99.ft DOCUMENTEN EN KLEINE TEKSTEN TEN GEBRUIKE BIJ DE STUDIE VAN VADERLANDSCHE GESCHIEDENIS, TAAL- EN LETTERKUNDE ONDER REDACTIE VAN Dr. J. W. MULLER EN Dr. C. G. N. DE VOOYS No. 2 PROEVEN VAN ZESTIENDE EEUWS OOSTERS NEDERLANDS UITGEGEVEN DOOR D*J, A* VOR DER HAKE E 51 BIJ J. B. WOLTERS « GRONINGEN, DEN HAAG, 1919 INLEIDING. De 16de eeuwse taal voor literair verkeer, waarvan in de volgende bladzijden proeven gegeven worden, is een uit het N. O., uit NoordDuitsland, geïmporteerde schrijftaal geweest, die aldus misschien nergens door iemand binnen onze hedendaagse grens gesproken, maar wel nagenoeg aldus buiten die (toen nog veel minder scherpe staats-)grens in NoordDuitsland geschreven werd. Het is in hoofdzaak de Middelnederduitse, Nedersassiese schrijftaal (voor zover men in die tijd en in Neder-Duitsland van één schrijftaal spreken mag), uit „Oostland" als „Oosters" doorgedrongen niet alleen in Groningen, Drente, Overijsel, waar de Sassiese gesproken volkstaal er denkelik vrij dicht bij gestaan zal hebben, maar ook in Friesland, waar men toen stellig nog algemeen Fries, geen Sassies sprak, en ook in Gelderland, waarvan de dialekten — men denke b.v. aan het Veluws, dat toch stellig eigen geweest is aan een, ook in deze bundel vertegenwoordigd, schrijver als Joannes Anastasius Veluanus, uit Garderen geboortig — vrij ver van die N. O. schrijftaal verwijderd geweest zullen zijn. Men zie echter in het woord „Oosters" niet meer dan een verzamelnaam. Immers, hier is nog geen sprake van één en dezelfde gevestigde schrijftaal, maar van één of meer, alle duidelik van 't Vlaams-Brabants-Hollands onderscheiden, maar onderling toch ook nog weer zeer verschillende schrijftalen: een in die „beroerlicke tyden" zeer begrijpelik proces van gisting, waaruit op den duur misschien wel één schrijftaal zou zijn voortgekomen, maar dat in allen gevalle nog niet zover heeft doorgewerkt. Dit Oosters' (waarin, door de nauwe en voortdurende aanraking met het Hoogduits begrijpelikerwijze veel Hoogduitse vormen zijn binnengedrongen, waarvan er vrijwat, naar hier meegevoerd, in onze Nederlandse schrijftaal zijn blijven hangen), gehanteerd door ontwikkelde Groningers, Friezen, Drenten enz., die er b.v. de historie van eigen of ouder tijd in schreven, was in hoofdzaak ook dezelfde taal als geschreven werd in de kanselarijen van onze hedendaagse oostelike gewesten en in officiële brieven. Een tijdlang scheen 't of deze, in onze (noord)oostelike gewesten dus door velen geschreven taal daar de schrijftaal zou worden. De i. Eggerik Beninga, geb. 1496 te Grimersum (Oost-Friesl.), gest. 1562 te Leer. a. Uit de voorrede tot de Historie van Oostfriesland. Dewyle tho vele malen mannigvoldige unterredung und Disputationes gewest sinnen, umme de rechte gruntliche waarheit, ohrspronck, und aenkumst der Fresen und Freschen landen tho vernehmen, so wert men hirna hoeren, uth wat Provintien und Nationen de Fresen erste her uthgesproten, und war se hergekumen sinnen, und wo wol in alsen Konigryken, Furstendommen, Graveschappen, und Landen in gantscher Duitschen Nation alle geschehende dingen gemeinlich in drucke tho lesen, so men overflodich van redelichen daden und wunderwercken, so dorch Gott und menschen geschenen, angetekent sint, so befinde dat unse Vorvaderen gantz unachtsam dar in gewest, nicht so neerstich und flitig angetekent, wat in den Freeslanden is voorgevallen. Nah dien men dan in veele Chroniken befunden, hebbe ick Eggeric Beninga tho Grimersum Hovetlinck, derhalven uth natuirliker leve, de mi tho minen vaderlande bewagen, den arbeit gantz willich angenahmen, und dat uth vele Croniken gecolligeert und vorsamlet, und gevuget, so vele de Almachtige gunnen wil, nah minen hochsten vermogen, wo wol ick nicht vor een Geleerden, sunder als ein schlichten einfuldigen leie, mi gantz ungeschickt dat tho doende achte, wil nochtans den rechten ankunfft und ohrsprunck der Fresen na dem getal van jahren, so vele mogelick' vortekenen mit der protestatien, oft idt nicht also nah ohre rechte fbrme und geschicktheit angetagen, als billick wal behooren schulde, oder geschreven were, mi dat selve willen tho gude holden, und wunsche hier mede allen leefhebberen Godlichen wordes und de historiën tho leesen geneget de genade des Heeren. Daer an men egentlich mach weten, wes de Historiscriveren von aenkumpst der Fresen und der Freeslande hebben gescreven, wil ich der selven idtliche de eene na den anderen anzeigen, und den vernufftigen leseren, und thohoeres daer van dat oordeel toe behartigen geven. de kercke geruischet, und de stormender hant gewunnen, dar up vele dootgeslagen, und negen styge gefangen, de nae Aurick geschicket worden. Als nu averst Grave Edsard den storm eerst anrichtede, was he schier van der kercken geschaten wurden, so syn reisige knegt, Hans genoempt, dat nicht weer gewaer wurden. Als he nu sach dat up Grave Edsard getoelt, ruckede he synen Heeren Graven haestig uth der stede, und de knecht Hans ontfinck den schote door syn been, daer he syn dage over lam bleef, daer durch he syn leven lanck up eene hoge trippe gaen muste, und dar nae so lange he levede Hansken up den Trippen genoempt wurde, und Grave Edsard halp den genanten Hansken um synes getrouwen deenstes willen, tho eenen frye in Aurick, versorgede ohne, so lange Grave Edsard levéde, mit kost und kleider, hadde de fryheit up dat huis Aurick to gaen, wente idt ohne gelustede. Averst so balde Grave Edsard uth dussen jammerdal vorscheden, wurt de trouwicheit und smerte, de he um Grave Edzard synes Heeren willen geleden, nicht meer gedacht. So balde nu Grave Edsard de kercke to Westerholte gewunnen und entvestiget, den wal in den graven gewurpen, und synen willen daer voor geschaffet, is he vort van daer int Harlingerlant getagen, und sick agt weken vor Esens gelecht. Tom latesten is een frede und soen tusschen Grave Edsard und Hero Omken up sodane condition gemaket, dat Hero Omken eenen ideren wes hogen oder nederen standes, de he tho water und tho lande berovet hadde, dat ore schulde weder geven; synen Broeder Oelrik syn vaderliche Patrimonium, dat he eene lange tyt den sulvigen vor entholden, schulde volgent laten; also oock den zeevarenden koopman unbeschromet de stromen schulde laten gebruycken, averst he hilt den vordrach, so syne gewaenheit was, nicht lange, und Grave Edsard brack up den dach van Pentecost van Esense weder up. 2. Het lied van Jonker Baltzer (1531)% Eyn nye ledt wy heven an, Dat best dat wy geleret han, Eyn niës ledt to singen, Juncker Baltzer nam eyn hupen landsknecht an, Den graven wold he dwingen. l) Jonker Balthasar van Esens (O.