[ 934J
I CHR1STEHS0CIAL1SME EK Silf.
DOOR
B. DE LIGT.
I.
B 60
UITGEGEVEN DOOR H.ï. „DRUKKERIJ DE TOEKOMST". LANGE HAVER 125, SCHIEDAM











s



CHRISTENSOCIALISME EN LIL F.
DOOR
B. DE
UITGEGEVEN DOOR 11 „DRUKKERIJ DE TOEKOMST", LANGE HAVEN 125, SCHIEDAM



-■



1
In de toelichting tot het ontwerp van de beginselverklaring, die de Bond van Christensocialisten den Hen Augustus j. 1 * aanvaardde, — een toelichting, door schrijver dezes geschreven mede uit naam en onder uitdrukkelijke instemming van zijn „gereformeerden" bondgenoot en vriend F. J.Welzenbach — wordt het feit geconstateerd, dat de S. D. A. P. zich openstelt voor de meest verscheidene aanhangers van socialisme. Er is in haar zoowel plaats voor wie in hun maatschappelijk streven bepaald worden door de laagst-bijden-grondsche beweegredenen, als voor wie zich bezield weten door de hoogst-ideëele; zoowel voor hen, die in het socialisme bovenal zichzelf en eigen klein belang en voordeel beoogen, als voor degeen, die bewogen worden door onbaatzuchtige en zuiver geestelijke motieven. Daar nu de B. v. C. S. een gemeenschap bedoelt te zijn van wie, des zins en willens te leven uit het beginsel der eeuwige Goddelijke Liefde, gelijk dit ten volle in Jezus Christus openbaar is, volgens het eene, groote gebod van dezen heilige Gods, Mattheüs XXII: 37-39, zich geroepen achten mede te werken tot opheffing van het kapitalistisch stelsel, en te strijden voor de samenleving, welke zich binnen de huidige maatschappij aireede voorbereidt: de verwerkelijking van het socialisme, — zoo rees, nadat de beteekenis van dit al in den breede was uiteengezet, vanzelf de vraag: zullen wij ons aansluiten bij de S. D. A. P. ?') Ter beantwoording hiervan werd allereerst onderzocht, op welken grond de S. D. A. P. zich zoo wijd openstelt.
') Ontwerp-beginselverldaring, samengesteld door commissie A. Schiedam 1912 blz. 102 v.



Troelstra en van der Zee maakten 't ons gemakkelijk.
De eerste had niet lang geleden in een officiëele verhandeling gewezen op wat hij met Kautsky „het kernpunt der soc.-dem. gedachtenwereld" noemde.') Met betrekking tot den aanhef van het nieuw ontworpen beginselprogram der S. D. A. P. merkte hij op, dat daarin, gelijk in het begin van het Erfurter program, duidelijk wordt te kennen gegeven, dat het „niet steunt op eenige zuiver ethische of ideologische beschouwing, niet op wenschen of verlangens, maar op een wetenschappelijken grondslag en methode: op de ervaring, óp de historisch-maatschappelijke feiten, uiterlijk waar te nemen en te contröleeren. Het ziet die maatschappelijke feiten in hun historisch-eeonomisch verband, dat is: in de beteekenis, die zij hebben voor de wijze, waarop de menschen in hun behoeften voorzien (de voortbrengingswijze) en constateert, dat de bepaalde voortbrengingswijze, die wij de kapitalistische noemen en die zich historisch uit de ontwikkeling van vroegere voortbrengingswijzen ontwikkeld heeft, de klasse heeft geschapen, wier strijd de sociaal-democratie heeft doen ontstaan.
„Het program plaatst zich hiermede op den grondslag van de economische opvatting der geschiedenis, ook wel genoemd, het historisch materialisme."
En voorts:
„Dit alles is geen abstrakte filosofie, geen ethiek, geen boven de werkelijkheid zwevende verlangenuiting; maar wetenschap, materiaal en methode van denzelfden aard, als waarmede de natuurkundige werkt. Geen voorkeur of a/keer, geen aanhankelijkheid aan bestaande godsdienstige of andere stelsels is voldoende, om over deze opvatting der geschiedenis een oordeel of vonnis uit te spreken: De vraag is slechts, of dieper onderzoek van de vroegere en hedendaagsche
1) Het Volk, 19 Jan. 1912.



geschiedenis deze opvatting al dan niet bevestigt. De grondslag en methode van ons program is daardoor boven de partijen en hare stroomingen geplaatst."
Het program treedt niet in wijsgeerige „theorieën, waaruit zich het historisch materialisme heeft ontwikkeld en die dit maken tot een wereldbeschouwing, aan welker uitwerking en voltooiing nog steeds wordt gewerkt. Door aldus van de aanhangers der partij niets anders te eischen dan aanvaarding van de ekonomische en politieke opvattingen, in het program nader uitgewerkt, stelt het de Partij open voor allen, die den klassenstrijd voor het proletariaat daadwerkelijk en voluit willen mede voeren, ook al kunnen zij, naast de ekonomischhistorische elementen, die van de sociaal-democratie onafscheidelijk zijn, niet de wijsgeerige opvattingen aanvaarden, die voor hen, welke den ontwikkelingsgang van Marx en zijn gedachtenwereld hebben leeren kennen, van zoo groot belang zijn, ook voor den politieken strijd.
„Hiermede is wel de „godsdienstloosheid" der Partij als zoodanig, doch niet haar antagonisme tegen den godsdienst als noodzakelijk aangegeven."
Waaruit volgt:
1°. De grondslag van het S. D. A. P.-program, het kernpunt der sociaal-demokratische gedachtenwereld is een opvatting of beschouwing der geschiedenis, volgens welke men zich voor al, gelijk de natuurkundige, houdt aan de uitwendige ervaring.
2°. Zij berust op het vóóroordeel, dat de inwendige ervaring in oeconomicis minder ter zake doet. Ja, tegenover de uitwendige zelfs geen recht heeft van spreken.
3°. Deze grondslag, „opvatting", gelijk hem Troelstra terecht noemt, bergt een subjectief element; deze historiebeschouwing ontleent haar karakter aan een wetenschappelijk onbewijsbare waardeering, welke hoogstens min of meer aannemelijk te maken is.



4°. Deze waardeering waardeert supra-historische, eeuwige levensbeginselen, voor het oeconomisch leven op 't minst genomen, als waardeloos;
5°. den godsdienst voor 't politiek-maatschappelijk leven als quantité négligeabk: hij is niet slechts niet onmisbaar, doch zelfs zeer goed misbaar.
6°. De beteekenis van religie en ethiek wordt volkomen miskend: godsdienstig indifferentisme slechts kan tot zulk een principiëele „godsdienstloosheid" voeren; vlak empirisme slechts tot zulk een negeeren van zedelijke normen.
Tegenover Troelstra's woorden werden eenige zinnen gesteld van Van der Zee uit zijn polemiek met De Moker '), waarin hij er ten zeerste den nadruk op lei, dat het Christendom de maatstaf is, waaraan wij alles meten; dat het Christendom naar onze diepste overtuiging het socialisme eischt; dat het Christendom de drijfkracht, de levende motor van onze beweging is. Ziedaar het kernpunt der chrïstensocialistische gedachtenwereld.
(1°.) Ons is het socialisme Gods-gebod — al is 't een gebod, dat geen gebod meer heeten mag: het nieuwe gebod: de Liefde —, en ons maatschappelijk streven Gods-dienst. Godsdienst en socialisme, socialisme en godsdienst, ze gaan in elkander over, zijn één. Gelijk ons Godsliefde en naastenliefde één zijn, ongescheiden onderscheiden; theologie en kosmologie één zijn: de Geest spreekt in de natuur; de natuur van den Geest. Godsliefde draagt het christensocialisme als vrucht; het christensocialisme is uit haar geboren, wordt door haar gevoed; groeit eruit.
De principiëele zuiverheid hiervan blijkt erkend door dèn marxist Van der Goes, die, handelend over het werk van iemand, die op grond van zijn Christendom socialist werd,2)
') Een nieuwe Stem, Amersfoort 1910. blz. 74—94. 2) Het Volk, 28 April 1908.



zelfs schreef: „Dit is niet vreemd, want dé kern van het christendom was het kommunisme. Men weet, dat in den loop der geschiedenis allerlei volksbewegingen, die een min of meer socialistisch doel hadden, zich op de kommunistische kern van het christendom hebben beroepen, dat door de kerk was verduisterd geworden. Te allen tijde was socialisme en christendom één, in dien zin, dat de voorstanders van het socialisme, steunende op de leer van Jezus volgens het N. T. hun leer verkondigden als den wil van God". En Kirkupv. Woensel Kooy onderscheiden met recht verstand van socialisme, gegrond op idealistische wijsbegeerte, en dat, gebaseerd op historisch-materialisme, een derde, anders geaard, hetwelk zich als noodzakelijk uitvloeisel van het Christendom openbaart. ') Immers zoo door en door socialistisch is het Christendom, dat zijn belijders, die het kapitalisme te handhaven wenschen, het privaat-bezit van productiemiddelen trachten te verdedigen met zuiver socialistisch geesteswapen: de idee van het rentmeesterschap in Gods en 's menschen dienst.2) Zonder twijfel erkennen wij het recht der uitwendige ervaring; aanvaarden het historischmaterialisme; het Marxisme; t.w. in den zin, dien Hegel daaraan hechtte: wij aanvaarden het waarheidselement erin; erkennen het betrekkelijk recht ervan, en laten dat gelden. Doch het Christendom bepaalt reeds het dat van ons socialisme; het historisch-materialisme, het Marxisme, bepalen slechts mede het hoe. Vandaar gansch het verschil van opzet tusschen het beginselprogram der S. D. A. P. en dat van den B. v. C. S.. En wat ons tot het socialisme drijft, is niet allereerst eigenbelang of klassebelang, of die beiden dooreen; ja zelfs niet louter en loutere liefde tot den naaste;
') Geschiedenis van het moderne socialisme, Utrecht 1902 blz. 9-10. 2) Vgl. Ontwerp-beginselverklaring blz. 30 v., Dr. J. R. Slotemaker de Bruine, Christelijk-sociale Studiën, Utrecht 1908, blz. 267.



noch wetenschappelijke kennis van historisch-oeconomische wetten; noch dat al te zamen; wat ons tot het socialisme drijft is allereerst de inwendige ervaring der eeuwige Genegenheid, der Goddelijke genade: God-mensch. Grond, uitgangspunt zoowel als eerste beweegreden is niet uitwendige, maatschappelijke werkelijkheid, doch de inwendige des alomhelzenden Geestes. Alle liefde is socialistisch ten opzichte van den geliefde. Breid den kring der liefde uit, — ge breidt den kring van 't socialisme uit. Wie uit den Geest der éeuwige Liefde leeft, is socialist geboren (Efeze V: 1—2).
(2°.) Naar algemeen christelijke overtuiging wordt in de laatste, pauselijke Encycliek de sociale vraag „op de eerste plaats zedelijk godsdienstig" geheeten, en gezegd, dat zij derhalve „uitgemaakt moet worden vooral volgens de wetten van zedelijkheid en godsdienst." En terecht heeft Dr. Slotemaker de Bruine er onlangs wederom de aandacht op gevestigd, dat de oeconomie een wetenschap is, die den mensch betreft, en er daarom geen oeconomie wordt gevonden zonder wereldbeschouwing; terwijl omgekeerd elke wereldbeschouwing zoekt en worstelt, om zich in oeconomisch opzicht te openbaren.') Al ware b.v. een ieder ervan overtuigd, dat de maatschappij in socialistische lijn zich ontwikkelt, en, voorzoover overzichtbaar, in een volkomen communistische gemeenschap uitloopen zou, een consequent nietzscheaan zou in zijn oeconomie zonder twijfel middelen trachten aan te geven, om dit in zijn oogen verfoeielijk geschiedproces indien niet te verhinderen dan toch zooveel mogelijk te vertragen.
De godsdienstig-zedelijke overtuiging van het Christendom is deze:
„De mensch is wezenlijk sociaal, gemeenschapswezen. Het ideaal der menschheid, ja, haar goddelijke Idee — grond
') Stemmen des Tijds le jaargang blz. 889—908.



en bedoeling — is een gemeenschap van vrije persoonlijkheden, levende uit — slechts bepaald, onbepaald bepaald door — de eeuwige Liefde; een veeleenigheid van zich in velerlei geestesleven uitwisselend leven des Geestes; een vreugdevol onderling dienstbetoon in Liefde's dienst; één gemeenschappelijk zich offeren aan de eene Liefde, die zich offert aan heel de gemeenschap: de eeuwige Liefde des Vaders." ')
Anders gezegd:
Het gaat in de wereld om het Koninkrijk Gods, d. i. het koningschap Gods in het leven der menschheid, het koningschap der menschheid uit het leven Gods; om een ernstig spel van vrije persoonlijkheden, door wie de absolute Persoonlijkheid als 't ware heenspeelt: „opdat God zij alles in allen."
Tot verwerkelijking daarvan behoort ons leven te strekken, ook óns maatschappelijk leven: al ons recht behoort daarop gericht. En dit kan moeilijk anders dan door ons geschieden, indien onze godsdienst geen phrase is. Het Koninkrijk Gods, dat binnen in ons is, de werkelijkheid der Idee van de ware menschheid, tracht zich toch ook naar buiten te openbaren, opdat het vandaaruit wederom verinnerlijkt zou worden. Leven nu volgens de grondwet van dit Koninkrijk is slechts mogelijk in een communistische maatschappij. D. w. z. in een samenleving, waarin de enkeling bezit terwille van de gemeenschap en de gemeenschap terwille van den enkeling; de wijze-waarop wordt bepaald van uit de idee der menschheid in verband met de gegeven natuur en cultuur. Voor den Christen staat vast, „dat er van absoluut eigendom alleen bij God sprake kan zijn; dat al ons eigendom slechts leenbruik, al ons beheer slechts rentmeesterschap is; en dat alzoo eenerzijds niemand dan de Heere, onze God,
') Ontwerp-beginselverklaring, blz. 29.



