen andere soort schijnen zulke paartjes zoo regelmatig voor te komen.
Vol gens Penard is deze Gymnodinium, dien hij als een variëteit van de veel grootere en geheel anders gebouwde G. mirabile Pénard beschouwt, 45 p lang en 40 breed — nadert dus meer den bolvorm dan de door mij gevonden exemplaren.
Evenals bij de voorafgaande soort ontstaat bij afstervende exemplaren een geleiachtig omhulsel, dat het geheele lichaam met een doorschijnende, slechts enkele ^ dikke laag bedekt.
(In gezelschap van dezen Gymnodinium vond ik in het Abcouder Meer nog een andere, die groote overeenkomst had met G. Zachariasi Lemm. Daar de enkele exemplaren, die ik kon onderzoeken, niet toelieten de soort met zekerheid te bepalen, vermeld ik haar hier slechts voorloopig).
3. G. meervalli nov. spec. ').
Lichaam lang omgekeerdtolvormig, in dwarsdoorsnede bijna rond, ventraal iets afgeplat. Antapikale gedeelte kleiner dan het apikale, laag-kegelvormig met spitsen punt, vaak met
een stekelpuntje, antapikale helft hoog-kegelformig met stompen, eenigszins bewegelijken top. Dwarsgroeve diep, duidelijk linkswindend, overlangsche groeve weinig diep, onduidelijk, zich uitstrekkend als een vlakke, bijna lijnvormige gleuf tot ongeveer op de helft van het apikale deel. Chromatoforen ontbreken, in de plaats daarvan kleine, ronde, kleurlooze korrels (leukoplasten ?) in het perifere protoplasma, kern groot, in het apikale gedeelte, stigma groot, helder-karmijnrood. De grootste rechterhelft van het antapikale gedeelte donker-paarsbruin gekleurd. — Figuur 1 en 2.
Gymnodinium meervalli nov. spec. Lengte : 40—42 jU, breedte 22 24 /U.
Fig. i. Een individu van de rugzijde ge- Vindplaatsen: Langweerder Wielen, Tjeukemeer. Centri-
zien met eenigszins ingedeukten apex en
stekelpuntje aan den antapex. — Fig. 2. Een luge-piankton. ander individu van de buikzijde gezien, zonder duidelijk stekelpuntje. — Verg. 820.
Deze fraaie en zeer kennelijke, tot dusverre nog niet beschreven soort heeft eenige overeenkomst met de door Pénard (7) in het meer van Genève ontdekte Gymnodinium helveticum, doch onderscheidt zich daarvan voornamelijk door haar kleur, het bezit van een stigma en het gemis van de drie spitsen op den antapex.
Bij G. helveticum „le corps tout entier est d'une rose fleur de pêcher, tres claire mais normale" (1. c. blz. 59). Mijn nieuwe Gymnodinium heeft een eenigszins grauwe kleur met uitzondering van het rechter gedeelte der achterhelft (zie fig.), dat donker-paarsbruin, soms eenigszins vuilbruin gekleurd is. De grauwe tint wordt veroorzaakt door talrijke kleine korreltjes, die bij een zwakke vergrooting den indruk maken van pigmentvlekjes, die over het geheele lichaam verspreid zijn. Waardoor de donkerbruine kleur veroorzaakt wordt, kan ik niet met zekerheid zeggen. Kleurstofiichamen zijn er niet; veeleer lijkt het, alsof zich onder de oppervlakkige protoplasmalaag een amorfe kleurstof heeft opgehoopt. Drukt men de cel stuk of laat men haar in verdunde glycerine uiteengaan, dan blijft het donkerbruin gekleurde als een los samenhangende massa bestaan, waarin geen structuur valt waar te nemen. De eigen-
1) Aldus genoemd naar ons drijvend laboratorium, de „Meerval".
*



aardige verdeeling van licht en donker maakt, dat deze soort ook met zwakke vergrooting reeds gemakkelijk herkend wordt.
Vervolgens bezit deze Gymnodinium een fraai, langwerpig, helder-karmijnrood stigma aan de buikzijde op de plaats, waar de overlangsche en dwarsgroeve samenkomen (zie fig. 2), terwijl Pénard van zijn soort uitdrukkelijk vermeldt: „la tache oculaire n'existe pas" (1. c. blz. 59).
Eindelijk beschrijft Pénard bij zijn soort, sprekende over den vorm van het antapikale gedeelte: „autour de la pointe centrale un petit reliëf circulaire, qui se présente k gauche et k droite comme une pointe" (1. c. blz. 58, noot), — er is dus eigenlijk maar één punt. Bij mijn Gymnodinium is de punt van het antapikale gedeelte spits en geenszins door zulk een walletje omgeven. Daarentegen vond ik dikwijls, nu eens meer, dan weer minder duidelijk, een klein hyalien stekelpuntje (zie fig. 1), "soms flauw gebogen, maar altijd precies op den top van het antapikale gedeelte.
Zeer karakteristiek voor deze soort is het voorste uiteinde, dat soms eenigszins ingedeukt schijnt, een geringe maar duidelijke bewegelijkheid bezit en onder het zwemmen nu eens eenigszins gekromd, dan weer recht is. Ook bij stilliggende individuen kan de beweging van den top worden waargenomen, en het maakt den indruk alsof het dier er mee tast. De voortbeweging is gelijkmatig, tegelijkertijd schommelend en tollend, zooals bij vele Flagellaten. Het overlangsche flagellum is fijn, maar niet buitengewoon lang, het dwarsflagellum verraadt zijn aanwezigheid op de gewone manier, n.1. door golvende trilling in de dwarsgroeve.
Evenals G. helveticum is deze soort gekenmerkt door het gemis van chromatoforen: zij neemt derhalve reeds gevormd voedsel tot zich. Waaruit dit bestaat heb ik niet met zekerheid kunnen uitmaken, aangezien de door mij onderzochte exemplaren, slechts onherkenbare voedselresten bevatten.
Ik vond deze soort tot dusver alleen in Friesland en wel het eerst in Augustus in de Langweerder Wielen, later ook in het Tjeukemeer, in het centrifuge-plankton, op diepten van 0.5 tot ongeveer 2.0 M., regelmatig doch nooit zeer talrijk, n.1. 3—5 exemplaren per 10 cM3 water.
(Bij de vergelijking van mijn figuren met die van Pénard met name pl. V, figg. 10, 11, 13, dient men in het oog te houden, dat Pénard de gewoonte heeft, zijn Peridineeën het onderste boven af te beelden! Vandaar dat de spitse voorhelft, het deel dat bij de voortbeweging naar voren is gericht, in de genoemde figuren van G. helveticum naar beneden geteekend is. Pénard houdt, natuurlijk, desniettegenstaande apikale en antapikale helft goed uit elkaar, maar zoowel Lemmermann (4), als Schilling (10), die beiden figuren van G. helveticum reproduceeren in den stand waarin Pénard ze oorspronkelijk gaf, houden met deze bijzonderheid geen rekening, maar beschrijven de antapikale helft als het voorste, de apikale helft als het achterste gedeelte van G. helveticuml Hun beschrijvingen zijn derhalve verward en gedeeltelijk onjuist. Soortgelijke slordigheden komen vooral in het boekje van Schilling bij herhaling voor en verminderen de bruikbaarheid er van in niet geringe mate).
GLENOIHrVIUM
4. G. edax Schilt.
Ber. deutsch. bot. Gesellsch. IX, 1891, blz. 206, pl. X, figg. 23—24.
Lichaam bijna bolvormig, doch iets minder hoog dan breed, in dwarsdoorsnede rond. Apikale helft stomp-kegelvormig, grooter dan het bijna halfbolvormige antapikale deel. Dwarsgroeve zwak linkswindend, overlangsche groeve ver naar achteren loopend, niet op cle voorste lichaamshelft overgaand. Chromatoforen ontbreken, in de plaats daarvan komen niet zeer talrijke, heldere korrels voor (leukoplasten?), kern groot, in cle achterste lichaamshelft, geen stigma.
Lengte: 24—26 /u, breedte: 26—28
Vindplaats: Langweerder Wielen. Centrifuge-plankton.
-17



Deze zeer kennelijke kleurlooze soort is door mij in Augustus regelmatig, doch altijd sporadisch, in de Langweerder Wielen aangetroffen, meestal in gezelschap van de voorafgaande. Het uitwendig voorkomen mijner exemplaren beantwoordde bijna geheel aan de door Schilling gegeven beschrijving; alleen waren zijn exemplaren grooter en ook iets langer dan breed n.1. 34 ju bij 33 ju, dus minder gedrongen dan de Langweerder vorm.
(Een tweede kleurlooze Glenodinium-soort, kleiner en ronder, dan de voorafgaande n.1. 22 bij 22 fi, wier beide helften halfbolvormig en even groot waren, is in het voorjaar talrijk in het centrifuge-plankton van het Abcouder Meer. Zij voedt zich daar bijna uitsluitend met de in het voorjaar eveneens zeer talrijke Chrysomonadine Chrysococcus rufescens Klebs. Zij heeft in vele opzichten gelijkenis met Gl puhisculus (Ehrenb.) Stein, doch cle laatste bezit bleekgele chromatoforen, terwijl die kleine Glenodinium van Abcoude, zooals gezegd, kleurloos is. Of wij hier een nieuwe soort voor ons hebben dan wel een nog kleineren vorm van Gl. edax kan eerst door een voortgezet onderzoek worden uitgemaakt).
5. Gl. cinctum (Muller) Ehrb.
Tnfusionsth., blz. 257, taf. XXII, üg. 22.
Lichaam bijna bolvormig, dorsoventraal iets afgeplat. Apikale gedeelte halfbolvormig, nagenoeg even groot als het meer kegelvormige antapikale gedeelte. Dwarsgroeve zwak linkswindend, overlangsche groeve diep, tot ver naar achteren loopend, niet op het apikale gedeelte. Chromatoforen helder bruingeel, kern centraal gelegen, stigma rood, eenigszins hoefijzervormig.
Lengte: 30 tot 33 ju, breedte: 28—30 ju.
Vindplaatsen: Langweerder Wielen, Tjeukemeer.
De exemplaren van deze soort, die ik tot dusver in onze wateren heb aangetroffen, waren alle kleiner dan gewoonlijk wordt opgegeven (lengte 43—45 fi), terwijl ook de oogvlek minder duidelijk hoefijzervormig was, dan zij veelal wordt afgebeeld. Toch twijfel ik er niet aan, of zij behooren tot deze soort, die een zoo kennelijke gedaante heeft en zich van Gl. puhisculus, waarop zij oveiigens sterk gelijkt, door het bezit van een fraai robijnrood stigma onderscheidt. Bij de door Ehrenberg afgebeelde exemplaren, die ook in latere monographien (zoo bij Lemmermann 4, blz. 580) zijn gereproduceerd, is het stigma groot en ruw hoefijzervormig. Bij mijn exemplaren was het stigma naar verhouding kleiner en nooit duidelijk hoefijzervormig, wel vaak onregelmatig of rondachtig. Overigens ontbreekt het stigma bij de door Pénard afgebeelde Gl. cinctum geheel, ook in zijn beschrijving maakt hij er geen melding van.
Nog in een ander opzicht wijken mijn exemplaren eenigszins af zoowel van die van Ehrenberg als van Pénard. De vorm is zooals de laatste die beschrijft: „turbiforme, faiblement mais regulièrement arqué en ogive a la partie antérieure, creusé un contraire a Textrémité postérieure d'une dépression médiane a peine sensible (quelquefois nulle)'1 maar deze „dópression" is bij sommige der Langweerder exemplaren zóó diep, dat de antapex duidelijk naar binnen gebogen is.
Deze soort schijnt wel heel variabel te zijn, zoowel wat grootte als inwendigen bouw aangaat. Lemmermann (1. c.) is er dan ook toe overgegaan een drietal vormen, die door Stein, Bergh en Dangeard als Gl. cinctum beschreven zijn als zelfstandige soorten te beschouwen, waaraan hij de namen Gl. Steinii, Gl. Berghii resp. Gl. Dangeardii heeft gegeven. In hoever dit gerechtvaardigd is, kan eerst door voortgezet onderzoek aan een grooter materiaal van verschillende vindplaatsen worden uitgemaakt.
6. Gl. gymnodinium Pénard.
Péridiniacées, blz. 54, pl. IV, figg. 8—10.
Lichaam van voren gezien rondachtig, van terzijde gezien eenigszins spoelvormig, aan



de buikzijde sterk ingedeukt. Apikale helft plat kegelvormig, antapikale helft meer afgerond, beide ongeveer even groot. Dwarsgroeve diep en sterk linkswindend, langsgroeve diep, naar achteren verwijd, alleen op het antapikale gedeelte. Chromatoforen klein, rond, geelbruin, kern in de achterste lichaamshelft, stigma groot, langgestrekt en donker-karmijnrood. Lengte: 40 ft, breedte: 35 /u (volgens Pénard).
Viudplaatsen; Langweerder Wielen, plas bij Laaxum. Centrifuge-plankton.
Een door haar platte gedaante zeer kennelijke soort, waarvan ik echter tot dusverre slechts twee exemplaren heb gevonden: één in de Langweerder Wielen en één in een plas bij Laaxum (Friesland), beide keeren in centrifuge-plankton. Daar ik deze Glenodinien alleen levend gezien heb en zij mij daarna ontsnapt ■ zijn, ben ik niet in de gelegenheid geweest ze nauwkeurig te meten of te teekenen. Slechts in een enkel opzicht weken mijn exemplaren af van die van Pénard: terwijl deze vermeldt, dat de „tache oculaire" normaal is, en haar als een niervormig lichaampje, in de voorste lichaamshelft gelegen, afbeeldt, bezaten mijn exemplaren beide een zeer opvallend gekleurd, langwerpig stigma, dat op de gewone plaats, daar waar de overlangsche groeve in de dwarsgroeve uitmondt, wordt aangetroffen. De kern was bij mijn exemplaren onduidelijk.
PER1DINIITM
7. P. tabulatum (Ehrb.) Clap. et Lachm.
Études sur les infusoires, blz. 403. Syn. Glenodinium tabulatum Ehrb.
„ apiculatum Ehrb.
Infusionsth., blz. 257, pl. XXII, figg. 23 resp. 24. Lichaam eivormig, dorsoventraal afgeplat. Apikale gedeelte klokvormig, veel grooter dan het meer half-bolvormige antapikale gedeelte. Het pantser van het eerste bestaat uit 14 platen n.1. 7 prae-aequatoriale, 1 ruitvormige en 6 apikale, het pantser van het achterste gedeelte bestaat uit 7 platen (het normale aantal) t. w. 5 post-aequatoriale en 2 antapikale. De platen vertoonen een duidelijke netvormige struktuur en zijn met stekeltjes bezet. Dwarsgroeve linkswindend, overlangsche groeve op de voorste lichaamshelft beginnend, naar achteren toe iets breeder wordend. Chromatoforen geelbruin, geen stigma. Lengte: 45—55 u, breedte: 35—50 f-i.
Vindplaats: tot dusver alleen met zekerheid in het Zwanenwater bij Callantsoog. Neten centrifuge-plankton in de zomermaanden. Komt waarschijnlijk ook elders in ons land veel voor.
8. P. aciculiferum Lemm.
Ber. deutsch. bot. Gesellsch. XVIII, 1900, blz. 28.
Lichaam eivormig, dorsoventraal afgeplat. Beide lichaamshelften ongeveer even groot, kegelvormig, de antapikale helft iets meer afgerond, met drie stekeltjes, waarvan het eene op den antapex, de beide andere links en rechts daarvan zitten. Het pantser van de voorste lichaamshelft bestaat uit 13 platen, n.1. 7 prae-aequatoriale, 1 ruitvormige en 5 apikale, het pantser der achterste lichaamshelft uit 7 platen n.1. 5 post-aequatoriale en twee even groote antapikale. De platen bezitten een fijne netvormige struktuur, de ribben zijn smal. Dwarsgroeve duidelijk linkswindend, overlangsche groeve naar achteren ver doorloopend, door een fijne dwarsnaad in tweeën gedeeld, slechts even op de voorste lichaamshelft beginnend. Chromatoforen bruingeel, schijfvormig, kern centraal eenigszins niervormig, geen stigma.
Lengte: 35—40 /u, breedte: 27—32 (x.
Vindplaats: Zwanenwater bij Callantsoog. Net- en centrifuge-plankton. Maart, zeer talrijk.
Deze soort, die met de voorafgaande tot de meest verspreide Peridineeën behoort, en waarschijnlijk ook elders in ons land veelvuldig voorkomt, heb ik tot dusverre met zekerheid



Peridiniurn aciculiferum Lemm. var. abcoudense nov. var.
Fig. 3. Een individu van de rugzijde gezien. — Fig. 4. Een ander individu van de buikzijde en eenigszins van links gezien. — Vergr. 780.
alleen in het Zwanenwater gevonden. Zij is gemakkelijk te herkennen aan de door een fijne dwarsnaad verdeelde overlangsche groeve en bereikt volgens Lemmermann (4) het maximum harer ontwikkeling in het koude jaargetijde.
9. P. aciculiferum Lemm. var. abcoudense nov. var.
Lichaam ei-bolvormig, in dwarsdoorsnede bijna rond, met duidelijken apex. Apikale helft
bol-kegelvormig, iets toegespitst, antapikale helft koepelvormig mit twee stekeltjes, waarvan het eene op den antapex, het andete rechts daarvan zit. Het pantser van de voorste lichaamshelft bestaat uit 13 platen, n.1. 7 prae-aequatoriale, 1 ruitvormige en 5 apikale, het pantser der achterste lichaamshelft met 7 platen (het gewone aantal) n.1. 5 post-aequatoriale en 2 ongeveer even groote antapikale. üe platen zijn glad, de ribben smal en aan levende exemplaren moeilijk te zien. Dwarsgroeve breed, linkswindend, overlangsche groeve naar achteren ver doorloopend en verbreed zonder dwarsnaad, slechts even op de voorste lichaamshelft beginnend.
fiagellenspleet bijzonder duidelijk. Chromatoforen groot, langwerpig, helder-bruingeel, kern centraal, geen stigma. — Figuur 3 en 4. Lengte: 45 breedte: 33 /u.
Vindplaats: Abcouder Meer. Net- en centrifuge-plankton.
Deze fraaie en levendig gekleurde Peridiniurn vond ik in de maanden Maart en April vrij talrijk in het Abcouder Meer, later in het jaar slechts sporadisch. Hij behoort derhalve tot de voorjaarsvormen.
De gedaante en rangschikking der pantserplaten vertoont een zoo groote overeenkomst met die van P. aciculiferum Lemm. dat er niet aan valt te twijfelen, of wij hebben hier met een variëteit van deze soort te doen, die in sommige kenmerken, voor zoover ik heb kunnen nagaan regelmatig, afwijkt van Lemmermann's soort. De verschillen zijn de volgende: terwijl bij P. aciculiferum de overlangsche groeve door een fijne dwarsnaad in twee helften is verdeeld, ontbreekt deze naad bij var. abcoudense. Vervolgens komen bij de soort 3 lijstvormige dorentjes aan het antapikale uiteinde voor, terwijl ik bij de nieuwe var. er nooit meer dan twee heb gevonden. Eindelijk vormen de hoekpunten der ribben aan den apex een sierlijk tuitje, dat eenigszins aan een schoorsteentje doet denken, doch bij de oorspronkelijke soort niet of niet in die mate tot ontwikkeling komt. Ook de omstandigheid, dat ik deze var. alleen in de maanden Maart en April in eenigszins grootere hoeveelheden aantrof, pleit voor de nauwe verwantschap met P. aciculiferum, die ook als een voorjaarsvorm bekend staat (cf. Ostenfeld 5, blz. 391).
10. P. laeve Huitfeldt-Kaas.
Krist. Vid. Selsk. Skr. I. Math. nat. KI. 1900, 2, figg. 1—5.
Lichaam eivormig. Apikale helft spitser en iets grooter dan de nagenoeg half-bolvormige antapikale helft. Het pantser van de voorste lichaamshelft bestaat uit 13 platen, n.1. 7 ongeveer even breede prae-aequatoriale, een kleine ruitvormige en 5 apikale platen, waarvan de op den top liggende bijna vierkant is, het pantser der achterste helft uit het gewone aantal: 7. De platen zijn glad, doch op de hoeken der polaire platen komen kleine stekeltjes voor. De dwarsgroeve is breed en sterk linkswindend, de overlangsche groeve begint even op de voorste lichaamshelft en loopt op de achterste, sterk verbreed met onregelmatige, bochtige randen ver naar achteren, bijna tot aan den antapex.
Lengte: 46 /u, breedte: 40 /u.
Vindplaats: Zwanenwater bij Callantsoog. Netplankton, in Maart, veelvuldig.



Daar ik deze soort tot dusverre alleen in geconserveerden toestand heb onderzocht kan ik omtrent kleur en vorm der chromatoforen, de ligging van den kern en het al of niet voorkomen van een stigma niets met zekerheid mededeelen. Mijn exemplaren waren kleiner, dan die van Huitfeldt-Kaas, die 52 ju voor de lengte en 44 ju voor de breedte opgeeft, doch iets grooter dan de door Zacharias gevondene, die 42 ju lang en 33 ju breed waren (Zacharias 12, blz. 210).
11. P. marssonii Lemm.
Ber. deutsch. bot. Gesellsch. XVIII, 1900, blz. 28.
Lichaam bijna bolvormig, dorsoventraal eenigszins afgeplat. Beide lichaamshelften nagenoeg even groot, de voorste iets kegelvormig, de achterste meer rond. Het pantser der voorste helft is sterk asymmetrisch en bestaat uit slechts 11 platen, n.1. 7 prae-aequatoriale, 1 naar links geschoven ruitvormige en 3 apikale platen: het pantser van de achterste lichaamshelft bestaat als gewoonlijk uit 7 platen, waarvan de linker antapikale iets grooter is dan de rechter. De platen zijn konkaaf, waardoor het lichaam ingedeukt lijkt, en hebben hooge randen, die dicht met fijne stekeltjes bezet zijn. De ribben zijn tamelijk breed. De dwarsgroeve is duidelijk linkswindend, de overlangsche groeve begint even op de voorste lichaamshelft en loopt iets verbreed met gladde randen tot ver naar achteren door.
Vindplaats: Zwanenwater bij Callantsoog. Netplankton, Maart, zeldzaam.
Van deze gemakkelijk te herkennen soort vond ik tot dusverre slechts een exemplaar in het Zwanenwater, dat ik evenwel verzuimde te meten. Volgens Lemmermann (1. c.) bedraagt de lengte: 47—50 ju, de breedte: 40—42 ju.
12? P. latum Paulsen
Nordisches Plankton, XVIII, 1908, blz. 41, fig. 48. Sijn.- Glenodinium acutum Apstein.
Süsswasserplankton, 1896, blz. 152, tig. 54. Diplopsalis acuta Entr. fil.
Res. wiss. Erf. Balatonsee, II, 1, blz. 12, fig. 5 a—r.
Een Peridiniurn, die in zijn geheelen habitus de grootste overeenkomst had met de hierboven genoemde soort, komt in het najaar vrij veel in het Alkmaarder Meer (brak water!) voor. Daar ik hiervan tot dusver echter alleen gefixeerd materiaal kon onderzoeken en deze niet de chocoladebruine kleur bezaten, die als kenmerkend voor deze soort wordt opgegeven, ben ik nog niet geheel zeker van de juistheid mijner determinatie en vermeld ik haar hier slechts onder voorbehoud.
DIPLOPSALIS
13. D. spec.
Een kleurlooze DipIopsalis-sooTt, 37—40 ju lang, 40—43 u breed, ± 35 ju dik (figuur 5
cu u) uie zoowei met u. caspica Ustenl. als met JU. pillula Ostenf. véél overeenkomst vertoont, komt des zomers in sommige Priesche meren (Langweerder Wielen, Tjeukemeer) tamelijk veel voor. Van de eerstgenoemde soort verschilt zij o. a. door de ver naar achteren loopende overlangsche groeve met sterk
ontwikkelden linker randvleugel, die met zijn eenigs- Dipiopsaiis spec.
zins gekromd uiteinde tot voorbij den antapex uit- T1*--*'^ indiTi^u 7a°,d?™gzij<kg™<*.-Fig.6.Een
° J jy^-a lixu ander individu van de buikzijde gezien. — Verg. 500.
steekt. Van de laatstgenoemde soort, waar deze vleugel ook sterk ontwikkeld is, verschilt zij door haar meer afgeplatte, tolvormige gedaante en door haar grooter afmeting. Daar het mij tot dusverre nog niet gelukt is, de moeilijk



waarneembare struktuur van het pantser met alle zekerheid vast te stellen, moge deze soort hier voorloopig onbenoemd blijven.
CERATIUM
14. C. hirundinella (O. F. M.) Schrank.
Briefe nat. phys. ökon. Inhalts, 1802, blz. 375. Syn. Bursaria hirundinella O. F. Müller. Anim. kif., blz. 117, pl. XVII, figg. 9—12.
Lichaam dorsoventraal sterk afgeplat, met 3 of 4 verschillend lange horens: één rechte, dunne aan het uiteinde afgeknotte en van een eindelingsche opening voorziene apikale horen, en 2 of 3 puntige, gesloten, rechte of gebogen antapikale horens. Pantserplaten met duidelijke netvormige struktuur; op de hoekpunten der ribben kortere of langere stekeltjes. Dwarsgroeve bijna cirkelrond, nu eens rechts-, clan linkswindend. Chromatoforen geelbruin, schijfvormig, kern ovaal, geen stigma.
Lengte: 100—200 ju.
Vindplaatsen: Zwanenwater, Kortenhoefsche plassen, Vecht, Abcouder Meer, Pikmeer, Sneeker Meer, Langweerder Wielen, Tjeukemeer, Singelgracht te Leeuwarden, zomer en herfst, in het netplankton, meestal sporadisch, alleen in de beide eerstgenoemde wateren soms zeer talrijk.
Een uiterst variabele soort, die tengevolge van haar grootte gemakkelijk gevangen wordt en in de planktonmonsters niet licht over het hoofd wordt gezien. Zij schijnt zich het meest in volkomen zoet water thuis te gevoelen en komt dan ook in het Oosten en Zuiden van ons land veel algemeener en in grooter aantal voor, dan in het door mij meer in het bijzonder onderzochte gebied.
(De verwante soort C. curvirostre Huitf.-Kaas, met sikkelvormig gebogen apikale horen, die door ons tot dusverre slechts in een watertje bij Malden in Gelderland werd aangetroffen, schijnt in dit gebied te ontbreken, evenals de korthoornige C. cornutum (Ehrb.) Clap. et Lachm.).
De meeste onzer zoetwater-Peridineeën zijn bewoners van ondiepe wateren —■ vijvers, poelen en plassen —■ waar zij nu eens tusschen plankton, dan weer meer in het open water worden aangetroffen. Zij moeten derhalve tot de zoogenaamde semi-pelagische vormen worden gerekend. Een uitzondering maakt slechts Ceratium hirundinella, die een echte pelagische soort is en bij voorkeur in helder water leeft. In meren met groote Cyanophyeeën-maxima komt zij volgens Wesenberg Lund (11) gewoonlijk niet tot ontwikkeling: wellicht is het aan deze omstandigheid toe te schrijven, dat ook bij ons in de minder heldere, Cyanophyeeën-rijke wateren, zooals het Spaarne, de Poel bij Amstelveen e. d. C. hirundinella ontbreekt of slechts sporadisch wordt aangetroffen.
Van deze soort is ook bekend, dat zij een groote verspreiding heeft: zij wordt in bijna alle zoetwater-planktonlij sten vermeld. Omtrent het voorkomen en de verspreiding der overige soorten is uitteraard nog slechts weinig bekend. Eerst door een stelselmatiger onderzoek van het zoetwater-nannoplankton kan hieromtrent meer licht worden verspreid. Zooals uit de literatuur-opgave blijkt, komen de meeste der bij ons gevonden soorten ook iu Duitschland voor.
Nigtevecht, 1 December 1918.



LITERATUUR- OPGAVE
Behalve de bekende werken van Ehrenbergh, von Stein, Bütschli heb ik de navolgende bij mijn bewerking geraadpleegd:
1. Apstein, K., Das Süsswasserplankton. Kiel—Leipzig, 1896.
2. Breemen P. J. van Plankton van Noordzee en Zuiderzee, Akad. Proefschr. Leiden, 1905.
3. Huitfeldt-Kaas H. Die limnetischen Péridineen in norwegischen Binnenseen. Christiania, 1900.
4 Lemmermann E. Algen. I. — Kryptogamenflora der Mark Brandenburg. Leipzig, 1910.
5 Ostenfeld, C. H., Beitriige zur Kenntnis der Algenflora des Kossogol-Beckens in der nordwestlichen
Mongolei, mit spezieller Berücksichtigung des Phytoplanktons. — Hedwigia XLVI, 1907.
6. Paulsen, O., Peridiniales. — Nordisches Plankton XVIII, 1908.
7. Pénard, E., Les Péridiniacées du Léman. Genève, 1891.
8. Redeke, H. C, Plankton-onderzoekingen in het Zwanenwater bij Callantsoog. Haarlem, 1903.
9. Schilling, A. J., Die Süsswasser-Péridineen. Inaug. Diss. Marburg, 1891.
10. Dinoflagellatae (Peridineae). — Süsswasserflora Deutschlands, Oesterreichs und der Schweiz, her-
ausgegeben von A. Pascher. Heft 3. Jena, 1913.
11. Wesenberg-Lund, C, Studier over de Danske Söers Plankton. Specielle Del. Kjöbenhavn, 1904.
12. Zacharias, O., Biologische Charakteristik des Klinkerteichs zu Plön. — Forschungsberichte Plein X, 1903.







Biologische opmerkingen uit de Diergaarde van het Kon. Zoologisch Genootschap „Natura Artis Magistra"
DOOR
A. F. J. PORTIELJE,
Inspecteur over de levende have.
(Met plaat III).
Ardea goliath Cietschm.
Sedert 1908 heeft een op 24 April 1904 aangekocht paar Reuzenreigers jaarlijks gebroed en gewoonlijk 3, een enkele maal ook eens 4 jongen per broedsel grootgebracht. Dat door dit op volle kleur gekocht paar eerst in Juli 1908 aanstalten tot nestelen gemaakt werd, kan een gevolg zijn geweest van het feit, dat de vogels toen eerst voldoende geacclimatiseerd waren en mede onder invloed van een vrij warmen voorzomer tot hun volle geslachtsvermogen zijn geraakt. Of wrel is dit aanvankelijk succes te danken geweest aan het feit, dat ze zich toen eerst volkomen „veilig" hebben gevoeld in hun aan een druk begaan hoofdpad gelegen perk. Misschien echter hebben zoowel physische als psychische factoren beiden hun rol gespeeld. Opmerkelijk is ook het verschijnsel dat de vogels, toen de groöte poging eenmaal gewaagd was, het in volgende jaren niet bij een of twee broedsels per jaar lieten blijven, maar — in tegenstelling tot onze inlandsche en andere arctische vogels — zonder zich aan den loop der seizoenen te storen, op zeer verschillende tijden eieren hebben gelegd en trouw bebroed. Zoo werd ook in December (bij 37° Fahr. zelfs eens) soms nog genesteld; dat van deze legsels dan tengevolge van lage temperatuur en ongunstige weersgesteldheid niets terecht kwam behoeft geen verder betoog.
Aangezien iets dergelijks hier ook bij Pyrrherodias manillensis kon worden waargenomen, van welke vogels b. v. in 1918 drie broedsels werden verkregen, waarvan het laatste echter door de intredende koude (26 Sept. werd het eerste jong geboren) mislukte, is wellicht de veronderstelling niet geheel te verwerpen, dat bij tropische vogels niet van een bepaalden broedtijd — althans niet van ten hoogste twee broedsels — sprake behoeft te zijn, maar dat zich in de tropen het geval kan voordoen dat zoolang het jaargetijde gunstig is — in onze Oost b. v. tijdens den drogen moesson — broedsel na broedsel wordt grootgebracht.
Bij de copulatie hurkt het 2 op de „hielen" — dus in het voetwortelgewricht — neer; het cf grijpt met den snavel het 2 bij den hals, het 2 spreidt de vleugels eenigszins uit, waarna het cf zich op den rug van het -2 staande houdend, het achterlichaam zijwaarts omlaag, en de cloaca-monding tegen die van het 2 brengt.
Aanvankelijk legden de vogels de eieren in het buitenperk. Ze werden dan echter met hunne eieren ter wille van rust en beveiliging tegen regen en koude in hun nachthok gebracht en zoolang opgesloten gehouden tot zekerheid verkregen was, dat ze hun nestelen, bijleggen en broeden op de door ons gewenschte plaats zouden voortzetten en voleinden.
Na twee malen achtereenvolgens hier toe te zijn gedwongen, bleek het ouderpaar voor
18



't vervolg zich te hebben leeren schikken en — zij 't clan ook niet met „inzicht" — wat van hen ook niet te verlangen zon zijn — het rustig en regenvrij nachthok te verkiezen boven een meer natuurlijke broedplaats onder den open hemel. Hier heeft dus weer een „leeren uit ervaring" tot „gewoontevorming" bijgedragen; hebben verworven associaties het geërfd instinct gewijzigd. . ■
Tegen nestelen op den vlakken grond bleek bij ons paar A. goliath geen overwegend bezwaar te bestaan; weliswaar kon hun in het nachthok geen nestel-boom gegeven worden, maar zoowel de omstandigheid dat onze inlandsche A. cinerea, hoewel bij voorkeur koloniegewijs in hoornen broedend, soms ook afzonderlijk in 't rietland nestelen wil, als ook het feit dat onze Reuzenreigers zij 't ook noodgedwongen uit eigen beweging in 'tbuitenperk op den grond zijn begonnen te nestelen — terwijl inlandsche Ooievaars zich nimmer zonder de gebruikelijke verhooging van eenig staketsel tot broeden lieten bewegen — wettigen het vermoeden, dat A. goliath in de vrije natuur ook in 't rietbosch of op moerasgrond nestelen zal.
Als nestel-materiaal bezigden onze vogels voornamelijk door hen geplukte stengels en bladen van Bambusa metake en voorts ook veel stroo, terwijl takken, vooral grootere, verworpen werden, wat ook weer wijst op een niet in 't geboomte broeden.
Beide ouders bouwen aan 't nest, met dien verstande evenwel, dat het cf1 meer in 't bijzonder aansleept '— daarbij echter volstrekt niet, zooals altijd voor de Ardeidae wordt opgegeven, het materiaal alleen en uitsluitend overlangs en nimmer overdwars in den bek dragend — terwijl het 9 voor de rangschikking en den aanleg van 't nest zorgdraagt.
Bij het broeden lossen en 9 elkaar af, doch voor de verwarming der kuikens zorgt alleen het 2, terwijl het d> het 9 dan visch op 't nest brengt en zich met de bewaking van het nest belast.
Het legsel bestaat uit 3 tot 5 eieren van bleekblauwe kleur, gewoon eivormig en metend 67 X 47 m.m.
Ze worden om de twee dagen gelegd; de kuikens komen eveneens twee dagen na elkaar uit, zoodat de duur der bebroeding — berekend als de tijd welke onderscheidenlijk verloopt tusschen het gelegd worden en uitkomen van elk ei — 30 dagen bedraagt, welke bebroedingstijd dus langer duurt dan die van a'. cinerea, die op 28 dagen gesteld moet wordén.
De kuikens vertoonen het gewone reiger-donskleed van lange, grauw-witte en op de bovendeelen eenigszins vaalbruin getinte plumae. Op den kop heeft A. goliath ze verlengd tot een vervaarlijke „kuif". Washuid, keel en voorzijde van den hals tot in de kropstreek toe zijn naakt en groenachtig van kleur.
Als ietwat gewaagde onderstelling moge hier de meening geopperd worden, dat dit eigenaardig woest uitziend donskleed — zoo geheel verschillend van dat der Ciconidae — wellicht min of meer als „afschrikmiddel" werkt, mede in verband met het feit dat de kuikens reeds in het aangepikte ei, bij aanraking daarvan, of wanneer de moeder zich op de eieren beweegt, luid blazen, en eenmaal uitgerust op 't nest liggend, bij naderbij komen van vreemden en bij aanraking terstond de donsveeren en den „kuif" opzetten, om eveneens blazend kop en hals omhoog te heffen, welke bewegingen — niet aangeleerd of hoe ook verworven als ze zijn — moeten neerkomen op een cleronome (Ziegler) gecompliceerde reflex, een soort verdedigings-instinct wellicht.
Bij nadering der ouders evenwel blijven de jongen stil liggen of wel — hongerig — heffen ze als instinctmatige reactie op het lokkend geluid, dat de voerensgezinde ouders bij 't betreden van het nest laten hooren, koppen en halzen omhoog om instede van het voornoemd geblaas een geheel ander, stootend en kokkerend geluid te maken.
De j.ongen liggen steeds onder de moeder, en worden nimmer, zooals dit bij de Kraanvogels op meer gevorderden leeftijd gebeurd naast het moederlichaam onder de vleugels verwarmd of zelfs op den rug gedragen. Beide ouders voederen na den eersten dag met voorverteerde en op het nest uitgebraakte visch, waarbij de jongen dan zoogezegd kokkerend de kopjes opheffen, doch geen moeite in 't werk stellen om het voedsel uit den snavel der ouders op te vangen.



Hierop schijnt onder de Ardeidae Botaurus stellaris een uitzondering te maken, van welke soort door Steenhuizen en mij kon worden waargenomen dat de kuikens niet alleen — als alle Ardeidae en Ciconidae — den geërfden aanleg bezitten om het uitgebraakte voer zonder vóórpikken der ouders van den nestrand op te nemen, doch deze eleronome reflex nog door eene ambiontische associatie gewijzigd toonden, geleerd als ze blijkbaar hadden om niet te wachten tot het voer op het nest lag, doch het terstond uit den voerenden snavel op te vangen en zelfs hunne wijdgesperde snaveltjes om de zich openende oudersnavel heen te klemmen.
Of zou misschien toch ook deze gecompliceerde beweging der jonge Botaurus stellaris niet eene „aangeleerde" zijn, maar eveneens een aangeboren gecompliceerde reflex, een instinctmatige beweging dus, zooals wij die kennen van de jongen van Phalacrocorax, welke van stonde af aan hun snavel en den geheelen kop zelfs, in den ouderlijken snavel steken om het voorverteerde voedsel bij het uit de krop opbraken reeds in ontvangst te nemen? En zou dan — om met O. Heinroth te spreken — waar een gelijk of gelijksoortig gedrag bij verschillende dieren waargenomen wordt een aanwijzing kunnen liggen naar het bestaan van eene, zij 't ook in ververleden tijd liggende, nauwere verwantschap, en de ethologie hier een weliswaar meest wel zeer onzekere en gevaarlijke weg wijzen bij de oplossing van phylogenetische vragen?
Hoe dit ook zij, bij onze jonge Goliathreigers noch ook bij de eveneens in „Artis" regelmatig broedende Ardea cinerea, Pyrrherodias manillensis en Ciconia ciconia mochten wij ooit iets van de merkwaardige wijze van voedselopname gewaar worden, die door Steenhuizen en mij in Mei 1913 op de Ankeveensche plassen bij het toen voor de eerste maal in de natuur gephotographeerde Roerdompen-nest van de Botaurus-kuikens kon worden opgemerkt.
Wat nu den verderen opgroei der kuikens van Ardea goliath betreft nog het volgende. Van een drenken der kuikens, zooals dit soms, op zeer warme dagen althans, bij Ooievaars op het nest kon worden waargenomen (zie Ardea III, N°. 4 en IV, N°. 1 en 2) hebben wij bij Ardea goliath nimmer iets bemerkt. Zes weken na de geboorte ongeveer breken de eerste pennae door; zooals gewoonlijk de bij den eersten rui niet uitvallende slag- en stuurpennen het eerst, daarna de eontour-veeren aan hals en rug, en met drie maanden ongeveer vertoonen de jongen een vaalbruin jeugdkleed, getemperd door grijsblauwe vlekken op de topeinden der vleugel- en rugdekveeren en lichtelijk geschakeerd door witte veer-rijen aan de voorzijde van den hals. Langen tijd nog blijven er donsveeren, met name op de kruin, tusschen de contour-veeren aanwezig.
Gedurende de drie-weeksche donskleed-periode blijven de jongen plat op het nest liggen — zoo gezegd alleen den kop heffend — daarna, ongeveer gelijktijdig met het doorkomen der dekveeren zijn ze eerst in staat zich op de „hielen" op te richten en na + 6 weken eveneens op de „hielen" te kruipen. De jongen blijven dus vergeleken met andere Ardeidae lang op het nest. (Van A. cinerea, Pyrrherodias purpurea en P. manillensis toch is ons bekend dat de kuikens ongeveer een maand op het nest vertoeven, terwijl door Steenhuizen en mij bij een nest van Botaurus stellaris in de Ankeveensche plassen kon worden waargenomen, dat de jongen bij onraad reeds na 12 dagen van het nest klauteren). Na 3 maanden ongeveer, wanneer het jeugdkleed vrijwel gereed is gekomen, worden ook de eerste vliegbewegingen gemaakt.
De in voorjaar of zomer geboren jongen houden hun jeugdkleed den winter door tot den eersten rui, welke gelijk met die der ouders in Juli—Augustus plaats grijpt. Dan krijgen ze hun e en-ja rig It 1 e ed,- slechts weinig van het jeugdkleed verschillend, donkerder van tint en scherper geschakeerd door het wit der halsveeren. Bij den tweeden rui, in het daaropvolgend jaar dus, en bijgevolg tweejarig kleed kleuren de jonge vogels geheel op, en krijgen ze de verlengde sierveeren van den volwassen vogel aan hals en voor-rug.
Pseudogeranus leucauchen Temra.
Een 13 Sept. 1006 op kleur aangekocht paar Witnekkraanvogels verrastte ons na vier jaren met zijn eerste broedsel en heeft sindsdien verscheidene malen met succes jongen grootgebracht; aanvankelijk drie malen slechts één, in volgende jaren echter regelmatig twee (cf—9) kuikens, het normale legsel bij alle Gruidae. Omstreeks half Mei wordt de paartijd ingeleid door.de bekende sierlijke en luidruchtige paringsspelen. Het cf opent de huwelijksplichten met een voorspel en wel door bijwijlen imponeerend voor het 2 heen en weer te schrijden, pronkend met opgezette sierveeren, fier gekromden hals en een „verhoogden blos" over de naakte huiddeelen van den kop. Af en toe geeft hij zijn gemoed lucht in een plotseling trompetgeluid, waarmee dan het overigens ingetogen al zijn bewegingen ontwijkende 9 instemt, eveneens trompetterend en met rhytmische stooten den klaroen van het cf begeleidend.



Op stille uren van morgen en voor-avond meest — de eigenlijke „Balzzeit" — konden wij den eigenaardigen kraanvogeldans waarnemen; in hoofdzaak door het cf uitgevoerd, dat allerlei speelsch-statige passen afgewisseld door uitgelaten sprongen ten beste geeft, een en ander onder herhaalde, diepe buigingen en bekoorlijk vertoon van vleugelspreiden.
Het 2, immer nog ingetogen den cf uit den weg gaande, beantwoord diens herhaalde liefdesbetuigingen aanvankelijk slechts met een zacht-koerend geluid van instemming, totdat zij ten slotte in 't voetwortelgewricht neerhurkend met half geopende vleugels, door den haar bij den hals vastgrijpenden en op den rug springenden cf in enkele minuten bevrucht wordt. De paring wordt dan besloten met een eendrachtig aangeheven trompetgeschal.
Door de naburige kraanvogels — de na-verwante soorten althans — wordt op alle trompetteren van het paar immer spontaan geantwoord, welke instemming echter niet zoozeer van sexueelen dan wel van socialen aard mag worden geacht. Evenals de lok- en waarschuwingsroepen en de alarmkreten van in troepen de takken afreizende of gemeenschappelijke vluchten uitvoerende vogels komt ook dit wederzijds aanroepen der kraanvogels neer op een collectieve gemoedsuiting, waarin een primitief saamgehoorigsheidgevoelen instinctmatig geuit wordt.
Genesteld wordt aan den waterkant; cf en 2 dragen beiden stroo uit het nachthok aan. Na eenigen tijd worden met drie dagen tusschentijd de beide eieren gelegd, die toegespitst eivormig zijn en op olijfgroenen in 't bruingele trekkenden ondergrond onregelmatig bruingevlekt, in dier voege dat naar den top toe de vlekken dichter opeen liggen en daar veelal een bruine poolvlek vormen. De doffe schaal is stevig en korrelig van structuur, de afmetingen bedragen 93 x 56 m.m.
Beide vogels broeden afwisselend. De bebroedingstijd bedraagt 30 dagen. Van nu af aan schijnt het 2 meer in 't bijzonder als omzichtig toeziende moeder in de onmiddellijke nabijheid der kuikens te blijven, terwijl de (f als strijdlustig bewaker van den huwelijksschat optreedt, door voortdurend plechtstatig langs de hekken schrijdend de naburige vogels op afstand te houden. De haan —■ althans bij ons paar — belast zich ook in hoofdzaak met het aanbrengen van voedsel.
De huikens laten zich als echte „nest-vlieders" kennen. Ze blijven hoogstens een dag op 't nest liggen, om dan terstond met de ouders mede te loopen, die hen echter bij tijd en wijle weer op 't nest terugvoeren om ze te koesteren. Beide ouders — in tegenstelling tot de Ardeidae — nemen de jongen aanvankelijk onder, later terzijde van 't lichaam onder de vleugels, of zelfs wel op den rug, welk laatste instinct (want hier is blijkbaar geen verworven „gewoonte" in 't spel) zoowel bij Gruidae als bij Cygnidae voorkomt.
Het donskleed is aanvankelijk geelachtig wit; op vleugels, rug en kruin echter treedt al spoedig een bruine verkleuring op, aangezien daar ter plaatse met drie weken de eerste bruin-getinte pennen van het jeugdkleed komen doorbreken. In den nu volgenden tijd zien de potsierlijk met de behoedzaam rondstappende steltpooten van het ouderpaar mee-tippelende kuikens er allerparmantigst uit, op hun nog onevenredig korte en dikke waadpootjes, en met hun kortgesnaveld kopje op den aankomenden, maar nog' alle sierlijkheid missenden kranenhals, soms „neuswijs" in de lucht (zie bijgaande foto). Beide ouders — bij ons paar echter voornamelijk het cf, dat het ijverigst voerde, terwijl het 2 den kuikens soms wel de lekkere beetjes voor den snavel wegsnoepte — belasten zich met de voedering, en wel in dier voege, dat ze hunne jongen van stonde af aan tot pikken opwekken. Telkens komt — zoogezegd vooral het cf — met een gevangen vlieg of eenig ander insect, of wTel met van Artis-wege verstrekte mierenpoppen, meelwormen of fijn-gehakte visch in den snavel naar de kuikens toe, het hapje schijnbaar onhandig „serveerend" want latende het — onder 't maken van een koerend geluid — vlak voor het kuiken op den grond vallen. Pikt nu 't jong niet terstond toe, zoo wordt het hapje opnieuw opgenomen en aangeboden. Somwijlen ook nemen de ouderlijke snavels het hapje in 't vuur hunner voederplicht van elkaar over, om het een der kuikens voor te houden.
Al spoedig hebben de aanvankelijk ook zonder ouderlijk toedoen instinctmatig „voor 't vaderland wegpikkende" kuikens hun pik-reflex volgens het trial-and-error systëem geleerd te beteugelen, en niet alleen de geoefendheid verkregen om goed-gecoördineerde pik-bewegingen uittevoeren, maar daarbij ook tevens de door cle ouders voorgehouden lekkernijen leeren



onderscheiden van oneetbare steentjes, strootjes enz. Binnen enkele uren hebben de verworven associaties den instinctieven aanleg in de goede banen geleid, en spoedig ook den cleronomen reflex in dier voege gewijzigd, dat de knikens den ouders het aangebrachte voer, nog vóór dat deze het konden laten vallen, uit den snavel wegpikken. Na eenige dagen weten ook de kuikens, „waar Abraham den mutsaard haalt", en gaan ze op hun manier ook reeds op voedsel uit, leerend uit allerlei toevallige gunstige en ongunstige ervaring. Ze hebben dan ook het juiste gebruik der hun aangeboren schuwheid en kraanvogelomzichtigheid verkregen. Onbewust van welk gevaar ook en argeloos „als pasgeboren kinderen" als ze de eerste dagen nog waren, hebben ze nu geleerd hun ouders letterlijk op den voet te volgen, dier omzichtigheid overgenomen, en niet dan met de grootste moeite mocht het ons gelukken althans één der kuikens te fotografeeren. Ofschoon ze niet zoo snel als jonge Reigers en Ooievaars groeien, en er veel-langer clan deze nog „donzig" uitzien, hebben ze omstreeks ,het einde van den zomer toch een flinke grootte bereikt en maken in hun jeugdkleed, dat doffer van toon is als het typische kraanvogelgrijs der ouders, een overwegend bruinachtigen indruk. Dit bruin komt tot stand, doordat de pennae öf op het basale gedeelte na geheel bruin, of van bruine randen voorzien zijn. De schouder- en vleugeldekveeren zijn op grijsblauwen grond van bruine toppen voorzien. De dekveeren aan de keel zijn geelachtig wit, die aan de voorzijde van den hals worden naar onderen toe steeds donkerder tot geelachtig bruin toe. Borst en buik zijn grijsachtig geel; aanvankelijk domineert het geel, maar tengevolge van het in de lengte uitgroeien der geel-omrande doch overigens grauwe veeren, neemt op den duur de grauwe kleur de overhand.
Slag- en stuurpennen zijn donkergrijs, van sierveeren is in zooverre eenigszins sprake, dat de hiertoe in 't volwassen kleed voorbestemde dekveeren reeds een eigenaardigen, verlengden vorm vertoonen.
Omstreeks October vangt een merkwaardige verkleuring aan; doordat de aanvankelijk lichtbruine onderste halsveeren (die later den typischen „wituek" vormen zullen) wit beginnen te worden, terwijl voorts gedurende den winter langzamerhand overal het „kraanvogel-grijs" in 't geverderte de overhand neemt. Deze verkleuring komt neer op een verliezen van de bruine randen der veeren; gelijk dit ook bij den z. g. „voorjaarsrui" van velen onzer zangvogels plaats vindt, die zonder een veer te verliezen een bruiloftskleed gaan vertoonen, en hierbij door slijtage van hun winterpakje mooier, wxant volkleuriger worden. De jongen dragen dit op gekleurd jeugdkleed tot deh algemeenen rui, die ze gelijk met de ouders in den volgenden zomer mee-maken. Ze ruien dus alle eerste veeren, de slag- en stuurpennen uitgenomen, op eenjarigen leeftijd.
Het eenjarig kleed verschilt dan alleen in den lichteren toon, het iets duidelijker afgezet wit en den iets meer geprononceerden vorm der toekomstige sierveeren van het „opgekleurcle jeugdkleed."
Met den tweeden rui, dus in den derden zomer na hunne geboorte, prijken ze eerst in het volwassen vederkleed; het rood der naakte aangezichtshuid komt ook eerst in het derde jaar — bij het cT sterker dan bij het 9 —, wanneer de vogels hunne geslachtelijke rijpheid hebben gekregen, op volle kleur en schijnt met de jaren nog aan intensiteit te winnen.
OPMERKINGEN.
In tegenstelling tot de ervaring bij ons paar Ardea goliath opgedaan, mocht het nimmer gelukken de Witnekkranen tot broeden in hun nachthok te brengen. Toen in 1916 op 15 Mei noodgedwongen het 1ste ei binnen moest worden gelegd, rolden de vogels het zoodra ze hun kans schoon zagen onmiddellijk naar buiten. Ongelukkigerwijs ging het ei hierbij te loor.
Den 18den Werd toen op de gewone plaats bij het water een tweede ei gelegd, op den 20sten door een windei gevolgd, terwijl op 22 Mei het legsel weer met een normaal ei werd besloten. Ei 2 en 4 leverden gezonde jongen op. Het legsel van alle Gruidae bestaat echter normaliter uit 2, bij hooge uitzondering uit 3 eieren. Het volgend jaar werd geen legsel



verkregen, wat echter in verband kon. staan met 't feit, dat het 9, door gedurig regenweer tijdens de broedperiode 1916 te veel aan 't nest gebonden, blijkbaar zeer verzwakt en door rheumatiek bevangen werd.
Uit herhaaldelijk en pertinent weigeren der vogels om binnenshuis te broeden blijkt dat — hoezeer ze ook overigens met hun nachthok vertrouwd waren — toch in zake de keuze eener broedplaats „de natuur bij hen boven de leer ging", de verworven associaties ten opzichte van het nachthok niet bij machte waren het broedinstinct — voor zooverre in betrekking tot een leven onder den blooten hemel, — te wijzigen.
Merkwaardig ook het feit, dat telkenjare de cf des avonds bij het opsluiten steevast 9 en jongen vóór laat gaan, terwijl omgekeerd des morgens bij het naar buiten laten deivogels de cf altijd het eerst het perk instapt, 9 en jongen achter zich aan latende komen. Vermoedelijk geleid door de ervaring dat binnen niets te duchten valt, terwijl buiten met betrekking tot de buren een oogje in 't zeil moet worden gehouden.
Opmerkenswaard dunkt ons ook nog het volgende gebeuren:
Toen op 14 Sept. 1917 — dus geruimen tijd na den broedtijd — een in 1916 geboren paar Pseudogeranus leucauchen geplaatst werd naast een bejaarde Antigone antigone — welke vogel sedert 1904 hier als volwassen exemplaar aanwezig was en nimmer van eenige lust tot broeden had blijkgegeven — legde deze vogel op eens vaderlijke of moederlijke neigingen aan den dag. Niet alleen dat de oude heer (of matrone) voortdurend langs het hek de naast loopende jonge leucauchen lokkend volgde, en hen door de tralies voedsel bracht, maar ook liet deze Antigone —• hoewel de broedtijd lang voorbij was — zich op den aanblik der naburige eenjarige vogels nog verleiden tot het maken op eigen terrein van een soort nest met behulp van uit het nachthok bijeengezochte turfmolm en veertjes. Behalve van suxueele instincten zou hier wellicht ook sprake kunnen zijn van eene primitieve verbeeldingskracht, van een „willekeurige fantazie-werking": het simuleeren, buiten alle broedtijd en gepaard zijn om, van ouderzorgen, gevolgd door den toch min of meer gefingeerden aanleg van een nest. Waarbij nog valt op te merken, dat een tweede eveneens bejaarde Antigone, waarmede voornoemde vogel sedert 1904 in volle vrede en vriendschap had geleefd, van nu af aan werd verstooten. Of zich hierin „de gevolgen van kinderloos gebleven huwelijk" openbaarden, dan wel of het plotseling ophouden der goede verstandhouding te wijten viel aan naijver, wellicht ook aan afgeleefdheid van den ouden perkgenoot konden niet met zekerheid worden vastgesteld.
Catharista atrata. Bartr. «
Van een paar 23 Juni 1901 ingekomen Zwarte Gieren werd van 1904 af telkens om het jaar, van 1910 af echter jaarlijks een broedsel verkregen, totdat in 1914 het 9 kwam te sterven. Wellicht wordt ook in de natuur door jongere paren niet geregeld jaarlijks gebroed.
Soms reeds aanvang Mei, de meeste jaren echter eerst omstreeks de laatste helft dier maand of de eerste helft van Juni, zagen wij van cf en 9 een soortgelijke „trekkebekkende" vrijage, als hier ook van een jong paar Condors kon worden waargenomen.
Als broedtijd mag Mei—Juni worden opgegeven. Het legsel bestaat uit 2 eieren; rondeivormig, 75 x 50 m.m., van licht-gele, min of meer naar groen of grauw zweemende grondkleur, bruin en rossig-grijs gevlekt, en vrijwel glansloos en korrelig van schaaloppervlakte.
We vonden de eieren altijd op den zandvloer van 't nachthok, en wel op eene zoo donker mogelijke plaats. Veelal verrolden de vogels hun le ei naar een betere plek, waar dan bijgelegd en gebroed werd, meesttijds achter een opengezette deur, zijnde daar de meest donkere gelegenheid. Van nestbouw werd nimmer iets bespeurd.
Deze bij herhaling waargenomen feiten, mede in verband met het verschijnsel dat de pasgeboren kuikens terstond bij vreemde nadering beginnen te blazen, wekte bij mij het vermoeden dat Catharista een hol-broeder is, 't zij dan dat het legsel in boomholten of wel op den grond tusschen boom-wortels of in ravijn-spleten wordt uitgebroed.
Het reflectorisch blazen der pasgeboren jongen toch mag, zoo goed als het bekende



„slangengesis" der kuikens van onze Strix flammea, als een juist holen-broeders zeker in veel gevallen ten goede komend afschrik-instinct .beschouwd worden, gezien ook de bekende aangeleerde angst die veel apen en roofdieren voor slangen schijnen te bezitten.
Beide ouders broeden; het d werd echter overdag gewoonlijk buiten gezien, des ochtends vroeg daarentegen steevast op 't nest aangetroffen, terwijl het 9 zich dan op haar beurt buiten ophield. Zoodat het d bij dag de wacht houdend des nachts het 9 bij 't broeden aflost. Daarentegen draagt alleen het 9 — ook 's nachts — zorg voor de verwarming der kuikens, terwijl het d zoodra de eieren uitgekomen waren, zich buiten ophield, veelal gedurig langs de hekken der huurlieden heenenweerloopend, hoewel er bij de buren door niets hoegenaamd reden werd gegeven om hen van vijandelijkheden jegens het (hun ook trouwens verborgen gebleven) nest te beschuldigen. Door dit doelloos, min of meer steryotyp uitgevoerd worden, verraadt zich deze afweerhandeling van het d als zuiver instinctmatig, tevens een goeden grond leverend voor de nog zoo vaak tegengesproken bewering dat er bij instinct — bij cleronome gecompliceerde reflexen dus — volstrekt niet immer en altijd van eene totaal onwillekeurige, onbewuste uitvoering sprake behoeft te zijn, althans niet bij hoogere dieren als Vogels, en tot op zekere hoogte ook de Reptielen zonder twijfel zijn.
Na een bebroedingstijd van + 40 dagen komen er kuikens voor den dag met een inderdaad bijzonder protectief donskleed, van bruin acht ig-grij ze, min of meer „zandige" kleur en zoo volmaakt met den ondergrond overeenkomend dat, wanneer ze zich na twee weken ongeveer als vrij groote donsjongen geregeld buiten vertoonen, het niet zeer nauwlettend publiek hen totaal over 't hoofd ziet. Ook de bij volwassen vogels naakte huidplekken aan den kop zijn met lang, draderig dons bekleed. Na 6 weken ongeveer komen de eerste zwarte veeren, die, tusschen het zandgele dons overal uitstekend, een allerzonderlingst „slordig" effect geven, en met 3 maanden ongeveer heeft het donskleed voor het jeugdkleed plaats gemaakt, met dien verstande evenwel, dat van de lange, draderige donsveeren in het aangezicht en tusschen de kopveeren in het volgend jaar Juli nog de duidelijke sporen te vinden zijn.
Met den eersten rui in het eenjarig kleed dus, verliezen de jongen ook dit laatste uiterlijk zichtbare dons, maar vertoonen toch nog niet de naakte gierenkop-en-hals der ouders, aangezien de toekomstig naakte kop-en-halshuid merkwaardigerwijs bij hen nog met kleine zwarte pennae bevederd is.
Eerst met den rui van het volgend jaar Juni—Juli verliezen ze ook deze zwarte aangezicht-veertjes, en vertoonen ze zich op volle kleur, met den loodblauwen kop en hals der volwassen vogels, kaal tot in de schouderstreek.
Beide ouders voeren, en wel in dier voege dat ze het door hen voorverteerde vleesch op den grond voor de jongen uitbraken, welke het dan terstond — zonder vóórpikken dus — opnemen.
Zoolang het 9 nog binnen bij de jongen moet blijven — een 14 clagen zoogezegd verloopen eer deze zich met de moeder buiten vertoonen — brengt voor zoover wij konden waarnemen het d haar geen voedsel, maar liep het 9 met den voertijd even van de jongen weg om haar portie te halen.
De jongen werden tegen den volgenden paartijd — als eenjarige vogels dus — door de ouders afgebeten en weggejaagd.
OPMERKING.
Het feit, dat onze zwarte Gieren in het jeugd- zoowel als in het eenjarig kleed nog niet de naakte kop- en halshuid der ouders te zien geven, maar dat de donsveeren daar ter plaatse in het eenjarig kleed vervangen worden door bijzondere, bij de volwassen vogels absoluut ontbrekende, pennae, komt mij zeer merkwaardig voor.
In verband met de wetenschap, dat we in jeugd- en éénjarig kleed — voor zooverre althans niet sprake is van eenige moderne acquisitie op het jeugdleven betrekking hebbende, zooals dit b.v. bij vele „larvale organen" der Amphibien het geval is — een primitieven



toestand mogen zien, en voorts ook in verband met het verschijnsel dat de Maraboe's, die — kadaver-verslinders als ze zijn — geacht mogen worden onder de Ooievaars een soortgelijke plaats in te nemen als de Gieren onder de Roofvogels, eveneens kale koppen en halzen vertoonen in 't volwassen kleed, moge hier de onderstelling worden geopperd, dat bij Gieren zoowel als bij Maraboe's, bij de kaalkoppige en kaalhalzige vormen onder Roofvogels en Ooievaarsachtigen dus, de naakte kop- en halshuid een moderne acquisitie zou kunnen zijn, te beschouwen als eene aanpassing aan de bijzondere voedingswijze. Bij het rondsnavelen in kadavers toch, zouden bevederde koppen en halzen onbruikbaar zijn, terwijl de naakte vettige huid der Gieren- en Maraboekoppen en halzen zich gemakkelijk weder van bloed en weivocht laat reinigen. Wellicht hebben de genoemde Vogels dan ook b.v. langs den weg van selectie eener in dit opzicht nuttige variatie, of op welke wijze ook, hunne doelmatige naakte koppen en halzen, zoo bruikbaar bij hun gewone aas-etersbedrijf, verkregen.