-Friesland). Wy toegen dem graven yn sijn landt, Dar hebben wy gerovet und dapper gebrant, Vor dem graven was uns nicht leide, He doerfft unser nicht vorbeiden. Des wart de koeninck van Dehnemarck gewar, He mackde den frëde, dat ys war, Al twischen den beiden landsheren. He sprack: gy framen landtsknecht gudt, Wilt gy my eyn eedt toswëren? De hoevetlued gingen bald tho radt, Se mackden eynen anslach, kort und drad, Her koening, vël gnëdigster here, Spit trotz wol wilt uns wërcn. (?) Wy buerden eynen guelden op de handt, Yn Holland maeckden wy uns wol bekant, Mit pipen und mit trummen, De Hollanders moesten da dantzen eynen dantz, Se heddent wol bëter genamen. De Hollanders weren yn groter nodt, Se maeckden eyne klacht an den keyser groth: Herr keyser, vël gnëdigste here, De koeninck van Dennemarck licht uns ym landt, Wy koennen uns nicht gewëren. De keyser antwerd und sprack, Gy Hollanders, wëset darto vordacht, Und helpt minen swager to lande, Des Ricks radt hefft ën dar uth gebracht, Des schal he liden grote schande. De Hollanders hebben ër beste gedaen, To Mëdenblick synt wy ito schëpe gan, Yn Norwëgen angekamen, Und hedd uns Godts wëder und wind gedan, Tho Kopenhagen wee ren wy gekamen. Jëgen Godts weder und windt koennen wy nicht don, Norwëgen hebben wy yngenamen, Yn de Wieck synt wy gekamen, Katzborch, dat vellen wy dapper an, Mit stormender handt gewunnen. Al wat dar was, dat bleff dar dodt, De lantzknecht weren yn groter nodt, Grote kranckheyt hadden ze vorwunnen, De hagel und sne, de ded uns we, Darto de bitter hunger. Up eynen soendach dat geschach, Dat men de landtzknechte trecken sach, Vor Nieloes up dem ise, Dar quemen de Sweden mit gantzer macht, Se meinden de lantzknechte to vordriven. Des andren dages dat geschach, Dat men de Sweden trecken sach, Wol gëgen de framen landtsknechte, Wy meynden se scholden uns levern eyne slacht, Se doerfften unser nicht vorbeiden. De uns dit nie ledtlin sanck, Meinrt vam Hamme is he gênant, He hefft gar wol gesungen, He drinckt vel lever den rynschen kolden win, Alst water uth den brunnen. 3. Brief van Ubbo Emmius, geb. 1547 te GrieUijl (Oost-Friesl.), gest, 1625 te Groningen, aan Eisen Lanckes (± 1588). Gunstige gude frindt, ik kan J. L. unvermeldett nicht laten, wo yw Huiper Berent brouwer tho my gekomen und van my beghrett, ick wulde diesen jungen an yw schicken und schrifftlich tho erkennen geven Dart hoechlikenn daran gelegenn der gemehne sake halven, datt gi one vertoch und sumentt noch van dage hyrkomen / De orsake werde gi verstaen wan gi hyr jegenwerdig syn. Datt mandaett, so gi uthge- bracht up de olde kerckvogedene, hefft mehr schade alse vordell ge- schaffett, wo ick versta. Den itt van Ubben und Jurrien nicht woll genahmen / Und twaren, wen gi my dattsulvige yuwer vernehmentt geopenbarett hadden, ick iwulde yw datt nicht dermaten und up sulcke wise geradenn hebben. Gedencke woll watt yw dartho bewegett hefft: overst darvan iegenwordich. Gi konen mitt yuwe iegenwordicheitt alles beterenn und vorthelpen. Moten overst nicht sumen. Berent hefft ock begherett Datt gi desen yungen ein schriventt an den huierman bi Wehner mede doen willen, damitt he vermanett datt he one vertoch'.. datt geltt hyr bringe etc. Ditt alles hebbe ick berentt nicht weigern mogen noch schelen, Datum Lehr etc. 6 Ubbo Emmius. Adres: Dem achtbarem und Ehrenhafftem Eisen Lanckes tho Vollen mynen guden frinde tho Handen. 4. Brief van Dyke Emmen (Ubbo's broer) aan Ubbo Emmius (1589)- Wetet Ubbe leve broder, dat yck yow Schryvendt endtfangen hebbe und heb woll en reyse edder tweye myt den breff an Egbart geschreven tho Yennelt west, dat he nycht tho bus wer und dar na den yunge hen geschycket, des hefft he my en Sedell by den yungen geschicket, wat syn mennynge hyr yn ys, wekker sedell yck. yow by dessen breff averschycke. Yck heb dyt Schryvendt wadt lange vortagen um orsake halven, dat gy my beden, ych schulde wornemen de gelegenheyt van Butyager- landt; so sijnnen yck und Dyke Syns west, wy wolden vp dyt vorleden Burhaver marcket gewest syn und noch na gebleven', um orsake dat wy gen geldt fan de lude krygen kunden. So kan ich fan de gelegenheyt van Butyagerlandt nicht zekers schryvén don dat yn Statlant 3 karcken man syn als Hammelward und Goldtsward und Rokarken; wo feil karken yn Butyagerlandt kan yck nycht egentlyck beffragen. Ock heb yck Here woll en reyse er tweye anspraken umme de breve fan Pylss- mer karke und kryge genbyschet, secht gy hebben en dar newarde van secht. Gy beden my, yck sulde na de klouven fan den fagell sen, dar ys nychtes an um syn yogets halven. Here dinct erstes dages na Styckhusen to then, wert yow sunder twijvell woll ansprecken. Nu godt bevalen grotet Grete Mynnet halven. datum Gretzyll den 14. Septembrys s Dyke Emmen. Adres: An den achtbaren und woll gelerten Ubbo Emmen recktor,tho Ler mynen leven broder tho byhandygen. Daaronder, door Emmius' hdnd geschreven: Ep[isto]la fr[atr]is Dic[onis] pertinens ad chorographiam Butyad[ing] et Stadtpng] item de resp[onso] fr[atr]is Egb[arti]. 5. Een geestelik lied (laatste kwart 16de eeuw). Ein geistelick ledeken: who sick ein Christen in synen lesten Ende trosten / vnde syn sele in Godes handen bevelen sal. Op de wyse: Heer Christ du ein Godes Sön / etc. Wen myn stiindlin vorhanden is Und schal hen varê myn strate ,/ So geleide my Her Jesu Christ Mit hülpe my nicht vorlate / Myn seel an mynem lesten end / Befehl ick HER in dyne hend / Du werst my se bewaren. Myn sünd my werden krencken seer / Myn geweten wert my plagen / Den der synt veel wo sandt am meer / Noch wil ick nicht vortzagen / Gedencken wil an dinen dodt / HEr Jusu dyne wunden rodt / De werden my erholden. Ick bin ein lidt an dynem Lyff / Des trost ick mij van herten / Van dy ick vngescheyden blyff / In dodes nodt vnd smerten / Wen ick schon sterff / So sterf ick dy. / Ein ewich leiiendt heff stu my / Mit dynen dodt erworuen. Nu du vam dodt erstanden bist / Werd ick im graue nicht blyuen / Myn högeste trost dyo vpfart is / Dodsfrucht kan se vordriuen / Denn wor du bist dar küm ick hen / Dat ick stedes by dy leue und bin / Darüm var ick hen mit freden. Do nu Elias synen lop / Und wunder hefft vullendet / Do leyd God én tho hemmel henvp / Ein wagen he em sendet / • Wagen vnd roB weren als ein vür / Darup voer de prophete so düer / lm weder hen up tho hemmel. Mit lyf und seel he darhen voer / Mit vurige Aam umgeuen / Uns thom byspill trost und figür / Dat wy na dissen» léuen / Tho Godt upfaren alle gelick / Mit lyff vnd seel im hemmelrick / Wen Christ de HEr wert kamen. Elias up dem berge war / De jünger Christi em segen / De veel jar hadde geleuet thovör / Drum schal neen Christ vortzagen / Ein ewich leuendt is gewiB / Dar noch Elias leuet vnd is / vorblendet / dat ock alle de / de Christum Iesum / mit den Enghel Gabriel / mit dë ewigen Vader / mit Ioanne baptista / mit Petro / Paulo / Martha Christo vH mit der gasser scrift voor dë waren sone des warê vn leuendigen Godes bekennê (Leyder) ere Vorfoerers VR Ketters zijn moeten. O lieue Heere / woe lange sal doch desse grote Gruwel waren ? Och dat se doch noch in der tijdt vpwakedë / so lange ydt noch hudê genoemet wert / vn conden Christo zijnen rechte prijse gheuen / konden oock ere voruloekede hugelie / valsche Godes denst / de bedroefde voruoeringe des armen vn elendë folckes / vH dat domme rokelose leuent desser argher werelt recht waar werden / afstaen / vü nalaten / woe goet wolde ydt voor eren arme Seelen zijn. Auerst ick fruchte, so lange de geystlike Antiochus de loeye Lhenê so milde vthreyket / vn Iezabel de Tafelë so leckerlikê torichtet / dat dat voruloekede Maozim in zijnder weerden wol blijuen vnde ydt der werelt an valsche Leerers vü Vorfoerers nicht entbreken wert. Goede Leser dencke na wat ick scrijue / ic wame dy in truwer Liefden / hoede dy / vH see dy voor / wat du gelouest vH hanthauest t wête du bist mit dijne Predikers al bedroghen. Wake vH bidde / de dach tret heer voor / ia he tret heer voor / vH snellet seer / dat wy alle moeten staen voor de vnpartijlike Rechtstoel vnsses Godes / de eê recht Gerichte sonder alle anseent der personen richten / vn eynen yderen na zijn wert betalen sal / he si dan Keyser edder Coninck / Doctor edder