ons van de verantwoordelijkheid over dat beheer kan ontslaan, maar ook, dat ge nooit een ander beheersrecht van Godswege kunt hebben, dan in verband met den organischen samenhang der menschheid en dus ook met den organischen samenhang van haar goed", heeft de „gereformeerde" Kuyper eens zuiverlijk geschreven '). En hiermede overeenstemmend getuigt de „ethische" Dr. v. d. Laar, „dat naar christelijk beginsel de eenheid van heel het menschelijk geslacht moet vooropgesteld worden, en dat de gansche aarde, gansch de stoffelijke wereld aan die menschheid van God is geschonken". 2) Ons goddelijk beheersrecht wordt naar algemeen christelijke opvatting bepaald door de vraag, op welke beheerswijze de menschheid en in de menschheid de Godheid op 't heerlijkst wordt gediend. In plaats van het wezenlijk communisme des Christendoms te verduisteren en weg te exegetizeeren, gelijk zoo vaak geschiedt, behoorde men dan ook veeleer met vreugde erop te wijzen, dat hetgeen het Christendom uiteraard in» maatschappelijk opzicht wil, ja, hetgeen Amos, Jesaja, Micha, om geen anderen te noemen, reeds op de wijze en naar het begrip hunner eeuw bedoelden, ten minste formeel thans door de wereldontwikkeling mogelijk begint gemaakt te worden; door het wetenschappelijk socialisme voor noodzakelijk blijkt verklaard; feitelijk reeds door ieder gewenscht, ook door de meesfen van wie het om allerlei redenen niet mogelijk wanen, en die grootendeels, door voor-oordeel bevangen, een socialisme bestrijden, dat door bewuste socialisten-zelve 't hardst veroordeeld wordt. — Leven volgens de grondwet van dat Koninkrijk is eveneens slechts mogelijk in een socialistische maatschappij. D. w. z. een samenleving, waarvan het levensbeginsel „allen
') Vgl. Ontwerp-beginselverklaring blz. 30; Troelstra, Sociaal Christendom blz. 9. 2) Vgl. Ontwerp-beginselverklaring blz. 76.



voor allen" ') is, zoodat de eene mensch een socius, een bondgenoot, een kameraad en makker blijkt voor den anderen. Alleen zóo'n wereldorde erkennen wij als zédelijke wereldorde, al is zij nog niet de zedelijke Wereldvrede ten volle; alleen recht, dat daarop doelt, heeft récht op den naam Recht. — v En het is daarom allerminst toevallig, dat van ouds in de geschiedenis des Christendoms een communistisch, socialistisch streven valt op te merken; dat in tijden van religieus herleven de idee van het rentmeesterschap herleefde méde; gelijk omgekeerd in tijden van weinig en ondiep gemeenschapsleven onder 't Christendom de godsdienst vaak welhaast den doodslaap sliep. Toevallig is slechts de wijze-waarop, voor zoover deze afhankelijk was van buiten de macht der handelenden liggende omstandigheden; voor zoover ze bepaald werd door gebrek aan inzicht in de psyche van den mensch, in het samenstel der maatschappij; door velerlei verkeerde geschiedbeschouwing, als zou b.v. binnenkort de wereld vergaan; door godsdienstig-zedelijke vooroordeelen, uit andere, verder gelegen oorzaken ontstaan, als waaruit b.v. het monnikswezen werd geboren, enz.. Thans blijkt, wat het zuiverst Christendom in maatschappelijk opzicht altijd
') Men schreef mij, dat „allen voor allen" overdreven was, dewijl het „ieder voor zich" eenzijdig buiten zou sluiten. Ten onrechte. „Allen" houdt „ieder" in. Als allen voor allen arbeiden, werkt ieder voor zich mede. Het socialisme — het christensocialisme ten zeerste — erkent het recht van het individualisme; het individualisme kan in zijn abstractie het recht van het socialisme niet erkennen. Abstract socialisme verwerpen wjj principiëel. Den christensocialist is het te doen om de mogelijkheid van de vrije ontwikkeling der persoonlijkheid; o. i. behoort de maatschappij zoo te zijn, dat in ieder zooveel mogelijk de persoonlijkheid vrij, d. i. door haar wezen bepaald, tot haar recht kan komen; daartoe moet het oeconomisch leven strekken. Het christensocialisme gaat uit van de Idee der Godmenschheid (Johannes 1:1—5), waarin individualisme en socialisme, eraan voorondersteld, zijn opgeheven en tot waarheid gekomen; elkander derhalve niet uitsluiten, doch veeleer, in elkaar overgaand, elkander aanvullen.



weer terecht uit beginsel wilde, en meermalen dan ook te verwerkelijken trachtte met alle liefde van 't hart, doch dat telkens weer uit honderd oorzaken mislukken moest: omdat de omstandigheden het nog niet toelieten, omdat de tijd er nog niet rijp voor was, volgens het wetenschappelijk socialisme formeel mogelijk te gaan worden. Dit heeft derhalve ontdekt, dat de wereld zich maatschappelijk ontwikkelt in <te richting, die het Christendom reeds van den aanvang wenschte. De inwendige ervaring is hiermede gerechtvaardigd. Eeuw aan eeuw heeft zij reeds gesproken, wat nu de uitwendige zoo ongeveer een vijftig jaren spreekt. En in die vijftig jaren heeft de uitwendige ervaring al heel wat eerst naar 't heette onbetwijfelbare stellingen moeten opgeven en bijwerken en omwerken; de inwendige bleef zich van ouds getrouw; en hoe zuiverder ze was en hoe zuiverder mede de uitwendige werd, des te meer bleken die twee aan elkander te beantwoorden.
Men zij daarom voorzichtig met de, thans bij velen in zwang zijnde, oppervlakkige min-achting der utopie. Volstrekte utopie — nergens in tijd en ruimte aan te treffen of aan te toonen — is, de gevoelvolle voorstelling van het Koninkrijk Gods: Jesaja XI; de gouden Stad; het hemelsch Jeruzalem, enz.. Wezenlijk is het „binnen in ulieden", gelijk het Lucas XVII: 20—21 heet. Anderen vertalen: „onder ulieden", wellicht met meer recht, maar de zin is dezelfde: „Jezus weerspreekt de verwachting van zijn tijdgenooten, alsof het godsrijk in uiterlijke vormen verschijnen en dus naar aardschen of wereldlijken staat gelijken zou. Geestelijk van aard zou het slechts openbaar worden in zijne zedelijke werking onder de menschen." ') Dat wil dus zeggen: het ideaal-beeld der groote profeten spiegelt in de verbeelding het beginsel des waarachtigen menschenlevens; ook dit vergankelijke
') Kantteekening bij Luc. 17:20 in de nieuwe .synodale" bijbelvertaling van 1868.



blijkt een gelijkenis. De waarde eener utopie wordt bepaald door haar godsdienstig-zedelijke strekking. Voor zoover zuivere inwendige ervaring zich in haar uitspreekt, is ze normeerend. Welbewust onderscheide men tusschen teekening en beteekenis; tusschen beeld en wat verbeeld wordt;, zinnebeeld van den verbeelden zin. Zielkundig verklare men, hoe een gegeven utopie ontstond; wijsgeerig begrijpe men, dat ze slechts ontstaan kón uit — zij 't dan ook vaak onbewuste — inwendige ervaring van wezenlijke menschheid. Uit het God-menschelijke wezen, dat zich, door en ondanks den wil der empirische menschheid de eeuwen door al heerlijker handhaaft, verstaat men de utopie slechts ten volle. Uitwendige ervaring kan hoogstens aanleiding tot utopisme geven; gelijk ze ook aanleiding gegeven heeft tot utopisme van Marx, hetwelk hem uitdreef tot wetenschap, die van de eerste nog immer getuigenis geeft; diepste oorzaak, levensgrond èn van utopie èn van wetenschap is wat inwendig wordt ervaren, en waaruit ook alle uitwendig ervaren is geboren: Immanuël, God-met-ons.
Auqustinus heeft in het eerste boek zijner „Belijdenissen" een wonderlijk woord gesproken, dat zich voor goed in het geheugen der menschheid heeft ingeprent: „Gij hebt ons geschapen, opdat wij ons tot U begeven zouden; en daarom is ons hart onrustig in ons, totdat het in U rust". Daarom kan de mensch in gansch de wijde wereld geen rust vinden buiten God, omdat hij tot de rust in God uit God is geboren. Evenmin kan de mensch rust vinden in een maatschappij, gebaseerd op het atomistisch beginsel der zelfzucht, dewijl dit reeds met zijn natuurlijk wezen strijdt. Want de mensch is van nature — hoezeer ook geneigd tot zelfhandhaving ten opzichte van God en naaste; hoezeer ook, om met Kant te spreken, bevangen door een „Hang" ten booze — gemeenschapswezen, gelijk bevers en bijen, zij 't ook op hooger plan — want, leeft hij nog niet uit den



Geest, hij is èen geestelijk wezen, niet slechts in den blinde gedreven door instincten, doch strevend naar welbewuste cultuur —. Een volstrekt goddelóoze menschheid ware daarom nog geen lfefdelooze menschheid. Te luide spreekt de innerlijke ervaring der verborgen eenheid, dan dat dit zoo reeds denkbaar zoude zijn. Ja, ware een volstrekt goddelóoze menschheid een spanne tijds bestaanbaar en bestaand, zouden de edelsten niet tot elkander worden gedreven in elkander vergodende liefde, dewijl de inwendige ervaring, die zij verkeerd en nauwelijks verstonden, hen nochtans iets deed verstaan ? Wat zij in de vergoden onbewust zoeken zouden, het zou hun diepste wezen, en 't zou Gods Wezen zijn.
Zoozeer doet in oeconomicis inwendige ervaring wel degelijk ter zake, dat zij, die zich slechts aan de uitwendige te houden wenschen, telkens weer, hoe vaak ook onbewust, door de inwendige bleken allereerst en allermeest bepaald te zijn.
En hoe dieper het religieuze leven wordt, des te meer is het, dat zij ook in oeconomicis spreekt. Ten slotte is immers voor den geloovige God, God-met-hem zijn eenige zekerheid: hij twijfelt eerder aan de stof dan aan dien Geest.
Daarom durft het Christendom uitwendige mislukking aan. Uitwendige ervaring moge zelfs: „onmogelijk!" spreken, innerlijke zegt: „En toch..." (Hebreen XI).
(3°.) De redelijkheid onzer religie is aannemelijk te maken — naar 't ons voorkomt (doch hierover handelen we thans niet) aannemelijker dan atheïstisch of sceptisch historischmaterialisme —, die religie zelve gaat boven alle wetenschap uit; ook al spreekt die er met zuivere kennis van: geloof is des wetens allereerste, allerlaatste grond. Dat men zich toch ervan bewust zij, hoeveel geloof reeds in het steunen op uitwendige ervaring schuilt. In zijn kennistheoretische werken toont Von Hartmann aan, dat we het bestaan eener van ons onafhankelijke, reëele wereld niet bewijzen kunnen. Strict geredeneerd blijft een transsubjectieve werkelijkheid



een hypothese, een vermoede voor-onder-stelling, een aan zekerheid hoogstens grenzende waarsc/H/nlijkheid Zuiver naar de ervaring gesproken komen we uit het solipsisme ') nooit uit. Hoeveel geloof schuilt er dan b. v. reeds niet in de stelling, dat het zijn het bewustzijn bepaalt. D. w. z. het waarschijnlijke het zekere; het onbekende het bekende; het immer te betwijfelen het onbetwijfelbare. Is er wel anders dan bewustzijn? En is ons denken betrouwbaar? Dat men zich toch ervan bewust zij, welk een geloofsdaad openbaar wordt, wanneer men historische wetten aanneemt — dit woord verraadt een actie van den geest —, die nog eeuwen en eeuwen, nadat eigen bewustzijn verdoofd is, doorwerken zullen; in de leer der evolutie; in de prediking eener heerlijker menschheidstoekomst, enz..,
In het beginselprogram der S. D. A. P. en dat van den B. v. C. S. spreekt derhalve waardeering tegen waardeering; geloof tegen geloof.
(4°, 5°, 6°.) Want de neutraliteit der S. D. A. P. is slechts schijn. Het is neutraliteit op grond van niet-neutraliteit. Erkent men suprahistorische, eeuwige levensbeginselen, zoo zal men van zelf in zijn /z/sror/ebeschouwing daarvan spreken; in een beginselprogram kunnen die toch wel allerminst verborgen blijven. Maar de Partij als zoodanig erkent die juist niet. Anders kon zij nooit een beginselprogram aanvaarden, dat bij de gansche behandeling van het maatschappelijk vraagstuk den godsdienst negeert, en van het zedelijke zoo vaag spreekt, dat iemand, die leert, dat het kapitalistisch stelsel slechts daarom zedelijk te veroordeelen is, omdat het oeconomisch verouderde, er vrede bij vindt. Bij gratie der godsdienstloosheid heeft de godsdienstige toegang tot de Partij. Mits hij
') Solipsisme (van solus ipse = het zelf alleen) beduidt de leer, dat het eigen ik het alleen zijnde is; dat alle zijn in 't eigen bewustzijn ligt besloten.