BIJDRAGEN TOT DB DIERKUNDE. — A. F. J. Portibljb.
III.
Paar Ardea goliath Cretschm. met ± 6 weken oude jongen in drie-weeksch Paar Pseudogeranus leucauchen Temm. met kuiken van 14 dagen jeugdkleed. Phot. A. J. W. de Veer. in donskleed. . Phot. A. J. W. de Veer.
Kuikens van Ardea goliath Cretschm. 6 dagen oud.
Phot. P. L. Steenhuizen.
Catharista atrata Bartr. $ met kuikens van 6 weken in donskleed. Phot. A. J. W. de Veer,







Die Bildung von Bogenfasern als primare Reflexbahn der vitalen (protopathischen) Empfindungen.
von
C. U. ARIËNS KAPPERS (Amsterdam).
Man nimmt im allgemeinen und aus guten Grimden an, dasz die ersten Reize, für welche die Haut empfindlich ist, die sogenannten vitalen Reize sind — d. h. solche, welche das Leben und Verhalten des Tieres beeinflussen.
Diese Reize, welche von Head deshalb auch wohl als protopathische Reize bezeichnet wurden (von protos — erst entstandene und pathein = fühlen), verlaufen, im Nervensystem
angelangt, auf gekreuzten (Bogen-)Fasern zu der anderen Seite hiniiber und werden dort 
also auf die andere Seite des Körpers — effektuiert oder nach oben geleitet.
Neben diesen vitalen oder protopathischen Reizen entsteht mehr und mehr eine Empfindlichkeit für Reize, welche von Head als epïkritische Reize bezeichnet wurden — die man auch gnostische Reize nennen könnte. Es sind dies feinere (mehr kritische) Empfindungen, welche den Körper, das Leben selber, nicht direkt beeinflussen, denen gegenüber das Leben relativ indifferent steht.
Diese Reiz-Empfindlichkeit bildet sich erst spater aus, und zwar im Anschlusse an vitale Reize und deren Organe.
Head hat diese Einteilung nur für Hautempfindungen aufgestellt. Meines Erachtens gilt sie aber auch für die Empfindungen der höheren Sinnesorgane:
Der vitale Faktor in den Sinnesemptindungen des Labyrinthes ist der Gleicbgewichtsnerv, der N. vestibularis. Seine Empfindungen sind für die Haltung des Körpers, für die Gravitatsstatik (kurz Gravistatik) von direkter Bedeutung. Sie werden sofort effektuiert, und steigen nicht oder kaum zum Bewusztsein auf (werden gnostisch kaum verwertet).
Die epïkritische oder gnostische Empfmdung der Sinuesorgane des Labyrinthes ist das Gehör, vom N. cochlearis übermittelt, dessen Empfindungen für das Verhalten oder für die Haltung des Körpers meistens nur von wenig Gewicht sind, gnostisch aber (beim Menschen z. B.) höchste Bedeutung haben.
So hat auch das Auge vitale Komponenten. Die primitive Lichtempfindung, welche für die Photostatik wichtig ist, reguliert den Stand des Körpers in Bezug auf die Lichtquelle, auf das Licht im allgemeinen, und ist für das Leben — namentlich bei niederen Tieren, die für ihren Körper und ihre Nahrungssuche gewisser Lichtverhaltnisse bedürfen, von groszer Bedeutung.
Der gnostische Faktor des Lichtes, für die Erkenntnis der Welt (auch beim Lesen und Schreiben u. s. w.) ist ohne weiteres deutlich. Letztere wird nicht unmittelbar effektuiert aber, ins Bewusztsein aufgenommen, tragt sie bei zu unserem Weltbild.
Der vitale Faktor der Rautempjindungen ist die Wahrnehmung der groben Berührungen, der gröszeren Kalte oder Warme und des Schmerzes.
Hierauf wird wieder reflektorisch geantwortet, meistens durch Abwehrbewegungen.
Die vitalen Hautempfindungen dringen zwar ins Bewusztsein durch, namentlich der Schmerz, sie werden aber bald vermieden und zunachst nicht weiter gesucht, untersucht, d. h. nicht gnostisch verwertet.
19



Die gnostischen Empfindungen des Körpers, der Haut (und der Muskelsensibilitat) ermitteln dagegen unsere Stereognosis, d. h. unsere Kenntnis des Raumes und der Objekte in dem Raume, insofern dieselben durch Betastung erkannt werden können (man denke an den Blinden).
Auf diese feinen, gnostischen Reize wird nicht notwendigerweise unmittelbar reflektorisch geantwortet. Sie werden auch nicht vermieden, im Gegenteil aufgesucht.
So viel über das, was die TJnterscheidung in vitale und gnostische Reize aubelangt.
In zweiter Instanz möchte ich darauf hinweisen, dasz die motorische Effektuierung, welche auf diese beiden Reizkategorien folgt, meistens sehr verschieden ist. Abgesehen noch davon, dasz vitale Reize mehr reflektorisch effektuiert werden als gnostische Reize, ist es auch eine bekannte Tatsache, dasz die motorische Antwort auf protopathische Hautreize meistens negativ ist, d. h. der Reiz wird vermieden. Dies gilt m. E. auch für vitale Sinnesempfindungen:
Die stark einseitige Empfindung einer Macula des Gleichgeiuichtsorganes wird vermieden, besser: korrigiert durch eine solche Veranderung der Körperstellung, dasz der Reiz wieder ins Gleichgewicht kommt mit anderen Reizen.
Die zu starke Lichtaufnahme, namentlich, wenn sie einseitig ist, wird korrigiert, vermieden. Viele photostatische Tiere: Fische, z. B. fliehen das starke Licht und leben im Halbdunkel.
Namentlich aber bei den Hautempfindungen ist die Negativit&t der vitalen oder protopathischen Reflexe klar (Sherrington).
Starke Kalte oder Warme, starke Temperaturschwankungen im allgemeinen, Schmerz, grobe Berührungen: auf alle diese Reize wird fast immer geantwortet mit negativen Beflexbewegungen, d. h. mit einem Entfliehen.
Dem steht gegenüber, dasz epikritische, gnostische Reize oft positive Reflexe zum Vorschein rufen. Man neigt sich dem Flüstern zu, den Lauten — wenn sie nicht durch ihre Harte in die Reihe der protopathischen fallen.
Das Auge sucht sich zu orientieren über das Wesen der Dinge, das es lockt, solange nicht die Harte des Lichtes abstöszt. Gerade ein sanft schimmerndes Licht reizt unsere Aufmerksamkeit, unsere Zuneigung.
Die Hand, die Fingerspitzen suchen die Erfahrung der tastbaren Wirklichkeit, wenn sie nicht schmerzt.
Den zwei Kategorien der Empfindungen entsprechen also im groszen und ganzen zwei Kategorien von Reflexen.
Weniger bekannt ist es, dasz ihnen auch zwei Kategorien von Fasersystemen im Zentralnervensystem entsprechen.
Namentlich für die Hautempfindungen ist dies in meisterhafter Weise ermittelt worden.
Unter den Untersuchern, welche sich dabei ein Verdienst erworben haben, nenne ich nur Edinger, Fabritius, Petrèn und Brouwer.
Wir wissen, dasz sich die vitalen Reize ini Rückenmarke fast sofort kreuzen, dasz dagegen die gnostischen Reize auf derselben Seite aufsteigen und absteigen, und sich auch in ihrem spinalen sensitivo-motorischen Refiex-Organismus nicht oder kaum kreuzen.
Die Auffassung, dasz die aufsteigenden sensiblen Wurzelfasern blosz dazu dienen, mittelst der Hinterstrangkerne und Thalamus die gnostischen Eindrücke auf das Vorderhirn zu projizieren, ist nicht richtig. Manche geben auch Kollateralen ab in die motorische Region des Rückenmarkes (überwiegend gleichseitig). Bei niederen Tieren ist dies sogar ihre Hauptfunktion. Bei der absteigenden Dichotomie jener Fasern ist dies überall die Hauptfunktion.
Eine Erklarung für dieses Verhalten ist indessen nie gegeben, sogar nie versucht worden. Weshalb zieht der vitale Reiz fast sofort auf die andere Seite des Rückenmarkes hinüber? Weshalb führen clie gleichseitig auf- und absteigenden Hinterwurzeldichotomien und deren überwiegend gleichseitige Kollateralen die der gnostischen Empfindungen ? Weshalb ist es nicht gerade umgekehrt im Rückenmark1?
Eine vollstandige Erklarung, auf Grund der in den letzten zehn Jahren ermittelten Gesetze der Neurobiotaxis und stimulogenen Fibrillation kann ich jetzt noch nicht geben, obschon einige Punkte uns auch jetzt schon dafür den Weg weisen.
Ich möchte hier zunachst hinweisen auf den Verband, der besteht zwischen diesen ver-



schiedenen Kategorien von Empfindungen und deren verschiedenartigen Reflexen einerseits und dem eigentümlichen Verlaufe ihrer Rückenmarkswege anderseits.
Betrachten wir in Fig. 1 den Kreis R als eine nicht funktionierende Reizquelle, in Fig. 2 den Kreis R' als Quelle starker protopathischer (vitaler) Reize, in Fig. 3 R" als Quelle der (meistens weniger intensiven) gnostischen (epikritischen) Reize, /^~~~\ dann sehen wir dasz eine Abneigung von den vitalen Reizen
in Fig. 2 erreicht wird durch Kontraktion der von R abgekehrten Langsmuskulatur (M), wahrend in Fig. 3 die Zuneigung zu dem gnostischen Reiz zu stande kommt durch eine Kontraktion der R" zugekehrten Langsmuskulatur (M).
Die gekreuzte Übertragung des Reizstromes in dem Rückenmarke im ersteren Falie ist also in völliger Übereinstimmung mit dem negativen Reflex, d. h. mit der Abneigung von der Reizquelle, wahrend im zweiten Falie der positive Reflex, (die Zuneigung zu der Reizquelle) und die gleichseitige Reflexübertragung mit einander in Übereinstimmung sind.
Figur 4 zeigt uns auf einem Querschnitt den Verlauf des Reflexreizes bei negativer Antwort auf vitalen Reflex wegen, Fig. 5 bei positiver Antwort auf gnostische Reize.
Im ersteren Falie findet man einen gekreuzten, im zweiten einen homolateralen Verlauf und Ablauf des Reizes.
Auch der Nutzen des gleichseitigen Aufsteigens und Absteigens der dichotomisierten Fasern ist unter diesem Gesichtspunkt deutlich, weil dadurch die nahe liegenden gleichseitigen Segmente dieselbe Wirkung integrieren.
Wie jedoch gesagt ist, möge die Sache uns teleologisch hierdurch naher gemekt sein, die Ursache jener Bahnbildung ist damit nicht erkannt.
illUOOGLl WIJ.
in den Gesetzen fin den, welche uns die Reize haben kennen lernen als die gestaitenden Krafte des Nervensystems.
Die Frage, die uns
jetzt interessiert, ist also diese: wie kann man sich denken, dasz die gestaitenden Krafte des Nervensystems diese Fasern gebildet haben?
In dieser Hinsicht verweise ich auf die von mir an anderen Stellen öfters erwahnten Gesetze der Neurobiotaxis und diejenigen der stimulogenen Fibrillation, welche in sehr ingeniöser Weise von Bok ans Licht gebracht wurden.
Die Gesetze der Neurobiotaxis können kurz zusammengefaszt werden in den Satz: dasz Bahnverbindungen, seien es dendritische, seien es axonale, sich immer bilden zwischen stimulativ korrelierten Gebieten, und dasz dabei die Haupt-Dendriten sich bilden und schlieszlich auch der Zelleib der Ganglienzelle sich verschiebt in der Richtung der maximalen Reizladung.
Das Gesetz der stimulogenen Fibrillation fügt dem hinzu, dasz die Achsenzylinder (die sich ebenfalls zwischen stimulativ korrelierten Gebieten bilden) auswachsten mit dem Reizverlauf,
R = Reizquelle.
Fig. 2 demonstriert die Abneigung zu der Reizquelle bei Kontraktion der Kontrolateralen,
Fig. 3 die Zuneigung bei Kontraktion der gleichseitigen Muskelu (M.)
R = Reizquelle. Fig. 4 demonstriert den kontro-lateralen Reflexbogen, Fig. 5 den homo-lateralen Reflexbogen der Hautaensibilitat.



dasz sie im Gegensatz zu den Dendriten (die stimulo-petal wachsen), stimulo-fugal oder, besser gesagt, stimulo-konkurrent (mit dem Reiz mitgehend) wachsen, und zwar (wie bekannt) vor der Bildung der Dendriten.
Diese beiden Gesetze hat Bok neuerdings benutzt, die Bildung und die bestimmte Selektivitat in der Ausbildung der motorischen Wurzelverbindungen der Reflex-Bahnen im allgemeinen zu erklaren.
In welcher Weise diese Gesetzmaszigkeiten nun auf die Ausbildung der positiven und negativen Reflexe und deren Bahnen bei verschiedenartigen Eeizungen derselben Hautstelle angewandt werden können, erfordert noch weitere Untersuchungen.
Indessen haben wir in der Mitteilung Boks schon wertvolle Hinweise für die Erklarung des gekreuzten Verlaufes der primitiven sekundaren Sensibilitatsbahn. Bok hat in 1917 darauf hingewiesen, dasz der Reflexbogen veranlaszt wird von dem Effektor, in dem Sinne, dasz dieser alle Reize zu sich zieht, welche infolge seiner Kontraktion den Körper treffen.
Es ist nun klar, dasz, wenn ein Tier (wie das obengezeichnete) in einem an allen Seiten gleichmaszig reizenden Medium liegt (also ohne eine besonders lokalisierte Reizquelle, wie in der Figur) eine, durch irgend einen anderen Einflusz verursachte Kontraktion des linken Muskels die rechte Seite des Körpers nach auszen exponiert, d. i. mehreren und starkeren Einflüssen aussetzt, als die gebeugte Seite.
Die gestreckte Seite wird infolgedessen diejenige, welche die meisten Reize von der Auszenwelt empfangt, und diese Reize werden sich nach den BoKschen Regeln der Reflexbahnbildung korrelieren mit der kontrolateralen Muskelkontraktion.
Ueber den scheinbaren Widerspruch dieser Genese der Reflexbahn mit den Erfahrungen von Uezküll und Magnus, dasz im ausgebildeten Nervensystem ein Reiz geneigt ist in einen erschlafften Muskei hinein zu ziehen, darüber spater !)
In Übereinstimmung mit meiner Auseinandersetzung ist es, dasz die Ausbildung der Bogenfasern, welche (vergl. Fig. 4) den negativen Reflex ermitteln 2), in der Phylogenese der gleichseitigen Reizübertragung und den positiven Reflexen, namentlich der Ausbildung der gleichseitigen sensitivo-motorischen Reflexkollateralen 3) voran geht.
Hiermit in Übereinstimmung ist auch, dasz das Hochhinaufsteigen der gleichseitigen Wurzelfasern erst predominant wird bei höheren Tieren, und dasz es gerade diese Fasern sind, welche mittelst der Hinterstrangkerne und des Zwischenhirns eine Projektion erhalten auf der Rinde, welche bekanntlich das gnostische Zentrum kat' exogen darstellt.
1) Hier sei blosz bemerkt, dasz nach Magnus diese Reflexauslösung bedingt wird durch die Anwesenheit der sensiblen Innervation in der erschlafften Extremitat. Dasz hier ein erschlaffter Muskei-Tonus den Reizstrom anzieht, glaube ich nicht, vielmehr ein Zustand von Reizung jener Gegend durch Reckung. Jedenfalls liegt dabei auch ein den Gesetzen der Neurobiotaxis entsprechendes Korrelat vor.
2) Wie auch der Abwehrreflex des Fuszes und der Zehen (Babinsky) ontogenetiseh alter ist, als die Zuneigung jener Teile zum Fuszsohlreiz.
3) Dieselben entstehen erst beim Frosch (von Lenhossek).



LITERATUR.
Edinger, Einiges vom Verlauf der Gefühlsbahnen. Deutsche mediz. Wochenschr. 1890.
Pètren Ein Beitra°- zur Frage vom Verlaufe der Bahnen vom Hautsinne u. s. w. Scandin. Arch. f. Physiol. Bnd. 13,1902. Sherrington, The integrative action of the nervous system. London, 1906. Head and Ri'vers, A human experiment in Nerve division. Brain Fol. 31, 1908.
Fabritius Studiën über die sensible Leitung im menschlichen Rückenmark u. s. w. Arbeiten a. d. path. Instit. der Universitiit Helsingfors. Bnd. II, 1908.
Ariëns Kappers, Weitere Mitteilungen über Neürobiotaxis. Die Selektivitiit der Zellenwanderung. Die Bedeutung synchronischer Reizverwandschaft. Folia Neurobiologica. Bnd. I, 1908.
Bok Die Entwicklung der Hirnnerven und ihrer zentralen Bahnen. Die Stimulogene Fibrillation. Folia Neurobiologica. Bnd. IX, 1915.
Brouwer, Die biologische Bedeutung der Dermatomerie. Folia Neurol. Bnd. 9, 1915.
Ariëns Kappers, Further Contributions on Neürobiotaxis N°. IX. The dynamic polarisation of the Neurone. Journ.
of Comp. Neur. Bnd. 27, 1917. — Psych. en Neur. Bladen, Amsterdam, 1916. Bok, The development of reflexes and reflextracts I. The reflex-circle. Psych. en Neur. Bladen, Amsterdam, 1917.







Raderdieren uit het plankton der Amsterdamsche grachten
DOOR
Dr. N. WIBAUT-ISEBREE MOENS
(met een kaart)
1. INLEIDING
Het Amsterdamsche grachtencomplex vormt een onderdeel van Amstellands boezem en kan daarvan geheel worden afgesloten. Een reeks van sluizen kan de grachten afsluiten van het IJ-Noordzeekanaal; de afscheiding met het hoofdgedeelte van Amstellands boezem, den Amstel geschiedt door de Amstelsluizen en sluizen in de Stadhouderskade, n.1. de toldeur onder het Leidscheplein en de sluis bij het Weteringhek. Ook met Rijnlands boezem is gedeeltelijk rechtstreeks langs Schinkel en Kostverlorenvaart door de sluizen in de Kostverlorenvaart, gedeeltelijk indirect langs de Ossendorper Binnenpolder communicatie mogelijk. Tegenover den samenhang met Amstellands boezem echter is die met Rijnlands ondergeschikt, daar als regel Rijnland lager staat dan het Stadsgrachten gebied, en menging van het water slechts door het scheepsverkeer langs de Kostverlorenvaart, het v. Lennepkanaal en den Schinkel zal plaats hebben. De afwatering van het Amstelwater is door het soms vrij aanzienlijke verval van veel meer beteekenis. Verder bestaat er een kunstmatige verbinding met de Zuiderzee langs de 9 syphonkokers, die bij Zeeburg in het Merwedekanaal liggen en waardoor bij voldoend verval tusschen Zuiderzee en het grachtennet water kan worden in- of uitgelaten. Het Zuiderzeewater kan langs dezen weg als spuiwater worden gebruikt en als regel laat men dagelijks in den nacht een vrij aanzienlijke hoeveelheid zeewater binnen. Het IJ-Noordzeekanaal staat als regel lager dan de stadsgrachten en meestal zal dus slechts stadswater naar dat gebied toevloeien en niet omgekeerd. De totale oppervlakte van het grachtennet bedraagt + 260 H.A., de diepte ongeveer 2'/2 Meter.
Gedurende drie jaren heb ik in den regel maandelijks in de Amsterdamsche grachten op vaste punten planktonmonsters verzameld. Dit geschiedde met een tweeledig doel. Allereerst om van dit watergebied de fauna en flora te onderzoeken, waarvan nagenoeg niets bekend was; in de tweede plaats om zoo mogelijk een inzicht te krijgen in de rol van de verschillende micro-organismen in het vervuilings- en zelfreinigingsproces in de stadsgrachten. Sedert het gereedkomen van de groote nieuwe rioleering (1913—1915) vormt het grachtennet niet meer een gelijkvormig geheel, maar er is één gedeelte, n.1. de Oude Stad, waar de toestand bij het oude is gebleven en waar faecaliën en huishoudwater nog in de grachten vloeien en een ander gedeelte n.1. de Nieuwe Stad, alles buiten de Mauritskade—Stadhouderskade—Nasaukade, waarin geen Vervuild water meer afvloeit. De beide gebieden hydrobiologisch te vergelijken was mede het doel van dit onderzoek.



Daar onberispelijk quantitatieve planktonbepalingen tot de uitzonderingen behooren >) besloot ik mijn monsters althans zóó te nemen en te verzamelen, dat zij onderling vergelijkbaar waren en dat de eventueel gemaakte fouten dan ook voor alle gelijk waren.
In de meeste grachten, althans in de oude stad was het water oppervlakkig veel' te vuil om sleepende of horizontaal te kunnen visschen. Aardappelschillen, uien, papier, groentenafval zou het hoofdbestanddeel van het verzamelde „plankton" hebben uitgemaakt. Ook de beweging van de schroef van de motorboot maakt het water voor monsterneming ongeschikt en om de boot zonder aanzetten van den moter uit te laten loopen daarvoor was op dé meeste plaatsen de scheepvaart te druk. Ik besloot daarom met een gewoon horizontaal planktonnet (gaaswijdte 85 M) vertikaal te visschen. Het netje werd tot anderhalve meter diepte neergelaten en dan snel opgehaald tot vlak onder het wateroppervlak. Dit werd, om althans iets meer water af te visschen vijfmaal achter elkaar herhaald. Het netje dieper dan anderhalve meter te laten zakken was in de meeste grachten niet mogelijk zonder bodem"monsters te krijgen. Op alle plaatsen werd op dezelfde wijze en met hetzelfde netje"-evischt en alle monsters dadelijk in formaline gefixeerd. Deze vangmethode heeft natuurlijk hare bezwaren. Ten eerste ontsnapt het nannoplankton door de mazen van het netje; ten tweede ontvluchten o.a. de meeste copepoden, daar men deze dieren slechts met een grooter net goed kan vangen; ten derde is de hoeveelheid afgevischt water gering althans veel minder dan zij bij horizontale visscherij in den regel is. Doch in de gegeven omstandigheden was deze methode de meest bruikbare, en daar deze bezwaren voor alle monsters dezelfde zijn zyn de aldus verzamelde monsters onderling vergelijkbaar. Dit is voor het nagaan van dé verspreiding van de met het netje gevangen organismen een eerste vereischte.
Verder droeg ik er zorg voor, dat het monster vanuit de stilliggende boot in het midden van de gracht werd genomen. Het kwam mij voor, dat in een stadsgracht, waarin voortdurend geboomd en gevaren wordt, van een zuivere onderscheiding van een litoraal «ebied langs den wallekant en een linmeticum weinig te zien zou zijn, ook al geeft bijv. H Dieffenbach 2) op dat in slooten van 1 Meter een dergelijke invloed van den wal wel waarneembaar is! Mijn bezwaar vlak bij den oever te visschen kwam voort uit de zichtbare vervuiling door het uit de riolen stroomende water. De invloed van in de gracht geloosd water was bijvoorbeeld op verschillende punten duidelijk waar te nemen aan de temperatuur van het water, zooals uit onderstaand tabelletje blijkt.
Temperatuur van het water aan de oppervlakte in graden Celsius
Amstel b/d Magere brug.
6° 13.5° 16° 15.5° 12.5° 25° 12.5°
7.5°
De hoogere temperatuur van het Entrepötdok-water vergeleken met dat van de overige grachten, waarvoor de Amstel als voorbeeld werd genomen, is te wijten aan het geloosde condenswater van de Electrische Centrale. Alleen 22 Nov. 1916 was de temperatuur van het Entrepotdok-water lager dan elders. Hoewel hier niet van rechtstreeks belang, moge dit een aanduiding zijn clat men bij grachten steeds rekening moet houden met de mogelijkheid van een invloed van instroomend water.
1) H. Bachmann, Das Phytoplankton des Süsswassers, 1911 p 23 vooral p 27 Suppl.X^™Np?25H' Bi01' Unt" " Raderti6ren' Int ReVUe d- W Hydrobiologie und Hydrographie Bd. IV. Biol.
Datum. Entrepotdok.
17 Maart '16. 10°
26 April '16. 15°
27 Juni '16. 20° 27 Sept, '16. 17° 22 Nov. '16. 5.5° 12 Juni '17. 26° 31 Mei '18. 16° 26 Nov. '18. 9°



üit de volledige analysen van alle plankton monsters blijkt dat het grachtennet moet verdeeld worden in verschillende gebieden, die op zichzelf min of meer een geheel vormen en wat de planktonsoorten betreft een eigen karakter hebben. In het eene gebied overwegen meer de marine vormen, in het andere soorten uit het zoete water. De gebieden zijn de volgende: I. Het van Lennepkwartier tot en met de Nassaukade. II. Jordaan tot en met de Brouwersgracht.
III. Grachtennet ten westen van den Amstel.
IV. Binnen-Amstel, Rokin, Burgwallen.
V. Markengracht, Houtkoopersburgwal, O.-Indische kade enz. . VI. Funenkade, Entrepotdok, grachten ten oosten van den Amstel. VIL Amstel, Stadhouderskade, Mauritskade. VIII. Het IJ, Open Haven b/h Centraalstation, Oosterdok.
Kaartje van het grachtennet van Amsterdam en van de aangrenzende wateren. I—VIII verschillende gebieden der stadsgrachten (zie tekst). Zwart zijn aangegeven de parken en plantsoenen; die over 't IJ en bij Zeeburg zijn in voorbereiding. grens der gemeente Amsterdam. Schaal 1 : 50 000.
Om verder een beeld te geven van de schommelingen in het chloorgehalte zijn in onderstaande tabel voor elk gebied de in den loop der jaren waargenomen laagste en hoogste cijfers vermeld.
Chloorgehalte in grammen per Liter
Gebied minimum maximum
I 0.5 Jan. 4.1 Aug.
II 0.5 Jan. 3.6 Juni
III 0.7 Jan. 4.1 Aug.
IV 1.5 Nov. 4.4 Juli V 2.3 Nov. 4.4 Aug.
VI 2.3 Dec. 4.1 Juni
VII 0.6 Mrt. 2.5 Juni
VIII 1.8 Nov. 4.6 Aug.
20



■
Uit de tabel blijken verschillende dingen. Men ziet dat in 't algemeen de laagste chloorcijfers in den winter vallen, de hoogste in de zomermaanden. Deze voor alle grachten geldende regel komt voort uit het feit dat in den winter het Amstelwater zeer overvloedig kan zijn, het ingelaten Zuiderzeewater gering. In den zomer wordt daarentegen veel spuiwater ingelaten en heeft de Amstel een lagen stand. Verder zijn in de gebieden V, VI en VIII de chloorcijfers het geheele jaar hooger dan in andere gebieden.
Ik heb gemeend de raderdieren als geheel uit de gezamelijke planktonmonsters te kunnen behandelen, omdat verschillende soorten bijna steeds het planktonbeeld beheerschen en in alle gebieden, ook in de meest vervuilde, voorkomen. Hieruit mag men verwachten, dat ook in de huishouding van het grachtwater de raderdieren een belangrijke rol spelen en dat het dus van beteekenis is na te gaan, of de soorten in Amsterdam gevonden uit andere deelen van Noord-Holland, zooals den Amstel, den Schinkel, de Zuiderzee, telkens worden aangevoerd, dan wel of zij autochtoon zijn en als ingeburgerde typen van het grachtwater zijn te beschouwen. Hebben zij, wat ik vooronderstel, een belangrijke beteekenis bij de zelfreiniging van het water, dan zal het daarvoor niet onverschillig zijn, waar de verschillende soorten vandaan komen.
Ik ben zoo gelukkig geweest een opgave te kunnen gebruiken van andere Noord-Hollandsche vindplaatsen van de meeste der in Amsterdam waargenomen soorten. Deze opgave is ontleend aan planktontabellen, welke door Mejuffrouw G. M. oe Lint, assistente bij het Rijks Instituut voor Biologisch Visscherijonderzoek zijn vervaardigd en die mij door den directeur van genoemd Instituut werd verstrekt.
Bij de onder nader beschreven soorten zal men zien dat het aantal „loricate" soorten de „illoricate" verre overtreft. Dit komt niet omdat zij in het grachtwater niet voorkomen, maar omdat in gefixeerd materiaal de illoricate niet te determineerden zijn. Een aanvulling van uitsluitend naar levend materiaal bepaalde soorten moge dan ook later volgen.
2. WAARNEMINGEN.
Anuraea aculeata Ehrbg.
Zeer algemeen, overal, in zoetwater, pelagisch.
Rondom Amsterdam: het geheele jaar en bijna overal talrijk, zoowel in brak- als in zoetwater. Noordzeekanaal, Spaarne, Ringvaart met plassen, Poel bij Amstelveen, Amstel, Abcouder Meer, Gein-Angstel, Merwede-kanaal. In het Abcouder Meer en het Gein klaarblijkelijk voorjaarsvorm.
In Amsterdam: het geheele jaar, 9 9 met eieren in alle gebieden vooral talrijk in I, II, III, VII. — Nog talrijk bij 3.7 gr. Cl. p. L. in de Prinsengracht b/d Runstraat, 6 Juni '16,
Anuraea aculeata curvicornis Gosse. Verspreid:
In Amsterdam: 's winters, een enkel exemplaar in I en VII.
Anuraea aculeata valga Ehrbg. Verspreid.
In Amsterdam: voorjaar en zomer, enkele maal 's winters, enkele exemplaren, soms met ei in I, II, III, VI, VII.
Anuraea cochlearis Gosse.
Algemeen verspreid, overal, in zoetwater, pelagisch ').
Rondom Amsterdam: minder algemeen, doch even verspreid als de vorige, meer in zoet-
1) Volgens Wesenberg-Lund, Studies over de Danske Stfers Plankton. 1904. Summary of Contents, p. 32, „in Denmark in all kinds of water except dung-water (sic!) which it seems to avoid".



dan in brakwater. Nooit zeer talrijk in het Noordzeekanaal, Spaarne en Ringvaartgebied, overigens samen met de vorige soorten eveneens voorj aars vorm. In den Amstel.
In Amsterdam: het gebeele jaar, niet talrijk, 9 9 met eieren in alle gebieden; vooral in I en VII.
Anuraea cochïearis tecta Gosse.
Verspreid, zoetwater; algemeen in brakwater (Wesenberg Lund, l.c.).
Rondom Amsterdam: met de vorige, doch meer in brakwater naar het schijnt. In het najaar talrijk in het Noordzeekanaal, Spaarne en de Ringvaart, 's voorjaars en zomers vooral in de Poel bij Amstelveen! Zeer zeldzaam in het Abcouder Meer, tamelijk zeldzaam in het Angstel-Gein gebie.d. Nog niet in den Amstel gevonden.
In Amsterdam, het geheele jaar, meestal zonder eieren in alle gebieden, het talrijkst hoewel nooit zeer veel in VI, ook VIII, eenmaal vrij veel in de Amstel b/d Munt, 2 Aug. 1916, 4.2 gr. Cl. p. L.
Blijkbaar een vorm, die de voorkeur geeft aan brakwater.
Asplanchna soorten.
In Amsterdam: het geheele jaar, in alle gebieden, dikwijls zeer talrijk.
Brachionus angularis Gosse.
Algemeen, zoetwater, litoraal, 's zomers.
Rondom Amsterdam: de typische vorm in alle jaargetijden, het talrijkst in den zomer, door het geheele gebied verspreid, doch meer in het Noordzeekanaal-Spaarne-Ringvaartcomplex, dan in de zuidelijke boezemwateren. Ook in den Amstel. In het Abcouder Meer slechts zeldzaam.
In Amsterdam: in den zomer, éénmaal in den herfst, in alle gebieden, 99 met eieren, bijna altijd talrijk, vooral veel in 1, VII en IV, en vanuit deze gebieden waarschijnlijk telkens weer aangevoerd in de overige grachten.
Brachionus angularis bidens (Plate).
Verspreid, zoetwater, waarschijnlijk algemeen, pelagisch, niet 's zomers. Rondom Amsterdam: eenmaal gevonden in het Alkmaarder Meer.
In Amsterdam: in winter en voorjaar, eenmaal in Juni, enkele exemplaren, soms met ei, vooral in I en II, waarschijnlijk vanuit den Schinkel.
Brachionus bakeri O. F. Muller. Verspreid, soms talrijk, litoraal, 's zomers.
Rondom Amsterdam: over het algemeen zeldzaam, voornamelijk in het NoordzeekanaalSpaarne-Ringvaart-complex, doch alleen in het voorjaar in het Spaarne tamelijk veel. Zeldzaam in den zomer in de Poel, een enkele maal in het Merwedekanaal. Ontbreekt in het Abcouder Meer. Amstel? Schijnt een brakwatervorm te zijn.
In Amsterdam: alleen in April en Juni 1916, talrijk met eieren in V, VI, VII en IV. In Pl. Lijnbaansgracht b/d Muiderpoort 27 Juni '16, in water met 4.1 gr. Cl. p. L.
Blijkbaar een soort, die de voorkeur geeft aan brakwater en in de grachten autochtoon is.
Brachionus bakeri brevispinus Ehrbg. Als de vorige soort, litoraal.
In Amsterdam: in zomer en herfst, in alle gebieden, 99 met eieren en cf d% zeer veel, vooral in I en III, doch ook, hoewel minder veelvuldig, in VI en VIII, niet in VIL Een vorm, die misschien van den Schinkel is binnengekomen, doch zich stellig thuis voelt in 't brakke water: bijv. zeer talrijk v. Lennepkanaal, 2 Aug. '16, in water met 4.1 gr. Cl. p. Liter!



Brachionus bakeri cluniorbicularis (Skorik).
In Amsterdam: in April en Juni enkele exemplaren, zelfde monster van Juni, bevatte zeer veel Br. bak. brevispinus.
Brachionus. mülleri Ehrbg.
Marien en brakwater, algemeen in zeewater, litoraal.
In Amsterdam: alleen in den zomer, met eieren, in alle gebieden, bijna altijd talrijk, zonder voorkeur voor een bepaald gebied, echt grachttype, niet talrijker wordend naar de Zuiderzeekant toe.
Brachionus pala Ehrbg.
Zeer verspreid, soms zeer talrijk, semipelagisch.
Rondom Amsterdam: evenals Brach. angularis, doch talrijker. In het NoordzeekanaalSpaarne-Ringvaart-complex en in het Merwede-kanaal naast den typischen vorm en nog iets veelvuldiger forma amphiceros (Ehrbg.); in Poel, Abcouder Meer en Gein alleen de typische vorm! Nog niet in den Amstel gevonden.
In Amsterdam: het geheele jaar, in alle gebieden, 92 met eieren, ook cf cf doch zeer talrijk in I en misschien vandaar in de overige grachten, ook zeer talrijk in de Nieuwe Vaart, 26 April '16, in water met 2.8 gr. Cl. p. L. — Grachttype?
Brachionus pala amphiceros Ehrbg. Als pala, pelagisch.
Rondom Amsterdam: zie voorgaande soort.
In Amsterdam: alleen in voorjaar en zomer, zeer talrijk, in alle gebieden behalve V, 92 met eieren, cf cf, zeer veelvuldig in I en VII, doch bijv. ook buitengewoon veel 31 Mei 1918 Punenkade, Cl. geh. 1 Waarschijnlijk wel een grachttype.
Brachionus pala dorcas Gosse.
Zeldzaam, steeds naast pala en amphiceros.
In Amsterdam: in Dec. '15, Jan. Maart en Juni '16, enkele exemplaren met eieren, naast pala en amphiceros, in I, II, III, VI en VII.
Branchionus urceolaris O. P. Muller.
Meestal algemeen, litoraal en tusschen planten, in grootere watergebieden ontbrekend.
Rondom Amsterdam: minder algemeen verspreid en minder talrijk dan Br. angularis en pala. Veelvuldig alleen in het Spaarne, van voor- tot najaar en, des zomers in het Noordzeekanaal c. a. Zeldzaam in de Poel, de Amstel, het Abcouder Meer en het Gein, meestal alleen in het voorjaar.
In Amsterdam: Mei tot en met September, eenmaal in Januari, in alle gebieden behalve V, 9 9 met eieren, cf cf, meestal zeer talrijk, vooral in I maar ook in VIII, bijv. buitengewoon veel op 2 Aug. 1916 in het zwembassin Dijksgracht, in water met 4.5 gr. Cl. p. L.; grachttype, dat in het brakwater zéér thuis is.
JSfotholca acuminata Ehrbg.
Verspreid, vooral talrijk in den winter, pelagisch.
Rondom Amsterdam: overal zeldzaam, komt in het Noordzeekanaal en Spaarne alleen in voorjaar en winter voor, in het Abcouder Meer en het Gein ook in het najaar, 's Winters in den Amstel. Schijnt in de Poel te ontbreken!
In Amsterdam: in winter en voorjaar, steeds enkele exemplaren, in alle gebieden behalve V en VIII.



Roti/er spp.
Rondom Amsterdam: verschillende soorten van dit pedonische geslacht werden nu en dan in zomer- en najaarsplankton van het Spaarne aangetroffen.
In Amsterdam: Roti/er vulgaris Schrk., in winter en voorjaar in I en waarschijnlijk ook elders (zie opmerking blz. 154).
Pedalion fennicum Lev.
K. M. Levander, Eine neue Pedalion-Art. In: Zoölogische Anzeiger, XV, 1892, p. 402—404.
t Zusatz zu meiner Mittheilung über Pedalion fennicum. In: Zoölogische Anzeiger, XVI,
1894, p. 26—27.
. , Beitrage zur Kenntnis der Pedalion-Arten, mit einer Tafel, p. 1—33. In: Aeta Soc, pro
fauna et flora fennica, 1895. C. T. Hudson, On Pedalion mira. In: The Quarterly Journal of microscopical science, Vol. XII,
1872, N. Ser., p. 333-338, Taf. XIX. C. T. Hudson und P. H. Gosse, The Rotifera. Vol. II, 1889, p. 131—133, Taf. XXX, fig. 1. Eüg. v. Daday, Morphologisch-physiologische Beitrage zur Kenntnis der Hexarthra polyptera
Schm. In:' Természetrajzi Füzetek, Budapest (= Natural History Magazine, Hungarian
Nat. Museum) Vol. X, p. 214-249. Taf. VIII, IX. P. de Beaüchajip, Seconde liste de Rotifères observés en France. In: Bulletin de la Société
Zoologique de France, Vol. 31, 1906, p. 148. Niet genoemd in Brauer Süsswasserfauna, Heft 14, 1912.
Dit zéér eigenaardige, echt pelagische raderdier moet stellig beschouwd worden als een zeldzaamheid. Het wijkt van Pedalion mirum Huds., die zeer verspreid is en ook in ons land op verscheidene plaatsen in zoetwater voorkomt, af door het ontbreken van de beide dorsale uitsteeksels op het achterlijf en door zijn voorliefde voor brakwater. Levander (1892, p. 402) geeft wel bepaaldelijk op, dat het water, waarin in grooten getale deze door hem als nieuw gevonden soort voorkwam, zoet is, maar de ligging van het kleine poeltje 1 Meter boven den zeespiegel en 10 Meter van de kust in een kale granietrots, maakt het niet onmogelijk, dat al was het water op het oogenblik, dat Levander erin niet zout, het toch brakker dagen gekend had. Het water van de Finsche golf heeft op die hoogte een zoutgehalte van 6—7°/00. Beauchamp geeft deze soort op in een lijst van marine- of brakwatersoorten vooreen poeltje de La Nouvelle in Aude in Zuid Frankrijk aan de golf van Lion.
Rondom Amsterdam: zeldzaam. Tot dusverre alleen gevonden in Zijkanaal 0 van het Noordzeekanaal (Februari 1915), in het Spoorwegbassin te Helder (Mei 1917) en in het Alkmaarder Meer (April 1918). Brakwater-dier.
In Amsterdam: het eerst gevonden 22 Mei 1916 in de Zuiderzee vlak voor de uitmonding van de Syphonkokers bij Zeeburg (Cl. geh. 3.9 gr. p. L.), wijfjes met één ei, sommige met 4 eieren; 31 Mei 1918 in de Funenkade enkele 92, dienzelfden dag in de Stadhouderskade en in den Binnen-Amstel bij de Munt enkele exemplaren, sommige met één ei.
De door mij en door Mej. nti Lint gevonden exemplaren wijken alle eenigszins af van de uitvoerige beschrijving van Levander en van diens teekening (Acta Soc. pro fauna et flora fennica, 1895, fig. 2 en 3). Daar teekent en beschrijft hij de beide laterale extremiteiten; de dorsale heeft 7, de ventrale 8 'borstels. Op blz. 14 zegt hij: „Bei P. fennicum ist „der ventrale Seitenanhang mit acht Borsten versehen (3 + 3 Seitlichen und 2 an der Spitse), „der dorsale dagegen mit nur sieben. Die Zahlen scheinen ziemlich constant zu sein". Bij de exemplaren uit de stadsgrachten en uit de Zuiderzee vind ik zonder uitzondering aan de ventrale en aan de' dorsale extremiteiten elk zes borstels; en ook de exemplaren uit het spoorwegbassin in den Helder, die ik gelegenheid had te onderzoeken, hebben alle 6 borstels. De grootte van het dier komt overeen met Levander's maten, die voor 't wijfje opgeeft 0,23 mM.; de Amsterdamsche exemplaren hebben "precies dezelfde grootte; enkele exemplaren uit den Helder 0,243 mM. — Bij wijfjes, die één ei droegen, vond ik de grootte daarvan



0,104 mM. lang, 0,085 mM. breed. De grootte der eieren, die ten getale van 4 bij een der wijfjes voorkwamen, bedroeg 0,065 bij 0,048 mM. Beide getallen wijken dus eenigszins af van de opgave van Levander, die voor de kleine, „manlijke" eieren opgeeft 0,03 mM. en voor de groote, vrouwelijke eieren 0,08 mM. lang en 0,06 mM. breed.
Polyarthra platyptera Ehrbg.
Zeer verspreid, het geheele jaar, pelagisch.
Rondom Amsterdam: door het geheele gebied verspreid in alle jaargetijden, doch talrijk alleen in de Poel, het Abcouder Meer en het Gein, vooral in het voorjaar. Amstel? schijnt meer van zoet-, dan van brakwater te houden.
In Amsterdam: het geheele jaar, in alle gebieden behalve V en VII, dikwijls met eieren, slechts een enkele maal wat talrijker, bijv. 17 Maart 1916 vrij veel in de Stadhouderskade bij Heinekens Brouwerij, in water met 0,7 gr. Cl. p. L.
Synchaeta spp. Zie opmerking blz. 154.
Triarthra longiseta Ehrbg.
Algemeen, het geheele jaar, pelagisch.
Rondom Amsterdam: zeer verspreid, het talrijkst in de voor- en najaarsmaanden. In Noordzeekanaal, Spaarne, Ringvaart en Poel gedurende het geheele jaar, in het Amstelgebied, het Abcouder Meer, het Gein en het Merwedekanaal zeldzaam, of geheel afwezig, in zomer en herfst. Amstel? schijnt meer van brak-, dan van zoetwater te houden.
In Amsterdam: het geheele jaar in alle gebieden, meestal met eieren, komt waarschijnlijk zoowel langs den Schinkel a]s met Amstelwater in de grachten, komt echter ook talrijk voor in VIII, bijv. in het Oosterdok 2 Aug. '16 in water met 4,6 gr. Cl. p. Liter. — Telkens met zoetwater aangevoerd schijnt deze soort zich in brakwater zeer thuis te voelen.
3. GEVOLGTREKKING.
Zooals uit bovenstaande opgaven blijkt komen raderdieren het geheele jaar en steeds talrijk in het grachtwater voor. Stellig zijn er sommige soorten, die telkens met het Amstelen Schinkelwater worden aangevoerd. Geen enkele komt met het zeewater in de grachten. Ook van Pedalion fennicum en Brachionus mülleri geloof ik dat niet, want dan zouden deze soorten zeker vroeger door v. Breemen in de Zuiderzee zijn gevonden. Daarnaast komen een aantal soorten voor die euryhalien, autochtoon en meso- tot polysaproob zijn, raderdieren die geen voorliefde hebben voor een der gebieden, echte brakwater- èn echte vuilwater vormen, die zich plaatselijk zeer sterk kunnen vermenigvuldigen. Onder deze autochtone soorten zou ik ook Ped. fennicum willen rekenen, ook al hebben wij daar niet veel vindplaatsen van. Tot nu toe is Ped. fennicum slechts aan den buitenrand van de stad gevonden en ik durf nog niet te zeggen of hij vervuild water zou kunnen verdragen. Op grond van bovenstaande gegevens meen ik de beide volgende groepen van grachttypen te kunnen onderscheiden:
I. Met het boezemwater aangevoerde soorten: II. Autochtone-soorten:
Anuraea aculeata. Anuraea cochlearis tecta.
„ cochlearis. Brachionus bakeri en bakeri brevispinus.
Brachionus angularis. „ mülleri.
Polyarthra platyptera. „ pala en pala amphiceros.
Triathra longiseta. „ urceolaris.
Pedalion fennicum?
Het komt mij niet overbodig voor een lijsje te geven van de soorten die naast de genoemde raderdieren door mij als echte Amsterdamsche grachttypen werden gevonden.



'pen.
Balanuslarven. Brachionus angularis.
„ bakeri.
„ bakeri brevispinus.
„ mülleri.
„ pala.
„ pala amphiceros.
„ urceolaris. Codonella lacustris. Difflugia urceolata. Em*ytemora affinis. ( „ hirundoïdes). Naupliën.
(Pedalion fennicum). Triarthra longiseta.
materiaal waar te nemen wat de dieren eten en tegelijk aan het nannoplankton na te gaan, waar zij in het water hun dagelijksch voedsel vinden. De kennis van het voedsel; dat door het zoöplankton gebruikt wordt, kan aan de namen oligo-, meso-, en polysabroob diepere beteekenis geven. Zonder deze kennis hebben naar mijne meening deze adjectieven slechts een eenzijdige beteekenis en zal men telkens op de bekende lijsten van Kolkwitz en Marsson uitzonderingen vinden.
Een dergelijk onderzoek naar het dieet der vei-schillende zoöplanktonten wordt thans door mij begonnen.
Amsterdam, 18 December 1918.
Grachtty
Planten.
Bacillaria paradoxa. Beggiatoa mirabilis (bodem f). Coscinodiscus biconicus. Oscillaria agardhi.
„ tenuis. Scenedesmus quadricauda.
Dieren.
Anuraea aculeata. „ cochlearis.
„ tecta. Asplanchna ssp.
Onmiddelijk komt uit die tabel naar voren welk een belangrijk aandeel van het plankton de raderdieren vormen. Het is dan ook te verwachten dat zij bij de zelfreiniging van hetgrachtwater een bepaalde rol zullen vervullen. Welke die is en waarop dus feitelijk de meso- en polvsaprobie dezer dieren berust kan slechts uitgemaakt worden door aan levend







ContributioD to the knowledge of the Plaeentation of the Cape Goldmole (Chrysochloris)
BY
Dr. DAN. DE LANGE Jr.
(With plate IV—VII).
Setting in order the literary inheritance of late prof. A. A. W. Hubrecht I found some interesting notes upon two series of sections through young uterine swellings of Chrysochloris probably made bij Mr. Arthur Willey of Montreal. These notes directed my attention to the plaeentation of this insectivore. Therefore as prof. Max Weber asked my collaboration to the memorial number of „Bijdragen tot cle Dierkunde" for Dr. Kerbert's seventieth anniversary, I resolved, after cutting some more series of slightly older stage, to investigate this subject in order to come to some provisional conclusions.
The Embryological Institute at Utrecht disposes of some ten uteri of Chrysochloris, five or six of which are pregnant, while the remaining are in virginal or puerperal conditions. The diameter of the swellings ranges from 5 to 18 mM. Chrysochloris possesses a pronounced uterus duplex and in all pregnant objects there is a uterine-swelling on both sides.
I. Youngest stage of the collection (N°. 2a of the, catalogue), diameter 5 mM.
The series is cut transversal to the main direction of the uterus and begins at the vaginal side of the swelling. Fig. la represents one of the first sections of the gestationsack drawn in a low power. The mesometrical side of the uterine mucosa is strongly swollen and shows numerous uterine glands (u. g.) and rather numerous bloodvessels (b.v.) of small diameter with distinct endothelium (vide Fig. 1 b i. e. a part of Fig. 1 a drawn under a high power). In this mucosal thickening a deep groove is present pointing to the root of the mesometrium (mes. gr.) and dividing the thickening into two not exactly equal parts. The anti-mesometrical portion of the uterine mucosa is thin, possesses a few glands and is almost devoid of bloodvessels. The uterine epithelium-cells are throughout highly cylindrical. The swollen condition of the mucosa at the mesometrical side is the normal one, the mucosa of virginal or regenerate uteri presenting a very thick layer with rather numerous glands, the cavum uteri being relatively small but showing very deep grooves. The thinning of the mucosal layer at the opposite side is caused by pregnancy. The reader will observe the important thickness of the muscularis mucosae of which only the inner layer of circular muscle-fibers is drawn (compare fig. la, with figg. 2, 3, 5 and 6).
As the wall of the germbladder appears these cushions of the uterine mucosa diminish in height, at first on the left side afterwards on the right side, while on the whole circumference the uterine mucosa becomes thinner. The result is that the mucosal wall of
21



the maternal gestationsack consists of a very thin antimesometrical part with a few flattened glands, öf a somewhat thicker mesometrical part with better developed glands and of two lateral thickened pads with numerous uterine glands and peculiar syncytial modifications of the uterine bloodvessels which play an important part in forming the placental bloodlacunes. The uterine epithelium has become cubical instead of cylindrical. At the mesometrical side the germbladder shows from the beginning more or less clearly the formative epiblast of the blastodisk. The embryonic area therefore is situated at the vaginal and mesometrical side of the swelling. It is cut in an oblique sagittal direction and since the embryonic region shows moreover a very marked lateral flexure the right localization of its different parts is not very easy. Evidently there is no amnion or allantois and the medullary groove is not yet closed, while a large primitive streak is present. At the embryonic side the wall of thé germbladder consists of a thick layer of formative epiblast with cilindrical cells, of a rather thick layer of somatic mesoblast with polygonal cells without coeloma or somites and of a thin layer of hypoblast with flat cells. At the opposite side the wall is formed of epiblast (i. c. trophoblast) and hypoblast (yolk-) only, since the mesoblast is wanting in this stage in the antembryonic half of the germbladder. Behind the primitive streak an extensive ventral mesoblastlayer is present. In more central sections a volumineus exocoeloma appears within this ventral mesoblast. Two anterior horns of the exocoeloma extend on either side of the primitive streak. Notwithstanding the presence of an exocoeloma the greater part of the germbladder in young stages is filled up by the umbilical vesicle. Chrysochloris may therefore be ranged with the animals of the macromphaloïd egg-type (vide figg. 2, 3 and 5). At the antembryonic pole the wall of yolksack shows numerous bloodspaces filled with haematoblasts without there being question of rudiments of heart or vessels within the formative mesoblast. Thus the area vasculosa extends on the whole surface of the umbilical vesicle. In no stage a sinus terminalis can be observed.
Fig. 2 presents a somewhat diagrammatical section of this region- of the germbladder drawn in a low power. The mesometrium isturned upwards as is the embryonic shield. In the latter we can distinguish from the right to the left: the thickened cerebral plate (eer. pl.) with the important anterior cerebral groove. At this spot epiblast and hypoblast are touching each other, thus separating the prochordal (cephalic) mesoblast of hypoblastic origin from the chordal (somatic) mesoblast rising from the dorsal plate (and perhaps partly from the protochordal plate) thus being mainly of epiblastic origin.
A thickened band of formative epiblast, the lateral part of the medullary plate connects the cerebral plate with the primitive streak where epiblast and mesoblast pass continuously into each other, while the hypoblast is loosely attached to it. Behind the primitive streak stretches the ventral mesoblast separated both from epi- and hypoblast. At its distal end a small cavity is seen, the beginning of the exocoeloma. The antembryonic half of the germbladder is devoid of mesoblastic elements, the wall consisting of a thin layer of trophoblastand yolk-hypoblastcells. Sometimes both membranes lay close together, sometimes they are separated by large bloodlacunes filled with numerous haematoblasts but without endothelium. The umbilical vesicle is seen filling almost the whole space of the germbladder.
In this region there is no connection whatever between trophoblast and uterine mucosa. The latter shows two distinct thickened pads one on the foreside of the embryonic area (the right side of the drawing), one on the hind side of the embryonic area, facing the ventral mesoblast and the exocoeloma (the left side of the drawing). The first mentioned thickening of the uterine mucosa possesses numerous uterine glands and a few syncytial clusters and shows some ostia of the glands in the cavum uteri. At this side of the uterine wall the trophoblast of the germbladder will never become coherent with the uterine mucosa. We may call it the false placental pad. In the left hand thickening the number of the glands is much smaller, while syncytial clusters and small bloodspaces are crowded at its surface. We also remark numerous bloodvessels and bloodlacunes at this spot in the muscular sheet of the uterine wall. We may call this mucosal thickening the true placental pad



or the placental pad s. s. since trophoblast and nterine mucosa will grow together at this spot in more central sections to form the placental cushion.
In central direction the exocoeloma rapidly increases in extent. The coelomic space of fig. 2. appears to be the right horn of the exocoeloma. Some 70 sectiones centrad we find another coelomic space before the primitive streak. In reality this ought to be to the left of it, the oblique cutting-direction causing this optie deceit. As the primitive streak disappears some 15 sections centrad, the two horns unite to a large common space, which covers abont a third of the circumference of the germbladder at its bind side.
In the meantime the embryonic area lias disappeared, some traces of the somatic mesoblast still are visible, while the number and extent of syncytial clusters in the true placental pad have increased, the few uterine glands having hypertrophied (especially at their mouth in the uterine cavity). The exocoelomic part of the germbladder lies just opposite to the placental pad and these two structures are approaching each other, as the germbladder grows larger.
Fig. 3 presents a section through this region of the gestationsack. We observe the large germbladder nearly filling the cavum uteri. The true placental pad at the left side is obviously thicker and shows much larger syncytial clusters than the false one on the right side.
The exocoeloma covers the hind part of the germbladder, at the ventral side rudiments of the area vasculosa are seen. The greater part of the anterior wall of the germbladder is formed by hypoblast and trophoblast only, laying close together. At the dorsal side we may observe some traces of the somatic and of the ventral mesoblast,
By the time that the trophoblast membrane which covers the exocoeloma, nearly touches the now very flat uterine epithelium, there appears within the exocoelomic space an island of cells. This soon grows together with the outer wall of the exocoeloma. These cells form part of the placental cushion. The latter has the form of a toadstool the margin of which projects into the exocoeloma of the germbladder. About six sections centrad placental pad and placental cushion grow together and the separating layers of the trophoblast and the uterine epithelium disappear.
Fig. 4 gives us a scheme of a marginal section through the placental cushion when it has already united with the placental pad. On the upperside it is bordered by the thin mesoblastlayer of the exocoeloma. From the periphery inwards follow a layer of cylindrical cytotrophoblastcells and the syncytial layer of the plasmoditrophoblast. The latter shows many outgrowths in the subjacent maternal trophospongia which are engaged in surrounding the maternal bloodspaces with a syncytial pseudendothelium. The plasmoditrophoblast gradually passes into the very loose connective tissue of the maternal trophospongia. (Willey calls it dermatic proliferation, but I can't see the necessity of the introduction of new names). This tissue shows numerous empty spaces which could be presented only partly in the drawing in consequence of their smallness. They do not show bloodcoagulations as do the above mentioned peripheral ones. Since both systems of lacunes are evidently in connection with each other, I don't think this fact is of principal importance. The accumulation of bloodplasma in the periphery of the placental cushion will probably be caused by the contraction of the tissues when fixed. The blood will have been pushed under these circumstances to the spots of least resistance.
Syncytial clusters do not contribute to the structure of the placental cushion proper, but remain limited to the placental pad underneath the latter. They also show several gaps and spaces with or without bloodcoagulum which communicate with the ones in the trophospongia of the placental cushion. The greater part of the uterine glands have disappeared in the placental region. In flg. 4 we remark one normal gland on the left side and in the middle of the drawing a hypertrophied one with degenerated, flat epithelium filled with bloodcoagulum. The last mentioned structure however might present the combination of a trophospongial space with a hypertrophied bloodcapillary.
The connective tissue of the placental pad is much denser than that of the placental



cushion and shows concentrated masses of nuclei, though it possesses also empty spaces of greater or less extent. We might call these stmctures trophospongial clusters. It is now perhaps suitable to enter into some details upon the origin and development of the syncytial clusters. II' we investigate the false placental pad with a high power system, we may detect that in central direction the bloodcapillaries increase in extent. The endothelial wall hypertrophies, thus the bloodspaces are gradually filled up with syncytial masses which show big, sometimes even giant nuclei (vide figg. 10 and 11). Since the bloodcoagulum impregnates the whole syncytial mass, the latter is darkly stained. In the figures 2, 3, 8—11, these dark masses are presented in the drawing by a black tone as are the bloodfilled spaces, in the remaining figures the syncytial clusters are characterized by doublé hatchmg. In the figures 8, 10 and 11 we may observe small syncytia of the non-placental side next to genuine bloodcapillaries and transitional stages where the bloodspace is not yet wholly filled up by the hypertrophying endothelium. Fig. 9 is a detail from the placental side ot the same region drawn in the same power as fig. 8. One easily can detect the difference in size between the large syncytial masses of this side and the much smaller ones of the false placental thickening. I also draw the attention to the widened mouth and the irregular outline of the epithelium of the uterine gland in the middle of this drawing.
In the non-placental pad the distribution of the syncytial clusters is rather regular, the denseness of it and the size of the individual clusters increasing slightly from the periphery to the centre. In the true placental pad on the other hand the syncytial masses are heaped together round the outer margin of the placental cushion encircling the plane where the latter is fixed on the placental pad, though they are tolerably numerous in the part of the placental region below this plane (vide figg. 4, 5 and 7). In this region they are mixed up with the above mentioned trophospongial clusters. We easily may detect clods of these cells surrounded by syncytials masses. As the clods also may show gaps and fissures partly filled with blood, it is sometimes very difficult to distinguish these masses from the true vasogene syncytia.
Finally the few uterine glands of the centre of the placental pad show signs of degeneration. The epithelium at first cilindrical becomes cubical or flat. The chromatine of the nuclei clumps together, while the total size of the glands increases and the hypertrophied space in some cases is partly filled with bloodcoagulum (vide Fig. 6). Though I have not been able to observe all the connecting transitional stages, I have received the impression that the widened spaces of some uterine glands may contribute to the extension of the trophospongial bloodspaces into the basal layer of the placental pad, after the gland cells have been destroyed by maternal leucocytes which are scattered through the maternel tissue in the proximity of the bloodspaces.
The bloodlacunes of the ripe placenta may therefore be of triple or quadruple origin:
1°. By widening of the original interfibrillar spaces of the connective tissue of the uterine mucosa.
2°. By degeneration and ruin of vasogene, syncytial masses.
3°. By degeneration and ruin of trophospongial clusters i. e. of concentrated masses of trophospongial cells in the placental pad. 4°. By degeneration and ruin of uterine glands.
In more central sections the foetal trophoderma penetrates deeply into the maternal trophospongia especially in the middle of the section where a deep pit is seen at the surface of the placental cushion and the bloodlacunes largely increase in size (compare fig. 4 with figg. 5, 6 and 7). Bodily reconstructed the trophoderma has the form of a inverse cone its base bordering the exocoeloma and its top penetrating into the placental cushion. This cone shows many irregular outgrows which fit into sinuosities of the hollow trophospongial disk. In the centre the trophoderma reaches to the basal part of the placental pad. In this region



the placental cushion is formed almost of foetal elements only. Figg. 5 and 6 may illustrate this. In the first-mentioned figure the whole gestationsack is presented. It is drawn in a low power and gives a schematic idea of the main facts. The wall of the germbladder consists for the greater part of trophoblast and hypoblast only, the formative epiblast and the somatic mesoblast having disappeared. At the upper side some traces of the ventral mesoblast are still visible and the huid side (left side of the drawing) of the umbilical vesicle is covered with the longitudinally stretched, narrow exocoeloma. The placental cushion is seen feebly projecting into this space. It consists mainly of enormous bloodlacunes surrounded by trophodermic tissue (hatched in the drawing). Laterally some trophospongial elements contribute to the structure. The trophodermal cone enters in the centre into the subjacent part of the placental pad. The latter consists of lacunar connective tissue with some syncytial clusters and a few degenerated and hypertrophied uterine glands. The false placental pad on the right side of the drawing shows the same features as in the previously treated sections.
In fig. 6 some more pecularities may be detected inconsequence of the use of a higher power of magnifying. We observe the finely dotted plasmoditrophoblast surrounding the bloodspaces as a narrow sheet. In some places it is cut tangentially and then it forms broad bands as on the right side of the placental cushion. The coarsely dotted cytotrophoblast has no connection with the bloodspaces or with the trophospongia, it is everywhere covered on its basal side by the syncytial layer of the plasmoditrophoblast. The large doublé hatched serpentine on the right side of the trophodermal cone is a region where the maternal tissue is degenerating and bloodlacunes are about to be formed. By want of means of distinction it is presented in the same manner as are the syncytial masses, which are seen mixed up with the trophospongia] clusters. To the left of the trophodermal cone a long stretched, hypertrophied uterine gland is present. To the right of it a gland is seen partly filled with blood. Finally we may remark that the syncytial masses and extravasates also extend into the layer of circular muscles.
As the sections have passed the middle of the placenta the exocoelomic space gradually contracts, retiring in ventro-dorsal direction. The result is that the placental cushion becomes connected with the hypoblast of the umbilical vesicle and that the mesoblastic covering disappears in ventro-dorsal direction (from right to left in the drawing). At last the whole surface of the cushion is covered by yolkhypoblast. However it is nowhere in contact with the bloodlacunes of the area vasculosa, the hypoblastic covering of this region being devoid of bloodspaces.
Fig. 7 gives a section through this region of the placenta. The exocoeloma has not yet disappeared totally, but still covers the dorsal (left) side of the placental cushion, the other half being bordered by the umbilical vesicle. The trophoderma has still a conical form and possesses large bloodspaces. In the central part of the placental pad we may distinguish large trophospongial clusters, empty spaces, blood lacunes and a few glands. The syncytial clusters are especially crowded round the margin of the cushion. Mind the large blood spaces and bloodvessels in the muscularis uteri.
At its proximal end the series shows in the main points the same pecularities as I have previously described at the distal one. As the exocoeloma has retired from the placental cushion, the syncytial masses of the false placental pad disappear and this side of the uterine mucosa' shows an increasing number of glands and obviously becomes thicker, while a deep groove appears within this glandular cushion, laying at a distance of ± 135° from the point of attachment of the mesometrium.
A few sections behind the disappearance of the mesoblast and the exocoeloma, the wall of the germbladder consisting throughout of trophoblast and hypoblast only, the placental cushion "separates from the placental pad and soon disappears. The latter still shows enormous syncytial masses and widened uterine glands begin to reappear in it. In the meantime the above mentioned antimesometral grove has become very deep and the mucosa pierces at



this spot the muscular wall of the uterus. Finally the groove separates from the cavum uteri, it presents the beginning of the tuba. Tbe right side of the sections therefore agrees with the medial side of the uterus and the placenta lies at the lateral one. Some twenty sections further on the syncytia of -the true placental pad disappear, the uterine mucosa acquires a more or less regular ranged, glandular character. After a few sections we also can detect no more traces of the germbladder.
II. N°. la of the catalogue, diameter of the uterine swelling 6 mM.
Though the size of the uterine swelling N°. la is only slightly larger than that of N°. 2a, the development of germbladder and placenta evidently shows a further stage. Especially in the embryonic area the difference between these two stages is great. In N°. la the neural tube and the amnion-cavity are wholly closed and the encephalon already shows a differentiation in the three primordial vesicles. Optie vesicles are present. The cephalic flexion is obvious and in consequence the head-region projects into the yolksack being covered by a narrow proamnion (v. fig. 14). Pericard and heartrudiment are highly developed and we may observe the principal vessels of the arterial and venous systems (aorta, carotis, venae omphalomesentericae, etc). The foregut has differentiated from the hypoblast which for the rest is spread out flatly and is throughout continuous with the yolksackwall, except in the region of the allantoic bladder, the latter having separated from the umbilical vesicle, communicating with it through a narrow opening. The allantois projects into the exocoeloma without participating in the structure of the placenta.
The area vasculosa shows everywhere numerous bloodvessels with an endothelial wall. As we can observe in fig. 14 the orientation of the embryonic region has greatly changed. The embryo lies no more at the mesometrical side of the uterus, its longitudinal axis being more or less perpendical to the mesometrical plane, but it has shifted to the centre of the germbladder and its main axis has acquired a direction parallel to the mesometrium. On the ventral side (the right one in the drawing) it is covered by the umbilical vesicle, on the dorsal side by the enlarged exocoeloma which occupies nearly half of the germbladder. Thus the back of the embryo nearly touches the placental region, being separated from the latter by the thin amnion only. The mesoblastic covering of the exocoeloma shows no traces of bloodvessels with exception of the spots where it borders the area vasculosa and thus the placenta still is devoid of foetal bloodvessels, since the partly hypoblastic covering of the foregoing stage is wholly pushed away by the mesobiastic one.
In the embryonic region the differentiation of the mesoblast has rapidly progressed. A spacious embryonic coeloma and a large pericardial cavity have arisen, the former being in wide communication with the exocoeloma at the hind part of the embryonic area and ± 18 somites have been formed.
Concerning the structure of the placental cushion and of the two placental pads principal changes have not occurred in it. Especially the false placental pad shows the same features as in the foregoing series. The syncytial clusters however show signs of reduction. The placental cushion has increased in size and projects much further into the exocoeloma. The bloodspaces are much more numerous, the increase being especially evident in the marginal region. Here the maternal trophospongia has been largely reduced. Probably the greater part of the cells have been destroyed and are replaced by trophodermal elements (plasmoditrophoblast). At any rate one can't distinguish with certainty trophospongial elements contributing to the formation of the placental cushion proper and one obtains the impression that it consists of a cortex of cytotrophoblast with radiating branching ingrowths and of bloodspaces with a thin coating of plasmoditrophoblast (compare for the difference between N°. 2a and la fig. 14 and 15 with fig. 4—6),
Remarkable are the shallowness of the central pit and the low development of the other sinuosities of the surface of the placental cushion. In the preceding stage N°. 2a and in the following ones N°. 9 and 10 these hoilow invaginations are much larger and will play