Licentiaet / Rijc edder Arm / Man edder Frouwe. Summa: Dit is mijn bescheyt vH Antwort vp Ioannis a Lasco Defension / woe gehort / darmede ick hier nicht allene vp Eerden voor den menschen / sunder ock in de dach mijnes Herë Christi vppe dem Woorde zijner Belofte / in zijnder Genadë voor de ogë zijnder Maiestaet erschijnë wil. Bistu redeliker aart / vH dy de blinde Geist der nijdisscher partijê / vn des bittre ijuers nicht vorfoeret / so richte hiermede twisschë vns vn vnssen Wederparten / wie van beyden delê Christum Iesum den sone des waren vH leuendighen Godes am meysten prijset / vH wie de scrift heylsam angetogen / edder wie se gebroken vp zijnen gront gcongen1) heft. Auerst wachte dy dat du na fleisch vil bloet nicht richtest / sunder vth reyner harten recht als voor dijnen Godt na der warheyt. Eyn rechtschapen vngefarueden Geloue / de reyne ware Erkëtenisse 1) Twee letters zijn niet afgedrukt. Godes vn Christi / de drijuende fruchte vn liefde Godes / eyn froom boetueerdich / frolijck harte / eyn vnbestraffelijck Christelijck leuen/vn ein vprecht gesont vorstant vnde Gerichte wunssche ick dy / sampt allen trouwen Leseren vth Gront mijnder Seelen. Amen. Mercke. So lief heft God de werelt gehadt / dat he zijnen eyngeboren sone wolde gheuê / vp dat alle / de in hem gelouet / nicht vorlorè werde: den dat ewige leuen hebbe. Wente Godt heeft zijn soene in der werelt nicht gesent / vmme de werelt tho vordoemen / dë dat die werelt durch hem salich werde. Wie in hë geloeuet / wert nicht vordoemet / wie auerst in hê nicht gelouet is rede al vordoemet / wente he heeft nicht gheloeuet in den namen des eyngheboren soon Godes. 7. Sicke Benninge, geb. ± 1465 te Groningen en aldaar gest. ± 1530. Nieuwlichters in de Groningse raad. Als se den nieu raet bij oer consent ende beleven sus koes, soe worden daer allerleye volck in gekoeren, dat soe na reden ende bijllicheit niet en behoerde, als Claws Knökenhouwer plech en knokenhouwer to wesen, nu brouwet he wat mede, Johan Volkers was en onnosel cleyn manneke, de vaeder was en bartscerer gewest ende sijn moder en papendochter, Harmen van Campen was en scroder in korter tijt ende sneet nu laken, en sempel onnoesel slecht man, ende meer sempel lueden, men de kenden krijten ende moyten mijtten gijlden, de worden in den raet ende sworen gemeente gekoren, het hadden eertijdes selsen voegelen gewest in der kouwe to sitten, men plach se Maendages uut den geslachten ende stammen to kesen van de Huijnge, van de Jarges, van de Sickinge, van de Kathers, van de Clanten, van de Schaffers, van de Hornkens, •van de Ulgeren, van de Konerdes, daert nu wijt off lopet; mochten Otto ter Hansowe, Henrick Kather, Swer Kater, Allert Clant, Evert Hubbeldinck, Ghosen van Dulck, Henrick Baeroldes, Johan Rengers Scaffer, Derck Scaffer, Johan Scaffer, Tese Jarges, Coppin Jarges, Garmet Alma ende meer der older stammen opseen ende saegen nu dat regiment in Groningen an ende saegen dat volck in den raetstoel sitten, se solden bij sunicheit' seggen: vor der hake, Proeven v. 16e eeuws Oosters Nederlands. 2 b. Berechting van gevallen van toverij. We verleden jaer in Oestvreslandt tho Esens und up meer plaetsen niet allene geruchte erschal van toverschen, dan ock voele to Adwerick, Bierum ingetogen und to water laten swemmen torn prove etc, und nochtans graef Edzart myt sijn reden die straffe und nasoeck liet verbliven, want die sake to wijdt und breet uthstreckede sonder nootwendich bewijss, we to Ossenbrugge meer dan 80 personen verbrant worden, rijcken und wol benoempt tvole beruchtiget; und daerna is verbleven. Alsoe erhevede sick nu weder ten Dam und Fermsum dorch een Waellinne van der soldaten vrouwen die ticht der toverije eder vergyfftunghe, soe sie an enich offitierer gewendet hadde, und die sick myt andere vrouwen raedt und anwijsinge let helpen, dat he solde ener begissen, und den van die gemakede dranck een schulp vuil up die rugge onwetent geeten, tot een prove, daermede so sie schuldich bena onsinnich solde begrepen worden. Und wordt dorch Willum in den Hulcks vrouwe gemaket und geschut alsoe. Daeromme die Waellinne van Berent Reijners redger begrepen, verhort, bekent die daet und secht daer 300 twesen, onder wekken ock dusse mestersche mede solde sijn myt noch anderen ten Dam van die principaelsten, Jaspars, Johan Reiners, Gert Hommens vrouwen, erbare geacht und befonden. Onder des ys die Waellinne ter dode verordelt den 2 Aprilis anno 87 naer verhoer dusser sake bij den besechte personen, und dede nene kleine oproer, alsoff die duvel in den menschen domineerde myt bedroch, mort und logen. Uth nene ander orsake als blijket, want die menschen leveden daer niet als enige Christenen offte Papisten, dan heel vleslicken, sonder sorgen und bedenckent, noch Godt off affgodt hebbende, dan den duvel volgende myt haet, nijdt, ongunst, achterclap und pleytent. Nu ys die duvel crachtich in die kinderen des ongeloves. Bij den affgodtsche Papisten hefft die toverije mach gehadt. Myt den Evangelio was he ingehouden, nu over den vleslicken domineert he .weder. Daeromme want vole den Evangelio vijandt unde den Antichristo und sijn anhangen um die hoecheit allene togevallen, gyfft sie Godt ock den duvel over, dat sie wetent offte onwetent, van sien naem berovet, in des duvel geselschap worden gerekent. Dat sie dan an sukken Waellynne geordelt hebben, worden sie sulven beschuldiget als van Evangelio afftredende, torn duvel gecomen, die machtich is over den sijnen, we Godt handelt in cracht des Heilighen Geest myt den sijnen, und Job hefft laten versoecken und plaegen. Alsoe worde die orsake des verstarffs der veeier biesten dorch den longensueckede, die verrottede, vervuelde und myt water upliep und verswoll, in Oestvreslandt und Ommelanden een seer groet ovel, want 10, 20, yae 30 biesten een man affstorven. Worde ockup toeverschen gehangen sonder bewijs und buyten, tegens den scryfftuer. Want Godt versorgede aldinck, regen und droechte etc, und myt leserije tbehelpen laten. Overst die verstandigen hebben des niet billicket, hoewol die duvel dorch menschen handelt und verbuntenisse schijnet tmaken, als myt bloet tverscriven, wee den Gerardo Loppersum, student to Loven beyegent ys myt vleddermoysen umtrent 12 uren tscriven. Und van M. Luther an een student befunden, wens handtscryfft myt een gemene gebedt weder ineysschet und becomen ys. Und ock versocht myt den voerspraecke, soe een krijchsknech wolde an sick verbinden, daernae den weert hefft myt lijff und ziel dorch vervlockinge sijner wechgevuert und het verlochende depositum den overicheit hefft anwesen, und den dieffstal des werts bewesen. Und die vorspraeck was die duvel sulven myt pluemmasie in gerichte staende und den gevangenen vaken beyegent. Sulcke verbundtenisse myt den duvel sindt na Godes wordt und alle rechten myt den vuere straffbaer. Daeromme die duvel ock vole myt gespensen torn scande brenget, wetens offte onwillens in godtlosicheit und Pawslicke affgoderije, orsaken van toverye. Dusses sundt mesteren west in Saxschen lande bij M. Luthero und Ph. Melanchton tijden, Faustus, die Ciceronem ock vermeende tkonen verwecken um ener sijner oratien tseggen: Ubi Lutherus solvit, non est favendum bonum ut eveniat malum. Tho Mechelen in Brabant Cornelius Agrippa myt boecken betuyget. Roemdadich beyden in hoere geschepten, myt wijnen uth Italien thalen laten. io. Brief van de ridderschap van Salland betreffende een