zich, in geval van strijd tusschen innerlijke en uitwendige ervaring,voege naar de historisch-materialistische „wetenschap". Bij gratie van godsdienstig indifferentisme kan de godsdienstige over God en wereld als particulier denken en zeggen, wat hij wil; zijn diepste levensbeginsel zij privaatzaak; de Partij als zoodanig gaat dat niets aan; haar maatschappelijk, politiek leven behoeft er niet door beïnvloed; op grond van uitwendige ervaring verklaart ze als haar levensbeginsel klassebelang1), en dat beginsel acht ze sterk en zuiver genoeg.
Over de „godsdienstloosheid" der S. D. A. P. zijn uitstekende woorden gezegd door Dr. J. R. Slotemaker de Bruine. In de toelichting werd daarheen verwezen. We citeeren er thans nog het volgende uit:
„Iedere partij of kring of groep, die groote dingen wil en niet eerst zijn standpunt bepaalt tegenover den godsdienst, die heeft zich daarmede reeds ongodsdienstig, ja anti-godsdienstig verklaard. Tegenover de vraag van de kracht en den dienst en den wil van God is „neutraliteit" onbestaanbaar.
„Men herhale hier niet, dat meerdere staatspartijen toch hetzelfde doen als de Sociaal-Democratie en men het dus niet alleen aan de laatste mag verwijten. Want deze vergelijking gaat alweder niet op. Afgezien van wat over de gróepeering der staatspolitieke partijen zou te zeggen zijn en wat hier blijft rusten: geen enkele partij vat zulk een breed terrein in het oog, bedoelt zulk een radicale omzetting, wacht van haar werking zulke geestelijke vruchten. De Sociaal-Democratie trekt het staatsleven, het oeconomisch leven en het bedrijfsleven binnen haar terrein; zij heeft één universeel middel, dat overal moet worden toegepast en overal volgens haar zeggen toegepast worden kan; zij ver-
') „Het is ons ten slotte meer te doen om het resultaat dan om het uitgangspunt; de ideeën zijn voor ons hulpmiddel, geen doel; ons groote beginsel is het klassebelang der arbeiders." Mr. P. J. Troelstra, Theorie en Beweging, Amsterdam 1902 blz. 34.



wacht uit de socialisatie een geheel nieuw zedelijk en geestelijk leven."
„Wie optreedt met zulk een program en dan de godsdienst ter zij laat — ook al bestrijdt hij hem niet — dus noch het licht noch de kracht van God behoeft voor de
totale vernieuwing van menschen en toestanden die is
ongodsdienstig". ') Hiervoor worden dan ook positieve uitingen ten bewijze bijgebracht, o. m. deze, dat de ofhciëele partij-resolutie in Nederland van 1897 over „godsdienst en sociaal-democratie" begint met de overweging, „dat het kerkgeloof thans nog door vele arbeiders wordt aangehangen."
Zooveel schemert hier toch reeds wel door, dat het begrijpelijk maakt, waarom Troelstra in 1902 verklaarde: „de arbeider, die vóór alles hangt aan zijn geloof, (zal) zich niet thuis gevoelen in onze beweging". 2)
Trouwens, er is meer.
De S. D. A. P. verraadt haar afkomst niet — of wel, al naar men het wenscht te nemen —. Reeds menig lezer zal zich bij Troelstra's officiëele toelichting de woorden van Marx en Engels uit Het communistisch Manifest herinnerd hebben:
„(De communisten) stellen geen bijzondere beginselen op, waarnaar zij de proletarische beweging willen modelleeren."3)
„De theoretische stellingen der communisten berusten volstrekt niet op ideeën, op de principes, die door den een of anderen wereldhervormer uitgevonden of ontdekt zijn.
„Zij zijn slechts de algemeene uitdrukking van feitelijke verhoudingen van bestaanden klassenstrijd, van een onder onze oogen gebeurende historische beweging".4)
') Christelijk-sociale studiën blz. 210—211.
2) Theorie en Beweging blz. 29.
3) Het communistisch Manifest, vert. H. Gorter, blz. 16. *) T. a. p.
2



„De aanklachten, die van godsdienstige, wijsgeerige en ideologische gezichtspunten in het algemeen tegen het communisme worden gericht, verdienen geen uitvoeriger bespreking" dan die der bourgeoisie als zoodanig.')
Marx zelf heeft zich bovendien voor „natuurkundige" verklaard b.v. in de voorrede tot den eersten druk van Het Kapitaal:
„Een woord tot vermijding van mogelijk misverstand.
„De gedaanten van kapitalist en van grondeigenaar schets ik geensdeels in rooskleurig licht. Maar het is om de personen slechts in zooverre te doen, als zij de belichaming van ekonomische kategorieën zijn, dragers van bepaalde klasseverhoudingen en belangen. Minder dan eenig ander kan mijn standpunt, hetwelk de ontwikkeling van de ekonomische maatschappijvormen opvat als een natuurhistorisch proces, den enkeling verantwoordelijk maken voor omstandigheden, waarvan hij maatschappelijk het voortbrengsel blijft, hoe hoog hij zich er voor zichzelf ook boven verheffen mag".2)
En in die van 1873 keurde hij zijne methode onder meer door de volgende woorden uit de petersburger Europeesche Bode „treffend" goed geschilderd:
„Marx beschouwt de maatschappelijke beweging als een natuurhistorisch proces, beheerscht door wetten, welke niet enkel van het willen, het bewustzijn en het voornemen van de menschen onafhankelijk zijn, maar veeleer omgekeerd hun willen, hun bewustzijn en hunne voornemens bepalen" 3);
hetwelk dan ook tezamenstemt met het bekende woord uit zijne voorrede van Zar Kritik der polltischen Oekonomie, reeds in 1859 geschreven, dat niet het bewustzijn der men-
') Aldaar blz. 22. Men leze deze plaats in zijn verband met geheel hoofdstuk III.
2) Het Kapitaal, vert. F. v. d. Goes (W. B.), I blz. X.
3) Aldaar, blz. XVIII.



schen hun zijn, maar omgekeerd hun maatschappelijk zijn hun bewustzijn bepaalt.
„Mijne dialektische methode — zoo heette het in 1873 verder — is in den grond niet slechts onderscheiden van de Hegeliaansche, maar lijnrecht aan haar tegenovergesteld. Voor Hegel is het Denkproces, hetwelk hij zelfs onder den naam van Idee in een zelfstandig wezen verandert, de schepper van de werkelijkheid, die slechts zijne uitwendige verschijning vormt. Bij mij is omgekeerd het ideëele niets anders dan het in het menschelijk brein omgezette en overgeplaatste materiëele". En na met eenige woorden, die hemzelf niet minder eeren, Duitschlands grootsten denker geëerd te hebben '), vervolgt hij: „Het mystieke element, dat de dialektiek uit de handen van Hegel ontvangt, belet geenszins, dat hij hare algemeene bewegingsvormen voor het eerst volledig en bewust heeft blootgelegd. Zij staat bij hem op het hoofd. Men moet haar ondersteboven keeren om den rationeelen kern in het mystieke omhulsel te ontdekken"2).
En zoo verstaan wij, dat deze „verkeerde" dialectiek op de klacht:
„„Er zijn bovendien eeuwige waarheden," zooals vrijheid, gerechtigheid, enz., die alle maatschappelijke toestanden gemeen hebben. Het communisme evenwel schaft de eeuwige waarheden af, het schaft den godsdienst af, de moraal, in
') Een vaak onder sociaaldemocraten zoowel als christensocialisten voorkomende minachting van wijsbegeerte zou zeker afkeuring vinden in de oogen van Marx, die in bovengenoemd verband schreef: „Ik beleed openlijk de leerling te zijn van dien grooten denker". — Engels besloot de voorrede van: De ontwikkeling van het socialisme van#utopie tot wetenschap (1882) in denzelfden geest aldus: „Wij duitsche socialisten zijn er trotsch op dat wij afstammen niet alleen van Saint Simon, Fourier en Owen, maar ook van Kant, Fichte ■en Hegel" (vert. J. F. Ankersmit, blz. 5).
2) Het Kapitaal j, blz. XIX—XX.



plaats van ze nieuw te vormen, het weerspreekt dus alle historische ontwikkeling tot nu toe"", ten antwoord geeft:
„Waarop komt deze aanklacht neer? De geschiedenis der geheele maatschappij tot nu toe bewoog zich in klassetegenstellingen, die in de verschillende tijdperken verschillend waren. Welken vorm zij evenwel ooit hebbe aangenomen, de uitbuiting van het eene deel der maatschappij door het andere is een feit, dat alle vroegere eeuwen gemeen hebben. Geen wonder dus, dat het maatschappelijk bewustzijn aller eeuwen zich, ondanks alle menigvuldigheid en alle verschil, toch in zekere aan allen gemeene vormen beweegt, in bewustzijnsvormen, die alleen met het totale verdwijnen der klassetegenstelling geheel verdwijnen.
„De communistische revolutie is het radicaalste breken met de traditioneele eigendomsverhoudingen; geen wonderj dat in haar ontwikkelingsgang het radicaalst met de traditioneele ideeën wordt gebroken"1).
Hoe zeer radicaal dit door den HEGEL-op-z'n-twee-beenensteller reeds geschiedt, en volgens hem steeds meer geschieden zal, hiervan geeft ons eenig idee, wat hij leert in zijne verhandeling over „het afgodskarakter van de waar en zijn geheim":
„Voor een maatschappij van warenproducenten, wier algemeen maatschappelijke produktie-verhoudingen daarin bestaan, dat zij tot hunne produkten als waren, dus als waardemassa's staan, en in dezen zaaklijken vorm de soorten van hun persoonlijken arbeid tegenover elkander stellen als gelijken menschelijken arbeid, is het Christendom, met zijne vereering van den abstrakten mensch, vooral in zijne burgerlijke ontwikkeling van het Protestantisme, het Deïsme, enz., de meest gepaste godsdienstvorm". De bekrompenheid der
') Het communistisch Manifest, blz. 22—23.



oude maatschappelijke productieorganismen „weerspiegelt zich ideëel in de oude natuur- en volksgodsdiensten. De godsdienstige weerschijn van de werkelijke wereld kan over het geheel eerst verdwijnen, zoodra de toestanden van het praktische leven van eiken dag voor de menschen den vorm aannemen van volkomen doorzichtige, redelijke betrekkingen tot elkaar en tot de natuur. De gedaante van het maatschappelijk levensproces, d.i. van het stoffelijk produktieproces, legt haren geheimzinnigen nevelsluier eerst af, wanneer zij als voortbrengsel Van maatschappelijk vrije menschen onder hun bewust en stelselmatig toezicht staat. Daartoe is evenwel een stoffelijke grondslag in de maatschappij noodig of een reeks van stoffelijke bestaansvoorwaarden, welke zelf weer het natuurlijk voortbrengsel van een lange en pijnlijke ontwikkelingsgeschiedenis zijn" ').
Bekende spreuken als: „de godsdienst is de opium van het volk"; „de opheffing van den godsdienst als het denkbeeldig geluk van het volk is de eisch van zijn werkelijk geluk", ontvangen van diergelijke plaatsen uit hun „wetenschappelijk" licht 2).
Doch wie, die waarlijk religie kent, is niet ertoe geneigd, om op dit alles met een kleine wijziging het woord van Paulus toe te passen: de natuurkundige mensch begrijpt
') Het Kapitaal I, blz. 55—56.
2) Hoe Marx en de zijnen zich verhouden tot Hegel en in hoeverre zijn historisch-materialisme recht en onrecht heeft, vindt men even kernachtig als helder in kort betoog uiteengezet door Dr. J. v. d. Bergh v. Eysinga-Elias: Eene historisch-materialistische bestrijding van het Christendom, Baarn 1910 (Redelijke godsdienst I 9), blz. 1—24, terwijl in het vervolg van dit geschrift getracht wordt „alle deugden en gebreken" van het Marxisme openbaar te maken aan Kautsky's wenc over den Oorsprong des Christendoms. — De beteekenis van het Marxisme blijkt ook in menig opzicht zuiver gewaardeerd in het belangrijk werk van Rudolf Eisler: Sociologie, vert. N. van Suchtelen (W. B.), vg. b. v. blz. 36 v., 164.