an important part in preparing the foetal vascularisation of the placenta (compare fig. 12 and 13, with fig. 5, 6, and 18—23). The structure of the subjacent placental pad has some how been simplified. The uterine glands have been destroyed and the remains have nearly disappeared. The empty spaces of the syncytial and trophospongial clusters have augmented in number and extent and can't be distinguished from each other. For this reason the placental pad shows a more spongious and simple structure than in N°. 2a.
The above-mentioned spaces are in connection with the bloodlacunes of the placental cushion especially at the margin of the plane of attachment. On the basal side they penerate within the layer of circular muscles and acquire connection with the venous system of the muscular wall of the uterus. The fig. 12 and 13 are details drawn under high power which illustrate the transition of a vein of this region into the lacunar system of the clusters. In the proximity of the bloodlacunes we may observe numerous leucocytes.
The arterial system on the other hand has a direct connection with the bloodspaces of the trophoderma without intermediate of the lacunes of the clusters. In the fig. 16 and 17 the reader may observe a central artery which is travelling towards the surface of the placental cushion. In the first mentioned figure it is on the point of branching. In the last one it has already divided. One branch remains in the basal layer of the placental pad while the other unites with a large bloodspace in the trophoderma. In the foliowing sections its muscular wTall gradually disappears. The basal branch is also visible in fig. 15 and this branch enters in communication with the arterial system of the muscularis uteri.
Even in this relatively advanced stage there is no direct contact between the maternal and foetal capillary-system, the latter remaining limited to the area vasculosa of the yolksack which nowhere has any connection with the placental region. In the centre of this region, after the disappearance of the embryonic area, the area vasculosa borders the inner wall of the exocoeloma and thus lies close to the placental cushion only separated from it by the narrow exocoelomic space (v. fig. 15). The oxygen and the anabolic materials of the maternal system therefore are obliged to penetrate into the exocoelomic fluid by osmotic interchange and in the same manner these substances will progress from this fluid into the blood circulation of the area vasculosa or into the yolksack before reaching the embryonic region. The catabolic material of this region will progress in inverse direction. After attaining the trophodermal bloodspaces it will be transported at the margin of the placental cushion into the underlying trophospongial lacunar system and finally be removed into the maternal venous system of the muscularis uteri.
III. IST. 9 of the catalogue, diameter of the uterine swelling 7 mM.
Though the gestationsack of N°. 9 is obviously larger than the one of N°. la and the placenta presents a further developmental stage, the embryonic region has lagged behind. A neuroporus is present and the medullary tube has for the greater part not yet closed. The differentiation of the braintube has only just begun. The cephalic flexure is not very obvious and in consequence. the proamnion is still rudimental (v. fig. 18). At the hindside the lateral amnion folds have united with the tailfold (v. fig. 20), but in the anterior trunk region and in the greater part of the headregion no amnionfolds can be detected. A pericard and a straight hearttube are present, but the differentiation of this region is much lower than in N°. la. I have not observed any bloodvessels with undeniable endothelial walls in the embryonic area, but perhaps venae omphalomesentericae are present and one obtains the impression that the vessels of the area vasculosa possess a real wall of their own. The outer wall of the exocoeloma is still devoid of bloodvessels.
Fig. 18 gives a schematic idea of the relative position of the embryonic region, the placenta, the mesometrium etc. The sections are cut in an obliquely transverse direction to the main axis of the embryo i. e. from left-anterior to right-posterior. The embryo shows the same position as the one of N°. 2a. It is laying at the mesometrical side of the germbladder between the two placental pads, the caudal region being directed towards the true placental



pad. If the headregion should dive into the yolksack and the amnion eavity be closed, the position of the embryo in relation to the exocoeloma and the placental region would be just the inverse of that in the series N°. la, i. e. the ventral side of the embryonic region would be turned towards the placenta and the exocoeloma and the dorsal side towards the yolksack.
Concerning the embryonic region we may remark that the foregut has differentiated from the yolksack, the remaining part of the gut wall being still continuous with the coating of the umbilical vesicle. Some 8 somites are visible, but in consequence of the tranversal cutting-direction the number can't be determined exactly. Besides the pericard with the heartrudiment, paired embryonic coelomasacks are present, the right one (the left one of the sections) being in connection with the exocoeloma. At the end of the segmented region of the trunc the right (left of the sections) amnionfold appears, ± 40 sections backwards the left one becomes visible. In the meantime the medullar tube flattens to a broad plate and grows together with the mesoblastic layer which has become solid, forming together the primitive streak and the two lateral amnionfolds unite with the tailfold. In consequence of the oblique cutting direction this junction takes place in an asymmetrical way viz. the right fold (being at the same time the caudal one) progressing much faster than the left one. As result of this process a continuous amnion now covers the primitive streak and the left lateral coelomic space unites with the .exocoeloma above the amnion (vid. fig. 20).
An entodermal allantois still is wanting. Perhaps a mesoblastic thickening at the right (hind) side of the tailfold which is visible in nearly 30 sections, presents a rudiment of a mesoblastic allantoic outgrowth. Anyhow there is no question of this allantoic rudiment exercising any influence upon the formation of the placenta as we many conclude from the circonstance that series N°. la with an evident and relatively large entoblastic allantois has a less developed placenta than series N°. 9 which is devoid of an entoblastic allantoisrndiment.
The false placental pad of this stage is characterized by very spacious uterine glands with a thin wall and by a reduction of the syncytial clusters. It gradually takes a more ore less puerperal appearance. In the true placental pad on the other hand nearly the whole mucosal part is syncytial and shows large, anastomosing empty spaces which communicate on the basal side with the maternal venous system and on the apical side with the bloodspaces of the trophoderma. In the placental cushion the matei-nel trophospongial part has almost disappeared especially in central sections. The trophodermal ingrowths have largely increased and penetrate in the centre into the underlying syncytial tissue of the placental pad. The large anastomosing trophodermal bloodlacunes are throughout surrounded by a pseudendothelium of plasmoditrophoblast which is fully separated from the cytotrophoblastic villi by narrow empty spaces (v. fig 21). These villi are partly bollow and these small cavities will in future obtain connection with the wide and deep peripheral pits which characterize this stage of the plaeentation and the following in opposition to the foregoing one (compare figg. 14 and 15 with figg. 18 and 19). The mesoblastic covering of the placenta does not coat these pits in this stage but forms bridges across their mouth (vide figg. 18—21). This hollowing of the cytotrophoblastic villi will prepare the ingrowth of the foetal bloodvessels of the exocoelomic mesoblast into the trophoderma a process occurring in the following stage. In series N°. 9 the outer wall of the exocoeloma being still devoid of foetal vessels there can be no question of this phenomenon.
The circulation of the maternal blood in the placental lacunar system of this stage takes place in the manner already previously described. Maternal arteriae of the muscularis uteri penetrate through the syncytial tissue of the placental pad towards the centre of the trophodermic cone (v. figg. 19 and 21) and enter in communication with the trophodermal bloodlacunes. On the other hand these spaces are in connection with the vacuities of the syncytial tissue in the placental pad especially at the margin of the placental cushion. In



their basal parts these spaces penetrate into the muscularis uteri and obtain connection with the maternal venous system (v. fig. 19).
IV. N°. 10 of the catalogue, diameter of the uterine swelling 8 mM.
This series has been damaged seriously in cutting. In consequence. a part of the sections are badly deformed, especially the embryo proper and the embryonic coverings. Happily the placenta has remained intact for the greater part, but the whole gestation sack has been stretched parallel to the mesometrical plane and has been flattened perpendicular to the latter. The cutting-direction is obliquely horizontal in relation to the main axis of the embryo and the orientation of the latter is more are less the same as in the series N°. la. It is lying in the centre of germbladder with its right upperside close to the surface of the placenta] cushion and its longitudinal axis is parallel to the mesometrical plane. The tail has grown out and describes a semi-circle under the ventral region of the body, the end lying on the right side of the head-region.
Tn consequence of this circumstance we will meet thrice with the neural canal in fig. 22, once in the head-region (mind the optie vesicle), a second time in the posterior trunc-region and a third time in the tail.
Embryo and placenta are much higher developed than in the preceding series. On account of the damaged state of the embryo I will not enter in details upon the structure of the former, but I will only mention the facts that four visceral pouches are visible, the first two possessing an outer aperture, that the auditory vesicle has differentiated into sacculus and utriculus and that a epiblastic lenticular thickening is present at the outer side of the optical vesicle. The vascular system is already highly developed and the exocoelomic mesoblast shows numerous large vessels communicating with those of the embryonic area. Numerous somites and nephridial rudiments are present.
Concerning the plaeentation of this stage I only will make a few remarks. The false placental pad has been reduced and is only slightly thicker than the remaining part of the uterine mucosa. The placental cushion has strongly increased in size and is nearly twice as large as in the preceding stages. Its apical covering is still formed by the outer mesoblastic layer of the exocoeloma and is filled up with smaller and larger bloodvessels which enter into the spacious pits and into the cytotrophoblastic villi of the placenta (vide figg. 22 and 23).
The cortex of the placental cushion thus consists of two intermingled reticula of bloodspaces, the foetal capillary system penetrating in centripetal direction, the maternal bloodlacunarsystem progressing in centrifuga] direction, the latter being [covered [by a pseudoendothelium of plasmoditrophoblast. The two systems may easily be distinguished from each other, the maternal one being filled with bloodcoagulum and showing no bloodcorpuscules with exception of some leucocytes, the foetal one lacking bloodplasma but showing numerous nucleated haematoblasts
Fig. 24 presents a tangential section through the margin of the placental cushion. The maternal bloodspaces are presented by a black tone and are surrounded by a plasmoditrophoblastic layer characterized in the drawing by black nuclei and by the absence of celllimits. The cytotrophoblastic covering of the foetal vessels which in opposition to the maternal bloodspaces possess a wall of their own and show numerous haematoblasts, is indicated by the dotted condition of the nuclei and by the presence of cell-limits. At the periphery we may observe the foetal vessels of the exocoelomic wall penetrating into the trophoderma of the placental cushion.
In the figg. 22 and 23 we may obtain a general idea of the structure of the centre of the placental region. We may observe the numerous large pits penetrating irom the surface to the basal parts of the cushion being filled up partly by branching foetal bloodvessels. These vessels belong to the vascular system of the exocoelomic mesoblastic wall, the allantois not yet participating in the structure of the placenta. In the peripheral layer the
22



maternal and foetal circulatory system are seen intermingling, centrad the trophoderma shows smaller and larger spaces partly filled with -maternal blood and partly empty.
In figg. 22 a large bloodspace of the placental pad probably of arterial character is seen in the centre communicating with the peripteral bloodspaces of the trophoderma. In fig. 22 on the other hand the same phenomenon is seen more laterally. Probably this is a connection of the maternal venous system with the trophodermal one through the intermediate of the trophospongial lacunes.
The placental pad is characterized by enormons spaces surrounded by syncytial masses and these spaces are partly filled with blood, partly empty. The muscularis underneath the placental pad also shows at several spots large accumulations of blood-coagulum and enormous empty spaces, this phenomenon being probably in connection with the large providing with blood of the placental region which is necessary to entertain the metabolism of the developing germbladder.
Finishing this description 1 will once more lay stress npon the circonstance that in Chrysochloris an intricate placental structure and bloodcirculation are formed without intermediate of the allantoic circulatory system, the development of placental cushion and pad depending only on the stimulus of the attachment of the germbladder to the uterine wall by the trophoblast.
CONCLUSIONS.
1. In the pregnant uterus of Chrysochloris the uterine mucosa shows at both sides of the mesometrium two placental pads. These structures have not been preformed in the virginal or nonpregnant condition, the uterine mucosa then possessing an enormous and uniform thickness.
2. The medial pad is only slightly thick er than the remaining part of the mucosal wall, shows peculiar changes of the uterine glands and of the bloodcapillaries and never comes in contact with the wall of the germbladder. Therefore I call it the false placental pad.
8. The lateral one shows a much larger diameter and grows together with the wall of the germbladder to form the discoidal placenta. Therefore it may be called the true placental pad.
4. The embryonic area of the germbladder is lying at the mesometrical side of the uterus. Its caudal region with the ventral mesoderm and the exocoeloma is turned towards the true placental pad.
5. The part of the placental pad which grows together with the trophoblast, projects into the exocoelomic cavity and has been called placental cushion.
6. The placental cushion consists for the greater part of a large conical ingrowth of the trophoblast: the trophoderma s. ectoplacenta which differentiates into a thin outer syncytial coating of plasmoditrophoblast and inner epithelial proliferations of cytotrophoblast. The former gradually forms a pseudendothelial covering round the maternal bloodspaces which originally arise in the maternal trophospongia i. e. in the connective tissue of the uterine mucosa having taken a spongious character. In the first stages the trophospongia forms a saucerlike surrounding of the inverted trophodermal cone, in older one's it is pushed away by the lateral spreading of the latter. Thus the placental cushion consists in these stages of an enormous trophodermal pad which contains numerous maternal bloodlacunes surrounded by a plas modi trophoblastic pseudendothelium and a reticulum of cytotrophoblastic villi forming a conducting tissue for the foetal capillary system.
7. In the subjacent placental pad proper the tissue gradually becomes syncytial and large bloodspaces arise in various modes. The bulk of them are furnished by the hypertrophying of maternal bloodcapillaries forming spongious syncytial clusters, but concentration of nuclei of the connective tissue at definite spots causing the formation of spaces



at other spots and degenerative processes of the uterine glands which occur with the auxiliary of leucocytes spread throughout in the tissue of the placenta, may contribute to the formation of its spongious structure.
8. The circulation of the maternal blood in the placental region chiefly takes place in the following way: arteries of the muscularis uteri penetrate through the spongious tissue of the placental pad to the top of the trophodermal cone and anastomose with the trophodermic bloodlacunes. The arterial maternal blood, abundant in nutritive substances spreads from the centre to the periphery of the placental cushion and gradually looses its oxygen and nutritive elements in the first stages to the fluid of the exocoeloma, in elder stages to the blood of the foetal capillary system. Having absorbed catabolic material from the foetal liquids the maternal blood becomes venous and flows to the anastomosing spaces of the placental pad which agaiu largely communicate with the venous system of the muscularis uteri and in this manner the catabolic products of the foetal circulation are carriecl away.
9. In the investigated stages the allantois and the allantoic circulation play no part whatever in the formation and function of the placenta. The latter arises under the stimulus of the attachment of the germbladder to the uterine mucosa and consists in the above mentioned stages of a foetal trophodermal ingrowth with a thin covering of exocoelomic mesoblast and of the hypertrophied and altered mucosa uteri i. e. of the maternal trophospongia. The foetal capillary system of the placenta belongs to the outer wall of the exocoeloma. Bloodvessels of the area vasculosa or the allantois do not contribute to this system.



EXPLANATION OF THE PLATES.
LIST OF ABBREVIATIONS.
a. c. amnion cavity. m. u. muscularis uteri.
all. allantoisrudiment, muc. mucosa uteri.
amn. anmion. o. v. optie vesicle.
a. v. bloodvessels of the area vasculosa. per. pericard.
b. 1. bloodlacunes. pl. p. placental pad. b.v. bloodvessels. p. pi. placental pit.
b. t, brain tube. pl.tr. plasmoditrophoblast.
c. a. central artery of the placenta. pr.a. proamnion.
eer. pl. cerebral plate. pr. str. primitive streak.
c. t. m. connective tissue of the mucosa uteri. rh. rhombencephalon.
ch. m. chordal mesoderm. ' s. amn. somatic amnion.
c. tr. cytotrophobast. s. c. syncytial clusters.
d. cl. dermatic (trophospongial) clusters. s. m. somatic mesoderm.
e. c, embryonic coeloma. som. somites.
ep. epiblast. s. t. syncytial tissue of the placental pad.
ex.c. exocoeloma. T. trunkregion.
f. b.v. foetal bloodvessels and capillaries. Ta. tailregion. f. ep. formative epiblast. tr. trophoblast.
f.g. foregut. tr.d. trophoderm (ectoplacenta).
f. pl. p. false placental pad. tr.d. b.1. trophodermal bloodlacunes.
h. heartrudiment. tr.sp. trophospongia.
hy. hypoblast. tr.sp. bl. trophospongial bloodlacunes.
m. a. maternel arteries. tr. st. transitional stages between uterine capillaries
m. a. b.1. maternel arterial bloodlacunes. and syncytial clusters.
m. b.1. maternel bloodlacunes. u. e. uterine epithelium.
med. medullary tube. u. g. glands.
mes.c. mesencephalon. umb. vesicle.
mes. gr. mesometrical groove. v. m. ventral mesoblast.
mes.m. mesometrium. v. o.m. venae omphalomesentericae.
PLATE IV—V. N°. 2a. of the catalogue.
Fig. 1. Section through the vaginal part of the uterine swelling. The germinal vesicle has not vet appeared. Uterine epithelium (u. e.) and uterine glands (u. g.) hatched, connective tissue of the mucosa of the uteri dotted, bloodvessels and capillaries presented by a black tone. X 50 (2/3).
Fig. la. A part of the preceding section under high power X 180 (2/3).
Fig. 2. Section through the gestation-sack in the region of the embryonic area. The latter has been cut in obliquely sagittal direction. Formative epiblast, trophoblast, bloodvessels and syncytial clusters presented by a black tone, germinal mesoblast, outer muscular layer and connective tissue of the uterine mucosa dotted, uterine epithelium and glands hatched, hypoblast presented by a continuous line with black dots. X 35 (2/3).
Fig. 3. Section through the gestation-sack to the left side of the embryonic area. A spacious exoecoeloma is present. Its outer wall has not get united with the true placental pad. Mesoblast presented by "a dotted line. X35(V,).
Fig. 4. Section through the embryonic margin of the placenta. The placental cushion projects into the exocoeloma. Trophospongia dotted, syncytial clusters doublé hatched, cytotrophoblast distinguished from plasmoditrophoblast by the presence of schematic cell-limits, mesoblastic covering of the cushion presented by a continuous line with black dots. X 100 (2/3).
Fig. 5. Section through the mid-placental region of the gestationsack. The inverse trophodermal cone with deep central pit single hatched, the syncytial clusters distinguished from the further trophospongia by a much denser dotting. X 35 (*/»)•



Fig. 6. Section through the central region of the placenta, showing the spacious trophodermal bloodlacumar system surrounded by plasmoditrophoblast, the penetration of the trophodermal cone into the subjacent placental pad and the histological differentiation of the latter. Cytotrophoblast coarsely dotted, plasmoditrophoblast finely dotted, unchanged trophospongia single hatched, syncytial clusters doublé hatched, dermatic or trophospongial clusters hatched and dotted. X 50 (2k)-
Fig. 7. Section through the posterior (antembryonic) part of the placenta, showing the original connection of the yolk-hypoblast with the placental cushion. Trophospongia) or dermatic clusters presented by a dense dotting. X 50 (2/s)-
Fig. 8. Section through the true placental pad, showing the size of syncytial clusters. X 180 (2/3). Fig. 9. Section through the false placental pad, showing the transition of maternal capillaries into syncytial clusters. X 180 (2/3).
Fig. 10 & 11. Details from the same region drawn under high power. X 360 (V2).
N°. la of the catalogue.
Fig. 12 and 13. Two sections through the border of the placental pad and the muscularis uteri showing the communication and transition of maternal veins into the spaces of the syncytial clusters. The protoplasma of the clusters dotted. X 180 (2/3).
PLATE VI—VII. N°. la of the catalogue.
Fig. 14. Central section through the gestationsack in the embryonic and placental region. The embryo is cut in nearly sagittal direction. The yolksack and the wide opened enteron lie at the right side of the drawing, the placenta^ the exocoeloma and the back of the embryo are at the left side of it. Allantois and proamnion are present. The amnion-cavity and the neural tube are closed. The placental cushion projects far into the exocoeloma. X 35 (»/,).
Fig. 15. Section through the central part of the placenta. Mind the proximity of the placental surface and the area vasculosa. Trophoderma dotted, trophospongia single hatched, syncytial clusters doublé hatched. X 40 (2/3).
Fig. 16 and 17. Two sections through the central region öf the placenta, showing the direct communication of the maternal arteries with the trophodermal bloodlacunes. The black spots are clusters of highly coloured trophospongial cells. Cytotrophoblast densely, plasmoditrophoblast widely dotted. X 100 (3/4).
N°. 9 of the catalogue.
Fig. 18. Section through the gestationsack on the level of the headregion of the embryo and of the embryonic margin of the placental cushion, showing a rudiment of the proamnion, the closed brain tube, the separated foregut, the pericard with heartrudiment, the placental cushion with large central pit and the spongious placental pad. X 35 ('/,).
Fig. 19. Section through the midplacental region showing the narrow exocoeloma, the deep central pit bridged by a mesoblastic membrane and the nearly total syncytial degeneration of the spongious tissue of the placental pad. In the central part of the trophoderma a maternal artery is visible, in the muscularis a maternal vein communicates with a trophospongial lacune. X 50 (2/3).
Fig. 20. Section through the primitive streak and the closed tailamnion of the embryonic region and through the embryonic margin of the placenta. X 100 (2/3).
Fig" 21. Section through the central pit, showing the ingrowth of cytotrophoblastic villi and the coating of the trophodermic bloodspaces with plasmoditrophoblast, these two layers of the trophoderma being separated by narrow spaces. Observe the maternal artery in the basal part of the drawing. X 180 (2/3).
N°. 10 of the catalogue.
Fig. 22. Section through the gestationsack in the embryonic and placental region. The foetal membranes have been damaged in such a manner that the course of these 'structures cannot be determined exactly. The rolling up of the embryo is cause that it is cut thrice, once through the headregion, a second time through the posterior truncregion and a third time through the tailregion. Mind the communication of the exocoeloma with the embryonic coeloma. Through the pits and the cytotroblastic villi the bloodcapillaries of the exocoelomic mesoblast are penetrating into the trophoderma, forming a reticulum intermingling with that of the trophodermal (maternal) bloodlacunes. In the central region there is. a wide communication of the latter with an enormous arterial (?) bloodspacé in the placental pad. Rest of the communication of the yolksack with the enteron proper. X 35 (*/j)
Fig' 23. Section through the right half of the central placental region showing the same features as Fig. 22 under somewhat higher power. X 60 (2/3).
Fig. 24. Tangential section through the margin of the placental cushion, showing the intermingling of foetal capillaries and maternal bloodspaces, the latter lined by plasmoditrophoblastic pseudendothelium. X 180 (2/3).



BIJDRAGEN TOT DE DIERKUNDE. — Daniël de Lange Jr.
IV.
BIJDRAGEN TOT DE DIERKUNDE. — Daniël de Lange Jr.
V.
7
13



É



BIJDRAGEN TOT DE DIERKUNDE. — Daniël de Lange Jr.
VI.
BIJDRAGEN TOT DE DIERKUNDE. — Daniël de Lange Jr.
VII.







Beschouwingen over de Fauna van Nederland
door
MAX WEBER.
Een aantal maanden geleden vergastte Dr. C. Kerbert de lezers der „Levende Natuur op „Faunlstische Aanteekeningen", die in boeienden vorm van zoologische vondsten uit de omstreken van Amsterdam vertelden, zooals vervlogen dagen ze opleverden.
Die faunistische aanteekeningen" waren slechts enkele schakels uit een langen keten van fauni'stisch werk, dat gedurende een lange reeks van jaren Dr. Kerbert bezig hield.
Schier alle groepen van het dierenrijk hebben daarbij in meerdere of mindere mate zijn aandacht getrokken en omtrent velen mocht het dankbare publiek wetenswaardigs vernemen.
Deze rebels willen uiting geven aan de gevoelens van een veertigjarige vriendschap met den man wiens zeventigsten geboortedag velen in den lande met ingenomenheid herdenken, zij willen tevens een bewijs geven van hoogachting voor het levenswerk van den jubilaris.
Ik meen dit niet beter te kunnen doen, dan door een bijdrage voor dezen feestbundel te leveren, die enkele vraagpunten der nederlandsche fauna behandelt.
Allen zijn het er over eens, dat het karakter der dierenwereld van een bepaald gebied in de eerste plaats afhankelijk is van de geographische ligging van dat gebied, maar daarnaast in nauwelijks mindere mate van zijn wordingsgeschiedenis en van de wordingsgeschiedenis der fauna zelve.
Weliswaar bepaalt de geographische ligging de levensvoorwaarden der dieren en van dat gezichtspunt uit zijn zij producten van hun omgeving; maar dit is met het eenige moment. De dierenwereld van een gebied, zijn fauna, is in meerdere of mindere mate een mengsel, dat zich slechts uit het verleden laat verklaren.
Met wordingsgeschiedenis van een gebied" bedoelen wij de veranderingen m de verdeeling van land en water, die bovenal sedert het tertiaire tijdperk van ingrijpenden invloed waren op de versprijding der dieren. Verhuizing naar en uit een landstreek en daarmede de mogelijkheid tot vermenging van oorspronkelijk gescheiden faunagebieden, vordert landverbindingen, wier ontstaan of opheffing geologische gebeurtenissen zijn, die buiten onze beschouwing vallen. • . . ,. ,. .
Hand in hand daarmede of onafhankelijk daarvan konden evenwel klimatische veranderingen plaats hebben. En dat „klimaat" de belangrijkste levensvoorwaarden voor de dieren omvat is duidelijk genoeg wanneer wij in het oog houden, dat klimaat een meteorologisch be-rip' is van zeer ruimen omvang. Het is toch het geheel van meteorologische verschijnselen, die* de temperatuur, de vochtigheid, de mate van verlichting, de geaardheid van den bodem en het plantenkleed beheerschen. En nademaal de dieren direct afhankelijk zijn van het



plantenkleed als voedselbron, van de geaardheid van den bodem, van de vochtigheid van bodem en lucht, van den graad van insolatie, en van de temperatuur, zal elke verandering hierin van invloed zijn op de verspreiding der dieren en daardoor op het karakter der fauna. Verandering toch der levensvoorwaarden moet verhuizing of uitsterven van degenen, die zich niet kunnen aanpassen aan de veranderde toestanden, ten gevolge hebben; zij kan voor anderen aanleiding tot immigratie zijn en weer anderen wellicht tot omvorming leiden.
De tegenwoordige verspreiding der dieren is derhalve in de eerste plaats het resultaat van de wordingsgeschiedenis der landen en van hun dierenwereld; zij vloeit dus voort uit het verleden en is slechts door de kennis van het verleden begrijpelijk.
De zooeven aangeduide verhuizingen, voortvloeiende uit klimatische veranderingen in de ruimste beteekenis, zijn niet de eenige. Migratie heeft ook plaats tengevolge van de vrij algemeene tendentie der dieren zich te vermenigvuldigen boven de mogelijkheid van instandhouding in een gegeven gebied. Onder gewone omstandigheden zal evenwel de vernietiging door natuurlijke vijanden of door kosmische invloeden het aantal nakomelingen op zoodanig peil houden, dat de instandhouding der soort verzekerd is zonder overvloedige toename.
Die evenwichtstoestand kan verbroken worden, zonder dat de oorzaken daarvoor steeds duidelijk zijn.
Bovenmatig talrijk optreden eener diersoort kan immers van zeer verschillenden aard zijn. Bij uitzondering zijn er gevallen met een bepaalde periodiciteit. De ontwikkeling van den meikever strekt zich uit over 8—4 jaren '). Er zijn derhalve in een gegeven streek gelijktijdig 3—4 gescheiden volken in ontwikkeling, waarvan een het rijkst aan individuen is en aanleiding geeft tot een meikeverjaar. Deze treden dus in streken waar de meikever over het algemeen talrijker is, om de 3 of 4 jaren op. Daar zij vrijwel onafhankelijk blijken te zijn van uitwendige invloeden, veronderstelt men, dat de grootste meikeverlarven de kleineren van de volgende generaties opvreten. Wanneer dit gebeurt door een volk met talrijke individuen, zal het de volgende generaties belangrijk decimeeren, terwijl zijn directe nakomelingen over 3 of 4 jaren weer de talrijkste zullen zijn.
In de meeste gevallen zullen het echter uitwendige oorzaken zijn, die een buitengewone vermenigvuldiging eener soort in cle hand werken.
Zoo hebben uitgebreide studiën vooral van Hoffman, Hoek en Redeke, die evenwel nog dienen voortgezet te worden, het niet onwaarschijnlijk gemaakt, dat de groote jaarlijksche schommelingen in de ansjovis-vangst in de Zuiderzee afhankelijk zijn van de temperatuur vooral van Juni en gedeeltelijk van Juli van het voorafgaande jaar. Dit zijn immers de maanden waarin voornamelijk de ontwikkeling der ansjovis-larven in de Zuiderzee plaats heeft. Zijn in die maanden de omstandigheden, en wel in de eerste plaats de temperatuur, gunstig voor de voeding en ontwikkeling van het gevoelige ansjovisbroed, zoodat zich een groot aantal larven tot vischjes ontwikkelt, die in het najaar als onrijpe ansjovis de Zuiderzee verlaten, dan zal allicht de geslachtsrijpe ansjovis, die in Mei van het volgende jaar de Zuiderzee weer binnentrekt, grooter in aantal zijn en een goed ansjovisjaar leveren.
Overproduktie die van haar kant aanleiding tot migratie kan geven, is uit den aard der zaak het eerst te verwachten bij soorten, die op zich zelve uiterst vruchtbaar zijn en waar tevens reeds na kortstondige ontwikkeling voortplanting mogelijk is.
Beroemd voor zijn neiging tot overproductie is de Lemming (Lemmus lemmus L.). Een ongewoon groot aantal jongen zal geboren worden en tot voortplanting komen, — waarvoor zij slechts 8—10 weken oud behoeven te zijn, — als in hun woongebied in het hooge Noorden of in het hooggebergte van Skandinavië het voorjaar vroeg, de zomer drooger en warmer dan anders is. Spoedig is hun omgeving kaalgevreten. De naar millioenen tellende dieren, door honger en door een suggestieven drang tot trekken voortgedreven, overstroomen in groote scharen de lage landen. Hier gaan zij een wissen dood te gemoet: deels door talrijke vijanden,
1) In de eene landstreek duurt de ontwikkeling 3, in de andere 4 jaren, zooals bij ons.



meer nog tengevolge van septieaemie veroorzaakt door de ook voor andere knaagdieren uiterst besmettelijke „Lemming-Bacterie".
Soortgelijk phenomeen ontmoeten wij bij onze „muizen-jaren". Ook hier moet de groote productiviteit, die aan de. veldmuis eigen is, ondersteund worden door voor de ontwikkeling gunstige voorwaarden, waarbij de weersgesteldheid wel de voornaamste rol zal spelen. Ook hier zal voedselgebrek tot migratie aanleiding geven, al is het ook op veel bescheidener schaal dan bij de lemming. Beiden kunnen op die wijze in het verleden actief allengs het groote gebied veroverd hebben, dat zij thans bewonen.
Er wordt beweerd, dat in recenten tijd zulks zou plaats gehad hebben met de bruine rat (Mus norvegicus), die daarom bij de Duitschers „Wanderratte" genoemd wordt. Pallas heeft zelfs het jaar 1727 als tijdstip genoemd, waarop zij, uit haar woonplaats in het Kaspische gebied komende het eerst de Wolga overtrok om zich steeds westwaarts uitbreidende tenslotte de heele wereld te veroveren, gebruik makende van de steeds meer zich ontwikkelende transportmiddelen van den mensch. Maar bovengenoemde datum van invasie kan voor de kritiek geen stand houden, wat echter niet zeggen wil, dat de bruine rat niet in den loop der tijden door verhuizing naar het westen tot ons zou gekomen zijn.
Ook in andere groepen kan massaal optreden tot trekken en daarmede tot verspreiding aanleiding geven. Zoo is b.v. bekend, dat de vlinder Pyrameis cardui L., de zoog. „distelvink" in sommige streken van oostelijk Europa om de 6 tot 8 jaar in verbazend groot aantal verschijnt. In 1903 werden op vele plaatsen in Europa groote trekkende zwermen waargenomen, zoo ook in ons land, waar de vlinder anders niet gewoon is. Anderen trokken zelfs bij nacht het Kanaal over naar Engeland. Er is trouwens gebleken, dat meer insekten uit verschillende orden bij gunstigen wind van het vasteland naar de Britsche kusten oversteken.
In de literatuur vindt men veelvuldig opgaven van groote insektenzwermen. Dat tal van gunstige uitwendige omstandigheden moeten samenwerken om tot zoodanige overproductie te leiden, is duidelijk, en dat zij tot uitbreiding der soort kan leiden, is al evenmin een voorbarig besluit. Maar daarbij mag niet vergeten worden, dat zulke invasies zonder resultaat zullen blijven, als de levensvoorwaarden in het nieuwe gebied niet geheel beantwoorden aan de eischen eener soort, en die zijn ons niet altijd even duidelijk. Dat leert b.v. het steppeuhoen Syrrhaptes paradoxus Pall. uit de centraal aziatische steppen, dat in 1859 voor het eerst in enkele exemplaren in onze duinen werd aangetroffen. In 1863 en 1864 bezochten groote vluchten ons land, in 1888 in die mate, dat van April tot December in alle provincies exemplaren vertoefden, enkele koppels in Noord- en Zuid-Holland en Gelderland tot September 1889. Het kwam zelfs tot broeden, maar overigens bleven de invasies, die op kleinere schaal in 1906 en 1908 herhaald werden, zonder resultaat. Anders in Zuid-oost Europa, waar het steppenhoen sedert de invasie van 1863 werkelijk voet gevat heeft.
Verhuizing eener soort in het groot, waarvoor wij boven voorbeelden aanhaalden, kan aanleiding geven tot verovering van een nieuw woongebied. Nader toezien leert evenwel, en latere voorbeelden zullen het bevestigen, dat het hierbij meestal om eene verovering van slechts zeer korten duur gaat. Gemeenlijk blijven enkele individuen in de nieuwe woonplaats over, die op den duur ook geen stand houden.
Van meer beteekenis dan een massale immigratie kan het verhuizen van enkelingen zijn, dat bij herhaling gebeurt. Van enkele vlindersoorten zooals de „Oleander-Pijlstaart" Deilephila nerii L. en IX celerio L. — en J. Th. Oudemans heeft het overtuigend ook voor den „Doodshoofdvlinder" (Acherontia atropos L.) vastgesteld ') — is bekend, dat zij bij ons geen stamsoorten zijn, maar dat zij telkens in den voorzomer in kleiner of grooter getal uit naburige landen ons land bezoeken en hier eieren leggen, welke nog voor den winter imagines leveren. Maar aan een nieuwe generatie kunnen zij in ons klimaat geen aanzijn schenken.
Dit zijn actieve verhuizingen, die weliswaar zonder resultaat blijven, maar zij geven een beeld hoe door zulke geleidelijke verhuizing menige soort stap voor stap terrein gewonnen
1) J. Th. Oudemans. De Nederlandsche Insecten, 1900. p. 441, 443.
23



en haar woongebied uitgebreid heeft. Dat zien wij onder onze oogen gebeuren bij het kor-' hoen (Lyrurus tetrix (L.)). Uit het onderzoek van L. F. de Beaueort ') blijkt, dat het, vroeger beperkt tot de oostelijke provincies van ons land, gedurende de laatste 20 jaren zich over het geheele diluviale gebied heeft verspreid en slechts in Zuid-Holland en Zeeland nog ontbreekt. Ook de zwarte roodstaart (Phoenicurus titys L.) heeft zich gaandeweg over. het geheele land verbreid 2), en van de zanglijster (Turdus musicus L.) en enkele andere vogels is eveneens uitbreiding van het woongebied waargenomen, In den allerlaatsten tijd ook bij den zwarten specht (Dryocopus martius L.). In 1858 werd hij het eerst voor Nederland opgegeven en wel van Twello, in 1884 van Menaldumadeel. Later werd hij van Zuidlaren en Zwolle vermeld en allengs van steeds talrijkere en meer westelijk gelegen plaatsen zooals Eerbeek, Laag-Soeren, Amersfoort en zelfs een paartje uit de Scheveningsche boschjes. Het geldt hier niet „gasten", zooals zij onder vogels zoo talrijk zijn, maar broedvogels 3). Wellicht bestaat er kans dat ook de eidergans (Somateria mollissima L.) een broed vogel bij ons wordt4). Een jaarlijksch bezoeker onzer kusten is zij in toenemende mate ook broedend aangetroffen. Dat zou dan een immigrant uit meer verwijderde gewesten zijn.
Maar er zijn meer voorbeelden voor langzame uitbreiding, ook uit groepen, aan wie men op het eerste gezicht nauwelijks het vermogen van actieve verspreiding zou willen toekennen.
Zoo vertelt Kobelt 5) van het overbrengen van de europeesche slakken Helix hortensis en nemoralis door amerikaansche conchyologen naar Noord-Amerika. Beide" soorten hebben zich snel verspreid van het punt waar zij uitgezet werden. En reeds 1890 gaf Musson °) 20 in Australië, Tasmanië en Nieuw-Zeeland geacclimatiseerde Land- en Zoetwater-Mollusken op, waarvan er 19 uit Europa waren ingevoerd. Twee er van: onze gewone Limax agrestis L. en Limax variegatus Drap. zijn thans in Nieuw-Zeeland algemeen verspreid, trouwens ook in andere cultuurlanden, waar zij b.v. met planten werden ingevoerd.
Dit zijn opmerkelijke feiten, vooral bij dieren zooals slakken, met een gering verplaatsingsvermogen en groote gevoeligheid voor geaardheid van bodem en lucht. Vele anderen missen dan ook zulk aanpassingsvermogen. Zoo bleef Planorbis dilatatus Gould, die vóór 1869 niet vochtige katoenbalen uit Amerika in Manchester werd ingevoerd, sedert dien beperkt tot de omgeving der fabrieken. Een treffender voorbeeld voor het schijnbaar wispelturige in deze materie levert Cyclostoma elegans. Deze huisjesslak leeft in het westelijk continentale Europa en in Engeland. Zij wordt telkens aan de kusten van Ierland aangespoeld aangetroffen. Darwin heeft experimenteel aangetoond, dat zij, dank zij haar deksel, een 14 dagen lange onderdompeling in zeewater kan verduren. Terecht wijst Scharff ~') op het raadselachtige, dat zij desniettemin, niettegenstaande zeestroomingen haar gedurende ontelbare jaarhonderden naar de kusten van Ierland transporteerden, daar nimmer voet kon vatten en dus op dat eiland ontbreekt.
Soortgelijke raadselachtige verscheidenheid ontmoet men ook bij andere diergroepen. Men kent b.v. van kevers talrijke soorten, die met zaden, hout, vruchten en andere handelswaren van elders ook naar onze gewesten of omgekeerd vervoerd werden. Vele zullen in de nieuwe omgeving na korteren of langeren duur te gronde gaan. Maar Everts 8) b.v. kon een lange lijst van zulke wereldburgers opmaken, die in allerlei waren in schepen, pakhuizen, kelders ingevoerd, zich ook bij ons in die waren vermenigvuldigden. Er zijn er onder b.v. Corynetes coeruleus, Dermestes-soorten e. a., die vrijlevend zich allengs over een groot deel der aarde verspreid hebben.
1) L. F. de -J3eaufort, Ardea 1912, p. 50.
2) Snoückaert van Schauburg, Falco 1907, p. 69, en Avifauna neerlandica 1908, p. 48.
3) In het Jaarbericht 7, 1917, van den club van Nederl. Vogelkundigen, p. 13 en p. 99 worden twee gevallen van liet broeden van den Zwartspecht bij Ommen en te Raalte (O.) medegedeeld.
4) E. D. van Oort, Notes Leyden Museum XXX. 1901. p. 153.
5) W. Kobelt, Studiën zur Zoogeographie. Die Mollusken d. palaearkt. Region. 1897, p. 29.
6) Musson, Proe. Linn. Soc. New South Wales. 1890.
7) Scharff, History of European Fauna. 1899. p: 16.
8) E. Everts, Verslag Ned. Entom. Vereen. 68. Vergad. 1913.



Men heeft dergelijke soorten cenokosmisch genoemd in tegenstelling met palinkosmische, die reeds in vroegere perioden der aardgeschiedenis eene wijde versprijding hadden. De onderscheiding zal moeilijk zijn, maar de gedachte is zeker juist, dat er factoren zijn, die evengoed als thans zoo ook in een ver verleden verspreiding der soorten mogelijk maakten en daarmede van invloed waren op de samenstelling der fauna. Want evengoed als thans werd ook vroeger verspreiding naar een nieuw gebied mogelijk gemaakt door transport. Dat kon en kan nog geschieden door drijfhout of andere drijvende voorwerpen, die over zee komende aan de kusten geworpen worden. Daaraan danken wij vermoedelijk de boorschelp Petricola pholadiformis, die oorspronkelijk aan de Oostkust van Noord-Amerika thuis behoort. Het eerst werd zij in 1908 door Juffrouw H. Icke ') bij Noordwijk aangetroffen; later vond men exemplaren, in veenbanken ingeboord, bij den Helder en verder langs onze kust. Zij heeft vermoedelijk haar weg over Engeland genomen, van waar zij sedert 1896 van Essex en Kent bekend is, sedert 1903 ook van Ostendë.
Van soortgelijke transportmiddelen kan ook op rivieren gebruik gemaakt worden. Hoog water op de bovenrivier geeft aanleiding, dat „aanspoelsel" naar beneden vervoerd wordt. Eutomologen en conchyologen weten maar al te goed hoeveel dieren in zulk „aanspoelsel" van hout, riet enz. meegevoerd worden. In den loop der tijden zal menige oorspronkelijke vreemdeling door deze reisgelegenheid zijn woongebied uitgebreid hebben.
Belangrijker transportmiddel, althans voor kleine organismen, is de wind, die zeker de grootste rol gespeeld heeft om de zoete wateren naast locale vormen met talrijke universele te bevolken. De kiemen van Zoetwater-Bryozoën en van een aantal Zoetwatersponzen zijn op windtransport ingericht, terwijl door krachtigen wind meegevoerde bladeren een transportmiddel leveren voor kleine Mollusken, Insecten en voor kiemen van andere dieren.
Onder de natuurlijke transportmiddelen tellen ook trekkende dieren op wier haren of veeren andere dieren of hun eieren zich hechten. Mollusken, hun eieren, Insecten, Crustaceen, Wormen kunnen op die wijze soms over groote afstanden vervoerd worden.
Het bovenstaande leert, dat wij een actieve en passieve verspreiding onderscheiden kunnen. Om met Forel 2) te spreken zal de actieve in den regel een normale migratie zijn, aangezien zij langs, voor het organisme natuurlijke verkeerswegen plaats heeft, zonder dat het organisme genoodzaakt is daarbij van een hem vreemd milieu gebruik te maken of van eene. hem vreemde wijze van verplaatsing. Omgekeerd zal in den regel de passieve migratie eene abnormale zijn, omdat zij plaats heeft langs een milieu, dat aan het organisme vreemd is of op eene wijze, die verschilt van zijn eigen locomotie en bovendien meestal zuiver toevallig is. Dat is het geval bij organismen of hun kiemen, die door stroomend water, door wind, in de veeren, aan de pooten of in den darminhoud van vogels, aan de haren van zoogdieren' of door andere transportmiddelen vervoerd worden.
Maar er is ten aanzien der passieve verspreiding meer in acht te nemen. Naast de genoemde transportmiddelen, die ik natuurlijke zou willen noemen, daar zij van oudsher werkzaam waren en evengoed als thans ook in het verleden en bij het scheppen der palinkosmische fauna-elementen een rol speelden, is met het verschijnen van den mensch allengs een nieuwe factor ontstaan.
Hij schiep transportmiddelen, die steeds talrijker en veelzijdiger worden en in steeds toenemende mate verwijderde landstreken in verbinding brengen.
Wij willen door enkele voorbeelden, die aan onze fauna ontleend zijn, op de beteekenis van dit ingrijpen van den mensch wijzen.
Terecht berucht is de paalworm (Teredo navalis L.) door zijn boorschade aan schepen en havenwerken; minder bekend is de schade veroorzaakt door den „scheepsworm" (Teredo megotara Hanl.), die volgens Redeke 3) onze in de noordelijke Noordzee visschende houten vaartuigen aantast en aldus bij ons geimporteerd is. Onder bizondere, voor het dier gunstige
1) H. Icke, Tijdschr. Ned. Dierk. Vereen. (2) X. 1908, p. 226.
2) F. A. Forel, Le Léman. T. III, 1904.
3) H. C. Redeke, Rapport over onderzoekingen betreif. h. voorkomen v. d. scheepsworm (Teredo- megotara Hanl.). 1912.



omstandigheden blijft hij hier in het leven en vermenigvuldigt zich zooals in de Visschershaven van Scheveningen.
Interessanter is de levensgeschiedenis van een ander Mollusk: de naaktslak Corambe batava, door Kerbert ') in 1881 in de Zuiderzee bij Durgerdam ontdekt. Het geslacht Corambe was toen alleen uit de Sargasso-zee bekend. De hypothese was dus niet te gewaagd, dat tusschen wieren aan de huid van schepen, die op weg naar Amsterdam, de Sargasso-zee passeerden, levende exemplaren van Corambe in de Zuiderzee geimporteerd werden. Dit was immers in vervlogen dagen de weg tot Amsterdam, meestal met een oponthoud bij het Pampus (bij Durgerdam!). Later werd dan ook Corambe bij Wieringen 2) en bij den Helder 3) aangetroffen en buitendien alleen nog maar in de haven van Arcachon.
Verkeerdelijk is vaak de meening verspreid, dat de zonderlinge mossel Dreissena polymorpha in de vorige eeuw aan de huid van schepen uit de Kaspische Zee in de zoete en brakke wateren van West-Europa en dus ook bij ons was ingevoerd. Dit is in dien vorm onjuist. Dreissena polymorpha kan niet in zeewater leven, kan dus geen lange zeereis doorstaan. Als zij dus uit het pontische gebied, b.v. uit Zuid-russische rivieren tot ons gekomen is, kan dit alleen geschied zijn door vochtig timmerhout, in schepen aangevoerd; hare levenstaaibeid kan daarbij meewerken. Maar de zaak wordt ingewikkelder, omdat men haar bovendien fossiel uit de keileem van Pruissen, en uit lagen 15 voet diep onder het tegenwoordige Londen kent, uit een tijd dus, waarin vervoer, als boven aangeduid, uitgesloten was. Zij is dus eerder als een relict te beschouwen, dat zich in enkele noord-europeesche wateren staande hield en van daar weer verder verspreidde.
Ook van de binnenruimte van schepen kunnen dieren een tijdelijke woonplaats maken en aldus van verweg vervoerd worden. Insecten, spinnen, duizendpooten, slangen, de Gecko (Gecko verticillatus Laur.), de Tjitjak (Hemidactylus frenatus Dum. & Bibr.), ratten, muizen e.a. worden op die wijze in onze havenplaatsen gebracht. Onze fauna wordt er niet door vei~rijkt, want behalve ratten en muizen, kunnen deze meestal tropische vreemdelingen bij ons niet aarden.
Belangrijker is de invoer van vreemde dieren in handelswaren, vooral in granen, zaden, Arachiden-nooten, vruchten, vezelstoffen, in hout, op levende planten, in de aardkluiten om haar wortels e.d.m. Ook hier is den hieesten in ons klimaat slechts een kortstondig bestaan beschoren. Anderen, vooral met een verborgen levenswijze, houden zich staande.
Boven werd reeds aangeduid, dat heel wat uitheemsche torren onze graan- en rijstpakhuizen bewonen. Ik noem slechts Laemophloeus ferrngineus Steph., Silvanus surinamensis L., Trogosita mauritanica L., lïhizopertha dominica F., Calandra-soorten. Weer anderen: Tribolium ferrugineum F., Bruchus chinensis- L. en Br. mimosae F. houden zich op in magazijnen met aardnooten, peulvruchten, sesamzaden e.d.m.
Dan zijn er immigranten uit warme luchtstreken, die zich bij ons ingeburgerd hebben in verwarmde lokalen. Zoo de beruchte Pharaomier (Monomorium pharaonis L ), die vooral in bakkerijen aangetroffen wordt, maar ook menig ander gebouw zooals het postkantoor te Alkmaar, onbewoonbaar gemaakt heeft. Meer bekend zijn de door het handelsverkeer uit Amerika en Azië ingevoerde kakkerlakken (Periplaneta) en de uit oostelijk Europa over de geheele aarde verspreide Phyllodromia germanica L.
Heel wat organismen worden telkens ingevoerd met levende planten. Zijn het tropenbewoners, dan zijn verwarmde kassen de eenige plaats waar hun voortbestaan verzekerd is. Uit onze naaste omgeving wil ik slechts noemen den platworm Bipalium keivense, die b.v. sedert jaren het Reptiliënhuis van „Artis" bewoont. Hij is trouwens ook overigens uitsluitend in verwarmde plantenkassen en dergelijke plaatsen aangetroffen, terwijl men zijn tropisch of subtropisch vaderland niet kent. Dat is ook het geval met de spin Theridium tepidariorum C L. Koch, die ook bij ons in zulke verwarmde localiteiten gevonden is. Hetzelfde is het
1) C. Kerbert, Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. (2) I. 1886, Versl. p. 5.
2) M. Weber. Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. (2) I. Versl. Verg. 1886, p. CLXX en ibid. (2) II. Versl. Verg. 1887, p. XVII
3) J. J. Tesch, Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. (2) XII. Versl. Verg. 1912, p. LXXXIX.



geval met het Mollusk Opeas goodalli Mill, dat volgens Juffrouw J. Scholten in 1912 en 1913 herhaaldelijk in de warme kas van den Hortus botanicus te Amsterdam werd aangetroffen. Een plaag in vele van onze kassen is voorts de ingevoerde duizendpoot Paradesmus gracilis Koch, opmerkelijk door zijn vermogen om door huidklieren vrij blauwzuur af te scheiden.
Men zal de genoemde dieren niet bij onze fauna mogen rekenen; maar anderen zijn er, clie allengs daarop aanspraak mogeu maken. De zuideuropeesche slak Physa acuta Drap. werd ongeveer in 1909 in ons land het eerst door Jhr. W. C. van Heurn in de Victoria regiakas te Leiden gevonden, in 1912 door Juffrouw J. Scholten in soortgelijk bassin in den Hortus te Amsterdam. In December 1915 vond C. Druyvestein 2 exemplaren vrijlevend in het Noorderspaarne bij Schoten en op 31 Juli 1916 de Heer Thiellier exemplaren te Teteringen bij Breda. Dit is allengs algemeen bekend geworden; daarbij heeft men, zooals mij onlangs bleek, vergeten, dat de soort reeds in 1870 door E. v. d. Broek ') voor Nederland bekend werd gemaakt met de woorden: „II est tres probable que cette espèce va ce répandre pen h, peu dans tout le pays (Belgique); et comme nous 1'avons déja trouvée dans la partie hollandaise du canal de Zelzaete, elle est également h ajouter h la faune malacologique de Hollande." Ook in Duitschland is zij op verschillende plaatsen in de vrije natuur ingeburgerd, nadat zij, zonder twijfel onopzettelijk, b.v. door Aquarium-liefhebbers, verspreid werd. Physa acuta heeft dus alle kans een lid van onze fauna te worden.
Dat is gelukkig aan den beruchten Colorado- of aardappelkever (Doryphora decemlineata Lay) niet gelukt. Oorspronkelijk in bet verre Westen van Noord-Amerika op Solaneën levende gaf hem de toenemende aardappelbouw gelegenheid zich steeds meer oostwaarts uittebreiden, kort na 1870 over geheel Noord Amerika, waar hij in de oostelijke Staten groote verwoestingen aanrichtte. Overbrenging naar Europa was moeilijk, omdat kever en larve slechts van aardappelloof leven. Desniettemin kwam in 1876—1878 een aantal exemplaren naar Europa, waar zij op enkele plaatsen in Duitschland zich vermenigvuldigden. Maar aan den schrik voor dezen gevaarlijken vijand evenaarden de verdedigingsmiddelen en spoedig bleek het gevaar geweken. Een gelijk lot is aan de St. José schildluis beschoren.
De wegen van import van dieren kunnen somwijlen zeer ingewikkeld zijn. Daarvoor slechts één voorbeeld. Door J. C. C. Loman 2) weten wij, dat de beékprik (Petromyzon Planeri) het boveneinde der kleine Veluw-beekjes bewoont. In den darm dier prikken trof Loman den parasitischen draadworm Dacuites globosa Duj. aan, voordien slechts bekend uit de beekforel. Herhaaldelijk zijn proeven genomen om in deze beekjes forellen te teelen. Het is dus waarschijnlijk, dat zij de importeurs der~parasieten zijn.
Naast den onopzettelijken invoer waarvoor boven eenige voorbeelden uit Nederland genoemd werden, heeft de mensch zich van oudsher ook opzettelijk met het invoeren van dieren bezig gehouden. Voor de huisdieren verliest zich dat in het duister der tijden. Even duister is cle geschiedenis b.v. van den boschfazant (Phasianus colchicus L.), die bij ons standvogel is. Men beweert, dat hij in oude tijden geplant werd; dat beweert men ook in Engeland met de bijvoeging, dat de Romeinen bet zouden gedaan hebben. Soharfp 3) betwijfelt dit en acht het niet onmogelijk, dat hij in Engeland een indigene vogel is, die de glaciale tijden overleefde.
Dat geldt natuurlijk niet voor andere fazanten soorten, die vaak met den boschfazant kruizen. Zij worden bij ons als jachtobjecten ingevoerd en zijn ingeburgerd, wat met de „G-rouse" (Lagopus scoticus), die sedert 1893 bij herhaling op de Veluwsche heidegronden werd uitgezet, nog niet schijnt gelukt te zijn. Andere geimporteerde vreemdelingen zooals pauw, parelhoen zullen bij ons niet verwilderen en van zeldzame eenden- en reigersoorten, bij ons in het wild aangetroffen, zal een deskundige spoedig vaststellen of zij op den trek verdwaald of uit een dierpark ontsnapt zijn.
Op dit gebied zijn allerhande verrassingen te wachten. Zoo werden ontvluchte flamingos (Phoenicopterus roseus Pall.) aangetroffen, bij Leiden werd een beverrat (Myopotamus coypus)
1) E. van den Broek, Ann. d. 1. Soc. malacolog. de Belgique V. 1870, p. 19.
2) J. C. C. Loman, in Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. Versl. (1909) 1910, p. LX1I.
3) R. F.. Scharff, History of European Fauna 1899, p 256.



gevangen, die uit de Rotterdamsche Diergaarde ontsnapt was ') en bij den Helder strandde een exemplaar van het braziliaansche waterzwijn (Hydrockoerus capybara) % dat blijkbaar van een voorbijvarend schip afkomstig was. Op die wijze kwamen ook verschillende exemplaren van de Caret-schildpad (Chelonia midas) bij West-Kappelle aan het strand, die afkomstig wTaren van een van Antwerpen komend amerikaansch schip, dat meerdere exemplaren overboord had doen werpen 3).
Maar er zijn ook ontwijfelbare voorbeelden van geslaagde acclimatisatie. Wij herinneren aan cle geschiedenis van de wijngaard-slak (Helix pomatia L.). Het was in Duitschland opgevallen, dat deze slak, die in Zuid- en Midden-Dnitschland algemeen verspreid is, in NoordDuitschland steeds schaarscher wordt en gebonden bleek aan oude nederzettingen. In 1888 stelde dan ook E. von Martens 4) de vraag of zij wel in Noord-Duitschland inheemsen was. Overtuigend werd die vraag door hem en anderen in dien geest beantwoord, dat de slak eerst na Karei den Groote, met invoering van het christendom, door ridders en monniken als vastenspijs werd ingevoerd. Zoo werden burcht- en kloostertuinen de centra van waar uit cle slak zich allengs verspreidde en inburgerde. Ook bij ons wijst het gelocaliseercle voorkomen (buitenplaatsen bij Haarlem, Leiden, den Haag; Buren bij ïiel, waar vroeger een klooster stond) op een soortgelijke invoer en acclimatiseering5). Terecht zegt daarom Herklots0) van haar: „op de meeste plaatsen waar zij gevonden werd, kan men nog nagaan, dat zij ingevoerd is geworden en later om zoo te zeggen verwilderd1'. Neemt men in aanmerking, dat zij in den omtrek van Haarlem „Caracolle" heet, zoo is men geneigd aan import door Spanjaarden te denken. Caracola toch is haar spaansche naam, het equivalent van het fransche escargot. Men had ook aan invoer door den Rijn kunnen denken, nademaal de slak de rotsige oevers van den Rijn boven Bonn talrijk bewoont en Darwin bewees, dat zij, door haar deksel beschermd, lange onderdompeling verduren kan. A. C. Oüdemans 7) bericht dan ook van een te Arnhem aangespoeld exemplaar. De kalkhoudende „Löss" bij Arnhem wTare een goede woonplaats voor haar geweest. Maar haar wijze van voorkomen verzet zich tegen deze verklaring. Zij kan evenmin als een relict beschouwd worden, want zij ontbreekt in de jongere glaciale diluviale afzettingen en evenzeer in het Alluvium van Noord-Duitschland.
Met meer succes is de snoekbaars (Lucioperca lucioperca L.) bij ons ingevoerd. Oorspronkelijk kwam deze gewaardeerde tafelvisch in Europa slechts yoor in de Elbe en in rivieren en meeren oostwaarts daarvan, in Rusland tot in het westelijke Azië; in de Oostzee, het zuidelijk Noorwegen, Zweden en Finland, verder in het Donaugebied, in de Zwarte en Kaspische Zee, in het Aral-meer en in de daarin mondende rivieren. In 1883 in den duitschen Rijn gepoot, werd reeds in 1888 het eerste exemplaar te Milligeu bij Nijmegen gevangen 8), in 1891 een exemplaar te Waardenburg in Gelderland0)- Reeds in 1892 ontving het Kon. Zoologisch Genootschap Natura Artis Magistra een exemplaar, dat op 3 October nabij Zeeburg in de buurt van Amsterdam bemachtigd was. Sedert dien is de visch zoo ingeburgerd, dat men hem b.v. uit de buurt van Uitgeest voor comsumptie bestellen kan.
Dat andere visschen zooals de hongaarsche karper, de regenboogforel (Salmo irideus) en cle dwergmeerval (Amiurus nebulosus) zich steeds meer bij ons zullen inburgeren, zij slechts aangestipt.
Met meer nadruk is er op te wijzen, hoeveel kritiek in deze materie noodig is. Maar al te licht wordt van een organisme, dat ons in onze fauna vreemd aandoet, veronder-
1) F. A. Jentink, Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. (2) XI. 1909, Versl. p. XLIII.
2) C. Kerbert, Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. (2) V. 1895, Versl. p. V.
3) M. Weber, Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. (2) III. 1889, Versl. p. XXXIII, zie ook F. A. Jentink, ibid. (2) V. 1895. Versl. p. V.
4) E. von Martens, Naturw. Wochenschr. 1888.
5) Dat Helix pomatia in Zuid-Limburg aangetroffen wordt, ligt haast voor de hand, maar is natuurlijk buiten verband met de verhouding in het overige Nederland, dat faunistisch zoo belangrijk afwijkt van Zuid-Limburg.
6) F. A. Herklots, Nat. Historie van Nederland, Weekdieren, 1870, p. 35.
7) A. C. Oudemans, Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. (2) X. 1906, p. XXXIII.
8) O. Kerbert, Bijdragen tot de Dierk. Feestnummer 1888. p. 66. — Tijdschr. Ned. Dierk. Vereen. (2) II. Versl. Vergad. 1888, p. XXXIV.
9) A. A. van Bemmelen, Tijdschr. Ned. Dierk. Vereen. (2) III. 1892, Versl. Vergad., p. CXIII.



steld, dat het geimporteeerd of een immigrant uit den laatsten tijd is. Daarvoor slechts drie voorbeelden:
Een zeer opmerkelijke visch is de meerval (Silurus glanis L.J, niet alleen omdat hij de reus onder de europeesche zoetwatervisschen is, meer nog wegens zijn zonderlinge verspreiding. Günther1) duidt haar vrij goed aan met de woorden: „European rivers east of Rhine" waarbij evenwel het system van de Weser en de beneden-Elbe uitgesloten moeten worden. Wonderlijk is nu zijn onverwacht optreden is ons land. Door Gronovius (1754) weten wij, dat hij eertijds in het Haarlemmermeer en daarmede in gemeenschap staande wateren menigvuldig was. Allengs minder algemeen, is hij sedert de drooglegging daarvan (1836) een zeldzame visch geworden, beperkt tot de wateren die vroeger met het Haarlemmermeer in verbinding stonden zooals de Ringsloot, Aalsmeer, het Kaagher meer, de Amstelveensche plas. Reeds Valenciennes 2) achtte dit geisoleerde voorkomen zoo ver van het verspreidingsgebied der soort wellicht verklaarbaar door import: „peut-être le poisson y-at-il été transporté, comme dans quelques uns de ceux (sc. lacs) de Suisse". A. A. van Bemmelen 3) zegt: „De meerval is ook waargenomen in het Uddeler-meer (tusschen Garderen en Apeldoorn) in Gelderland; in 1825 werd aldaar een groot individu gevangen; door een visscher in de nabijheid van dat meer woonachtig is mij verzekerd, dat er later nog meer gezien waren; deze voorwerpen zouden daarin echter uit Hongarije overgebracht zijn, ten tijde van Prins Willem V". Lauterborn 4), deze overlevering releveerende, voegt hieraan toe: „Eine ahnliche schon früher erfolgte künstliche Einbürgerung hat auch für den Wels des Haarlemer Meeres mehr Wahrscheinlichkeit für sich als etwa die Annahme einer Einwanderung des Fisehes vom Hochrhein her, als dieser noch mit der Donau in Verbindung stand".
Wie de Veluwsche heidemeertjes kent zal het voorkomen van den meerval in het Uddeler-meer inderdaad slechts door import verklaren. Evenwel zal men het — de toenmalige verkeersmiddelen in aanmerking nemende — waarschijnlijker achten, dat de visch dan uit het Haarlemmermeer werd overgebracht, althans uit een der zwabiscbe of beiersche meeren, die met de Donau (het speciale woongebied van den meerval) in verbinding staan. Op die wijze ook zijn voorkomen in het Haarlemmermeer te verklaren is voorzeker het allerlaatste redmiddel. Zoodanige veronderstelling verliest uit het oog, dat de meerval, behalve in het meer van Constanz, wel degelijk ook in den duitschen Bovenrijn bij en beneden Basel, al is het ook maar een enkele maal, gevangen werd *). Aan den anderen kant is het waar, dat de meerval althans tegenwoordig in het W'esergebied ontbreekt en juist de Weser was het, die waarschijnlijk bij het terugtrekken van het landijs tijdelijk westwaarts over Nederland haar water uitstortte. Maar voorhands wil het mij voorkomen, dat de meerval een relict is uit tijden van een grooter verspreidingsgebied ook over het westelijk gedeelte der noordgermaansche laagvlakte. Dit komt mij waarschijnlijker voor dan import of de veronderstelling, dat hij uit de Donau tot ons kwam, toen deze in diluvialen tijd tijdelijk met den Rijn in verbinding stond.
De geschiedenis van de moerasschildpad (Emys orbicularis) maant al evenzeer tot voorzichtigheid in het nemen van besluiten, waarbij men de gemakkelijke verklaring van import te hulp roept. Sedert 1897 is zij in Limburg in talrijke beekjes, moerassen en sloten, die direct of indirect met de Maas samenhangen, gevonden, eveneens in het onmiddellijk aangrenzende gebied van Pruissen0). Die vindplaatsen werden steeds talrijker naar mate men er op ging letten en toonen overtuigend aan, dat althans voor het Maasgebied de oorspron-
-1) Günther, Gat. British Museum, fishes V. 1864, p. 32.
2) Güvier & Valenciennes, Hist. nat. poissons XIV. 1839, p. 340.
3) A. A. van Bemmelen, Bouwstoffen voor eene fauna v. Nederland III. 1866, p. 357.
4) Lauterborn, Die geograph. u. biolog. Gliederung d. Rheinstroms, Sitzber. d. Heidelberger Akad. d. Wissenschaften III. 1918, p. 74.
5) v. Siebold, Süsswasserfische v. Mittel-Europa 1863, p.' 81.
6) Zie vooral H. Schmitz, Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. (2) VIII. 1904, p. 104 en C. Willemse in „de Levende Natuur" XXI. 1917, p. 126.