verzoening met hertog Karei van Gelder (1522). Wij Herman van Keppel ende Henrick van Essen ende voirt ghemene rytterschap des landes van Zallant, Reynolt van Coevarden ende Gherijt van Langhen ende voert ghemene rytterschap des landes van Twenthe, ende wij burgermeystere, scepenen ende rade der steden Deuenter ende Oldenzel, doen kondt ende bekennen vermytz desen apenen brieue, voir ons ende onsen nakoemelingen. Alsoe die durluchtighe hoichgebaeren vermoigende furst ende here, here Kairll hertoughe van Gelre ende van Guylick ende greue van Zutphen etc, myt ons ende den samenden auersticht van Vtrecht, ende wij myt sijnen ff. gnaden, ter eeren Godtz almechtich, Marien sijnre gebenedider moder ende des gantzen hemmelschen heerds, durch tusschenspreken gueder vrenden, alsulke yrronghe, twyst ende vede, een tijt lanck bis noch, tusschen sijnen ff. gnaden, sijnre gnaden lande, ende den ouerstichte van Vtrecht gheweest, synt eens gheworden, alsoe dat sijne ff. gnaden mytten Ouerstichte vurscr., alle rytterschappen, steden, sloeten, vlecken, landen ende allen anderen ondersaeten dair onder behoirende, nv voirt an, ein ewighe zwoene ende vrede sal ende wil onderholden, nae vermoigen segele ende brieuen ons wederomme van sijne ff. g. ghegeuen; soe lauen ende seekeren wij wederomme, voir ons ende dat ghemene Auersticht, soe dat myt ons desen vrede ende zwoene samentlick is ingegaen, mytten fursten van Gelre vurscr. ende myt alle sijnre ff. gnaden lande, ondersaeten ende verwanten, vrede ende vrentschap tonderholden, tegens sijnen ff. gnaden off sijnre gnaden landen, ondersaeten noch verwanten niet to doen, oft vth den sloeten, steden ende vlecken des Auerstichtz tlaeten gheschien in ennigermaniren, gheduerende die tijt lanck van den leuen onses gen. lieuen heren van Vtrecht nv ter tijt, oft soe langhe sijne ff. gnade dbisdom van Vtrecht besitten, ten weer sijne ff. gnade sich middeler tijt mytten fursten van Gelre verdroeghe. Ende ingevalle die selue onse gnedighe here van Vtrecht dairomme yetzwes doende worde, dair to en sullen wij mytten Ouerstichte sijnen gnaden gheen assistentie doen, oft vth onsen steden, sloeten oft vlecken laeten gheschien, heymelick noch apenhaer. Voirt sullen wij rytterschap, stede, groet ende cleyn, sloete ende lande van Auerijssel vurscr. ghenen heren van Vtrecht voirt an ten ewighen daghen accepteren, hie were ghekoren oft ghesat in wat manieren dattet wesen mucht die selue here van Vtrecht sal yrsten lauen en ghenoichsam seekerheyt doen, mytten fursten ende furstendomme van Gelre, sijnre gnaden lande ende verwanten, vrede ende eendrachticheyt, sijn leuenlanck, oft die wijle sijne gnaden here van Vtrecht is, tonderholden, ende die selue here van Vtrecht sal sich > yrsten mytten fursten van Gelre verenyghen ende van allen ghebreken ten beyden tzijden verdragen, alsoe dat sijne gnaden des to vreden sijn. Ende oft dat verdrach tusschen den beyden fursten van Gelre ende Vtrecht vuerscr. niet treffen en wolde, sullen hoire gnaden beyde enen fursten dair to nemmen, wair bij die selue ghebreke nedergelacht ende gheslichtet moigen weerden. Oick is bevorwart, oft ennighe van den rytterscap, cleyne steden, sloeten, vlecken oft ondersaeten des Auerstichtz in desen vrede ende verbonde niet mede begrepen wesen wolde, sullen wij nochtantz, mytten anderen steden cleyn ende groet, rytterschappen, sloeten, huysen, lande ende ondersaeten, desen vreden ende eendracht myt ons annemmen, bevredet ende besoent blijuen, ende dese vrede ende zwoene oprechtich sonder inbreken onderholden, ende den fursten van Gelre mytten önwilligen laeten bewardden. Ende voirt an sullen alle in ende vtheemsche ten beyden zijden, bynnen ende buyten steden, sloeten ende vlecken, myt malckanderen moigen kieren, verkieren, conuerseren, hoer komenschap ende neronghe, toe water ende to lande, verhanteren, op ghewoentiicken toll ende wechgelt, vrij, veylich ende ongheleth, ghelijck as in tijden des vreden. Voirt sal een yegelick ten beyden zijden sijn guet wederomme aenfangen ende ghebruycken moighen, als hie dat nv vijnt. Allet vurscreuen sonder argelist. Des to oirkonde der wairheyt, soe hebben wij Herman van Keppel ende Henrick van Essen vurscr., voir ons ende mede voir alle die gantze rytterschap ende cleyne stede des landes van Zallant, tot oirre sunderlinghe begerten, ende wij Reynolt van i Coevarden ende Gherijt van Langhen vurscr., voir ons ende mede voir alle die andere gantze rytterschap, der stadt Oldenzel ende andere cleyne stedekens des landes van Twenthe, ter oirre alre sunderlinghe begerten, elck onsen segell, endrf voirt wij burgermeystère, scepenen ende raidt der stadt Deuenter onser stadt secreet segell, hijr beneden an desen brieff gehangen. Gegeuen int jair ons Heren duysent vijffhondert twe ende twyntich, opten vijrden dach in die maent Octobri. ii. Hendrik Niclaes, geb. 1501 of 1502 te Munster, gest. 1580 of 1581 te Keulen. Uit de voorrede van „Comoedia. Ein Gedicht des Spels van Sinnen" (1575)- Den goedt-willigen Leser; wens Herte vnde Gedancken, Geist vnde Leuen lieuet; Heil vnd Salicheit Daerumme, gy Alderlieuesten, hebbet wal achtinge vp den Sin vnde Bewys desses Spels: vnde mercket wo dath de Val des minschê / vH syn Vorderuê / sampt synê Waen edder Goedtduncken / in demsuluen Spele betuget vnde angewesen wert (so wal in de wysheit syner Schrift-geleertheit / alse in syne Slechticheit edder Simpelheit) so sole gy; mit kiene moye; vorstaen edder mercken / wo dath idt Goedt-duncken; mit synem Vnuorstande; a'llenthaluen / ouer de Kinderen der minschen de ouerhandt erlanget heft / vnde herschende geworden is: oick so wal ouer de Wysen der werlt vnde Schrift-geleerde; die sick de Wetenheit der Waerheit / vü de Wysheit des Vorstandes beramen; alse ouer de Kiene vnde Simpelen / edder Vnuorstandigen/diemen leiden / leren / vnde vnderwysen moth. Wenn men dan ditsulue nu alles ingeseen vn vorstaen heft / so kanmen dan oick tho-rechte vnde na de Waerheit inseen vn vorstaen dorch wat middel dath by den Kinderen der minschen de Waerheit Godes so vnbekendt vnde int vorborgen gebleuen' de vprechte Liefte; by velen; so koldt geworden' de vprechte Gerechticheit so gar vorlaten' vn de Enicheit des Fredes edder alle Eindracht vnde Liefte also tho-reten/ tho-broken / edder vordelet gewest is: vnde dorch wat Middelwant dattet herkumpt, dath alle de Werlt so vol Falschedes is; vn dath oick daer-dorch, ouer de gantze Werlt, alle Glysnerie / Logen / vnde Bedroch / vn alle Laster / Nydt / Vorraderie / vnde listige Falscheit / mit alle Vngerechticheit, thoe-gekomen vnde herschende geworden is. 12. Joannes Anastasius Veluanus, geb. ± 1510 te Stroe (bij Apeldoorn), gest. ± 1570. Uit de opdracht van „Der Leken Wechwyser (1554)- An die Edele Ridderschafft, Steden vnde Lantschafft des treflicken Furstendoms Gelder vnde Grafschafft Zutphen. Bysonder an allen rechten lieffhebberen der Gotlicker wairheyt. In Gelderlandt op die Velua licht een arm dorp, geheten Garder, dair heb ick omtrynt. 