niet de dingen, die des Geestes Gods zijn; want zij zijn hem dwaasheid, en. hij kan ze niet verstaan, omdat ze geestelijk onderscheiden worden (I Corinthen II : 14)?
Daartegenover nu voor een oogenblik de onsterfelijke aanhef van Hegel's Vorlesungen über die Philosophie der Religion :
„Van den mensch als geest gaan de veelvoudige vormen der wetenschappen, kunsten, belangen van zijn politieke leven, verhoudingen, die op zijne vrijheid, op zijn wil betrokken zijn, uit. Maar alle deze menigvuldige vormen en verdere verwikkelingen der nienschelijke verhoudingen, werkzaamheden, genietingen, alles, wat waarde en achtbaarheid voor den mensch heeft, waarin hij zijn geluk, zijn roem en zijn trots zoekt, vindt zijn laatste middelpunt in den godsdienst, in de gedachte, het bewustzijn en gevoel van God. God is daarom het begin van alles en het einde van alles; zooals alles uit dit punt voortkomt, zoo gaat ook alles erin terug; en evenzoo is het 't midden, dat alles levend maakt, geest schenkt, en al die vormen in hunne existentie, ze onderhoudende, bezielt. In de religie stelt de mensch zich in betrekking tot dit middelpunt; en zijn geest, alle eindigheid te boven, erlangt de laatste bevrediging en bevrijding; want hier verhoudt zich de geest niet meer tot iets anders en beperkts, maar tot het Onbeperkte en Oneindige, waarom het een oneindige verhouding, een verhouding van vrijheid éh niet meer van afhankelijkheid is; zijn bewustzijn is volstrekt vrij en zelf waarachtig bewustzijn, omdat het bewustzijn der absolute Waarheid is. Als gevoel bepaald is deze verhouding der vrijheid de vreugde, die wij zaligheid noemen; als werkzaamheid doet ze niet anders dan de eer Gods manifesteeren en zijne heerlijkheid openbaren; en den mensch is het in deze verhouding niet meer om zichzelf te doen, om zijn belang, zijn ijdelheid, maar om het absolute doel. Alle volkeren weten, dat het religieuze bewustzijn dat is, waarin zij waarheid bezitten, en zij hebben



den godsdienst altijd als hun waarde en als den zondag van hun leven beschouwd. Wat ons twijfel en angst verwekt, allen kommer, alle zorgen, alle bekrompen belangen der eindigheid laten wij achter op de zandbank der tijdelijkheid, en zooals wij op den hoogsten top van een gebergte, aan allen bepaalden aanblik van 't aardsche ontstegen, met rust alle beperkingen van 't landschap en der wereld overzien, zoo is het, dat de mensch, aan de hardheid dezer werkelijkheid ontheven, haar met zijn geestelijk oog enkel als een schijn beschouwt, die in deze reine spheer slechts in 't gestraal der geestelijke zon zijn schakeeringen, veelvormige verscheidenheden en lichtglanzen, tot eeuwige rust verzacht, weerspiegelt. In dit gebied van den geest vloeien de stroomen der vergetelheid, uit welke Psyche drinkt, waarin zij alle smart laat verzinken, en de donkerheden van dit leven worden hier als een droombeeld mild, en tot onwezenlijke omlijning voor den lichtglans van den Eeuwige verhelderd"
De geestelijke mensch onderscheidt wèl alle dingen, ook die des Geestes Gods zijn (1 Corinthen II : 6—16).
— Maar, protesteert men, de S. D. A. P. is toch niet marxistisch! Haar program is zuiver historisch-oeconomisch, en zeide niet Troelstra, dat van de aanhangers der partij niets geëischt wordt, dan de aanvaarding van de ekonomische en politieke opvattingen, die in het program nader worden uitgewerkt? De Partij stelt zich dan toch ook maar voor diegenen open, die, hoewel socialist zijnde, naast de oeconomischhistorische elementen, welke van de sociaal-democratie onafscheidelijk zijn, „niet de wijsgeerige opvattingen aanvaarden, die voor hen, welke den ontwikkelingsgang van Marx en zijn gedachtenwereld hebben leeren kennen, van zoo groot belang zijn, ook voor den politieken strijd".
Zonder twijfel is, vergeleken met hetgeen Marx en zijn
') Vgl. G. W. Fr. Hegel's Vorlesungen über die Philosophie der Religion, herausgegeben von G. J. P. J. Bolland, Leiden 1901 blz. 1 v.



nauwste geestverwanten over den godsdienst leerden, het program op zichzelf, schoon gebazeerd op uitwendige ervaring, nochtans in zijn eenzijdigheid betrekkelijk onzijdig te achten. Doch hoe weinig onzijdig bleek ons juist die éenzijdigheid. Geeft het daarenboven echter den meest argeloozen lezer niets te denken, dat de min of meer delphisch gestelde uitspraak van Troelstra overeenstemt met, zoo niet als uiting van verdraagzaamheid nog welhaast overtroffen wordt door die van de rechtzinnige marxiste Roland Holst : „De Sociaal-Demokratie schrijft voor hare leden niet voor het hebben van gelijke denkbeelden over historie, philosophie, ja zelfs oeconomie"') ? Waaróm de sociaaldemocratie vanuit absoluut-historisch-materialistisch standpunt die niet voorschrijft noch voor te schrijven behoeft, is uit het hierboven meegedeelde gemakkelijk op te maken.2). Het onderzoek op welken grond? heeft dus ten zeerste recht van bestaan: ook de meest orthodoxe marxisten-partij zou op grond van haar Marxisme voor de meest orthodoxe christenliên principiëel zich openstellen. Zetten wij dus ons onderzoek verder voort.
Liebknecht — vader van 't program van Erfurt, die zoowel door de radicale als door de opportunistische sociaal-democraten tot de hunnen gerekend wordt, derhalve, naar 't ons voorkomt, in dit geval de rechte middenman3) — Liebknecht merkt op, dat men niet uit het oog mag verliezen, „dat een program dient te worden opgesteld in heldere en algemeen verstaanbare taal; dat het kort moet zijn en bondig; en wetenschappelijk juist. Ofschoon een
') Het Volk, 29 Jan. 1904, bij Slotemaker de Bruine blz. 191—192.
2) Vgl. Ontwerp-Beginselverklaring blz. 106; Ant. Pannekoek, Godsdienst en Socialisme, Leiden 1905.
3) Vgl. P. Kampffmeyer, Veranderingen in de Theorie en Tactiek der Soc. Dem., vert. B. Reijndorp, Rotterdam 1905 blz. 11—12, Mr. H. P. G. Quack, De Socialisten, Amsterdam 1912, VI blz. 266 v.



program (echter) duidelijk behoort te zijn, kan het niet tegelijkertijd een commentaar zijn. Het moet bestaan uit de beginselen, met de eischen, die daaruit voortvloeien; maar het moet geen uitleggingen bevatten, het behoort niet meer te zeggen, dan absoluut noodzakelijk is, ten behoeve van de duidelijkheid".
Nu spreekt „het groote beginsel": klassebelang == menschheidsbelang, uit het nieuwe programma der S. D. A. P. duidelijk genoeg; en de eischen, die daaruit voortvloeien, vindt men op meer zakelijke wijs in haar strijd- en gemeenteprogram breeder uitgewerkt. Waar echter commentaar te vinden ? Redelijk is het antwoord van Liebknecht: „de voormannen, de journalisten en de geleerden van de partij moeten de commentaren leveren".') Inderdaad, wie anders? En toch is een verlofpas van een man als Liebknecht ons uitermate welkom. Want wij begeven ons op moeilijk begaanbaar terrein. Meermalen gebeurt het, als ge eindelijk eens den rechten weg meent te hebben gevonden, vooral, wanneer daarlangs uw betoog gemakkelijk gaat, dat men u plotseling toeroept: „Halt! Verboden toegang! Particulier gebied! Privatsache!" En men zendt u gestreng terug; en gij zijt weer even zoover als te voren. Laat ons trachten naar Liebknecht's bedoeling verder te gaan. Beseffen wij echter voordien, wat wij thans reeds hebben gevonden.
De officiëele toelichting, door den officiëelen leider der Partij geschreven, en 't officiëele program, dat, na alzijdig te zijn besproken en uitgeleid, met groote geestdrift werd aangenomen, leerden ons veel. Wij hebben vast te houden — uitwendige ervaring dwingt er wel toe —, dat het feit, dat men zich in oeconomicis geheel bepalen laat door wat „uiterlijk waar te nemen en te contröleeren" valt, het beginselprogram der S. D. A. P. typisch eenzijdig-historisch-
') VS'- J- J- Ming, S. J., Het socialisme als sociale beweging en wetensch. systeem, Leiden 1912, blz. 48—49, de curs. van ons.



materialistisch karakterizeert.') Op den eersten oogenblik onschuldig zakelijk, nuchter onzijdig lijkend, blijkt het programma dra de wetenschappelijk zoo zuiver mogelijke uitdrukking van absoluut gemaakt, natuurhistorisch determinisme, echter zoo gesteld — en dit uit practische overweging terecht —, dat het sociaal-demokraten, die een godsdienstige levens- en wereldbeschouwing huldigen, niet kwetsen, zelfs tegemoet komen zoude; zoo gesteld, dat ieder het „economisch verouderd en zedelijk veroordeeld" uit § 10 opvatten kan naar eigen overtuiging.
Blijkens 't Rapport der programcommissie had Bruins, onder instemming, getracht ook „de kracht van zedelijke motieven als drijfveer in socialistische richting" erkend te doen zien. Troelstra had gepoogd, hieraan tegemoet te komen door 't amendement, dat het kapitalistisch stelsel ook „door de nieuw opkomende begrippen van zedelijkheid en menschelijkheid veroordeeld is". Terecht protesteerde Bruins tegen „nieuw opkomende"; men erkende dit, en kwam tot de bekende lezing.
Maar deze verdraagt 't zeer wel, dat onder zedelijk verstaan wordt: nuttig, begeerlijk, aangenaam, gewenscht. Van der Goes had b.v. liever in het program gezien: „economisch verouderd en daarom zedelijk veroordeeld". Hiertegen echter kwam de kleine groep van christensocialisten in verzet, die leden zijn van de S. D. A. P.. Dat zouden zij nimmer kunnen aanvaarden; dat was opeens een stukje marxistische
') Werner Sombart verklaart aangaande het in gelijken geest gestelde Erfurter program, dat daarin de spiritus Marxii puras te vinden is (Het Socialisme, vert. C. J. P. Zaalberg, Haarlem 1909, blz. 167). Men vergelijke dienaangaande Kautsky's veelzeggend-genoemden „catechismus der S. D.": Het Erfurter program, vert. C. v. Gelder, Amsterdam 1909, waarin „op populaire wijze — naar het heet — elke zijde van de socialistische ideeën-wereld, die in werkelijkheid en voor het begrijpen der sociaal-democratie van beteekenis is, duidelijk" gemaakt wordt (voorwoord blz. 6).



philosophie! „Daarom" mocht er niet in. En 't kwam er niet in. Nu lezen Van der Goes en de Blijde-Wereld-mannen het „economisch verouderd en zedelijk veroordeeld" elk naar eigen overtuiging. Doch wie leest het naar het beginsel der commissie? Verklaart het in de lijn der toelichting? Naar den geest der S. D. A. P. als geheel ? De Blijde Wereldmannen, die, innerlijke ervaring stellend boven al, van den metaphysischen achtergrond van hun zedelijk oordeel verzekerd zijn '). °f Van der Goes, die, glimlachend, zijn „daarom" op grond van de uitwendige er bij te mogen denken meent2) ? Enka, voor wie „het socialisme Gods wil is vóór het maatschappelijk leven" 3), óf Loopuit, die schreef:
„Het brengen van een christelijk element in den socialen klassenstrijd is, wanneer klassenstrijd èn christendom, het laatste nu niet als een ethische wijzing maar als lévend begrip opgevat, zich vereenigen laat, niet zonder bedenking. Het is geheel overbodig, naar wij zagen, dat het erin kómt; het kan niets in dien strijd brengen dat hij niet èn uit zichzelven èn uit het maatschappelijk ideaal der beweging, wier kracht hij is, reeds putten kan. Wel kan het verwarring strekken (stichten?). Het kan zich n.1. verzetten tegen wat men van de zijde der christelijk-socialisten noemt: het materialistisch karakter der sociaal-demokratie. Het wil dit verwijderen, om daar niets dan een verwaterd burgerlijk idealisme voor in plaats te geven en de beweging van haar eenigmogelijken en eenig-waren grondslag te berooven, die zij theoretisch noodig heeft." 4) ?
Gelijk eens tegenover Van Vorst, zoo zou dé marxist Van der Goes thans tegenover Enka, Bakker, en de hunnen m. m. niet ten onrechte kunnen spreken :
') Vgl. b.v. De Blijde Wereld, 19 Jan. 1912.
2) Het Weekblad, 11 Jan. 1912.
3) Het Volk, 11 Nov. 1912.
4) Christen-Socialisme, Baarn 1907, Pro en Contra III 6, blz. 34—35.



„We zeiden reeds, dat we niemands recht op deze meening betwisten. Maar in deze courant, die maar niet het orgaan is van een bepaalde socialistische secte, doch die het orgaan wil zijn „voor de Arbeiderspartij", moet het vrij staan zoo duidelijk mogelijk te zeggen, dat de meeste tegenwoordige socialisten de opheffing van het kapitalisme eischen enkel en alleen omdat het hun wil is, en zij geen macht erkennen buiten de maatschappij en boven de menschen. — Het moderne proletariaat weet volkomen goed, dat het alleen verlost kan worden door z'n eigen sterken arm, en verreweg den meesten onzer is het ten eenenmale onverschillig, of hun streven al dan niet door een „God" wordt gebillijkt. Dat partijgenoot Van Vorst reden heeft om te schrijven: „God wil niet gediend worden met de ellende der groote meerderheid", mogen wij aannemen. Dat is zijn „private" opvatting, maar de onze is, dat men met het verkondigen van zulke stellingen de propaganda van het socialisme terugbrengt naar een tijd dien de arbeidersklasse thans achter den rug heeft. Het is de oud-christelijke propaganda, de propaganda dus van het jaar nul, of daaromtrent. Al wat de moderne sociaaldemocratie leert is met dit christelijk socialisme strijdig. Werd het algemeen, de beste vruchten van de socialistische wetenschap zouden gevaar loopen. Wat onze propaganda de nog onwetende arbeiders moet doen zien, is de noodzakelijkheid van het socialisme, is de gegrondheid van onze verwachting, die niet afhangt van een hoogere goedkeuring, maar die gebaseerd is op kennis. Wij hebben de arbeiders te leeren dat het socialisme de uitkomst is van het kapitalisme, en dat alleen het kapitalisme het socialisme kan voortbrengen. Is dit niet onze overtuiging, die vooral daarom zoo krachtig is wijl ze ontleend is aan de werkelijke maatschappelijke ontwikkeling die we om ons heen zien." ')
') Het Volk, 28 April 1908.