kelijke opvatting, dat alleen van ingevoerde of uit aquaria ontsnapte exemplaren sprake kon zijn, niet meer steekhoudend is. Dat kon aanvankelijk nog eenigszins aannemelijk zijn voor het exemplaar, dat in 1893 in de Hornespolder bij Katwijk1) gevangen werd; nauwelijks meer toen vervolgens in de Haarlemmer trekvaart bij Amsterdam 2), aan de Waalsdorper weg bij 'sGravenhage (A. C. Oudemans volgens C. Willemse 1. s. c.) en in Groningen in het Storterhuistermeer 3), een oud riviertje, verdere exemplaren aangetroffen werden. Gezien de verborgen leefwijze der schildpad, gezien de afgelegenheid van de meeste van deze vindplaatsen, wordt het in het licht van de talrijke vondsten in Limburg meer dan onwaarschijnlijk, dat het zich hier steeds om ontsnapte exemplaren zou gehandeld hebben. Wij zullen niet mistasten, als wij aannemen met een relict te doen te hebben uit een veraf gelegen tijd, toen de schildpad een ruimere verspreiding had ook ten oosten van ons land. Daarvoor pleit, dat zij thans nog sporadisch iu Westfalen voorkomt en als subfossiel in de venen in Zuid-Zweden, Denemarken, Zwitserland en vele streken in Duitschland, waar zij allengs uitgestorven is.' Zij is trouwens ook uit het pleistoceen van Engeland bekend.
In de derde plaats noem ik den hamster (Cricetus cricetus L.). Import is bij hem natuurlijk uitgesloten. Daar hij in faunistische geschriften eerst sedert 1880 uit Limburg genoemd wordt, neemt men vrij algemeen aan, dat hij een immigrant van de laatste tientallen van jaren uit het naburige Duitschland b.v. uit de omgeving van Aken, zou zijn.
Dit is nauwelijks een bewijs; het laat zich gemakkelijk verklaren, door de vroegere opmerkelijk geringe belangstelling in ons land voor de studie der in 't wild voorkomende gewervelde dieren, behalve vogels. Wilde men de gewraakte redenatie tot uitgangspunt nemen, men zou tot vreemde uitkomsten komen. Om slechts enkele voorbeelden te noemen, zoo kent men de te noemen gewervelde dieren eerst sedert de bijgevoegde jaartallen als leden onzer fauna: moerasschildpad (Emys orbicularis L.) 1897; de salamanders Molge alpestris Laur. en M. palmata Schreib. 1875; de knoflookpad (Pelobates fuscus) 1898; de vroedmeesterpad (Alytes obstetricans) 1893; de wijdverspreide heikikvorsch (Rana arvalis Nilss.) 1878; de hazelmuis (Muscardinus avellanarius L.) en de eikelmuis (Eliomys quercinus L.) 1898.
Niemand zal willen beweren, dat al clie dieren immigranten zijn uit den laatsten tijd!
Het voorkomen van den hamster laat zich dan ook, zooals wij later zullen zien, minder gekunsteld verklaren.
Wij hebben boven enkele dieren (wijngaardslak, snoekbaars e.a.) leeren kennen, waardoor onze fauna m historischen tijd verrijkt werd; groot is hun aantal niet; het verdwijnt tegenover de verarming, die zij onderging.
Oudtijds waren zonder twijfel cle hooger gelegen deelen van Nederland — daargelaten het diluviale heuvelterrein, dat wel, evenals thans, met heidevelden en verspreide sparren en eikenstruiken begroeid was — met loofbosch bedekt. Hieraan sloot zich het lage gebied aan met uitgestrekte meren, plassen, moerassen, venen, kortom stilstaande wateren verschillend in afmeting, bodem en plantengroei; het werd doorstroomd door rivieren en tallooze waterloopen, die aan ongeregelde overstroomingen bloot stonden.
Oude berichten en vondsten, en in niet mindere mate het onderzoek der terpen en wierden, dat onder de bekwame leiding van Dr. A. E. van Giffen, tot zulke belangrijke uitkomsten geleid heeft, toonen aan, dat in de eerste helft onzer jaartelling oeros, eland, edelhert, bruine beer, wild zwijn, wolf, bever e.a. Nederland bewoonden. Daarvan is slechts edelhert en wilde zwijn, die vroeger tot in de zeeprovincies voorkwamen, overgebleven. Het wilde zwijn, thans weer ingevoerd, recruteerde zich voordien gedurende de laatste 50 jaren in hoofdzaak wel uit overloopers uit Duitschland. Zoo is het ook met den wolf. Vroeger zoo algemeen, dat drie, vier eeuwen geleden de bevolking, zelfs in de buurt van Amsterdam, nog tot de jacht opgeroepen werd 4), is het, niet mogelijk een jaartal op te geven voor den laatsten
1) J. Th. Oudemans, Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. (2) IV. 1893, p. XXIII.
2) E. Heimans, De Levende Natuur IX. 1905, p. 53.
3) h. van Zanten, in de Levende Natuur XIV. 1909, p. 99.
4) R. F. Maitland. Notices sur les animaux rares des Bays-Bas 1898, p. 4.



indigenen wolf. De zeer enkelen, die bij ons geschoten zijn, zooals in 1891 tusschen 's Hertogenbosch en Tilburg, zijn overloopers, die in strenge winters uit de Ardennen en over cle Kleefsche bosschen tot in het oosten van ons land afdwaalden. De laatste bever werd omstreeks 1801 dicht bij den IJssel geschoten ')•
Niet minder was de verarming in de vogelwereld. Maar zij was meer van nnmerieken aard al zijn enkele vogels, zooals de kwak {Nycticorax nycticorax L.), nagenoeg tot uitroeiing gekomen. Vooral water- en moerasvogels verloren door de uitgebreide droogleggingen hun woon- en broedplaatsen. Zoo vertelt ons Pelt Lechner 2) hoe het voormalige Zevenhuizensche Bosch in de buurt van Rotterdam een beroemde broedplaats was van lepelaars, kwakken, reigers, schollevaars. Reeds lang is dit vogeldorado verdwenen; met anderen is het evenzoo gegaan. En terwijl vroeger de vogeloorden in ons waterrijk land in Europa alleen nog maar in het Donaudelta hun evenknie vonden, moeten wij thans dankbaar zijn, dat nog enkele „natuurmonumenten" en beschermde wateren, zooals het Zwanewater in Noord-Holland, ons herinneren aan den voormaligen rijkdom.
Maar de invloed van den mensch beperkte zich niet tot ontbossching en drooglegging. Juist in onzen tijd zien wij hoe ook de hooge en lage diluviale gronden meer en meer in cultuur genomen en veranderd worden. Enkele cijfers maken dit duidelijk. De „woeste gronden" besloegen b.v. in Gelderland in 1833 nog 165.000 H.A., in 1912 was dit cijfer gedaald tot 92.000 H.A. Voor geheel Nederland waren die cijfers 907.000 respectieve 524.000 H.A. In 1833 maakten de woeste gronden nog 27.9%, in 1912 slechts 16.08°/o van het totale landoppervlak uit3). De invloed van een en ander op de fauna behoeft geen nader betoog.
Maar ook op andere wijze grijpt de mensch in.
De „correctie" der rivieren, bij name van Rijn, Maas, IJssel en bijbehoorende waterwegen, bracht ingrijpende veranderingen in hun stroom, bodem, schuilplaatsen e.d.m. te weeg, die niet zonder invloed bleven op zalm, elft, steur, wier aantal ziender ooge afneemt. De vervuiling door fabriekswater vernietigt de fauna in beken, vaarten en slooten; de Geldersche beken b.v. leveren daarvoor het eclatante bewijs. De Eerbeek b.v. huisvestte vroeger blijkbaar zoo talrijk den rivierkreeft, dat in de 17de eeuw in het „Markenboek" de bepaling genotuleerd werd, waarbij het op hooge straffe verboden werd weren in de beek te maken om kreeften te vangen. Toenmaals waren zij nog zoo talrijk, dat het de moeite loonde, strafbepalingen omtrent hun vangst te maken, thans zijn zij uit de vervuilde Geldersche beken verdwenen.
In de voorafgaande beschouwingen zijn van verschillende gezichtspunten uit waaronder men eene fauna beschouwen kan, heel wat dieren ter sprake gekomen, die heden in Nederland worden aangetroffen. Soms kwam daarbij ook reeds een historisch moment op den voorgrond. Om evenwel de fauna juist te begrijpen, moet cursorisch een blik geworpen worden op hare geschiedenis zooals geologie en palaeontologie haar leert.
Terecht heeft Kobelt opgemerkt, dat men er niet aan denken zou de hedendaagsche noordeuropeesche fauna van de jong-tertiaire af te scheiden als niet de ijstijd en het optreden van den mensch ingegrepen hadden in de levensvoorwaarden der dieren en deze grondig veranderd hadden.
Op het hoogtepunt van den ijstijd4), was Nederland ten Noorden van den Rijn door landijs overdekt, Of die ijsbedekking dik of dun, gesloten of hier en daar onderbroken was, is, zoologisch gesproken, van geringe beteekenis; zij moet de bestaande dierenwereld in
1) Hier is wellicht de plaats eene vergissing recht te zetten. Een teekening van den kop van een walrus, door A. Dürer tijdens zijn reis in Nederland (1521) gemaakt a) met de schriftelijke bijvoeging, dat hij gevangen was „in der niederlandischen See", heeft Killermann b) tot de veronderstelling gebracht, dat toenmaals de Walrus in de Noordzee voorkwam en een ex. aan de kusten van Nederland,, „verschlagen" werd. Dit komt mij geheel onwaarschijnlijk voor; trouwens de teekening van Dürer maakt niet den indruk vervaardigd te zijn naar een versch exemplaar, vermoedelijk naar een in zout bewaarden of opgezetten kop, die door ijszeevaarders naar Nederland was meegebracht.
a) Gereproduceerd b.v. in „Albrecht Dürer schriftlicher Nachlass" herausgegeben von E. Heydrich, Berlin 1908, p. 80.
b) Killermann, Naturw. Wochensehrift XXVII. 1912, p. 785.
2) A. A. van Pelt Lechner, Ardea VII., p. 99.
3) Ontleend aan R. Schuiling : Nederland 1915, p. 548.
4) Voor ons doel is het voldoende haar als een eenheid te beschouwen.
24



hoofdzaak praktisch vernietigd hebben. Een land immers, waarvan de oppervlakte toen reeds uit rivier-sedimenten was opgebouwd, kon moeilijk aan dieren refugiën aanbieden zooals de ijsvrije „noenataks'', die boven het groenlandsche landijs uitsteken of soortgelijke rotsen, die boven het gletscherijs in Zwitserland zich verheffen.
Weliswaar onderging het ijsvrije land bezuiden den Rijn niet zulk eene vernietiging zijner fauna, toch stond ook zij onder den invloed van het naburige landijs. De korte zomer zal slechts aan dieren, bestand tegen lage temperatuur, koude winden en sneeuwbuien, een moeilijk bestaan gegeven hebben. In het Westen eindelijk, in het gebied onzer zeeprovinciën, bood een „Haff" van reusachtige afmeting achter de toenmalige duinreeks en voor het overige amphibiotisch land slechts aan moeras- en watervogels een goed onderkomen.
Met eenige phantasie kan men zich ongeveer een beeld vormen van de althans aan soorten arme fauna.
Eerst met het smelten van het landijs en met de daarmede gepaard gaande geleidelijke verhooging der temperatuur ontstonden betere levensvoorwaarden. Maar in een delta-land als het onze, kwamen nieuwe moeilijkheden voor de dierenwereld. De tijd der „groote wateren" brak aan; het smeltwater van ijs en sneeuw zal de waterloopjes in beken, de beken in rivieren, de rivieren in geweldige stroomen verkeerd hebben-
De hooger gelegen terreinen, ijsvrij geworden en allengs met heide zich bedekkende, waartusschen dennen- en eikenstruiken zich geleidelijk vestigden, boden het eerst een veilige woonplaats. Zij hebben voor een goed deel dit karakter bewaard en daarmede ook menig dier, dat ons nog herinneren kan aan dien arktischen en subarktischen tijd. Al tornt men tegenwoordig, vaak met spitsvondigheid, aan den naam, het kan nauwelijks tot misvattingaanleiding geven, als wij deze arktische en subarktische achterblijvers glaciaal-relicten noemen. De „stenothermen" onder hun, degenen dus, die slechts geringe temperatuurschommelingen verduren kunnen, zijn zeker voor een goed deel onder de toenemende temperatuur bezweken, of zij moesten het afleggen tegenover immigranten, die door de betere levensvoorwaarden ook naar de heidevelden getrokken werden. Maar vooral het zoete water: de beekjes en voornamelijk de heideplassen hebben menig relict voor ons bewaard. Voortgezette studie der levensgemeenschappen op wTat wij gewoon zijn diluviale gronden te noemen, zal eerst kunnen ontleden, welke elementen de oudsten zijn, welke van jongeren datum.
Van die relicten willen wij enkelen noemen.
Een zekere vermaardheid heeft de platworm Polycelis cornuta vooral in Duitschland gekregen. Gedurende den laatsten ijstijd waren vermoedelijk alle stroomende wateren in Noord- en Midden-Duitschland door den platworm Planaria alpina bewoond. Daar haar optimale temperatuur bij 5°—6° C. ligt, moest zij bij de stijging der temperatuur allengs in den bovenloop der koude beken zich terugtrekken. Zij werd daarbij gevolgd door een tweede stenotherme koudwater-vorm Polycelis cornuta, die echter hoogere temperaturen verduren kan en ten slotte in warmer geworden beken de Planaria alpina verdrong om zelf het brongebied te bevolken. Eerst in historischen tjjd schijnt een derde soort: Planaria gonocephala, die een eurytherme warmwater-vorm is, dus ruime temperatuurverschillen verdragen kan, in den benedenloop der beken ingedrongen te zijn, vanwaar zij zich stroomopwaarts verbreidde.
Regelrecht bewonen dus in de aangeduide volgorde de 3 Planariën de beken van oorsprong tot monding, overeenkomstig de toenemende verhooging der temperatuur van de beek en de toenemende temperatuur-optima der 3 Planariën '). Voor de Alpenplanarie schijnt ook het brongebied onzer beken sinds den ijstijd te warm geworden te zijn: zij ontbreekt er althans, maar Polycelis cornuta wordt nog in den bovenloop der beken aangetroffen. Het eerst in 1907 in de Eerbeek2), sedert dien door Dr. Romijn in de Heusenbeek te Voorbeek (L.), in de Zwanenspreng bij Apeldoorn, in de Sprengenbeek bij Beekhuizen (G.) en onlangs in beekjes bij Oosterbeek.
1) Voigt, Zool. Jahrb. Abt. Systematik VIII. 4895, p. 131. — Thiexemaxx, Internat. Revue d. Hydrobiologie 1912.
2) Max Weber, Tijdschr. Ned. Dierk, Ver. (2) X. 1907, p. XX.



Treffender nog is het optreden van noordelijke vormen in eigentlijke heideplassen.
Bovenaan staat de zoetwatervloo 'Eurycercus glacialis Lilljeb., die bekend is van het arktische gedeelte van Rusland en Noorwegen, van Groenland, van het Behring eiland en sedert 1912 uit ons land van Acht (Noord-Brabant), van de Gosselsche heide bij Grave, uit de groote heideplas Gerritsflesch bij Hoog Buurlo (Gelderland) ') en uit het afgelaten ven bij Woensdrecht (Dr. Romijn).
De heideplas Gerritsflesch bevat verder als eenige Dytiscus-soort Dytiscus lapponicus Gylh., eene soort inheemsen in Scandinavië, Denemarken en Noord-Oost-Duitschland. Deze watertor werd een aantal jaien geleden bij ons bij Lochem ontdekt, daarop in 1917 in een heideplas bij Loenen op de Veluwe. Juist bleek (in 1918) mijn voorspelling, dat hij ook in Gerritsflesch zou voorkomen. Ik haal dit slechts tot staving aan van ons betoog. Immers als eene voorspelling, gebaseerd op combinatie van onderstellingen, juist blijkt, pleit dit ook voor de juistheid dier onderstellingen.
Vermoedelijk mogen wij ook het „schrijvertje" Gyrinus minutus F. onder de glaciaalrelicten rekenen. Zoo zullen er onder de insecten wel meer zijn, Lauterborn noemt b.v. de libelle Somatochlora arctica.
Ook de lage landen herbergen getuigen uit den vroegen post-glacialen tijd, toen MiddenEuropa bewoond werd door een gemengde fauna van bewoners der subarktische steppen en tundras en van alpine soorten. Daarbij behoorde Microtus ratticeps Keys & Bias., een woelmuis,'die thans nog aangetroffen wordt in het noordelijk gedeelte van het continentale Europa en Azië: van Noord-Rusland en het gebergte van Scandinavië oostwaarts tot Siberië, zuidwaarts tot noordelijk Hongarije en oostelijk Noord-Duitschland en in 1835—1836 in een „muizenjaar" ook in Lisse bij Leiden gevonden werd 2).
Voor het overige zal eene postglaciale steppentijd, zooals wij haar — om in de buurt te blijven — van den Middenrijn tusschen Bonn en Mainz kennen, in Nederland met zijn zeeklimaat moeilijk tot ontwikkeling hebben kunnen komen. Maar als wij aannemen, dat het „Löss", dat in Limburg en als smalle strook langs de veluwsche heuvelreeks van Doorwerth tot Dieren wordt aangetroffen, een aeolische vorming is, dan wijst dat althans op eenen droogeren tijd, waarvan vormen als Microtus ratticeps en voorts de boven (p. 184) besproken hamster gebruik konden maken zich te vestigen. Beiden zijn dan relicten, die zich vroeger in eene grootere verspreiding verheugden. Dat daarvoor tot heden de palaeontologische bewijzen ontbreken, is niet verwonderlijk. Uit de uitstekende studie van Rutten 3) over de diluviale zoogdieren in Nederland is duidelijk gebleken, hoe gebrekkig de tot ons gekomen resten getuigenis afleggen van den rijkdom dier fauna. Kleinere zoogdieren ontbreken daarin geheel en van arktische zoogdieren, waarvan wij gerust mogen aannemen, dat althans enkelen in Nederland hebben geleefd, is niets tot ons gekomen, als schrale resten van het rendier. Dat ligt voor een goed deel aan de geringe ontwikkeling van fijnkorrelige afzettingen, maar ook aan de schaarschte van onderzoek aan die lagen besteed.
De terpen kunnen die leemte slechts voor een deel aanvullen. Hun geschiedenis reikt niet ver genoeg terug en door hun ligging in het overstroomingsgebied van zee en rivier, konden zij van kleine zoogdieren slechts die bewaren, die in dit vochtige terrein leven konden.
Het is niet altijd duidelijk waarom relicten, zooals b.v. de bovengenoemde, die reeds zoo lang in Nederland gevestigd zijn, geen ruimere verspreiding gekregen hebben. Er is evenwel hierbij niet uit het oog te verliezen, dat uit het negatieve feit van onbekendheid nog niet het ontbreken eener soort behoeft te volgen. Een treffend voorbeeld hiervoor is de heidekikvorsch {Rana arvalis Nilss.), die eigen is aan de heide- en veengronden en aan de toendren van het palaearktische gebied.
In 1878 in Nederland het eerst in de buurt van Apeldoorn ontdekt, werden sinds dien telkens nieuwe vindplaatsen opgegeven. In de eerste plaats uit de heidestreken vanwaar
1) N. L. Wibaut-Isebree Moexs, Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. (2) XII. 1913, p. 227.
2) F. A. Jentink, Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. V. 1881, p. 105.
3) L. Rutten, Die diluvialen Saügetiere d. Niederlande 1909.



E. Heimans, clie zooveel bijdroeg tot de kennis omtrent dezen kikvorsch, hem terecht heikikker doopte. Daar hij sedert 1895 van Texel bekend is en ik hem in 1916 ook in de duinen van het eiland Schouwen aantrof, dus in aeolisch, uit de zee geboren zandgrond, blijkt daaruit zijn wijde verspreiding in Nederland en toch is de kennis daarvan eerst sedert 40 jaren heel geleidelijk verkregen. Zoo ging het ook met Planaria gonocephala en met andere soorten kan betzelfde gebeuren.
Den draad der geschiedenis der fauna, dien wij ter wille van de glaciaal-relicten afbraken, weder opvattende, mogen wij aannemen, dat voor haar allengs weer normale toestanden terugkeerden en behalve de hooge gronden ook het overige land algemeen bewoonbaar werd. Allereerst kon zich verder ontwikkelen, wTat van de vroegere fauna nog aanwezig was, maar daarnaast opende zich de gelegenheid tot immigratie.
De geographische ligging van Nederland wijst 3 wegen aan, waarlangs zij kon plaats hebben.
1. In het Oosten staat Nederland wijd open voor de bewoners der noordduitsche laagvlakte, die in plantengroei, temperatuur en andere klimatische factoren er nauw mede samenhangt. Ongetwijfeld recruteerde zich het hoofdcontingent onzer fauna uit dit gebied. De noordduitsche laagvlakte is van haar kant een onderdeel van het zoogenaamde boreale gedeelte der palaearktische fauna, waarmede het voornaamste karakter der nederlandsche fauna voldoende gekenmerkt is.
2. In het zuidoosten opende zich de poort voor de invasie van „rhenane11 elementen, die door (aanspoelsel) of langs den Rijn plaats greep.
Onze zuidelijkste provincie Limburg, die faunistisch zoo zeer afwijkt van het overige land, dankt dat zeker voor een goed deel daaraan, dat blootliggend rotsgesteente en daarin ingesneden valleien met stroomende beekjes, verscheidenheid dus van den bodem en daarmede van het plantenkleed, .afwijkende en voor menig dier gunstige levensvoorwaarden scheppen. Zij is een noordelijke uitlooper der „gallo-rhenane" fauna. Opmerkelijk uit zich dat in de insectenwereld, maar ook hoogere vormen, zooals de boven genoemde zoogdieren Muscardinus avellanarius L. en Eliomys quercinus L. (zie boven), voorts vormen als de vuurpad Bombinator pachypus l) leggen daarvan getuigenis af.
3. Moeilijk van de vorige groep te scheiden is een element, dat wij atlantisch kunnen noemen en ongeveer beantwoordt aan wat Scharff als „lusitanisch" element in cle europeesche fauna aangeduid heeft. Hij noemt daarvoor speciaal de lijster Melizophilus undatus; de land mollusken Geomalacus maculosus en meerdere Testace l la-soorten e. a.
Deze dieren ontbreken in onze fauna. Maar het wil mij voorkomen, dat b.v. de volgende als representanten van dit van oorsprong zuidelijke fauna-element gerekend mogen worden. De kwikstaart Motacilla alba lugubris; de vroedmeesterpad (Alytes obstetricans) en de watersalamander Molge palmata Schneid. 2). Van verdere zoetwaterbewoners noem ik nog de zeer opmerkelijke Caridina desmaresti Millet. Deze kreeft, die algemeen verspreid is in het zoete water van zuidwest Europa en noordwest Afrika, werd in 1886 in de Maas bij Hestière (België), als het noordelijkste voorkomen, gevonden. In 1915 deelde Juffrouw de Lint3) mede hem in het Abcouder Meer aangetroffen te hebben, in 1916 vond van der Sleen 4)
1) In tegenstelling met Bombinator igneus, die in het faunagebied van de noord- en oosteuropeesehe laaglanden behoort.
2) Ook mij komt de wel eens uitgesproken veronderstelling juist voor, dat Molge alpestris een relict zou zijn uit den tijd toen ons land evenals het naburige noordduitsche laagland met bosschen bedekt was. Heden ten dage gebonden aan het heuvel- en lage bergland vooral van Middeneuropa, ontbreekt Molge alpestris in de noordduitsche laagvlakte, behalve verspreide vindplaatsen in noordwest Duitschland en in het Oosten van Nederland. Deze watersalamander zou dan bij die groep van relicten behooren, die zooals de lepelaar (Platalea leucorodia) en het baardmannetje (Panurus biarmicus), resten zijn van een vroegere uitgebreidere verspreiding, die ten aanzien der genoemde vogels, ingekrompen is in hoofdzaak tot een voorkomen bij ons en in de ver afgelegen Donaumonding en de zu'id-russische steppenmeeren. Dat is eene opvatting, die ook reeds door Lauterborn in zijn voortreffelijk opstel (Die geograph. Gliederung des Rheinstroms, 1918) uitgesproken is. . •
3) de Lint, Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. (2) XIV. Versl. Vergad. 1915, p. XCT.
4) van der Sleen, ibid. (2) XIV. Versl. Verg. 1916, p. Cl."



hem in het Merwede-kanaal bij Nigtevegt en G. Romyn in de Zuid-Willems-vaart bij 's Hertogenbosch.
Het moge volstaan er op gewezen te hebben, dat ook de Insecten „atlautische" representanten tellen. Zoo noemt Everts ') een aantal kevers vooral van het strand van ons land, die in zuidelijker streken thuis behoorende, langs de kusten van Duitschland onbekend zijn. Hij schrijft dat toe aan den meer directen invloed van den golfstroom; en Uïttenbogaart 2) beschouwt de provincie Zeeland coleopterologisch als uiterste uitlooper van het westereuropeesche subtropische gebied. Verder vermeldt Lauterborn uitdrukkelijk enkele hierbij behoorende Libellen.
Wij zullen later zien, dat ook de marine vischfauna een aantal hierbij behoorende soorten bevat, zooals Hippocampus hippocampus (L.), Pelamys sarcla (Bloch.), Cantharus cantharus (L.) e. a. Van lagere vormen noem ik nog de in het zand gravende Decapode Calianassa subterranea. Het is een uitgesproken zuidelijke kreeft, die reeds van de Belgische kust en een enkele maal van de kust van Oost-Friesland, waar hij zijn noordgrens schijnt te bereiken, opgegeven was. Sedert Juni 1912 kennen wij hem ook van de kust van Texel3) In hetzelfde jaar werd een andere beslist zuidelijke kreeft: Portunus arcuatus voor het eerst met zekerheid en wel dwars van Koog op Texel gevangan *). Wellicht behoort bierbij ook Mysis kervillei G. O. Sars, het eerst uit de Seine-monding vermeld, daarna door Hoek 5) van de Oosterschelde en ten noordwesten van Terschelling. Deze steurkrab is ook uit de Zuiderzee bekend °).
Het is aan toekomstige studie voorbehouden deze slechts vluchtig aangeduide drie elementen, die, verschillend van herkomst, onze fauna samenstellen, verder te ontleden. Bij de geringe afmeting van het onderhavige faunagebied, zal die ontleding daarin haar grootste moeilijkheid ondervinden, dat het bezwaren oplevert, den localen invloed vooral van de bodemgesteldheid en daarmede van het plantenkleed uitteschakelen.
4. Onze beschouwingen zouden onvolledig zijn, als wij geen acht sloegen op een vierden toegangsweg, die voor immigratie wijd openstaat, en wel de zee, die onze lange kustlijn bespoelt.
Boven werden reeds verschillende dieren genoemd, die langs dien weg tot ons gekomen zijn: Corambe, Teredo megotara, Petricola, enkele uit het zuiden tot ons gekomen Crustaceen en visschen, wellicht ook anderen. Maar groot is hun aantal niet en het zijn bewoners van het kustwater of het strand.
Dat de zeeweg een moeilijke, ja in de meeste gevallen een voor landdieren onbegaanbare is, werd reeds boven betoogd. Zien wij af van de reeds besproken soorten, die in het binnenruim van schepen en met hun ladingen tot ons komen en beperken wij ons voorts tot de passieve immigratie, die gebruik maakt van zeestroomingen, drijfhout en andere drijvende voorwerpen zooals wieren, zeegras, de bekende zoo veelvuldig aan onze kust aangespoelde hoogovenslakken van Middelsbro en Clarence in Schotland e. d. m., dan zal wel over zee nauwelijks iets tot ons gekomen zijn, dat op het land of in het zoete water zijn woonplaats heeft.
Wel zijn er eenige visschen te noemen, die ter wille van hun voortplanting, uit zee komende, onze riviermonden binnendringen om zooals de zalm (Saïmo salar L.), het schotje (Trutta trutla L.), de houting (Coregonus oxyrhynchus L.), de elft (Alosa aïosa L. p.p.), de fint (Alosa Jinta Cuv.), de zeeprik (Petromyzon marinus L.), de steur (Acipenser sturio L.) den Rijn, de Maas, den IJssel hooger op te stijgen. .' .
Omgekeerd begeeft zich de geslachtsrijpe aal (Anguilla anguilla L.) uit de rivieren en een gedeelte van het kustwater naar zee, van waar dan het jonge broed weer terugkeert.
Hieraan sluiten zich andere trekvisschen aan, die een gedeelte van hun leven eveneens
1) El). Everts, Coleoptera, welke het meer Zuid. Kustgebied... bewonen etc. Entomolog. Berichten N». 20,1904,p. 179.
2) D. L. Uyttexboogaart, Die Coleopterenfauna der Niederlande. Coleopterolog. Rundschau 1912, Heft VI—VII.
3) J. J. Tesch, Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. (2) XII. 1912, Versl. Vergad., p. LXXXVIII.
4) j. J. Tesch, 1. s. c. ...
5) P. P. C. Hoek, Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. (2) I. Versl. Vergad. 1885, p. CXXV.
6) van Goor, ibid. (2) XV. 1917, Versl. Vergad., p. XXIII.



in onze territoriale wateren zoek brengen. Evengoed immers als wij aan de landzijde ons faunagebied door de politieke landsgrens afbakenen, — voorzeker, zoologisch gesproken, een geheel kunstmatige grens, — zoo zal aan de zeezijde de thans nog gebruikelijke politieke demarcatielijn van 3 zeemijlen, die het territoriale water tegenover de vrije zee afgrenst, de eveneens geheel kunstmatige grens van onze litorale fauna vormen.
Onder bovenbedoelde visschen behooren de ansjovis, de Zuiderharing '), de bot, die de Zuiderzee verlaat om zich in de Noordzee voort te planten waarna de jonge individuen weer naar de Zuiderzee terugkeeren de snotdolf (Cyclopierus lumpus L.) e.a.
Minder bekend is, dat evenals bij de vogels, zoo ook onder de visschen verschillende gasten zijn, die ons slechts sporadisch bezoek.en, voorts een aantal verdwaalden, die niet in onze fauna t'huis behooren, waartegen anderen, die daarvoor te boek stonden, wel degelijk blijken bij de nederlandsche fauna gerekend te mogen worden.
Daar, voor zoover mij bekend, hierop nimmer bepaaldelijk acht geslagen werd, moge een korte samenstelling van de mij bekend geworden gevallen volgen. De nederlandsche vindplaatsen zijn daarin opgenomen en het normale voorkomen der soorten:
1. Scombresox saurus (Walbaum), 28 November 1909 aan den Helderschen dijk 13 exemplaren [H. C. Redeke, Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. (2) XII. Versl. vergad. Jan. 1910, p. III]. Vroeger niet van onze kust opgegeven. Verspreiding: Atlantische kusten van Europa, Afrika en Noord-Amerika.
2. Hippocampus hippocampus (L.) (H antiquorum Leach). Mei 1901 één exemplaar gevangen door garnalenvisschers bij Vlissingen en in den zomer van 1905 1 exemplaar in de Deurloo, een der zeegaten naar de Westerschelde; twee verdere exemplaren in het daarop volgende jaar in hetzelfde water [C. Kerbert, Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. (2) VIT. Versl. vergad. 1902, p. XXXIX en ibid. (2) X. Versl. vergad. 1905, p. III en 1906, p. XXII]. Hieruit blijkt, dat het zeepaardje, bekend van de Middellandsche zee en van de atlantische kusten van Europa tot Engeland als noordelijkste punt, ook bij de nederlandsche fauna behoort.
3. Eaniceps raninus (L.), 24 October en 8 November 1883 telkens een exemplaar van Nieuwediep [C. Kerbert, Tijdschr. v. d. Dierk. V. 1881, p. 18]; 22 September 1884 1 ex. en 4 ex. 9 October 1885 van dezelfde vindplaats en 1 ex. 1 April 1887, haven van IJmuiden [C. Kerbert, Bijdragen tot de Dierkunde, Feestnummer 1888, p. 84]. Maart 1892 een ex. gevangen in een garnalenkor even buiten het Schulpengat [Hoek, Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. (2) III. Versl. vergad. 1892, p. CXXL] Een verder exemplaar van onze kust vermeldt Max Weber l.c. Deze soort, eigen aan de Oostzee, de kusten van Scandinavië en Engeland en zeer zelden aan de fransche kust, mag dus wel bij de nederlandsche fauna gerekend worden.
4. Lampris luna (L.), 1822 een exemplaar aan de kust van Groningen [Bakker, Osteographia piscium 1822]; 1836 een exemplaar te Noordwijk gestrand [Jentink, Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. (2) II. Versl. vergad. 1888, p. LXVIII]; 1840 een exemplaar door Noordwijksche visschers in den Buitenlek gevangen [A. A. van Bemmelen, Bouwstoffen Fauna v. Nederland III. 1866, p. 336]; 1888 een exemplaar „nabij onze kust gevangen" [Jentink, l.c,]. 1891 een exemplaar „aan de hollandsche kust gevangen" [A. A. van Bemmelen, Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. (2) IV. Versl. Vergad. 1891, p. CXII2)]. 15 Juni 1893 strandde een gaaf exemplaar te Callantsoog, dat bewaard wordt in de fauna-collectie van „Artis".
5. Pelamys sarda (Bloch), Juni 1878 een exemplaar nabij Bergen op Zoom gevangen [A. A. W. Hübrecht, Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. IV. Versl. Vergad. 1878. p. 9]. Daar de visschers een naam voor hem hadden en hem „bonitertje" noemden, schijnt hij meer bij ons voor te komen. C. J. Bottemanne [Tijdschr. Ned. Dierk. Ter. V. 1881 Versl. Vergad. p. CIX] vermeldt hem dan ook van de Oosterschelde. Overigens is deze pelagische soort uit den Atlantik en uit de Middellandsche Zee bekend onder den naam Bonito.
C. J. Bottemanne [Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. (2) IV. Versl. Vergad. 1894, p. LXXX]
1) H. C. Redeke, Rapport over onderzoekingen betreffende de visscherij in de Zuiderzee 1917.
2) De Heer van Bemmelen teekent hierbij aan, dat het het zevende exemplaar dier soort is, dat aan onze kust is "waargenomen.



noemt ook Thynnus pelamys (L.) uit de Schelde. Daar deze visch voorkomt in de tropische eu warme deelen van den Atlantik en Indik, is dit vermoedelijk eene verwarring met Thynnus thynnus (L.) den tonijn, die wel eens door trawlers uit volle zee aangebracht wordt.
6. Centrolophus britannicus (Gthr.), 27 April 1912 werd op de Westpunt van den „Onrust" op Texel een ex. op strand geworpen en levend gevangen. Het is zoover mij bekend het vierde bekende exemplaar van deze vischsoort, waarvan bet eerste aan de kust van Cornwales, het tweede niet ver van Boulogne-sur-Mer, het derde in het Kanaal van Capbreton gevangen werd [M. Weber, Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. (2) XII. Versl. Verg. 1912, p. LXXXIII].
7. Brama raii (Bloch). Deze visch uit de Middellandsche Zee en den Atlantik tot GrootBritannië, verdwaalt, door den stroom meegevoerd, tot Scandinavië en Noord-Duitschland en ook wel eens tot onze kusten [H. Schlegel, Nat. Hist. v. Nederland, Visschen 1869, p. 16 en A. A. van Bemmelen, Lijst van visschen in Herklots Bouwstoffen Fauna v. Nederland III. 1866, p. 336].
8. Sciaena aquila (Lac). De „Ombervisch" behoort ook bij de verdwaalden. A. A. van Bemmelen [Lijst v. visschen in Herklots Bouwstoffen Fauna v. Nederland III. 1866, p. 334] geeft een lijstje van in Nederland waargenomen exemplaren, maar verschillende daarvan zijn wel door visschers van elders aangevoerde exemplaren, daar de visch ook in het Kanaal voorkomt.
9. Cantharus cantharus (L.) (C. lineatus Mont.), 26 Mei 1S83 buiten de Noorder-en ZuiderHaaks bij Nieuwediep gevangen [C. Kerbert, Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. VI. Versl. Vergad. 1883, p. CLV; Ned. Tijdschr. Dierk. V. 18S4, p. 17]. Algemeen in de Middellandsche Zee en den Atlantik, werd hij meermalen aan de Zuid- en Westkust van Engeland en enkele malen aan de Schotsche, Iersche en Noorsche kusten aangetroffen.
10. Box boops (L.), 31 Mei 1912 een exemplaar gevangen op de zoog. vischplaats „de kerkbuurt" bezuiden den vuurtoren van Kijkduin [M. Weber, Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. (2) XII. Versl. Vergad. 1912, p. LXXXIV]. Van de Middellandsche Zee, de Canarische eilanden tot de zuidkust van Engeland, waar hij een zeldzame gast is. Voor Nederland werd, voor zoover mij bekend, nog geen exemplaar opgegeven.
11. Pagellus centrodontus (de la Roche). Dat deze niet zeldzaam aan de engelsche kust levende visch, verdwaald ook in ons kustwater zou voorkomen, schijnt mij twijfelachtig. De mededeeling van Schlegel en A. A. van Bemmelen, dat hij door Katwijksche visschers in de „Noordzee" gevangen werd, bewijst niet veel.
12. Labrus maculatus (Bloch). Juli 1845 een exemplaar door Katwijksche visschers aangebracht [Schlegel, Nat. Hist, v. Nederland, Visschen 1869, p. 20]; twijfelachtig of het uit het kustwater was. 20 Oct. 1832, een exemplaar te Nieuwediep in een fuik gevangen [C. Kerbert, Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. VI. Versl. Vergad. 1883, p. CLV]. Een tweede exemplaar van Nieuwediep vermeldt Redeke [l.c. (2) X. Versl. Vergad. 1906, p. IV]. Deze van de europeesche kusten bekende visch is dus blijkbaar een zeldzaam lid onzer fauna.
Dat geldt ook voor de beide volgende soorten:
13. Crenilabrus melops (L.), 22 Augustus 1883 en 9 October 1885 telkens een exemplaar in een fuik bij Nieuwediep gevangen [C. Kerbert, Bijdragen tot de Dierkunde, Feestnummer 1888, p. 82]. Voorts een exemplaar van 1898 en een tweede van 6 Dec. 1912 eveneens uit Nieuwediep in de fauna-collectie van „Artis".
14. Ctenolabrus rupestris (L.). Redeke [Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. (2) XII. Versl. Vergad. 1910, p. III] vermeldt een exemplaar uit een garnalenkor op de Texelsche gronden. Een tweede exemplaar, Februari 1911 achter de Haaksgronden bij Nieuwediep gevangen in de faunacollectie van „Artis".
15. Xiphias gladius L., September 1815 één exemplaar bij Finsterwolde in den Dollart gevangen [Algem. Konst- en Letterbode II, 1815, p. 27]; 9 Maart 1886 „vertoonden zich verscheiden groote zwaard visschen nabij de Horst" [A. A. van Bemmelen, Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. (2) I. Versl. Vergad. 1886, p. CLXXXI]. Juni 1901 een exemplaar in de Zuiderzee gevangen en te Blokzijl aangebracht [M. Weber, Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. (2) VIL



Versl. Vergad. 1901, p. XLT]. Komt geregeld voor in de Middellandsche Zee en den Atlantik Kr zijn zoo talrijke vangsten van de engelsche en noorsche kust bekend, dat de zwaardvisch geen zoo zeldzame visch in de Noordzee blijkt te zijn.
16. Bhnnius gattorugine BI., September 1899 één exemplaar gevangen in de zoo°- Hels deur by Texel [C. Kerbert, Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. (2) VI. Versl. Vergad. 1899, p IviIIl Voor zoover bekend is dit het eerste exemplaar, dat aan onze kust van deze visch gevangen werd, die overigens in de Middellandsche zee en de atlantische kusten van Europa voorkomt. Phohs phohs L. met een gelijke verspreiding, is niet zeldzaam tusschen wier aan de dijken en steenen hoofden der nederlandsche kust.
17. Sebastes marinus (L.). Van deze arktische en noord-atlantische visch uit het diepe' water verdwaalt er wel eens een zuidwaarts. Zoo vermeldt Hoek [Tijdschr Ned Dierk Ver (?) V. Versl. Vergad. 1895, p. XXXIX] een exemplaar April 1891 bij de Noorder Haaks gevangen en Redeke [l.c. (2) XII. Versl. Vergad. 1913, p. CXVI] één exemplaar in de haven van Helder opgevischt.
18. Trigla lineata L. Van deze in de Middellandsche zee en aan de Westkusten van Europa voorkomende, maar van Nederland niet bekende visch, vermeldt Hoek [Tijdschr Ned Dierk Ver. (2) III. Versl. Vergad. 1890, p. LXVIII] een exemplaar „door een visscher van Texel m de Noordzee nabij onze kust gevangen".
19. Cottus bubalis Euphr. Het eerst voor de nederlandsche fauna vermeldt door van den Ende [Versl. d. Werkzaamh. v. d. Ver. t. bevord. d. inlandsche Ichthyologie II (1847) 1849 p. 7 en 24], die een exemplaar ontving „van de Zutphensche Vischmarkt, waarschijnlijk afkomstig uit de Zuiderzee"; 1890 één exemplaar vermoedelijk in Texelstroom gevangen [ti. 1. Maitland, Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. III. Versl. Vergad. 1890, p. LXVIII]; Maart 1913 bij Helder een exemplaar [H. C. Redeke, 1. c. (2) XIT. Versl. Vergad. 1913, p. CVI]. Het dichtst bij is deze soort van Engeland en Helgoland bekend.
20. Aphya pellucida (Nardo), Latrunculus pellucidus (Nardo). November 1913 door J J Tesch [Ned. Dierk. Ver. (2) XIII. Versl. Vergad. 1913, p. IX] bij de ton van Breehoorn in het noordelijk deel der Zuiderzee gevangen. Dit is de eerste vondst van deze eenjarige Gobiide die m de Middellandsche Zee gewoon, ook bekend is uit het Kanaal, de zuidelijke Noordzee en bet Skagerrak.
Er is nog een andere groep van zeebewoners, die hier kort ter sprake moet komen- de Cetaceen. De walvischachtigen zijn bewoners der volle zee; enkelen onthouden zich ook in het kustwater der zeegaten en zijn als zoodanig echte leden der nederlandsche fauna. Van andere soorten kan dat niet gezegd worden, daar zij wel in het Engelsche Kanaal en in de Noordzee leven, ook wel eens ons strand zullen naderen, maar dan altijd met het gevaar te stranden, zooals zoo vaak vooral bij stormen gebeurt.
Het is in nederlandsche fauna-geschriften gebruik geworden alle Cataceen op te nemen waarvan gestrande exemplaren bekend geworden zijn. Dit doende mag men niet uit het oog verhezen, dat daaronder dan ook soorten zijn, die niet alleen niet bij ons fauna-gebied behooren, als zijnde geen bewoners van het litorale water, maar die zelf in de naburige zeeën niet t'huis behooren. Dit zijn dan in der daad verdwaalde gasten.
Als zoodanig is in de eerste plaats te noemen de Potvisch {Physeter macrocephaïus L.). Met groote omzichtigheid heeft van Deinse') de ongeveer 40 strandingen, die vanaf 1521 tot 1781 van dezen walvisch in Nederland plaats hadden, in een lezenswaard artikel te boek gesteld.
Vervolgens heeft van Oort een lijst gegeven van de Cetaceen-soovten, die tot heden aan de Nederlandsche kust zijn waargenomen 2).
_ Als ontwijfelbaar verdwaalde gasten, daar zij ook in de naburige zeeën niet inheemsch zijn, wil ik, behalve den potvisch, noemen; Deïphinus delphü (L.), Steno rostratus (Cuv), Lagenorhynchus albirostris (Gray), Monodon monoceros (L.), Balaenoptera borealis (Lesson).
1) A. B. van Deinse, in Zoolog. Mededeelingen IV. 1918, p. 22. 1) E. D. van Oort, in Zoolog. Mededeelingen IV. 1918. p. 54.



Na de immigratie-mogelijkheden aangeduid te hebben zijn wij thans zoover gevorderd, dat wij van andere gezichtspunten uit andermaal samenvattend een blik op onze fauna werpen kunnen.
Zooals in elke fauna kunnen wij de volgende groepen onderscheiden:
1. endemische vormen, vormen dus, die eigen zijn aan het nederlandsche fauna-gebied en elders niet voorkomen.
In een land van de geringe afmeting van Nederland, dat bovendien in een uithoek van een groote continentale landmassa ligt, waarvan het noch door gebergten, noch door groote rivieren gescheiden is, waar in tegendeel de rivieren juist ingangspoorten voor invasie vormen, is het voorkomen van eigen soorten niet te verwachten.
Het ware denkbaar, dat een soort, die vroeger een ruimere verspreiding had, bij ons als relict achtergebleven is, zoo als wellicht" het „vuurvlindertje" (Chr//sophanes hippothoë L., Chr. dispar Hw.), maar het zou dan niet „endemisch" zijn, maar bij de volgende categorie behooren.
2. autochthone vormen, die in Nederland uit nederlandsche ouders geboren worden, maar niet eigen alleen aan dat land zijn. Hierbij behoort de overgroote massa der nederlandsche dieren, want daaronder vallen ook immigranten, die bij ons inheemsch geworden zijn.
Wij kunnen de endemische en autochtone vormen ook als indigenen bestempelen, in tegenstelling met de gasten, zooals Syrrhaptes (p. 177), Acherontia en Deilaphila (p. 177), zooals een aantal van de bovengenoemde visschen en Cetaceen, die bij ons geen stamsoorten zijn. In tegenstelling ook met passanten, die vooral onder de vogels vertegenwoordigd zijn. In tegenstelling eindelijk met de „accidenteele" soorten, die boven ter sprake kwamen als onverwachte geintroduceerden of passieve immigranten. Zij komen op een of andere kunstmatige wijze door ongewild toedoen van den mensch met schepen, handelswaren enz. in ons land of door aanspoelsel van rivieren of langs een anderen natuurlijken weg. Zij brengen het in den regel niet tot leden onzer fauna, daar zij na korteren of langeren tijd weer te gronde gaan. Houden zij zich staande, dan is dat gewoonlijk onder omstandigheden, die niet als natuurlijke kunnen beschouwd worden: zoo in pakhuizen, verwarmde kassen of andere verwarmde localiteiten e. d. m.
Dat de relicten onder de autochthone vormen hun plaats vinden even goed als de immigranten, die zich in Nederland ingeburgerd hebben, ligt voor de hand. Het zijn trouwens begrippen van een ander karakter, waaraan het historische moment der wordingsgeschiedenis der fauna ten grondslag ligt, Aan toekomstige studiën is het voorbehouden deze wordingsgeschiedenis verder te doorgronden.







Über das Zungenbein der Reptilien
von
MAX FÜRBRINGER.
Es ist mir eine grosse Ehre und Freude, der Festschrift, welche den 70 jahrigen Geburtstao- meines lieben und hochgeschatzten Freundes Dr. Coenraad Kerbert ehren soll auch meiners°eits einen Beitrag beizufügen. Ich gedenke dabei der glücklichen und unvergesshchen Jahre in denen ich mit der Universitat Amsterdam verbunden war, in dem Garten und den Museen von N. A. M. so oft und gern verweilte und daselbst meine zoologischen Kenntnisse bereicherte, wo meinen zootomischen Untersuchungen zugleich durch die Güte des damaligen Directors, des hochverdienten Dr. G. F. Westerman, und meiner mit der Genootschap verbundenen Collegen und Freunde Dr. Coenraad Kerbert, Prof. Dr. Max. Weber und K. JN. Swierstra eine so reiche Förderung mit Material zu Teil ward.
Aus den Arbeiten meiner letzten Jahre wahle ich diejenigen über das Zungenbein der Reptilien aus, für welche mir auch von M. Weber und C Kerbert in jüngster Zeit zur Verfü-ung gestellte Tiere Gewinn und Untersuchungsmaterial brachten, und ich bennde mich hierbei als bescheidener Mitarbeiter zugleich auf dem gleichen Forschungsgebiete mit den drei hervorragenden hollandischen Zooiogen Prof. Eug. Ddbois, Prof. Jan Versluys und Prol. P N van Kampen, welche durch ihre in dem anatomischen (Dubois) und dem zoologischen (Versluys und van Kampen) Institute der Universitat Amsterdam ausgeführten Untersuchungen für die wissenschaftliche Erkenntnis dieses Organes so Bedeutungsvolles, zum Teil selbst Bahn-
brechendes geleistet haben. . .
Die Ungunst der Zeitverhaltnisse hat es mir leider nicht erlaubt, meme bezuglichen Untersuchungen in ihrem ganzen Umfange und in gleichmassiger Bearbeitung zum Abschlusse zu brinaen So kann ich für jetzt zu meinem Bedauern nur einen kurzen, an bereits Bekanntes anknüpfenden und nicht viel Neues darbietenden Auszug des ersten Abschnittes mitteilen, indem ich zugleich der Hoffnung Ausdruck gebe, dass es mir noch vergönnt sein möge, die ausführlichere, mit Abbildungen versehene und der alteren und neueren Literatur besser Rechnung tragende Arbeit in absehbarer Zeit zu veröffentlichen. Von emer Berücksichtigung der ausgestorbenen Reptilien muss hier in der Hauptsache abgesehen werden.
I. DAS I1YOID DER LEBENDEN REPTILIEN.
Das Zungenbein der lebenden Reptilien besteht in seiner vollkommensten Ausbildung, wie seit langer Zeit bekannt ist, aus einem unpaaren Körper, Corpus (Copula, Basihyale und Basibrancbiale), der sich nach vorn in einen schm&leren in den hmteren Teil der Zunge einragenden Fortsatz, Processus lingualis (Pr. entoglossus), verjüngt, und drei, seitlich mit dem Körper in verschiedener Weise verbundenen Hörnerpaaren, einem vorderen, dem Cornu hyale, einem mittleren, dem Cornu branehiale I, und einem hinteren, dem Cornu branehiale 11.



Das Cornu hyale, dem ursprüngliehen Zungenbeinbogen entstammend, zeigt bei den primitiveren Formen Verband mit dem auch zu dem Hyoidbogen gehörigen columellaren Apparat des Mittelohres, hat aber diesen bei der überwiegenden Mehrzahl der Reptilien aufgegeben und ist bei vielen in eine weitgehende Rüekbildung. gekreten. Das dorsal frei am Halse endende Cornu branehiale 1. gehort dem 1. Branchialbogen (3. Visceralbogen) an und weist sich durch seine in der Regel vorhandene Verknöcherung, auch da, wo alle anderen Teile des Zungenbeins ihre Knorpelstructur beibehalten haben, sowie seine Bestandigkeit als leistuugsfahigster Teil des Hyoides aus. Das aus dem 2. Branchialbogen (4: Visceralbogen) hervorgegangene Cornu branehiale II. zeigt-bei der Mehrzahl der Reptilien eine weit vorgeschrittenere Reduction mit haufigem Zerfall in einen ventralen und dorsalen Teil und kann bei nicht wenigen Reptilien in völligen Schwund treten. Auch dieses Hom endet in der Regel, dorsal frei, ist aber in gewissen vereinzelten Fallen mit dem dorsalen Ende des Cornu hyale verbunden.
Hinsichtlich eines genaueren Überblickes sei namentlich auf Gaupp's ausgezeichnete zusammenfassende Bearbeitungen der Ontogenese und Phylogenese des schallleitenden Apparates bei den Wirbeltieren (1899), der Entwicklung des Kopfskeletes (1905) und des Hyobranchialskeletes der Wirbeltiere (1905) verwiesen.
Das Zungenbein bildet zugleich im wechselnder Weise die ventrale Unterlage für die Luftwege (Larynx bezw. Cricoid und' Trachea).
1. Ilhynchoceplialia.
Das Hyoid des einzigen noch lebenden Vertreters dieser Ordnung, Sphenodon punctatus, ist uns namentlich durch die Untersuchungen von Cope (92), Gegenbaur (98), Osawa (98) und Schauinsland (00, 03) bekannt geworden. Der Verband mit dem columellaren Apparat bat insbesondere Günther (67), Huxley (69), Peters (70), ' Baur (87), Gadow (88), Killian (90) und vor AJlen Versluys (98, 03), Schauinsland (00, 03) und Howes and Swinnerton (01) beschaftigt, wie auch Schauinsland, sowie Howes and Swinnerton hinsichtlich der Ontogenese hervorgehoben seien. Göppert (99, 01) untersuchte den Kehlkopf genauer.
Es besteht mit Ausnahme des grösstenteils verknöcherten Cornu branehiale I. durchweg aus Knorpel, der bei ausgewachsenen Tieren zu einem nicht geringen Teile verkalkt ist und ein auffallend dickes Perichondrium besitzt. Der Körper mit dem ganz allmahlich aus ihm hervorgehenden Proc. lingualis tritt gegenüber den Höruern durch Massivitat hervor und liegt dem Larynx und den ersten Trachealringen auf, wobei der eigentliche Körper (excl. Proc. lingualis) den 3. und 4. Trachealring von unten deckt. Das Cornu hyale ist das bedeutendste und langste Horn und steht, von individuellen Ausnahmen abgesehen, mit der Extracolumella in continuirlichem Verband, welcher durch die embryologischen Untersuchungen von Schauinsland und Howes und Swinnerton als ein ursprünglicher erwiesen wurde. Auch lasst sich an ihm ein kleinerer mit dem Corpus verbundener ventraler und ein grösserer in die Extracolumella übergehender dorsaler Schenkel unterscheiden, welche sich im rechten Winkel treffen, ursprünglich separat angelegt sind, im weiteren Verlaufe der Eutwickelung aber mit ■einander verschmelzen. Alles primitive Züge. Das knöcherne Cornu branehiale 1. ist ansehnlich und mit kurzer Knorpelepiphyse versehen. Vom knorpeligen Cornu branehiale II. war bisher nur der lange, mit dem Hinterrande des Körpers continuierlich verbundene ventrale Teil bekannt; doch besitzt Sphenodon auch einen dorsalen Teil, der ganz entfernt von dem ventralen in der Nahe des dorsalen Endes des Cornu branehiale I. sich befindet und einen sehr feinen, fast mikroskopischen und in dichtes Bindegewebe eingehüllten Knorpelstab, wahrscheinlich als Rest einer früheren voluminöseren Entwickelung, bildet.
Das Hyoid von Sphenodon zeigt einen durchaus lacertilen Bau und ist dem gewisser Agamidae (insbesondere Phrynocephalus) sehr ahnlich, wenn auch plumper als bei diesen gestal tet.
Bekanntlich betrachtet die Mehrzahl der Zooiogen die Rhynchocephalia nach dem Vorgange von Günther (67) als besondere Ordnung in der Nahe des Ordo Lacertilia. Einige, z. B. Cope (70, 87, 89, nicht aber 64 und 92), Seeley (74) und Boulenger (89) naherten sie den Cheloniern. Andere dagegen, unter ihnen Cope (64, 92), Peters (70), Huxley (71, 87, 91)' Osawa (98, 99), Beddard (05), reihten sie den Lacertiliern ein oder fanden bei ihnen viele



an diese Ordnung erinnernden Merkmale. Ich hin Anhanger der besonderen Stellung von Sphenodon als letzter lebend zurückgebliebener Vertreter des O. Rhynchocephalia, muss aber hinsichtlich des Hyoides (und anderer Verhaltnisse ihres Baues) ihre sehr nahe Stellung zu den Lacertiliern betonen. Mit dem Zungenbein der Chelonier zeigt das Hyoid von Sphenoden gar keine Ahnlichkeit.
2. Lacertilia (Sauria).
Der Ordo Lacertilia wurde bekanntlich von Stannius (56) in die drei Unterordnungen der Amphisbaenoidea, Kionokrania und Chamaeleonidea eingeteilt, spater von Boulenger (84, 85-87) in die beiden Subordines Lacertilia vera und Rhiptodossa (= Chamaeleonidea), indem er die Amphisbaenoidea als einfache Familie Amphisbaemdae neben der Fam ^Teiidae den Kionokrania einreihte und den ganzen Familiencomplex derselben incl. die Amphisbaenidae als SO Lacertilia vera aufstellte. Versluys (98, 03) wurde andererseits durch seine Untersuchungen über das Verhalten des hyalen Hornes zum columellaren Apparat dazu geführt, den Amphisbaenen wieder einen mehr separaten Platz iin System anzuweisen, und auch andere Merkmale deuten auf eine besondere Stellung derselben hin wenn auch die von Boulenger behauptete Verwandtschaft mit den Teiidae ihre guten Grundlagen hat. Unter den Lacertilia vera sind nach dem Boulenger'schen, inzwischen um eine weitere Familie vermebrten System 21 Familien zu unterscheiden, von welchen die Geckonidae, Eublepharidae und Uroplatidae die primitivsten' reprasenti'eren; die hochstehenden und einseitig spezialisierten Rhiptoglossa enthalten nur die eine Fam. Chamaeleontidae.
Das Zungenbein der Lacertilier ist von zahlreichen Forschern untersucht worden, von denen ist hier nur Cuvier (24 36, 38), Meckel (29), E. Geoffroy St. Hilaire (32), Stannius (56), Calori (57, 58, 61), Salverda (63), Leydig (72), Peters (74, 82), Ficalbi (82), Smalian (87), Walter (87), Hoffmann (89, 90), Cope (92), Versluys (98, 03), Gaupp (99, 05), Beddard (05, 07) und Zavattari (08, 10) nenne; durch Anzahl der untersuchten Arten treten Zavattari, namentlich aber Cope unter ihnen hervor. Die Entwickelungsgeschichte wurde von W. K. Parker (80, 81), Gaupp (98) und vornehmlich Kallius (01) und Versluijs (03) behandelt. Hinsichtlich des Verhaltens des dorsalen Endes des Cornu hyale zum Mittelohr sei auf die hervorragenden Untersuchungen von Versluys (98, 03), sowie die von Cords (09) und Zimmermann (11) hingewiesen. Über die Zunge und ihre Muskulatur handeln vornehmlich Brücke (52), Minot (80), Ludwig Ferdinand Prinz von Bayern (84), Kathariner (94), Oppel (00), Kallius (01), Göppert (03), Gandolti (08), über den Kehlkopf (Cricoid und Nebenknorpel) Meckel (33), Henle (39), Wiedersheim (76, 86), Eug. Dubois (86), Göppert (99, 01), Tornier (04—05), Werner (11), Germershausen (13), V. Schmidt (13) und H. Böker (18). In der Naturgeschichte der Zunge und des Kehlkopfes spielt Chamaeleo die Hauptrolle.
Ich war in der glücklichen Lage, über eine nicht geringe Zahl von Arten, von denen ich einen grossen Teil der Güte von Prof. Max Weber aus den Sammlungen von N. A. M. verdanke, zur Untersuchung zu verfügen. Auf Grund der bisherigen und meiner Beobachtungen gewann ich danach Kenntnis über alle Familien der Lacertidae, mit einziger Ausnahme der Ophiosepsidae, und zwar von 150 Arten (von denen nicht wenige in mehreren Exemplaren), die sich in die einzelnen Familien folgendermassen verteilen:
I. Lacertilia, vera.
1. Geckonidae (24 Arten). 8. Zonuridae (5). 15. Amphisbaenidae (8).
2. Eublepharidae (4). 9. Anguidae (7). 16. Lacertidae (11).
3. Uroplatidae (1). 10. Anniellidae (1). 17. Gerrhosauridae (2).
4. Pygopodidae (1). 11. Helodermatidae (2). 18. Scincidae (19).
5. Agamidae (18). 12. Varanidae (4). 19- Anelytropidae (1).
6. Iguanidae (20). 13. Xantusiidae (2). 20 Ophiosepsidae (0).
7. Xenosauridae (1). 14. Teiidae (7). 21. Dibamidae (1).
II. Rhiptoglossa. 22. Chamaeleontidae (11).
Wie bereits oben bei den Rhynchocephalia angegeben, ist das Hyoid der Lacertilier nach dem gleichen Typus wie bei Sphenodon, aber schlanker gebaut. Dies gilt für den S 0. Lacertilia vera (Fam. 1—21). Der S 0. Rhiptoglossa (Fam. 22) weicht mehr ab und soll erst nach Besprechung der Lacertilia vera behandelt werden.
a. Lacertilia vera (Kionokrania und Amphisba enia).
Das im Grossen und Ganzen recht gracile Hyoid der Lacertilia vera besteht mit Ausnahme des Cornu branehiale I. durchweg aus Knorpel, der bei gewissen Vertretern verkalkte Stellen aufweist. Alle Knorpelteile stehen in der Regel in continuirlichem Zusammenhange; doch kommt es vereinzelt auch zu Abgliederungen und Verbindungen durch Faserknorpel oder faseriges Bindegewebe, selbst zu völligen Trennungen der Teile.
Das Corpus reprasentiert wie bei Sphenodon mit dem vorn von ihm abgehenden Proc. lingualis den mittleren unpaaren Teil. Es bildet eine der Trachea ventral aufliegende quere oder im Winkel nach vorn (rostralwarts) strebende Brücke, welche in dieser Hinsicht, sowie in Lange und Breite recht wechselnde Verhaltnisse aufweist und gegenüber den von ihm



abgehenden paarigen Hörnern weniger in den Vordergmnd tritt als bei Sphenodon; doch zeigen hier einige Vertreter, insbesondere bei den Agamiden, an Sphenodon erinnernde Verhaltnisse. In jungen embryonalen Stadiën geht der Körper nach Kallius' Untersuchungen an Lacerta muralis (01) in einen schmaleren hinteren Fortsatz (Urostyl) aus, der aber noch volder Verknorpelung des Zungenbeins wieder verschwindet. Der schlanke Proc. lingualis kann, namentlich bei nach vorn strebendem Corpus, ahnlich wie bei Sphenodon ganz allmahlich aus dem Körper hervorgehen; bei dër Mehrzahl der Lacertilia vera setzt er sich unter plötzlicher Verschmalerung des Körpers scharf von diesem ab und bildet einen verschieden langen, schlanken, in den hinteren Teil der Zunge eindringenden Knorpelstab. Aus den betreffenden Dimensionen lassen sich keine systematischen Schlüsse ziehen; doch sei erwahnt, dass die Mehrzahl der Geckonidae, Eublepharidae, Uroplates, Lialis, die Zonuridae, die meisten Anguidae, Heloderma, die Lacertidae und meisten Scincidae durch recht lange, dagegen einzelne Agamidae und Iguanidae und die Teiidae durch recht kurze Proc. linguales aus dem Heer der Formen mit mittellangen Zungenfortsatzen sich hervorheben.
Das Cornu hyale (Cornu principale Gaupp) bildet in morphologischer und systematischer Hinsicht den wichtigsten Teil des Hyoides. Zusammen mit dem columellaren Apparat des Mittelohres aus dem ursprünglichen Hyoidbogen hervorgegangen, welcher Zusammenhang durch die Entwickelungsgeschichte bei verschiedenen Lacertiliern (einigen Geckonidae, Calotes und Lacerta) namentlich von Versluys als ein ursprünglicher nachgewiesen und bei Amphisbaena vom gleichen Autor sehr wahrscheinlich gemacht wurde, hat es diesen primordialen Verband entweder unter Bildungshemmung bei Amphisbaena bewahrt oder unter Ablösung von der Extracol umella mit einem neuen benachbarten und in der Hauptsache wohl auch vom columellaren Apparate abstammenden Verbande mit dem Proc. paroticus, sowie der daneben befindlichen der Labyrinthwand angehörigen Crista parotica vertauscht (Geckonidae, Eublepharidae, Uroplates) oder bei der ganz überwiegenden Mehrzahl der Lacertilier ganz aufgegeben und damit eine Lage seines frei gewordenen dorsalen Endes am Anfange des Halses gewonnen. Danach nimmt kein Lacertilier eine so primitive Stellung ein wie gewisse Exemplare von Sphenodon; jedoch die drei Familien der Geckonidae, Eublepharidae und Uroplatidae, welche auch durch andere Merkmale ihres Baues sich als die am tiefsten stehenden Lacertilier zu erkennen geben, stehen ihm in dieser Hinsicht nicht so fern, wahrend clie anderen Lacertilierfamilien, darunter auch die Agamidae mit ihrem übrigens dem von Sphenodon recht ahnlichen Zungenbein, in dem Verluste des Verbandes des Cornu hyale mit dem Columellarapparat sich von den Rhynchocephaliern weiter ab stellen. In wie fern es ursprüngliche Vorfahren von ihnen gegeben hat, die mit Sphenodon in diesem Stücke eine grössere morphologische Gemeinschaft zeigten, ist eine Frage, die wohl aufgeworfen, zur Zeit aber nicht mit Tatsachen beantwortet werden kann. Bei allen mit einem wohl entwickelten Hyalhorn versehenen Lacertiliern ist, wie bei Sphenodon, ein kürzerer ventraler und ein langerer dorsaler Schenkel {Teil) zu unterscheiden. Ersterer erstreckt sich von dem lateralen Ende des Vorderrandes des Körpers, in der Regel continuierlich mit ihm verbunden, lateral-oder lateralrostral- oder rostralwarts nach der Seite und (oder) nach vorn und geht nach kurzem Verlaufe am vorderen Scheitelpunkte unter einem meist spitzen oder rechten, seltener stumpfen bis gestreckten Winkel in den dorsalen Schenkel über, der in caudaler und (oder) lateraier und schliesslich dorsaler Richtung verlauft und, wie schon angegeben, entweder im Mittelohr am columellaren Apparat oder Schadel sich befestigt oder frei am Halse endet, wobei er in der Regel von dem Musc. episterno-cleido-mastoideus bedeckt wird, bei manchen Lacertiliern auch einem Teil dieses Muskels als Ursprung dient (Versluys 98, was ich bestatigen kann). Der ventrale Schenkel ist nicht allein der kürzere, sondern meist auch der schmalere, schwachere und einfacher gebaute Teil des Cornu hyale, der dorsale wiegt bei guter Ausbildung des hyalen Horns nicht nur an Lange, sondern auch in den anderen Dimensionen und in den sonstigen Complicationen seines Verlaufes und seiner Configuratiou mehr oder minder bedeutend über den ventralen vor. Hier finden sich viele für die kleineren Abteilungen taxonomisch verwertbare Züge. Gewisse Familien, insbesondere die Zonuridae, Lacertidae und namentlich