6 . jair gepredickt, vnd sijn des haluen anno M . D . L. Den ersten January gefangen, binnen Arnhem gefuert, vnde folgents tot enen sundigen wederroip gedrongen. Mijn principale vianden waren Franciscus Sonnius vnde . N . Gruwel, Prior to Zwol gewest. Twe schrifften wurden by my gefonden, die ick selues bereyt had. Int ene waren myne Sermonen beschreuen, dat ander was matery als dit is: Sonnius mach sie to Vtrecht noch beide in bewaer hebben. In desen schrifften wart die pausselicke affgodery gelastert, vnde Godes edele wairheit gepresen, die ons durch Lutherus vnd ander getrouwe mithelpers seer troistlick van Gott is geöpenbaret. Oick wart dairin beklaicht die gefangene stanthafftige Kuerfurst Hertoch Hans van Saxen, die nu anno Liiij. in Februario mit syne loflicke housfrow Sibilla, geborne Hertoginne van Cleue, is gestoruen, vnd sijnt ongetwyuelt beide, mit Lutherus horen predicant, by Christus in ewiger freuden. Des gelijcks wart seer beklaicht die sware ghefenckenis des Christelicken fursten Philippi Lantgrauen to Hessen, den Gott noch lang by leuen in regyrung behalde. Hyr beneuen wart oick beklaicht, die affsettung des gotfruchtigen Hermanni, bisschops to Collen, geboren vyt den edelen Grauen van Weda, die den papisten in sijner regyrung een spiegel aller duechden is gewesen. Bouen alles wart beklaicht, dat die groitmechtige Keyser van den paus so ellendich wurt bedrogen. Dit sijnt die meeste oirsaken wairom die vorghemelde kettermeisters also op my verbittert sijnt gewesen. Anno . L . den . iij . February sijn ick to Hatthem op den hous gebracht, vnd op enen hogen torn besloten, mit een beschreuen ordel van ewiger gefenckenis. Doch sachten my Sonnius vnde Gruwel, "dat sie my verlossen sollen, wol ick in de gefencknis so viel vur den paus dichten, als ick vorhin tegen hem gheschreuen hadde, vnde hebben my geoirlefft ene Bibel, etlicke alde doctoren, papyr vnde feder to gebruicken, Vnde Sonnius hefft my mennichmail ontboden (als viel treflicke luyd binnen Arnhem vnde Vtrecht wel weten) dat my gene verlossung wer to hopen, eer hem dat pauselicke boeck gepresentiert wurde. Dwijl aber sulck heyllois schryuen nyt geschede, sijn ick omtrynt twe jair op gemelden Toren gebleuen, vnde sol (mijns achten) in onsalighe mistroisticheyt zijn gefallen, wer mijn sterfdach der tijt gekomen. Anno. Lj . in Decembri ward ick van den Toren ghelaten, mit sware verborgung, nyt van den hous to wijeken, vnde in desen stand hefft my Sonnius noch anderhalff jair gehalden, vnde mit grote schand voir den menschen beladen Anno. Liij. op Pynxterdach is my gheoirleft van Hatthem to scheiden, mer scherp beuolen, binnen. xiiij . neestfolgende dagen, in Loeuen to wesen, vnde dair. iij. jair in die pausselicke Theology to studyren. Kost vnde kleyder sol ick mit Missen vnd koirsanck suecken, als ick vernam vyt opgebroken brieften, die my an den Louanischen. Theologen mit gegheuen waren, dair oick in stont, dat sie op mijn leuen mereken, vnde alle gelegenheyt an Sonnius schryuen sollen. Aldus was ick wederom mit jamerlicke noot beladen. Mijn armé moeder vnde ander frunden, most ick in grote schaid laten fallen, off mijn ziel in verdamnus laten blyuen. Wiewal ick nu bedacht generleywijs weder in die Misselicke affgodery to treden, nochtans sijn ick op Loeuen ghereyst, mer des derden daghes van dair ghescheiden, sonder ymant van den Theologen an to spreken, vnd heb alles vermuegens angefanghen, dit böeck to bereiden, wair in my vielerley beswemis is vurgefallen. Arbeyt ist gheweest so viel materiën in korte ordenung to brenghen, vnde sö viel alde doctoren to lesen, om ghewisse kuntschafft van de eerste Christenheit to hebben, Die kalde wynter is my oick int schryuen seer hynderlick gefallen. Mijn geit was to klein warme geleghene plaitsen to bruicken, vnde mijn heymelick furnemen heb ick jderman nyt openbaren duruen. Hier beneuen hefft my dat ghedencken an mijn val, vnde an den belasten frunden, nyt weynich verstoirt. 13. Henrick Rol, geb. ? te Grave, gest. 1534 te Maastricht. Uit: Eyne ware Bedijnckijnge hoe dat hoochweirdich lichaam Christi. . . to vnderscheiden jsz (± 1540). Vrage. ' Der Apostel segt, wy sijn Gods mithulpers, vnde ghy sijt Gods ackerweirck, vnde Gods Timmerijnge. I. Cor. 3. So nu die Predicatie desz hoorenden woirds Gods vphoorde, so sol oock Gotz bauwijnge vnde Timmerijnge vphooren. Antwoirdt. Die heilige Schrift spreickt van tweederley bauluyden. Die eirste werden van dié tydelicke Authoriteyt gedreuen na hoeren tydelicken verstant desz woirds Gods vnd Ceremoniën, dat sy hooren, sien vnde verstaan, alsz geschreuen staat, mit den ooren sullen sy hooren vnde niet verstaan, vnde mit den oogen sullen sy sien vnde niet bekennen. Esa. 6. Mat. 13. Die tweide bauluyden syn, die van Gotz vnsienlicke kracht gedreuen werden, alsz die Apostolen, die van die kracht Gods wt der hoochden angetogen vnde gedreuen sijn. Dese werden van die eirste Bauluyden verworpen, want die niet voorder geloofden, dan sy mit den ooren hoorden, vnde mit den oogen sagen, vnde mit der herten verstonden. Maar die Apostelen van Gods vnsienlicke kracht gedreuen worden, dat geine oore gehoort, noch geine ooge gesien, vnde jn geins minschen herte gekommen jsz, dat God den Apostelen geopenbaart heift. Rom. I. i. Cor. 2. Die Ceremoniën sijn ingesatzt van dat woird desz geloofs, welck voer die tijt des weirits wasz, vp dat die vnsienlicke kracht Gods desz Euangeliums, jn die H. Schrift sol vndersocht werden, na dat woird desz geloofs dat bouen alle sinnen van anbegin jsz, waar doer die sinnen gerichtet werden, vnde voer Gods kracht niet bestaan mogen. Hebr. 4. // Dat menschelicke verstand begrijpet wel dat tydelick isz, maar verstaat niet, dat voer die tijt eer desz weirltz grond gelagt wasz. s. Tinto. 1. alsz geschreuen staat: jck wil mit anderen tongen spreken, vnde sy sullen my also niet hooren. Esa, s8. 1. Cor. 14. 14. Besluit van de Staten van het Overkwartier betreffende het deelnemen aan een gezantschap naar Brussel (1566). Nachdem gemeyne ritterschap und stede desz Ruremundschen quartiers huiden den XX. Junii aengehoirt hebben wesz thoe Zutphen by den gedeputierden der banerheren, ritterschafft ind steden vuer gueth aengesehen ist, als vurnementlich in desen seer geverlichen tyden eyn legation yn gerynger aintaill van personen op Brussell aen die hertogynne thoe Parma, generaill regentyn, aff thoe ferdigen ind Ore F. G. opt onderdenichsten thoe bidden, dat dieselvige Uir (?) F. G. by Con. Maj. thoe Hyspanien, unsen alregenedichsten heren, wolden helpen erhalden, dese furstendomb Gelre und greffschap Zutphen der vuerhebbender inquisition, dairmyt die underdanen in geverlicheit lieffs und gueths gestalt, oversehen muchten werden, luyde copie eynre supplication und ouch einre verfatten union van den van Nymegen gesaith ind verlesen; hebben dieselvige ritterschap und stede opgemeltes quartiers nae vilfeltigen communication die beschickong op deses quartiers koesten und versiecherongh te willen helpen doen verdragen, die supplication ouch dermaiten over thoe geven verwillicht, allein dat die stede sich desz articuls, soe nae gesanth, dairyn thoe stellen besweerth hebben. Soe aver den articull by den anderen dryen quartieren eyndrechtlich bewillicht, ouch die gesante union dermaiten beslaiten und myt onderhanttekenongh ieglicher quartieren van banerheren, ritterschafft und steden bekreffticht ind myt namen ind tuenamen under der dryen quartieren copien hieher geschickt wurden, wolden sy sich alsdan ungerne van den anderen quartieren affsonderen, sonder sulchs thoe mere eyndracht gelicher maiten underschryven und bestedigen. Actum den XXten Junii anno LXVI. 15. Jan Utenhove, geb. ± 1515 te Gent, gest. 1566 te Londen. a. Uit de voorrede van: Het Nievvve Testament. Angaende auer der sprake die wy hier ghebruyckt hebben, daerin hebben wy, na