Want wat R. Kuyper van het oude S. D. A. P.-progam in éenen tot tweemaal toe nadrukkelijk verklaarde, geldt van het nieuwe evenzeer, t. w., dat het „een uitvloeisel van marxistische grondgedachten" is'). —
Terwijl nu godsdienst privaatzaak is, kan het dus welhaast niet anders, of Marxisme, eenzijdig historisch-materialisme ten minste, is feitelijk partijzaak; en heeft het betoog van R. Kuyper zuiver consequent te heeten, als hij het verder wenschelijk verklaart, „dat het marxisme zooveel mogelijk" in de Partij „wordt geleerd en gepropageerd, teneinde de sociaaldemocratische actie niet door toevallige inzichten te laten leiden, maar op een vast wetenschappelijk fundament te doen rusten". Onderzoeken wij dit mede bij de door Liebknecht aangewezen commentatoren.
De voorman, de leider Troelstra schreef in 1902 „een sociaal-demokratische studie", o. m. naar aanleiding van Kuyper's rede bij de begrootingsdebatten over het historischmaterialisme. Hij meende, „dat de verhouding van de godsdienstige arbeiders tot de sociaal-demokratie alleen goed en nauwkeurig kan worden beoordeeld, wanneer men de grenzen tusschen de theorie en de beweging voldoende scherp weet te trekken". 2) Tevens gaf hij iri deze studie zijne gedachten naar aanleiding van de zaak-BERNSTEiN op het congres te Lübeck, en sprak over „de principiëele en opportunistische taktiek, de verhouding van onze beginselen tot ons praktisch werken in en buiten het parlement", en „de taak der intellektueelen, wanneer zij de arbeiders met hunne beste krachten wenschen te dienen". 3)
Troelstra begint met het wetenschappelijk karakter van „het moderne socialisme" in het licht te stellen, uitgaande van Engels' kernstelling in diens Anti-Dühring: „het moderne
') Het Volk, 14 Aug. 1906.
2) Theorie en Beweging blz. 4.
3) Aldaar blz. 5.



socialisme plaatst zich op den bodem der werkelijkheid". Marx ontdekte het historisch-materialisme en de theorie der meerwaarde. Het eerste „wijst het socialisme zijn plaats aan in de geschiedenis, die het, evenals alle politieke en rechtsinstellingen, ideeën en stelsels, doet wortelen in de produktie- en verkeers-, in één woord: de „ekonomische verhoudingen", met wier groei en wijziging de geheele bovenbouw van maatschappelijk zijn en denken wordt omgewenteld." ') Als tweede element der wetenschap noemde Engels de meerwaarde-theorie, waardoor het kapitalisme verklaard werd. „Waaraan is het toe te schrijven, dat deze theorieën alleen door de arbeidersklasse zijn aanvaard en juist het strijdwapen der arbeiders-beweging zijn geworden?" „Hoewel van burgerlijke zijde de hoofdzaak van het historisch-materialisme moet worden toegegeven, kan het toch niet anders, of dit moest, als geheel, de methode worden van de strijdende arbeiders. Het is eene toepassing der evolutieleer, van het Darwinisme, en Cornelie Huygens heeft terecht opgemerkt, dat een konsekwente aanvaarding van het Darwinisme in zijne toepassing op geschiedenis en maatschappij voor de heerschende bourgeoisie vrijwel onmogelijk is. Zij neemt er zooveel van, als zij gebruiken kan; de grens is daar, waar de voortzetting van het Darwinisme dit tot een wapen in de hand van het proletariaat zou maken.
„Het is altijd zoo geweest, dat de theorie beheerscht wordt door klassebelangen" 2); zoo ook thans.
Blijkbaar wordt onderwijl het historisch-materialisme toegepast. Terloops zij echter gevraagd, of het inderdaad altijd zoo geweest is. Troelstra meent wijlen koning Radboud als voorbeeld der uitwendige ervaring te moeten aanwijzen. Ons dunkt dat voorbeeld niet al te gelukkig; wat al te vèr gezocht. Maar toch gelukkiger, dan wanneer hij den graaf
') Aldaar blz. 6. 2) Aldaar blz. 8.



de Saint-Simon had genoemd; den welgezeten-burgermanszoon Fourier '); den priester de la Mennais, die vanwege zijne liefde tot het volk zijn schitterenden loopbaan offerde; of Friedrich Engels, den welgestelden fabrikants-zoon, die, te Manchester in een zaak werkende, waarin zijn vader aandeel had, door innerlijke ontzetting vanwege de ellende, vervuiling en verdierlijking des volks tot socialisme werd gedreven; om van den zelfopofferenden Owen, den boetprofeet Tolstoï, en zoovelen meer, ook onder de socialisten hier te lande, maar te zwijgen. Zaak is, dat Troelstra hier hoogst onwetenschappelijk generaliseert, dogmatiseert zelfs.
Zijn betoog komt verder daarop neer, dat de zuiver wetenschappelijke theorie, die historisch-materialisme en meerwaarde-leer heet, daarom door de arbeidersklasse gaarne wordt aanvaard, omdat deze er „belang bij heeft, (den klassenstrijd) in zijne naakte gedaante en diepste wezen te erkennen". De bourgeoisie wil „den klassenstrijd wel voeren, maar tevens is zij verplicht, hem te ontkennen, terwijl het juist in het belang der arbeidersklasse is, hem niet alleen te voeren, maar ook in zijne historische noodzakelijkheid en zijne ekonomische beteekenis te èrkennen" 2).
Nu zegt Bernstein o.a. £ „de wetenschap gaat uit van kennis, de beweging van het belang en daarom kan de beweging nooit zuiver wetenschappelijk zijn". Troelstra meent dat Kautsky hem voldoende heeft te woord gestaan.
') Toen Fourier vijf jaar was, werd hij gestraft, omdat hij aangaande goederen in zijns vaders winkel de waarheid gesproken had. Op zeer jeugdigen leeftijd troffen hem reeds de zedelijke gebreken van het handelssysteem. „De overtuiging groeide in hem, dat een stelsel, waaraan zulke misbruiken en onzedelijkheden gepaard gingen, in den grond verdorven moest zijn. Gevoelende, dat het zijn roeping was, een geneesmiddel hiervoor te vinden, wijdde hij zijn leven aan de ontdekking, verklaring en verkondiging van een betere orde van zaken" (Kirkup-v. Woensel Kooy A. w. blz. 30. De curs. van ons).
2) Theorie en Beweging, blz. 9.



Deze „zoekt het wetenschappelijke vooral in het systematiseeren der feiten" ')• «Het historisch-materialisme is dan ook eene zuiver wetenschappelijke methode, die wordt toegepast op de oeconomische ontwikkeling en den klassenstrijd van onzen tijd" 2). „Voor de utopisten lag de groote bewegende kracht van het socialisme in de kracht en de doelmatigheid van zijn nieuw maatschappij-plan: of dit goed, schoon en uitvoerbaar was. Voor den wetenschappelijken socialist echter ligt zij in de ontwikkeling van het kapitaal en den klassenstrijd van het proletariaat, dus in het heden; de beweging wordt niet getrokken door het toekomstbeeld, maar voortgeduwd door den klassenstrijd. Wat het wetenschappelijk socialisme leert omtrent de toekomst, is slechts het resultaat van zijn streven, om te erkennen, wat noodzakelijk is te weten, waarheen de beweging der wereld gaat. De grondslag van het moderne socialisme is dus zuiver wetenschappelijk" 3). Treub heeft o.m. uit het oog verloren ,dat het belang der arbeidersklasse als overwinnende klasse „een belangrijk motief is in de redeneering, die tot het socialisme brengt".
Drijfkracht der beweging is de zucht naar lotsverbetering. „Bernstein stelt het belang der massaas tegenover de wetenschap, en wil van geen bewijs van de noodzakelijkheid van het socialisme weten, omdat volgens hem de subjektieve faktoren, die door belang en wil van het proletariaat worden gevormd, geen bewijs toelaten. Het belang der massaas en
') Aldaar blz. 10, de curs. van ons.
2) Aldaar blz. 11.
3) Aldaar blz. 11—12. Noot van Troelstra: „Mevr. Roland Holst heeft uit een uitdrukking voorkomend in Het Volk afgeleid, dat ik, door een scheiding te maken tusschen theorie en beweging, de laatste in de lucht laat hangen, en dat nog wel, om den Calvinisten een pleizier te doen. Na het reeds aangevoerde behoeft het zeker geen betoog, dat zij zich onnoodig heeft bezorgd gemaakt".



hun wil, zooals deze uit de productiewijze van thans ontspringen, zijn evenwel vaste wetenschappelijke feiten, die geen andere mogelijkheid toelaten dan het omslaan van kapitalisme in socialisme, zoodra het proletariaat sterk genoeg is géworden om zijn wil door te voeren" ').
Het verband tusschen de theorie en de beweging in den klassenstrijd nader beschouwend, stelt Troelstra, dat de theorie geheel en al verkeerd zoude zijn. „Er wordt beweerd, dat het historisch-materialisme onjuist is. Gesteld, dat het gelukt ware, die onjuistheid aan te toonen, zou men dan daardoor ook aan de klassebeweging der arbeiders den doodsteek hebben toegebracht? Zou daarmede de arbeidersklasse zijn opgeheven en de tegenstelling van belangen en toestanden tusschen bourgeoisie en proletariaat, de zucht naar een beter leven bij de arbeiders, de klassenstrijd van onze dagen, zijn verdwenen ? Zeer zeker niet I" Herhaaldelijk heeft de theorie der sociaal-democratie ingrijpende veranderingen ondergaan. Doch daarmee viel de sociaaldemocratische beweging niet. „Slechts feiten dooden feiten". „Onze gansche leer steunt op de stelling, dat de arbeidersklasse in macht toeneemt, terwijl de bezittende klasse in kracht afneemt". Het groote, onmiskenbare feit is de klassenstrijd. En gesteld dat Treub had bewezen, dat ideeën de geschiedenis voortdrijven,... „dan zouden de arbeiders die ideeën met vreugde aangrijpen en zoo spoedig en volledig mogelijk zoeken te verwerkelijken, terwijl de konservatieve kapitalisten er niet van zouden willen weten en de vrijzinnigdemokraten er wel eens over zouden willen praten" 2). Niet, dat hij daarmede zou willen zeggen, dat „het historischmaterialisme ons onverschillig zou moeten zijn, integendeel! Het gaf ons de methode, om de tegenwoordige beweging te doen kennen als een noodzakelijk produkt der geschiedenis. ') Aldaar blz. 13. 2) Aldaar blz. 15—19.
3



Het geeft ons de kracht en het vertrouwen, die wij zoo goed kunnen gebruiken, daar het onze beweging doet wortelen in de diepste realiteit van het leven: de voldoening van den mensch aan zijne noodzakelijke levensbehoeften. Het bracht orde in onze verwarde denkbeelden, omtrent oorsprong en beteekenis der ideeën": er is tusschen de politieke, juridische, philosophische, religieuze, litterarische ontwikkeling, welke op de oeconomisehe berust, en deze laatste wisselwerking, terwijl de oeconomische noodzakelijkheid „in laatste instantie beslist". Het is dus verre van mij, om de beteekenis van het historisch-materialisme te verkleinen, eene opvatting van de werkelijkheid, die voor onze beweging een even geducht geestelijk wapen is als de ontleedkunde voor de chirurgie. Het plaatst de beweging op den bodem der menschelijke geschiedenis, die het op haar beurt vastschakelt aan het eeuwige ontwikkelingsproces der natuurwereld, waarvan zij de voortzetting is. Het toont ons de beteekenis van den arbeid als groote beschavende kracht, die de kiem van het logisch denken in de hersenen ontwikkelde en de menschheid langs steeds hooger banen opwaarts voert. Waar de burgerlijke wetenschap ons de oude idealen ontnam, ons deed twijfelen of vertwijfelen aan God en menschheid, ons geen nieuwe toekomst openliet, daar gaf het aan ons denken nieuw vergezicht, daar doet het in de werkelijkheid idealen oprijzen, waarvoor te leven en te sterven beide even schoon is. Alleen maar: het blijft een theorie en eene opvatting der werkelijkheid en niet de werkelijkheid zelve; een strijdwapen der beweging, maar niet het doel; het is geen dogma, waarmede de beweging staat of valt, geen idee, waarvan onze beweging de belichaming zou zijn."') Dit is principiëel en consequent eenzijdig historisch-
') Aldaar blz. 19—20, de eerste curs. van ons.



