Per serie (10 nrs.) f 3.50 | Afz. nrs. f 0,4$.
ONZE POLITIEKE PARTIJEN
BESCHREVEN DOOR HARE EIGEN VERTEGENWOORDIGERS
NIEUWE VERMEERDERDE EN BIJGEWERKTE DRUK
No/s.
DE SOCIAAL DEMQKRATISCHE ARBEIDERS-PARTIJ 1
DOOR
Dr. J. VAN LEEUWEN
.Lid vair\.$eTweede Kamer der• Staien-Generdal Lid van de Provinciale Staten* vat: Utrecht' Wethouder van' Utrechte -<
gifAARN, HOLLANDIA-DRUKKERIJ 191^







DE SOCIAAL-DEMOKRATIESE ARBEIDERS-PARTIJ
door
Dr. j. van leeuwen
Lid van de Tweede Kamer der Staten-G'ener'aal Lid van de Provinciale Staten van Utrecht Wethouder van Utrecht







Het einddoel der sociaal-demokratie is de vestiging van een samenleving, „waarin de vrije ontwikkeling van een ieder de voorwaarde voor de vrije ontwikkeling van allen is" (Kommunisties Manifest).
De sociaal-demokratie acht de bereiking van dat einddoel noodsakehk, omdat alleenlik een zodanige samenleving de beschikking zal hebben over de vol-ontwikkelde aanleg en de vol-ontwikkelde arbeidskracht van alle mensen, en omdat alleenlik een dergelike samenleving die volledige ontwikkeling van ieders mensen aanleg en arbeidskracht kan waarborgen, in het gemeenschappelik belang van mens en maatschappij.
Zij acht de bereiking van dit einddoel mogelik, omdat blijkens de gegevens, verstrekt door de samenlevingswetenschap, de ontwikkeling der maatschappij zich in de richting van dat einddoel beweegt, en omdat de maatschappelike klasse aanwezig is, die door doelbewuste aktie en doelbewuste politiek deze ontwikkeling der samenleving kan bevorderen en naar dat einddoel leiden. Deze klasse, de arbeidersklasse, is door de ontwikkeling der maatschappij zelve voorbestemd voor dat werk en ziet zich dan ook voortdurend nieuwe kracht en grotere macht door de maatschappijontwikkeling zelve toevoeren.
De arbeid der sociaal-demokratie omvat dientengevolge:
i°. de studie der samenlevingswetenschap en de verspreiding van de door deze wetenschap bijeengebrachte kennis en verkregen resultaten,
2°. de organisatie en de scholing der arbeidersklasse voor de aktie en de politiek, die onmisbaar zijn voor de doelbewuste bevordering en leiding der maatschappelike ontwikkeling in de richting van het genoemde einddoel, en
3°. de proletariese klassestrijd en de proletariese politiek.



De socialistiese samenlevingsgedachte is even oud als de splitsing der maatschappij in grond-en-arbeidsmiddelen-bezittende en vangrond-en-arbeidsmiddelen-verstoken klassen, — even oud dus als de maatschappelike (en staatkundige) overheersing van de eerstgenoemde klassen over de tweede, — even oud dus ook als de bestaansafhankelikheid der bezitloze van de bezittende klassen.
Deze socialistiese samenlevingsgedachte bleef evenwel in de Oudheid, in de Middeleeuwen en in het grootste deel der Nieuwe Geschiedenis (tot het midden der 19e eeuw) het weinig begeerde en weinig-gewaardeerde eigendom van enige weinige denkers en van enige kleine opstandige maatschappelike groepen. Wel bezielde zij telkens opnieuw kleine groepen van mensen tot daden van socialisties verzet, maar een grote, voortgezette, steeds groeiende socialistiese beweging vermocht zij niet voort te brengen: de ontwikkeling der maatschappij liet dat nog niet toe, was nog niet vèr genoeg gevorderd om de bezitloze klasse in staat te stellen een aanvang te maken met de verwezenliking dier gedachte.
Tegen het midden der ipe eeuw bleken de maatschappelike ontwikkelingsomstandigheden toe te laten en als eigen ontwikkelingsresultaat te vereisen, dat een aanvang gemaakt werd met de verwezenliking der socialistiese samenlevingsgedachte en dat tegelijkertijd de bezitloze, de arbeiders-klasse zich ging belasten met de bewuste taak van de ombouw der kapitalistiese tot de .socialistiese samenleving. En zoals steeds iedere tijd de leidende personen voortbracht, waaraan die tijd behoefte had, zo is dat ook in dit tijdvak en op dit gebied der maatschappelike ontwikkeling geschied : het waren bovenal Karl Marx en Friedrich Engels, wier wetenschappelike, propagandistiese en polemiese arbeid zowel de ontwikkelingsverschijnselen van hun tijd ontleedde en verklaarde als de geschiedkundige taak der arbeidersklasse aan deze klasse uiteenzette en als een onafwijsbaar te vervullen plicht voorhield.
In alle landen, waar de maatschappelike ontwikkeling dat
mogelik en noodzakelik maakte, ontstond toen en groeide sedert dien een socialistiese arbeidersklassebeweging. In alle landen ontstond zij door dezelfde ontwikkelingsoorzaken en legde de maatschappelike ontwikkeling haar deselfde geschiedkundige taak op van de ombouw der kapitalistiese tot de socialistiese samenleving: in oorsprong, in taak en in doel is zij derhalve internationaal. Maar in alle landen, waar zij ontstond en waar zij zich na haar ontstaan steeds krachtiger ontwikkelde, bestonden en bestaan nog niet



geheel gelijke maatschappelike en staatkundige verhoudingen: vandaar dat in ieder land de socialistiese arbeidersklassebeweging tevens een eigen karakter en een eigen werk- en strijd-wijze aannam en behield. Een geheel overeenkomstig verschijnsel doet zich ook voor in de onderdelen van eenzelfde land, indien deze onderdelen zich van elkander onderscheiden door grote verschillen in ekonomies en maatschappelijk leven en in ras en taal: dan draagt in ieder onderdeel de socialistiese arbeidersklassebeweging eveneens een eigen karakter en heeft zij eveneens een eigen werk-en-strijdwijze. — Naar mate de ontwikkeling èn van het kapitalisme èn van de socialistiese arbeidersklassebeweging voortschrijdt, worden bij beide de internationale taak en het internationale doel in vergelijking met de engere landelike (of nationale) taak en het engere landelike (of nationale) doel in toenemende mate belangrijk en zelfs van overwegend belang. Het internationalisme wordt daardoor steeds meer overheersend èn in het kapitalisme èn in de socialistiese beweging. — Maar dit groeiende internationalisme, dat de maatschappelike en staatkundige verhoudingen steeds meer ondergeschikt maakt aan algemene internationale regelen en die afzonderlike landelike (nationale) verhoudingen geleidelik doet overgaan in een overheersend internationaal verband, verscherpt tezelfder tijd de grote natuurlike beschavingstegenstellingen tussen de uit de oorspronkelike mensenrassen voortgekomen mengrassen en nationaliteiten 1). Met het merkwaardige gevolg, dat de zich voltrekkende ondergang van de nationale staat en zijn plaatsgrijpende overgang in een internationale statenbond of statengemeenschap gepaard gaat met de herleving van de nationaliteit en de eis van erkenning van het zelfstandigheidsrecht der nationaliteit in de internationale statengemeenschap. De wereldoorlog van 1914, de ontwikkelingversnellende invloed van iedere oorlog uitoefenende en dat doende over alle in onderling verkeer levende volkeren, heeft op overtuigende wijze dit merkwaardig ontwikkelingsproces voor iedere enigszins-nauwkeurige waarnemer blootgelegd.
De socialistiese samenlevingsgedachte, in het midden der 19e eeuw geplaatst voor de mogelikheid van een aanvang te maken
*) Men verwarre niet nationaliteit met nationale staat De nationaliteit is een produkt van natuurlike rasontwikkeling en vertoont als zodanig eenheid in taal en in grondslag van materieel en geestelik leven. De nationale staat is een produkt van ekonomiese en staatkundige machtsontwikkeling en vertoont als zodanig eenheid in wetgeving en rechtsspraak.



met haar verwezenliking, zag zich derhalve voor de zeldzaammoeilike taak geplaatst: ter ene zijde, in haar aktie, in haar propaganda, in haar organisatie, aan te sluiten aan de zeer uiteenlopende toestanden en verhoudingen in de verschillende nationale staten, en ter andere zijde, die aktie, die propaganda en die organisatie te grondvesten op de' basis der zich voorbereidende internationale staten- en volkrengemeenschap 1). Bij de vervulling dezer moeilike taak is zij in wezen en in inhoud steeds internationaal-socialisties geweest, in optreden en in vorm daarentegen bijna altoos nationaal- en plaatselik-socialisties; reeds het Kommunisties Manifest toonde de onvermijdelikheid daarvan aan: „ofschoon niet naar inhoud, is de strijd van het proletariaat tegen de bourgeoisie naar de vorm voorlopig een nationale strijd".
De wereldoorlog van 1914 heeft op de duidelikst mogelike wijze aangewezen, dat het natuurlik verband tussen kapitalistiese en socialistiese ontwikkelingsbeweging in de verschillende afzonderlike landen nog zeer sterk is en dat voor de overgang naar de internationale gemeenschap nog biezonder grote veranderingen nodig zijn. Maar dezelfde oorlog heeft ook sterk-internationaHserend gewerkt op de samenwerkende landen en volkren aan de beide oorlogvoerende zijden. Deze internationaliserende werking strekt zich ook uit over de socialisten dier landen. En deze werking is te. belangrijker, omdat zij plaats grijpt tegelijk met deze andere werking van de oorlog: de verscherping van de tegenstelling tussen bezittende en bezitloze klasse en de gelijktijdige onver mij delike vergroting van de macht en de invloed der socialistiese arbeidersklassebeweging. Onder onze ogen voltrekt zich nu dit hoogst merkwaardige ontwikkelingsproces: onder de beide om de internationale oppermacht strijdende kapitalistiese reuzenmachten wordt de behoefte aan volledige internationale samenwerking der voor die strijd verbondenen steeds groter, maar neemt ook de noodzakelikheid toe om de strijd tussen de voortdurend scherper tegenover elkander zich groeperende klassen, tussen kapitalisme en socialisme, te vermijden, naar latere tijden te verschuiven, wat slechts mogelik is door de inwilliging van tal van socialistiese eisen en daarmee de versterking der sociaaldemokratie. Van de gang en de duur van de oorlog zal het afhangen, tot hoever dit merkwaardige ontwikkelingsproces zal voortgaan. Met grote zekerheid daarentegen
l) Beter ware het, te spreken van nationaliteitengemeenschap.