zommigher ghelemler1) Nederlanderen raad, grooten arbeyd anghewendt, op dat wy de zelue in hoeren rechten zwangk (waervan zy buyten allem twijfel door yrémde end wtlandische spraken, oock -binnen mans ghedencken zeer veruallen is) zo verr ymmers als het ons moghelick ware, wederbrochten: Op dat door het onachtzaê schrijuë de meyning des heylighë Ghe^stes niet verduystert wurde, end dat niemand van dem lezë onzes arbeyds verurémdt wurde. Niet dat wy e«nighe curiooszheyt (welck ziek hier niet betaemt) in der sprake ghezocht hebben, alzo het licht te maereken is wt dem, dat wy onderwijlen zommighe onduydsche wordë willens ghebruyckt hebben, om den zul des heylighen Ghe«tes te krachtlicker wt te drucken. Dit auer spreken wy va der noodwêdigher reynigheyt der Nederlandscher sprake, eü om genus a genere, numerum a numero, casum a casu, tempora a temporibus, end der ghelijcke dinghen te onderscheyden' Welcker onachtzaemheyt menighmael groot miszuerstand end vaerlickheyt in der Schrift is medebringhende. End op- dat wy in onzem schrijuë ghelijckformigheyt i) In dit en in de beide volgende stukken is de e met cédille, zoals die in de druk van 1556 voorkomt, door e vervangen. hielden, zo zijn wy veroorzaeckt gheweeszt zommighe diphthongis of dobbelvocalen te bruycken: op dat verscheyden pronunciatien of wtsprekinghen verscheydelick gheschreuen wurden. Mids dem auer wy dezen onzen arbeyd ten nutte allen der Nederlanden (waerwt oock onze voorghemelde verstroeyde Ghemeynte meest verzamelt was) anghewendt hebben, zo hebben wy onze schrijuen alzo ghematight, dat het allen den Nederlanderen zal moghê nut ell dienstigh zijn. b. Lukas XV : i—10. Alle tollenaers auer end zondaers quamen tot hem, dat zy hem hoorden: End de Phariséers end de Schriftgheleerden murreden, end zeyden: Deze neemt de zondaers an, efl eett mit hen. Hy auer zeyde tot hen deze verghelijcking, end sprack: Wat mensch is'er onder v die dar horiderd schapë heeft, wekker, zo hy een wt hen verlieszt, niet verlaett de neghen en neghentigh in der woestijne, end hén gaet na dem verlorenen, tot dat hy het vinde? End wanneer hy't vonden heeft, zo legt hy het op zyne scholders, end verurceght ziek: End waneer hy te huysz komt, roupt hy de vrienden end nabuers te hoop, en zegt tot hen: Uerurceghet v mit my: wat ick heb mijn schaap vonden dat verloren was. Ick zeg v dat dar alzo blijschap in dë hemel zal zijn ouer eenem zondaer die ghemoedbetering doet, meer dan ouer neghen end neghentigh gherechtighen, die der ghemoedbetering niet behouuë. Of wat vrauw is'er die dar tien drachmepenninghen heeft, zo zy eenen drachmepenningk verlore, die niet een kaersz ansteeckt, end het huysz vaeght, end naerstlick zouckt, tot dat zy'en vinde: End wanneer zy'en vonden heeft, de vriendinnen end nabuerinnen te hoop roupt ? end zegt, Uerurceghet v mit my: want ick heb den drachmepenningk vöden den ick verloren had. Alzo zeg ick v werdt dar vrceghd voor den Enghelen Godes, ouer eenem zondaer die ghemoedbetering doet. c. Bloemlezing uit de „korte verklaring" achter „Het Nievvve Testament". Een korte verklaring zommigher wordekens in dezë Testamente ghebruyckt die niet an allen oorden des Nederlands euen ghelijck van dem ghemeynen man verstaen werden, ten nutte der eenuoldighen hiertoe ghedaen. Am, is zo veel als, an eenem of dem. Auer, op hooghduydsch Aber, op Oostersch Auerst, op Latijn, autem, vero porro. etc: wijszt an een achteruolgh eener rede, of oock een halue teghenrede, In welckes plaetse in den nedersten landen (mer) ghebruyckt werdt. Beieghenen, is, entmoeten. Billick, is schier zo veel als recht. Byzonder, is heymelick, eyghentlick end alleen. Derhaluen, is, wt der oorzake, daerom. Deszhaluen, is, hierom, van desz weghen. Dewijl, is schier zo veel als, Ouermids, Anghezien. De wijle, is, ter tijd, of, binnen der tijd. Ghestadighen, toelaten. Ghevaerlickheyt of vaerlickheyt, is perikel. Im, is zo veel als, in eenem of dem. Na dem, is, ouermids, anghezien, of oock zomwijlen Daerna. Om zusz, om niets. Omha?r, is, rond om, om ea om, hier end daer. Ouertrefflick, is, wtneemlick of te bouen gaende. Schaffnaer, een vcerzorgher im huyze die alle dinghen daerin beschicken moet. Spalting, is tweespannigheyt, tweedracht. Stadigh, is gheduerigh, stadelick, doorgaens, gheduerighlick. Trcerzichtigh, is drouuigh van ghelate. Uam, is zo veel als van eenem of dem. . " Uoorhén, is te voren. WeH, is, ware het zake dat, of, zo.. Zampt, is, teghelijck mit. Ziek, is, hem zeluen. Zwijcken, is, traagh, moede of krachtloos werden. DOCUMENTEN EN KLEINE TEKSTEN TEN GEBRUIKE BIJ DE STUDIE VAN VADERLANDSCHE GESCHIEDENIS, TAAL- EN LETTERKUNDE Onder Redactie van Dr. J. W. MULLER en Dr. C. O. N. DE VOOYS = No. S. PROEVEN VAN ZESTIENDE EEUWS OOSTERS NEDERLANDS UITGEGEVEN DOOR Dr. j. A. VOR DER HAKE f 1,20. BIJ J. B. WOLTERS' U.M. — GRONINGEN, DEN HAAG, 1919 BOEKDRUKKERIJ VAK J. B. WOLTERS. INHOUD. Blz. Inleiding ; 5 1. a. Uit de voorrede tot de Historie van Oostfriesland (uit: Ant. Matthaeus, Veteris aevi analecta IV, blz. 1/2) ... 7 b. Veldtocht van de bisschop van Munster tegen graaf Edzard (uit hetzelfde werk, blz. 379/380) 8 c. De kerk te Westerholte door graaf Edzard belegerd en genomen (uit hetzelfde werk, blz. 391/392) 8 2. Het lied van Jonker Baltzer (uit: J. van Vloten, Nederl. Geschiedzangen, Amst., 1864, blz. 202/204) 9 3. Brief van Ubbo Emmius (uit: Briefwechsel des Ubbo Emmius, hrsg. v. Brugmans u. Wachter, I, blz. 13) 12 4. Brief van Dijke Emmen aan Ubbo Emmius (uit hetzelfde werk, blz. 17) 12 5. Een geestelik lied (vliegend blaadje, gedrukt op een blad in plano, gebonden tussen fol. 106 en 107 van De Kroniek van Abel Efpens tho Equart; vgl. de uitgave van Feith en Brugmans, I, 201, noot) 13 6. Menno Simons („Besluyth" van Eyne klare vnwedersprekelike Bekentenisse... dat die gheheele Christus Jesus Godt irh mensce... is. Z. pl. en j. en n. v. d. dr.) IS 7. Nieuwlichters in de Groningse raad (uit: De Kroniek van Sicke Benninge, uitgeg. d. J. A. Feith, blz. 175/178) 17 8. De terechtstelling van Egmond en Horne (uit: Werken van den Ommelander edelman Johan Rengers van ten Post, uitgeg. d. H. O. Feith, Dl. I, blz. 330/332 19 Blz. 9. a. Onno Ewsum aan tafel bij Willem Lodewijk (uit: De Kro¬ niek van Abel Efipens tho Eguart, uitgeg. d. J. A. Feith en H. Brugmans, Dl. II, blz. 292/294) 21 b. Berechting van gevallen van toverij (uit hetzelfde werk, Dl. II, blz. 475/478) 22 10. Brief van de ridderschap van Salland enz., betreffende een verzoening met hertog Karei van Gelder (uit: I. A. Nijhoff, Gedenkwaardigheden uit de geschiedenis van Gelderland VI2, blz. 734/735) 23 11. Hendrik Niclaes (uit de voorrede van Comoedia. Ein Gedicht des Spels van Sinnen... Anno 1575- Z- P1- en n- v- d' dr )" ' 25 12. Uit de opdracht van Veluanus' Der Leken Wechwyser (uit: Bibliotheca reformatoria neerlandica IV, blz. 125/126) .... 26 13. Uit Henrick Rol's Eyne ware Bedgnckijnge hoe dat hoochweirdich lichaam Christi. . . to vnderscheiden jsz (uit: Bibliotheca reformat. neerl. V, blz. 121) 14. Besluit van de staten van het Overkwartier betreffende het deelnemen aan een gezantschap naar Brussel (uit: Bijdragen en Mededeelingen van Gelre XI, blz. 443) 29 15. a. Uit de voorrede van Utenhove's Nieuwe Testament {Het Nievvve Testament. Ghedruckt te Embdenby Gellium Ctema- ^ .... 