materialisme, hetwelk naar de goede definitie van Stampfer „den inhoud van het denken uit de materie verklaart"1).
„De theorieën (aangaande den klassenstrijd, die als feit bestaat), kunnen door andere worden vervangen, de beweging zelve kan alleen door ekonomische feiten worden vernietigd."2) Grondslag is en blijft de feitelijkheid, die zich voordoet aan de uitwendige ervaring; slechts deze wordt erkend als gezag hebbende, normeerend.
Het is derhalve zuiver, dat volgens Troelstra Bernstein, die het feit van den klassenstrijd als de „oorzaak van onze kracht" blijft beschouwen, ondanks zijn afwijkende theorie lid kan blijven der Duitsche Partij. Op grond van principieel eenzijdig historisch-materialisme verklaart deze leider de Partij voor andersdenkenden open, mits — zij hun plicht nakomen jegens de beweging, de plicht, waaraan de Lübecksche motie Bernstein heeft herinnerd: „den klassenstrijd te voeren tegen de bourgeoisie".3)
Hoe verhouden zich nu sociaal-democratie en godsdienst ?
Allereerst komt Troelstra op voor het recht der uitwendigewetenschapservaring. „Het historisch-materialisme — zoo schrijft hij, en wij hebben de waarheid daarvan te erkennen — is niet te weerleggen door te zeggen: dat past niet in onze wereldbeschouwing. Hebben wij gelijk, herziet dan uw wereldbeschouwing!" 4) Kuyper's wetenschappelijke strijdwijze wordt gegispt. Herinnerd aan de waarschuwing van Labriola, dat het historisch materialisme „eenvoudig een methode van onderzoek" is.
„Niet daarom is het calvinisme onvereenigbaar met het
') F. Stampfer, Religion ist Privatsache! Berlin 1907 blz. 17; Godsdienst is Privaatzaak, vert. A. Verhoef, Rotterdam 1905 blz. 24.
2) Theorie en Beweging blz. 20.
3) Aldaar blz. 21. *) Aldaar blz. 22.



historisch-materialisme, dat dit geen enkelen vorm van godsdienst zou toelaten, maar omdat het niets dan de werkelijkheid ziet, daarlatend, wat er buiten het bekende mocht worden aangetroffen en dit in geen geval tot uitgangspunt zijner redeneering nemend" ')•
In hoeverre Kuyper, wiens bezwaren volgens Troelstra van politieken aard waren, recht of onrecht had, doet hier niet ter zake; we hebben de hoofdgedachten van Troelstra te doorgronden. En dan treft het feit, dat het historischmaterialisme, „eenvoudig een methode van onderzoek" geheeten, zoo absoluut wordt gemaakt, dat wederom slechts als „werkelijkheid" wordt erkend, wat uitwendig als feitelijkheid kan worden ervaren, en aan de inwendige ervaring daartegenover niet slechts een zeker, maar zelfs alle recht van meespreken ontzegd. Vergeten wordt, dat naar redelijke, naar weldoordacht-christelijke overtuiging de fout voortdurend juist deze is, dat die methode absoluut gemaakt wordt. Volstrekt doorgevoerd natuurhistorisch determinisme is gansch het door ons gevolgde betoog, 't welk eigen recht bepleit.
Reeds vroeger erkende Troelstra, dat 't Calvinisme onvereenigbaar was met historisch-materialisme 2); nu is echter de vraag, „of uit het feit, dat de Calvinisten het historisch materialisme niet kunnen aanvaarden, ook volgt, dat de geloovige arbeiders de soc.-dem. beweging, die van deze methode gebruik maakt, niet als de machtigste hefboom ter bevordering van hun klassebelangen dienen te aanvaarden". Die vraag kan alleen „uit het karakter der beweging" beantwoord worden. Welnu, „het gebruik maken van een zuiver wetenschappelijk, niet met God rekenende methode ter verklaring van haar ontstaan, doel en streven, stempelt deze beweging volstrekt niet tot eene, wier werken tegen
') Aldaar, blz. 24.
*) Het Volk, 19 Nov. 1900.



den godsdienst gericht zou zijn. Draagt zij, wat krachtens haar doel en program het geval behoort te zijn, een zuiver politiek-ekonomisch karakter, dan is ze ook voor den geloovigen arbeider niets anders dan de belichaming van het streven zijner klasse naar verlossing uit het stelsel van loonslavernij, van haren strijd tegen het concurrentiestelsel" ').
Hier wordt de ethische zijde der sociale quaestie practisch naar voren gekeerd. Maar afgezien nog van de vraag der strijdwijze, waarmede niet gerekend wordt, is het bezwaar dit, dat door Troelstra het eenzijdig-historisch-materialistisch redeneeren reeds in het hoofd van den christelijken arbeider te voren wordt ingedacht. Het program kan slechts vanuit de dusgenaamde „sociaal-democratische theorie" als onzijdig worden begrepen; gelijk gezegd, erkent de waarachtig godsdienstige die onzijdigheid als zoodanig niet. Juist 't feit, dat de beweging geheel en al „politiek-oekonomisch" wil zijn en „niet met God wenscht te rekenen", is, naar 't woord van R. Kuyper, uitvloeisel van marxistische grondgedachten. Daarenboven zal een waarachtig christelijk arbeider nooit allereerst Wassestrijder zijn — al erkent hij de bittere werkelijkheid der klassentegenstelling en de harde noodzakelijkheid van 't voeren van den klassensr/vyof — maar rec/?fsstrijder. Hij zal doen, wat hij kan, dat zijn theorie en de daardoor wederom bepaalde practijk niet beheerscht worden door Ar/assebelang, hetwelk bepaald zoude zijn door oeconomische feitelijkheid, en vanzelf menschheidsbelang zou insluiten, maar voor alles, gelijk Van der Goes zeer zuiver karakteriseerde, door „den wil van God" 2), dien hij op grond van innerlijke ervaring boven al stelt. Ziet hij ook in de Arbeiderspartij de belichaming eener arbeidersbeweging naar beter maatschappelijk lot, hij voegt zich maar niet op
') Theorie en Beweging, blz. 25. 2) Het Volk 28 April 1908.



grond van zijn arbeiderschap erbij, hij vraagt inderdaad naar het karakter dier beweging, gelijk ze in de Partij belichaamd is, en bevindt, dat ze onafscheidelijk samenhangt met een wezenlijk anti-godsdienstige theorie, welke openlijk als haar hoofdwapen wordt aangewend en aangeprezen in den politiek-oeconomischen strijd. Kwam hij, door 't programma aangelokt, de Partij werkelijk binnen, wèl zou 't hem duidelijk worden, dat de sociaal-democratie heeft „eigen denkmethode", volgens welke hij van rechtsstrijder bovenal klassestrijder behoort te worden: als eenige eisch zou hij zich voortdurend hooren toegevoegd, dat hij „den klassenstrijd van het proletariaat daadwerkelijk en voluit" had „mede te voeren" '); en zijn innerlijk rechtsbesef, uit liefde tot God en den naaste geboren, zou als zoodanig, naar men leert, aan zijne klasse niets te zeggen hebben, dan voor zoover 't kon worden geacht uit klassebesef, dat menschheidsbelang in zich sluit, te zijn geboren; het klassebesef, in geval van verschil, aan zijn rechtsbesef alles.
Al stelt zich dus Troelstra den christen-arbeider reeds lichtelijk marxistisch beneveld voor den geest, toch rijst in hem 't vermoeden, dat niet veel positief-christelijke arbeiders zich bij de Partij aansluiten zullen. Wel kunnen zij dit „volgens haar algemeen beginsel-program zeer zeker", maar hij „kan niet ontkennen, dat in de partij verscheidene vraagstukken ter sprake komen, waarin de nieuwe levensbeschouwing, die zich mèt de klassebeweging uit nieuwe toestanden heeft ontwikkeld, zich uit." Ofschoon het „verketteren" van godsdienstige partijgenooten afkeurende, wéét hij, dat de beweging niet is eene abstrakte grootheid, maar een uitwendig waarneembare realiteit. Nieuwe ideeën gisten en bruisen en zoeken om uiting; het is onmogelijk en ongewenscht, dezen het zwijgen op te leggen, en daarom zal de arbeider, die
') Vgl. de hierboven aangehaalde woorden van Troelstra, blz. 5.



vóór alles hangt aan zijn geloof, zich niet thuis gevoelen in onze beweging." ') Als lid der Partij is echter de christelijke arbeider volkomen vrij in wat hij denkt en gelooft. En de Partij „zal wèl doen, haar politiek optreden zoodanig in te richten, dat niet onnoodig de geloovige arbeider gedwongen wordt, met zijne burgerlijke geloofsgenooten tegen de Arbeiderspartij front te maken (schoolkwestie)". 2) Daarom waarschuwt Troelstra tegen het steil-dogmatisch-marxistisch geschrijf der Nieuwe-Tijd-groep, doch, gelijk wij zien, op principiëel marxistischen grond. „Hoe ook — zoo besluit hij zijne beschouwing over sociaal-democratie en godsdienst — de soc.-dem. partij-organisatie zich moge ontwikkelen, in elk geval hebben de geloovige arbeiders den plicht, aan den klassenstrijd, aan de sociale beweging der arbeiders tegen het kapitalisme, deel te nemen. Kan het niet in de sqc.-dem. partij, dan daarnaast voor hetzelfde ekonomische doel, met dezelfde politieke middelen"3).
Het is onze overtuiging, dat, al was er geen sociale beweging van arbeiders, de christen nochthans — arbeider of niet — behoorde te strijden voor opheffing van 't kapitalisme4). En vanuit ons Christendom zullen wij onze verhouding tot den klassenstrijd hebben te bepalen. Feit van belang is, dat Troelstra, die ook dit niet in rekening brengt, toch zeer goed te begrijpen bleek, dat een zelfstandige christensocialistische partij bestaansreden heeft.
Dan gaat hij voort, om de verhouding van beginsel: „het klassebelang der arbeiders" 5) en tactiek te bepalen; om de vraag te beantwoorden: „in hoeverre de praktische beweging
') Theorie en Beweging blz. 29. *) T. a. p..
3) Aldaar blz. 30, de curs. van ons.
*) Vgl. Ontwerp-Beginselverklaring blz. 17 v.
3) Theorie en Beweging blz. 34.



uitdrukking zal zijn van de theorie" ')• Het betoog beweegt zich om deze eenzijdig-historisch-materialistische kernstelling: „De theorie is de algemeenè regel, uit de omstandigheden afgeleid; in de praktijk is het het bizondere, het afwijkende, dat het noodig maakt, een eigenaardigen vorm voor de toepassing der theorie te zoeken".2) En is ten slotte meer te doen om het resultaat dan om het uitgangspunt; de ideeën zijn voor ons hulpmiddel, geen doel; ons groote beginsel is het klassebelang der arbeiders, tevens het groote kuituurbelang der menschheid, en de vraag, hoe dit in elk speciaal geval het best gediend wordt, vereischt telkens een speciaal onderzoek, aan de hand onzer theorie, naar de vermoedelijke gevolgen van onze daden" 3). „(Voor ons is deze) theorie een uitvloeisel der steeds veranderende werkelijkheid", en daarom zullen de tactiekquaesties nimmer van te voren — dit tegen eenzijdig theoretiseerenden — afgepast beantwoord kunnen worden. En deze theorie leert „omtrent de bestaande ideeën, ook die onder een groot deel der arbeiders leven, niets anders dan dat zij afdruksels van ekonomische feiten en belangen zijn, wat den theoretikus maar al te gemakkelijk verleidt, hunne beteekenis voor de beweging te verkleinen en ze zuiver met de ekonomische of politieke drijfveeren der bourgeoisie op één lijn fe stellen."4) De beweging daarentegen is niet door het aanvaarden der volle theorie geschapen, doch bestond reeds voor deze laatste, „en wentelt zich voort door de massa der verdrukten en ontevredenen, onafhankelijk van, ja zelfs ondanks hare theorie".5) „Dat de beweging veel breeder van doel is dan
') Aldaar blz. 30 v.
2) Aldaar blz. 33.
3) Aldaar blz. 34, de curs. van ons. *) Aldaar blz. 35.
*) Aldaar blz. 35—36.



de theorie, leert het Erfurter program" '); doctrinaire tactiek is dus niet volgens de sociaal-democratische wetenschap. „Als algemeene regel moeten wij ons ten doel stellen, door onze propaganda de sociale feiten, de ekonomische klasse-solidariteit zoodanig op den voorgrond te plaatsen, dat de arbeiders uit zich zelf tot het inzicht van onze leer komen" 2). Hieruit volgt echter niet, „dat de sociaal-demokratie terwille van andersdenkenden haar eigen theorieën zou moeten verdonkeremanen — dit is trouwens onmogelijk, daar de tegenpartij ze steeds voor den dag haalt —; het beteekent slechts, dat men het doordringen dier theorie niet als doel der beweging voorop stelt, en de politieke en ekonomische eenheid der arbeiders niet in den weg staat door de politieke actie der beweging te richten tegen eene levensbeschouwing, die zijnen belijders even dierbaar is als den sociaal-demokraat de zijne" 3). Soms kan echter doctrinair optreden geboden zijn. Doch „een partij, die naar de politieke macht streeft, kan voor het aantal niet onverschillig zijn en zoekt hare beginselen in de massa te doen inleven, wat haar noodzaakt, met paedagogische takt te werk te gaan. Zij zoekt den werkelijken grond harer agitatie in de wezenlijke elementen der klasse-beweging en vervalt niet in „de fout van deze naar een bepaald doctrinair recept haren loop te willen voorschrijven" (Marx)". 4) Een opvatting der theorie b.v., die niet met nationale toestanden rekent, is de dood eener beweging.
Na te hebben geschetst, in hoeverre het optreden in het parlement leiden moet tot compromis, eindigt Troelstra met in 't kort de taak der intellectueelen aan te geven. De mannen der practijk kunnen die der theorie niet missen. De theoretische kameraden moeten voor de practische de beste
<) Aldaar blz. 36. 4 Aldaar blz. 37.
3) T. a. p„
4) Aldaar blz. 38, de curs. van ons.