kan men deze. ontwikkeling zien gaan in de richting van een geweldige machtsworsteting tussen het internationale kapitalisme en het internationale socialisme.
De socialistiese samenlevingsgedachte is ontstaan als voortbrengsel van de studie der maatschappelike klassentegenstellingen en van het daardoor verkregen inzicht, dat een maatschappij zonder klassentegenstellingen de hoofdvoorwaarde is voor algemene maatschappelike welvaart en voor algemene persoonlike materieele en geestelike welvaart.
De oorsaak der maatschappelike klassentegenstellingen is in iedere maatschappij geweest, dat er verschil in bezit van grond en arbeidsmiddelen ontstond, — dat dit eigendomsverschil aan de ene klasse de heerschappij over de andere bezorgde, — en dat deze heerschappij leidde tot de materieele en de geestelike onderdrukking van de ene klasse door de andere.
Het gevolg van deze tegenstelling tussen onderdrukkende en onderdrukte klassen was „een onafgebroken, nu eens bedekte dan weer open strijd, een strijd, die iedere keer eindigde met een revolutionaire vervorming van de gehele maatschappij of met de gemeenschappelike ondergang van de strijdende klassen". (Komm. Manifest).
In het geschiedenistijdvak, waarin wij leven, het kapitalistiese tijdvak of het tijdvak van de burgerlike overheersing, worden de maatschappelike klassen en groepen in toenemende mate ondergeschikt gemaakt aan en opgelost in 2 allesbeheersende klassen, nl. de klasse der bezitters van de grond en de voortbrengingsmiddelen (fabrieken, machines, grondstoffen enz.) en de klasse der van zodanig bezit verstokenen, kortweg de bezittende en de bezitloze klasse genoemd. De eerste ontleent aan haai bezit het overwegende deel harer inkomsten en verkrijgt dat overwegende deel dier inkomsten uit haar bezit, door gebruik te maken van de arbeidskracht der bezitloze klasse ter bewerking en verwerking van dat bezit en door in ruil voor het loon, betaald voor het gebruik dier arbeidskracht, de door die arbeid voortgebrachte goederen in eigendom te verkrijgen en die te verkopen voor een bedrag, dat groter is dan het betaalde loon. Dit meerdere vormt het inkomen van de bezittende klasse, die daaruit haar eigen levensonderhoud voor het grootste deel bekostigt, — die daaruit verder alle personen betaalt, die zij voor de instandhouding harer



maatschappij nodig heeft, — en die daaruit ten slotte een deel afzondert ter vermeerdering van haar bezit, haar kapitaal. — De tweede, de bezitloze klasse ontleent aan haar verstokenheid van de arbeidsmiddelen, die zij nodig heeft om te kunnen arbeiden ten einde door arbeid te kunnen leven, de onontkoombare noodzakelikheid, de toegang tot het gebruik dier arbeidsmiddelen te verkrijgen, door de verkoop van haar arbeidskracht aan de bezitters dier arbeidsmiddelen. — Deze beide klassen hebben gemeenschappelijk belang bij een zo groot mogelik en een zo goed mogelik gebruik der arbeidsmiddelen: de bezittende klasse, omdat daarvan haar inkomen en daarmee haar levensonderhoud en haar kapitaalvermeerdering afhangen, — de bezitloze klasse, omdat daardoor haar bestaanskansen worden vergroot en haar werkloosheidskansen verminderd. Maar zij hebben volstrekt onverenigbare belangen ten opzichte van de verdeling der arbeidsopbrengst: de vergroting van het aandeel der ene is slechts mogelik door de verkleining van het aandeel der andere klasse. Deze onvereenigbaarheid van belangen gaf het aanzijn aan twee tegenover elkander staande rechtsopvattingen: de bezittende klasse grondt haar aanspraak op het recht van eigendom der arbeidsopbrengst en op het recht van waardebepaling van de geleverde arbeid, op haar bezit der arbeidsmiddelen; en de bezitloze, de loonarbeidende klasse grondt haar aanspraak op het recht van de vergoeding der volle waarde van de geleverde arbeid, zooals die is terug te vinden in de waarde van het arbeidsprodukt, op het feit van waardeschepping uitsluitend door haar arbeid. Deze onverenigbaarheid van belangen is de eerste grond voor de strijd der beide klassen, de proletariese klassenstrijd. Deze strijd is dus niet een socialisties dogma of iets dergeliks, zoals onze tegenstanders gaarne beweren. Deze strijd is een geschiedkundige noodzakelikheid, een geschiedkundig ontwikkelingsverschijnsel. En hij is dat zoowel voor de bezittende als voor de bezitloze klasse. Alleenlik heeft hij voor deze beide klassen een zeer uiteenlopende betekenis: voor de bezittende klasse gaat het daarbij om de verdediging harer bevoorrechte positie als heersende, regerende, onderdrukkende klasse, voor de bezitloze klasse gaat het daarbij om de afwenteling van het op haar drukkende overheersersjuk, om de verovering van de vrije beschikking over eigen arbeidskracht en eigen ontwikkeling en welvaart.
Een dergelike klassenstrijd tussen de onderdrukkende klassen



ter handhaving der bevoorrechte machtspositie en de onderdrukte klasse ter afwenteling van het onderdrukkersjuk is reeds in vele geschiedkundige tijdvakken en in tal van landen en staten gevoerd geworden. Soms eindigde hij met een grote hervorming der maatschappij, soms ook met de ondergang der beide strijdende klassen, nooit met de vernietiging van de hoofdoorzaak der klassenvorming, n.1. het privaatbezit van de grond en de arbeidsmiddelen. De reden daarvan is, dat nog nooit de opstandige onderdrukte klasse in de maatschappij, waartegen zij de strijd aanbond, een zo voorname maatschappelike macht was geworden, dat zij in staat was de leiding ener door haar op nieuwe grondslagen opgebouwde maatschappij op zich te nemen, — dat nog nooit de maatschappelike ontwikkeling vér genoeg gevorderd was om de maatschappij om te vormen van een maatschappij mèt klassentegenstellingen en klassenstrijd tot een maatschappij zónder klassentegenstellingen en klassenstrijd.
De tans aanwezige klassentegenstellingen en de tans gevoerde proletariese klassenstrijd daarentegen kunnen wèl tot een dergelike maatschappelike nieuwbouw leiden. Aan de wetenschappelike blootlegging van dat grote nieuwe feit in de geschiedenis der klassenstrijden heeft Marx het voornaamste gedeelte van zijn wetenschappelike socialistiese arbeid gewijd. Getroffen door de gisting in de arbeidersklasse en door de vatbaarheid dezer klasse voor socialistiese denkbeelden, kwam hij, evenals in diezelfde tijd Engels in Engeland, tot de bestudering van de oorzaken daarvan en vond hij die in de verschijnselen der kapitalistiese ontwikkeling. In het Kommunisties Manifest (1847) legden Marx en Engels samen de resultaten neer van deze studie en riepen zij de arbeidersklasse aller landen op tot de aanvatting der geweldige maatschappelike bevrijdingstaak, die de maatschappelike ontwikkeling haar had toevertrouwd. In „Das Kapital", waarvan het eerste deel in 1868 verscheen en de beide volgende delen na zijn dood (14 Maart 1883) door Engels werden uitgegeven, gaf hij een nauwkeurige ontleding van de gehele kapitalistiese wereld, haar ontwikkelingsbeweging en de plaats der arbeidersklasse daarin. In zijn geschiedkundige studiën over de revolutionaire gebeurtenissen in Frankrijk in 1848 en de daarop volgende jaren paste hij zijn wetenschappelike metode Van verklaring der geschiedkundige feiten voor het eerst prakties toe en wees hij de arbeidersklasse de weg in de doolhof der gebeurtenissen. Hij toonde aan, dat de ganse