30 tium. An. 1550) b. Lukas XV, vs. 1—10 (uit hetzelfde werk) 31 c. Bloemlezing uit de „Korte verklaring" achter het Nieuwe Testament (uit hetzelfde wérk) • • • '' V omstandigheden waren gunstig. Verstaan in een gebied, dat zich uitstrekte van de Zuiderzee tot de Weichsel, of zelfs tot Riga, van de Eider tot de Harz en verder noordoostelik, was zij aangewezen voor de verspreiding der nieuwe religieuze overtuigingen, die zich juist in de eerste helft van de 16de eeuw over heel het Nedersassiese land openbaarden. De blik van de hervormers en de hervormingsgezinden is dan nog vrijwel alleen op Duitsland gericht; vandaar komen, daarheen gaan de mannen, die 't nieuwe licht brengen, hetzij persoonlik, hetzij door geschriften; in Oost-Friesland, later ook zuideliker, stichten de Nederlandse vluchtelingen kerken. Het is dus geen wonder dat 't, naast kronieken, vooral theologies, reformatories proza is, dat ons in deze 16de eeuwse taal voor literair verkeer is overgeleverd. Als deze literaire taal zich dan ten slotte toch niet als zodanig heeft kunnen handhaven in die gewesten, die in het begin der 16de eeuw stellig nog sterk „georiënteerd" waren, en 't heeft moeten afleggen tegen de uit het Z.W. (Vlaanderen, Brabant en ook Limburg) gekomen, naar het noorden opgedrongen taal, die de schrijftaal is geworden van Zeeland, Holland, Utrecht, later van gans (tegenwoordig) Nederland, dan \ is dat stellig geschied dank zij de verovering van deze landen door « Karei V, die het N.O. met het Z.W. in nadere aanraking bracht, en dank zij de toonaangevende plaats, die Holland zich in de republiek weldra wist te veroveren en voorgoed behield. Bij de rangschikking der hier opgenomen auteurs is zoveel mogelik een geografiese volgorde betracht. Dat Utenhove de rij sluit heeft een dubbele grond. In de eerste plaats wil daarmede gezegd zijn: zelfs een geboren Vlaming kwam in 't N.O. onder de Oosterse invloed en zag het nut van de hantering der Oosterse taal voor de verspreiding der religieuze denkbeelden. Maar in de tweede plaats, moest zijn werk min of meer afgezonderd gehouden worden van dat der overige auteurs, omdat de taal van Utenhove in veel sterker mate dan die van de andere schrijvers het kenmerk vertoont van met opzet gemaakt, voor de gelegenheid vervaardigd te zijn*). 'S-Gravenhage, Januarie 1919. J. A. VOR DER HAKE i) Vgl. mfln artikel Een zestiend'eeuwse taal voor literair verkeer in De Nieuwe Taalgids, V, 225—245. b. Veldtocht van de bisschop van Munster tegen graaf Edzard. Im sulvigen vorgeroerten jaer, als Grave Edsard nu vor Jever lach, heft Jr. Ede an den Bisschup van Munster umme hulpe und untset geschreven. Dar up de Bisschup uppet ilichste und stilleste he muchte, sick gerustet, und syne Hovetluide by een ander laten kamen, und is mit den negesten Amptern na Reiderlant, umme Graven Edsardt van Jever af to eschen, tho Dyle ingetagen, und dewyle de van Wehner ohre kermissen nae older gewoonte hilden, und gar geen uproer noch viande vermoeden, eer se den brant vornemen, und de ruitere vor an stoten quemen, averst Wehner dursten se also in der ile nicht anfallen, dan branden dar vor itliche huisen und schuiren. Daer van de gemeene Reiders een spreckwoort daerne gedichtet, als volget. Bisschup Hindrik is hyr komen kyken int land Heeft te Weener en Stapelmoer de Schuiren verbrand Met de Ruyteren und sine arme jacken. Komt he weder in Reiderland Zo willen wy ohne scheren de placken. De Reiders averst sterckeden sick seer to Wehner up den klokkenslach, und namen den Weeniger zyl in, dat de Bisschup nicht wieder in Reiderlant komen kunde, rovede und brande in den weder aftoech. De Reider und Averledingers hebben uth angst des Bisschuppes ohre dycke doorgesteken, daer door se mercklichen schaden angenamen. c. De kerk te Westerholte door graaf Edzard belegerd en genomen. Anno M. CCCC. XCVII. Dewyle nu Hero Omken de kercke to Westerholte om den intoech der ruiteren to behinderen hadde laten bevestigen, und desulvigen mit synen huisluiden besettet, de Grave Edsards onderdanen daeglycks seer beschadichden, daer door is Grave Edsart mit syner macht vor der kercken getaegen, leet syn schutte dar vor richten, und ten storm bescheten. Als se nu de kerke in Grave Edsards handen nicht wulden upgeven, heft he eenen storm dar vor angerichtet, und is Grave Edsard in egener person mit den verlaren hoep vor eerste aen Darhen scholen wy al kamen. Elias vor dem jüngsten dach / Schal wedder kamen up erden / Dat he der bösen werlt ansach / Dat Christus kamen werdt / Overst de düre Gadès man / Heft sich schon seen und horen 'lan / Drum is dat ende nicht veme. De vns den rey gesungen hat / Is olt und wol bedaget / Dat mal konde he nicht van der stadt / Dat podagra en plaget / Veel süchte he bat Godt im sinn / HER nim den krancken Heruen hen / Dar nu Elias wanet. 6. Menno Simons, geb. 1492 te Witmarsum (Friesl.), gest. 1559 te Wüstenfelde bij Oldesloe (Holstein). Het „Besluyth" van de „Bekentenisse". Christus spriet: Dat is dat ewige leuen / dat se dy erkennen (O Vader) dat du allene ware Godt bist / vH den du ghesent heefst Christum lesum. Ioan 17. An eynen andren oort spriet he: So ghi nicht gelouen/ dat ick ydt ben / werdë ghi in iuwe sundê steruen. Ioan. 8. Oc secht Ioanes De dar gelouet dat Iesus Godes sone is / de blift in God / vB Godt de blift in hem. 1. Ioan. 4. Wie auerst vorloechent / dat Iesus Christus is / dat is ein loegener / ia he is ein Antichrist / viï vorlqchêt beide dë Vader vH den sone / wénte wie den soene vorloechent heeft ock den Vader nicht. ï. Ioan. 2. Och dat doch vnsse Wederparten desse vfi desser gelike sproeke recht behartigedê / vn eynmaal recht kennê leerden / wye / vn wat de sone Godes were / vn war he heergecomen weer / so muchten se noch to yeniger rijt va de Rede der voruoeringe vpgeloset / vH in dat licht der rechter Leer gefoert werden. Auerst so lange se Christum nicht recht erkennen / so is ydtüürrifir_rnit se werren vn disputerê / de logen in de warheyt / vil de wMieit in de logen vorkeren ia so vorirret vil ■ Och Groningen, Groningen, eerlijke stadt, Woe biste mijt sulken eselen besat. Men doe an enen esel eens lewen huet, He reret doch als en esel doet; Wat van gueder aert wort opgevoet, Dat blijvet barmhartich ende guet, Want van gueder komst ende geslecht En seet niet geerne dan dat recht. Soe wijst dat weder, dat niet so suuer En is als van aert een ghebuer, Wanneer he opstijgende is; He is ghijrich ende valsch, sijt gewijs. Och Groningen, blijvestu den lueden bevaelen, Du salste noch mannigen last halen; Wowal dat niet is an dat been, De hont wijl dat doch holden alleen. Hiermede mene ick niet allene de nu in den raedt sijtten ende de de gemeente seer desse oproer ende twedracht is oproer gewest hevet bijt regiment gebracht hebben, men ick segge oeck van de se daerbij gebracht hebben ende de Groningen regeren mijt oer moyterie, alse de scomaker Henrick van Lewerden, Johan Swamaker, beide bowmesteren, Jacop Smijt, Henrick Kistemaker, Johan Grijp, Johan van Wijsum de kremer, Johan van Lochum de kremer, Jacop Bijlsum, Evert Wantscerer, de scroder Tijmen van Utricht, Bartolt de maeler, Konst Slotemaker, johan Stans de hopenbinder, Rottgert Scutemaker, Berent Scutemaker, Joest Scutemaker ende meer genoech van arm, unoesel van den gilden, de oerer summige boven twe off dre jaeren in Groningen niet gewoent hebben ende daer gedeent hebben ende al oer guet en deel en is geen teyn offte twintich goltgulden wert ende nu daer gehijlket sijnt ende hebben de borgerscup ende gijlde daer