wapenen uit het wapenhuis halen en zeggen: „Strijdt met deze wapenen, het zijn de wapenen van het proletariaat!" ') En altijd weer opnieuw zuilen de theoretici „onze theorie empirisch uit de feiten trachten af te leiden"2).
Principieel marxistisch, eenzijdig-historisch-materialistisch, natuurhistorisch-deterministisch, blijkt de leer, die behoort bij de beweging; de theorie waaruit de practijk zal worden afgeleid; de wetenschap, waardoor 't „moderne socialisme" is, wat het is. Volgens den voorman Troelstra heeft de sociaaldemocratie „haar eigen theoriën", op grond waarvan zij ook andersdenkenden tot zich toelaat; een eigen wetenschap, die zij voor de ware houdt, en waarvan deze „sociaaldemocratische studie" dan ook alle blijken gaf. En hoezéer deze leer partijzaak wordt geacht, blijkt uit Troelstra's geestdriftige woorden aan 't slot.
Het is van belang, vast te stellen, dat er in dit opzicht geen verschil bestaat tusschen den middenman Troelstra, den partijleider, die voor zijn woord en daad bij uitstek verantwoordelijk is, en den steileren marxist Van der Goes. In de woorden van dezen anderen voorman vatten wij het principiëel gedeelte van 't betoog van genen samen:
„Het was de overtuiging van Marx en van Engels dat zij, om de geschiedenis te begrijpen, alleen moesten onderzoeken, hoe de maatschappij in den loop der tijden was ingericht geweest, allereerst, hoe de productiewijze was. Marx en Engels hadden uit de geschiedenis de overtuiging geput, dat het leven der menschen — en dit is steeds een maatschappelijk leven geweest, de wezens die wij menschen noemen zijn eerst in een maatschappij tot menschen geworden — dat het menschelijk of maatschappelijk leven in laatste instantie door de productiewijze wordt bepaald.
■) Aldaar blz. 41.
2) Aldaar blz. 41—42, de curs. van ons.



Gewapend met die overtuiging zijn zij verder gaan werken en telkens heeft de uitkomst van hun studie hunne overtuiging bevestigd. Men doet hun onrecht en maakt van het Marxisme een onding, wanneer men, eenige uitdrukkingen van Marx en Engels misbruikende, in het historisch materialisme niets dan een hulpmiddel voor de studeerkamer wil erkennen. De geheele sociaal-demokratie gaat, als beweging, stilzwijgend reeds, uit van dezelfde overtuiging" ')■
En dat ook de tegenvleugel der rechtzinnige marxisten hier te lande wezenlijk marxisten zijn en blijven, zijn ze ook wat ruimer en wat anders in de leer; dat ook naar hun begrip derhalve historisch-materialisme partijzaak behoort te zijn, blijkt — tenzij het alles phrase is — klaarlijk uit het woord van voorman Vliegen, gesproken 9 December jl. in de Tweede Kamer:
De sociaal-democratie „verandert in wezen niets door het revisionisme. Dit wil alleen een andere motiveering-van onze eischen: wij zien de werkelijkheid op dezelfde manier als de andere sociaal-democraten. De revisionisten zeggen: het uitgangspunt en de konklusie der marxisten is juist, hun gedachtengang een andere dan de onze. Wij staan dan ook tegenover het kapitalisme precies als de andere socialisten! Nergens trouwens is het revisionisme aanleiding geweest, tot een scheuring in de sociaal-democratie" 2). —
We zullen beknopt aanwijzen, dat Troelstra, de algemeen erkende leider der Partij, zich in dit opzicht trouw gebleven is 3); wij weten, dat de Partij trouw bleef aan hem.
') Het Volk, 30 April 1908.
2) Het Volk 10 Dec. 1912. De curs. van ons. Men lette er op hoe, ook hier de innerlijke overlegging als zondanig geminacht wordt. „De ideeën zijn voor ons hulpmiddel" (Troelstra). De waarde der motiveering schijnt niet ter zake te doen; de beweging is alles. — Een zuiver marxistische redeneering.
3) Wij spreken over Troelstra als partijleider. Als particulier schijnt hij agnost te zijn met aesthetisch-religieuze geneigdheid. (Vgl. De



Zondag 28 Februari 1904 kon de lezer van Het Volk uit een door hem geschreven hoofdartikel vernemen, dat de sociaal-democratie, „die hier op aarde, door beter ordening der maatschappelijke krachten, door de wetenschap toe te passen in alle opzichten op de voortbrenging, een nieuwe toekomst, de overwinning harer idealen vóór zich ziet, geen enkele aanleiding heeft om terug te vallen in de mystiek van een of ander theologisch of bovenzinnelijk uitgangspunt, al moet ook zij de beperktheid van ons weten en het onverklaarde van den eersten oorsprong van zijn en leven toegeven. Zonder het diepste wezen van ons bestaan te kunnen doorgronden, dus ruimte latend voor een gebied van denken en gevoelen, van raden of twijfelen buiten dat der wetenschap, weigert zij, de laatste te vermengen met elementen, aan de kritiek der rede onttrokken. Daar ons verstandelijk bewustzijn alleen door indrukken van de zinnelijke wereld in beweging wordt gebracht, kan ons weten alleen door het onderzoek der verschijnselen worden verklaard en aangevuld en wanneer wij daarbij hypothesen, uitgangspunten van redeneering of axioma's (vooropgezette onbewezen stellingen) gebruiken, stellen wij toch op den voorgrond, dat wij dezen moeten laten vallen, zoodra zij door de resultaten van hun aanwending onjuist blijken te zijn. Langs dezen weg zullen wij rijker in weten en scherper van begrijpen worden en vol geloof als wij zijn aan de toekomst onzer klasse, aanvaarden wij ook vol moed en vertrouwen de resultaten van dit zoeken als opgaande treden van de ladder der waarheid.
„Dat moedige vertrouwen, die bevredigdheid met het gebied van het weten, bezit alleen een groep menschen, die haar leer en streven met klaarheid afleidt uit de ont-
Blljde Wereld, 7 en 21 Jan. 1910). De grofheden der steile marxisten aangaande den godsdienst vindt men bij hem niet. Zijn persoon blijve buiten onze bespreking. Zijn theorie echter is wezenlijk anti-godsdienstig.



wikkeling der ekonomische feiten zelve en van de bewuste voortzetting dier ontwikkeling haar verdere verheffing en vrijmaking verwacht".
Inzake Partijleiding bewijst, dat het Troelstra met zijn Theorie en Beweging ernst was geweest. De hier verzamelde toelichtingen en gegevens doen ons duidelijk zien, dat hij zijne tactiek door het vroeger uitgesproken beginsel inderdaad heeft doen bepalen; hij handhaaft zijne grondstellingen consequent. Dit belangrijk werk, dat inzicht geeft in een der grootste crises der S. D. A. P. doet wederom onmiskenbaar verstaan, dat volgens den leider het Marxisme wel degelijk partijzaak is.
„De sociaal-demokratie is de vereeniging van modern proletariaat en moderne wetenschap", zoo heet het. „Taak van de leidende krachten in de Partij is, het evenwicht tusschen beide te bewaren; de partij te behoeden voor geringschatting of blinde nalooperij van het intellectueel door het arbeiders-element en van onderdrukking van den werkel ijken arbeider door een overwoekering van het intellectualisme in de Partij. Ik nu heb mijne taak als politiek en journalistiek leider steeds zoo opgevat, dat ik moest trachten, beide elementen in goede harmonie te verbinden. Sedert vijftien jaren de Duitsche partijpers geregeld volgende, ken ik de klippen, die zich hierbij voordoen; ik heb gemeend, het eenzijdig doktrinarisme, dat ook thans nog bezig is in de Duitsche Partij zulke verwoestingen aan te richten, en het partijleven te bederven, evenzeer te moeten weren, als een even eenzijdige en gevaarlijke alledags-politiek, zoo in de vakbeweging als in het parlement, die het vaste stuur ontbeert, dat de wetenschap van den klassenstrijd ons geeft.". ')
Steeds had Troelstra zich voorgesteld Het Volk te maken
') Inzake Partijleiding, Rotterdam 1906, blz. 7-8.



tot. een orgaan van de verschillende theoretische en politieke krachten der S. D. A. P.. Het blad moest populair zijn; „onze theoretische opvattingen moesten meer als vonken spatten uit korte aktueele artikelen, dan in beschouwende opstellen aan de lezers voorgelegd, zouden zij door den gewonen lezer, buiten den bewusten kern der Partij, worden gevoeld." Dit was speciaal het redactie-werk. „Maar om de partijgenooten in engeren zin meer theoretisch op te voeden, ben ik de krant begonnen met een wetenschappelijk Zondagsblad, waartoe ik de medewerking van de partijgenooten van de Nieuwe-Tijd-groep had ingeroepen en verkregen. Aldus heb ik hen in de gelegenheid gesteld, in de Partij het Marxisme te propageeren en daarmede een stevigen theoretischen ondergrond in de Partij te leggen." De lezers konden dit blad echter nog niet verteren; het moest voorloopig worden opgeheven. Maar waren er geen andere quaesties tusschen beiden gekomen, zoo had Troelstra „het later, in anderen vorm, gaarne weer doen verschijnen" ')•
Met betrekking tot de schoolquaestie citeert hij wat verder een zijner vroegere artikelen, waaruit o. m. ten slotte deze vonk spat:
„De ekonomische ontwikkeling der maatschappij en de daaruit volgende politieke organisatie van het proletariaat met zijn lichtbrengende, levenwekkende werkzaamheid — ziedaar de krachten, waarop wij voor de geestelijke vrijmaking des volks veilig kunnen vertrouwen!"2)
En hij handhaaft zijn gedragslijn, openbaar gemaakt in Het Volk van 22 Februari 1902:
„Het is slechts de vraag, of onze daden en beschouwingen in overeenstemming zijn met het standpunt van den klassenstrijd". 3)
Gelijk in 1902 spreekt hij in 1906:
') Aldaar blz. 8.
2) Aldaar blz. 25.
3) Aldaar blz. 30.



„Voor mij is de aktie, de beweging zelve de hoofdzaak. Zij moet staan op den bodem van den klassenstrijd".')
„Laten de meer dogmatisch aangelegden in de beweging de theorie propageeren — b. v. Gorter. — Dit acht ik beslist noodzakelijk. Maar hoofdzaak is, dat er aktie zij".2)
Hoe wil de Partij geleid worden? Uitgaande „van déze waarheid, dat in ons kleine Nederland noch de ekonomische struktuur, noch het godsdienstig en voor een deel kleinburgerlijk karakter van het proletariaat de voorwaarden bieden voor een politieke arbeidersbeweging, die in marxistische zuiverheid en ultra-revolutionaire gezindheid zelfs de sociaal-demokratie van industrieele landen naar de kroon steekt?"3) Zoo ja, dan vindt ze in Troelstra haren man. Welnu, hij is ervan overtuigd, dat de overgroote massa der Partij in deze zaak éénstemmig met hem denkt.
Van hieruit wordt dan weder de taak der intellectueelen bepaald. Wil De Nieuwe Tijd orgaan worden van de Partij, dan dient dit tijdschrift minder eenzijdig dogmatisch-marxistisch van redactie te zijn. En dan moeten er niet alleen artikelen in verschijnen „voor de verdediging harer wetenschappelijke methode en van hare ekonomische opvattingen tegen burgerlijke schrijvers — maar óók, en niet het minst voor een deugdelijke voorbereiding en wetenschappelijke bewapening der door haar op touw gezette agitaties en van haar werken in de Kamer."4) „Hunne taak in de Partij is hiermede niet uitgeput. Ook voor de propaganda der theorie ligt voor hen in de Partij een breed arbeidsveld open, waarop bijv. Gorter dan ook met veel succes werkzaam
is Een goed onderlegde Partij is ten slotte de beste
grondslag voor een deugdelijke aktie."5) De intellektueelen
<) Aldaar blz. 88.
2) Aldaar blz. 88.
3) Aldaar blz. 96.
4) Aldaar blz. 98.
H Aldaar blz. 99, de curs. van ons.