mensengeschiedenis een onafgebroken maatschappelik ontwikkelingsproces is en dat dit ontwikkelingsproces geheel beheerst wordt door de ekonomiese ontwikkeling. Hij deed de maatschappij zien als een ingewikkeld organisme, dienende ter voorziening in der mensen levensbehoeften en het leven gevende aan alle daarbij behorende staatkundige instellingen 1). En hij wees aan, hoe met de ontwikkeling van het kapitalisme de tegenstelling ontstond tussen proletariaat en bourgeoisie en aan de loonarbeidersklasse door de maatschappelike ontwikkeling zelve de geschiedkundige opdracht werd verleend, de maatschappelike voortbrengingskrachten op de klasse van bezitters daarvan te veroveren en in het algemeen maatschappelik bezit over te brengen 2).
') Bij het graf van Marx sprak rijn vriend Engels o.a. deze woorden: „Zoals Darwin de wet van de ontwikkeling der organiese natuur ontdekte, zo ontdekte Marx de ontwikkelingswet der mensengeschiedenis: het tot die tijd toe onder ideologiese woekervormen bedekte eenvoudige feit, dat de mensen vóór alles eerst moeten eten, drinken, wonen en zich kleden, vóór zij zich kunnen bemoeien met politiek, wetenschap, kunst, godsdienst enz...; dat derhalve de voortbrenging van de onmiddellike materieele levensmiddelen en daarmee de daarbij behoorende ekonomiese ontwikkelingstrap van een volk ot van een tijdvak de grondslag vormt waaruit zich de staatsregelingen, de rechtsopvattingen, de kunst en zelfs de godsdienstige voorstelling der betrokken mensen ontwikkeld hebben, en waaruit zij derhalve ook verklaard moeten worden, — niet, zoals tot nu toe gebeurd is, omgekeerd.
') Engels omschrijft deze geschiedkundige taak van het proletariaat aan het slot van zijn geschrift „De ontwikkeling van het socialisme van utopie tot wetenschap" aldus: „Het proletariaat maakt zich meester van het openbaar gezag en verandert krachtens dit gezag de aan de handen der bourgeoisie ontglippende maatschappelike voortbrengingsmiddelen in openbaar bezit. Door deze daad bevrijdt het de voortbrengingsmiddelen van hun kapitaaleigenschap en geeft aan hun maatschappelik karakter volle vrijheid om zich te volmaken. Een maatschappelike voortbrenging naar een vooraf bepaald plan wordt nu mogelik. De ontwikkeling der voortbrenging maakt het verder bestaan van verschillende maatschappijklassen tot een anachronisme. Naarmate de anarchie der maatschappelike voortbrenging verdwijnt, slaapt ook het politiek gezag van de staat in. De mensen, eindelik meester over hun eigen wijze van vermaatschappeliking, worden hierdoor tegelijkertijd meesters over de natuur, meesters over zichzelf, — vrij.
Deze wereldbevrgdende daad te volvoeren, is de geschiedkundige roeping van het moderne proletariaat. Haar geschiedkundige voorwaarden en daarmee haar aard zelf te doorgronden en zo de tot handelen geroepen, tans onderdrukte klasse de voorwaarden en de aard van haar eigen handelen tot bewustzijn te brengen is de taak van de teoretiese uitdrukking der proletariese beweging, van het wetenschappelik socialisme.



De klassenstrijd van het moderne proletariaat vereist de organisatie en de scholing der arbeidersklasse voor dat doel. Deze organisatie beweegt zich op het terrein van het bedrijfsleven (vakbeweging en koöperatie), op het terrein van het staatkundig leven (politieke arbeidersklassebeweging) en op het terrein van het geestelik leven (arbeidersontwikkeling in iedere richting).
Deze drie organisatie-onderdelen vormen tezamen de algemene organisatie der arbeidersklasse voor en in de klassenstrijd en hebben de gemeenschappelike taak van scholing van het proletariaat voor die strijd en van zijn opvoeding tot zijn toekomstige taak van leider en beheerser der maatschappij. De vakbeweging, zich onmiddellik aansluitende aan het arbeidersleven van elke dag en op dat leven onmiddellik inwerkende met haar eisen en haar resultaten, is dientengevolge in de regel de eerste organisatie, waarin de tot de proletariese klassenstrijd gedreven arbeider zich laat opnemen en zich tuis gevoelt. Tot deelneming aan de koöperatie komt hij doorgaans eerst later, omdat het inzicht in de betekenis der koöperatie als maatschappelike bedrijfsvorm en voor de verzekering van de hoedanigheid, het goede gewicht en de niet te hoge prijs der waren eerst verkregen kan worden door enige meer uitgebreide studie van het maatschappelike leven. In de politieke arbeidersklassebeweging komt hij eveneens eerst zodra door nadenken en studie het inzicht in de oorzakelike samenhang tussen ekonomiese, maatschappelike en staatkundige ontwikkelingsbeweging door hem is verkregen. Van daar dat het aantal georganiseerden in de vakbeweging veel groter is dan het aantal van hen, die zich in de koöperatie en de politieke organisatie der arbeidersklasse hebben verenigd 1). — Wat de organisatie der arbeidersklasse op het terrein van het geestelik leven betreft, deze beoogt zoowel de geestelike scholing voor de klassenstrijd als de voldoening der persoonlike geestelike levensbehoeften en de inhaling van de achterstand in geestelike ontwikkeling, die het gevolg is van de onderdrukkingsmaatregelen der bezittende klasse. Op dit terrein is de arbeidersklasse-organisatie nog zwak: de arbeidsdag van de arbeider is te lang, zijn loon is te laag, het benodigde onderwijs en het begeerde geestelik genot zijn te duur. De erkenning dat ook een arbeider een mens is en als zodanig ook een geestelike aanleg heeft, geschikt voor
') In het begin van 1918 telde het Ned. Vak-Verbond 170000 leden, de S. D. A P. 30000.



ontwikkeling en vragende om verzorging, moet nog door de arbeidersklasse op de heersende klasse worden veroverd: de laatste maakt nog een vrijwel onbeperkt gebruik van haar heersersmacht om de arbeiders zoveel mogelik de gelegenheid voor volle vrije geestelike ontwikkeling te onthouden en te benemen. Voor de buitengewóón-begaafden uit deze klasse wil zij nog wel wat doen: die kan zij best gebruiken en die leveren met hun geringe aantal geen gevaar voor haar onderdrukkersmacht op. Maar zij denkt er niet aan, de geestelike ontwikkelingsvoorwaarden der gehele arbeidersklasse aan die harer eigen klasse gelijk te maken.
Het doel van de proletariese klassenstrijd is de vernietiging van de onderdrukkingsmacht der bezittende klasse en de vestiging van een maatschappij, waarin geen onderdrukkende en geen onderdrukte klassen meer bestaan. M. a. w. hij wil een einde maken aan de mogelikheid, dat de maatschappij zich verdeelt in een heersende klasse, die zichzelve alle beschikbare materieele en geestelike welvaart verstrekt, en een overheerste klasse, aan wie de heersende klasse van de beschikbare welvaart niet meer toebedeelt dan nodig is om haar ondergang en haar volslagen verwildering te voorkomen. En hij wil een samenleving vestigen, waarin alle mensen op grond van aller gemeenschappelik belang de grootst mogelike materieele en geestelike welvaart voortbrengen en die volledig ter beschikking stellen van, allen zonder onderscheid. De grote verschillen in persoonlike aanleg en dientengevolge in persoonlike levensbehoeften en -begeerten zullen zich dan eerst in hun volle waarde voor de gehele samenleving en de enkele mens kunnen doen gelden, en zullen dan op grond van aller gemeenschappelik belang bij ieders vrije ontwikkeling de maatschappelike arbeidsverdeling bepalen.
De arbeidersklasse heeft in haar organisatie een krachtig wapen in haar strijd. Dat wapen gebruikt zij niet willekeurig en die strijd voert zij niet onder invloed van het toeval. In haar „Geschiedenis van de proletariese klassenstrijd" geeft henriette Roland holst de volgende omschrijving: „Onze taktiek zowel als onze teorie berusten in de meest uitgebreide zin van het woord op ervaring, d. w. z. zij worden niet bedacht in ons hoofd, zonder verband met <le werkelikheid, maar afgeleid uit de kennis van een groot aantal feiten in de tijd en de ruimte. En hoe beter wij op de hoogte zijn van de ontwikkeling van de maatschappij en van de ontwik-



keling van onze eigen strijd, van de proletariese klassenstrijd, des te gemakkeliker is het voor ons om in te zien welke kant de ontwikkeling van de maatschappij uitgaat en hoe wij daarin moeten handelen. Want het is zeker wel iets dat gij allen zult beamen wanneer ik zeg, dat wij de taktiek niet vrij kiezen, dat wij niet handelen in vrije wil, maar dat wij handelen zoals wij moeten, dat onze handelingen, onze daden bepaald worden door de maatschappelike verhoudingen en omstandigheden, door de kracht van onze tegenstanders en de richting van de maatschappelike ontwikkeling". Dr. Max Adler betoogt in zijn studie over „Marx als denker" dat de proletariese politiek toegepaste wetenschap is, en dat de doeleinden dezer politiek niets anders zijn „als de door de wetenschap blootgelegde maatschappelike ontwikkeling in de vorm van de bewuste aktie".
En wat leert nu de wetenschap omtrent de gang en het stadium der maatschappelike ontwikkeling ? In hoofdzaak dit: dat de arbeid zich voortdurend meer samentrekt in grootbedrijven en in die bedrijven steeds minder individueel of individualisties en steeds meer maatschappelik of socialisties wordt, terwijl het bezit der voortbrengingsmiddelen en de verdeling der voortbrengselen nog geheel individueel of individualisties zijn gebleven l), — dat het kapitalisme zelf de klasse der bezitlozen, der op loonarbeid aangewezenen, steeds groter, steeds talrijker maakt, en dat deze klasse zo omvangrijk is geworden, dat zij door haar aantal verreweg de sterkste klasse is, — dat het kapitalisme in toenemende mate aan de vrouw in het gezin haar arbeid ontrukt en daarmede de vrouwen tot loonarbeid drijft, — dat in toenemende mate mèt de socialisering van de arbeid en de samentrekking der bedrijven ter ene zijde het maatschappelik bezit zich bij een naar verhouding steeds afnemend aantal personen ophoopt en ter andere zijde de maatschappelike arbeid voortdurend meer van de steeds toenemende bezitlozenklasse afhankelik wordt en door deze klasse wordt beheerst, — dat de vruchten van het bezit voor de bezittende klasse onbeperkte welvaart op ieder gebied en een steeds toenemende overdaad zijn en de vruchten der bezitloosheid voor de bezitloze klasse steeds pijnliker en steeds ondrageliker wordende welvaarts-
') Deze tegenstelling wordt steeds meer ondragelik en onhoudbaar; haar oplossing zal moeten zijn, dat ook het bezit der voortbrengingsmiddelen en de verdeling der voortbrengselen maatschappelik of socialisties worden; de arbeidersklasse is geschiedkundig aangewezen, deze oplossing te bewerkstelligen.