Scincidae kennzeichnet eine zum Teil recht betrachtliche lateral warts gehende Verbreiterung mit lateraier Verdünnung des vorderen Abschnittes; andererseits zeigen die Anguidae und Heloderma eine massige Verbreiterung des hinteren Bereiches. Weitere Differenzierungen anderer Art, die sich indessen nicht in Kürze wiedergeben lassen, sind bei verschiedenen Familien in mannigfacher Weise zu beobachten. Der Scheitelpunkt des Cornu hyale ragt bei den ausgewachsenen Tieren unter Ausbildung des rechten oder spitzen Winkels in der Regel mehr oder minder weit rostralwarts über die beiden Schenkel vor. Die von Kallius (01) des Genaueren geschilderte Ontogenese zeigt, dass das hyale Horn in frühen Stadiën von Anfang an einen lateralen Verlauf ohne winkelig hervortretenden Scheitelpunkt darbietet und dass erst bei der weiteren Entwickelung die im Winkel sich tredenden Schenkel zur Unterscheidung kommen. Sphenodon mit seinem lateralwarts gerichteten ventralen Schenkel offenbart auch darin ein relativ primitives Geprage. Die Ausbildung geht Hand in Hand mit der Verlangerung der beiden Schenkel und der Behinderung einer sonstigen seitlichen Ausdehnung derselben, ein Vorgang, der auch bei den Anuren Analogien zeigt, in dem Causalnexus seiner ei^entlichen Genese und Correlation aber noch nicht genügend aufgeklart ist. Bei einzelnen Lacertiliern tinden sich Combinationen rein lateralen bis lateral-caudal gehenden Verlaufes mit unter gestrecktem Winkel, d.i. in gerader Linie sich treffenden beiden Schenkeln (Coleonyx, Draco, Phrynosoma), die etwas an embryonale Verhaltnisse erinnern, aber nur als secundare Differenzierungen aus dem bei den Meisten vorkommenden Verhalten zu erklaren sind. Auch der Scheitelpunkt, der bei der Mehrzahl der Familien als einfacher Übergang des ventralen in den dorsalen Schenkel auftritt, kann besondere Gestaltungen in Form mannigfacher Vorragungen darbieten, so namentlich bei den Geckonidae und Eublepharidae, und in anderer Weise bei Uromastix ornatus, Xenosaurus, den Anguidae, Varanus und insbesondere den Teiidae. Ihre besondere systematische Stellung bekunclen die Varanidae auch darin, dass bei ihnen am Scheitelpunkte die beiden Schenkel völlig von einander getrennt bezw. in eine ventrale und dorsale Lage gespalten sind, wobei der dorsale Schenkel an seinem Beginne dem rostralen Ende des ventralen Schenkels ventral aufliegt. — Bei nicht wenigen Vertretern tritt das Cornu hyale in eine Rückbildung, die im Bereiche des dorsalen Schenkels beginnt, weiterhin zu dessen völliger Reduction führt und schliesslich den ventralen Schenkel ergreift, verkürzt und endlich auch zum vollkommenen Schwunde desselben und damit des ganzen hyalen Horns führt. Eine derartige Reduction des dorsalen Schenkels unter Persistenz des ventralen und danach des ventralen Schenkels kommt in fortschreitendem Grade bei gewissen Anguidae, bei Lialis, den Amphisbaenidae, Acontias unter den Scincidae, sowie Typhlosaurus, vielleicht auch individuell bei Anguis zur Beobachtung, bei Acontias und Typhlosaurus unter beginnender und weiter fortschreitender Verkümmerung des ventralen Schenkels. Bei Anniella (Cope 92, Baur 94, Kunkel 05) und bei Dibamus (eigene Untersuchung) ist der letzte Rest des Cornu hyale geschwunden. Die Rückbildung findet somit in verschiedenen Familien statt, die sich zum Teil verwandtschaftlich nicht nahe stehen, ergreift aber mit Vorliebe diejenigen Vertreter derselben, die unter Verlust ihrer Gliedmassen uncl unter secundarer Verlangerung ihres Körpers eine schlangenartige Gestalt angenommen haben.
Das in seiner hauptsachlichen Ausdehnung verknöcherte und an seinem freien Ende in eine knorpelige Epiphyse auslaufende Cornu branehiale I. bildet den leistungsfahigsten und in seiner Existenz bestandigsten Teil des Zungenbeines. Es ist in der Regel gelenkig mit dem Seitenrande des knorpeligen Körpers verbunden, von massig wechselnder, gewöhnlich das Hyalhorn übertreffender Lange und von variierendem Verlaufe (geradlinig, gestreckt boo-enförmig, gestreckt Stormig) in einer im Allgemeinen caudal-lateral-dorsalwarts gehenden Richtung, wobei bald diese bald jene Direction überwiegt. Die Epiphyse wechselt in Lange, Richtung und Gestalt, ohne besondere taxonomisch verwertbare Directiven zu gewahren. Wie oft sie auch nicht abgebildet worden, so fehlt sie doch wohl niemals. Mit dem Ende des Knochenteils liegt sie dem Musc. episterno-cleido-mastoideus oberflachlich auf, zeigt sonacb in ihrer Beziehung zu diesem Muskei ein recht abweichendes Verhalten vom Cornu hyale. Bei Draco springt das Cornu branehiale I. oberflachlich hervor und bildet gemeinsam mit



dem direct neben ihm verlaatenden Cornu hyale die Grundlage der paarigen seitlichen Kehltalte dieses Tieres.
Das knorpelige Cornu branehiale II. tritt in seiner functionellen Leistungsfahigkeit mehr oder minder erheblich hinter dem Cornu branehiale I. und meist auch dem Cornu hyale zurück, ist auch derjefhge Teil des Zungenbeins, welcher im Allgemeinen dem Reductionsprocess am frühesten und ausgiebigsten unterworfen ist. Dafür besitzt es eine morphologische und zum Teil taxonomische Bedeutung, welche die des 1. Branchialhorns bei weitem übertrifft und der des Hyalhorns nur wenig naehsteht. Die auf dasselbe untersuchten Lacertilier bilden zugleich eine vergleichend anatomische Entwickelungsreihe, welche in glücklieher Weise den Rückbildungsgang dieses Hornes aufhellt und manche früher des Zusammenhanges beraubten und daher unverstandlich gebliebenen Verhaltnisse klarlegt. Den Anfang dieser Reihe bildet Coleonyx elegans, Vertreter der Eublepharidae, der (nach Cope's Abbildung 92) ein langes von dem lateralen Bereiche des Hinterrandes des Körpers ohne Grenze abgebendes 2. Branchialhorn besitzt, das zuerst caudalwarts nach hinten, dann im Bogen lateralwarts und dorsalwarts und endlich rostralwarts sich nach vorn wendet, wobei es das dorsale Ende der 1 Branchialhornes, von diesem bedeckt, kreuzt und der Innenflache des ventralen Randes des Muse. episterno-cleido-mastoideus ahliegt; schliesslich endet es, im dorsalen Bereiche des Halses nach vorn verlaufend, in der Nahe der dorsalen Schenkel des Hyalhornes. Dieses Gebilde fasse ich als das gesamte einheitliche Cornu branehiale II. auf, wobei noch daran zu denken ist, ob nicht der letzte, in longitudinaler Richtung nach vorn verlaufende Teil einer Commissura termmalis (Gaupp 93), wie sie in allerdings abweichender Weise bei urodelen Amphibien beobachtet. wird, zu vergleichen sei. Bei den anderen von mir auf das 2 Branchialhorn untersuchten Eublepharidae, Psilodactylus caudicinctus und Eublepharis macularius hat eine Sonderung dieses gemeinsamen Hornes in einen ventralen und dorsalen Teil stattgefunden, beide lange, sich noch berührende Abschnitte, welche an der Berührungszone eine kleine Strecke lang neben einander liegen; und die gleiche Sonderung und Bildung bieten Cope's Abbildungen (92) der beiden Vertreter der Fam. Xantusiidae, Xantusia riversiana und Lepidophyma flavomaculatum dar, wobei zugleich bei letzterer Art das dorso-rostrale Ende des dorsalen Teiles noch eine secundare Verbindung mit dein Basioccipitale eingegangen ist Bei allen anderen Lacertilia vera sind beide Teile, soweit sie bei ihnen überhaupt noch vorhanden, namentlich der dorsale, mehr verkümmert und mit ihren ursprünglich benachbarten Enden ausemander gerückt; doch weist insbesondere bei den Scincidae der caudallateralwarts gehende Verlauf des ventralen Teiles noch auf die Richtung hin, wo der dorsale leil sich behndet. Es ist bemerkenswert, dass die wenig verwandten Eublepharidae und Xantusiidae im Wesentlichen die gleichen Bildungen darbieten und dabei zugleich von den (den Eublepharidae nahe verwandten und tiefer stehenden) Geckonidae, bei denen der ventrale und dorsale Teil weit mehr verkümmert sind, quantitativ so erheblich abweichen. Weitere Untersuchungen, namentlich zur Entscheidung der Frage, ob hier auch an secundare Convergenzen zu denken sei, sind wünschenswert. Der ventrale Teil (Cornu branehiale II. ventrale) zeigt von einer noch ansehnlichen Ausbildung bis zu einer weiter fortgeschrittenen Rückbildung und bis zum völligen Schwunde alle möglichen Zwischenstufen, selbst mnerhalb der Familien, z. B. der Geckonidae, Zonuridae und Scincidae, bei denen gut entwickelte, massig grosse und kleine, zum Teil nur mikroskopisch nachweisbare ventrale Teile sich tinden, die continuirlich von dem hinteren Rande des Corpus ausoehen und vorwiegend an den beiden Seitenrandern der Trachea in caudaler Richting verlaufen Bei verschiedenen Geckonidae, bei Uroplates, Xenosaurus, den Anguidae, Anniella, Heloderma Varanus, den meisten Teiidae, Rhineura (Cope), Gerrhosaurus (Cope), einzelnen Scincidae' darunter namentlich Acontias, ferner Typhlosaurus und Dibamus, fehlen sie ganz, sind dagegen vornehmlich bei vielen Vertretern der Lacertidae und Scincidae noch sehr gut ausgebildet Hierbei sind die mit wohlentwickelten Extremitaten versehenen eidechsenartigen und die der ausseren Gliedmassen entbehrenden schlangenahnlichen Lacertilier zu unterscheiden. Bei den Ersteren kennzeichnet die tiefer stehenden Familien eine noch gute Persistenz des Cornu



branehiale II. ventrale, die höheren eine vorgeschrittene Rückbildung desselben bis zum völligen Schwund; bei den Letzteren verbindet sich mit der schlangenartigen Ausbildung des Körpers in der Kegel ein mehr oder minder vollkommener Ausfall dieses ventralen Teiles. Ein besonderes Verhalten bieten die beiden nahe verwandten Familien der Agamidae und Iguanidae dar. Hier findet sich, wie schon seit lange bekannt, aber im Detail nicht naher verfolgt worden, eine bedeutende Variirung der Lange und Lage des rechten und linken Cornu branehiale II. ventrale: beide verlaufen bei massiger Ausbildung von einander entfernt zu beiden Seiten der Luftröhre, kommen bei Vergrösserung ihrer Lange einander naher und treten schliesslich bei noch grösserer Lange, welche sie über den grosseren Teil des Halses und selbst über den Anfang der Brust hinabreichen lasst, zu einander in direkte Berührung. Hierbei stützen sie zugleich die mittlere Kehlfalte. Es ist klar, dass es sich bei dieser eigenartigen Verlangerung um kein Zurückkehren zu primitiveren Zustanden, sondern um eine einseitige secundare Differenzierung handelt. — Der dorsale Teil des 2. branchialen Hornes (Cornu branehiale II. dorsale) bildet — mit Ausnahme der oben erwahnten Eublepharidae und Xantusiidae — bei der Mehrzahl der Lacertilia vera nur ein untergeordnetes, in der Rückbildung ziemlich vorgeschrittenes Gebilde. Doch kennt man seit Cuvier (24), Parker (19), Cope (92), Gaupp (98), Beddard (07) und Zavattari (08) einige wenige Zonuridae (Zonurus), Anguidae (Gerrhonotus), Lacertidae (Lacerta) und Scincidae (Trachysaurus, Tiliqua, Lygosoma, Eumeces, Scincus), bei denen deutlich, bei Lacerta individuell sogar recht ansehnlich entwickelte Reste dieses dorsalen Teiles beobachtet wurden. Ich konnte diese Befunde grösstenteils bestatigen und fand auf Grund von gar nicht sehr eingehend und an einem nicht immer tadellosen Material durchgeführten Untersuchungen eine viel weitere Verbreitung dieses Cornu branehiale II. dorsale bei den Geckonidae, Uroplates, Uromastix und einigen anderen Agamidae und Iguanidae, Zonurus, den Anguidae, Heloderma, Tupinambis, Lacertidae, Zonosaurus und Scincidae in den verschiedensten Abstufungen der Grosse, Gestalt und Lage bis herab zum mikroskopischen Befunde, und ich bezweifle nicht, dass geflissentlich auf seine Existenz angestellte Beobachtungen es noch bei vielen anderen Lacertiliern werden finden lassen. Auch zeigt sich eine deutlich ausgesprochene Selbstandigkeit in der Ausbildung und Rückbildung des ventralen und dorsalen Teiles: oft entsprechen sie sich hierin gegenseitig, es kann aber auch vorkommen, dass der ventrale noch besser entwickelt ist als der dorsale oder dass das gegenteilige Verhalten sich findet.
Die Lage des Hyoidkörpers sensu strictiori (excl. Processus lingualis) zéigt den Luftwegen gegenüber einen grossen Wechsel. Bei Dibamus entspricht sie der des Kehlkopfes (Cricoid), bei den meisten Geckonidae, Eublepharidae und Uroplates, sowie bei Acontias vornehmlich der der ersten Trachealringe und zum Teil des hinteren Endes des Cricoid, bei den meisten anderen Lacertilia vera liegt er in mannigfachen Varianten dem 4. bis 9., bei Varanus dem 22. bis 25. Trachealringe an. Kehlkopf und Trachea finden sich somit bei den am tiefsten stehenden Familien, sowie bei gewissen schlangenahnlichen Lacertiliern im Verhaltnis zum Hyoid weiter hinten als bei den höheren Familien derselben. Dies bildet auch eine gewisse vergleichend anatomische Parallele zu den ontogenetischen Befunden von Kallius (01), deibei seinen jüngsten embryologischen Stadiën von Lacerta muralis den Aditus laryngis ziemlich weit hinter (caudal von) dem Hyoidkörper, noch caudal von der verganglichen hinteren Fortsetzung (Urostyl) desselben, im nachsten Stadium am hinteren Rande des Körpers, in einem noch alteren Stadium in seiner Mitte und beim ausgebildeten Tiere rostral vor dem Körper beobachtete. In der von mir angegebenen Reihe dürften die am tiefsten stehenden eidechsenartigen Sauriër die ursprünglicheren Verhaltnisse wiedergeben, wahrend die schlangenartigen Gattungen Acontias und Dibamus vermutlich auf dem Wege einer secundaren Rückwanderung der Luftwege zu ihrer jetzigen Lage des Cricoides gekommen sind. Varanus mit seinem sehr weit rostralwarts vorgerückten Kehlkopfe steht ganz ausserhalb der übrigen Reihe und bezeugt auch in diesem Punkte seine besondere Stellung innerhalb der Lacertilia, auf die verschiedene Autoren und ich selbst in früheren Veröffentlichungen hinweisen konnten und die ihn selbst zu einer besonderen, den Mosasauria nahe stehenden Unterordnung erheben liess.



b. Rhiptoglossa (Vermilinguia, C h a ma el e ont ia).
Die dem Subordo Rhiptoglossa entsprechende Familie Chamaeleontidae mit ihren nahe benaehbarten drei Genera Chamaeleo, Brookesia und Rhampholeon hebt sich in der Bildung ihres Zungenbeins, die bei allen drei Gattungen im Wesentlichen die gleiche ist, mehr von den Lacertilia vera ab, als diese von Sphenodon.
Dies liegt vornehmlich an der besonderen Configuration des Hyoidkörpers und des Proc. lingualis, die zufolge der eigenartigen Funktionierung> der Zunge der Chamaeleonten ihre eigentümliche Bildung erhalten haben. Der Proc. lingualis hebt sich nicht vom eigentlichen Körper ab und bildet mit ihm einen langen und kraftigen cylindrischen Stab von oberflachlich stark verkalktem Knorpelgewebe, welcher der über ihn gestülpten und ihn umfassenden Zunge als centrale Stütze dient und derselben zusammen mit der hochentwickelten Zungenmuskulatur und der synovialen ihn direkt umgebenden Scheide die bekannten, von zahlreichen Untersuchern eingehend beschriebenen Bewegungen ermöglicht. Wenn man, wie bei den Lacertilia vera, als eigentlichen Körper (Corpus sensu strictiori) denjenigen hintersten Teil des einheitlichen Stabes abgrenzt, von welchem die seitlichen Hörner abgehen, so ist der rostral vor ihm liegende Teil, der Proc. lingualis, 10 bis 15 mal langer und voluminöser als der eigentliche Körper, der eine besondere schwache ventrale Wölbung aufweist. Vorn und hinten endet das gemeinsame Gebilde stumpf.
Die beiden vom Körper, also am Ende des Stabes, abgehenden Hörnerpaare folgen dicht auf einander und treten in ihrer Grosse bedeutend gegen den Stab zurück. Das vordere Paar, Cornu hyale, besteht aus zum Teil verkalktem Knorpel und verlauft vom Körper aus überwiegend in lateral-dorsaler und ein wenig rostralwarts gehender Richtung, um ohne Verband mit dem Schadel oder dem columellaren Apparat frei zu enden. Hierbei weist es eine deutliche Gliederung auf, welche den kürzeren ventralen und den langeren dorsalen Teil (Schenkel), obwohl dieselben in gerader Linie (also in gestrecktem Winkel) verlaufen, doch gut von einander unterscheiden lasst; der dorsale Teil ist zugleich ein wenig schlanker als der mit dem Körper continuirlich verbundene ventrale und lauft dorsal spitz aus. — Das hintere Hörnerpaar, Cornu branehiale L, ist grossenteils verknöchert und hebt sich dadurch scharf und discontinuirlich vom Ende des Körpers ab. Ahnlich dem hyalen Horn verlauft es lateraldorsal mit einer geringen caudalwarts gehenden Neigung. Vermöge seiner Knochenstructur ist es leistungsfahiger als das Cornu hyale, auch ein wenig langer und bei Chamaeleo ein wenig starker oder ihm gleich stark, wahrend ich es bei Brookesia und Rhampholeon eher etwas schwacher als das hyale Horn finde. — Reste eines Cornu branehiale II. wurden weder im ventralen noch im dorsalen Bereiche gefunden. Eine sehr junge Stadiën berücksichtigende ontogenetische Untersuchung steht noch aus; was Parker (80) darüber mitteilt, beschaftigt sich mit alteren Stadiën, die vom ausgewachsenen Tiere keinen wesentlichen Unterschied aufweisen.
Der eigentliche Körper liegt in der Höhe des Kehlkopfes (Cricoid), diesen stützend; gleich caudal hinter ihm ragt der übrigens bei der Mehrzahl der Chamaeleontiden nicht zur Ausbildung gekommene Kehlsack hervor (vergl. hierüber namentlich Wiedersheim (86), Tornier (04, 05), Werner (11) und Germershausen (13)).
Das Zungenbein der Rhiptoglossa gibt sich in der Hauptsache nicht allein als eine eigenartige, sondern auch als eine höhere Bildung der Lacertilier zu erkennen, wie überhaupt der ganze Bau der Chamaeleontia sich überwiegend als Summe höherer und spezieller Differenzierungen darstellt. Das beherrschende Moment bildet hierbei der zur Zunge in direkterer Beziehung stehende Teil, und es ist bewundernwert, wie machtig und tiefgreifend der Einfluss der Zunge und ihrer Bewegungen auf das ganze Zungenbein eingewirkt hat. Man konnte auch hier von Allmacht der Naturzüchtung sprechen. Dass die Anfange der chamaeleontiden Bildung von einem nach Art der Lacertilia vera gebauten Hyoid abzuleiten sind,-darf angenommen werden; ob eine rationelle, von den frühesten Stadiën ausgehende embryonale Untersuchung hier Aufklarung geben wird, ist abzuwarten. Auf vergleichend-anatomischem



Wege fand ich (00) in anderen Organgebieten gewisse Ahnlichkeiten mit Uroplates und postulierte darauf eine natürlich nicht zu überschatzende Verwandtschaft mit diesem primitiven Sauriër, derart, dass die Wurzel der Chamaeleonten sich in der Nahe derjenigen von Uroplates befunden haben möge. Boulenger (01) hat diesen Versuch zurückgewiesen, Werner (12) dagegen unter Herbeiführung weiterer Argumente gestützt. Das Hyoid ist der von Werner und mir angenommenen Verwandtschaft nicht gunstig; zum Teil mogen auch secundare Convergenzen von uns zu Gunsten einer Affinitat verwendet worden sein. Weitere Untersuchungen erweisen sich als nötig.
5. Ophidia.
Bekarmtlich wird von den Zooiogen und Palaontologen ziemlich allgemein und mit guten Gründen angenommen dass Lacertilier und Ophidier relativ nahe Verwandte sind; beide werden auch von vielen Herpetologen als Ordnungen der Sectio Streptostylica oder als Unterordnungen des Ordo Lepidosauria s. Squamata aufgefasst. Hierbei stellt man die Lacertilier (Sauriër) als die Ausgang gebende Abteilung auf und lasst die Ophidier sich in einseitio-er Weise von ihrer Wurzel abzweigen. Zugleich wurden früher nach Joh. Müller's Vorgange die in ihrer Kieferbtldung den Lacertiliern naher stehenden Angiostomata als primitivere, die von diesen ableitbaren Eurystomata als höhere Unterabteilung der Ophidier angenommen, wobei jedoch eine auf wirklich genetischer Grundlage ruhende Genealogie nicht nachweisbar war. Boulenger (93—96), dessen System mir übrigens nur durch Gadow's Bearbeitung der Amphibien und Reptilien (Of) bekannt geworden, löst diese Unterabteilungen auf und statuiert 9 auf einander folgende Familien (s. unten), von denen die 4 ersten den Engmaulern und die 5 letzten den Weitmaulern Müllers entsprechen.
Das Zungenbein der Ophidier hat die Bearbeitung einer geringeren Zahl von Untersuchern gefunden als dasienige der Lacertilier; ich nenne von diesen nur Cuvier (24, 38), Meckel (29), Joh. Muller (31), d'Alton (34), Losana (34), Rathke (39), Stannius und Peters (56), Leydig (83), Walter (87), Hoffmann (90), MoKay (90), Gegenbaur (98), Goppert (99), hinsichtlich der Entwickelungsgeschichte Rathke (39), Parker (78) und Peyer (12), und verweise im Übrigen auf die zusammenfassenden Darsteliungen von Gaupp (05) und die bekannteren Lehrbücher der vergleichenden Anatomie. Auch die benachbarten Teile, Columellarapparat, Zunge und Kehlkopf, sind Objekte wiederholter Untersuchungen gewesen, von denen hier nur diejenigen von Henle (39), Minot (80), Ludwig Ferdinand Prinz von Bayern (84), Gadow (88), Goppert (99), Müller (05) und Okajima (15) angeführt seien.
Ich selbst habe nicht viele Schlangen bearbeitet und verfüge mit den in der Literatur angegebenen.nur über Beobachtungen an 31 Arten (verschiedene in mehreren Individuen), die sich nach den Familien folgendermassen verteilen:
1. Typhlopidae (2). 4. Uropeltidae (1). 7. Golubridae (12).
2. Glauconiidae (0). 5. Boidae (5). 8. Amblycephalidae (0).
3. Ilysiidae (2). 6. Xenopeltidae (1). 9. Viperidae (8).
Der Bau des Hyoides der Schlangen ist ein ungemein einfacher und von dem des Zungenbeines der Lacertilier erheblich abweichender, so dass aus ihm allein die Verwandtschaft beider Ordnungen nicht erschlossen werden könnte. In seiner bisher bekannten vollkommensten Ausbildung besteht es aus zwei mehr oder minder langen Knorpelfaden, einem rechten und linken, die langs der Trachea oder in ihrer Nachbarschaft verlaufen und vorn durch einen schmalen bogenförmigen und gleichfalls knorpeligen Querschenkel verbunden sind, welcher sich ventral über die Trachea legt, bei seiner Feinheit ihr aber nicht als Stütze oder Schutz dienen kann. Verknöcherte Teile fehlen ihm, soweit bisher bekannt, ganz, doch kann der Knorpel Verkalkungen darbieten. Mit dem Schadel hat das Zungenbein keine Verbindung, ist vielmehr bei seiner ventralen und weit nach hinten erstreckten Lage von ihm recht entfernt.
Es macht keine Schwierigkeit, die beiden Knorpelfaden als Hörnerpaar und den sie vorn verbindenden Querschenkel als Körper zu deuten; schwieriger ist die Frage zu beantvvorten, welchem Hörnerpaar der Lacertilier das der Ophidier entspricht.
Auf embryologischen Beobachtungen von Rathke (39), Parker (78) und Peyer (12) fussend, ist dasselbe als Cornu hyale aufgefasst worden, so auch von Gaupp (05), doch nicht mit Bestimmtheit, da die Angaben der Embryoiogen nicht lückenlos sind bezw. mit zu spaten Stadiën beginnen und über die bedeutende Umlagerung des von ihnen angegebenen Hyoidbogens nach hinten, die man annehmen muss, um zum wirklichen Vergleiche zu gelangen, keine genügende Auskunft geben. McKay (90) hat daher dieser Auffassung nicht zugestimmt und das Horn als Cornu branehiale II. gedeutet, wofür ihm der ventrale nach hinten gehemde Lüngsverlauf neben der Trachea und der Verband mit der Muskulatur bestimmend war. Ich neige mehr einer Deutung als Cornu branehiale I. zu, worin ich auch einen Vorganger in Losana



(ói) nabe, der ubngens keme Beweise für seine Ansicht versucht. Diese Deutung lasst sich meiner Meinung nach mit dem Verlaufe des Hornes und mit seinen Muskelverbanden mindestens ebenso gut wie diejenige als Cornu branehiale II. vereinigen, und wird auch durch die Art seines Überganges in den vorn liegenden Hyoidkörper, sowie durch die Erwagung gestützt, dass bei den Rückbildungen des Hyoides der Lacertilier, die sich bei deren schlangenahnlichen Typen finden, in extremen Fallen (Anniella, Dibamus) nur Körper (mit Proc. lingualis) und 1. Branchialhorn, also nach meiner Auffassung die gleichen Teile wie bei den Schlangen, persistieren; das 1. Branchialhorn bei den genannten Lacertiliern allerdings als kürzeres und verknöchertes Gebilde. Dass bei durchgreifenden Reductionen die höhere Ossificationsstufe nicht erreicht wird und die Rückbildung mit dem Knorpelzustande Halt macht, ist indessen eine bekannte Erscheiuung, und die bedeutende Verlangerung des Hyoidhornes der Ophidier
steht mit der Verlangerung des gesamten Schlangenkörpers in Einklang, wobei auch 
natürlich nur als Beispiel für die hier bestehenden Wachstumsmöglichkeiten — an die machtigen Verlangerungen des Cornu branehiale II. ventrale innerhalb der Agamidae und Iguanidae gedacht werden kann. Ich halte also zunachst das fragliche Horn der Ophidier für das Cornu branehiale L, erwarte aber erst von einer genaueren ontogenetischen Untersuchung die wirkliche Entscheidung.
Die relativ beste und am meisten normale Ausbildung des Zungenbeines findet sich, soweit bisher bekannt, bei den Colubridae und Viperidae. Hier verlaufen das rechte und linke Cornu branehiale I. in ansehnlicher oder bedeutender Lange annahernd parallel am lateralen Rande der Trachea, enden hinten frei und verbinden sich vorn zu dem ihnen in der Regel annahernd gleich starken, nicht seiten auch etwas breiteren oder schmaleren Corpus, das mitunter in eine kürzere, schmal endende vordere Spitze als Andeutung des Processus lingualis auslauft. Hierfür lasst sich eine förmliche Reihe aufstellen: Vipera ammodytes und danach Bungarus fasciatus mit leidlich langem Proc. lingualis, Naja haje und Tropidonotus natrix (individuell) ohne diesen, aber mit ziemlich breitem Körper, Tropidonotus natrix (individuell), Dipsas, Vipera aspis mit einem den Hörnern gleich starken Corpus und endlich Coronella austriaca (Leydig) mit schmalerem Körper. Die Lange der Hörner ist massig bei Crotalus, ziemlich bedeutend bis sehr bedeutend bei der Mehrzahl der untersuchten Colubridae und Viperidae, vor Allen bei Bungarus (bei Vipera aspis mass ich die Lange in der Ausdehnung von 35—36, bei Naja haje zu 57—59, bei Bungarus fasciatus zu 90—91 Trachealringen). Meist endeten die Hörner hinten nicht in gleicher Lange, auch zeigten sich zum Teil Abweichungen vom parallelen Verlaufe, indem sie bei Naja an ihrem caudalen Ende, bei Bungarus in einer langeren caudalen Strecke zur Berührung kamen und hier zugleich von der Mittellinie unter Drehung der Trachea seitlich abwichen. — Die untersuchten Xenopeltidae und Boidae zeigten einen von hinten nach vorn convergierenden Verlauf der mittellangen Hörner, die an ihrem caudalen Ende ziemlich oder recht weit von der Trachea abstanden und vorn entweder zu einem massig breiten oder schmalen Körper sich vereinigten (Xenopeltis unicolor; Python reticulatus juv., ob individuell 1) oder unter Schwund dieses Körpers auch vorn frei, aber benachbart endeten (Python molurus und P. sebae). — Eine noch grössere Rückbildung bieten die untersuchten Ilysiidae und Typhlopidae dar, indem bei ihnen die gleichfalls rostralwarts convergierenden und haarfeinen Hörner vorn auch nicht zur Berührung gelangten und namentlich bei den Typhlopidae von einer derartigen mikroskopischen Peinheit waren, dass über ihr vorderes Ende an den wenigen mir zur Verfügung stehenden und nicht gut erhaltenen Tieren keine völlige Klarheit erlangt werden konnte; auch zeigten hier die Knorpelfaden eine Abwechselung von dunneren und dickeren Stellen, wohl Kennzeichen einer weit vorgeschrittenen Verkümmerung.
Die Lage der Luftwege zu dem Zungenbein ist eine aussergewöhnliche, indem erstere mit der bedeutenden Verlangerung der Trachea extrem weit nach vorn, mit dem Kehlkopf (Cricoid) und Aditus laryngis bis in den vorderen Teil des Mundes gerückt sind, das Zungenbein aber zurückgeblieben ist. So liegt der vordere Anfang des Hyoides immer um eine ansehnliche Anzahl von Trachealringen (bisher wurden von mir 9—36 gezahlt) hinter dem



Cricoid, ein Verhalten, welches die schon bei den Lacertiliern beobachtete Tendenz der laryngealen Vorwanderung noch übertrifft und meines Wissens von keinem anderen Wirbeltier überholt wird; nur Varanus bietet in dieser Hinsicht eine ahnliche Lage innerhalb der von den Schlangen eingenommenen Grenzen dar.
Bemerkenswert ist, dass gerade das Zungenbein derjenigen eurystomen Ophidier, welche gewöhnlich, als besonders typisch ausgebildet, am meisten von den Lacertiliern entfernt werden, die relativ am wenigsten rückgebildeten Hyoide darbieten, dass ferner die peropode Familie der Boidae, die noch leidliche Beste von Gliedmassen bewahrt hat, einen weiteren Grad der Reduction des Zungenbeins aufweist und dass endlich, soweit bekannt, die angiostomen Familien das am meisten verkümmerte Hyoid besitzen. Somit eine erhebliche Discrepanz der verschiedenen morphologischen Merkmale dieser Abteilungen, die jedenfalls dazu mahnt, den Charakteren des Hyoides innerhalb der Ordnung der Schlangen keine massgebende taxonomische Bedeutung beizumessen. Ob es Ophidier gibt, bei denen das Zungenbein völlig geschwunden ist, erscheint als möglich, ist aber bisher nicht nachgewiesen worden. Da, wo es Joh. Muller (31) vermisste (Tortrix, Typhlops, Rhinophis), wurde es spater gefunden.
4. Chelonia (Testudinata).
Die Chelonier bilden eine meiner Ansicht nach von den Rhynchocephalia, Lacertilia und Ophidia ganz abseits stehende Ordnung der Reptilien, deren eigenartige Spezialisierung schon ihren frühesten Untersuchern aufgefallen und immer wieder von ihnen betont worden ist. Dabei haben zahlreiche hervorragende Zooiogen und Anatomen der alteren Zeit, u. A. Meckel (23), Gegenbaur (70, 78, 98) und Huxley (71), ihnen die primitivste Stellung unter den 'lebenden Reptilien zuerkannt und auf gewisse Ahnlichkeiten und Verwandtschaften mit den Amphibien, selbst mit den anuren Amphibien hingewiesen. Auch ich bin früher (74) diesen Anschauungen gefolgt, indem ich bei Behandlung des Schultergürtels und der Schultermuskeln die Chelonier auf die Amphibien folgen liess, und erst nach ihnen die Lacertilier, habe mich aber weiterhin (00) überzeugt, dass die Lacertilier und der ihnen nahe ver- wandte Sphenodon auf diesem Organgebiete mehr primitive Züge darbieten als die Chelonier, denen ich eine mittlere Entwickelungshöhe innerhalb der Reptilien zuschrieb. Und ich stehe mit dieser Auffassung nicht allein. Danach sind C. Rabl (03, 08, 10), Ribbing (07 , 09), Sieglbauer (09) auf Grund der Charaktere des Schadels, sowie des Skeletes und der Muskulatur der Gliedmassen wieder für eine sehr primitive Stellung der Chelonier unter den lebenden Reptilien eingetreten. Von Seite der Palaontologen ist schon vor langer Zeit auf gewisse Ahnlichkeiten und Verwandtschaften mit den Rhynchocephaliern (Cope 70, 87, 89, Seeley 74, Boulenger 89 u. A.), namentlich aber' mit den Sauropterygiern (Owen 39, Cope 71, 87, Baur 87, 88 u. v. A.) aufmerksam gemacht worden. Andere (z. B. Zittel 89 und Haeckel 95) fanden bei den Anomodontia nahere Anschlüsse, Osborn (03) vereinigte Cotylosauria, Anomodontia, Testudinata und Sauropterygia zu seiner Subclassis Synapsida und Jaekel (10) bildete aus den Cotylosauria, Theriodontia, Anomodontia, Testudinata und Monotremata die Klasse Paratheria, welche er zwischen Reptilia und Mammalia steilte. Weiter war wegen des gemeinsamen Merkmales der Stegocrotaphie des Schadels der Cotylosaurier und gewisser Chelonier eine Ableitung der Letzteren von den Ersteren, den primitivsten Formen unter den Reptilien, vertreten worden (Cope 92, 96, Baur 96, Woodward 98, Osborn 03, Broili 04, Williston 04, Case 05, Hay 08, Broom u. A.), und diese Phylogenese hatte durch die genauere Untersuchung neu aufgefundener gut erhaltener Reste des oberpermischen Cotylosauriers Eunotosaurus africanus (bei dem bereits Seeley 92 auf chelonierahnliche Züge hingewiesen) durch D. M. S. Watson (14) eine besondere Bestatigung erhalten. Wenn ich auch mit Siebenrock u. A. in der Stegokrotaphie gewisser Schildkröten (namentlich auch der fossilen Amphichelydia und der Cheloniidea) kein zweifelloses und durchgreifendes Kennzeichen einer pnmitiven, ursprunglichen Bildung erblicke, so erkenne ich doch die übrigens auch auf andere Merkmale gegriindeten nahen Beziehungen der Chelonier zu Eunotosaurus an, erblicke aber darin noch keine beweisende Instanz für eine besonders tiefe Stellung der Schildkröten am Anfange der lebenden Reptilien.
Das Zungenbein der Chelonier haben zahlreiche Autoren untersucht, von denen hier Bojanus (1819—21), Cuvier (24, 36, 38), Meckel (29). E. Geoffroy St. Hilaire (32), Alessandrini (34), A. F. J. C. Mayer (35), Stannius (46, 56), Owen (66), Gegenbaur (70,98), Huxley (71), Brühl (80), Parker (80), Heude (80), Peters (82), Ludwig Ferdinand Prinz von Bayern (84), Gadow (88, 01), Boulenger (89), Hoffmann (90), Gaupp (99, 05), Oppel (00), Halier (04), Beddard (07), H. Fuchs (07, 12), Wiedersheim (09), Bütschli (10), Boas (11), Bender (11, 12), Kunkel (11, 12, 15), Oo-ushi (11 13) Nick (12), Smith (14) und vor Allen Siebenrock (98, 00, 06, 13) hervorgehoben seien. Parker hat dfe Entwickelung alterer, Fuchs, Bender und Kunkel diejenige jüngerer Stadiën bearbeitet; auch Siebenrock verdanken wir zahlreiche Angaben über die spatere (postembryonale) Entwickelung. Die Beziehungen zum columellaren Apparat wurden ausser von den eben genannten Untersuchern insbesonders von Peters (69), Gadow (88), Gaupp (98, 05) und Noack (07) behandelt, der Kehlkopf, zum Teil in seinem Verhalten zum Zungenbein, von zahlreichen Autoren, von denen ich hier nur Meckel (33), Mayer (35), Henle (39), Stannius (56), Owen (66), Huxley (71), Peters (82), E. Dubois (86), Gegenbaur (98), Goppert (99, 01), Siebenrock (99,00, 06), Wiedersheim (09), V. Schmidt (10, 13), Bender (14) und Ogushi (14) nenne. Mayer (35) ist meines Wissens, der Erste, der eine richtige Deutung des Kehlkopfes als Cricoid mit Arytaenoid und Nebenknorpeln gab, eine Deutung, die für fünfzig Jahre verschollen blieb und erst wieder mit Wiedersheim (83) und der ausgezeichneten Untersuchung von E. Dubois (86, der übrigens keine Kenntnis von Mayer's Arbeit hatte) wieder zu ihrer bleibenden Anerkennung kam. Der in der Nachbarschaft des Zungenbeins liegende, gemeinhin als „Entoglossum" bezeichnete Skeletteil fand gleichfalls manche Bearbeitungen und Besprechungen, von denen diejenigen von Cuvier (24, 36), Meckel (29), Alessandrini (34),



Stannius (56), Briihl (80), Peters (82), Ludwig Ferdinaud Prinz von Bayern (84), Walter (87) Boulenger (89) Hoffmann (90), Gegenbaur (98), Siebenrock (98, 00, 06, 13), Oppel (00), Gaupp (05), Fuchs (07), Wiedersheim 90) Bütschh (10), Ogushi (11, 12), Kunkel (11, 12) und Nick (12) hier angeführt seien.
Dank vor Allem den ausgezeichneten, eingehenden und reich mit Abbildungen versehenen Veröffentlichunoen Siebenrock's waren eigene ausgedehntere Untersuchungen nicht nötig. Ich verfüge dementsprechend nicht über viele eigene Beobachtungen, mit denen ich übrigens Siebenrock's Angaben immer bestatigen konnte, gewann aber einen ausreichenden Überblick über die betreffenden Bildungen der Chelonier (nur von der die Osteologie der Fam Carettochelyidae behandelnden Arbeit von Waite (05) konnte ich leider keine Kenntnis erlangen). Das mir durch die früheren und die eigenen Untersuchungen zur Verfügung stehende Material erstreckt sich über 63 Arten wovon wieder zahlreiche in mehreren Individuen, die sich nach Siebenrock's System (09), einer Verbesserung des von Boulenger (89) gegebenen, folgendermassen verteilen:
I. Superf. Cryptodira. II. Spf. Cheloniidea (Euereta, Pinnata).
1. Chelydridae (2). 6. Cheloniidae (3).
2. Cinosternidae (6). 7. Dermochelyidae (1).
3. Dermatemydidae (1). III. Spf. Pleurodira.
4. Platysternidae (1). a Pelomedusidae (2).
5. Testudmidae. 9. Chelyidae (9).
I SdinTna(e2(12). ^ Spf\^nychoidea.
v ' 10. Carettochelyidae (0).
11. Trionyehidae (14).
Das Hyoid der Chelonier ist nach einem von dem der Rhynchocephalier, Lacertilier und Ophidier ganz abweichenden Plane gebaut und gibt sich als die massivste und im Verhaltnis zur Schadelgrösse voluminöseste Bildung unter den Zungenbeinen der lebenden Reptilien zu erkennen. Zugleich gewinnt es mit zunehmendem Alter eine mehr oder minder weitgehende Verknöcherung, die neben dem Cornu branehiale I. auch den Körper und die anderen Hörner ergreift, also Teile, die bei den oben genannten Ordnungen zeitlebens im Knorpelzustande verbleiben. Der Körper kennzeichnet sich durch eine erhebliche Langendimension, und dementsprechend sind die mit ihm verbundenen drei Hörnerpaare bereits bei ihrem Abgange vom Corpus weiter von einander entfernt als bei Sphenodon und den Lacertiliern. Das ganze Zungenbein gewahrt dabei in seinen meisten Teilen ein gleichmassigeres Geprage, welches namentlich und nicht ganz mit Unrecht als ein Kennzeichen primitiverer Bildung aufgefasst worden ist. Doch stehen diesem Verhalten andere Züge gegenüber (weitgehende Verknöcherung, Verhalten des hyalen Horns u.s.w.), die wieder mehr für eine höhere, von den Anfangen entferntere Ausbildung sprechen. Jedenfalls muss die von sehr vielen Autoren vertretene Auffassung von der niederen Stellung des Zungenbeins der Schildkröten cum grano salis beurteilt werden! '
Der Körper, über dessen Bildung und spatere Verknöcherung wir Boulenger (89) und namentlich Siebenrock (98, 00, 06, 13) eine Fülle bedeutungsvoller Mitteilungen verdanken, bildet eine lange und ziemlich breite Platte, welche ventral sich convex wölbt und dorsal concav und mit einer für die Einlagerung der Trachea bestimmten und mehr oder minder deutlich ausgepragten Rinne (Sulcus tracheae) versehen ist. In der Regel übertrifft die rostrocaudale Lange die transversale Breite (um ein recht Erhebliches bei den Chelyidae); bei den Testudininae dagegen ist der Körper meist breiter als lang und unterscheidet sich darin auch von dem der nahe verwandten Emydinae. Den Untersuchungen von Fuchs (07) an frühen embryonalen Stadiën von Emys orbicularis verdanken wir die Beobachtung, dass der Körper sich aus drei Copulapaaren aufbaut, welche Zusammensetzung aus 2 bis 3 auf einander folgenden, jedoch unpaaren Copulae auf Grund des Abganges der Hörner von einigen Autoren (u. A. Parker und Gegenbaur) schon früher vermutet worden war. Bei gewissen Arten von Testudo, sowie bei Dermochelys bleibt der Körper zeitlebens oder wenigstens bis zum höchsten Alter (das bisher noch nicht bei diesen Tieren zur Untersuchung gekommen) knorpelig; bei der Mehrzahl der Chelonier verknöchert er ganz oder teilweise nach der Geburt, in einer sehr wechselnden Weise, worüber Siebenrock genauere Mitteilungen macht. Dieser Wechsel erlaubt nicht, aus der Art der Verknöcherung speciellere Schlüsse hinsichtlich des copularen Aufbaues des Körpers zu machen. Manche Chelonier, insbesondere unter den Testudinidae (incl. Emys) und Pleurodira, zeigen auch paarige oder unpaare, mit Membran versehene Fensterbildungen. An den Seitenrandern kennzeichnen sich die Abgangsstellen der drei Hörnerpaare zumeist durch besondere Fortsatze (Processus laterales anterior, intermedius und



posteidor); die vorderen können entsprechend der Reduction der Cornua hyalia sehr zurückgebildet oder verschwunden sein. Von der Mitte des Vorderrandes erhebt sich der Processus lingualis, der gegenüber dem der Lacertilier in der Regel erheblich an Lange zurücktritt. Bei Testudo ist er relativ am langsten und besten, bei Chelone, Pelomedusa und einzelnen Vertretern der Trionychidae leidlich entwickelt; die Mehrzahl der Chelonier zeigt ihn nur schwach entfaltet und wenig vom Körper abgesetzt. Auch ist er derjenige Teil des Körpers, der meist am spatesten und bei vielen Arten nicht vollstandig oder gar nicht verknöchert. Fuchs (07) und Kunkel (12) beobachteten in frühen embryonalen Stadiën wie bei dem Körper auch beim Proc. lingualis eine paarige Anlage.
Das Cornu hyale repr&sentiert eine unbedeutende Bildung, die meist in Gestalt einer kleinen dreieckigen Knorpelplatte bindegewebig oder faserknorpelig mit dem Proc. lateralis anterior des Körpers verbunden ist; bei alteren Exemplaren von Emys orbicularis wird Verknöcherung beschrieben. Bei Platysternum, einigen Testudinidae (Mcoria, Testudo), den meisten Chelyidae (excl. Emydura) und den Trionychidae fehlt es oder wird es als fehlend angegeben; doch fanden es Ogushi (11) bei Trionyx sinensis und ich bei Tr. muticus als recht kleine Knorpelplatte. Bei jüngeren Embryonen von Emys orbicularis sahen Fuchs (07) und Kunkel. (11, 12), dass es mit dem Körper in knorpeliger Continuitat stand; Parker (80) beobachtete es bei einem alteren Embryo von Chelone mydas relativ etwas langer als bei einem nahezu reifen Jungen. Bender (11, 12) gelang bei Testudo graeca der wichtige Nachweis eines continuirlichen Verbandes des zu dieser frühen Zeit noch langen Hornes (Zungenbeinbogens) mit dem Interhyale und der Columella im Chondroblastem-Stadium; derselbe löste sich aber sehr bald, bereits vor der Jungknorpelbildung. Dieser Bef und kennzeichnet genugsam, dass die Chelonier den ursprünglichen Zusammenhang des Hyoidbogens mit dem columellaren Apparat viel früher als die Lacertilier aufgegeben haben.
Das Cornu branehiale I. ist nach Umfang, Leistungsfahigkeit und früher Entwickelung das Haupthorn des Zungenbeins der Chelonier und zugleich der einzige Teil desselben, der bereits beim Embryo verknöchert. Es bildet im fertigen Zustande einen langen und kraftigen Knoehenstab, meist von überwiegend rundlichem Querschnitt, bei nicht wenigen Vertretern aber im distalen Bereiche oder in seiner ganzen Lange (z. B. bei Chelys) auch abgeplattet. Sein Verlauf geschieht in caudal-lateraler Richtung, seltener geradlinig, meist im Bogen oder in winkeliger Knickung. Am Ende geht es in eine kurze knorpelige Epiphyse über. Hier ist es auch bei der Mehrzahl der Schildkröten mit einem besonderen, bereits Bojanus (1819—21) bekannten Knorpelstück, Epibranchiale I. (Siebenrock), verbunden, das nach Fuchs' und Kunkel's Untersuchungen an Emys orbicularis bereits im embryonalen Leben sich von dem Branehiale I. abgliedert, im Alter bei gewissen Chelyidae (Chelys, Hydraspis) auch verknöchern kann. Dieses Epibranchiale reprasentiert ein Gebilde, das auf primitive Verhaltnisse der Chelonier hinweist.
Das Cornu branehiale II. fehlt keiner Schildkröte, steht aber hinsichtlich seiner erst postembryonal erfolgenden Verknöcherung hinter dem 1. Branchialhorn zurück. Auch ist es bei der Mehrzahl der Chelonier, namentlich bei den Abteilungen, die als die niedrigeren und ursprünglicheren anzusehen sind (Cryptodira), sowie bei den primitiveren Formen der Chelyidae (Chelodina, Emydura) kleiner oder wenigstens kürzer als das Cornu branehiale I. und zugleich einem grosseren Wechsel unterworfen als dieses. Gleich lang oder selbst grösser als das 1. Branchialhorn findet es sich dagegen bei der Mehrzahl der Pleurodira und Trionychidae, also bei denjenigen Schildkröten, welche als die höheren und einseitiger entwickelten angesprochen werden dürfen; hier zeigt es auch oft platte, selbst blattartige Configurationeu. Seine Richtung und sein Verlauf zeigen eine gewisse Parallelitat zu denen des Cornu branehiale L, von der aber sehr oft abgewichen wird. Bei gewissen Arten von Testudo, sowie bei Chelone und Dermochelys ist bisher noch keine Verknöcherung gefunden worden; sie findet hier vielleicht im hohen, bisher noch nicht untersuchten Alter statt. Bei Emys. orbicularis ossificiert das Horn früher als der Körper des Zungenbeins. Weitergehende und verhaltnismassig früh einsetzende Verknöcherungen bieten die höheren Chelonier (Pleurodira und



lnonychidae) dar, worüber, namentlich bei den Trionychidae, Siebenrock interessante Mitteilungen macht. Am Ende des Hornes ist bei einigen höheren Schildkröten (Chelodina, Emyda) gleichfalls ein separates kleines Skeletelement von Knorpel (Emyda) oder Knochen (Chelodina) von Siebenrock gefunden und als Epibranchiale IE bezeichnet worden. — Gegenüber den bei den Lacertiliern beobachteten Vorkommnissen findet sich hier eine voluminösere, nicht zur secundaren Sonderung in einen ventralen und dorsalen Teil und deren Entfernung von einander neigende und geriugere Rückbildungen darbietende Ausbildung des 2. Branchialhornes. Die primitiveren Chelonier zeigen dasselbe jedoch einfacher und in seiner Ausdehnung erheblich beschrankter als die primitiveren Formen unter den Lacertiliern; erst bei den höheren Schildkröten setzt die voluminösere und mit der Ossificierung geweblich mehr vorgeschrittene Gestaltung und Textur ein, so dass man diese — abgesehen von dem Epibranchiale II. — wohl richtiger als eine einseitige secundare Weiterbildung, aber nicht als ein ursprüngliche Verhaltnisse wahrendes Stehenbleiben aufzufassen hat.
Der ansehnliche, lange Zungenbeinkörper der Schildkröten bietet eine gute Stütze und einen bemerkenswerten Schutz für den Anfang der Luftwege dar. Dieselben sind sicher und fest in seine concave dorsale Flache eingebettet, derart, dass das Cricoid nebst Aditus laryngis dem vorderen, der Anfang der Trachea dem mittleren und hinteren Abschnitt des Hyoides entspricht. Dieses Lageverhaltnis ist zu dem der Lacertilier wegen der sehr verschiedenen Gestaltung beider Zungenbeinkörper nicht leicht serial in Parallele zu bringen. Es entspricht aber einigermassen dem von Sphenodon, einigen Geckoniden und den Chamaeleonten, wo auch das Hyoid an der Deckung des Kehlkopfes und des Anfanges der Trachea Anteil hat. Dass man danach das Verhalten bei den Cheloniern nicht schlechtweg als ein rein primitives zu beurteilen habe, zeigen die Chamaeleontidae, welche eine recht primitiv scheinende Lagerung des Cricoides zum Zungenbein darbieten und dabei zugleich zu den höchsten Lacertiliern gehören. Bender (14) hat aber auch hier bei Testudo graeca Vorwanderungen des Cricoides wahrend der embryonalen Genese beobachtet. Dass es bei den Cheloniern nicht zu einer das Hyoid rostralwarts überschneidenden Vorwanderung der Luftwege kam, wird wohl durch den festen Verband des Anfanges derselben mit dem voluminösen Zungenbein bedingt; hierdurch wurden die bei gewissen Schildkröten recht bedeutend in ihrer Lange wachsende Trachea und ihre Aste gezwungen, sich in mannigfachen Windungen (über welche Siebenrock des Genauereu berichtet) zusammenzulegen, konnten aber nicht, wie bei den meisten Lacertiliern und Schlangen, in gerader Linie sich über das Zungenbein hinaus bis in den vorderen Bereich der Mundhöhle vorschieben.
Den Cheloniern kommt in der vorderen und ventralen Nachbarschaft des Zungenbeins noch ein eigenartiger, viel untersuchter und viel besprochener Skelettoil zu, das sogenannte Entoglossum, welches von Bojanus (1819—21) bei Emys orbicularis ursprünglich als Glandula salivalis sublingualis bezeichnet, dann aber von Cuvier (24), Meckel (29) und weiteren Untersuchern je nach der untersuchten Art als faseriges, faserknorpeliges, hyalinknorpeliges und zum Teil verknöchertes Skeletelement erkannt wurde. Cuvier nannte es „Os de la langue", Meckel „Kleiner mittlerer Unterzungenknorpel", die folgenden Untersucher, an Cuvier anknüpfend, „Pars lingualis, Cartilago lingualis, Os linguale". Stannius (1846) führte die verhangnisvolle Bezeichnung „Pars lingualis s. Cartilago entoglossa" ein, obwohl er den Skeletteil richtig als eine unter und zum Teil vor dem Zungenbeinkörper gelagerte und ihm nur lose angeheftete Platte charakterisierte, und die nach ihm darüber handelnden Autoren übernahmen grösstenteils die unpassende, weil eine Lage innerhalb der Zunge ausdrückende Bezeichnung als „Pars entoglossa, Os entoglossum oder Entoglossum (Entoglosson)".
Die Platte liegt in Wirklichkeit nicht innerhalb der Zunge, hat auch nichts mit dem Zungenbein zu tun, sondern liegt ihm nur ventral auf, durch lockeres Bindegewebe und einige Muskulatur mit ihm verbunden. Siebenrock (98) bezeichnete sie als eine Eigentümlichkeit der Schildkröten, die bei keiner Gattung derselben fehlen dürfte. Verschiedene neuere Autoren (Gegenbaur 98, Gaupp 05, Bütschli 10, Schimkewitsch 10 u. A.) gaben ihreri Zweifeln an der Zugehörigkeit zur Zunge oder zum Zungenbein Ausdruck („sogenanntes Entoglossum") und Andere (Fuchs 07, Bender '11, 12, Nick 12) leugneten namentlich auch auf Grund ihrer ontogenetischen Untersuchungen jede direkte Beziehung zum Hyoid. Die Bezeichnung „Entoglossum" blieb aber bis auf den heutigen Tag bestehen.
Mir erscheint es nur korrekt, diesen irrigen Terminus, der ausserdem zu Verwechselungen mit dem wirklich znm Zungenbein gehörigen Processus lingualis s. entoglossus (Entoglossum) der Lacertilier und ande'rer Reptilien, sowie der Vögel u. s. w. führt, zu streichen und zugleich unter Wahrung der Prioritat zu der von Meckel 17 Jahre vor Stannius eingeführten Bezeichnung „Unterzungenknorpel" zurückzukehren, den Skeletteil also Hypoglossum zu benennen.