gewonnen. Ende de daer dan rapen ende moyten konen onder den hoep, de worden dan hovelingen van den gijlden gekoren, desse regieren nu Groningen, men se hadden all en hovet off twe, daer se sick op steenden ende toverleten ende de den hoep daer to harden reden, alse de statholder Jasper van Marwijck ende Lueken Hornken, des statholders huesvrouwen vaeder, de hadde eertijts vaeke borgermester, hoefftman ende raedt gewest ende hadde sijn borgerscup opgesecht, ommedat he niet in den raedt wolde wesen ende hadde nu jaergelt van den hartogen van Geiler ende is altijt al tovoeren contrarie den raet gewest ende was en swijnde, hoverdich, guetdunckel, gijrich mensche, de niemant guet gunde ende meende dat al de wijsheyt in em allene was ende de den statholder, sijnen swager, bij sunicheyt in allen quaden informeerde, want he de wetenheyt ende kunde hadde van allen rechten ende handel in stat ende lande ende hadde dat lange mede ghehandelt, als he borgermester ende hovetman is gewest ende is altijt een haetebuer gewest op den lueden. Hadde he de statholder soe voele int beste geraeden, als int quaetste, het hadde soe veer in desse duvelije ende twedracht niet verlopen ende het is to vermoeden, soe lange als de twe bij dat regement blijven, salt to Groningen gene grote eendrachticheit komen, men, als Got wijl, sak balde guet sijn. 8. Johan Rengers van ten Post, geb. 1542 te ten Post (Gron.), gest. 1626. De terechtstelling van Egmond en Horne. Vp sijn sterffdach vm XI vren hefft de bisscop van Jperen den grauen van egmont de bicht gehort, hem getroestet mit hem gesproken, want he wol geen spansche geestlichen dulden vnde scrifft desen brieff anden Con. Jck hebbe het ordel so V. Con. Mat. behaechlich is gehoert, alhowal ick noijt heb vor mij genomen, noch van meninge west bin, iet wat tegen V. Mat. persoen dienst off olde catolijcke religie to doen offte tracteren, so drage jckt alles mit gedult, dat de goede Godt geliefft, ende so jck iet wat misdaen hebbe, dewijl de nederlansche trublen geduert sijn, offt wat togelaten, dat andern ende niet mij geboren mochte, so is datselue altijt mit getruwer herten, godt ter eeren, V. Mat. to denste, ende na dat de tijt hefft geeischt gescheet: bidde darum V. Mat. geleuen wil mij to vergeuen, so ick iet wat tegen w. misdaen mocht hebben ende barhertig sijn wilt mijn leue huszfrou vnnosele kindern ende arme denaren, beuelende mij in deser tijt, godts almechtige barmhartigheit, datum brusel den 5 junij anno 68. vndergesc. Tot steruen gerustet Amurathes van egmont: de bisscop hefft desen brieff besloten entfangen, anden Ko. belouet tho senden vp hogen truwen, dat he vulbracht hefft. Horn hefft gesecht to den bisscop he had godt al gebichtet, dan doer het andringen desseluen bisscops hefft he ten laesten gebichtet. Vp Pinxter dag morgents begeerde Egmont sijn ende te vorderen, want men condemneerden niet lang behoerte in cruice vnd angst to laten, vnd is tegen middag vpt heren merckt gefoert, de bisscop van jperen vnd ander geestlicken gingen bij hem, hem volgede der Spanier velthere vnd hopman Salines mit 19 venl spaniers volgen oeck na, vnd stellen hoer in een slachorde, wal gerustet tegen alle moeijte, de graue was niet gebunden noch mit deners off nachrichters vmcingelt, vm dat he bij sijn ridderlicke truwe had beloefft sich to willen vp de bestemmede plaetse stellen. Vpt marckt was een stellagie vpgericht, mit swart doeck bedeckt twe swarte kussens darup, vnde twe lange stangen rmt iseren spitzen: vp de stellagie was de scherprichter: als de graue mrt den bisscop was vpgestegen. vnd vpt kussen gekneet vnd een wemg tsamen gesproken hadde, so bald de bisscop wech gaen was, vnd de scerprichtigen na vsantie, vm- vertijnge wes he wth beuel doen moste gebeden hadde hefft de graeff sijn slaepmusse vnder den hoet vor sim ogen getogen, selffs sijn clederen affgelecht een roden damasten nachtrock vnde dar ouer een sampten mantel mit gulden passament, vnd hoet mit swarten vnd witten vederen, vnd sijn handen to samen geuoecht, dat cruce gekust, den doet verwachtet mit godts genade, dat licham is voer in de kiste gelecht, war bloet was worde mit swart doeck belecht Horn is doe voertbracht, begeerde van godt vergifmisse der sonden, vnde vant vmstaende volck, mit wunschinge vole heils van Godt denseluen adieu gesecht, sijn nosedoeck vor sijn ogen treckende nadat he sijn sampten mantel off gelecht hadde, is vp deselue wise gerichtet Twe venl spaniers bleuen de hoeffden vp spitzen staende to bewaren, tot 3 vren namiddag to dat de hoeffden bij de lichamen sint gelecht, vnd Egmont in S. Clarissen cloester Horn in de doemkercke in hoer voerolderen begrafmisz ter erden bestadet. Egmonts deners slogen sijn wapen to een gewoenlich lijckteecken an sijn pallaisz, dat de h van Alua strax leet affrijten. De truwicheit aller lueden vnd volx vm desen is niet wth tho spreken west. De grauen hebben van begin excipieert van een vnbehoerlich richter tegen jan van boesz generael procureur, vnd volherdig darbij gebleuen. Want ridders vant gulden vluesx mogen van nemant als van ordensheren verordelt worden. 9. Abel Eppens tho Equart, geb. 1534 te Eekwerd (Gron.), gest. ± 1590. a. Onno Ewsum aan tafel bij Willem Lodewijk. Onno van Ewsum in Westerlandt myt vrouden und verlangent ontfangen bij graef Willum van Nassauwen stadtholder, wort newens anderen offitieren to maeltijdt genodiget newens Hendrick Paulinus. Sicht onder anderen enige, die neit to seer trow und romdadich befunden was, und den Ewsum suspect eder ongunstich, secht rondtuth: Als Juw Genade myt schelmen willen eten, soe ist mijn gelegen neit tbliven; und gaet wech. Paulinus bedacht sijnde, vermeende sijner heren halven notiert tsijn. Neit Pauline, het is een ander, Ewsums hoefft is soe. Want Sijn Genade den gasten nodigende myt der handt, laet den enen blijven und moet wechgaen. Hier gedencket Ewsum niet, dat simulare ock bij regeren moet wesen, als in een plaetse, dar die executie cessierde. Daeromme wol erestlicken to bedencken stondt, dat hoewol een onversichtiger vaken in sommigen saken nene raedt noch mate overmydts ongedult lijden can und maket, dat het myt naclagent anderen verhettiget, nochtans soe wanneer die raedt volget wordt, soe wordt die onwille gelindert offte upgeholden. Want als alman neit enes meninges ys, dan sommigen meer lieven und keesen dat beste und nuttelickes befonden sal worden, soe mach men tegensprake doen. Wes ock hier to bedencken stondt. Want he ener, gevangen uth Lier gehalet, als onschuldich quijt geven muste, diewijle he allene wat gescreven hadde um daten doen van anderen neit sick, und secht noch lickewol: Mij gescut neit gelick, want S00 gulden, 1 aem wijns quemen mij to van den keerel. Wat onverstandt scade can doen, richten sommigen neit, und een blijde hoepe van gewin is wol angenaem um thebben, dan ongeluckelickèn um tholden. Als sommigen gewin soeken, vynden sie scade und scande, verleesen het heele, waervan sie die naem hadden mogen beholden. Summigen mishagen hoer egen dingen um vordelshalven und willen alle dingen vernijen, umdat uth verstoringe gewin comen sall. Woe vorsichtich is die, wekker wijse radet folget und niet myt onrijpen und die sick sulven menen, gelick ys, een onweder siende, den haven bynnen holden und anstaende periculis buyten blijven. Welcke, soe die van Ewsum bedacht hadden und die stadt Gronnigen gevolget, solder beider ongeluck gemijdet worden mogen hebben.