tekorten zijn op ieder terrein, met zich brengende onvoldoende huisvesting, onvoldoende voeding en kleding, onvoldoende ontwikkeling, onvoldoend geestelik genot, vroege kinderarbeid, vroege dood, — en dat met de groei dezer tegenstellingen de bezittende klasse in toenemende mate voor de maatschappelike arbeid overbodig wordt.
De klassenstrijdende arbeidersbeweging in al haar organisatieonderdelen gaat bij haar strijd en bij al haar verdere arbeid uit van de kennis der maatschappelike ontwikkelingsfeiten en der maatschappelike ontwikkelingsbeweging en -strekking, door de samenlevingswetenschap haar verstrekt. Zij sluit bij die kennis aan en past die wetenschap toe. Haar aktie is derhalve bewuste toepassing der wetenschap. Maar juist daarom is voor haar de politieke strijd de belangrijkste: in de vakverenigingen voeren delen der arbeidersklasse in de regel strijd alleen tegen enkele groepen van ondernemers, de gehele arbeidersklasse kan alleen op staatkundig terrein gemeenschappelik strijd voeren omdat zij alleen daar haar solidaire belangen tegenover de ganse bezittende klasse kan verdedigen en omdat de bezittende klasse zelve de staat gemaakt heeft tot de voornaamste en sterkste verdediger van haar bezit en van al haar daaruit voortkomende belangen.
Bij deze strijd vindt de klassenstrijdende arbeidersbeweging haar tegenstanders in zeer uiteenlopende groepen en partijen verenigd l). Het meest aansluitend aan de wetenschappelik-aangewezen maatschappelike ontwikkelingsgang en daarbij het meest positief partij trekkend vóór de handhaving, vóór het konserveren, van de kapitalistiese grondslagen en de kapitalistiese organisatie der tegenwoordige maatschappij, zijn de Vrij-Uberale Partij en de nieuwe (de hoeveelste? ook de laatste?) partij van TREUB (de Ekonomiese Bond) principieel de voornaamste tegenstanders der sociaal-demokratie; het noodlot dezer partijen is evenwel, dat zij ter wille van haar eigen bestaan s) het bestaan van de maatschappelike klassenstrijd moeten lochenen en daardoor weer haar eigen kracht ver-
') Ten gevolge van de geringe omvang der beschikbare plaatsruimte zullen hier alleen nederlandse partijen behandeld kunnen worden.
*) „haar eigen bestaan" —; immers zij moeten trachten aanhangers te vinden onder door het kapitalisme onderdrukte groepen, die zich anders van haar zouden afwenden; hoe gering zou anders het aantal hunner aanhangers zijnl?



lammen, en dat haar burgerlike tegenstanders haar positief konservatisme (in de zo-even genoemde betekenis) kunnen aanvatten om, met terzijdestelling van haar vooruitstrevende opvattingen omtrent de noodzakelikheid van bevordering der ekonomiese en maatschappelike ontwikkeling, haar als konservatieve en reaktionaire partijen te brandmerken.
Alle andere burgerlijke partijen, die de sociaal-demokratie bestrijden en zich aanhang trachten te verwerven niet het minst door zich aan te dienen als de beste afweerders van het socialisme en de beste verdedigers en beschermers der bestaande orde, hebben dit met elkander gemeen, dat zij haar kracht zoeken, behalve in de aanprijzing van haar voortreffelikheid in anti-socialisme, ook in het „demokraties" koncessies doen aan de arbeidersklasse en de sociaal-demokratie. Ongetwijfeld bereiken zij daar dit mee, dat zij daardoor de onmiddellike aansluiting bij de klassenstrijdende arbeidersbeweging in meerdere of mindere mate belemmeren en de onmiddellike macht en invloed dier beweging meer of minder beperken. Maar even ongetwijfeld bereiken zij daarmee tevens, dat de organisatie van het proletariaat voortdurend groter en machtiger wordt, dat de materieele en geestelike toestand der arbeidersklasse (zij het ook in zeer onvoldoende mate) verbetert en dat de invloed der arbeidersklasse in al die partijen regelmatig groter wordt. — Al deze tegenstanders, onderling konkurrenten in antisocialisme, zijn dientengevolge in het diepste wezen der zaak onze onvrijwillige en verkapte bondgenoten. Bondgenoten evenwel, wier teorie en praktijk niet ongaarne door ons worden bestreden en wier vermoede aanhangers wij evenals in 1913 straks bij de algemene verkiezingen met enig leedvermaak tegenover deze partijen op onze kandidaten zullen zien stemmen. De werkelikheid is soms vol ironie I
De Sociaal- Democratiese Arbeiders-Party in Nederland werd gesticht de 26 Augustus 1894 te Zwolle. De oproeping tot deze vergadering ging uit van de volgende 12 socialisten (later de 12 apostelen genoemd): L. Cohen, J. A. Fortuyn, A. H. Gerhard, F. van der Goes, W. P. G. Helsdingen, H. van Kol, H. Polak, J. H. Schaper, H. Spiekman, P. J. Troelstra, H. J. van der Vegt en W. H. Vliegen. Als formule van toelating stelden deze 12 socialisten voor: „Vergadering tot regeling der organisatie van alle demokratiese socialisten, d.w.z. van diegenen, die zoowel op



politiek als op ekonomies gebied het gemeenschappelik bezit der produktiemiddelen nastreven en die dus ook het kiesrecht willen veroveren en gebruiken als wapen in de klassestrijd"'.
De stichting der S. D. A.P. had plaats juist 25 jaar nadat (in 1869) de eerste nederlandse sektie der Internationale was opgericht. In die 25 jaren waren er veel beroering, veel oproerigheden en veel beweging tot otganisatie en stelselmatige aktie in de nederlandse arbeidersklasse geweest. In hetzelfde jaar 1871, waarin de verschillende nederlandse sekties der Internationale zich hadden verenigd tot de nederlandse afdeling der Internationale onder de naam van Nederlands Werklieden-Verbond, werd door enige verenigingen, die met dit allereerst-internationale standpunt van het N. W. V. niet meegingen, het Algemeen Nederlands Werklieden Verbond gesticht (met 740 leden), en werd tevens een eerste uitsluitend staatkundige arbeidersvereniging opgericht onder de naam van de „Demokratiese Vereniging". — De uiteenval der Internationale na het Haagse Internationale Kongres' in 1872 ontnam aan het N. W. V. zijn onmiddellike bestaansvoorwaarde en bevorderde de snelle ontwikkeling van het Algemeen Nederlands Werklieden-Verbond. Met deze ontwikkeling, die onvoldoende werd geleid, ging evenwel gepaard de bijeenvoeging van onverenigbare inzichten, — met het gevolg, dat een deel der leden en verenigingen zich in 1877 afscheidde en zich met andere verenigingen tot het werkliedenverbond Patrimonium verenigde, en dat een andere groep zich in 1878 afscheidde en zich met anderen verbond tot de Sociaal-Demokratiese Vereniging, die het duitse sociaaldemokratiese té Gotha vastgestelde beginselprogram overnam en daarnaast een program van aktie voor Nederland samenstelde (zie bijlage I). Van toen af waren er dus een „gematigde" (A. N. W. B.), een kristelike (Patrimonium) en een socialistiese (S. D. V.) arbeidersbeweging. Daarvan ging de eerste in de eerstvolgende jaren hard achteruit en ontwikkelden de beide anderen zich zeer voorspoedig. Deze voorspoedige ontwikkeling bracht de Rooms-Katholieken in 1888 tot de oprichting van de Nederlandse Rooms-Katholieke Volksbond.
De Sociaal-Demokratiese Vereniging (aan de andere genoemde delen der arbeidersbeweging kan in het verband van dit geschrift en met het oog op de beschikbare ruimte geen verdere aandacht worden gewijd) ontwikkelde zich door aaneensluiting van overeenkomstige verenigingen tot de Sociaal-Demokratiese Bond (1881),