Das Hypoglossum ist ein bisher nur bei den Schildkröten und hier noch nicht bei allen Vertretern derselben gefundener Skeletteil, der ganz unabhangig vorn Hyoid und erheblich spater als dasselbe auf bindegewebiger Grundlage entsteht (Fuchs 07 vermisste es noch bei alteren Embryonen und jüngeren Tieren von Emys orbicularis, Bender 11, 12 fand es bei Testudo graeca sehr spat auftretend, und Nick 12 verfolgte seine weitere Entwickelung bei verschiedenen Cheloniern), danach in sich einzelne Knorpelinseln ausbildet, die weiterhin zusammenfliessen und schliesslich bei einzelnen Arten partiell verknöchern können. Siebenrock verdanken wir die ausführlichsten Untersuchungen über das ausgebildete Hypoglossum, und gern stimme ich seiner Behauptung bei, dass es ein den Schildkröten eigentümliches Gebilde sei, das wahrscheinlich bei keinem Chelonier fehle, aber bei einigen Arten erst so spat zur Ausbildung komme, dass es bisher bei nicht ganz ausgewachsenen Individuen derselben vermisst worden sei. Brühl (80) versuchte eine Vergleichung mit dem Glosso-hyale und Urohyale der Fische, die als verunglückt zu bezeichnen ist, denn diese Skeletelemente gehören zu den wirklichen und tiefer gelegenen Teilen des hyobranchialen Apparates.
Bei den Cryptodira bildet das Hypoglossum eine massig grosse ovale Platte von festem Bindegewebe oder Faserknorpel oder Hyalinknorpel, welche Gewebe auch gemischt vorkommen können. Unter den Cheloniidea wurde bei Dermochelys bei einem bereits recht alten (172 Meter langen) Exemplar von Nick (12) noch kein Hypoglossum gefunden, und auch bei den Cheloniidae scheint es recht spat zur Ausbildung zu kommen. Die höher stehenden Pleurodira und Trionychidae dagegen zeigen es in grösserern Volumen bei überwiegender Ausbildung von Hyalinknorpel, und bei gewissen Chelyidae (Chelys, Hydromedusa und Hydraspis) kommt es in der Knorpelplatte zu einem Paar mehr oder minder ausgedehnter Verknöcherungen. Die Gestalt des Hypoglossum wechselt hierbei bei den verschiedenen Cheloniern mannigfaltig. Bei im Ganzen ovalem Umriss kann es mancherlei Fortsatzbildungen, Verschiedenheiten des caudalen und rostralen Endes und unregelmassige bezw. nicht scharf umrissene Konturen zeigen, auch von mehr oder minder zahlreichen feinen Löchern durchbohrt und in durch Bindegewebe verbundene getrennte Knorpelstücke gesondert sein, was alles für die Entstehung aus ursprünglich isoliert auftretenden Knorpelkernen spricht. Die paarigen verknöcherten Stellen fand ich bei Hydromedusa tectifera annahernd kreisförmig; bei Chelys fimbriata sind sie seit Cuvier als ausgedehnt halbmondförmig bekannt.
Zusammenfassend kann vom Hyoid der Chelonier gesagt werden, dass es nicht tiefer steht als das Zungenbein der Lacertilier. Die sehr frühe und weit fortgeschrittene Rückbildung des hyalen Hornes entfernt es erheblich von Sphenodon und den meisten primitiven Abteilungen der Lacertilier und lasst graduell nur an diejenigen Sauriër denken, die wie gewisse Amphisbaenidae, Acontias und Typhlosaurus auch einen erheblichen Teil ihres Cornu hyale eingebüsst haben. Dies sind aber unter gleichzeitiger Verkümmerung der Gliedmassen und unter Verlangerung des Gesamtkörpers zu schlangenahnlichen Sauriern umgebildete Formen, die aJso für eine Vergleichung mit den Schildkröten nicht in Frage kommen. Die einigermassen gleichartige Gestaltung der vorderen und hinteren Branchialhörner die auf den ersten Anblick dem Zungenbein der Chelonier ein primitives Geprage zu verleihen scheint, halt bei genauerer Betrachtung nicht Stand, da bei den niedrigeren Cheloniern das zweite Branchialhorn hinter dem ersten zurücksteht und erst bei den höheren Abteilungen eine voluminösere Ausbildung erlangt. Auch bietet das Cornu branehiale II. der in dieser Hinsicht primitivsten Lacertilier eine, entsprechend dem leichteren Körper derselben zwar schlankere, aber doch ausgedehntere Entfaltung dar. Dass es bei dem Hyoid der Schildkröten auch zu einer vorgeschrittenen Verknöcherung des Körpers und des 2. Branchialhornes kommen kann, die Sphenodon und den Lacertiliern noch durchaus abgeht, ist gleichfalls Kennzeichen einer höheren Differenzierung. Die beiden von den Branchialia abgegliederten Epibranchialia I. und II. lassen sich vielleicht als primitivere Gebilde auffassen; doch erzahlt ihre Kürze und Kleinheit von bereits vorgeschrittenen Verkümmerungen, wahrend die dorsalen Teile des



Cornu branehiale II. vieler Lacertilier, die auch ein solches, hier ünselbst&ndiges Epibranchiale II. in sich enthalten mogen, eine weit grössere dorsale Entfaltung darbieten. Jedenfalls mnss hier noch weiter untersncht werden. Die ursprüngliche Anlage des Zungenbeinkörpers der Chelonier ist als eine relativ tiefstehende zu beurteilen. Das Hypoglossum ist eine speciflsehe Bildung, die erst innerhalb des Ordo Chelonia eine spate Entwickelung genommen hat iem Hyoid fern steht und sonach mit den Zungenbeinen anderer Reptilien nicht zu vergleichen ist.
5. Crocodilia (Loricata, Eusuchia).
Über clie Stellung des Ordo Crocodilia ianerhalb der lebenden Reptilien besteht seit geraumer Zeit kein Zweifel mehr, von den Lacertilia (Sauria squamata), mit denen sie früher als Sauria loricata vereinigt wurden, sind sie auf Grund der monimostylen Beschaffenheit ihres Kieferapparates (Stannius) und vieler anderer Differenzen in ihrem sonstigen Bau langst abgetrennt. Sie gelten als höchste Abteilung der lebenden Reptilien und zcigen gegenüber allen anderen Ordnungen derselben eine ausgesprochene Isolierung.
Entsprechend der geringen Anzahl in der Jetztzeit noch zurückgebliebener Arten der aus nur 1 Familie (Crocodilidae) bestenenden Ordnung ist die Zahl der Untersuchungen über das Hyoid derselben eine beschrankte; auch hat dessen einfacher Bau den Autoren keine ausgedehnte Gelegenheit zu Fragstellungen gegeben.
Von den Untersuchern des Zungenbeines hebe ich Cuvier (24, 36, 38), Meckel (29), Maver (35), Duvernoy (35) Stannius (56), Brühl (62), Salverda (63), Owen (66), Huxley (71), Parker (83), Ludwig Ferdïnand Prinz von Bayern (84), Hoffmann (90), Gegenbaur (98), Goppert (99, 03), Gaupp (05), Wiedersheim (09), Bütschli (10) und Shiino (14) hervor, von denen Parker altere und Shiino jüngere embryologische Stadiën auf die Ontogenese des Zungenbeins bearbeiteten (m Rathke's nachgelassenem Werke 66 findet sich nur eine wenig brauchbare Abbildung des embryonalen Hyoides). Die Beziehungen zu dem columellaren Apparat wurden namentlich von Peters (68, 70), Huxley (69) Gadow (88), Killian (90), Versluys (98, 03), Gaupp (99, 05) und Shiino (14) erörtert; über den Kehlkopf und sein Verhaltnis zum Zungenbein haben namentlich Cuvier (24), Meckel (33), Mayer (35, auch hier mit erster richtiger Deutung des Kehlkopfes), Henle (39), Rathke (66) und Goppert (99, 03) gehandelt.
Meine eigene Untersuchungen beschranken sich auf wenige Species. Zusammen mit denen der früheren Bearbeiter verfüge ich nur über die Kenntnis von 9 Arten, von denen einige in mehreren Exemplaren beobachtet wurden.
Das Zungenbein der Crocodilier ist von sehr einfacher Art und weicht von den Hyoiden Ier zuvor behandelten Reptilien durchaus ab. Es besteht aus einer recht ausgedehnten ven.ralwarts convexen Knorpelplatte, welche im Wesentlichen den Körper darstellt und vorn, m der Seite und hinten einige verschieden ausgepragte Vorragungen zeigt. Seitlich geht vom Cörper das grösstenteils verknöcherte Cornu branehiale I. ab.
Der Körper bildet eine in der Lange und Breite recht ansehnliche, aber nicht sehr starke morpelige Platte, in deren dorsaler Concavitat der Kehlkopf (Cricoid und Arytaenoid) und der vnfang der Trachea eingelagert ist. Bei alten Tieren soll die Platte nach Cuvier in ihrem unteren Bereiche verknöchern. Der Körper ist in seinem vorderen, vor der Einlenkung der ïörner gelegenen Bereiche breiter als im hinteren. Sein vorderer Umriss bildet bei Crocolilüs eine einfache nach vorn convexe bogenförmige Linie; bei Alligator ist dieselbe von inem (oder zwei) Paar rundlicher Incisuren unterbrochen. Beim Embryo von Crocodilus 'orosus fand Shiino in der Mitte des vorderen Randes noch einen unbedeutenden Fortsatz, en er mit Recht als Processus lingualis anspricht; spater wird derselbe ganz zurückgebildet. in den vorderen Rand schliesst sich unmittelbar im Bogen der Anfang des lateralen Randes n, der vor der Einlenkung des Cornu branehiale I. eine breite Vorragung zeigt, die hiino (14) als Rest eines mit clem Körper verschmolzenen Cornu hyale deutet; ob mit Leent, kann ich mit den gegebenen Materialien nicht entscheiden. Zurückzuweisen ist aber ie Behauptung von Brühl (62), der in den schmalen Knorpelzungen zwischen den beiden aarigen Einschnitten des Vorderrandes die Cornua hyalia erblickt. Der hintere Bereich des körpers (hinter der Einlenkung der I. Branchialhörner) ist schmaler als der vordere und lftuft audalwarts in einen rechten und linken Zipfel aus, die mit Wahrscheinlichkeit als Reste er Cornua branchialia II. aufzufassen sind.
Die Existenz eines Cornu hyale bei ^ausgebildeten Tieren erscheint mir, wie angegeben, och nicht gesichert. Die Möglichkeit, dass ein solches in früher Vorzeit existierte und sich ls Hyoidbogen bis zum columellaren Apparat erstreckte, ist natürlich anzunehmen; allein ieser Hyoidbogen hat, wie schon Parker (83) mit Wahrscheinlichkeit dargetan, namentlich urch die Ausbildung des ansehnlichen Processus retroarticularis des Unterkiefers sehr früh :ne völlige Unterbrechung erlitten und ist mit dem unteren Ende seiner dorsalen Strecke



mit diesem Fortsatz verschmolzen, wahrend die von da bis zum Hyoidkörper reichende ventrale Strecke — möglicherweise mit Ausnahme des letzten in die Seitenwand des Körpers aufgenommenen ventralen Endes des Bogens — in Rückbildung trat. Shiino scheint diesen Entwicklungsgang bei seinen Embryonen verfolgt zu haben; es ist mir aber nicht ganz klar geworden, wie viel von seiner Darstellung wirklich beobachtet, wie viel von ihm erschlossen worden ist.
Das knöcherne Cornu branehiale I. ist mit dem lateralen Rande des Körpers, mehr vorn bei Crocodilus, mehr hinten bei Alligator, gelenkig verbunden und geht in überwiegend caudaler Richtung nach hinten, wobei es zugleich in seinem weiteren Verlaufe infolge von winkeliger Knickung lateral- und dorsalwarts sich wenden kann. An seinem freien Ende besitzt es eine knorpelige Epiphyse. Beim jungen Embryo besteht es durchweg aus Knorpel üud hangt continuirlich mit dem Seitenrande des Körpers zusammen (Shiino).
Das knorpelige Cornu branehiale II. ist, wie schon angegeben, wohl in den beiden kurzen Hervorragungen des hinteren Randes des Körpers zu finden.
Das Verhalten des Hyoides zu den Luftwegen nahert sich den Beziehungen bei den Cheloniern, indem der ausgedehnte Hyoidkörper dem Kehlkopf (Cricoid) ausreichenden Schutz gewahrt; das Zungenbein ragt sogar vorn betrachtlich über das Cricoid vor, indem die Lage der Stimmritze ungefahr der Abgangsstelle des 1. Branchialhorns entspricht. Schon Cuvier (24) hat angeführt, dass der Zungenbeinkörper der Crocodile die Functionen des Thyreoides und der Epiglottis der Saugetiere erfülle, und Goppert (03) hat den damit zum Teil gegebenen Schutz gegen Eindringen von Wasser in die Luftwege genauer erlautert. .Natürlich ist hierbei an keine morphologische Vergleichung mit Thyreoid und Epiglottis derMammalia zu denken. Ob die erhebliche rostrale Vorragung des Hyoidkörpers über den Kehlkopf einer secundaren Vergrösserung des ersteren oder einem Zurückbleiben bezw. Zurückweichen der Luftwege seine Ausbildung verdankt, dürfte vielleicht durch die genauere ontogenetische Untersuchung dieses Verhaltnisses zu entscheiden sein.
Im Ganzen kennzeichnet sich das Hyoid der Crocodilier als ein Gebilde, welches sich durch frühe Trennung des Hyoidbogens in seinem ventralen Gebiete, secundare Verbindung des oberen Teiles mit der Mandibula und durch völliges Aufgehen des ventralen Endes in den Körper bezw. durch ganzlichen Schwund dieses Endes von dem Ausgangspunkte seiner Entwickelung weit entfernt hat. In seiner geweblichen Textur hat es die ursprünglichen Zustande mehr gewahrt. Der Körper des Hyoides hat sich vergrössert, alle anderen Teile haben * sich vermindert und, abgesehen vom 1. Branchialhorn, ihre Selbstandigkeit dem Körper gegenüber eingebüsst. Hierdurch steht das Zungenbein der Crocodile von denen der anderen lebenden Reptilien entfernt und auf einsamer Höhe. Mit clem Hyoid der Chelonier hat es sehr wenig gemein, mit dem von Sphenodon und den Lacertiliern nicht viel mehr; doch deuten einzelne Züge, z. B. auch das Verhalten des Cornu branehiale II., darauf hin, dass seine Wurzel der Wurzel der beiden zuletzt erwahnten Reptilienordnungen etwas naher stand als derj enigen der Schildkröten.
6. Zusammenfassuiijp
Unter den lebenden Reptilien nimmt das Zungenbein von Sphenodon auf Grund der allerdings nicht immer vorhandenen ursprünglichen Erhaltung des Hyoidbogens die primitivste Stelle ein, steht aber in der ziemlich weit vorgeschrittenen Rückbildung des dorsalen Absehnittes des Cornu branehiale II weiter von seinem Ausgangspunkte ab als die primitiveren Lacertilier, von denen die Eublepharidae und Xantusiidae dieses Horn entweder in seiner Vollstandigkeit oder nach der Trennung in den ventralen und dorsalen Teil in diesen beiden Abschnitten in einer Vollkommenheit gewahrt haben, welche allen anderen lebenden Reptilien abgeht und selbst Anklange an die Verhaltnisse bei den Amphibien erkennen lasst. Unter den Lacertiliern bieten die primitiveren Geckonidae,- Eublepharidae und Uroplatidae, sowie die Amphisbaenidae auch noch eine Verbindung mit Teilen des columellaren Appa-



rates dar, jedoch nicht mehr in dem ursprünglichen Verhalten wie bei Sphenodon. Die übérwiegende Mehrzahl der Lacertilier hat diese Verbindung ganz aufgegeben, zeigt auch am hyalen und am 2. branchialen Horn Rückbildungen sowie einseitige Umbildungen verschiedener Grade, welche diese Vertreter der Ordnung noch weiter vom ursprünglichen Verhalten entfernen, jedoch nur zum kleinsten Teil als Kennzeichen einer höheren Entwickelungsstufe zu bewerten sind. Die Ophidier zeigen in ihrem Zungenbein einen ganz einseitigen Reductionsprocess vom Lacertiliertypus, welcher das Hyoid derselben auf die tiefste Stufe seiner Leistungsfahigkeit bringt. Weit voluminöser und vollkommener ist das Zungenbein der Chelonier gestaltet und offenbart in der Ausbildung seines Körpers und der Existenz der Epibranchialia I. und II. primitive Züge, wahrend die Reduction seines Cornu hyale, seine ganze gewebliche, zu ausgedehnten Ossificationen neigende Beschaffenheit und auch das Verhalten des Cornu branehiale II. (welches den Anschein eines primitiven Verhaltens gewahrt, in Wirklichkeit aber auf einseitiger Weiterentwickelung beruht) im Vergleich mit dem Hyoid der Lacertilier ein Plus von höheren Merkmalen zu erkennen gibt. Zudem steht das Hyoid der Chelonier in der Reihe der lebenden Reptilien ganz isoliert. Bei den Crocodiliern kennzeichnet die weitgehende (vielleicht vollstandige) Rückbildung des hyalen Hornes und die Aufnahme der reducierten Elemente des Cornu hyale und Cornu branehiale II. in den Hyoidkörper, insbesondere auch die bedeutende Vergrösserung des Körpers einen besonderen Entwickelungsgang, der das Crocodilierhyoid isoliert und ziemlich hoch stellt, jedoch auch unter Berücksichtigung seiner weniger hochstehenden geweblichen Beschaffenheit an entfernte Ahnlichkeiten mit den Lacertiliern denken lasst.
Für die tiefere und höhere Stellung der verschiedenen Vertreter der lebenden Reptilien haben wir namentlich im Skeletsystem des Kopfes, der Wirbelsaule, der Extremitatengürtel und freien Gliedmassen, im Muskei- und Nervensystem und in anderen Organen Kriterien, welche höher zu bewerten sind als das Zungenbein. Dieses darf aber nicht gering geachtet werden. Auch soll man immer eingedenk sein, dass nur in den wenigsten Tierkörpern die verschiedenen Organsysteme eine gleiche Höhe der Entwickelung darbieten. Fast immer tritt im Organismus je nach seiner funktionellen Beanspruchung bald dieses, bald jenes Organ in den Vordergrund, und dementsprecbend kommen andere nicht zur gleichen Geltung, bleiben stehen oder gehen auch in Rückbildung. Gewöhnlich sind selbst in demselben Organ Züge der höheren und der minderen Ausbildung neben einander vertreten. Da bedarf es einer sehr * vorsichtigen und umsichtigen AbwSgung der morphologischen Bedeutung der höheren und tieferen Merkmale, um zu entscheiden, ob diese oder jene den Ausschlag für die tiefere oder höhere Stellung des einen oder des anderen Tieres geben. Das Gleiche gilt für die Bemessung der naheren oder ferneren gegenseitigen Verwandtschaften. Dies sind alles selbstverstandliche und zu ungezahlten Malen erörterte Wahrheiten, jedoch in ihren speziellen Anwendungen nicht immer leicht zur Geltung zu bringen.
Soweit es sich zur Zeit übersehen lasst, bildet die Configuration des Zungenbeins keinen Factor, welcher sich den auf anderen Wegen gewonnenen Anschauungen über die gegenseitigen Verwandtschaften und tieferen und höheren Stellungen der verschiedenen Reptilienordnungen und ihrer Unterabteilungen feindlich entgegenstellt. Man darf mit ihnen rechnen als mit einer diese Anschauungen im Grossen und Ganzen erganzenden und zum Teil sie selbst corrigierenden Instanz. -



De Ascomyceet, Kerbertia oniscidarum nov. gen. nov. spec. in den darm van eenige Onisciden
Dr. MIA BOISSEVAIN
(met plaat VIII en IX).
Toen ik ongeveer vier jaar geleden, bezig was aan een onderzoek over de spermatogenese van Oniscus murarius en Porce/^'o-soorten, viel het mij op, dat bij een aantal dieren de einddarm vol zat met talrijke, op de sporenbuisjes van een of andere Ascomyceet gelijkende lichaampjes. Deze sporenbuisjes, of asci, bevonden zich in allerlei stadiën van groei, van kort met ongedifferentieerden celinhoud, tot lang met uiterst talrijke (tot over de 100) mooie goed gevormde, aan twee kanten eenigszins toegespitste sporen. Ze zaten losjes vastgehecht, ieder afzonderlijk, schots en scheef tegen den binnenwand van den einddarm, zonder dat verder van eenig substratum of samenhang der sporenbuisjes onderling iets te bemerken viel. Het scheen wel alsof tengevolge van de parasitische levenswijze in den darm van het dierlijk organisme, er van den fungus niets anders was overgebleven dan de asci, die dan het begin en het einde van zijn levenscyclus zouden vormen, altijd natuurlijk in geval er geen andere ontwikkelingsstadiën buiten den gastheer zouden bestaan. Naderhand bleek mij evenwel, dat bij alle door den fungus aangetaste dieren ook eigenaardige weefselwoekeringen vlak bij het anale gedeelte van den einddarm voorkwamen, woekeringen die ongetwijfeld uitgaan van de darmepitheelcellen en de omringende weefsels, maar ook in-nauw verband staan met de vegetatieve ontwikkeling van den fungus.
De dieren die ik voor mijn onderzoek gebruikte waren afkomstig uit mijn tuin te Bilthoven. Sedert het eerste aantreffen van de zwam in het najaar 1914, heb ik haar ieder jaar opnieuw bij versch gevangen, zoowel als in gevangenschap opgekweekte dieren aangetroffen. Bovendien bleek mij, dat Oniscus murarius en Porcellio-soorten verzameld te Amsterdam, Aerdenhout, den Helder, Naarden en Hattem die zelfde eigenaardige asci in den einddarm vertoonden.
Het blijkt dus, dat het hier niet gold een toevallige plaatselijke en tijdelijke infectie, maar dat men hier te doen heeft met een nieuw geval van een, in een dierlijk organisme parasiteerenden fungus, die voor zoo ver kon worden nagegaan een tamelijke verbreiding in ons land heeft. Het is door de tegenwoordige tijdsomstandigheden natuurlijk niet mogelijk een onderzoek naar het voorkomen over uitgestrektere gebieden in te stellen.
Pogingen in 't najaar 1914 ondernomen, om van deze zwam een reinkultuur te maken hadden voorloopig nog geen succes. Hoewel een aantal verschillende voedingsbodems werden aangewend, kiemden de sporen niet, maar het kwam mij voor, dat de herfst ook niet de beste tijd is om een kuituur aan te vangen, daar de fungus dan aan het einde van een ontwikkelingsperiode staat. Men vindt in de maanden November, December en Januari



maar weinig dieren met ascosporangiën in den einddarm; ze zijn bij de laatste vervelling van het dier, waaraan ook de binnenwand van den darm deelneemt mede naar buiten getreden. In Februari en Maart begint het aantal geinfecteerde dieren weer toe te nemen, om ongeveer in September het hoogtepunt te bereiken.
De darm der Onisciden bestaat uit regelmatige rijen groote epitheelcellen, die volgens Schönichen !) niettegenstaande zij duidelijke eelvorm vertoonen, te samen een syncytium zouden vormen. Zij bevatten groote, half vloeibare kernen, die om de veranderingen die zij bij een verminderde osmotische spanning ondergaan interessant zijn om waar te nemen. Naar binnen toe zonderen die epitheelcellen een tamelijk stevige doorschijnende chitinemembraan af. Deze tunica intima, product dus der epitheelcellen, is uiterst fijn en regelmatig ' geperforeerd. Het is tegen dezen chitineusen binnenwand van den darm in het rectale gedeelte, en ook wel iets meer naar den middendarm toe, dat de ascosporangiën worden aangetroffen. 'Fig. 10 Plaat V geeft een stukje van den darmwand te zien, gezien van de binnenzijde. De epitheelcellen liggen onder de doorzichtige chitineuse membraan, waarop de talrijke asci bevestigd zijn. Deze zitten op een zeer kleine verhevenheid van de membraan, het basale gedeelte in een propje slijm gedoken. Van eenige regelmaat of rangschikking in de ligging is niets te bespeuren, wel ziet men af en toe in een darmplooi de asci aan beide zijden op rijen geplaatst, maar iets verder 'liggen zij dan weer schots en scheef door elkander. Een volledige en nauwkeurige beschrijving dezer merkwaardige ascosporangiën met hun sporen zou ik liever willen uitstellen tot het gelukt is deze zwam in kuituur te krijgen. Eenige korte mededeelingon mogen hier ter' plaatse volstaan.
De asci die men in den zomer aantreft zijn bij rijpheid van + 100 > tot 250 ju groot. Zij loozen de sporen slechts bij enkelen te gelijk, zoodat men dikwijls asci aantreft aan welker uiteinden rijpe sporen bezig zijn naar buiten te treden, terwijl aan de basis van den ascus de celinhoud nog niet in afzonderlijke sporen is afgescheiden. De loskomende sporen zijn week en waarschijnlijk kleverig en hechten zich gemakkelijk aan den darmwand in de omgeving van den ouden ascus of blijven bij troepjes in een darmplooi opgehoopt. In den voorzomer zijn de sporen vaak tweekernig terwijl zij in den nazomer over 't algemeen eenkernig zijn, doch ik heb tot mijn spijt dat punt niet nauwkeurig nagegaan. In October en November vindt men nog een andere soort ascosporangiën, die ongeveer 3 a 4 maal zoo lang zijn als de vorigen. Ze liggen meestal iets hooger op, tot zelfs in den middendarm. Zij bevatten tot over de honderd mooie, goedgevormde, aan twee kanten eenigszins toegespitste glimmende sporen, die allen gelijktijdig rijp zijn en soms tot op twee rijen saamgedrongen zijn. (fig. 9). Deze ascosporangiën treft men slechts zelden aan en dan nog wel alleen laat in 't najaar, men zou ze wintersporangiën kunnen noemen, ze kunnen waarschijnlijk in het voorjaar een nieuwe infectie der dieren te weeg brengen. Het is duidelijk, dat de sporen die des zomers uit de zomersporangiën te voorschijn treden, dadelijk weer tot nieuwe asci kunnen uitgroeien. De einddarm, eenmaal van ascosporangiën voorzien, besmet zich zelve voortdurend weer. Stadiën waar men de sporen uit de asci te voorschijn ziet treden en vervolgens een aantal pas aangehechte sporen in verschillende grootte rondom de rijpe asci ziet liggen, komen veelvuldig voor. De groei van deze asci heeft dus klaarblijkelijk plaats door rechtstreeksche opname der darmvloeistoffen. Dat zij nl. daar ter plaatse met eenig weefsel van de zwam in directe verbinding zouden staan acht ik uitgesloten. Veel meer heeft men hier te doen met losse, vrijstaande ascosporangiën die als gevolg van hun parasitische levenswijze het verband met hun moederbodem verloren hebben. De vraag is nu, hoe komen deze ascosporangiën oorspronkelijk in den darm. Voor een antwoord op die.vraag is het noodig de vegetatieve en verdere ontwikkeling van de zwam te leeren kennen. De vegetatieve ontwikkeling geeft aanleiding tot eenige zeer interessante vormveranderingen van den einddarm. Het heeft mij betrekkelijk veel tijd gekost om achter de anatomische bizonderheden van die weefselwoekeringen te komen, daar men meestal bij het uitprepareeren van den darm het
1) W. Scftóntchen, Der Darmkanal der Onisciden und Aselliden. Zeitschrift f. Wissensch. Zool. Bd. 65.



rectale gedeelte en de woekeringen aldaar grootendeels scheurt. Toch gelukt het soms, eenige in toto vrij te krijgen waardoor het mij mogelijk werd een inzicht in de verhoudingen te krijgen. Het bleek n.1. dat bij de aangetaste dieren het rectale gedeelte van den darm zeer dikwijls aan de ventrale zijde overlangs gespleten is. De darminhoud zou hier in de lichaamsholte kunnen treden indien niet de spierlaag in de meeste gevallen voor de afsluiting zorgde, maar tevens woekert'uit een meer proximaal gelegen spierbundel, eveneens aan de ventrale zijde van den darm, een eigenaardig plat kelkvormig uitgroeisel, welks ran'den met de spierbundellaag vergroeid kunnen zijn en zich naar achteren toe over de darmspleet heenbreidt. De verhoudingen zijn hier moeilijk waar te nemen, daar de spieren bij het anale gedeelte van den darm sterk hypertrophisch zijn geworden en de spiervezellaag, waarmede het aanhangsel vergroeid kan zijn, in de meeste gevallen scheurt, zoodat dit laatste vrij komt te hangen en onder het microscoop den indruk maakt van een klein ventraal aanhangsel van den darm dat vrij in de lichaamsholte hangt. Dit is in de beginstadiën van het aanhangsel ook werkelijk het geval en het schijnt mij toe dat het in latere stadiën secundair met de spiervezellaag vergroeid kan raken. Meermalen ziet men aan den voet van het aanhangsel op de plaats waar het bij de ventrale spier te voorschijn treedt, nog een kleiner en soms zelfs een derde nog weer kleinere aanleg van een uitgroeisel, (fig. 1 en 2). Ik houd het er dan ook voor dat na iedere vervelling een nieuw uitgroeisel de plaats van het oude, dat dan zijn functie vervuld heeft, komt vervangen.
Dit kelkvormige aanhangsel is evenwel volstrekt niet datgene wat het meest opvalt bij een onderzoek van den einddarm. Integendeel het duurde geruimen tijd voor ik het ontdekt had, terwijl daarentegen dadelijk veel meer in het oog springt de aanwezigheid van een rand verdikt darmepitheel waardoor heen zich zeer waarschijnlijk de myceliumdraden gevlochten hebben.
Ten einde nu een duidelijke voorstelling te kunnen geven van hoe en waar deze epitheelwoekeringen plaats vinden, moet ik er aan herinneren, dat bij de vervelling ook de geheele binnenwand van den darm wordt afgestroopt. Niet zelden komt het voor, dat men den chitineusen binnenwand gemakkelijk in haar geheel met het pincet uit den darm kan te voorschijn halen (fig. 2). Bij nauwkeurige beschouwing bemerkt men dan dat die membraan op eenigen afstand van de anale opening een licht gegolfde ringvormige teekening vertoont, waarschijnlijk teweeg gebracht door een geringe plaatselijke verdikking van de chitinemembraan. Bij zeer sterke vergrooting kan men nu bij Porcellio-soorten (bij Oniscus murarius was dit niet het geval) waarnemen, dat het gedeelte van de ehitinemembraan, dat distaal van dien ring ligt, aan de binnenzijde voorzien is van uiterst fijne tandjes, die in de rangschikking veel overeenkomst vertoonen met die op de huid alleen maar veel minder ontwikkeld zijn. Deze tandjes duiden er m. i. op, dat men hier met een ectodermaal gedeelte van den darm te doen heeft. Wat de oorsprong van de rest van den darm betreft, schijnt men daarover bij Onisciden nog eenigszins in onzekerheid te verkeeren. Ik houd het evenwel voor zeer waarschijnlijk, dat de bovengemelde chitineverdikking de plaats aanduidt waar twee celwerelden elkander begrenzen. Ook de epitheelwoekeringen door den fungus veroorzaakt, komen deze opvatting versterken. Het is n.1. juist op deze grens, dat die epitheelverdikkingen voorkomen en wel zijn het de epitheelcellen van het darmgedeelte dat proximaal van den chitineusen ring ligt, die een aantal pathologische deelingen doormaken, waarbij de cellen met hun kernen telkens kleiner worden tot zij eindelijk een samengedrongen band van onregelmatig cylinderepitheel vormen, dat in lichte golvingen naar binnen omkrult, juist op de plaats waar naderhand de chitine verdikking zichtbaar zal blijven (fig. 1, 6, 7 en 10 ep. w.). Die epitheelwoekeringen zijn dan aan de darmlumenzijde door de chitineuse tunica intima bedekt. Distaal gaat de woekering over in een dunne membraan, die uitkleinkernige cellen is opgebouwd en die voortwoekert tusschen de tunica intima en de darmepitheelcellen. Aan de ventrale zijde van den darm, op de plaats waar de overlangsche splijting van den. darmwand tot stand komt, woekert dit pathologische epitheel aan weerszijden van de spleet naar achteren toe en nestelt zich hier dus ook tegen dat deel der tunica intima,



dat van ectodermatischen oorsprong is. Het kan zich dan bij zijn verdere ontwikkeling in een aantal bochten wringen, waardoor dikwijls een overzicht van het geheel bemoeilijkt wordt. De ascosporangiën bevinden zich nu steeds in groote massa's in dat gedeelte van den einddarm, dat proximaal van den verdikten intimarand ligt. Op het achterste, ectodermale gedeelte, waarop de minutieuse huidtandjes zichtbaar zijn, vindt men wel sporadisch hier en daar een enkel sporangium vastgehecht, doch dit blijft tot de uitzonderingen behooren.
Ik heb hier' in 't kort de voorstelling weergegeven, die ik mij na een langdurig vergelijkend onderzoek van de feiten heb gemaakt. De toestand varieert in werkelijkheid nog al. In enkele gevallen is het spierweefsel zoo hypertrophisch geworden, dat men haast niet anders dan spieren onderscheiden kan. Soms is de overlangsche ventrale darmspleet duidelijk zichtbaar — soms ternauwernood of heelemaal niet te zien. Soms is het kelkvormig aanhangsel flink ontwikkeld, soms slechts aanwezig als een klein uitwasje aan de voet van de spier. Soms bepaalt zich de epitheelwoekering alleen tot de cirkelvormige grens waar 't ectoderm begint, soms is het in hooge mate ontwikkeld en in allerlei bochten gewrongen, of ook gebeurt het wel, dat de darm zich als een afgestroopte handschoenvinger over het geheel heenstulpt en door spierweefsel aan alle zijden vergroeid raakt, zoodat een onduidelijk kluwen van weefsels gevormd wordt.
Deze ongelijkheid van voorkomen kan grootendeels verklaard worden uit het feit, dat de zwam zich des zomers in alle mogelijke stadiën van ontwikkeling bevindt, al naarmate er juist een vervelling heeft plaats gehad of nog moet plaats hebben. Ook is het een groot verschil of men met jonge of oude dieren te doen heeft. Zeer jonge dieren, niet grooter dan 2 a 3 mM., hebben soms den einddarm geheel gevuld met ascosporangiën, zonder dat men evenwel van een sterke hypertrophie, vooral van het spierweefsel in het anale gedeelte iets bemerken kan. Ik heb nooit nagegaan hoe oud pissebedden kunnen worden, maar ik veronderstel, dat zij minstens 3 a 4 jaar oud kunnen worden. Ik vermoed dat bij een dier, dat eenmaal geinfecteerd werd, telkens na iedere vervelling een nieuw kelkvormig aanhangsel kan uitgroeien, dat dan weer nieuwe generatiereeksen van asci in den darm doet ontstaan.
Het is zeer moeilijk na te gaan op wat voor wijze de myceliumdraden met het dierlijk celweefsel zijn verbonden. Het mocht mij niet gelukken langs microchemischen weg de draden te zien te krijgen. Wanneer men met tamelijk sterk pikrienazijnzuur den darm fixeert verliezen de epitheelwoekeringen in korten tijd hun spanning. Men ziet nog eenigen tijd cle langwerpig samengedrukte kernen der epitheelcellen op onregelmatige rijtjes naast elkander liggen, doch bij den minsten druk wijken de cellen uit elkaar.
Het komt mij voor dat het epitheelweefsel geheel ineengevlochten is met de funguscellen. Ook het vliezige celweefsel, dat van de epitheelbanden tusschen de tunica intima en de darmcellen distaal voortwoekert, lijkt mij uit funguscellen te bestaan. In die cellaag (tig. 1, 6, 1 en 10 vl.) ziet men duidelijke fijne celwanden, de kernen zijn goed zichtbaar en deze cellen zijn evenmin bestand tegen sterk azijnzuur.
Het allermoeilijkste is na te gaan uit wat voor cellen het ventrale aanhangsel is opgebouwd. Aan den ventralen darmwand ligt een vleugelvormige spier (fig. 1 en 7 sp.). In achterwaarsche richting precies op de middellijn groeit daaruit het aanhangsel (tig. 1 en 7 aanh.). Soms is een deel der vleugelvormige spieren vergroeid tot een eigenaardig napje, waaruit dan de handvormige steel van het aanhangsel te voorschijn treedt. Daarnaast ziet men dan soms de jongere aanhangsels op komst. Dat de myceeldraden hier zeer nauw verbonden zijn met de spieren, is zeer waarschijnlijk. Men vindt soms individuen waar de spieren van den einddarm alle overgangen van hypertrophie tot algeheele degeneratie vertoonen. Het kelkvormig aanhangsel bestaat zelve uit cellen met kleine kernen en een dieper inwendig gedeelte dat zich door de gebruikelijke aniline kleurstoffen niet laat kleuren. Bij het losscheuren schrompelen de randen eenigszins naar binnen, waardoor het inwendige niet duidelijk meer is waar te nemen. Soms vindt men stadiën als in fig. 8, waarbij de kernen op regelmatige rijen achter elkaar liggen, gescheiden door fijne membranen. Ook treft men vaak in de kelkvormige holte een kleverige slijmprop aan. Dat de buitenzijde van het aanhangsel



v. n. uit dierlijk weefsel bestaat, terwijl het inwendig gedeelte uit funguscellen is opgebouwd, acht ik wel waarschijnlijk.
Ik houd het er dan ook voor, dat dit aanhangsel, wanneer het zich over de ventrale spleet van het rectum heenspreidt, de infectie van den darm met sporen, die tot asci uitgroeien, kan bewerkstelligen. Het blijft evenwel een veronderstelling, doch het uiterlijk der cellen in de kelk doet mij wel gelooven in de mogelijkheid, dat zij afgesnoerd kunnen worden in de vorm van eenkernige sporen. Het lijkt misschien eenigszins vreemd, dat deze sporen zoo zij inderdaad uit het kelkvormig aanhangsel afgesnoerd worden, in proximale richting een weg in den darm zouden vinden, doch bij de beschouwing van fig. 7 zal men moeten erkennen, dat dit bezwaar niet heel groot is, te meer omdat bij cle talrijke spiercontracties van den einddarm de sporen gemakkelijk naar het darmgedeelte, dat vóór de chitineuse verdikking ligt, gestuwd kunnen worden en de sporen, eenmaal daar aangeland, door de plooien der epitheelverdikkingen belet worden naar achteren weg te stroomen.
Nieuwe infectie van gezonde dieren heeft hoogstwaarschijnlijk plaats bij de voedselopname door den mond. Bij de eenmaal geïnfecteerde dieren kan na iedere vervelling een nieuw ventraal aanhangsel uitgroeien, dat een nieuwe generatie sporen afzondert, die een nieuwe reeks van opeenvolgende generaties van asci het aanzijn geven. Een nader botanisch onderzoek van deze merkwaardige fungus is zeker nog gewenscht.
Gaarne wil ik hier dank brengen aan Prof. Johanna Westerdijk, die mij bij het botanisch gedeelte van dit onderzoek raad verschafte en mij bij mijn pogingen om deze zwam in kuituur te brengen gastvrijheid verleende op het Phytopathologisch Laboratorium te Amsterdam. In de mycologische litteratuur is deze zwam niet bekend, en ook in de talrijke zoologische geschriften heb ik geen mededeeling over het voorkomen aangetroffen. Waar ik dus het voorrecht heb een naam aan dezen nieuwen Ascomyceet te mogen geven, zou ik daaraan gaarne de herinnering willen verbinden aan onzen algemeen geachten en beminden Directeur van „Artis", Dr. C. Kerbert, ter wiens eere deze feestbundel is samengesteld en deze zwam daarom Kerbertia willen noemen. Aan den geslachtsnaam Kerbertia zij dan de soortsnaam oniscidarum toegevoegd.
Hoe schijnbaar nietig ook het voorwerp moge wezen waarover Dr. Kerbert nu het peetschap gaat aanvaarden, de bioloog ziet in gedachten meer dan het enkele voorwerp. In gedachten blikt hij terug op lange tijdperken van duister verleden, waarin Kerbertia oniscidarum met wisselende kansen haar strijd om bestaan voerde en vragend blijft hij stilstaan bij het raadsel van haar oorsprong, om dan den blik te wenden naar de komende tijdperken waarin dit organisme zal blijven doorgaan met zich voort te planten en hij beseft, dat Lij het raadsel van haar biologisch einde of misschien ook wel biologische toekomst al evenmin benaderen kan.



PLATENVERKLARING.
aanh. = kelkvormig aanhangsel. asc. = ascosporangiën.
ep.w. = epitheelwoekering. sp. = spier.
vl. = vlies. t. = tandjes,
ch. m. = chitineuse membraan.
PLAAT VIII.
Pig. 1. Gedeelte van den eindarm van Oniscus murarius van de ventrale zijde gezien. De plaats, waar het kelkvormig aanhangsel aan den voet der vleugelvormige spieren ontspruit en in distale richting over de ventrale darmspleet hangt.
Fig. 2. Rectaal gedeelte van de chitineuse darmmembraan die bij de vervelling wordt afgestroopt, met daarin nog aanwezige ascosporangiën. De grens, waar het met tandjes bezette gedeelte begint, is duidelijk zichtbaar. Porcellio sp.
Fig. 3. Einddarm der Onisciden van de dorsale zijde gezien, gevuld met ascosporangiën.
Fig. 4. Einddarm, ventrale zijde, met kelkvormig aanhangsel.
Fig. 5. Einddarm, zijdelings.
Fig. 6. Optische doorsnede van de plaats waar de darmepitheelcellen beginnen te woekeren en te samen met de funguscellen zich tot een vlies uitbreiden tusschen darmepitheel en chitineuse membraan.
PLAAT IX.
Fig. 7. Einddarm van Porcellio sp. opgevuld met ascosporangiën. Een stuk van den ventralen darmwand is zichtbaar met de vleugelvormige spieren, aan welke basis het kelkvormig aanhangsel ontspruit.
Fig. 8. Kelkvormig aanhangsel van Oniscus murarius, in een betrekkelijk zeldzaam stadium.
Fig. 9. Een wintersporangium.
Fig. 10. Een stuk van den einddarm van Porcellio sp. van de binnenzijde gezien.



BIJDRAGEN TOT DE DIERKUNDE. — Mia Boimkvaix.







BIJDRAGEN TOT DE DIERKUNDE. — Mia Bokhkvaik.
1'hotutypie VAN I,EHR & COH Amsterdam.







Gebouwen in Artis.
VAN
B. J. OUËNDAG.
Architekt M. B. V. A. Amsterdam. (Met 11 tekstfiguren).
Bij gelegenheid van het 25jarig jubileum van Dr. C. Kerbert als Direkteur van het Koninklijk Zoölogisch Genootschap „Natura Artis Magistra" op 16 Juni van het jaar 1915, is door Prof. Dr. Max Weber in een artikel opgenomen in „de Nieuwe Amsterdammer" reeds gewezen op het ijveren van Dr. Kerbert om, behalve de uitbreiding van het dierental en de verfraaiing van den tuin, steeds de verblijven voor de dieren te verbeteren en daardoor de aantrekkelijkheid van Artis te verhoogen.
Daar ik bij den bouw van vele van die verblijven betrokken ben geweest, weet ik hoeveel zorg en inspanning Dr. Kerbert zich daarvoor steeds heeft moeten getroosten, al vond hij daarbij op loyale wijze steun en medewerking van het Bestuur. Wel zijn niet alle dierenverblijven naar mijne plannen uitgevoerd; het Beren- *en Pachydermenhuis, zijn ontworpen door den architekt-ingenieur Jacob F. Klikkhamer, thans Hoogleeraar aan de Technische Hoogeschool te Delft, doch heb ik een zeer werkzaam aandeel gehad bij het tot stand brengen voor die werken en zijn de latere gebouwen, zooals het Apenhuis, het Vogelenhuis en het Reptielenhuis direct onder mijne leiding als architekt uitgevoerd.
In het algemeen is bij het ontwerpen van dierenverblijven allereerst het woord aan den zoöloog, die in principe aangeeft hoe het gebouw in verband met de meest gunstige levensvoorwaarden voor het te huisvesten dier moet worden ingericht. Daarbij moet dan tegelijkertijd gedacht worden aan den eisch van het publiek om het dier goed te kunnen zien, waarbij in het bijzonder op de veiligheid gelet moet worden, een zaak die door Dr. Kerbert steeds met-bijna pijnlijke zorg werd overwogen, doch waardoor dan ook in Artis nimmer ongelukken hebben plaats gevonden.
Het reinhouden van die verblijven, waarbij ook weer de veiligheid van het bedienend personeel in acht genomen moet worden, veroorzaakt bij gevaarlijke dieren, zooals giftslangen, krokodillen, beren, olifanten, etc. ook veel studie en overleg.
De verlichting, en de verwarming, zoo die noodig is, doch vooral de ventilatie zijn belangrijke vraagstukken, die overwogen dienen te worden, voordat het plan nader kan worden bestudeerd.
De zoöloog, die al die zaken moet overwegen voordat zijn idee voor nadere uitwerking vatbaar is moet daarbij ook een ontvankelijk schoonheidsgevoel bezitten, opdat ook de aesthetische zijde voor het vraagstuk een bevredigend resultaat oplevert.
En wanneer dan eindelijk na het overwegen van al die eischen, het oorspronkelijke denkbeeld door den architekt in vasteren vorm is omgezet en de plannen gereed zijn, dan komt de quaestie van de uitvoering, die jammer genoeg voor zulk een schoone instelling als Artis steeds in het teeken der zuinigheid moest staan.







Dikwijls moest een ontwerp, nadat het geheel voor de uitvoering gereed was gemaakt, weder geheel omgewerkt of besnoeid, omdat de kosten de beschikbare middelen zouden hebben overschreden en vele malen moest Dr. Kerbert afzien van een idee, dat bij verwezenlijking niet alleen voor den geleerde of kunstenaar van groote waarde zou zijn geweest, doch ook voor het publiek de aantrekkelijkheid van Artis zou hebben verhoogd.
Dr. Kerbert heeft in weerwil van alle tegenslagen nooit den moed opgegeven en heeft met merkwaardige frischheid de bezwaren ondervangen en zich geheel gegeven aan zijn levenswerk: de verbetering en verfraaiing van Artis.
Bij het 70jarig feest van 'Dr. C. Kerbert mag dat voorzeker wel herdacht worden en dienen de hierbijgevoegde afbeeldingen en cle korte omschrijving der gebouwen voornamelijk om een duidelijk inzicht te geven, wat tijdens het Directeurschap van Dr. Kerbert in Artis is verricht.
Het berenverblijf in ronden vorm gebouwd maakt door zijn fortachtigen bouw een indruk van groote sterkte, en bevat als hoofdmoment de groote met bassin en rotspartij getooide ijsbeerenkooi van 11 M. diameter, die naar het Noorden is gekeerd. Aan de linker-en rechterzijde van de naast die kooi gelegen entrée's van den dienstgang, dus liggende op het Oosten en Westen, bevinden zich 2 groote buitenkooien met bassins en 2 kleinere kooien voor beren en buitendien één buitenkooi voor vossen of andere kleine dieren. Aan de tegenoverliggende zijde van het gebouw, aan de Zuidelijke, bevinden zich een 5-tal buitenkooien en 6 daarbij aansluitende nachthokken voor hyena's, lynxen en dergelijke dieren.
Elk dier heeft natuurlijk weder een eigen nachthok dat op de ronde, ruime dienstgang uitkomt, en van daar uit, schoon gehouden kan worden, terwijl alle nachthokken en buitenkooien van de beren zoowel als van de kleinere roofdieren onderling met elkaar door schuiven of hekdeuren verbonden zijn, waardoor het mogelijk is enkele dag- en nachthokken geheel buiten gebruik te stellen.



Ook bij het Pachydermenhuis is getracht door de vormen een sterken indruk te bereiken in overeenstemming met de bijzonder groote en sterke dieren. Aan dit gebouw sluit een groot loopperk met bassin voor de olifanten aan. De tralieafstanden van de natuurlijk bijzonder zware hekafscheidingen voor deze dikhuidigen zijn zoodanig geregeld, dat de oppasser bij gevaar spoedig kan ontsnappen en telkens is tusschen twee buitenloopperken op die wijze een soort smalle vluchtgang gevormd. Dit gebouw bevat bij een lengte van ongeveer 28 M. één zeer groot en vier kleinere buitenperken, vijf binnenhokken en een ruimte met bassin.
DOKLAAN ■
PAOHYDERMENHÜIS.
De deuren voor afsluiting van alle hokken en buitenperken kunnen natuurlijk buiten het bereik van de dieren geopend of gesloten worden, een maatregel die wel bij alle dierenverblijven wordt toegepast, doch die bij sterke- of gevaarlijke dieren bijzondere voorzomen eischt.
Het apenhuis met de niet geringe gevellengte van ruim 46 M. gaf reeds door de splitsing om op bijzondere wijze de anthropomorphe apen te huisvesten een bekoorlijke indeeling in drie zalen.
De middenzaal waarin die menschapen in drie kooien zijn ondergebracht, is aan de ach-



terzijde van de kooien, dat is aan de Zuidzijde, voorzien van een serre, waardoor dus die dieren tegen een achtergrond van tropische planten prachtig uitkomen.
De beide zalen aan de linker- en rechterzijde bevatten elk aan de tuinzijde 5 binnen-
Apenhuis.
APENHDIS.
kooien en buiten een zeer groote en drie kleinere buitenkooien. De dienstgang is tusschen binnen- en buitenkooien aangebracht en kunnen de apen door boven die dienstgang gevormde tunneltjes, waarvan de dieren de deurtjes zelf kunnen openen toegang tot de buitenkooien krijgen.



Het voederen en schoonhouden van de hokken en kooien heeft nu van uit die dienstgang plaats.
Aan de achterzijde, zijde Doklaan, zijn weer in elk der beide eindzalen vijf kooien ge-
VOGELHUIS.
maakt met een daarachter loopende dienstgang, die in verbinding staat met vertrekken voor oppassers en een keuken voor voedselbereiding van de dieren.
De entrée's voor het gebouw bevinden zich aan de einden. Hoewel de kooien aan de Doklaanzijde niet aan de buitenzijde van het gebouw liggen, zijn die kooien echter, omdat het gebouw zoo goed verlicht is, rijkelijk met licht uit het Zuiden vallend, begiftigd.
De afvoeren en meer bepaald de sluitingen van hokken en kooien moesten bij deze slimme dieren, waarvan enkele bovendien zeer sterk zijn, bijzonder worden overwogen en wat



niet het minst was, moest voor een buitengewone doeltreffende ventilatie worden 'gezorgd, om de minder aangename en zeer bekende apengeurtjes te vermijden. De binnenkooien aan
Keptieliengebouw.
DOKLAAN
REPTIELIENGE BOUW.
elke zijde kunnen weder onderling met elkaar in verbinding worden gebracht en kan datzelfde ook geschieden bij de buitenkooien, waardoor een groote mate van vrijheid is verkregen om de dieren naar andere kooien te verplaatsen;
29



Naast het apenhuis bevond zich het oude vogelhuis, dat van zonderlinge gothische en andere ramen was voorzien en allergebrekkigst was ingedeeld, waardoor die fraaie bewoners bijna niet gezien konden worden.
Door ten deele gebruik te maken van de bestaande fundeering en die verder uit te breiden is dat gebouw echter geheel van aanzien veranderd en kan men dit als een nieuw werk beschouwen. Ook dit gebouw ' bevat, bij een lengte van ruim 61 M. die ruime, goed verlichte zalen.
Aan de tuinzijde, zuidzijde, zijn langs de drie zalen drie zeer groote en twaalf kleinere vliegkooien aangebracht, die met even zoovele binnenkooien in directe verbinding staan. Door beplanting, boomgroepen en vlietend water zijn de binnen- en buitenkooien getooid en leveren die daardoor een allerfraaiste omgeving voor die prachtbevolking.
Reptielien gebouw.
Alle buitenkooien zijn voor een gedeelte met glas afgedekt, zoodat het dier, wanneer het regent toch beschutting kan vinden en geheel vrij is in zijne bewegingen.
Een eigenaardigheid valt hierbij op te merken die wel de vermelding waard is: Vroeger werden de tropische vogels die deze kooien bevolken des winters steeds in het verwarmde lokaal gehouden; later heeft men des winters wel de binnenkooien verwarmd doch het dier de vrijheid gelaten ook naar buiten te gaan en ziet men dat die vogels dermate zijn geacclimatiseerd, dat zij met genoegen in de sneeuw loopen. Aan de Doklaanzijde worden in de middenzaal in een door glas afgescheiden ruimte de Ara's en Kakatoe's des nachts en wanneer deze vogels niet buiten zijn, ondergebracht. In het oude vogelhuis was het gekrijsch van die vogels onuitstaanbaar, doch is thans door die glasafscheiding het geschreeuw van die dieren veel getemperd.
Aan diezelfde zijde bevinden zich in de beide eindzalen de kooien voor de kleinere vogels en zijn in het geheel in iedere zaal 42 grootere en kleinere kooien aanwezig. Deze kooien liggen aan een gemeenschappelijken dienstgang en kan de achterwand van iedere kooi geheel worden uitgenomen om de kooien goed te kunnen reinigen of kan die wand ook voor een



deel voor het voederen worden weggenomen. Alle ramen aan die dienstgang zijn voorzien van gaas, ook bij geopende toestand, zoodat ontsnappen der vogels bij het schoonmaken der kooien is buitengesloten.
De linker ingang van het apenhuis dient tevens als toegang voor het vogelhuis, omdat apen- en vogelhuis aan elkaar liggen. Vanaf die ingang heeft men dan ook een verrassend gezicht in die beide gebouwen.
Het Reptieliengebouw liggende in het hart van de groote Vijver heeft aan de Zuidzijde een groote serre waaraan een zeer groote en 4 kleinere rüimten met bassins en rustplaatsen voor de krokodillen zijn gelegen.
Daar de achtergrond van deze perken gevormd wordt door de met tropische planten begroeide serre, en cle perken bovendien van planten zijn voorzien is hier een inderdaad verrassend geheel bereikt, waarin die gevaarlijke dieren, waarvoor bijzondere veiligheidsmaatregelen noodig waren, allergenoegelijkst schijnen te tieren, daar reeds een paar malen, en dat is zeker een unicum in een diergaarde, krokodilleneieren aanwezig waren.
Tegenover die krokodillenperken liggen aan de Doklaanzijde van het gebouw een groote en acht kleinere kooien ieder voorzien van resp. twee en een bassin voor de slangen, met een daarachter gelegen dienstgang.
Daar in die hokken zeer gevaarlijke dieren, waaronder giftslangen, zijn gehuisvest, zijn zoowel voor het publiek als in het bijzonder voor het bedienend personeel uitgebreide voorzorgsmaatregelen aangewend. Aan de linkerzijde van de bovenomschreven middenzaal is een uit twee zaaltjes bestaand insectarium gebouwd waaraan grenst een werkkamer voor den leider van het insectarium benevens een vertrek voor den oppasser, dat in verbinding staat met den dienstgang.
Aan de rechterzijde zijn in een ruime zaal de terrariakooien gemaakt, waarvan een groot aantal, die bijzondere verzorging noodig hebben aan den dienstgang zijn gelegen, terwijl aan cle tuinzijde van die zaal gezelschaps-terraria voor schildpadden zijn gemaakt met een groot daaraan sluitend op het Zuiden gelegen loopperk.
Apen- Vogel- en Reptielengebouw zijn natuurlijk voorzien van verwarmingsinstallatiën, terwijl bovendien het Apen- en Vogelhuis ook des avonds kan worden verlicht en voor het publiek te zien is.
In hoofdzaak zijn de groote gebouwen beschreven en zijn de vele verbeteringen of veranderingen aan de bestaande gebouwen niet genoemd en ook niet de vele, vele verfraaiingen die de tuin heeft ondergaan.
Inderdaad is onder het beheer van Dr. Kerbert verbazend veel tot stand gebracht en wanneer men dan vergelijkt wat in buitenlandsche diergaarden wordt gedaan voor de dierenverblijven, etc. dan betreurt men het, dat de middelen hier zoo uiterst gering zijn voor werken, die van zoo groote opvoedende kracht zijn, doch die uit den aard hunner samenstelling en zonder nog in weelderigheid te vervallen toch zooveel geld vorderen. Dat in weerwil daarvan hier nog zooveel is bereikt, een feit waarover autoriteiten van buitenlandsche diergaarden met bevreemding gewaagden, is het werk van Dr. Kerbert.
Voor alles wat Dr. C. Kerbert dan ook voor Artis heeft gedaan, past een woord van ernstige hulde en dankbaarheid voor zijn groote liefde en toewijding en mag gehoopt worden, dat waar nog zooveel te doen is, het aan dien beminnelijken, bescheiden en wijzen Artisvader gegeven moge zijn nog vele van zijne denkbeelden verwezenlijkt te zien en zelf nog te mogen uitvoeren, waardoor onze Artis ongetwijfeld een der schoonste instellingen van de hoofdstad zal blijven.







Vogels van de Oostkust van Sumatra
door
Dr. L. F. DE BEAUFORT en Dr. L. P. DE BUSSY
(raet eene kaart en diagram).
De verzameling van vogels, eieren en nesten, welke aan de beschrijving op de volgende bladzijden ten grondslag ligt, is in de jaren 1912—1915 bijeengebracht in dat gedeelte van het gouvernement Oostkust van Sumatra, waarvan hierachter een schetskaartje met eenige der in den tekst het meest vermelde vindplaatsen gegeven wordt.
Het determineeren geschiedde in Nederland door de Beaufort; van zijn hand afkomstig zijn dns, behalve de wetenschappelijke namen, ook de systematische aanteekeningen, die bij een aantal soorten gegeven worden.
Hij maakt van deze gelegenheid gebruik Dr. E. D. van Oort, directeur van 's Rijks Museum van Natuurlijke Historie te Leiden dank te zeggen voor de wijze, waarop hij hem behulpzaam is geweest bij het vergelijken van eenige twijfelachtige soorten met materiaal in bovengenoemd museum.
De bewerking der collectie is geschied in het Zoölogisch Museum te Amsterdam. Daar de Amsterdamsche collecties wel is waar goed voorzien zijn van Sumatra-vogels (zooals de collecties Waldeck en Kleiweg de Zwaan), is de avifauna van Java, Borneo en vooral Malakka schaars vertegenwoordigd. Daardoor is het niet mogelijk geweest steeds zoo diep op de bestemming der soorten in te gaan, als de auteur wel zou gewenscht hebben. Bedoeld wordt, dat een subspecifieke determinatie, zooals die in de moderne ornithologie gebruikelijk is, bij vele soorten niet kon geschieden. Immers, volgens de thans geldende opvattingen, zijn de subspecies geografische vormen, die (althans in vele gevallen) slechts met zekerheid zijn te bepalen, wanneer men de exemplaren van een soort met dezulke van aangrenzende gebieden kan vergelijken. Ongetwijfeld zou zulk een diepere studie belangwekkend geweest zijn. In verschillende gevallen bleek namelijk, dat de avifauna van Noord-Oost-Sumatra meer overeenkomst vertoont met die van Malakka dan met die van West-Sumatra. Wij behouden ons daarom deze verdere studie voor later voor.
Het bijeenbrengen op Sumatra is geschied door de Bdssy, toentertijde directeur van het Deli Proefstation te Me clan, de hoofdplaats van het gouvernement Sumatra's Oostkust, die verantwoordelijk is voor de biologische aanteekeningen en dat deel dezer inleiding, hetwelk op het land van oorsprong betrekking heeft.
Voor een groot deel is de verzameling gevormd door de Javaansche verzamelaars van de bovengenoemde instelling, die bij hun arbeid steeds nauwkeurig gecontroleerd werden; voor een ander belangrijk gedeelte is zij te danken aan den hulp en de schenkingen van
30



eenige buiten Me dan wonende ornithologen, die hier ter plaatse met name genoemd mogen worden en wier hulp thaus nogmaals zeer dankbaar herdacht wordt.
In de eerste plaats zij vermeld de heer C. Waldeck, administrateur bij de Senembah Maatschappij, te Batang Kwis, die reeds vroeger in Deli ornithologisch verzameld heeft en wiens toenmalige collectie ook door de Beaufort bewerkt is (Versl. Med. Ned. Orn. Ver. VI. 1909, p. 8—15); ook thans moeten wij hem voor veel materiaal, zoowel vogels als eieren en nesten, met zorgvuldige waarnemingen, dank weten.
Een andere krachtige steun was de heer D. j. van Balen, assistent bij de Sumatra Rubber Cultuur Mij. Serbadjadi te Serbadjadi, medewerker aan het boek van zijn vader, J. van Balen, over de dieren van Ned.-Indië, terwijl als derde genoemd moet worden cle heer A. F. H. van Heyst, assistent bij de Deli Maatschappij, te Polonia, wiens talenten vooral in oölogische richting ontwikkeld zijn.
Onder de andere medewerkers willen wij nog gaarne vermelden de heeren EL van Hoobn, administrateur van Ramoenia en J. F. van Leeuwen, assistent bij de Senembah Mij.
De jagers van het Deli Proefstation hebben aanvankelijk gewerkt in de omstreken van de hoofdplaats Medan, maar werden later, toen een duidelijk beeld van de vogelfauna der tabakslanden gevormd was, elders gedetacheerd, zoowel op ondernemingen als op meer ongerepte plaatsen, die om de een of andere reden veelbelovend schenen.
Een ruwe schets van het gebied, waarvan de beschreven verzameling afkomstig is, mag wellicht aan de hand van het kaartje gegeven worden.
Langs de zeer lage kust komt vrijwel overal een dichte mangrove-vegetatie voor, oorspronkelijke, niet geheel ongerepte vloedbosschen — waar veel brand- en bouwhout gekapt wordt — voornamelijk bestaande uit Rhizophoren, Bruguiera, Ceriops, en op de plaatsen, die zoo hoog liggen, dat zij niet meer geregeld door het vloedwater overstroomd worden, ook uit andere boomsoorten. Deze strook is verschillend diep, hier eenige kilometers, daar hoogstens één.
De kust zelf is op de meeste plaatsen slijkerig en modderig, met bij eb uitgestrekte modderbanken, waarop en waarover men noch loopen noch varen kan, en waar op sommige tijden een druk vogelleven waargenomen wordt. Op enkele plaatsen (Pantai Tjermin) echter is er een zandstrand en komt de zee tot aan een uit groote kwartskristallen bestaande bank, hoogstens een paar meter boven laagwaterpeil, waarop zich een merkwaardige Casuarinen-vegetatie, met zeer hooge exemplaren, onmiddellijk aan het water ontwikkeld heeft; tusschen die groepen liggen zeer ontropische weidjes, terwijl achter de bank, waar het terrein daalt, weer de gewone mangrove-vegetatie optreedt.
Achter de mangrove-strook volgt het laagland, wraar zich de tabaks- en rubberondernemingen en de bewoonde plaatsen bevinden. Het is vlak, eerst slechts enkele meters boven zee, maar loopt geleidelijk op, gaat zoo in het heuvelland en ten slotte in de bergstreken over.
Oorspronkelijk is het geheel met oerbosch bedekt geweest, doch sinds in het begin der zestiger jaren Nienhuis de uitstekende geschiktheid van dit terrein, een zeer fijne tabak voort te brengen, ontdekt had, is dat woud in den loop der tijden gekapt, zoodat thans in de eigenlijke tabakscultuurstreken niet meer dan kleine resten ervan zijn overgebleven; aan de grenzen, zoowel tegen cle mangrove-zone aan, als tegen het heuvel- en bergland, zoowel naar het Noordwesten als naar het Zuidoostelijk laagland bevinden zich nog zeer groote oerwoud-complexen.
Met het voortdringen der cultures evenwel worden die grenzen onophoudelijk verder weg gedrongen; eiken dag verandert daar het beeld, wordt oerbosch gekapt en verbrand, en het opengekomen terrein met rubber, thee, koffie en andere gewassen beplant.
Wordt daar het uit zoo verschillende bestanddeelen gevormde oerbosch vervangen door eentonige plantages van de genoemde overjarige gewassen, in de oude eigenlijke tabaksstreken met Medan en Timbang Lang kat als centra is door de eigenaardige cultuur-







wijzen van de Deli-tabak een geheel ander beeld ontstaan. Een enkel woord over die methoden en den invloed ervan op het landschap en op de dierenwereld kan hier moeilijk gemist worden.
Al kort na de ontdekking van Deli als tabaksland hebben de planters bemerkt, dat niet jaar in jaar uit op hetzelfde terrein met succes Deli-tabak geteeld kan worden, dat integendeel een langdurige rustperiode van het land noodzakelijk is, een poos van braakliggen, die in verreweg de meeste gevallen minstens 7 jaar moet bedragen, m. a. w. dat het tabaksland gemiddeld slechts eens in de 8 jaren werkelijk in cultuur genomen kan worden. Daaruit volgt, dat elke tabaksonderneming minstens acht maal zooveel terrein dient te bezitten, als zij jaarlijks wil beplanten; in de meeste gevallen is die verhouding nog grooter; slechts Vs, of Vio of V20 van haar oppervlak is dus op een zeker tijdstip in een of ander stadium van cultuur, de rest ligt braak.
De gang van zaken bij de tabakscultuur is nu in het kort deze. Bij het openen van een nieuwe onderneming — dat tegenwoordig feitelijk niet meer voorkomt, omdat de beste streken reeds sinds een halve eeuw bezet zijn — wordt eerst de oorspronkelijke plantenwereld gekapt en het hout verbrand, zoodat men het terrein goed kan reinigen en plantklaar maken; de tabak wordt clan geplant in de eerste helft van het kalender-jaar; na eenige maanden is de oogst reeds afgeloopen, worden de afgeplukte tabaksstengels uitgetrokken en het land aan den inlander gegeven om één oogst droge rijst erop te telen.
Die z. g. padi gogo ontwikkelt zich in de tweede helft van het jaar, in den grooten regentijd, en wordt rijp, wanneer deze afloopt en de droge periode weder aanvangt.
Na dat rijstgewas wordt het land aan zich zelf' overgelaten, en kan de wilde plantenwereld zich ongehinderd gaan ontwikkelen. Het behoeft niet gezegd te worden, dat die nieuwe vegetatie maar weinig op de oorspronkelijke maagdelijke zal kunnen gelijken. Weliswaar zijn de inlandsche rijstplanters verplicht de jonge boompjes, welke tusschen het padigewas opschieten, ongemoeid te laten, maar daar hun oogst erdoor benadeeld wordt, komt van dat voorschrift in de praktijk dikwijls niet veel terecht. Ongelukkigerwijze werkt de meestal droge tijd na de padi-oogst een ontkieming en slagen van de in den bodem rustende zaden niet zeer in de hand, terwijl bovendien de algemeene omstandigheden zoodanig veranderd zijn, dat het aan tal dier oorspronkelijke oerboschplanten onmogelijk is zich te ontwikkelen; slechts betrekkelijk weinig boomsoorten zijn daartoe nu nog in staat en deze vormen clan het secundaire of jonge bosch. Veelal is de androng, Trema amboinensis, daarvan een voornaam bestanddeel, en voorts is er een dichte ondergroei van tal van struiken (0. a. Lantana camara) en kruiden.
7, 8 en meer jaren blijft dit alles aan zich zelf overgelaten, daarna wordt weer gekapt en verbrand; dezen tweeden slag komen weer meer soorten niet te boven (niet uit het oog verloren moet worden, dat de physische toestand van den bodem door alle bewerkingen sterk veranderd wordt en vele soorten ook daardoor beinvloed worden); gewoonlijk ontwikkelt het jonge bosch zich na deze tweede maal tabak en rijst minder dan de eerste keer; op open plekken en langs de randen, waar de zon geregeld kan schijnen treedt de groote tropische plantaardige veroveraar, de grassoort alang-alang (Imperata arundinacea) met bladeren van 1 —li M. lengte, op en begint zij haar zegetocht. Branden, die bij droogte gemakkelijk ontstaan, en de meeste andere planten te gronde richten, deren haar weinig; het bovengrondsche deel sterft daarbij natuurlijk, maar de wortelstok blijft ongedeerd en zendt onmiddellijk nieuwe bladeren naar boven, zoodat alle andere kiemplanten overwoekerd wTorden.
Ten slotte ontstaan de uitgestrekte lalang-velden met slechts hier en daar plekken jong bosch, waarvoor het laagland van Sumatra's Oostkust en de Bataksche Hoogvlakte zoo berucht is.
Niet overal echter is de toestand, als hierboven geschilderd werd. Vele tabaksplanters zijn zich reeds lang geleden bewust geworden van den slechten invloed der alang-alangvegetatie op hun tabaksgronden en hebben zich krachtig toegelegd op herbossching, vnl. door



middel van Albizzia moluccana, een der snelst groeiende boomsoorten van Ned.-Indië, en in de laatste jaren met Crotalaria striata, een eenjarige Leguminose. Daardoor ontstaat op de daarmede gereboiseerde terreinen een niet zoo bijzonder soorten-arm jong bosch.
Dat de invloed van de boven geschetste toestanden, waarbij geregeld eens in de minstens acht jaar het land volkomen van zijn plantendek ontdaan wordt, op de dierenwereld geweldig is, spreekt van zelf; de grootste verandering heeft natuurlijk plaats bij het vernietigen van het oorspronkelijk woud, terwijl men van de fauna van het de eerste maal optredend secundaire jonge bosch af tot die der zuivere alang-alang-stréken toe alle stadiën van verarming kan aantreffen.
In den loop der jaren heeft dus de samenstelling van de avifauna der Delische laagvlakte een belangrijke wijziging moeten ondergaan; ook om de tegenwoordige vast te leggen en vergelijkingen met vroegere waarnemingen te kunnen maken, heeft onze lijst misschien eenige wTaarde.
Slechts op een paar plaatsen van de Delische laagvlakte zijn sawah's aangelegd; ik noem die ten noorden van Perbaoengan, welke naam menigmaal in de lijst genoemd wordt bij typische moerasvogels als Ardeidae en Rallidae, en die in de buurt van Medan op cle tabaksgronden van de onderneming Padang Boelan, welke trouwens een belangrijk deel van het jaar niet in cultuur zijn, maar dan een verwilderd moeras vormen.
De groote rubber-, thee- en koffie-ondernemingen liggen hoofdzakelijk om de tabaksstreken heen gegroepeerd; die permanente cultuurgewassen vormen uitteraard zeer eentonige gebieden, doch veelal zijn zij omgeven met terreinen, die nog in oorspronkelijken toestand verkeereu en een rijke fauna herbergen.
Naar het Zuidwesten stijgt de bodem geleidelijk en gaat het heuvelland allengs in de Batakbergen over; voor het grootste gedeelte zijn deze nog bedekt met oerbosch, dat op de eene plaats, al naarmate de cultures niet of wel ver voortgedrongen zijn, veel dieper langs de hellingen afdaalt dan op de andere.
Deze Batak-bergen, officieel het VAN-HEüïsz-gebergte geheeten, bestaan uit slechts enkele, door diepe dalen gescheiden, bergkammen achter elkaar en vormen een niet zeer diepe reeks, op sommige punten in een rechte lijn niet meer dan een half dozijn kilometers, hoewel de weg van Bandar Ba roe naar het Zuiden tot aan het punt, waar hij de bergen verlaat en op de Hoogvlakte uitkomt, belangrijk langer is door de talrijke bochten en kronkelingen, noodig tengevolge van de steile hellingen; over 5 K.M. is er een stijging van 500 M., terwijl de pashoogte op 1450 M. en de hoogste bergtop op ongeveer 2000 M. boven zee gelegen is.
Ook de flanken aan de Zuidwestelijke zijde zijn met oerbosch bedekt; daar evenwel dalen de hellingen niet geleidelijk af naar een laagland, doch naar een nagenoeg boomlooze heuvelachtige hoogvlakte, de Karo-Hoogvlakte, 1200—1400 M. boven zee, voor een deel met de reeds genoemde lalang en adelaarsvaren bedekt, voor een ander deel ingenomen door den primitieven landbouw der Karo-Batakkers en diep ingesneden door talrijke steilwandige dalen, waarvan de bodem veelal door sawah's is bedekt en waar een riviertje stroomt. Op de grenzen woedt een voortdurende strijd tusschen de lalang en het oerbosch, dat onophoudelijk meer op de bergen teruggedrongen wordt en op de Hoogvlakte zelf zich alleen staande heeft kunnen houden in complexen van beperkten omvang bij en om de dorpen der Karo-Batakkers, op de hellingen van een aantal der rivierinsnijdingen en op de toppen deigeïsoleerd staande bergen.
Het geheele landschapsbeeld is volkomen verschillend van dat aan de Noordoostzijde der bergen; de beide fauna's wijken vrij belangrijk van elkaar af, gelijk bij het kennisnemen der vindplaatsen duidelijk zal blijken.