wier statuten evenwel niet de goedkeuring]) van het Ministerie Heemskerk konden erlangen, maar die in het in 1879 opgerichte weekblad „Recht voor Allen" (opgericht onder leiding van Domela NlEUWENHUlS en W. C. DE graaff) een invloedrijk propagandaorgaan bezat en een grote invloed op de steeds onrustiger wordende arbeidersbevolking had. Naarmate de S.' D. B. sterker werd en mede onder invloed van de vervolgingen der socialisten het optreden van de bond vinniger, kwam er in de bond zelf verzet tegen de steeds meer anarchisties-wordende leiding van de bond. In 1893 leidde dit tot een botsing: het Groninger Kongres van de S. D. B. bande alle parlementaire aktie uit de bond. En na vergeefse pogingen van de voorstanders van de politieke klassenstrijd om de S. D. B. tot andere gedachten te brengen, verlieten deze de bond en stichtten in 1894 te Zwolle de Sociaal-Demokratiese Arbeiders-Partij.
De S. D. A. P. begon met 63 personen, telde op haar eerste kongres te Deventer (1895) 26 afdelingen met 700 leden, op haar vijfde kongres te Leeuwarden (1899) 55 afdelingen met 2500 leden 2), en onmiddellik voor het uitbreken van de wereldoorlog 408 afdelingen met 26870 leden. Daarna daalde het ledental onder invloed van de oorlog tot 24018 op 31 Maart 1915 om van toen af weer te stijgen in steeds sneller tempo tot 30089 op 31 Maart 1918 (bij de aanvang der verkiezingsaktie in 1913 op 31 Maart telde de S.D. A.P. 17431 leden).
Op haar eerste kongres te Deventer in 1895 stelde de S. D. A. P. haar beginselprogram vast. Op haar kongres te Leiden in 1912 bracht zij daarin de nodig-geworden veranderingen (zie Bijlage II). — Haar eerste verkiezingsprogram stelde zij vast op haar kongres tè Arnhem in 1897. Het verkiezingsprogram voor de algemene verkiezingen van 1918 stelde zij vast op haar kongres te Arnhem in dit jaar.
De politieke lichamen, waarin de S. D. A. P. haar vertegenwoordigers heeft weten verkozen te zien, zijn: de Eerste Kamer (3 verteg.), de Tweede Kamer (15 verteg.), de Provinciale Staten (70 verteg., 1 lid van Ged. Staten) en de Gemeenteraden (400 verteg., 20 wethouders, 1 burgemeester).
') Sedert plaatste de S. D. B. aan het hoofd der van hem uitgaande stukken: „Soc. Dem. Bond, niet goedgekeurd bij Koninklik Besluit van 23 Maart 1884".
') In 1900 loste de Soc. Bond, zoals de Soc. Dem. Bond zich na 1893 noemde, zich in de S. D. A. P. op.



Met de zeer kort aangegeven, in korte tijd snel gegroeide machtsvermeerdering achter zich gaat de S. D. A. P. in Nederland nu, bewust van haar macht, bewust van haar plicht en bewust van haar verantwoordelikheid, rustig en ernstig de verkiezingen van 1918 in, de te verwachten nieuwe staatkundige machtsverhoudingen tegemoet, — zich daarbij ten volle rekenschap gevende van de overwegende betekenis der internationale gebeurtenissen, — en derhalve ook in haar verkiezingsprogram, waarvan slechts enkele voorname hoofdpunten nog nader kunnen worden aangestipt, de internationale vraagstukken vooropstellende.
De Wereldvrede
De wereldoorlog van 1914 heeft ook het vraagstuk van de wereldvrede opnieuw en in een nieuwe vorm aan de orde gesteld. Op dit ogenblik is dat vraagstuk tweeledig en omvat het de problemen, neergelegd in deze beide vragen: hoe en wanneer zal deze oorlog (kunnen) eindigen? hoe zal de op deze oorlog volgende vrede een blijvende wereldvrede (kunnen) worden?
Op de eerste probleem-vraag zullen de feiten het antwoord moeten geven. Er zijn in deze oorlog nog niet vele verwachtingen uitgekomen. Alleen is uitgekomen de verwachting van hen, die reeds spoedig inzagen, dat deze oorlog lang zou duren omdat niet een der beide strijdende partijen sterk genoeg was voor een snelle spoedige beslissende overwinning, en dat er altans in afzienbare tijd geen andere macht dan de militaire zou zijn, in staat om een einde aan de oorlog te maken. De tusschenkomst van „bevriende" neutralen,... niemand denkt meer aan de mogelikheid daarvan, voor zolang niet de beide oorlogende partijen de voortzetting van de oorlog onmogelik zullen achten. De invloed van partikuliere vredesbemiddelaars, de krachtigste vredesbeweging inbegrepen, is in de oorlogvoerende landen gelijk nul. Ook de sociaal-demokratie mist de macht om de komst van de vrede te bespoedigen: Stockholm gaf daar het bewijs van. Wat anders dan de gang zelf van de oorlog kan dan bepalen, hoe en wanneer de oorlog zal eindigen?
Ongetwijfeld, teoreties bestaat de mogelikheid dat de arbeidersklasse in de oorlogvoerende landen zal weigeren, langer aan het oorlogswerk deel te nemen. Teoreties is het denkbaar, dat de oorlog de klassentegenstellingen zó zal verscherpen, dat daardoor een maatschappelike ómwentelingsbeweging ontstaat. Maar waar



zijn de verschijnselen, die er op wijzen dat die mogelikheid en dat denkbare ook maar in het voorbereidingsstadium der verwezenliking zijn aangekomen? Ze ontbreken. En geen wonder: de valiede mannen van 17 tot 40 jaar zijn in militaire dienst en worden door de oorlog zelf in dat dienstverband bijeengehouden, — de vrouwen van 17 tot 40 jaar zijn ter vervanging der mannen in een ongewoon arbeidsverband gebracht, dat haar geestelik en lichamelik vasthoudt en haar bovendien met een behoorlik loon een dragelik levensonderhoud verstrekt, — en de onderwerping van het gehele maatschappelike leven aan de oorlog en het oorlogsbedrijf is volkomen. Zeker, de nu nog ontbrekende verschijnselen ener naderende maatschappelike omwentelingsbeweging zullen zich in de loop der oorlogsjaren nog kunnen voordoen: de snelheid der maatschappelike ontwikkelingsbeweging kan moeilik vooruit worden bepaald. Maar zolang dergelike verschijnselen ontbreken, is ook de mogelikheid ener zodanige omwenteling in de oorlogvoerende landen afwezig.
Dit inziende, heeft de S. D. A. P. ook in haar verkiezingsprogram zich onthouden van het stellen van eisen of het opwekken van verwachtingen betreffende een mogelike oorlogsverkorting door vredesbemiddeling of door zelfstandige socialistiese aktie.
Wel heeft zij aangegeven, welk antwoord gegeven moet worden op de tweede probleem-vraag', „hoe zal de op deze oorlog volgende vrede een blijvende wereldvrede (kunnen) worden?" of liever, zij geeft aan, welke twee hoofdvoorwaarden daartoe vervuld moeten worden, nl. „de stichting ener internationale rechtsorde en internationale ontwapening"'' Zonder de inwilliging dezer twee hoofdvoorwaarden is een blijvende wereldvrede feitelik onmogelik, omdat de wedijver en de naijver van twee of meer konkurrerende statengroepen onvermijdelik ten gevolge moeten hebben, dat zij zich op elk terrein zo sterk mogelik tegenover elkander maken, en omdat na verloop van een groter of kleiner aantal jaren de tot het hoogste opgevoerde innerlike kracht van iedere dier bonden een beletsel voor de verdere ontwikkeling der anderen zal moeten worden, welk beletsel slechts door een geweldsstrijd zal kunnen worden uit de weg geruimd, wat slechts weer mogelik zal zijn bij de meest uitgebreide militaire bewapening en voorbereiding. Het inzicht hierin is de allereerste hoofdreden geweest voor de inmenging van Amerika in de oorlog en is nog de grote hoofdreden van het voornemen der Entente om de oorlog tot een



militaire beslissing toe voort te zetten, — een inzicht dat ook de sociaal-demokraten in de Ententelanden delen 1).
Zoals de zaken op dit ogenblik staan, is het niet mogelik, anders dan op grond van door sympathieën ingegeven veronderstellingen aan te geven, welke militaire beslissing een einde aan deze oorlog zal maken.
Maar wèl is nu reeds te zeggen, dat, indien deze oorlog mocht eindigen met een vrede, die met berust op een algemene internationale rechtsorde en de algemene internationale ontwapening, de socialisten van alle landen de strijd daarvoor vóórop op hun strijdprogram zullen brengen.
Het vrouwenvraagstuk
Het tweede overwegend-belangrijke vraagstuk, door de wereldoorlog van 1914 aan de orde gesteld als een vraagstuk, dat een zeer spoedige oplossing van node heeft, is het vrouwenvraagstuk. Dit vraagstuk is niet nieuw, maar de oorlog heeft het meer dan enig ander vraagstuk tot een geweldige omvang doen uitdijen en zijn oplossing urgent gemaakt.
Het vrouwenvraagstuk ontstond, toen het kapitalisme allerlei rproduktieve arbeid, die de vrouwen tehuis verrichtten, ging overbrengen naar zijn bedrijven en de vrouwen, aan wie deze arbeid door het kapitalisties industrialiseringsproces was ontnomen, tot maatschappelike loonarbeid of tot een leven zonder maatschappelik-nuttige arbeid dwong. De vrouw werd daardoor op de arbeidsmarkt de konkurrent van de man, en de ondernemer speelde deze konkurrentie tegen vrouw en man beide uit, voornamelik door een lagere loonwaardering van de vrouwenarbeid met als gevolg de loondrukking voor de man.
') Ook in dit opzicht is er nog een onverzoenlike tegenstelling tussen Duitsland en de Entente: Duitsland heeft voor een groot deel door eigen militaire machtsprestaties en voor een klein deel door de ineenstorting van het tsaristiese Rusland een zo grote uitbreiding aan zijn grondgebied in Europa weten te geven en zijn staatkundige macht in de wereld daardoor zozeer weten te vergroten, dat het zonder bezwaar vrede zou kunnen sluiten, altans indien het daarbij het vrge recht van de meest uitgebreide militaire bewapening zou behouden zowel ter beveiliging van het nieuwe Groot-Duitsland als ter voorbereiding van voortgezette machtsuitbreiding in en buiten Europa — Dergelike belangen, overwegende levensbelangen van het kapitalistiese groot-Duitsland, staan onverzoenlik tegenover die der Entente.



Dit optreden van de vrouw op de maatschappelike arbeidsmarkt zou zich tot een meer of minder ingewikkeld arbeidsvraagstuk hebben beperkt, indien de kapitalistiese samenleving de vrouw evenals de man uitsluitend als leverancier van maatschappelike arbeid had kunnen beschouwen en behandelen. Doch daar verzette zich het natuurlik vrouwenleven zelf tegen. En daar verzette zich ook het algemeen maatschappelik belang tegen bij £en goede maatschappelike zorg voor de vrouw als moeder. Dientengevolge koppelde zich aan het vrouwenvraagstuk als arbeidsvraagstuk een ander voor het leven der vrouw en voor het leven der maatschappij oneindig veel belangrijker vraagstuk vast, nl. dat der samenvoeging van het onafwijsbaar belang van de vrouw en de maatschappij bij maatschappelike vrouwenarbeid en het even onafwijsbaar belang van beiden bij een goede maatschappelike zorg voor de vrouw als moeder.
Voor de vrouwen zelve is er nog een derde vraagstuk: dat harer verhouding tot de maatschappij en haar ontwikkeling, m. a. w. dat harer plaatsneming in de maatschappelike klassenstrijd. Een vraagstuk dat op eenvoudige wijze aangegeven kan worden in de vorm van deze vraag: is het een algemeen vrouwenbelang, dat de kapitalistiese maatschappij omgebouwd wordt tot een socialistiese ? — De georganiseerde arbeidersvrouwen beantwoorden die vraag bevestigend. De andere vrouwenorganisaties ontwijken het antwoord daarop.
De wereldoorlog heeft aan dit drieledige vraagstuk een biezondere betekenis verleend en een buitengewone omvang gegeven. De maatschappelike vrouwenarbeid is vooral in de oorlogvoerende landen reusachtig toegenomen: de oorlog eiste de mannen op voor het oorlogswerk en kon de beschikking over hen slechts verkrijgen door hun arbeid over te dragen op de vrouwen. De maatschappelike zorg voor de vrouw als moeder is in merkwaardige omvang uitgebreid geworden: onder de oorlogsdwang van behoefte aan vrouwenarbeid kwam de Overheid tot ingrijpende maatregelen in zake de verzorging van kinderen, en onder invloed van het inzicht dat het belang der (kapitalistiese) samenleving eist, dat het geboortenaantal zoveel mogelik „op peil" wordt gehouden, nam de Overheid eveneens vérstrekkende maatregelen in 't belang der zwangere en der zogende vrouw. En tevens heeft het reusachtige verlies aan mannen van 17 tot 40 jaar in wetenschappelike, militaire en regerings-kringen vooral in Duitsland een



beweging gaande gemaakt, die het herstel der geleden verliezen in de kortst mogelike tijd wil bevorderen door Overheidsbemoeiing met de mensenteelt, o. a. door de wettelike bevordering van ,.bijhuwelijken" en door de Overheidszorg voor de uit dergelike huwelijken geboren kinderen.
De plaatsruimte laat niet toe, uitvoerig op dit grote vraagstuk in te gaan. Daarom slechts het volgende.
Indien op eenig gebied de heilloze werking van de kapitalistiese maatschappij-orde onder invloed van de oorlog duidelik is geworden, dan is het zeker wel op dal van de vrouwenarbeid en het vrouwenleven. Na de man is nu de vrouw aan de beurt gekomen, om ten behoeve van het kapitalisme en tot instandhouding der maatschappelike „orde" lichamelik en geestelik te worden geëxploiteerd en uitgebuit. Ook met het persoonlik belang van de vrouw bij de hoogst mogelike ontwikkeling van haar aanleg en haar gaven en bij het maatschappelik nuttigst gebruik daarvan houdt de kapitalistiese maatschappij geen rekening. En tot een volledig nuttig gebruik van aller vrouwen vol-ontwikkelde gaven en arbeidskracht is de maatschappij van tans niet in staat; zij zal daar ook nooit toe in staat zijn, omdat de kapitalistiese „orde" berust op klassentegenstellingen, op de bevoorrechting van een klein deel der mensen, niet op grond van hun persoonlike gaven maar .op grond van hun bezit, boven de grote massa.
Intussen, de vrouwen worden aldus in massaas in de maatschappelike strijd geworpen. Het kiesrecht zal men haar niet lang meer kunnen onthouden. En evenals het kapitalisme, ten eigen bate het proletariaat voortbrengende, dat proletariaat tot zijn gevaarlikste vijand heeft doen opgroeien, zo is het kapitalisme tans bezig, de vrouwen ten eigen bate exploiterende, tegelijkertijd deze vrouwen op te voeden tot geweldige tegenstanders. De vrouwen tot het inzicht te brengen van het spel, dat de kapitalistiese ontwikkeling met haar spelen wil, en van het socialisties verzet, dat daartegen nodig is, zal in de komende jaren een der voornaamste opgaven der socialistiese propaganda moeten zijn.
De demokratisering van het staatsbestuur
Duideliker dan te voren heeft de wereldoorlog van 1914 aangetoond, welk een ramp voor de volkren de onvoldoende invloed



der volkren op het staatsbestuur is, en welke nadelen en ellenden voortvloeien uit de onvoldoende vervulling der Overheidstaak.
Het sterkst is dat uitgekomen in de buitenlandse politiek en in de woning- en levensmiddelenvoorziemng.
Op de buitenlandse politiek, werkende met het stelsel der geheime diplomatie, hebben de volkren en de volksvertegenwoordigingen niet de minste invloed. De strijd tussen de oorlogvoerende partijen over de schuld van het uitbreken van de oorlog heeft, — al zijn lang niet alle stukken openbaargemaakt, — toch gelegenheid gegeven, een oordeel te vellen over de onverantwoordelikheid en de onhoudbaarheid van het stelsel der geheime diplomatie, — een stelsel dat de beslissing over de allervoornaamste levensvragen der volkren overlaat aan een klein aantal vertegenwoordigers der heersende klasse, — een stelsel dat in lijnrechte strijd is met de beginselen van medezeggenschap der volksvertegenwooidiging, gehuldigd in de binnenlandse staatkunde. Een ieder, die de openbaargemaakte geheime diplomatieke stukken, waardoor beslist werd over oorlog of vrede, gelezen heeft, heeft daardoor ongetwijfeld ook deze overtuiging gekregen: dat de behandeling dier zaken door de volkren zelf door middel hunner vertegenwoordigingen ernstiger zou zijn geweest, meer gelet zou hebben op de enorme levensbelangen der volkeren, en... nooit op een vredebreuk zou zijn uitgeloopen.
Maar met de afschaffing van het stelsel der geheime diplomatie en de behandeling der buitenlandse staatkunde onder onmiddellik toezicht der volksvertegenwoordigingen is men er nog niet. De leiders der buitenlandse staatkunde en de buitenlandse vertegenwoordigers moeten ophouden een afgesloten kaste te vormen, die met het wezenlike volksleven niet de geringste aanraking heeft en geleidelik, vaak reeds zeer spoedig, een vreemde is in eigen land en onder eigen volk. Evenals de ministers voortkomen uit de meest aktieve deelnemers aan het openbare leven en na hun ministerschap zich weer daarbij voegen, zo behoren ook de ministers van buitenlandse zaken en de buitenlandse vertegenwoordigers daaruit voort te komen en telkens weer daaronder terug te keren. Buitenlandse en binnenlandse staatkunde zijn twee onafscheidelik-verbonden onderdelen van één algemeen staatsbestuur geworden en kunnen slechts in voortdurende onderlinge wisselwerking en samenwerking (ook van personen) hun gemeenschappelike taak naar behoren vervullen.



Iets overeenkomstigs geldt de vervulling der Overheidstaak in enige voorname binnenlandse aangelegenheden, met name de woning- en de levensmiddelen-politiek. In beide heeft men in Nederland de Overheid zooveel mogelik ter zijde gelaten. Zowel de woningvoorziening als de levensmiddelenvoorziening zijn ongeveer geheel aan de „vrije markt" en het „partikulier initiatief" overgelaten. Zelfs de woningwet bemoeide zich nog meer met maatregelen tot belemmering van de bouw en de bewoning van hygiënies-slechte woningen dan met maatregelen ter voorziening in de woning-behoefte. De wereldoorlog van 1914 heeft een ieder bewezen, dat de uitschakeling der Overheid èn bij de woningvoorziening èn bij de levensmiddelenvoorziening een fout is. Vóór de wereldoorlog was dat wel reeds bekend aan de slachtoffers van die fout, te vinden in de arbeidersklasse. Maar door de oorlog is die fout ook aan anderen geopenbaard. De geweldigste woningnood 'dwingt nu de Overheid tot ingrijpen, en de bedenkelikste levensmiddelennood drijft de Overheid tot het meest ingrijpend optreden. De anarchie, die op deze gebieden heerste vóór de oorlog maar die alleen voor de overheerste klassen schadelik was, — het onverantwoordelik stelsel van overlating van de voorziening in de allereerste maatschappelike levensbehoeften (zoals woningen en levensmiddelen) aan onverantwoordelike partikulieren, voor wie deze voorziening geen maatschappelike taak is maar een middel tot voorziening in eigen levensonderhoud en zo mogelik tot vorming van kapitaal, — zij wreken zich nu in de'onvoorbereidheid der Overheid voor de haar nu gedwongen opgelegde taak en in de mislukking van tal van Overheidsmaatregelen.
Een niet-verwonderlik maar wel eigenaardig verschijnsel doet zich hierbij voor, nl. dat het voornamelik de gemeentelike Overheid is, wier macht en wier taak in hoge mate vergroot en uitgebreid zijn.
De sociaal-demokratie ziet door de kortelik geschetste gang van zaken de juistheid van haar inzicht bevestigd, dat alleen de maatschappij zelve en de door haar ingestelde organen in staat zijn om de voorziening in de algemene maatschappelike behoeften behoorlik te regelen en de goede gang daarvan te waarborgen. En volkomen logies verlangt daarom de S. D. A. P. in haar laatstvastgesteld. Verkiezingsprogram, dat de Overheid deze door de oorlog haar opgelegde taak als een blijvende verplichte maatschappelike taak zal blijven vervullen. Waarbij dan tevens de