Wat het klimaat betreft van Sumatra's Oostkust, dat slechts enkele graden boven den evenaar ligt, over de temperatuur behoeft niet veel gezegd te worden; te Medan 21 M. boven zee en 16.4 K.M. ervan verwijderd, loopt de gemiddelde dagtemperatuur van 25.1° C. in December tot 27° C. in Juni (opgave over 1916), het gemiddeld maximum overliet jaar 1916 was 30.6° C. (28.6° C. in December, 32.2° C. in September) en het gemiddeld minimum 21.5° C. (20.6° C. in Februari, 22.2° C. in Mei).
Op grootere hoogten boven zee dalen die cijfers natuurlijk, zoodat het klimaat op de Hoogvlakte, 1400 M. boven zee, en in de bergoerbosschen geheel anders is dan in de laagvlakte.
Voor ons van meer belang is evenwel in verband met den broedtijd de regenval. In het algemeen gesproken kan men zeggen, dat de jaarlijks vallende hoeveelheid toeneemt van af de kust naar de bergen toe, gelijk het onderstaande tabelletje van gemiddelden van plaatsen, welke alle op het schetskaartje te vinden zijn, aantoont:
Jaarlijksche hoeveelheid regen.
Hoogte boven Afstand tot
zee. aan zee.
Saentis 7 M. 8 K.M. 1864 m.M. (gemiddeld over 17 jaar)
Medan 21 M. 16 K.M. 2074 m.M. „ 38 ., )
Deli Toea ... 60 M. 28 K.M. 2396 m.M. „ „16 „' ),
Sibolangit . . . 556 M. 50 K.M. 4480 m.M. „ "„ 3 "„ )
Bandar Baroe 864 M. 56 K.M. 7056 m.M. „ ] 10 * )
De van de Straat van Malakka over het laagland tegen de noordzijde der Batakb erg en aandrijvende wolken veroorzaken daar dus een buitengewoon grooten regenval, bijna 4 maal meer dan dicht aan de kust, welke 60 K.M. ervan verwijderd is.
Een bijkans even groot verschil neemt men waar tusschen de hemelsbreed zoo dicht bij elkaar liggende noord- en zuidzijde der bergreeks; tegen de laatste stuiten de luchtstroomen, die weliswaar van den Indischen Oceaan komen, maar de grootste hoeveelheid van hun vochtgehalte reeds verloren hebben bij het opstijgen tegen de bergen van Sumatra's Westkust en bij hun verdere reis over het binnenland van Sumatra en over de Hoogvlakte. De regenval te Ka ban Dj ahé, 1192 M. boven zee, 76 K.M. ervan verwijderd, bedroeg in 1917 dan ook niet meer dan 1648 m.M.
In zekeren zin gewichtiger nog voor de vogelwereld dan de totale hoeveelheid is de regenverdeeling in de verschillende maanden van het jaar; een beeld daarvan geeft de bijgaande grafische voorstelling van het aantal millimeters regen, dat in elk der maanden van het jaar gemiddeld (berekend over een verschillend aantal jaren) op het drietal regenstations Batang Kwis, Medan, Serbadjadi, van welke veel van ons materiaal afkomstig is, gevallen is.
Bij vergelijking van het verloop der curven met de ligging der plaatsen op het schetskaartje ziet men ten eerste, dat ook in dit geval de hierboven genoemde regel opgaat: de lijn van Batang Kwis, dat het dichtst bij zee ligt, is de laagste en geeft de kleinste cijfers weer, Serbadjadi, het verst ervan verwijderd, bezit de hoogste, terwijl Medan in beide opzichten in het midden ligt.
Zeer opvallend is verder de algemeene gelijkvormigheid, en vooral de twee-toppigheid van de drie curven (de derde top van de lijn van Serbadjadi is een onregelmatigheid, die te wijten is aan het nog gering aantal waarnemingsjaren), m. a. w. in Deli kan men duidelijk twee regentijden, een kleine in Mei en een groote in de laatste maanden van het jaar onderscheiden.
Februari, Maart en April zijn droog, Mei heeft veel meer regen, in Juni en Juli daalt de lijn weder, om dan, geleidelijk stijgend, in October een hoogte-punt te bereiken, vervolgens vrij hoog te blijven in November en December, maar dan weer steil te dalen naar het minimum van Maart.



De broedtijd van de meeste vogels valt in de eerste maanden van het jaar, ofschoon ook nog betrekkelijk veel nesten gevonden kunnen worden in Juni en Juli; veel minder is het aantal in de andere maanden, hoewel sommige soorten (Eallidae, Pycnonotis goiavier analis, enz.) het geheele jaar door schijnen te broeden.
Gemiddelde maandelijksche regenval in m.M. te Batang Kwis, Medan, Serbadjadi.
Ja-n. Tefc j'Wré- ./Ipn _Me£ Juni J"-Z£ j4ix.gr. Seyoé. Oct. _7\/6v. JDec. S-éatiorz: JWecZarz. JPoetri. ^/"cée-e-Ziny JDelz. 'e rotanc?
octn. /37S- /#/3
OriG{e7~rie-yn.zrzy ■' ^ey&occZ/'otcZzJ,_/}fcZeeZz'Ki<p ZïeZi & JS'e-raZa.-ritp'
VGCÏl. /&/0. /9/4-
-uari /<393-/&/3



Ter karakteriseering van eenige in de lijst veel genoemde vindplaatsen kunnen de volgende korte opmerkingen dienen.
Bah Bajoe, 114 M. boven zee, 38 KM. ervan verwijderd, vlak terrein; jonge rubberonderneming, met zeer veel oerbosch in de buurt.
Bandar Baroe. Met dezen naam heb ik de oerbosschen op de bergen, 900—2000 M. boven zee, ten Z. van het sanatorium en de onderneming van gelijken naam aangeduid; regenval op de waarnemingsplaats (864 M. b. z.) 7056 m.M.
Batang Kwis, 9 M. boven zee. Lage tabaksonderneming in Beneden-Ser dan g, geheel vlak; veel van de gewone tabaksland-vegetatie, ook veel bosch; grenst aan de kuststrook.
Bekioen, 68 M. boven zee, tabaks- en rubberonderneming in het heuvelland van BovenLangkat bij Kwala. Oerbosch in de nabijheid.
Belawan is de havenplaats van Deli, geheel tusschen de mangrove van de kust en de riviermondingen gelegen.
Brastagi, 1450 M. boven zee. Karo-Bataksch dorp, met in de buurt een aantal villa's voor de Europeesche inwoners van Deli, te midden van uitgestrekte lalangvelden; oerbosch op der zuidelijke berghellingen en resten ervan om vele kampongs in de omgeving.
Kaban Djahé, 1192 M. boven zee. Controleursstandplaats en groot Karo-Bataksch dorp; vrij groote oerboschrest, overigens open veld met lalang en inlandsche landbouw; terrein iets golvend.
Laboean Deli, op de grens van mangrove en kustbosschen en het in cultuur gebrachte laagland.
Medan, 21 M. boven zee, is de hoofdplaats van het gouvernement en ligt te midden van de eigenlijke tabaksstreken; tuinstad met veel boomen; er omheen jong bosch, struikgewas en lalang van de reeds vele malen beplante tabaksterreinen, voorts kampongs met hoog hout, ten Zuiden ervan een complex sawahs, verder eenige kleine moerasjes.
Paggar Mar bau. Tabaksonderneming in de laagvlakte van Serdang.
Pantai Tjermin. Zandig strand op de vrijwel overal elders modderige kust; Casuarinenvegetatie, mangrove.
Perbaoengan, 15 M. boven zee. Land geheel vlak, ten Noorden ervan een groot sawahen moeras-complex met veel moerasvogels.
Saentis, 7 M. boven zee. Oude tabaksonderneming inBeneden-Deli, geheel vlak- secundaire tabaksland-vegetatie, strook oerbosch langs de Pertjoet, grenst aan de kustbosschen.
Sampali, 12 M. boven zee, ligt tusschen Medan en Saentis.
Serbadjadi, 58 M. boven zee. Oude koffie- en rubberonderneming in Boven-Serdang; oerbosch in de buurt. Heuvelland.
Ten slotte dient vermeld te worden, dat bij een aantal exemplaren de bij opening gevonden maaginhoud is opgegeven, dat de hier en daar bijgevoegde maten in centimeters zijn de lengten van de versch geschoten exemplaren, dat onder den „Maleischen" naam alleen die vermeld zijn, welke mij persoonlijk ter oore zijn gekomen en die geregeld in gebruik waren, terwijl onder „Maleisch" in dit geval ook begrepen is eventueel Javaansch of Soendaneesch, en dat de afmetingen van de eieren bepaald zijn door mej. dr. N. de Root, die wij gaarne hier ter plaatse onzen hartelijken dank voor haar welwillende hulp betuigen.



I. PHASIANIDAE.
1. Arboricola rolli Rothsch..
Buil. British Ornithol. Club. XXV. -1909—1910. p. 7. a. (-f. Bandar Baroe. 10 Maart 1914.
Alleen van de bergoerbosschen bij Bandar Baroe verkregen.
2. Rollulus ronlroul (Scop.).
a. (J1. Serbadjadi. 7 Januari 1915.
b. $. » 6 April 1915.
Oerboschvogel. Merkwaardig is het groote kleurenversehil tusschen cf (blauw) en 9 (groen).
3. Excalfactoria chinensis (/>.).
a. Medan. 16 Mei 1912. Resten van zaden.
b, c. » 20 » » Zaden, d. » 22 Juli » » Mal.: poejoe padang.
Algemeen op de met gras en sporadisch met jong bosch en kreupelhout begroeide vlakten.
De eieren worden gelegd in een nauwelijks met wat grashalmpjes bekleed kuiltje op den bodem; de grondkleur ervan is zeer verschillend en doorloopt alle schakeeringen van af grijsgeel en licht-olijfgroen tot vrij donker-bruin; even groote verschillen zijn er in het aantal en de grootte der donkerder stippen; bij sommige exemplaren zijn zij zoo fijn, dat die eieren geheel effen van kleur schijnen en gelijken op eieren van patrijs of fazant; op andere komen zeer fijne stipjes voor, vrij gelijkmatig over de oppervlakte verdeeld, terwijl bij nog andere exemplaren een deel der stipjes geworden is tot licht en donkerbruine vlekjes van hoogstens
1 — 1 Va m.M. doorsnede. ,
In één nest worden soms verschillend gekleurde eieren aangetroffen. 3 eieren (één legsel, bruin type). Batang Kwis, 16 October 1913. 26 X 19, 26 X 20 m.M. 3 „ (één legsel, geelbruin type). Medan. Mei 1915. 24 X 18, 24 X 20 m.M.
2 „ (één legsel, grijsgroen type). Medan, 26 Juni 1915. 24 X 18, 25 X 19 m.M. Voorts nog 25 stuks, welke de afmetingen hebben: 23 X 18, 23 X 19, 24 X 18, 24 X 19,
24 X 20, 25 X 19, 25 X 20, 26 X 20 m.M.
4. Lophura rufa (Raffl.).
a. jong tf. Serbadjadi. 19 Mei 1915.
b. » 26 April 1915. Mal.: blajan.
In boschrijke streken niet zeer zeldzaam, maar zich weinig vertoonende. Evenals argusfazanten worden door de inlanders ook van deze soort nog wel eens levende, met strikken gevangen, exemplaren aangebracht.
5. Gallus 5>allus (//.).
a. $. Serbadjadi. Voorjaar 1912. Mal.: ajam oetan.
In het secundaire bosch en de terreinen, waar kreupelhout met open lichte plekken afwisselt, niet zeldzaam, maar weinig met het oog waar te nemen. Gemakkelijker valt het de hanen te hooren kraaien.
2 eieren. Batang Kwis. 19 Mei 1915. 42 X 36, 44 X 36 m.M. Lichtgeel.
3 „ .„ „ Mei 1915. 44 X 33, 47 X 35, 48 X 36 m.M. Licht-isabelle-kleurig.
31



6. Argusianus argus (L.).
a- cf juv- Serbadjadi. 26 April 1915. Vertoont nog geen spoor van ocellen op de remiges. b. $ juv. »»»»...
De argus-fazant is in de oerbosschen ongetwijfeld een algemeene vogel, maar zoo schuw, dat hij, door Europeanen tenminste, bijna nooit in het wild gezien wordt; zij echter, die in de buurt van het oerbosch wonen, kunnen den geheelen nacht door het luide ietwat droefgeestige geroep „djau-djau" zelfs op verren afstand vernemen.
De exemplaren in gevangenschap en in verzamelingen zijn bijna steeds door de inlanders met strikken gevangen.
II. TURMCIDAE. 7. Turnix pugnax (Temm.).
a. Medan. Mei 1912.
b. » 16 Mei 1912. Kleine, zaden en kiezel.
c. » 22 Juni » . Veel harde zaden.
d. » 22 Juli » . 5 rijstkorrels.
e. » September 1912. Veel kleine zaden, 1 mier.
f- » » » . » » » , 1 kleine kever,
g- » » » .
Mal.: poej oe.
Hoogst algemeen in de met alang-alang en kreupelhout bedekte vlakten.. De eieren worden zeer dikwijls gevonden bij het voorbewerken van tabaksgronden. 3 eieren. Medan. 4 Juni 1915.
III. TRERONIDAE.
8. Sphenocercus oxyurus (Temm.).
a. Bandar Baroe.
a. (ƒ. Brastagi.
9. Sphenocercus korthalsi _Bp..
10. Rutreron capelli (Temm.).
a & b. Saentis. April 1912.
Mal.: met Carpophaga wordt ook deze groote soort pergum genoemd.
11. ïreron nipalensis (Hodgs.).
a. Saentis. April 1912.
Niet zeldzaam in de kuststreken.
12. Osmotreron vernans (//.).
13 exemplaren ^ en 9 van Medan, van verschillende data. 1 ex. Saentis. April 1912. Mal.: po ene i.
Met Spilopelia tigrina de meest algemeene duivensoort op Sumatra's Oostkust van af de kust tot op de Karo-Hoogvlakte; vormt vrij groote troepen. Lengte der pas geschoten exemplaren 25 c.M.; maaginhoud in alle gevallen vruchtmoes met zaden, eens vele vruchtjes van Lantana camara.
13. Osmotreron olax (Temm.).
a, b. Saentis. 12 Mei 1912. Maaginhoud: kleine zaden.
c, d. Laboean. Augustus 1912. Maaginhoud: vruchtmoes en kleine zaden.
Mal.: poenei sioel.



Is veel minder algemeen dan Osmotreron vemans; komt vooral in de bunrt van de kust en langs den benedenloop der rivieren voor, doch ik nam haar ook waar meer naar het binnenland, zelfs tot op de Hoogvlakte.
3 eieren. Paggar Marbau in Serdang. April 1914. 24 X 19» 25 X 19 mM.
2 eieren (één legsel). Paggar Marbau. 13 Juni 1915. 23 X 19 m.M.
2 eieren. Paggar Marbau. Juni 1915. 25 X 20, 26 X 19 m.M.
14. Ptilopus jambu (Gm.).
a. Laboean. 13 October 1912. 21 c.M. Een vrucht.
b. Tandjoeng Poetri, Langkat. 19 Juli 1915.
15. Carpophaga badïa (Raffl.).
a. Brastagi. Februari 1913. Mal.: pergum.
In de oerbosschen, zoowel dicht aan de kust als in de bergen niet zeldzaam. 1 ei. Bandar Baroe. Februari 1915. 45 X 34 m.M. 1 ei. „ ■ . „ . Maart 1915. 42 X 33 m.M.
1 ei. „ „ 45 X 34 m.M.
IV. COLCJMBIDAE.
16. Macropygia ruficeps (Temm.).
a. juv. Bandar Baroe.
b. $. Brastagi.
V. PERISTERIDAE.
17. Streptopelia bitorquata (Temm.). a. cf. Medan. 27 December 1914.
Van deze soort heb ik nooit iets meer dan dit eene exemplaar waargenomen. 18. Spilopelia tigrina (Temm. cy\ Knip).
a. juv. Medan. Mei 1912.
b. ad. Medan. 20 Juli 1912. 26 c.M. Zaden.
c. d. ad. Medan. 2 October 1912. 27 c.M. Zaden.
e. ad. Medan. 2 October 1912. 26 c.M. Bladknoppen, zandkorrels. Mal.: balam en tjikoekoer.
Hoogst algemeene vogel in het cultuurgebied van af de kust tot op de Hoogvlakte; in grooten getale allentwege, behalve in de oerbosschen, op de wegen, wel in groepjes, doch niet in groote vluchten; tot in steden en dorpen.
2 eieren. 28 X 22 m.M.
19. Geopelia striata (L.).
a, b. ad. Medan. Mei 1912.
c. ad. » 23 Juli 1912.
d. juv. » » » » Zaden en stukjes kwarts.
e. g. ad. » 26 » » Zaden. Mal.: per koetoe t.
Met zeldzaam, lang niet zoo algemeen als Spilopelia tigrina. Komt tot op de Hoogvlakte voor. Nestelt hoog in de boomen. 1 ei. 24 X 17 m.M.
20. Chalcophaps indica (L.).
a. cf- Laboean. Deli. Augustus 1912. Harde zaadhuidstukken en steentjes. Mal.: poenei tanah.



Deze duif is geenszins zeldzaam; men ziet haar echter niet zeer dikwijls door haar groote schuwheid en haar leven in het lage struikgewas. De eieren zijn niet wit van kleur, doch isabelle.
1 ei. Batang Kwis, voorjaar 1914. .27X21 m.M.
VI. RALL1DAE.
21. Hypotaenida striata (L.).
a, b. Medan. 1912.
c. » 20 Juni 1912.
d. » Augustus 1912.
e- » 3 October 1912. 20 c.M. Zand, resten van een water wants.
Algemeen, maar wordt lang zoo dikwijls niet waargenomen als Amaurornis phoenicura (Forsten); zij komt minder op open plaatsen en leeft meer in het gras.
De eieren varieeren in vorm van kort gedrongen tot langwerpig ovaal; de grondkleur loopt van zeer weinig geelrood-aangeloopen wit tot licht bruingeel; de vlekken en vlekjes, die het meest op cle stompe helft gegroepeerd zijn, maar ook op de andere vrij veel voorkomen, ziju van licht paarsgrijs tot roodbruin en paarsrood, meestal eenigszins in de lengte gerekt; de grootte der vlekken is verschillend bij verschillende eieren; sommige eieren zijn gevlekt, andere noemt men beter gespikkeld, maar altijd is het grootste deel der oppervlakte ongevlekt.
4 eieren, (één legsel). Medan. 11 Juni 1915. Het nest bevond zich tusschen laag struikgewas ver van water. 31 X 24, 32 X 25 m.M.
2 eieren. Batang Kwis. December 1913. 29 X 25 m.M. 2 eieren. Batang Kwis. Juni 1915.
10 andere eieren hebben nog "deze atmetingen: 30 X 25, 31 X 22, 31 X 23, 32 X 23 32 X 24, 33 X 25, 34 X 25 m.M.
22. Poliolimnas cinereus (F!).
8 exemplaren, jong, overgangskleed en oud, vnl. uit de buurt van Medan.
Zeer algemeen in moerassen.
De eieren zijn kleiner, en veel dichter en regelmatiger gevlekt dan die der vorige soort; de grondkleur is grijsgeel in verschillende tinten, doch voor minstens de helft, soms belangrijk meer, overdekt met talrijke, regelmatig verspreide geelbruine tot licht kastanjebruine vlekjes; een verschil in groepeering om stompe en spitse pool is veelal weinig uitgesproken.
2 eieren. Batang Kwis. 12 December 1913. 28 X 22 m.M.
13 andere eieren, ten deele gevonden op 15 October 1913, hebben nog deze maten27 X 20, 27 X 21, 29 X 22, 30 X 21, 30 X 22 m.M.
23. Limnobaemis fuscus (L.).
a. 9- ad.. Perbaoengan. 18 December 1914.
24. Amaurornis phoenicura (Forsten). a. Medan. Augustus 1912. Vruchten en zaden. Mal.: roa-roa.
In de laagvlakte, in wat moerassige, maar ook in droge streken ver van moerassen, een der zeer algemeene vogels, die op de hoofdwegen ten allen tijde in vele exemplaren kan worden waargenomen; niet zeer schuw; beweegt zich vlug door de takken van het struikgewas, heeft een zeer luide stem, die den Maleischen naam veroorzaakt heeft.
Eieren varieeren nog al in grootte en in vorm en aantal der vlekken; de grondkleur lichtrose tot geelrose, vlekken voor het meerendeel licht paars-bruinrood, in een enkel geval naar het bruine overgaande; diep liggende vlekken grijs. Vlekken niet groot, vrij regelmatig over het



geheele ei verspreid, meestal iets dichter op de stompe helft; soms verwaterd en niet scherp begrensd; het grootste deel der ei-oppervlakte vertoont de grondkleur.
5 eieren. Batang Kwis. Januari 1915. 35 X 27, 36 x 27, 37 x 27, 37 X 29, 39 X 29 mM. .2 „ (één legsel). Medan. 4 Juli 1915. 38 X 28 m.M.
Bij 12 andere eieren komen nog deze maten voor: 36 X 29, 37 X 28, 38 X'27, 38 X 29, 38 X 30, 40 X 28, 40 X 29 m.M.
25. Gallinula chloropus (£.).
a. Medan. 5 Juni 1912. Kroos, veel sterk vergane plantendeelen.
b. » 6 » » .
c. » 22 » » .
d. » 26 Juli » . Veel kleine stukjes gras.
e. » 25 October 1912. 30 c.M.
f. » 14 November 1913. Mal.: tiong-ajer, d. i. water-beo.
In moerassen algemeen.
De eieren stemmen overeen met de Europeesche.
2 eieren. Batang Kwis. December 1913. 42 X 31, 43 X 29 m.M.
6 „ „ Januari 1915. 39 X 29, 40 X 30, 41 X 30, 45 X 30, 46 X 29 m.M. 4 „ „ „ „ „ 42 X 28, 43 X 29, 43 X 30, 45 X 30 m.M.
2 „ Maart „ 39 X 29, 40 X 30 m.M.
Bij een twintigtal andere eieren zijn minimum en maximum der lengte-maat 37 en 46 m.M., die der breedte 27 en 31 m.M.
26. Gallicrex cinerea (Lath.).
a. Batang Kwis. 11 December 1913. Mal.: ajam-ajaman.
27. Porphyrio calvus (VieilL).
a. 9- Perbaoengan. 10 December 1914.
Van deze soort is mij als vindplaats alleen bekend een onbebouwd, moerassig deel van het groote sawah-complex ten N. van Perbaoengan.
VIL LARIDAE.
28. Sterna (Hydrocbelidon) leucoptera (Meisn. & Schim).
a. 9. Batang Kwis. 17 Aug. 4915, in overgang tot winterkleed.
b. » „ 12 April 1914, in winterkleed.
VIII. CHARADRIJÖAE.
29. Squatarola helvetica (L.).
a. Zonder nadere aanduiding.
In het winterhalfjaar zijn kleine vluchten ervan niet zeldzaam op voorbewerkt wordende tabaksterreinen.
30. Charadrius dominicus (P. L. S. Muller). a. Medan. 10 October 1912. 23 c.M. Insecten-resten.
Van deze soort verkreeg ik ook exemplaren, geschoten in de buurt van Kaban Djahé op de Hoogvlakte.
31. Ochthodromus geoffroyi (Wagl.).
a—c. Laboean. 13 October 1912. Krabben- en garnalen-resten.



32. Ochthodromus mongolus (Pall.).
a. 9. Laboean. 13 October 1914.
33. Ochthodromus pyrrhotkorax (Gouïd). a—c. ^ en $. Belawan. 15 Oct. 1915.
Met zekerheid durf ik niet uitmaken of het hier genoemde 9 tot deze soort of tot O. mongolus behoort. In het algemeen zijn deze vormen in het winterkleed moeilijk van elkaar te onderscheiden.
34. Aegialitis alexandrina (L.).
a. Pantai Tjermin. 25 November 1912. 15 c.M
35. Numenius arquatus (Z.).
a. Belawan. 13 October 1915.
36. Numcnius phaeopus (L.).
a. cf. juv. Laboean. 18 October 1914.
37. Totanus calidris (L.).
a. cf- Belawan.
38. Tringoides hypoleucus (L.).
a—c. Alle van Medan. Augustus en September 1912. Twee exemplaren hadden resten van kevers en keverlarven in den maag.
Mal.: trinil.
De oeverlooper is zeer algemeen aan de oevers van rivieren en aan het strand; tot diep in het binnenland treft men hem aan.
39. Limonites ruficollis (Pall.).
a. $• Pantai Tjermin. 11 Januari 1914.
b. cf. » » » » »
c. cf. Belawan.
40. Ancylochilus subarquatus (Güldenst.).
a—c. cf en 2. Laboean. 13 October 1914.
d. e. cf en 9- Belawan.
41. Limicola platyrhyncha (Temm.).
a. 9- Belawan.
42. Gallinago stenura (Kuhl).
a. Medan. 3 October 1912. 24 c.M.
b. » 3
c. » 5
d. » 19 Mal.: blekek.
» 25 »
» 24 » ,1 worm. » 23V2 c.M.
Deze soort komt in het najaar in groote aantallen uit het Noorden en is dan gedurende eenige maanden zeer talrijk op sawahs en moerassige plaatsen. Wordt veel gejaagd en met netten gevangen.
43. Rostratula capensis (L.).
a. Medan. April 1912.
b. » 20 Juni 1912. Resten van kleine schelpen.
c. » 2 Juli 1912. Resten van kleine schilpen.
De goudsnip is plaatselijk op moerassige terreinen niet zeldzaam en daar zelfs broed vogel.



Grondkleur der eieren geelgrijs of grijsgeel, met zeer vele kleine en groote donkerbruine en zwarte stippen en vlekken, soms gelijkmatig verspreid, soms iets dichter gegroepeerd om het stompe einde. Bij enkele eieren is de donkere kleur overheerschend.
2 eieren. Perbaoengan. Voorjaar 1915. 36X 25 m.M.
4 „ „ „ 34 X 25, 35 X 25 m.M.
IX. CICONIIDAE.
44. Pseudotantalus cinereus (Raffl.). a. $. Ramoenia. 2 Juni 1915. Jong exemplaar in overgangskleed.
Komt nog al eens voor op de slijkbanken langs de kust.
45. Leptoptilus javanicus (Hors/.).
Mal.: bango.
Niet zeldzaam aan de kust op de slijkbanken. Eieren wit.
3 eieren. 67X49, 71 X61, 75 X47 m.M.
X. ARDEIDAE.
46. Pyrrherodias purpurea manillensis (Meyeri).
a. juv. Brastagi. Februari 1913.
b. juv. Ramoenia. Maart 1913.
Niet zeer zeldzaam, zoowel in lage als in hoogere streken.
Eieren verkreeg ik van de Karo-Hoogvlakte; het nest bevond zich, volgens mededeeling, op den grond tusschen het hooge gras (lalang).
3 eieren. Karo-Hoogvlakte. 4 September 1915. 62 X42, 63 X42, 67X43 m.M.
47. Ardea cinerea (Z.).
a. f. Batang Kwis. 1 Juli 1915.
Veel minder voorkomend dan de vorige soort.
48. Herodias alba timoriensis (Cuv.).
a. Medan. 31 Mei 1912. Odonatenresten.
Zeer lokaal, op sawah-terreinen.
49. Nycticorax nycticorax (X.).
a. juv. Ramoenia. 15 April 1915.
50. Gorsachius melanocephalus (Raffl.). a. f Juv- Batang Kwis. 11 November 1913.
Ik ken alleen dit eene exemplaar.
51. Butorides javanica (Hors/.).
a. f. Laboean. 18 October 1914.
b. 9- Juv- Perbaoengan. 16 December 1914. Mal.: p o e t j o n g 1 a u t.
Wordt vooral in de lage boomen en struiken aan de riviermondingen bij de kust gezien. 52. Bubulcus coromandus (Bocld.).
a. Medan. Mei 1912.
b. » 5 October 1912. 52 c.M. Zeer veel sprinkhanen, 1 kikvorsch.
c. d. » 16 » » 48 c.M. Zeer veel sprinkhanen.
Niet algemeen, lokaal op sawah-terreinen.



53. Ardetta cinnamomea (Gm.).
a. cf. Medan. 23 Mei 1912. Kleine viscbjes en een Odonaten-iarve. b- (f- » 24 » » Sprinkhanen.
c- 9- » 25 » » 1 visch, resten van sprinkhanen en Odonata.
d. f. » 14 Juli » 2 vischjes.
e. cf- » 27 » » 1 vischje. - .. . f- 9- » » » » vischresten.
g. cf- » Augustus» 1912. k. f. Perbaoengan. 23 December 1914. 1. juv. » 18 December 1914.
Mal.: poetjong, tjangkak.
Algemeen in moerassige, open streken. Nestelt koloniesgewijze laag bij de oppervlakte in moerassen. De eieren zijn wit, soms uiterst weinig lichtblauw aangeloopen.
3 eieren. Perbaoengan. 11 Januari 1914. 33X 26, 34X26, 34X 27 m.M.
4 » » Januari 1915. 33X 27, 34 X 25, 35X28, 37 X 25 m.M.
Bij 12 andere eieren zijn nog de volgende andere afmetingen gevonden: 32 X 25 32 X 26 32 X 27, 33 X 25, 34 X 28, 35 X 25, 37 X 28 m.M.
54. Dupetor flavicollis (Lath.).
a. Saentis. April 1912.
Vrij zeldzaam.
XI. AIVAT1DAE.
55. Dendrocygna javanica (Hors/.).
a, b. Medan. 12 Juli 1912. Veel kwartskorrels, c. Perbaoengan. 17 December'1914. Mal. : meliwi s.
Plaatselijk niet zeldzaam in moerassen.
XII. SUL1DAE. 56. Sula sula (£.).
a- <f- juv. Laboean. 8 Juni 1914.
XIII. FALCOJVIDAE. 57. Accipiter trivirgatus (Temm.).
a. 9. Batang Kwis. 29 Juli 1915. -
58. Accipiter badius poliopsis (Hume).
a. Medan. 26 October 1912. 35 c.M. Resten van een Mabuia.
Deze vorm is van Achter-Indië bekend en is nieuw voor Sumatra, voorzoover ik kan nagaan. Ik heb mijn exemplaar met exemplaren uit Siam in het Leidsch Museum vergeleken.
Hartert (Vögel paalarkt. Fauna, II, 1914, p. 1160) voert als synoniem aan, hoewel met een vraagteeken: Astur bifasciatus Peale van Singapore. Is dit juist, dan is het voorkomen van deze soort op Sumatra niets bijzonders.
59. Accipiter soloensis (Lath.).
a. Medan. 26 November 1913 in jeugdkleed.
60. Accipiter virgatus (Temm.).
a. cf - ad. Medan. Maart 1912, in volwassen of bijna volwassen kleed.
b. f. ad. » » » » » » » » 8
c. f. ad. s 26 October 1912. 25 c.M. Resten van een Draco.
d. 9. gestreept. Medan. 10 December 1912. 30 c.M.
e- 9- » » December 1912. 30 cM. Resten van een vogel.
f- 9- » » » » 30 c.M.
9- » » 9 December 1914.
g- 9- » Martabing. 20 November 1914. h. 9- m jeugdkleed.



61. Icünaëtüs malayensis (Temm.).
a. <ƒ. juv. Bandar Baroe. 24 Maart 1915.
Zeldzaam, alleen in cle hoogere streken.
62. Spizaëtus limnaetus (Hors/.).
a. Medan. 21 Juni 1912.
b. » 22 November 1912.
c. juv. Batang Kwis.
d. juv.
e. Bandar Baroe. Mal.: kuliki.
In de tabaksstreken de meest algemeene roofvogel, maar leeft ook op andere plaatsen, tot op de Hoogvlakte. Men kan hem dikwijls hoog in de lucht zien zweven en den doordringenden roep: „kulïki" vernemen. Donkere en lichte individuen komen naast elkaar voor, vormen soms zelfs een paar.
Nestelt hoog in de toppen van groote boomen.
Eieren wit, dof, heel weinig blauwig aangeloopen, bij doorvallend licht lichtgroen; soms secundaire bruine vlekken.
1 ei. Pantai Tjermin. 20 December 1913. 67 X 53 m.M.
63. Spilornis bacha (Daud.).
a, b. Sennah. 5 November 1912. 51 c.M. Resten van slangen, c. Bah Bajoe. 26 Januari 1915.
Deze soort houdt zich liefst in de onmiddellijke nabijheid van oerbosch op; de roep ervan gelijkt veel op dien van Spizaetus limnaetus.
64. Haliaëtus leucogaster (Gm.).
a. Saentis. 12 Mei 1912.
b. $ ad. Laboean.
Mal.: lang lao<et besaar.
Gewone verschijning aan de kust en bij de riviermondingen.
De horst wordt gemaakt in hooge boomen, o. a. bevond er zich een in een zeer hooge tjemara (Casuarina) onmiddellijk aan het strand te Pantai Tjermin; zonder moeite kon men de ouders naar zee zien uitvliegen, terugkeeren met buit (zeepaling of zeeslang) en dien aan de jongen voederen.
Eieren vuilwit met oppervlakkige (toevallige?) roodbruine, niet scherp begrensde vlekken, vrij grove schaal.
1 ei. Pantai Tjermin. December 1914. 76 X 57 c.M.
65. Haliastur indus intermedia Gurney.
a. Medan. Augustus 1912.
b. Medan. December 1912. 47 c.M. Twee haarballen. Mal.: lang laoet.
Zeer algemeen langs de kust en bij de havenplaatsen; gaat diep het binnenland in. Nestelt in hooge boomen. Eieren vuilwit; stevig van schaal. 1 ei. Pantai Tjermin. 11 Januari 1914. 53X44 m.M.
66. Elanus hypoleucus Gould.
a. Brastagi. 22 November 1912.
b. » Februari 1913. 1 Mabuia, sprinkhanen, c en d. Brastagi. Februari 1913.
Persoonlijk heb ik deze elegante, meeuwachtige Falconide slechts op de Karo-Hoogvlakte en op de vlakte ten Z. van Pematang Siantar, steeds meer dan 700 M. boven zee, waargenomen.
32



67. Machaerhamphus alcinus Westerm.. a. $. Medan. 3 December 1913. ■ •
Dit exemplaar werd mij levend gebracht door een bediende van de Witte Sociëteit te Medan, waar het was binnengevlogen en gevangen.
Het is mij bekend, dat van deze zeldzame soort, die alleen in de schemering schijnt te vliegen en van vleermuizen te leven, meer exemplaren in Deli bemachtigd zijn.
68. Pernis ptilonorhynchus (Temm.).
a. Medan. 28 November 1912. Zeer vele wespen.
69. Microhierax fringillarius (Drap.).
a. Patoembah. Deli. 27 April 1912.
b. Medan. 2 Mei 1912.
c. » 27 Juni 1912. Veel resten van Odonata.
d. Bekalla. Deli. 11 Juni 1912. Eenige sprinkhanen.
Ofschoon geen gewone vogel, is deze soort toch niet zeldzaam; op tal van plaatsen, ook in de buurt van woningen, worden zij, veelal op een dooden boomtak zittende, waargenomen. Nestelt in holen van boomen.
70. Polioaëtus ichthyaetus (Hors/.).
a.
Niet zeer zeldzaam langs de kust en den benedenloop der rivieren.
XIV. BUBOMDAE. 71. Ketupa hetupa (Hors/.).
a. Soengei Krio. 7 Juli 1912. 1 Bufo, termieten, kevers, mieren.
b. Medan. September 1912. Resten van enkele kleine kevers.
c. » » » » » » » » en eenige beentjes.
d. » December » 45 c.M. Schedel van een Sciurus spec.
Mal.: hiengkiek.
Vrij algemeen op boschrijke plaatsen.
72. Huhua orientalis (Hors/.).
a. Medan. 19 October 1912. 44 c.M. Vele veeren.
b. Brastagi. Februari 1913. Haarballen.
Niet zeldzaam waar hout is.
73. Scops lempiji (Hors/.).
a. Medan. Maart 1912. ... ' . ...
b—d. Medan. Mei 1912.
e. » Augustus 1912. Mal.: t e 1 e p o e k.
Het ex. e behoort tot de zeldzame „bruine phase", de overige exemplaren tot de meer algemeene rossige phase.
Een nestjong in de collectie behoort vermoedelijk tot deze soort. Hoogst algemeen, vooral ook op bewoonde plaatsen.
74. I\inox scutulata Raf/I.
a. Medan. 18 October 1912. 25V2 c.M. Vele keverresten, o. a. Anomala.
Vrij algemeen, ook bij woningen.
75. Syrnium myrtha (Bp.).
a. Bah Bajoe. 24 Januari 1915.
Oerboschvogel.



76. Photodilus badius (Hors/.). a. f. Boekit Lawang. 21 Juli 1915'.
Oerboschvogel.
XV. PS1TTACIDAE.
77. Palaeornis torquata (Bodd.). a. f. Medan. 15 October 1912. 39 c.M.
Slechts dit ééiie exemplaar is door mijn jager in de onmiddellijke nabijheid van Medan geschoten; de vraag komt daardoor op, omdat de soort overigens niet van Sumatra bekend is, of het wellicht uit gevangenschap ontvlucht is. Onmogelijk is dat zeker niet, want dikwijls komen vreemde vogelhandelaars met uitheemsche vogels naar S. 0. K. Sporen van gevangenschap vertoont dit exemplaar echter niet.
78. Palaeornis longicauda (Bodd.). a. Sennah. 4 November 1912. Vruchtenresten, kleine zaden. Mal.: bettet.
Deze soort, die gezellig in de toppen van de allerhoogste boomen leeft, b.v. van de toealangs of bijenboomen (Koompassia spec.), wordt in het cultuurgedeelte van Sumatra's Oostkust door het verdwijnen dier geliefkoosde rustplaatsen hoe langer hoe zeldzamer; op de grens van het oerbosch is zij evenwel nog talrijk.
79. Loriculus galgulus (L.).
a. ?. Saentis. 23 Mei 1912.
b. juv. Medan. 27 Juni 1912. Resten van zaadkorrels.
c. juv. » 4 October 1912. 11>/2 c.M.
d. cf- » 13 » » Ü Va oMi
e. cf - Sennah. 24 » » 12'/, c.M.
f. 9. Medan. 21 November 1912. II1/,. c.M.
g. f. » December » Mal.: s e r i n d i t.
Niet zeldzaam, ofschoon men de vogels door hun leven hoog in de boomen niet dikwijls ziet. Komt ook voor op bewoonde plaatsen.
XVI. PODARGIDAE.
80. Batrachostomus javensis (Horsf.). a. f. Paggar Marbau. 9 Juni 1915. .
Dit exemplaar werd op het nest (vgl. hieronder) gevangen. Zeldzaam.
Het nest van dit exemplaar bevond zich op een horizontalen tak, eénige meters boven den grond en is zeer klein.
Het ééne ei is dofwit, langwerpig ellipsvormig, aan het eene einde slechts iets grooter van omvang dan aan het andere, 30 X 19 m.M.
XVII. CORAC1IDAE.
81. Eurystomus orientalis (/>.).
a. Saentis. 12 Mei 1912. Resten van zeer vele kevers.
b. Sampali. 12 Juni 1912. Resten van zeer vele kevers en wantsen.
c. » » » » Zelfde maaginhoud als b, bovendien een Xylocopa.
d. Medan. Augustus 1912. Een Vespa cincta, 3 geheele zwarte wantsen, zeer vele insectenresten.:
e. » 23 November 1912. 26 c.M. Keverresten.
Niet zeldzaam, leeft paars- of familiesgewijze, bij voorkeur bij hooge boomen zoowel in het cultuurgebied als in de ongerepte bosschen; de vogels zitten uren lang op doode uitstekende toppen en takken, vliegen zoo nu en dan wat rond, waarhij de witte vlek op de onderzijde der vleugels zeer duidelijk uitkomt. Komt voor van de kust tot op de Hoogvlakte.



XVIII. ALCEDINIDAE.
82. Pelarg-opsis fraseri Sharpe.
a. Medan. 5 Mei 1912.
b. Saentis. 12 Mei 1912. Resten van een viscbje en van krabben.
c. Laboean. 12 October 1912. Een visch.
In de kuststreken vooral niet zeldzaam.
83. Alcedo ispida benjralensis Gm..
a. Medan. Augustus 1912.
b. » 26 September 1912. Lengte 15'/2 cM. Garnalen.
c. » 4 October 1912. Lengte 15 V2 cM. 1 waterwants.
d. » 9 » ", » t5Va cM.
e. Laboean. 12 October 1912. Lengte 1372 cM. 2 garnalen.
f. Medan. 4 December » » 16 cM. Resten van 3 vischjes.
84. Alcedo meninting Hors/..
a. $ juv. Medan. 28 September 1912. 14'/2 cM. Vischresten.
Niet zeldzaam.
Nestelt in een hol in den grond.
1 ei. Batang Kwis. 20 X 17 m.M. Glanzend wit.
85. Ceyx euerythra Sharpe. a. Sennah. 6 November 1912. 13 c.M. Kevers- en cicaden-resten.
86. Carcineutes pulchellus (Horsf.).
a. Bah Bajoe. 10 Januari 1915.
b. Bandar Baroe. 20 Maart 1915.
Oerboschvorm.
87. Halcyon coromandus (Lath.).
a. Medan. 3 December 1912. Lengte 23 cM. Een kikvorsch.
b. Bah Bajoe. 9 Januari 1915.
Wordt zelden op bewoonde plaatsen gezien.
88. Halcyon pileatus (Bodd.).
a, b. Medan. Maart 1912.
c. » 11 October 1912. 26 cM. 1 keverrest.
d. » 19 » » 26 cMv 1 kikvorsch, 1 kever.
e. » » » » 27 cM. 1 kikvorsch.
f. » 21 » » 27 cM.
g. » 2 November » 27>/2 c.M. Resten van groote kever. Mal.: t j oer ang.
Niet zeldzaam, van af de kust tot diep het binnenland in en soms bij bewoonde plaatsen.
89. Halcyon chloris (Bodd.).
a. Saentis. 12 Mei 1912. Resten van krabben.
b, c, d. Laboean. 13 October 1912. 22 c.M. Resten van krabben, een kever, e. Pantai Tjermin. 24 November 1912. 22 cM. Resten van krabben.
g. Belawan. 15 October 1915. Mal.: kakkè.
Deze soort is zeer algemeen overal langs de kust, waar men steeds haar luidruchtig geschreeuw kakkè-kakkè kan vernemen. Gedurende vele jaren heb ik haar nooit op noemenswaardige afstand van de zee waargenomen, wat in scherpe tegenstelling is met haar gedrag op Java, waar zij bijv. te Buitenzorg, om van andere plaatsen niet te spreken, zeer talrijk is. In 1915 ontdekte ik haar evenwel tot mijn verrassing op de Hoogvlakte in de buurt van



Kaban Djahé, dus diep in het binnenland. Deze verspreiding is merkwaardig, omdat de soort dus in de tusschenstrook niet schijnt voor te komen.
90. Halcyon concretus (Temm.).
a. f. Bah Bajoe. 21 Januari 1915.
b. $. Serbadjadi. 14 Juni 1914.
Oerboschvogel.
XIX. BLCEROTIDAE.
91. Buceros rhinoceros L..
a. Sennah. 24 October 1912. 107 c.M. Vele vruchten. Mal.: anggang.
In het oerbosch algemeen; men hoort daar de vogels dikwijls, zoowel wanneer zij hun stem laten klinken als wanneer zij vliegen en het eigenaardige geruisen (luchtstrooming tusschen de schachten der slagpennen door) veroorzaakt wordt. Inlanders brengen nog al eens de uit hun nesthol gehaalde vrouwelijke exemplaren met de vette, plompe, gedurende langen tijd vrijwel geheel kale jongen.
92. Anthracoceros convexus (Temm.).
a. g juv. Saentis. 8 Juni 1912. Zeer veel vezelig vruehtmoes. eenige vruchten, 1 Anomala.
b. O » » » » » » » » -1 Batocera.
c. f. » » » » •
d. e. f. Serbadjadi. 27 Januari 1915. f. 2. juv.
93. Anthracoceros malayanus (Raffl.).
a. ad. Sennah. 4 November 1912. Vruchten. ' b. Serbadjadi. 19 Mei 1915.
c. juv. Serbadjadi. 16 Mei 1915.
94. Granorhinus corrugatus (Temm.).
a. Sennah. Serdang, 5 Nov. 1912. Vruchten.
b. Serbadjadi. 26 Augustus. 1914.
95. Bhytidoceros undulatus (Shaio).
a. f. Serbadjadi. 17 Maart 1915.
b. 9. » 28 Januari 1915. Mal.: boeroeng taoen = jaarvogel.
Algemeen in oerbosschen.
De eieren zijn vuilwit met vele secundaire vlekken, en grof van schaal.
1 ei. Serbadjadi. Maart 1915. 59 X 48 m.M.
1 ei. „ 30 Januari 1915. 62 X 50 m.M.
96. Anorrhinus galeritus (Temm?)..
a, b. Sennah. 4 November 1912. Vruchten.
97. Rhinoplax vigil (Forst.).
b. Tebing Tinggi. Deli. 15 Januari 1915.
XX. UPUPIDAE. 98. ITpupa epops indica Reichenb..
a. Medan. September 1912. Zeer vele rupsen.
Bovengenoemde subspecies van U. epops, de eenige soort van het geslacht, is daarvan



de meest zuidoostelijke vertegenwoordiger. Voor zoover mij bekend, was deze vorm nog nooit zoo zuidelijk aangetroffen. Hartert (Vogel palarkt. Fauna II, 1912, p. 870) geeft voor de verbreiding van U. e. indica aan: „Indien, östlich bis Südchina und Hainan". Het voorkomen op Sumatra zal wel zoo moeten worden opgevat, dat wij hier te doen hebben met een verdwaald exemplaar. Vermoedelijk is U. e. indica min of meer trekvogel en is ons exemplaar op den trek zuidelijker afgezakt dan gewoonlijk.
XXI. MEROPIDAE. 99. Merops sumatranus Rafjï..
a. ad. 22 Mei 4912. Odonata en bijen. - -
b. ad. » » » » » mieren.
c. juv. » » » 1 Odonaat, cicaden, wantsen, bijen en mieren.
d. juv. » d » 1 Odcnaat en bijen.
e. ad. Saentis. 8 Juni 1912.
f. ad. » » » » Mal.: sambar gal lang.
Zeer algemeen; in grooten getale dikwijls op de telefoondraden langs de wegen. Trekt soms in groote vlucbten; midden in den nacht kan men dan hoog in de lucht haar geluid vernemen.
Zij nestelt in diepe meterlange holen, die öf vrijwel horizontaal gegraven worden, wanneer de vogel een loodrechte wand tot zijn beschikking heeft, öf schuin naar beneden loopen, wanneer hij aan de aardoppervlakte moet beginnen. Zandige gronden worden bij voorkeur uitteraard als nestplaatsen gekozen; op sommige tabaksondernemingen nestelen de dieren vrij algemeen in de zijwanden der afvoergoten.
Soms worden in één nest eieren van zeer verschillend ontwikkelingsstadium gevonden.
Eieren bijna bolrond; glanzend wit en glad van schaal. .
2 eieren (één legsel). Medan. Mei 1915. 24X20 m.M.
4 eieren. Paggar Marbau. Mei 1915. 23X 20, 23X 21, 24X 20 m.M.
100. Merops philippinus L..
a. cf. Medan. 25 October 1914. Mal.: sambar gallang.
Ofschoon dit stuk uit de buurt van Medan afkomstig is, heb ik deze soort altijd in grooter getale waargenomen in meer zuidelijk gelegen streken, bij Tebing Tinggi etc. Zij is lang niet zoo algemeen als de vorige soort, maar in haar streken een gewone verschijning op de telefoondraden zoowel in het open veld als op boschrijke plaatsen.
101. Nyctiornis amicta (Temm.).
a. juv. Medan. 11 Juni 1912. Zeer vele Diploptera-resten, 1 Cetoniide.
b. juv. » Augustus 1912. 1 boktor, 1 wants, rupsenresten.
c. cf ad. » 10 October 1912. 29 c.M. 2 Xylocopa.
d. Bah Bajoe. 11 Januari 1915. Mal.: selèring.
Deze groote bijeneter is ih boschrijke streken niet bijzonder zeldzaam; niettegenstaande (dank zij ?) het bonte vederkleed — groen, geel, rose — is hij moeilijk tusschen de bladeren te ontdekken.
XXII. CAPR1MELGIDAE.
102. Caprimulgiis affinis Horsf..
a. Medan. September 1912.
b. Namoe Trassi. 12 October 1912. - , .
Minder algemeen dan de volgende soort. Nestelt op den grond.



Eieren vrijwel zuiver ellipsvormig met stompe einden. Grondkleur geelgrijs; verder dicht gemarmerd met vele meer en minder fletse lichtgrijze en grijsbruine vlekken; bij één ei aanduiding van een ring om een pool.
2 eieren. Medan. 28 X 20, 28 X 21 m.M.
103. Caprimulgus macrurus Horsf..
a. 2- Medan. April 1912.
b. f. » September 1912. Een Gryllotalpa, 1 groote Cicade, veel kleine wantsen.
c. cf- » » 8
d. f. » 9 October »
e. Medan. 4 April 1915.
f. juv.
Mal.: petjroèk, tjoechtjoer.
Hoogst algemeen, tot in de dorpen, waar men des nachts onophoudelijk hei eigenaardige luide getok hoort, dat het best te vergelijken is met het geluid, dat een steen maakt, die op hard ijs boven diep water geworpen wordt. De vogel doet het hooren, als hij zit, hetzij op den grond, hetzij op een tak of telefoondraad; zittend kan hij ook nog een eigenaardig knorrend geluid maken; vliegend (alleen?) een schelle, hooge schreeuw.
Zeer talrijk zijn de dieren des avonds en 's nachts op de wegen, waar men ze soms over enkele K.M. bij tientallen in het licht der auto-lantaarns op den grond kan zien zitten en vanwaar zij, verblind, pas op het laatste oogenblik opvliegen. Slechts zelden evenwel komen zij met de auto in aanraking; persoonlijk heb ik dat alleen kunnen waarnemen, wanneer met een snelheid boven 40 K.M. per uur gereden werd.
De eieren worden op den baren grond gelegd en bijv. dikwijls gevonden bij het bewerken van het land voor de tabakscultuur.
Zij maken een geelrose indruk en zijn iets glimmend.
De grondkleur is gelig rose; vlekken flets, lichtgrijs, grijs en grijsbruin, wat wolkig, maar niet zoo dicht als bij C. affinis; er blijft meer van de grondkleur te zien. In één geval een klein „kluwen" van donkerbruine strepen aan een pool.
De vorm is ellipsvormig, maar soms is de eene pool duidelijk spitser dan de andere.
2 eieren. Bandar Baroe. Maart 1915. 29 X 23, 30 X 23 m.M.
2 eieren (één legsel). Medan. 4 April 1915. 29 X 22, 30 X 22 m.M.
1 ei. Paggar Marbau. 31 X 23 m.M.
8 eieren met deze afmetingen: 29 X 22, 29 X 23, 29 X 24, 30 X 23, 31 X 22, 31 X 23 m.M.
XXIII. MACROPTERYGIDAE.
104. Macropteryx longlpennis (Rafin.).
a. 2- Medan. April 1912.
b. 2- » » » .
c. f. » Augustus 1912.
d. cf- » 3 October » 18'/2 c.M.
e c>. » 4 » » lS'/s c.M. onherkenbare insectenresten, 1 keverkop.
f. f. » 9 » » 21 c.M.
g. 2- » 15 » » 20 c.M.
h. f. » 19 » » 20'/2 c.M. . . Mal.: laj ang-laj ang.
Zeer algemeen. Bouwt het zeer kleine nest, dat juist het eene ei kan bevatten, tegen de uiterste horizontale twijgen aan in de toppen der boomen. Het nest in de verzameling is een kwart van een bol, met een middellijn, langs de aanhechtingsplaats aan de tak gemeten, van 35 m.M. en een straal, loodrecht daarop van 25 m.M.; het bestaat uit stevig aan elkaar geplakte veertjes, terwijl aan de buitenzijde stukjes schors gekleefd zijn; de bodem is nauwelijks 5 m.M. dik, terwijl de wand naar boven toe geleidelijk dunner wordt en de bovenrand scherp is.
Eieren dof; wit, iets blauw aangeloopen.
1 ei. Medan, 24 Juni 1915, nest tegen een tak van een kapokboom. 24 X 18 m.M.



105. Macropteryx comata (Temm). a. £. Basilam. Langkat. 8 Juni 1915.
Deze soort is veel zeldzamer dan Macr. longipennis; ik nam haar alleen in en dicht bij oerbosschen waar; de vogels zetten zich dikwijls neer op telefoon-draden.
XXIV. CYPSELIDAE.
106. Tachornis infumatus (Sci.).
a. cf. Batang Kwis. 12 Juni 1915.
Geenszins zeldzaam, locaal talrijk. Leeft koloniesgewijs; nestelt bij voorkeur tegen de bladeren van waaierpalmen (Livistona spec.) aan; soms vindt men verscheidene nesten tegen één blad aangehecht.
Eieren dofwit, scheef-ellipsvormig, met 2 stompe einden.
3 eieren. Batang Kwis. 15 October 1913. 17X11, 18X12 m.M.
XXV. TROGOMDAE.
107. Pyrotrogon diardi neglectus Forbes & Robinson. Bun. Liverp. Mus. II, 1899, p. 34.
a. Sennah. 24 October 1912. 32 c.M. Resten van kevers en vruchten.
b. Bandar Baroe.
Als de andere Sumatraansche Trogoniden een echte oerboschvogel.
108. Pyrotrogon duvauceli (Temm.).
a. (ƒ. Bah Bajoe. 17 Januari 1915.
b. 9. Serbadjadi.
109. Pyrotrogon orhophaeus (Cab. & Seine). a. Sennah. 5 November 1912. 24 c.M. Een Draco.
110. Hapalarpactes machloti (8. Muller). a. Brastagi. Februari 1913. Vruchten, een rups.
XXVI. CUCULIDAE. 111. Coccystes coromandus (L.).
a. Medan. April 1912.
b. » 2 November 1912. 38 c.M. Rupsenrest.
c. Brastagi.
Waarschijnlijk alleen in het winterhalfjaar op S. O. K. voorkomend.
112. Surniculus lugubris (Horsf.). a. Sennah. 6 November 1912. 25 c.M.
Zeldzaam.
113. Hierococcyx sparverioides (Vig.).
a. Brastagi. Februari 1913.
114:. Hierococcyx bochi (Wardlmu Ramsay).
a. juv. Bandar Baroe.
115. Hierococcyx fugax (Horsf.). a—c. Bah Bajoe. Januari 1915.



116. Cuculus micropterus Gould.
a. Medan. April 1912.
117. Cuculus saturatus (Hodgs.).
a. Sennah. 5 November 1912. 33 c.M. 6 groote rupsen.
118. Cuculus poliocephalus Lath..
a. Brastagi. Februari 1913. Harige rupsen en koppen van rupsen.
b. Bandar Baroe, juv. in eerste kleed.
c. » » rosse phase. 14 Maart 1915.
119. Cacomantis sonnerati pravatus (Horsf.).
a. Medan. April 1912.
b. » 25 September 1912. Veel resten van Flatiden.
c. » 11 October 1912. Sprinkhaanresten.
d. juv.
Mal.: kedassie.
De „Piet-van-Vliet" is verre van zeldzaam, maar schijnt, op sommige plaatsen tenminste, o. a. in de onmiddellijke nabijheid van Medan, hoe langer hoe minder op te treden. Haar lnide, heldere roep pïët-van-vlïët wordt soms tot in den treure herhaald en dikwijls ook midden in den nacht vernomen.
120. Cacomantis merulinus (Scop.).
a—c. ad. d, e. juv.
121. Eudynamis bonorata (L.).
a. Medan. 27 Juli 1912.
b. Laboean. 13 October 1912. 39V2 c.M. Een groote vrucht.
c. Medan. 6 October 1912. 39 c.M. Twee vruchten.
d. Belawan.
122. Centropus sinensis (Steph.).
a. 9. Bah Bajoe. 7. Januari 1915. Mal.: boeboet besaar.
In het oerbosch en de mangrove aan de kust niet zeldzaam; ook in het oerbosch in de overige laagvlakte, maar mij niet van de bergen bekend.
123. Centropus bcngalensis javanicus (Dumont).
a. Medan. April 1912.
b. » Augustus 1912.
c. » 3 October 1912. 30 c.M. sprinkhanen, krekels, Mantis.
d. » 3 » » 34 c.M. » , wantsen.
e. s 3 » » 34 c.M.
f. » 31 December 1914.
g. Brastagi. 15 ex. Medan. Mal.: boeboet.
De exemplaren van Juni en Juli zijn gedeeltelijk nog in overgang naar het zomerkleed, terwijl exemplaren, in Augustus bemachtigd, zonder uitzondering het zomerkleed dragen.
Hoogst algemeen in de lalangvelden en het jonge bosch. Het groote, losgebouwde nest, vervaardigd vooral van lalang-bladeren, bevindt zich in de ruigte dicht bij de aardoppervlakte.
De eieren zijn een klein weinig glimmend, wit, of geelachtig wit, soms met secundaire vlekken, en zeer verschillend van vorm, gelijk onderstaande afmetingen toonen.
3 eieren (één legsel). Medan. 16 Juni 1915. 31 X 25, 31 X 26, 32 X 25 m.M.
2 „ „ „ 26 „ „ 29 X 26, 32 X 26 m.M.
2 „ Paggar Marbau. Juni 1915. 30 X 2f, 31X25 m.M.
1 ei. Medan. 27 Juni 1915. 30 X 26 m.M.
33



Bij 12 andere eieren werden nog deze afmetingen gevonden: 27 X 22, 27 X 23, 28 X 24, 29 X 24, 30 X 25, 31 X 22, 32 X 22 m.M.
124. Rhopodytes tristis elong-atus (S. Muller).
a. Bandar Baroe. 28 Maart 1915.
b. » » (
Alleen in de oerbosschen in de bergen waargenomen.
125. Rhopodytes diardi (Less.).
a. Sampali. 6 Juli 1912. 1 groote sprinkhaan, 1 kever-rest.
b. » » » » 1 Limacodide-rups.
c. » Augustus 1912. Rupsen-resten, een groote wants.
d. Medan. 2 November 1912. 4 sprinkhanen.
e. » » » » Onherkenbare insecten-resten.
f. Sennah. 5 » » Vele sprinkhanen en wespen.
g. Batang Kwis. 10 November 1913.
h. » » 9 October 1914. Mal.: inau-inau.
Niet zeldzaam in boschrijke terreinen. Nestelt in de kruinen van de boomen.
Ei vuilwit met uitgeloopen secundaire gele vlekken; stompe uiteinden.
1 ei. Batang Kwis. 27 X 22 m.M.
126. Rhopodytes sumatranus (Eaffl.). a, b. Laboean. 13 October 1912. 367-2 c-M.- Zeer vele sprinkhanen.
Alleen van de kustbosschen verkregen.
127. Rbinortha ehlorophaea (Baffl.).
a, b, rJ- c, d, e, $. Bah Bajoe. 5 November 1912. In de magen: Resten van spinnen, cicaden, sprinkhanen en kevers (Anomala).
Niet zeldzaam in boschrijke terreinen.
Een nest bevond zich bijna 2 M. van den grond in een kleine boom op de grens van oerbosch en rubberplantage.
Eieren döfwit; gedrongen, met twee stompe polen.
2 eieren. Serbadjadi. 16 Mei 1915. 23X 18, 24 X 19 m.M.
128. Rhamphococcyx erylhrognathus Hartb..
a. Medan. 27 November 1913.
b. Batang Kwis. 11 November 1913.
XXVII. CAPITONIDAE.
129. Chotorhea chrysopog-on (Temm.).
a. Sampali bij Medan. Augustus 1912. Maaginhoud: vele zaden en vruchtmoes.
b. Sampali. 28 November 1912. Lengte 27 c.M.
c. Medan. December 1912. Lengte 31 c.M. Kleine zaadjes.
Niet zeer zeldzaam, doch alleen bij hoog hout.
130. Chotorhea mystacophanes (Temm.).
a. Medan. 27 Juni 1912. 2 vruchten met veel vezelig vruchtmoes.
b. Soengei Krio. 7 Juli 1912. 1 kever (Anomala), veel kleine zaadjes.
c. Laboean. 13 October 1912. 22 c.M. Vrucht.
d. e. Medan. 9 December 1912. 21 c.M. Vruchten, f. Medan. 9 December 1912. 23 c.M.