zo-even ontwikkelde eis van de grootst mogelike demokratisering van het bestuur zal moeten worden verwezenlikt.
De volksontwikkeling
De wereldoorlog heeft het grote belang der verbetering van de volksontwikkeling helaas op de achtergrond gedrongen. Helaas! maar ook natuurlik! Het geld, dat voor het militarisme wordt uitgegeven, is altijd een beletsel geweest voor de volksontwikkeling, die eveneens slechts tegen beschikbaarstelling van zeer veel geld werkelik goed kan worden verzorgd. Nu het geld voor het militarisme met ongeloofelike hoeveelheden en bedragen wordt verbruikt, blijft er voor de volksontwikkeling niet veel over.
De meergegoeden hebben voor de ontwikkeling hunner kinderen en voor zichzelf daar geen last van. De overheerste maatschappelike klassen daarentegen zijn ook hiervan weer de slachtoffers, en met hen het onderwijzend personeel van de lagere algemeenontwikkelende en vak-onderwijs-inrichtingen.
De S. D. A. P. denkt er niet aan, daarin te berusten. En met kracht zal zij in de komende jaren propaganda maken voor de verbetering der volksontwikkeling, o.a. voor de verwezenliking der eisen, opgenomen in haar Verkiezingsprogram van 1918.
De plaatsruimte noopt tot beëindiging van dit geschrift, dat zich tot enige hoofdzaken moest bepalen en deze slechts kort kon behandelen, maar dat er naar gestreefd heeft, vooral te doen uitkomen, welke grote en verantwoordelike taak door de geschiedkundige ontwikkeling is toevertrouwd aan de sociaal-demokratie, zelve weer een voortbrengsel dier ontwikkeling.



BIJLAGE I
Het program der Sociaal-Demokratiese Vereniging van 1887 stelde de volgende eisen voor de grondslagen van de Staat:
1. Algemeen gelijk direkt kies- en stemrecht voor alle verkiezingen in staat en gemeente.
2. Direkte wetgeving door het volk. Beslissing over oorlog en vrede door het vöik;
3. Algemene weerplicht en afschaffing van de staande legers.
4. Afschaffing van alle wetten die de vrije uiting van meningen in pers en vergaderingen beperken.
5. Rechtspraak door het volk, verplicht en onvoorwaardelik voor elke staatsburger.
6. Algemene leerplicht met kosteloos onderwijs door de staat. Scheiding tussen kerk en staat.
7. Progressief suksessierecht, waardoor de grondslag moet gelegd worden van algemene produktieve associatie. Om dit doel spoediger te bereiken:
8. Een enkele progressieve inkomstenbelasting voor staat en gemeente ter vervanging van alle bestaande belastingen.
9. Onbeperkt recht van vereniging.
10. Een normale arbeidsdag overeenkomstig de behoeften dèr maatschappij. De staat is verplicht de rustdag zooveel mogelijk voor ieder burger te handhaven.
tl. Verbod van kinderarbeid en van alle vrouwenarbeid, dewelke schadelik voor gezondheid, opvoeding en zedelikheid is.
12. Wet op de arbeid. Strenge kontröle op alle woningen, werkplaatsen en levensmiddelen.
13. Regeling van de arbeid in gevangenissen.
14. Eigen bestuur van alle hulp- en ondersteuningskassen voor arbeiders.



BIJLAGE II
A Beginselprogram, vastgesteld te Deventer in 1895
„De ontwikkeling der maatschappij heeft geleid tot kapitalistische voortbrengingswijze, waarbij de grond en de andere arbeidsmiddelen zich bevinden in handen van enkele personen, tegenover welke zich de klasse heeft gevormd van hen, die, van alle bezit ontbloot, totaal van de bezittende klasse afhankelijk zijn.
„Deze kapitalistische voortbrengingswijze heeft tengevolge, dat de bezittende klasse zich steeds meer en meer verrijkt ten koste der niet-bezitters, wier armoede toeneemt met hun groeiend aantal en die worden vermeerderd met die leden van den ondergaanden middelstand, welke, door de onmogelijkheid om de konkurrentie tegen het groot-kapitaal vol te houden, hun klein bezit hebben verloren en tot proletariërs zijn gemaakt.
„Toenemende werkloosheid tegenover overmatig lange arbeidsdagen ; gebrek aan koopkracht bij de massa, waardoor de ontzaglijke vermeerdering van het maatschappelijk arbeidsvermogen haar niet ten goede komt, en de snelle opeenvolging van krisissen en faillissementen bewijst, dat onder het stelsel der bestaande partikuliere voortbrengingswijze de menschheid de produktie niet meer kan beheerschen.
„Nevens deze teekenen van ondergang der bestaande voortbrengingswijze voeren de noodzakelijkheid om de machinerie op groote schaal in exploitatie te brengen, de snelle samentrekking van alle arbeidsmiddelen in handen van een steeds kleiner wordend getal personen en de vereeniging van dezen tot alle konkurrentie doodende maatschappijen (trusts enz.) noodwendig tot de maat-



schappelijke organisatie der voortbrenging (socialistische maatschappij).
„Onder den invloed dezer ekonomische revolutie heeft een deel van het proletariaat zich vereenigd met het doel om de totstandkoming der socialistische voortbrengingswijze te bevorderen.
„Bij dit streven stuit het op den tegenstand der bezittende klasse, die hierbij gebruik maakt van de staatsmacht, om het bestaande ekonomische stelsel te handhaven, waarbij zij steunt op dat gedeelte van het proletariaat, dat nog niet tot bewustheid van zijn taak als revolutionnaire klasse is gekomen.
„Hieruit. heeft zich de klassenstrijd ontwikkeld, die zich zoowel openbaart in den strijd eener zelfstandige arbeiderspartij om de politieke macht en ter opwekking van het klassebewustzijn bij de arbeiders, als in den strijd der vakvereenigingen tegen de patroons ter verkrijging van verbeterde arbeidsvoorwaarden.
„Het is de internationale sociaal-demokratie, waarin de arbeiders der geheele wereld, die tot bewustzijn van hun taak in den klassenstrijd zijn gekomen, zich hebben georganiseerd.
„De Sociaal-Demokratische Arbeiders-Partij stelt zich ten doel, ook het Nederlandsche proletariaat te doen deelnemen aan dien internationalen strijd der arbeidende klasse.
„Zij wil daarbij zooveel mogelijk elke ekonomische of politieke beweging der arbeiders ter yerkrijging van betere levensvoorwaarden zoodanig ondersteunen, dat daardoor hun klassebewustzijn wordt opgewekt en hunne macht tegenover de bezittende klasse wordt versterkt.
„Zoolang het den arbeiders nog niet mogelijk is de staatsmacht in handen te nemen, zal zij trachten, alle politieke rechten te veroveren en dezen te gebruiken, zoowel om het geheele proletariaat in den klassenstrijd te organiseeren, als om invloed te verkrijgen op de wetgeving tef invoering van onmiddellijke verbeteringen in den toestand der niet-bezittende klasse en ter bespoediging der ekonomische revolutie".
B Beginselprogram, vastgesteld te Leiden in 1912
De ontwikkeling der maatschappij heeft geleid tot de kapitalistische voortbrengingswijze, waarin de massa der voortbrengers



is gescheiden van de voortbrengingsmiddelen. Deze zijn voor hunne bezitters- het middel om winst te maken uit den arbeid der arbeiders, die ter voorziening in hun levensonderhoud verplicht zijn, hunne arbeidskracht te verkoopen. Twee klassen, het proletariaat en de kapitalistische klasse, staan aldus in duurzame belangentegenstelling tegenover elkaar.
In dit stelsel dwingen konkurrentie en winstbejag tot voortdurende verbetering der techniek ter besparing van arbeidsloon. Het leidt tot opeenbooping van rijkdom bij de kapitalistische klasse, tegenover armoede, onzekerheid van bestaan en afhankelijkheid, afmattenden, geestdoodenden en ongezonden arbeid van mannen en vrouwen, onmatig langen arbeidstijd naast werkeloosheid; kinderarbeid; vernietiging van het gezinsleven en teruggang van het lichamelijk weerstandsvermogen bij het proletariaat; tot voortwoekerend pauperisme en prostitutie, alcoholisme en misdaad. Zoo is de arbeidersklasse, waar de kapitalistische winsthonger niet door haar tegenstand wordt gebreideld, ten prooi aan toenemende ontaarding en ellende, alleen beperkt door de natuurlijke grenzen van menschelijke ontbering en door de eischen van het kapitalistisch belang zelf. De wanverhouding tusschen de toenemende produktiviteit van den arbeid en de geringe koopkracht der massa, en het gemis aan maatschappelijke regeling der voortbrenging leiden telkens weer tot krisissen in het bedrijfsleven, die deze aan het wezen der kapitalistische warenproductie verbonden strekkingen nog verscherpen.
Dit wekt verzet bij het proletariaat, dat zich organiseert, zoowel in vak-vereenigingen als op politiek gebied en daarbij meer en meer tot het besef komt van zijne taak, om het kapitalisme als stelsel te bestrijden en de leiding der maatschappij van de kapitalistische klasse over te nemen. Bij haar strijd om politieke rechten en sociale hervorming toch, stuit de arbeidersklasse, zoolang zij de maatschappij niet beheerscht, op de overmacht der heerschende klasse, die niet dan noodgedwongen, onder den invloed der wassende macht van het proletariaat, aan zijne eischen tegemoet komt en daarbij niet verder gaat, dan de handhaving harer heerschappij en het wezen van het kapitalistische stelsel het gedoogen.
Intusschen schept de kapitalistische ontwikkeling zelve de ekonomische voorwaarden voor een nieuw stelsel van voortbrenging, niet berustend op uitbuiting eener klasse door eene andere, maar op maatschappelijk bezit en beheer der voortbrengingsmiddelen,



waarvan het doel niet is het maken van winst voor enkelen, door voorziening in de behoeften van allen.
De konkurrentie, in verband met den voortgang der techniek, dwingt steeds meer tot voortbrenging in het groot, vermindert de maatschappelijke beteekenis van het kleinbedrijf en maakt de kleinere ondernemers afhankelijk van het grootbedrijf of tot loonarbeiders.
Hoewel dit proces van bedrijfsconcentratie zich in de landbouwbedrijven tot heden niet op dezelfde wijze vertoont als in die van handel, verkeer en nijverheid, ziet men ook daarin de macht van het kapitaal toenemen, zoowel door de uitbreiding van het pachtstelsel als door den wassenden invloed van industrieele ondernemingen op den landbouw en de beweging naar monopoliseering der markt door het grootkapitaal. Waar verder het agrarisch kleinbedrijf zich naast het grooter bedrijf handhaaft of uitbreidt, gaat dit gepaard met zoodanige ontbering en overarbeid van hen, die daarin hun bestaan vinden, dat het met den algemeenen drang naar een hoogeren levensstandaard in de arbeidersklasse op den duur onvereenigbaar is. Bovendien wordt door de ontwikkeling van het fabriekswezen een steeds grooter deel van het eigenlijk agrarisch bedrijf naar het gebied der industrie overgebracht.
Bij verdere ontwikkeling van het grootbedrijf brengt de konkurrentie de winst in gevaar, hetwelk leidt tot toenemende uitbreiding van het kapitalistisch monopolie en beperking van het gebied der konkurrentie. Meer en meer komen voortbrenging en verkeer onder de heerschappij van het bankkapitaal en wordt de winstheffing onafhankelijk van elke funktie in voortbrenging en ruil. De kapitalist verliest daarmede de beteekenis van bedrijfsleider en wordt slechts een parasiet op de volkswelvaart. Het bedrijf wordt ingericht op een voet, dat het voor overneming door de maatschappij gereed is. Hiermede is de grondslag gelegd, waarop het stelsel der socialistische voortbrenging kan worden gevestigd en van waar uit het over de voortbrenging in haar geheel kan worden uitgebreid.
Intusschen worden verschillende bedrijven uit partikulier in publiek beheer overgebracht, terwijl ook door de koöperatie het terrein van het particulier bedrijf wordt beperkt.
Met deze toenemende mogelijkheid van het socialisme gaan gepaard een wassende aandrang en macht om het te verwezenlijken.
De ontzaglijke vermeerdering van den rijkdom en de weelde



der kapitalisten doen ook de arbeiders hoogere levenseischen stellen, terwijl de opdrijving der woninghuren als gevolg van de opeenhooping der bevolking in de groote steden en de prijsbeweging hun levensstandaard drukken. Door en in den klassenstrijd, mede als gevolg der verhooging van den levensstandaard, dien een deel van het proletariaat zich weet te veroveren, stijgen zijne behoeften tot een peil, waarop hunne bevrediging in het kapitalistische stelsel niet is te bereiken. De tegenstellingen binnen de kapitalistische klasse treden op den achtergrond, naarmate de aandrang der arbeiders naar nieuwe rechten en hervormingen gevaarlijker wordt voor hare heerschappij en het kapitalistische stelsel zelf. Dit uit zich, zoowel in de vorming van patroonsbonden tegenover de vakorganisatie der arbeiders, als op politiek gebied. De kapitaalmagnaten aan het hoofd der reusachtige centralisaties van kapitaal, die door hunne beschikking over grondstoffen, vervoerwezen en bedrijfsmiddelen de geheele maatschappij aan zich schatplichtig maken, weten bestuur en wetgeving aan hunne belangen dienstbaar te maken en drijven de regeeringen den weg op van imperialisme en koloniale politiek met de daaraan verbonden voortgaande verzwaring van militaire lasten en toenemende spanning in de internationale verhoudingen.
Tegelijkertijd groeit ook de macht der arbeiders tegen het kapitalisme. Met de bedrijfs-concentratie gaat gepaard een toenemend overwicht in getalsterkte bij het proletariaat. Als nieuw element ontwikkelt zich daarin de „nieuwe middenstand", technici en beambten van het grootbedrijf, die, wat onzekerheid van bestaan en afhankelijkheid van den kapitalist betreft, met de arbeiders gelijk staan. Daarnaast moeten worden gevoegd de groepen, wier belang, zooal niet direkt tegengesteld aan het kapitalisme, toch niet betrokken is bij de handhaving daarvan. Het proletariaat verkrijgt in en door den klassenstrijd een ervaring, een wetenschappelijke en politieke ontwikkeling, een maatschappelijke en zedelijke verheffing en een uitbreiding en versterking zijner organisatie, die het niet alleen in staat stellen den tegenstand der heerschende klasse te breken, doch het ook rijp maken voor zijne taak, om hare plaats in te nemen. Het is bij dit streven onoverwinnelijk, omdat het daarbij zijne historische taak vervult, de gansche maatschappij te verlossen van een stelsel, dat ekonomisch verouderd en zedelijk veroordeeld is.
Het proletariaat kan den tegenstand der kapitalistische klasse



tegen de overbrenging der bedrijfsmiddelen van partikulier in maatschappelijk bezit slechts breken door de verovering der politieke macht. Voor dit doel hebben zich over de geheele wereld de arbeiders, die tot bewustzijn van hunne taak in den klassenstrijd zijn gekomen, georganiseerd.
De S. D. A. P. in Nederland stelt zich ten doel, het Nederlandsche proletariaat te organiseeren in eene zelfstandige politieke partij telfS deelneming aan dien internationalen strijd der arbeidersklasse. Zij streeft naar eenheid van den proletarischen klassenstrijd en ondersteunt zooveel mogelijk elke ekonomische of politieke beweging der arbeiders ter verkrijging van betere levensvoorwaarden zoodanig, dat daardoor hun klasse-bewustzijn en hunne macht tegenover de bezittende klasse worden versterkt.







v.oeld. 'Zóó . kan een groot artist aandoen. En tot de figuren die zulk een gevóél opwekken, behoort ook -Gustav.è Flaubert....
„In zijn werk ligt de schoonheid niet aan de oppervlakte; 't is geen schoonheid voor jan-en-alleman. Het publiek moet nog, voor die precieuze kunst worden opgeleid, opgevoed, opdat telkens een niéuwe kring van bégrijpers ontsta. Dit is één moeilijk werk./ dat geduld,. eischl. Daarom heeft Mr. Spanjaard met: zijn s,Uren met Fjaubért" een goed werk gedaan; want wf'. hopen en' vérondsrstellen . dat hy met dit boek weer een nieuwen kring in het publiek zal bereiken en vormen., •
,;Eeh . „Inletólme tot de kunst van Flaubert" zouden wij het willen noemen, omdat het den Weg tot begrip van het werk van dezen grooten artist voor velen zal kunnen openen en effenen.
„Tenslotte zij nog met blijdschap geconstatèerd, dat de HoUandia-Drukkerq met dit nieuwe deel van haar serie-uitgaaf zich op den goeden, weg bevindt, ont. dook middel van deze publicatie'; kennis van en belangstelling in.de groote denkers en groote altisten te verspreiden. Want deze „Uren met Flaubert" sluiten, zich waardig aan bij de „Uren" met Hegel, Nietzsche, Schopenhauer, Spmoza én met Goethe, Shakespeare en Nóvalis. . ,"
NIEUWE GESCHRIFTEN uitgegeven door de ▲ HOLLANDIA-DBUKKEBIJ TE BA ABN ▲
A. H: GerharD (Lid Tweede Kamer): PROLETARISCHE WETENSCHAP. f 045
HaveloCk ellis: HOEDER EN KIND. Geaut. vertaling
onder toezicht van Dr. A. W. van Rénterghem. ..-f 0.55
Dr. A. A.. de Vletter : WAAR SCHUIVEN WIJ HEEN? Open Brief aan Ouders en Opvoeders betreffende Kindervermaak en de Moderne Dansen. Mét
woord vooraf van Dr. J. H. GüNNiNG Wzn. f 045
Ü W; Stellwagen: HOE SIBERIË EEN RUSSISCH LAND IS GEWORDEN. f 04S
g- f= DE BrUYN Kops (Oud-Resident van Balt eh Lombok): OVER BALI EN ZIJNE BEVOLKINO.||| f 045
Ritmeester C. J. G. L. v.d.BÉfc0 Van Saparoea: DE MILITAIRE «ROET IN ' T OPENBAAR. f .045
A. Klaver: DE SOCIALE ZIJDE TAN HET SEXUEELE VRAAGSTUK. | (045
Zenuw-Arts A. M. Benders, DE INVLOED VAN HET GEVOEL OP DE REDELIJKHEID VAN .ONS DENKEN. f045
Lees vooral het juist verschenen: Frode SaPOLIN (Psychiater te Kopenhagen): „ZENUWGEZONDHEID". jEen Boek over onze Zenuwen.
Geaut. vertaling door Marg. Meyboom. f 9-75
. , Z'chzelf niet te verliezen" in dezen onrustigen tijd is een heele kunst. Dit boekje leert het u Het geeft .-bn uitstek p t a p t l s c ben raad voor de inrichting van ons dagelijksch leven.