Niet zeldzaam bij hooge boomen. Merkwaardig is de kever in de maag van b. Eieren dofwit.
1 ei. Serbadjadi, Mei 1915. 28 X 22 m.M.
131. Cyanops oorli (jS. Muller).
a, 9. Brastagi.
b, c.
Alle exemplaren zijn afkomstig van de oerbosschen bij Brastagi op de Hoogvlakte in Februari 1913. Van lagere streken verkreeg ik geen enkel stnk.
132. Mesobucco duvauceli Less.. a, f. Serbadjadi. 12 Juni 1914.
133. Xantholaema haematoceplialum (P. L. S. Muller).
a—c. Medan. April 1912.
d. Saentis. 8 Juni 1912.
e. Medan. September 1912. Vruchtmoes en zaden.
f. Sibolangit. 21 November 1912. 15>/2 c.M. zaden. Mal.: ntoek-ntoek, toekang kajoe.
Hoogst algemeen in de laagvlakte, van hoogere streken dan Sibolangit verkreeg ik geen exemplaren. Men ziet de vogels, ofschoon zij vooral in bewoonde plaatsen veelvuldig zijn, overigens zelden, eerstens doordat zij zich vrijwel uitsluitend in de toppen der boomen ophouden, en ten tweede ten gevolge van het grootendeels groene vederkleed, dat hen tusschen de bladeren uiterst moeilijk zichtbaar maakt. Hooren doet men ze te meer; voortdurend is het eentoonige ntoek-ntoek-ntoek (waaraan de Maleische naam ontleend is) verneembaar. Deze kloppende, wat metaalachtige toon wordt in onregelmatig afgebroken reeksen van weinig tot zeer veel keeren tot in het oneindige herhaald; waren er geen onderbrekingen, dan zou het aantal keeren ongeveer 100—120 per minunt zijn.
Evenals waarschijnlijk ook de andere Capitonidae nestelt deze soort in holen in stammen en takken; ik vond de eieren daarin op een laag fijne houtspaanders liggen.
Eieren dof, helder wit.
2 eieren. Medan. 20 April 1913. 22X15, 24X16 m.M.
2 eieren (één legsel). Paggar Marbau. 3 Juni 1911. 24 X 17 m.M.
134. Psilopogon pyrolophus S. Muller.
a—c. Brastagi. Februari 1913. d—g. Bandar Baroe. Maart 1914.
Een exemplaar had vruchten in den maag.
Deze soort is mij alleen bekend van de oerbosschen op de bergen, 1000 en meer M. boven zee, en van de oerboschresten op de Hoogvlakte; daar algemeen o. a. bij Kaban Djahé.
XXVIII. PICIDAE;
135. Gecinus vittatus (Vieill.).
a. <ƒ. Saentis. 27 Mei 1912. Mierenresten.
b. cf. Medan. Augustus 1912.
c. cf. » 5 October 1912. 26 c.M. Zeer vele mieren.
d. cf. » 27 » » 26'/2cM. » » »
e. 9. » 29 » » 23 c.M. » » »
Vrij algemeen; niet in de bergen waargenomen. Eieren glanzend wit. 1 ei. 28 X 19 m.M.
136. Gecinus puniceus observandus (Hart.). a. Sennah. 5 November 1912. 22 c.M. Mierenresten.



137. Gecinus dedemi v. Oort. a. $. Bandar Baroe. 26 Maart -1915. Notes Leyden Mus. 34. 1911, p. 59.
Van deze soort was tot nog toe alleen het cf bekend. Het 9 schijnt zich niet van het cT te onderscheiden. Het is alleen wat grooter dan het door van Oort beschreven mannelijk exemplaar.
Culmen 41. Vleugel 142. Staart
138. Chrysophlegma miniatum malaccense (Lath.).
a en b. Medan. April 1912.
c. Medan. 31 Mei 1912.
d. Saentis. 8 Juni 1912.
e. Medan. 1 October 1912. 22>/2 c.M. Zeer vele kleine termieten.
f. » 4 October 1912. 21 c.M. Zeer vele mieren.
g. » 30'October 1912. 23 c.M. » » »
h. Bandar Baroe.
Mal.: platok ba wang.
Deze soort is zeer algemeen en wordt van de mangrove aan de kust af tot hoog in de bergen gevonden.
Eieren niet zeer glanzend, wit.
1 ei. 26 X 21 m.M.
139. Cbrysophlegma mentale humii Harg..
a. $. Bah Bajoe. 24 Januari 1915.
b. $. » » 15 » »
c. cf. » » 15 » »
Alleen uit het oerbosch op deze onderneming verkregen.
140. Chrysophlegrna mystacale Sah..
a. cf- Bandar Baroe.
b. cf- Brastagi. 1 Maart 1915.
141. Gauropieoides rafflesi ( Vig.). a. f. Bah Bajoe. 24 Januari 1915.
Oerboschvogel.
142. Iyng-ipicus auritus (Gm.).
a. cf- Medan. April 1912.
b. cf. Saentis. 12 Mei 1912.
c. cf- Medan. 25 Mei 1912. Mieren, mierenpoppen, keverlarven.
d. cf- » 30 » » Zaden.
e. f. cf. )> 31 » »
g. 9- » September 1912.
Dit kleine spechtje is algemeen en komt voor tot in de bewoonde plaatsen. Eieren glanzend wit.
2 eieren. 17 X 13, 18 X 14 m.M.
143. Lepocestes porphyromelas (Boie).
a. cf juv. Bah Bajoe. 14 Januari 1915.
b. cf ad. Brastagi.
Oerboschvogel.
144. Miglyptes grammithorax (Malh.).
a. $. Medan. April 1912.
Niet algemeen; in de laagvlakte.



145. Miglyptes tukki (Less.).
a. Serbadjadi.
Ei iets glanzend, gelig wit.
1 ei. 21 X 15 m.M.
146. Micropternus brachyurus (Vieill.).
a. cf. Saentis. 27 Mei 1912. Zeer vele mieren.
b. O. » » » » „ » » en 1 zaad.,: ...... t
c. cf. Medan. 27 November 1913.
Vrij algemeene soort, van de kust tot op de Hoogvlakte. . Eieren dof, geelwit.
2 eieren. 23 X 18, 25 X 18 m.M.
v 147. Tiga javanensis (Ljung).
a. $. Medan. April 1912.
b. $. Saentis. 27 Mei 1912. Insectenresten, kevers, 1 mier, 6 zaden van één soort.
c. cf • Medan. 13 Juli 1912. Mieren, 1 krekel, vruchtjes.
d. cf • » 9 October 1912. 23V, c.M. Vele mieren.
e. cf • » 19 » » 21 c.M. Mieren en krekels.
f. O. » 25 » » 24Va c.M.
De meest algemeene spechtensoort in het laagland; van de bergen kreeg ik geen exemplaren.
148. Chrysocolaptes gutticristatus (Tick.).
a. cf. Saentis. 12 Mei 1912. Zeer veel insecten-resten.
Deze soort werd door mij alleen waargenomen en verkregen van de kuststreken, in de mangrove.
149. Chrysocolaptes validus (Temm.).
a. cf• Sennah. 6 November 1912. 25'/2 c.M.; 5 groote rupsen.
b. O. 6 November 4912. 26 c.M.; 1 groote keverlarve.
c. cf • Bandar Baroe.
d. Serbadjadi.
e. » , juv.
Het laatstgenoemde jonge exemplaar komt overeen met het 2, maar onderscheidt zich daarvan door donkerder vleugeldekveeren. Komt voornamelijk in het oerbosch voor.
150. Thriponax javensis (Horsf.).
a. $. Serbadjadi.
Deze grootste spechtensoort van Sumatra's Oostkust is verre van algemeen; ik nam haar alleen waar in de ongerepte oerbosschen, vooral ook in de mangrove-wouden langs de kust.
151. Sasia abnormis (Temm.). a. juv. Medan. 2 November 1912. 872 cM.
Dit kleinste spechtje is verre van algemeen.
XXIX. EURYLAEMIDAE. 152. Calyptomena viridis Raffl..
a. Serbadjadi. 5 Juni 1914.
Oerboschvogel; niet algemeen.
153. Psarisomus dalhousiae Jameson.
a. cT- Bandar Baroe.



Algemeen in cle bergoerbosschen bij Bandar Baroe; in lagere streken door mij niet waargenomen.
Het buidelvormige nest wordt aan het uiteinde van een tak opgehangen. Een paar malen werd er een aangetroffen in de onmiddellijke nabijheid van een eveneens vrijhangend groot wespennest; mij is medegedeeld, dat ook Eurylaemus javanicus en E. ochromelas meermalen de nabuurschap van wespennesten voor nestplaats uitzoeken.
Eieren wit, weinig glimmend, kleine pukkels op de schaal; een stomp en een spits uiteinde.
1 ei. Bandar Baroe. April 1914. 25X19 m M.
154. Serilophus rothschildi Hart. cf Butler.
a. f. Brastagi.
Ik heb mijn exemplaar vergeleken met exemplaren in het Leidsch Museum van S. lunatus van West-Sumatra afkomstig. Het wijkt daarvan af in de richting van S. rothschildi, zoodat ik het tot laatstgenoemde soort gebracht heb. De vorm van N. 0. Sumatra blijkt dus meer overeenkomst te hebben met die van Malakka dan met die van W. Sumatra, die op haar beurt weer met de vorm van Birma en Tenasserim overeenkomt.
Evenwel moet opgemerkt worden, dat de verschillen tusschen beide soorten zeer gering zijn en dat het zeer goed mogelijk is, dat deze op verschil van sexe of leeftijd zijn teruR te voeren.
Oerbosch vorm.
155. Eurylaemus javanicus Horsf..
a. Serbadjadi. 7 Juni 1914.
b. » 31 Mei 1914.
Vrij zeldzaam; in en langs oerbosch.
156. Eurylaemus ochromelas Baffl.. a. cf. Batang Kwis. 24 Maart 1914.
Vrij zeldzaam, in en langs oerbosch; niet in de bergen waargenomen.
157. Corydon sumatranus (Raffl.). a. Sennah. 4 November 1912. 24 c.M. Groote cicaden.
D- » » » » 25'/,, c.M. Keverresten.
c- » » » » 26 c.M. Cicaden- en keverresten.
In oerbosschen; niet algemeen.
158. Cymborhynchus macrorhynchus lemniscatus (Raffl.). a. Saentis. 12 Mei 1912. Resten van kevers en andere insecten en larven. P' 8 27 » » » » insecten, o. a. Xylocopa. c- * 8 8 8 8 » » o. a. 1 Elateride, kevers, wantsen.
d. Laboean. 13 October 1912. 20 c.M. Keverresten, 1 blad.
e. » 18 » » » »
f. Bah Bajoe. 29 Januari 1915. g' » » » » »
In de laagvlakte van Sumatra's Oostkust de meest algemeene Eurylaemide; in oerbosschen, tot dicht bij de zeekust, doch ook in kleine groepjes oude boomen vlak bij bewoonde plaatsen als emplacementen van ondernemingen; is zeer gesteld op water en hangt het groote buidelvormige nest veelal op aan een tak boven een rivier.
Door mij niet in de bergen waargenomen.
Eieren. Grondkleur licht geel-rose; daarop zeer vele, vrij kleine vlekken, soms licht geelbruin m verschillende tinten, bij andere exemplaren roodbruin; in sommige gevallen zijn cle vlekjes vrij regelmatig over de geheele oppervlakte verspreid, in andere dichter op of om de stompe pool gegroepeerd.



1 ei. Batang Kwis. Mei 1914. 26 X 18 m.M.
3 eieren. Tandjong Morawa. Maart 1915. 25 X 17, 26 X 18 m.M.
2 eieren. Paggar Marbau. Juni 1915. 26 X 19, 27 X 19 m.M.
XXX. PITTIDAE.
159. Pitta moluccensis P. L. S. Muller. (Pitta cyanoptera Temm. (auct.).
a. Medan. 5 Mei 1912.
b. Perbaoengan. 19 December 1914.
Deze soort leeft wel eens in de vrij dichte nabijheid van bewoonde plaatsen, maar gewoonlijk in het oerbosch.
160. Pitta coccinea Eyton.
a. Bah Bajoe. 25 Januari 1915.
Alleen in oerbosch.
161. Eucichla boschi (Muller cf Schl).
a. <-?. Serbadjadi. 10 Juni 1914.
b. 9- Batang Kwis.
In oerbosch.
Eieren weinig glimmend, wit, met betrekkelijk weinige licht en donker paarsche kleine, hoogstens 2 m.M. in doorsnede, scherp omschreven stipjes en vlekjes; vorm gedrongen. 1 ei. Batang Kwis. September 1915. 25 X 21 m.M.
XXXI. HIRUIVDIMDAE. 162. Hirundo rustica L.
a. Medan. April 1912.
b. » 2 Nov. 1912.
c. d. » 26 September 1912. Veel insectenxresten. e. Brastagi. Februari 1913.
Zeer algemeen zoowel in het laagland als op de Hoogvlakte; gewone telegraafdraadverschijning. Omstreeks de jaarwisseling verschijnen o. a. te Medan soms buitengewoon groote zwermen, die dan overnachten in de boomen en op de telefoondraden in de straten.
3 eieren (één legsel). Sampali. Mei 1915. 18 X 13 m.M.
3 eieren. Goenoeng Rinteh. 27 Mei 1915. 17 X 13, 18 X 13 m.M.
1 ei in nest (met 4 eieren van Passer montanus). Kaban Djahé. Mei 1915. 18 X 13 m.M.
163. Hirundo javanica Sparrm.
a. 22 Juli 1912. Veel insecten-resten, kevers. 1 Dipteron.
b. 29 » » » »
Veel minder algemeen dan Hirundo rustica L..
XXXII. MLSCICAPIDAE.
164. Cyornis elegans (Temm.). a. 9. Batang Kwis. 26 Juli 1914.
b- cf- » » 5 Juli 1915. c 9- » » 5 Juli 1915.
165. Cyornis nigrigularis Everett.
Everett, Ibis 1891, p. 45.
a. f. Batang Kwis. 30 April 1915.
Ik betwijfel of deze soort, die Everett van Borneo beschreef, recht van bestaan heeft.



Zij wijkt van C. banyumas af, doordat het,zwart Van de keel bij het cf zich verder tot op de bovenborst voortzet. Nu vertoont de uitbreiding van deze kleur op de onderdeelen bij C. banyumas groote schommelingen. In het Leidsch Museum zag ik een exemplaar uit Borneo, dat, wat bovengenoemd kenmerk betreft, een overgang vormt tusschen mijne exemplaar en typische exemplaren van C. banyumas .'van Java. Sumatraansche vogels in het Leidsch Museum komen met de Javaansche overeen. Geografische vormen kunnen C. banyumas en C. nigrigularis niet zijn, tenzij de exemplaren van Borneo en Oost-Sumatra constant mochten afwijken van die van Java en West-Sumatra. Meer materiaal van Borneo en Oost-Sumatra is noodig, om deze kwestie" op te helderen.
166. Cyornis sumatrensis Sharpe. a. $. Batang Kwis. 26 Juni 1915.
Van deze soort is, voor zoover mij bekend, alleen het cf beschreven. Ik vermoed, dat mijn exemplaar tot bovengenoemde soort behoort. Het komt geheel overeen met het 2 van C. philippinus, waarmede ik het in het Leidsch Museum heb kunnen vergelijken. De onwaarschijnlijkheid, dat laatstgenoemde soort op Sumatra zou voorkomen, doet mij besluiten mijn exemplaar tot C. sumatrensis te brengen.
167. Anthipes olivacea (Hume). a. 9, b. f. Kaban Djahé. 25 en 28 Mei 1915.
168. Kiltava decipiens Sah..
a. f. Brastagi. Februari 1913. Keverresten.
b. Brastagi. 9 ad. en 9 (<ƒ?) juv. c- » 9 (cT?) Juv-
169. Muscicetrea grisola (Blyth.).
a. Medan. 26 Juni 1912. Onherkenbare insectenresten, vml. Coleoptera.
b. juv. Bandar Baroe.
Niet zeldzaam.
170. Erythromyias muelleri (Blyth), a, b. Brastagi. Februari 1913. Insecten-resten.
171. Xanthopyg-ia xanthopygia (Hay). a. 9- Medan. Januari 1913. Schilden van kleine kevers.
172. Hypothymis azurea occipitalis (Vig.).
a. Medan. April 1912.
b. » 26 Juni 1912. 1 gevleugelde mier.
c. » 16 Juli » 2 Flatiden.
d. » » » » 1 wesp, 1 Centronotus..
e. » 20 » » Insecten-resten.
f. Saentis. 27 » » » n
g. Medan. 2 November 1914. 14 c.M.
Niet zeldzaam, op boschrijke plaatsen, ofschoon de vogel wTeinig waargenomen wordt. Eieren nog al glanzend, wit, aan de stompe pool zeer fijne rose stipjes; langgerekt. 2 eieren. Batang Kwis. Mei 1915'. 19 X 13 m.M. 1 ei. „ „ Juni 1915. 18 X 13 m.M.
173. Rhipidura albicollis (Vieill.). a. 9. Bandar Baroe. 1 Maart 1915.
Alleen van de bergen verkregen.



174. Rhipidura javanica (Sparrm.).
a, b. Medan. April 1912.
c » 26 Juni 1912. Resten van Hymenoptera.
d. » 27 September 1912. 17 c.M.
e. » 26 » » 17 c.M. Mal.: kipassan.
De meest waargenomen vliegenvanger, veel op bewoonde plaatsen.
Nest veelal aan de uiterste spitsen van bamboe-stoelen, soms boven water; zeer stevig van maaksel. Diameter van een nest van buitenrand tot buitenrand 7 cM.; van binnen fijn gras, worteltjes, wat paardenhaar; buiten schilfers van pisangblad, en veel gras, bedekt met spinrag. Eieren: grondkleur dofwit, soms gelig; de vlekken zijn in de meeste gevallen in een vrij scherp begrensde krans om de stompe pool gerangschikt, die soms tot op bijna het midden van het ei is „afgezakt"; aan het spitse einde heb ik geen vlekken waargenomen.
Bij sommige eieren zijn de vlekjes flauw, grijs, geelgroenig; bij andere zijn zij duidelijker uitgesproken en komen naast de grijze ook donker olijfgroen-bruine voor. Soms is de krans aaneengesloten, soms, vooral wanneer zij uit weinige, grootere vlekken bestaat, onregelmatig.
3 eieren. Batang Kwis. April 1915. 17 X 13, 17 X 14, 18 X 14 m.M.
2 „ „ Mei 1915. 16 X 13, 17 X 13 m.M.
2 „ (één legsel). Paggar Marbau. 13 Juni 1915. 17x13, 18 X 13 m.M. .
1 ei. „ „ 11 Juni 1915. 18x13 m.M.
175. Terpsiphone allinis (Blyth.). a. Medan. 4 October 1912. Veel insecten-resten.
176. Philentoma velatum (Temm.). a. f. Bah Bajoe. 28 Januari 1915.
177. Philentoma pyrrhopterum (Temm.). a. cf- Bah Bajoe. 13 Januari 1915.
178. Culicicapa ceylonensis (Sivain.). a. Bandar Baroe. 14 Maart 1915.
179. Cryptolopha trivirgata (Strickl.). a, b. cf. Kaban Djahé. 26 Mei 1915.
180. Cryptolopha davisoni Sharpe. a. $ Bandar Baroe. 27 Maart 1915.
Deze soort is tot nog toe slechts van Malakka bekend. Zij onderscheidt zich van C. montis door helderder kleur en grooter afmeting. Daar mijn exemplaar deze verschillen vertoont — ik heb het kunnen vergelijken met een ex. van C. montis in het Leidsch museum — meen ik het tot davisoni te moeten brengen. C. montis is op Sumatra en Borneo gevonden. Het zou dus eenige bevreemding kunnen opwekken, dat het ex. van Bandar Baroe tot de Malakka-vorm en niet tot de Sumatraansche blijkt te behooren. Er zijn evenwel reeds meer gevallen te noemen, waaruit blijkt dat de vogelfauna van N. O. Sumatra meer overeenkomst vertoont met die van Malakka dan van West-Sumatra. Hieronder volgen eenige maten van mijn ex.: Culmen 7,5 mm. Vleugel 50 mm. Staart 40 mm. Tarsus 15 mm.
181. Stoparola thalassinoides (C'ab.J. a. O. Batang Kwis. 25 Mei 1915.



182. Stoparola ruficrissa Salv.. a. Brastagi. Februari 1913. Insecten-resten.
XXXIII. CAMPOPHAGIDAE. 183. Artamides sumatrensis (S. Muller). a- 9j b. <ƒ. Laboean. 13 October 1912. 28 c.M. Resten van kevers en sprinkhanen.
Verre van algemeen; in boschstreken.
184. Pericrocotus montanus Salv..
a, b, c. cf, d. $.
Het 9 stemt geheel overeen met de beschrijving door Salvadori gegeven (Ann. Mus. Civ. Genoa XIV 1879, p. 205). Het mannetje was aan Salvadori niet bekend. Bovengenoemde mannelijke exemplaren nu stemmen geheel overeen met de beschrijving, die Robinson (Journal of the Fed. Malay States Museums VI, 1915, p. 34) van het volwassen mannetje dezer soort gegeven heeft. Ik moet evenwel doen opmerken, dat deze beschrijving, even goed past op P. miniatus. Ik heb mijne exemplaren met exemplaren van laatstgenoemde soort vergeleken en kan geen verschillen vinden. Er bestaan dus twee mogelijkheden: of de mannetjes van P. miniatus en P. montanus verschillen niet, terwijl de wijfjes hemelsbreed verschillen, of het mannetje van P. montanus is nog niet bekend en P. miniatus komt op Sumatra naast P. montanus voor.
185. Pericrocotus ig-neus Blyth. a. cf. Pantai Tjermin. 11 Januari 1914
186. Pericrocotus cinereus Lafr..
a. Bandar Baroe.
187. Lalage terat (Bodd.).
a. Medan. Juni 1912. Resten van een vrucht, een zaad.
b. » 28 September 1912. 17 c.M. Resten van zaden en een spin.
c. » 4 October » 16 c.M. Zeer kleine zaadjes.
d. » 19 » » 16 c.M.
e. » 13 November » 17 c.M. Sprinkhaan-larve. Mal.: Kipassan.
Algemeen en tot in de bewoonde plaatsen, waar boomen zijn.
Eieren: grondkleur dof grijswit; zeer vele, eenigszins in de lengterichting gerekte licht en donker grijsbruine vlekken, die in de meeste gevallen over het geheele ei verspreid zijn en grooter oppervlakte dan de grondkleur hebben; bij één ei krans om stompe pool.
7 eieren. 19x16, 20x15, 21x15 mM.
XXXIV. PYCNOÏMOTIDAE. 188. Aegithina viridissima (Bp.). a, b. Sennah. 4 November 1912. 13'/2 c.M. Insecten-resten.
Mij alleen van oerbosch bekend.
189. Aegithina tiphia (Li).
a. ?. Medan. April 1912.
b. cf ad. Medan. April 1912. Kop en rug zwart.
c. 9. Medan. April 1912.
d. cf juv. Anplas. 10 Mei 1912. Jeugdkleed, groene kop en rug. Kleine zaden en veel kiezel.
e. cf. ad. Saentis. 27 Mei 1912. Kop en rug zwart. Insecten-resten, Coleoptera.
f. 9- Medan. 5 October 1912. 12 c.M. Onherkenbare insecten-resten.
g. 9- » 6 » » 13 cM. » » » en 4 kleine zaadjes. Benevens nog 18 exemplaren van de omstreken van Medan.
Mal.: tj ito.
Algemeen, in jong bosch.



Eieren dofwit met langgerekte en gekronkelde, licht- en donkergrijze en grijsgroene vlekken open om de stompe rand. 2 eieren. 17 X 13 m.M.
190. Chloropsis viridis zosterops Vig..
a, b. Sennah. 4 November 1912. Vruchtenresten. c. Batang Kwis. 28 Juni 1914.
a. Bandar Baroe.
a, b. cf- Serbadjadi. c. 6 Februari 1914.
191. Chloropsis media {Bp.).
192. Chloropsis icterocephala (Less.).
193. Chloropsis cyanopogon (Temm.).
a, b. cf- Serbadjadi.
c. Laboean. 18 October 1914.
194. Irena criniger Sharpe.
a. Tandjong Poetri. 19 Juli -1915.
Oerboschvogel.
195. Iole olivacea Blyth. a. Bekioen. 26 October 1912. 17V2 c.M.
196. Euptilosus euptilosus (Jard. cf Selby).
a. Sennah. 4 November 1912. 19 c.M. Vruchten-resten.
197. Criniger tephrogenys (Jard. cf Selby).
(Criniger gutturalis auct.).
a. Bandar Baroe.
198. Criniger phaeoeephalus (H.artl.). a. Bekioen. 26 October 1912. 18'/-2 c.M. Vruchtenresten en zaden.
199. Trachycomus ochrocephalus (Gm.).
a. Saentis. 8 Juni 1912.
b. Medan. 30 Juli 1912. 1 Mantis, 1 Odonaat.
c. „ September 1912. 7 besvruchten.
d. » 22 October » 26 c.M. Zaadjes en insecten-resten. Mal.: tj oetj erawah.
Algemeen in houtrijke streken; maar lokaal slechts in enkele exemplaren; een der beste en luidste zangers. Ik heb den indruk, dat hij geleidelijk minder in aantal wordt.
Eieren: grondkleur licht flets rose, met zeer vele wolkige lichtgrijze, maar in hoofdzaak lichtroodbruine vlekjes en vlekken, het dichtst om de stompe pool.
1 ei. Batang Kwis. Maart 1915. 29x19 m.M.
200. Pycnonotus aurigaster (Vieill.).
a. Medan.
b. » 30 November 1912. 16 c.M. Vruchtenresten.
Het voorkomen van deze Javaansche soort op Sumatra is reeds door Parrot (Abh. Akad. Wiss. XXIV, 1907, p- 239) geconstateerd.
Ik ken deze soort uitsluitend van een bepaalde streek bij Medan en vraag mij af, of



zij daar niet gekomen is door door vogelhandelaars ingevoerde en ontsnapte exemplaren. Zij is een geliefde kooivogel en wordt veel door den Archipel vervoerd.
Eieren: grondkleur dof zeer licht rose, met helder paarsbruine en grijze vlekken en vlekjes, meer om de stompe pool.
1 ei. Medan. 10 Juli 19.15. 24x17. m.M.
2 eieren (één legsel). Medan. 21 Juli 1915. 21 X 16, 22 X 17 m.M.
201. Pycnonotus bimaculatus (Horsf.).
a. Brastagi.
Alleen van de hoogere streken verkregen.
202. Pycnonotus g-oiavier analis (Horsf.).
Vele exemplaren. Mal.: troetjoek.
Een der meest algemeene en meest waargenomen vogels; bijkans overal, behalve in het oerbosch, hoort en ziet men troepjes van deze zenuwachtige, luidruchtige vogel, die zich ook gaarne op bewoonde plaatsen ophoudt.
De eieren zijn zeer verschillend van teekening en kleur, vorm en afmetingen. De grondkleur is in het algemeen dofwit tot lichtgeel rose; bij vele eieren neemt zij het grootste deel van de oppervlakte in, maar bij andere is zij bijna geheel door talrijke vlekken bedekt; naast lichte gestippelde exemplaren komen dus vele exemplaren voor, die een paarsroodbruin uiterlijk hebben. De hoofdmassa der in grooter of kleiner aantal voorkomende, en grooter of kleiner zijnde vlekken en vlekjes is van dof tot helder paarsroodbruin gekleurd; veelal zijn zij dichter op of om de stompe pool gerangschikt, ofschoon bij sommige stukken de geheele oppervlakte vrijwel regelmatig overdekt is. Naast deze vlekken bezitten sommige eieren er nog van een zeer lichtgrijze kleur.
De vorm is soms kort en gedrongen, dan weer langwerpig, ovaal, puntig en kegelvormig.
Het legsel bestaat meestal uit 2 eieren, soms uit 3; bij de eieren van één legsel heb ik bijna geen verschil in type waargenomen.
De hieronder vermelde zijn alle afkomstig uit de buurt van Medan.
2 (één legsel), 20 X 15, 21 X 15 m.M., licht type.
2 „ „ 21 X 15, 22 X 15 „
2 „ „ 20 X 16, 21 X 15 „
2 » , 23x16 ,
2 „ „ 22 X 16, 23 X 16 „ , lichtroodbruin met groote vlekken.
2 » „ 22 X 16, 23 X 16 „ , paarsbruin, vooral om de pool. 2» » 21x15 „ „ vlekken meer verspreid.
3 » » 20 X 15 „ „ geheel gevlekt.
Bij 30 andere eieren komen tal van overgangstypen voor; de lengtematen daarbij loopen van 20—23, de dikte-afmetingen van .14—16 m.M.
203. Pycnonotus plumosus Blyth.
Mal.: troetjoek oetan.
Algemeen in boschterreinen, maar zelden bij bewoonde plaatsen; ook vertoont deze soort zich niet zoo openlijk als P. aurigaster en P. goiavier analis en leeft zij niet zoo in troepjes, doch meer bij paren of afzonderlijk.
204. Pycnonotus leucogrammicus S. Muller. a, b. f. Bandar Baroe. 18 Maart 1915.
205. ötocompsa emeria L..
a. Medan. 16 October 1912. 16'/2 c.M. Resten van zaden.
b. » 28 November 1912. 16i/2 c.M.
Zeldzaam.



XXXV. TIMELIIÜAE.
206. Garrulax bicolor Hartl..
a—e. Bandar Baroe.
Algemeen in de berg-oerbosschen.
207. Garrulax palliatus (Bp.). ,
a. f. Brastagi.
208. Melanocichla lugubris (S. Muller). a, b. Bandar Baroe. 23 Maart 1915.
209. Rhinocichla raitrata (S. Mulle?').
a—g. Brastagi.
h. Bandar Baroe. 28 Maart 1915.
i. Bandar Baroe.
Algemeen in de beboschte bergstreken. Eieren helder glanzend wit.
2 eieren (één legsel). Brastagi. Maart 1914. 25 X 19 m.M. Nest halfbolvormig, diameter buiten 11 c.M., binnen 7 c.M.
Aan den buitenkant, van onderen en op zijde een aaneengesloten laag dorre bladeren, van binnen takjes, sprietjes, worteltjes; geen veeren of mos.
210. Turdinus rufipectus Salv..
a. f. Brastagi.
211. Setaria allinis Blyth. a. Sennah. 4 November 1912. 14 c.M. Keverresten.
212. Anuropsis malaccensis (Hartl.).
a. Saentis. 12 Mei 1912.
b. Medan. 3 Juni 1912. Onherkenbare insecten-resten.
c. » 11 November 1912. 15 c.M. Insecten-resten.
Algemeen, ofschoon weinig in het oog vallend, in het jonge bosch van het laagland; mij niet bekend van hoogere streken.
Eieren: grondkleur blauw, vrij regelmatig voor ongeveer de helft overdekt met meestal kleine, gewolkte roestbruine vlekjes, iets dichter op de stompe pool gegroepeerd. Bij één ex. zijn de vlekken grooter en scherper begrensd.
2 eieren (één legsel). Paggar Marbau. 11 Juni 1915. 19 X 15 m.M.
3 eieren. Batang Kwis. 19 X 15, 20 X 15 m.M.
213. Stachyris larvata Bp..
a. Kaban Djahé. 25 Juni 1915.
214. Stachyris bocagei Salv..
a, b. Kaban Djahé. 27 Juni 1915.
215. Cyanoderma erythropterum (Blyth.). a. Sennah. 5 November 1912. 12 c.M. Insecten- en vruchten-resten.



216. Mixornis gularis (Raffl.).
a. Saentis. 27 Mei 1912. Insecten-resten, kevers.
b. Medan. 2 November 1912. H'/a c.M. Kever-resten.
c. Soengei Krio. 7 Juli 1912. 1 spin, 1 kleine kakkerlak, 3 mieren.
Algemeen in de lagere streken.
Ei helder wit, heel weinig glimmend, met een krans, naar de spitse pool betrekkelijk scherp afgegrensd, van roodbruine vlekjes om de stompe pool. Op de spitse helft slechts enkele van die stipjes.
1 ei. Batang Kwis. Mei 1915. 18X14 m.M.
217. Macronus ptilosus Jard. tf Selby.
a. Sennah. 5 November 1912. I8V2 c.M. Insecten-resten en zaden.
218. Myiophoneus dicrorhynchus Salv..
a. Bandar Baroe. 18 Maart 1915.
b. Kaban Djahé. 28 Mei 1915.
Bij het 2 is de snavel geel, behalve bovenzijde en basis van het culmen. Bij het cf het culmen donker, de ondersnavel lichtbruin.
Alleen van de hoogere streken mij bekend.
219. Myiophoneus castaneus Wardl. Ramsay.
a, b.
Door van Oort (Notes Leyden Mus., XXXIV, p. 60) is het vermoeden uitgesproken, dat de ex. van deze soort uit Oost-Sumatra tot een andere subspecies behooren dan die van West-Sumatra. Mijne voorwerpen pleiten voor die opvatting, doch ik acht het materiaal nog te gering om zekerheid te hebben. Het (vermoedelijk) 2 ex. is boven en beneden veel donkerder dan een ex. van dezelfde sexe uit West-Sumatra in het Leidsch Museum. Mijn cf ex. komt overeen met dat uit de collectie van Dedem, bij cle bewerking waarvan van Oort tot zijn bovengenoemde opvatting kwam. Mijn exemplaar is evenwel in overgangskleed: de zwartblauwe onderzijde is nog rijkelijk met bruine veeren gemengd. Toch schijnt mij de blauwe kleur verder buikwaarts te strekken dan bij typische M. castaneus.
220. Arrenga melanura Salv..
a. Brastagi. Februari 1913. Vruchten- en insecten-resten.
b. $. Bandar Baroe. 24 Maart 1915.
c. 9. » » 26 » »
Mij alleen uit de berg-oerbosschen bekend.
221. Sibia similissima (Salv.).
a—c. Bandar Baroe. Maart 1915.
222. Mesia laurinae (Salv.).
a. Brastagi. Februari 1913. Vruchten-resten en zaden.
Is niet zeldzaam op beboschte plaatsen van de Hoogvlakte.
XXXVI. TURDIDAE.
a. f. Brastagi.
223. Zoothera andromeda (Temm.).



224. Turdus obscurus Gmel..
a. cf. Brastagi. 10 Maart 1914.
225. Turdus (Geocichla) sibiricus Pall..
a. cf, bijna volkomen kleed. Brastagi. Februari 1913. Kleine vruchten.
b. Brastagi, f in volkomen kleed.
226. Copsychus saularis musicus (Raffl.).
a, b. Medan. April 1912.
g. » 8 September 1914.
h. » 30 November 1914. Mal.: koetjita, mrba.
Zeer algemeen, vooral ook in bewoonde plaatsen.
Eieren blauwgroen van grondkleur, dicht gewolkt met roestbruin, in grootere, soms echter zeer fijne vlekken, die dan de grondkleur vrijwel geheel bedekken.
3 eieren (één legsel). Medan. 24 Juni 1915. 22 X 17, 23 X 17 m.M., dicht gewolkt. 2 eieren, grootere vlekken.
2 eieren, zeer fijn en regelmatig met roestbruin overdekt.
227. Citticincla macrura (Gm.).
a. Medan. April 1912.
b. » 1 Juli 1912. Een groote groene rups.
Schuwe vogel, houdt zich soms in het dichtste oerbosch op.
XXXVII. SYLVIIDAE.
228. Locustella certhiola (Païl.).
a—e. Medan. Van 15 October—4 December 1912.
229. Acroccphalus orientalis (Temm. cf Schl).
a. Medan. April 1912.
b. » 10 October 1912. 17 c.M. Eenige Lantana-vruchten.
c. » 19 » » 16'/2 c.M. Onherkenbare insecten-resten, d- » 25 » » 17 V2 c.M. 2 krekels.
e-g. » 18 November »
In de wintermaanden in het laagland niet zeldzaam; op vele plaatsen met struikgewas kan men dan het karekiet-geroep hooren.
230. Orthotomus ruficcps (Less.).
a, b, c. Medan. Juni 1912. Insecten-resten, d. juv. » 30 Juli 1912. Vruchtmoes.
Niet zeldzaam.
231. Orthotomus cineraceus Blyth.
a, b. $. Medan. April 1912.
c. cf. Pantai Tjermin. 25 November 1912. 10 cM. Insecten-resten.
d. cf- Padang Boelan. 30 Juni 1915.
Niet zeldzaam.
Eieren: grondkleur licht, vrij dicht donkerrose gemarmerd, met een krans of aanduiding er van om de stompe pool.
2 eieren (één legsel). Medan. 30 Juni 1915. 16x11 m.M.
232. Cisticola exilis ( Vig. cf Horsf).
Vele exemplaren.
Zeer algemeen op open terreinen met lalang en struikgewas; de vlucht is eenigszins schoksgewijze en het geluid een fijn metaalachtig tik-tik.



Het zeer diepe komvormige nest wordt in het hooge gras, veelal op de bermen van wegen, dicht of vlak bij den bodem gemaakt.
De eieren zijn te onderscheiden in 2 hoofdtypen: a. volkomen effen gekleurd, en b. vrij dicht gestippelde; bepaalde overgangen ertusschen heb ik niet verkregen.
De schaal is een klein weinig glimmend; de grondkleur van heel flauw blauw, soms bijna wit, tot lichtblauw; de fijne stippen, indien aanwezig, zijn meer of minder licht wat flets paarsrood, soms vrij dicht en gelijkmatig over het geheele ei verspreid, soms wat minder in aantal, met duidelijke aanwijzing van een krans of kap om de stompe helft.
Wel en niet gespikkelde exemplaren werden nooit in één nest waargenomen.
a. gespikkeld type:
3 eieren (één legsel). Medan. 19 Mei 1915. 15x11 m.M.
3 eieren. Batang Kwis. Mei 1915. 14x11 m.M.
1 ei. Sampali. 12 Juni 1915. 15x11 m.M.
Bij 15 andere exemplaren is er één met de afmetingen 16 X 11 m.M.
b. volkomen effen type:
4 eieren (één legsel). Medan. 6 Juni 1915. 13x11, 14x11 m.M. 4 , 15 Juli 1915. 14x11 m.M.
2 „ „10 Juli 1915. 14x11
1 ei, wit. „ 26 Juni 1915. 14x11
Bij 6 andere exemplaren is er één met de afwijkende maten 16x11 m.M.
233. Phyllergates cucullatus Temm.. a. Kaban Djahé. 25 Mei 1915.
234. Suya superciliaris Anderson.
a, b. Bandar Baroe. 26 Maart 1915. c. Kaban Djahé. 26 Mei 1915.
Mij alleen van de hoogere streken bekend.
Eieren groenblauw met vele roestbruine vlekjes, iets dichter bij het stompe einde.
3 eieren (één legsel). Bandar Baroe. 27 Maart 1915. 16 X 12, 17 x 12 m.M.
235. Burnesia flaviventris (Deless.).
a. Medan. 22 Mei 1912.
b. » 25 Mei »
c. » 14 Mei 1914. Mal.: se man gat padi.
Algemeen op de open met gras en ruigte begroeide terreinen in de lage streken. Eieren kastanjebruin, glanzend; soms flauw gewolkt.
3 eieren (één legsel). Medan. 14 Mei 1915. 14x11 m.M.
2 „ „ „ Batang Kwis. Mei 1915. 15x11 m.M.
4 , „ „ Medan. 16 Juli 1915. 14x12, 15x11, 15x12 m.M. Nog een aantal exemplaren met dezelfde afmetingen.
XXXVIII. ARTAMIDAE. 236. Artamns leucogaster (Val.).
a.
Algemeen, zoowel in de laagvlakte als in hoogere streken.
Grondkleur eieren wit, aan de stompe helft vrij groote zeer lichtgrijspaarsche vlekken; 1 ex. met verder alleen enkele kleine lichtbruine vlekjes, een ander met een grooter aantal paarsbiuine stippen, een derde met groote dofbruine vlekken.
Vorm soms gedrongen, soms gerekt.
1 ei. Medan. 10 Juli 1915. 25x17 m.M.
2 eieren. 23x 18, 24 x 17 m.M.



XXXIX. PRIONOPIDAE.
237. Hemipus obscurus (Horsf.).
a. cf. Saentis. 27 Mei 1912. Insecten-resten.
b. $. » » » b » d , vooral Coleoptera. c 9. » 8 Juni »
d. cf- Medan. Augustus 1912. Een groote vlieg; insecten-resten.
e. cf. » September » Insecten-resten.
f. f. » 4 October » 12'/2 c.M.
g- f. » 20 November 1912. 13'/,, c.M. 1 Odonaat.
h. 9- * * » » 13'/2 c.M. Eenige kleine Locustiden.
i. 9. » » » » 13 cM. j. cf. Kaban Djahé. 23 Mei 1915.
Vrij algemeen, meestal bij boog hout. Gelijkt in gedrag op een mees.
Ik vond op de onderneming Dolok Masihoel op een dunne twijg van een oude, kale Liberiakoffie-boom, 4 M. boven den grond, dicht bij woningen en vlak aan een hoofdweg, een nest met jong in November.
Nest zeer klein, geheel gevuld door het nog kale jong; het was, of de moedervogel op den twijg zat.
Eieren: grondkleur dof krijtwit; zeer vele scherp omschreven licht- tot donkergrijze, groengele tot vuilbruingroene vlekken en vlekjes, met aanduiding van een krans, ofschoon ook vele op de minder stompe helft.
1 ei. Batang Kwis. Maart 1914. 17x13 m.M.
238. Hemipus intermedius 'Salv.: a. Brastagi. Februari 1913. Iusecten-resten.
XL. LANHDAE.
239. Lanius tigrinus (Drap.).
a. Laboean. 13 October 1912. 17'/2 c.M. Insecten-resten.
b. Medan. 19 » » 17 c.M. t
d. » 28 » »
Alle exemplaren zijn in winterkleed. Vrij algemeen in de wintermaanden.
240. Lanius schach bentet Horsf..
a. Medan. 28 Juni 1912. Krekel-resten.
b. » » » » 1 Ophiusa-raps, vleugels van OAonata.
c. » 16 October 1912. Sprinkhaan- en krekelresten.
d. » 12 Februari » Met nest en 2 jongen.
e. » 29 Juni 1915. Met nest en 3 eieren. Mal.: bentet.
Vrij algemeen op open terrein, van de lage streken tot op de Hoogvlakte; niet in oerbosch waargenomen.
Nestelt in hooge struiken en lage boomen.
Eieren zijn zeer weinig glimmend of dof; grondkleur zeer licht groengelig, een sterk uitgesproken krans van dofgrijze en licht tot donker olijfgroene vlekken en stippen, waarvan er slechts weinig op de spitse helft voorkomen.
2 eieren. Medan. 29 Juni 1914. 23 X 18 m.M.
3 „ (één legsel). Medan. 29 Juni 1915. 23 X 17, 24X 17 m.M. 2 „ „ „ „ 21 Juli 1915. 22X17 m.M.
241. Lanius supereiliosus (Lath.).
a. Medan. 1 October 1912. 19 c.M. Resten van sprinkhanen.
b. » 4 » » 17 c.M. » » »
c. » 9 s » 17'/2 c.M. Een rups.
35



d. Medan. 19 October 1912. 17 c.M. Krekel- en keverresten.
e. » 28 » »
f. » 1 Juli 1915.
In de wintermaanden algemeen op open terreinen met struikgewas en laag geboomte.
XLI. PARIDAE.
242. Parus major cinereus Vieill..
a. Pantai Tjermin. 25 November 1912. 12 c.M. Een rups.
b. Brastagi. Februari 1913. Insecten-resten en enkele zaadjes.
Nooit bij Medan door mij waargenomen; wel in de kustbosschen en op de bergen. Eieren wit met vele dof lichtroode vlekken en vlekjes. 2 eieren. Batang Kwis. Februari 1915.
XLII. SITTIDAE.
243. Dendropbila azurea (Less.).
a, b. Brastagi. Februari 1913. Insectenresten.
c. Kaban Djahé. 27 Mei 1915.
Persoonlijk heb ik deze boomklever ook waargenomen in de mangrove-bosschen bij Belawan.
XLIII. ZOSTEROPIDAE.
244. Zosterops auriventer Hume. a. Brastagi. Februari 1913. Insecten-resten.
Deze soort komt ook in de lagere streken voor. Eieren ongevlekt; zeer licht blauw, niet glimmend. 1 ei. Batang Kwis. Voorjaar 1914. 15 X 11 m.M.
XLIV DICAEIDAE. 245. Dicaeum cruentatum sumatranum Cab..
a. cf. ad. Medan. 20 Juni 1912.
b. cf- ad. » Mei 1912.
c. juv.
Algemeen, tot in de tuinen der bewoonde plaatsen.
246. Dicaeum trigonostig-ma (Scop.).
a. Medan. April 1912.
b. » 21 Mei 1912. Resten van een dipteron en andere insecten.
c. » » » » » » spinnen.
d. » 31 Juli 1912.
247. Dicaeum van heysti Rob. <Sf Kloss. Robinsox & Kloss, Journal Fed. Malay States Museums VII. 1918, p. 239. a. g. Bandar Baroe. 1 Maart 1915.
Deze soort, die zeer onlangs van Brastagi, dus uit dezelfde streek als ons exemplaar, beschreven werd, is gekenmerkt door bet ontbreken van rood in het gevederte.
XLV. NECTARIIXIDAE.
248. Chalcosletha pectoralis (Temm.). a. cf- Pantai Tjermin. 25 November 1912. I2V2 c.M. Spinnenresten.
Deze honingzuiger komt alleen in de onmiddellijke nabijheid van de zee voor.



249. Aethopyg-a siparaja (Raffl.).
a. Medan. 16 Mei 1912. Spinnetje en resten van Diptera.
b. » 3 Juni o Eenige insecten en spinnen.
c. d. » 13 » »
e. » September 1912.
f. » Januari 1913. 10 cM.
Vrij algemeen, ook bij bewoonde plaatsen.
250. Cinnyris pectoralis (Horsf.).
a. O. Medan. 19 Juli 1912. Een spin.
b: cf. » Juli »
c. O. » » »
d. cf. » Augustus »
e. cf, » 4 December 1912. 10 cM. Insecten-resten, 1 Lanicma-zaad.
f. 9. » H » » 8'/a c.M. 9 9
g. cf- » Februari 1913.
Algemeen, ook bij bewoonde plaatsen.
251. Arachnothera long-irostris (Lath.).
a. Bekioen. 26 October 1912. 15 c.M.
252. Arachnothera aflinis modesta (Eyt.). a. Bekioen. 26 October 1912. 16 c.M.
253. Arachnothera flavijjaster (Eyton).
a. Medan. 22 September 1912.
b. 9 5 October 9
c. 9 30 November 9 18 c.M. Spinnen.
254. Anthreptes malaccensis (Scop.).
a. cf juv. Medan. April 1912.
b. O. Medan. 19 Juli 1912.
c. 9. » Mei 1912.
d. cf. Saentis. 12 Mei 1912. Resten van kleine Orthoptera.
e. cf. Medan. 23 » » Kevertjes.
f. 9. 9 15 Januari 1914.
S. 9. Paggar Marbau. 10 Juni 1915.
Mal.: djet djltan.
Zeer algemeen, ook in bewoonde plaatsen. Gewone verschijning op telefoondraden, waaraan dikwijls het hangende buidelvormige nest bevestigd wordt; normalerwijze wordt het opgehangen aan de uiterste twijgen van boomen.
Eieren dof van schaal; grondkleur, die nooit tot de helft overdekt wordt, zeer licht grijs; vele licht- en donkerpaarsche streepjes, krassen en vlekjes, soms op de stompe helft dichter.
2 eieren (één legsel). Paggar Marbau. 10 Juni 1915. 18 X 13 m.M.
1 ei. Medan. 17 Juli 1915. 18X12 m.M.
4 andere eieren zijn 17X12 m.M.
XLVI. MOTACILLIDAE.
255. Motacilla melanope Pall..
a. Medan. 11 October 1912. 16'/2 c.M. Verschijnt in het winterhalfjaar.
256. Motacilla flava subsp..
a. Medan. 26 September 1912. 16 c.M. Insecten-resten.
b. 9 27 9 » 167a c.M. 9 9
c. » 30 » » 15'/a C-M. Vele resten van krekels en sprinkhanen.
d. 9 9 October » 16 cM.
In het winterhalfjaar algemeen op open terreinen en op de wegen.



Er staat mij niet genoeg materiaal ten dienste om mijne exemplaren in winterkleed nader subspecifiek te bestemmen.
257. Limonidromus indicus (Gm.).
a. Medan. September 1912.
b. » 5 October » 16 c.M.
c. » 20 November » 15'i/2 c.M.
In de winterhelft van het jaar niet zeldzaam; vooral aan de kust.
258. Anthus rufulus Vieill..
a. Medan. April 1912.
b. » September 1912.
c. » i> »
d. » 27 » » 16 c,M.
e. » 8 October » 16 c.M. 1 sprinkhaan.
f. » 4 December » 15 c.M. Insecten-resten.
Mal.: brandjangang. (N.B. deze naam wordt op Java.gegeven aan Mirafra javanica, die ik niet op Sumatra's Oostkust waargenomen heb).
Algemeen; wordt vooral waargenomen op bewerkt wordende cultuurgronden. Nestelt op den bodem tusschen ruigte.
Eieren van het gewone pieper-type: iets glimmend, lichtgrijs van grondkleur, over de geheele oppervlakte dicht en regelmatig verspreid vele kleine lichter en donkerder bruingrijze vlekjes en stipjes.
2 eieren. Medan. 17 Mei 1915. 18 X 15, 19 X 15 m.M.
3 eieren. Medan. 17 Mei 1915. 18X15, 19X15 m.M.
XLVII. FRINGILL1DAE.
259. Passer montanus malaccensis Dub..
a—g. Medan.
Mal.: boeroeng gredja.
Zeer algemeen, overal op bewoonde plaatsen; ook op de Hoogvlakte.
De eieren vertoonen een dergelijke variabiliteit als die van de Europeesche Passer montanus; vanaf exemplaren met groote vlekken, die veel van de grondklenr vertoonen, tot die, welke door tallooze zeer fijne vlekjes en schrapjes, bijna effen bruingrijs en grijsbruin zijn, komen vele overgangen voor.
4 eieren (één legsel). Kaban Djahé. Mei 1915. 18 X 14, 19 X 14 m.M. 3 eieren. Medan. 25 Juni 1915. 17X13, 18X14, 19 X 14 m.M.
10 andere eieren hebben dezelfde afmetingen.
XLVIII. PLOCEIDAE. 260. Sporaeg-inthus amandava L..
a. 9. Batang Kwis. 8 November 1912.
Ik ken deze soort uitsluitend van de alang-alang-terreinen van Batang Kwis; is die kleine kolonie afkomstig van ingevoerde en ontsnapte exemplaren?
261. Munia oryzivora (£.).
a. Medan. April 1912.
b. » 30 Mei »
c. » 3 Juni » Mal.: glatik.
Komt in de omstreken van Medan voor, maar is verre van algemeen; mij van andere plaatsen niet bekend.
Nestelde onder de daken van het Quarantaine-station en van het Deli Proefstation. Eieren wit, dof.
3 eieren. Medan. 14 Januari 1914. 19 X 13 m.M.



262. Munia maja (L.)..
a, b. Medan. April 1912.
c—e. » Mei »
f, g. » Juni »
h, i. » September 1912.
Mal.: bondol.
Zeer algemeen op open terrein, vormt met andere Ploceiden groote zwermen, zoowel in de beneden-streken als- op de Hoogvlakte.
Het bolvormige nest wordt meestal in de alang-alang opgehangen. Eieren wit, dof.
3 eieren (één legsel). Medan. 3 Juni 1912. 16X11, 17X11 m.M. 5 „ „ „ „ 20 Mei 1915. 15X11, 16X11 m.M.
4 „ „ ,, Paggar Marbau. 14 Juni 1915. 15X11, 15X12 m.M. Bij een dozijn andere eieren komt nog een exemplaar van 16 X 12 m.M. voor.
263. Munia atricapilla (Vieill.).
a. Brastagi. Februari 1913.
Deze soort heeft een merkwaardige verspreiding. In Langkat, Deli en Serdang heb ik haar nooit waargenomen; wanneer men den grooten weg van Medan naar Asahan volgt, dan ziet men haar het eerst voorbij Tebing ïinggi, ongeveer 100 K.M. van Medan in de laagvlakte; in de omstreken van Pematang Siantar is zij algemeen, zelfs hinderlijk op de sawah's, en voorts komt zij talrijk voor bij Brastagi, 70 K.M. ten Z. van Medan, maar 1400 M. boven zee.
264. Munia punctulata nisoria (Temm.).
a, b. Medan. Mei 1912.
c. » 26 September 1912. 11 c.M.
d, e. » 22 Oetober 1912. 10'/2 c.M.
Zeer algemeen, met andere soorten dezer familie in groote zwermen op open vlakten. Eieren dof, wit.
4 eieren (één legsel). Kaban Djahé. 29 Mei 1915. 16X11, 17X11 m.M. 4 „ „ Medan. 19 Juni 1915. 15X10, 16X10 m.M.
2 „ „21 Juni 1915. 15X11, 16X11 m.M.
Zes andere eieren zijn ook 15X11, 16X11, 16X11 m.M.
265. Uroloncha acuticauda (Hoclgs.).
a. Medan. April 1912.
b. » 22 Mei »
c. d. » 22 October 1912. 10 cM.
Mal.: prit.
Zeer algemeen op open terreinen en op bewoonde plaatsen. Nestelt soms in de woningen. Eieren wit.
12 eieren. Medan. 21 Juni 1915. 14X11, 15X11, 16X11, 17X10 m.M.
266. Ploceus passerums infortunatus Hart..
a. Medan. 17 Mei 1912. Resten van zaden.
b. » 3 October 1912. 13 c.M. Resten van zaden.
c. » 31 « » 13 c.M. i) » »
d. » 20 November» 121/2 cM.
e. f. » 28 Juni 1914. Mal.: manjar.
Plaatselijk algemeen, is meer op houtgewas gesteld dan de andere Ploceiden. Als ophangplaatsen voor de groote, kunstig gevlochten nesten worden bij voorkeur tjemara's (Casuarina) uitgekozen.
Eieren dof, wit.



4 eieren. Medan. 13 Juni 1915. 21 X 14 m.M.
3 „ (één legsel). Medan. 23 Juni 1915. 21 X 14 m.M.
3 „ „ „ „ 24 „ „ 23 X 14 m.M.
2 „ „ 25 „ 20 X 13, 21 X14 m.M.
1 ei. Medan. 26 Juni 1915. 19X13 m.M.
Bij 9 andere eieren bovendien nog de afmetingen 19X14, 19X15, 20X14, 21X15, 22 X. 14 m.M.
XLIX. STÜRNIDAE. 267. Sturnia sturnina (Païl).
a. Medan. 9 October 1912. lö'/j c.M.
b. » 11 » » 'I672 C-M. 1 Plusia-rups, Lanta.na-za.Aen.
c. » II » » 16 c.M. 3 Plusia-rwpsen, eenige spinnetjes.
d. » 19 » » I6V2 c.M. Veel mieren-resten.
e. » 19 » » 17 c.M. Lctwiana-vruchten. d. » 30 » 1914.
Mal. :poeneipasir.
In de wintermaanden vertoonen zich groote vluchten in de laagvlakte, zelden bij bewoonde plaatsen. Na Maart niet meer waargenomen.
L. ElILARETIDAE.
268. Eulabes javanensis (Osb.).
a. Soengei Krio. 7 Juli 1912. 2 groote vruchten.
b. Medan. Augustus 1912.
c. Laboean. 13 October 1912. 30 c.M.
d. » » » » 32 c.M.
e. Medan. 15 » » 26'/.2 c.M. Groote vruchten.
f. » » » » 27 c.M. » » Mal.: tiong.
Algemeen in oerwoud bij boog geboomte.
269. Calornis panayensis strigatus (Hors/.). (Lamprocorax chalybeus (Horsf.)).
a—c. Medan. April 1912.
d, e. Bekalla. 11 Juli 1912. Veel zwarte vruchtjes, 1 schelpje.
f. Medan. Augustus 1912. Vruchtmoes en zeer veel kleine zaadjes.
Mal.: perling.
Zeer algemeen, vooral ook bij bewoonde plaatsen; vormt na den broedtijd evenals andere Sturniden groote vluchten. Is wel hinderlijk door het nestelen onder daken van woningen, waardoor de muren bevuild worden. Nestelt ook in holle boomen.
Eieren lichtgroenblauw, met betrekkelijk weinig scherp afstekende niet zeer groote licht tot donker paarsroode vlekken, bijna alle op stompe ei-helft.
30 eieren. Medan. Mei en Juni 1915. 21 X 17, 22X18, 23X 18, 23X19, 24X 18, 24X 19, 25 X 18, 25 X 19, 25 X 20, 26 X 18, 26 X 19, 26 X 20, 27 X 18, 27 X 19, 28 X 18, 28 X 19 m.M.
LI. ORIOLIDAE.
270. Oriolus maculatus Vieill..
a en b. Medan. April 1912.
c. Medan. Augustus 1912. Vele Vespa cincta.
d. » 5 October 1912. 25 cM. Mal.: podang, kapodang.
Zeer algemeen waar bosch is, ook bij de bewoonde plaatsen, tot op de Hoogvlakte. Niet waargenomen in het eigenlijke oerbosch.
Nest en eieren (wit met schaarsche, zeer donkere scherp afstekende stippen en vlekjes) veel gelijkend op die van Oriolus galbula.



1 ei. Medan. 12 Juni 1915. 30X 20 m.M.
9 eieren. Batang Kwis. Voorjaar 1915. 27 X 20, 28 X 20, 29X 20, 29X 21, 30X 20, 31 X 20, 31 X 21, 33 X 19 m.M.
271. Oriolus xanthonolus Horsf..
a. f. Serbadjadi.
Oerboschvorm.
272. Oriolus melanocephalus L..
a. Pantai Tjermin. 25 November 1912. 23 c.M. Een wants.
Deze beide exemplaren zijn afkomstig van plaatsen in de onmiddellijke nabijheid van de kust ; dieper het land in heb ik de soort niet waargenomen.
Het stemgeluid gelijkt sprekend op een der meest geuite geluiden van de beo.
273. Oriolus consangaiineus Wardlaw Ramsay.
a. ad. Bandar Baroe. 18 Maart 1915.
b, c. ad. d, e. juv. Bandar Baroe.
Oerboschvogel van de bergen.
LIL DICRURIOAE.
274. Chibia sumatranus Wardl. Ramsay. a, b. Bandar Baroe. 21 Maart 1915.
In oerbosch.
275. Chaptia malayensis Blyth.
a. Sennah. 5 November 1912. 20'/2 c.M. Kever-resten.
b. Tandjong Poetri. 19 Juli 1915.
Oerboschvogel.
Eieren: grondkleur licht zalmkleurig, met vrij duidelijke tot zeer fletse vlekjes van donkerder tint; dichter op stompe pool.
1 ei. Batang Kwis. 22 April 1914. 22X15 m.M. 3 eieren. 22 X 15, 22 X 16, 23 X 17 m.M.
276. Buchang-a cineracea (Horsf.).
a—f. Brastagi. Februari 1913. g, h. Bandar Baroe.
Algemeen in de oerbosschen in de bergen; daar de meest algemeene vogel op telefoondraden.
Nestelt soms zeer hoog in de toppen der boomen, doch soms slechts enkele meters boven den beganen grond.
Eieren met iets rose aangeloopen grondkleur; op de stompe eihelft grijze, licht tot donker paarsroode vlekjes.
3 eieren. 24 Maart 1915. Bandar Baroe. 22 X 17, 22 X 18, 26 X 18 m.M.
277. Bhringa remifer (Temm.).
a. f. Brastagi.
In de bergen.
278. Dissemurus paradiseus (L.).
a. Medan. April 1912.
b. » Mei 1912. Een groote Mantis, eenige koppen van Orthoptera.
c. Saentis. 27 Mei 1912. Insecten-resten, vooral van Coleoptera.
d. Soengei Krio. 7 Juli 1912. Vele resten van sprinkhanen en kevers.
e. Medan. 1 November 1912.



f. Batang Kwis. 16 December 1913.
g. Medan. 12 November 1913.
h. $. Batang Kwis. 25 December 1914. i- cf- » » » » »
j. Laboean. 13 October 1912. 1 cicade, k. Batang Kwis. 12 April 1914. 1- » » 9 December 1913.
m. f. Batang Kwis. 17 Januari 1915. Mal.: sri goenting.
Algemeen bij hoog geboomte, zoowel bij bewoonde plaatsen als in het oerbosch vanaf de kust tot in het gebergte.
De exemplaren verschillen soms nog al sterk wat betreft de hoeveelheid witte vlekjes op de onderzijde der vleugels; een sexueel verschil is het niet.
Het nest wordt vrij hoog in de boomen gemaakt.
Bij de eieren is merkwaardig, dat zij zoo sterk èn in grootte en vorm èn in kleur van elkaar kunnen afwijken.
Grondkleur dof wit tot zalmkleurig; de vlekken zijn nu eens vrij klein, scherp omschreven en duidelijk afstekend, dan weer zeer flets, wolkachtig en in elkaar loopend, zoodat gelijkenis met eieren van Caprimulgus macrurus ontstaat; sommige eieren zijn gemarmerdbij een exemplaar zijn de vlekken op de spitse pool samengetrokken. De kleur der vlekjes en vlekken is licht grijs, en van zeer licht paarsrood tot helder donker paarsrood, en soms donker violet. De vormverschillen blijken uit onderstaande maten.
2 eieren (één legsel). Batang Kwis. 12 April 1914. 26 X 18, 28X 19 m.M. Zeer heldere
■ ± . violette vlekken.
1 ei. Batang Kwis. 25 December 1914. 26X19 m.M. Flets.
1 ei- » 17 Januari 1915. 31X20 m.M. Vrij flets.
1 ei- » » 27 * „• 28 X 20 m.M. Zeer flets.
1 ei. „ Februari 1914. 26X 20 m.M. Helder paarsrood.
1 ei- » » Mei 1914. 25 X 19 m.M. Gemarmerd.
1 ei- » » 9 Februari 1915. 26X21 m.M. Gemarmerd.
LUI. CORV1DAE. 279. Corvus enca (Horsf.). a. Sennah. 5 November 1912. 45 c.M. Groote vrucht. Mal.: gaga.
Met zelden in en bij oerbosch.
280. Dendrocitta occipitalis (Maller).
a—d. Brastagi. Februari 1913. Vruchten, e. Bandar Baroe.
Alleen waargenomen boven 900 M., zoowel in het oerbosch als op de Hoogvlakte; daar niet zeldzaam.
a. Bandar Baroe.
b. Brastagi.
281. Cissa chinensis minor Goh.
In de bergoerbosschen.
282. Platysmurus leucopterus (Temm.). a. Sennah. 4 November 1912. 38 c.M.
Niet algemeen; bosehvogel.