hebben „van hun intellektueel werk (kursussen, propagandabrochures, populair propagandistische artikelen, boeken) niet dan succes gehad. Zij hebben daardoor de beweging op menige plaats degelijker en vaster inhoud gegeven en de liefde dergenen, die door hunne voorlichting tot beter begrijpen en nieuw ontwakend leven zijn gebracht, is hun onschatbaar loon." ')
„Ik meen — had Troelstra dan ook den 22en Maart 1905 aan Van der Goes geschreven —, dat het schoone doel, dat jullie je stelt: de Partij te houden op den bodem der Marxistische leer, van den klassenstrijd, het best wordt bereikt, als de intellektueelen meer den nadruk leggen op positieve medewerking dan op negatieve kritiek — op propaganda onder de massa en hare opvoeding tot bewust soc.-dem. denken, dan op bestrijding" enz.. „Aan die propaganda wil ik de krant dienstbaar" maken; ik wil daarbij gaarne van jullie krachten gebruik maken." 2)
Al hetwelk derhalve harmonieert met wat hij niet lang daarna in Het Volk liet drukken:
„Het Marxisme moet leven in de methode, in het standpunt der partij.... Het Marxisme is het uitdrukken van de maatschappelijke feiten in de theorie... Ik zoek het Marxisme onzer beweging vooral in aard, methode en doel onzer beweging".3) —
Wel zeer zal derhalve den lezer verbazen, hetgeen wij vinden in De Blijde Wereld van 17 December 1909. Troelstra had kort te voren in een tweetal krachtige hoofdartikelen zijn partijgenooten toegeroepen, dat er Werk aan den Winkel was. Nu in den laatsten tijd helderder dan ooit was gebleken, dat nóch de Openbaring het fun-
,0) Aldaar, blz. 100. tf$ïi?v ") Aldaar, blz. 144.
12) Vgl. Het Volk, 28 Dec. 1906, 9 Febr. 1907; bij Slotemaker de Bruine, blz. 192.



dament kan zijn eener christelijke, noch de Rede dat eener liberale bourgeois-politiek; dat die gansche politiek „eiken theoretischen, wijsgeerigen grondslag" mist; hopeloos in de lucht hangt en „wetenschappelijk inhouds- en grondeloos" is, nu achtte hij het oogenblik gekomen, om „het meer verdedigende standpunt, dat onze partij in haar politiek en propagandistisch optreden tot heden op wijsgeerig gebied heeft ingenomen, met een aanvallend, positief propagandamakend optreden te verwisselen. Het historisch materialisme moet thans naar voren komen, om tegenover de bodemlooze, van elk wetenschappelijk fundament gespeende bourgeoispolitiek, de politiek van het proletariaat te doen zien, rustend op een wetenschappelijken, reëelen grondslag, daarop staande even hecht en sterk, als hare tegenstandster ten prooi aan weer en wind hulpeloos in de lucht hangt.
„Het is om deze reden, dat door den spreker der soc. dem. Kamerfractie in zijne tweede rede het historisch materialisme zoo beslist naar voren is gebracht.
„Hiermede wordt de philosophische propaganda, die tot heden in de Partij door eenige vrijbuiters, vaak ook op wat avontuurlijke wijze, werd gevoerd, als een politiek punt van den eersten rang op de agenda der Partij geplaatst.
„Het is nu te hopen, dat zij, die dit deel onzer, propaganda voor hunne rekening namen, de beteekenis van dit feit, en de verplichtingen die het hun oplegt, zullen begrijpen.
„Het beteekent, dat de politieke propaganda, door onze partijgenooten gevoerd, dat de debatten, die deze uitlokken, voortaan dat historisch materialisme meer en meer als het steun- en uitgangspunt van ons willen en werken, zullen omvatten; dat een zich neutraal of onverschillig stellen van de Partij tegenover het historisch materialisme meer en meer onmogelijk zal zijn." ')
') Het Volk. 8 Dec. 1909, de curs. van ons.
4



„Het historisch materialisme, als uitgangspunt ter verklaring van de wisseling in maatschappelijke instellingen, krachten en inzichten — ziedaar wat gemeen goed in onze Partij kan en meer en meer moet zijn".')
Naar aanleiding nu hiervan lezen wij in De Blijde Wereld onder Van Verre en Nabij:
„Deze uitingen van onzen Partijleider hebben ons bevreemd." '
„Indien onze Partij haar grondslag van neutraliteit ten opzichte van godsdienstige en wijsgeerige overtuigingen ging verlaten en het historisch-materialisme, hetzij ook in den verzachten vorm van Engels als dwingende geloofsbelijdenis voor eiken partijgenoot ging stellen, dan zqu daarin voor ons en velen met ons geen plaats meer zijn. Nu bestaat bij ons daarvoor geen vrees en wij nemen gaarne aan, dat dit ook Troelstra's bedoeling niet is. Immers hij heeft tot dusver met vuur gestreden tegen elke poging om de partij te maken tot een philosophische secte, een kerkje van zuivere Marxisten."
Onbetwijfeld, dat heeft hij; en wel op zuiver marxistischen grond. En 't is juist daarom — dit zal den lezer nu wel voldoende gebleken zijn — dat Troelstra in datzelfde verband schreef:
„De Partij is een politieke beweging, die staat op den bodem van den klassenstrijd, die een maatschappelijk streven en een maatschappelijken grondslag heeft en plaats biedt aan allen, die aan dat streven op dien grondslag willen medewerken, welke ook overigens hunne drijfveeren of bijzondere inzichten mogen zijn... De theorieën over godsdienst en moraal, de pogingen om op den grondslag dezer maatschappij-verklaring een algemeene wereldbeschouwing te vestigen, onze Partij als zoodanig zou haar karakter
') Aldaar.



verloochenen en hare verbrokkeling tegemoet gaan, als zij daarin stelling nam". ')
Alzoo de groote tacticus; en zijne tactiek is bepaald door eene theorie, bepaald door de nederlandsche arbeidersbeweging. Vandaar ook zijn besluit:
„Hieruit volgt de plicht, dien de meer theoretisch aangelegden in dit opzicht hebben jegens de Partij. Meer dan tot heden het historisch materialisme, dat de grondslag van onze ekonomisch-sociale-politieke opvattingen van den klassenstrijd, onder de arbeiders propageeren als een o n m i sbaar op zich zelf waardevol element der partij, dat deze in kracht en waarheid stelt boven alle andere partijen. Maar daarnevens alles vermijden — ook waar zij de behoefte gevoelen hunne verdere persoonlijke meeningen, daarmede samenhangend, te uiten —, dat voor te stellen als een leerstuk der sociaal-demokratie, dat hen, die het niet aannemen, tot een minderwaardig, een half- of kwart-sociaal-demokraat maakt.
„In één woord, zoodra het historisch materialisme wordt gesteld als het eerste punt op ons politiek program, wordt de prediking en verklaring daarvan meer dan ooit tot plicht in de partij; maar zal daardoor niet misverstand en scheuring ontstaan in plaats van helderder zien en sterker innerlijke eenheid, dan zal die prediking gepaard moeten gaan met grooter beperking en zelfbeheersching, dan wij tot heden daarbij hebben waargenomen. Of het voor de Partij op den duur noodig zal zijn, zich over den inhoud van het historisch materialisme en zijn beteekenis tot de Partij, uitdrukkelijk uit te spreken — dat zal voornamelijk afhangen van de wijze waarop het in de Partij wordt gepropageerd." Wat dan te zeggen van dezen Blijde- Wereld-eisch: „Daarom achten wij een duidelijke omschrijving, een
•) Aldaar.



nadere opheldering van Troelstra over het nieuwe werk, waartoe hij ons roept, gewenscht en noodzakelijk" ?
Ten minste dunkt ons dit, dat de redactie toen ze dien schreef, niet heel sterk van memorie was. Ze had, behalve al, wat we nu reeds mededeelden, vergeten, 'tgeen J. H. Schutte in Mei 1908 weer in herinnering riep:
„Het was op het congres te Utrecht, dat onze partijgenoot Troelstra onder applaus van, men kan wel gerust zeggen, alle aanwezigen, in antwoord op de bewering van Van der Goes, dat wij bezig waren het Marxisme te begraven, zeide:
„„Wie het Marxisme begraaft, begraaft de partij"." ')
Ja, de Blijde IVereW-redactie vergat zelfs, dat op het Deventer congres den 13en Februari deszelfden jaars al wederom Troelstra gesproken had:
„In zooverre ben ik het met de redactie van De Tribune eens, dat wij onze partijdaden niet door vage ideologiën, maar door de eischen van den klassenstrijd moeten laten beheerschen" 2);
en:
„Thans maken op den grondslag van het bemiddelingsvoorstel de Marxisten zich bereid om in verband met de redactie van het partijorgaan hunne beginselen positief en kritisch te uiten. Dat is niet bedoeld als een voorrecht, maar omdat wij het in het belang der Partij achten, dat die partijgenooten hun eigenaardige opvattingen voortaan in de Partij propageeren op een wijze die geen aanstoot meer geeft.3)
Feit is dan ook en blijft, dat „door de oprichting van een theoretisch bijblad van het partijorgaan" — „een officieel Marxistisch blad", gelijk Bakker het te Deventer noemde 4)
') Het Volk, 19 Mei 1908.
2) Verslag van het buitengewoon Congres der S. D. A. P. te Deventer, blz. 10.
3) T. a. p., de curs. van ons. *) Aldaar blz. 8.



— den marxisten de gelegenheid wordt geboden, „het marxisme in de Partij te propageeren en kritiek uit te oefenen op de aktie en de leidende organen der Partij op die wijze, als de congressen te Utrecht en Haarlem dat hebben gewild" ')• En dat niet zonder succes.
Toen op het congres van 1911 Het Weekblad ter sprake kwam, verklaarde Wibaut, dat het naar zijn meening ten vorigen jare „als strijdorgaan" beter was, „maar dat het dit jaar beter was voor de versterking der partij en voor de verbreiding van het marxistisch inzicht. Dat kan aan ons liggen, maar ook aan de partij."
Van Hinte viel hem in de rede:
„Jullie hebt ook wel wat geleerd."
„Zeker — erkende Wibaut — wij lijden niet aan seniele aftakeling en willen leeren. Maar ik geloof toch, dat de verandering niet alleen ligt aan ons, maar ook aan de partij";
waarop Troelstra uitriep:
„Volkomen juist". 2)
Inderdaad. En tevens: volkomen in overeenstemming met wat deze voorman wenschte van den beginne, met wat deze leider van den aanvang af als wenschelijk openlijk heeft verkondigd.
Het principiëel Marxisme is ten slotte door Troelstra nog onlangs als officiëele partij-wetenschap aangewend in de Tweede Kamer, t. w. in de zitting van 24 Oct. j.1.
„De rechtsgronden — zoo heette het — zijn als het ware onze wapenherauten en onze schildknapen, die voor degenen die erachter staan, met elkander moeten vechten. Dat geestelijk tournooi kan niet worden gemist, al geef ik
') Mr. P. J. Troelstra, De Sociaal-democratische Arbeiderspartij (Onze politieke partijen II) Baarn 1909, blz. 30, de curs. van ons. 2) Het Volk 18 April 1911, de curs. van ons.



volkomen toe, wat ik zelf meermalen in deze Kamer heb gezegd: men moet nu niet meenen, dat de rechtsgrond de bron is, waaruit de conclusiën voortkomen. Neen, het zijn de behoeften, zoowel persoonlijke als klassenbehoeften, die ons leiden tot de conclusies, maar wij moeten die geestelijk kunnen motiveeren en daarmede komen wij op het gebied der rechtsgronden."')
Zoo doet hij ons dus wederom zien, hoe volgens de „socialistische wetenschap" de politiek van het proletariaat rust „op een reëelen grondslag", geworteld is in wat hij„ de diepste realiteit van het leven" noemt; zoo blijkt ons wederom, hoe voor de S. D. A. P. naar het woord van haren grooten leider niets heeft te gelden, dan „materiaal en methode van denzelfden aard, als waarmede de natuurkundige werkt".—
Over de rechtzinnig-marxistische voormannen behoeft hier zelfs niet gesproken; hun opvatting spreekt van zelve. —
En dat ook de tegenvleugel der rechtzinnige marxisten hier te lande wezenlijk marxisten zijn en blijven, zijn ze ook wat ruimer en wat anders in de leer; dat ook naar hun begrip derhalve principiëel historisch-materialisme partijzaak behoort te zijn, blijkt, gelijk gezeid, klaarlijk uit het woord van voorman Vliegen, gesproken 9 December j.1. in de Tweede Kamer.2)
Trouwens, te Deventer had hij reeds de verhouding tusschen revisionisme en Marxisme aldus gekenschetst:
„Was het waar, dat onze Partij door wat genoemd is het revisionisme, in andere positie gebracht was dan vroeger en zij anders deed dan in het buitenland, dan moest dit met feiten zijn aan te toonen; dit is echter nog nooit gebeurd. Hel verschil over de theorie bestaat in de andere landen ook, het is een verschil van inzicht omtrent de werking van
') Naar aanleiding hiervan De Nederlander van 27, 30 November en 2 December 1912. 2) Vgl. hierboven, blz. 43.



zekere maatschappelijke feiten en een noodzakelijk verschil van inzicht, zooals de eerste Utrechtsche resolutie dat omschrijft: de een legt meer den nadruk op theoretische propaganda, de ander meer op practischen arbeid. Maar het Marxisme hebben wij nooit afgewezen; de vraag is alleen of uit Marxistische overwegingen zelf zekere conclusies eenigszins anders moeten zijn dan zij vroeger getrokken werden". ')
Éénstemmig derhalve is het getuigenis der voormannen, dat Marxisme partijzaak is. —
Ons onderzoek bij de journalisten en geleerden der S. D. A. P. behoeft thans niet lang meer te zijn. Het mag als bekend verondersteld, dat de vonken bij tijd en wijle danig uit de hoofdartikelen spatten. Soms ging de redactie onhandig ver, b.v. toen in het nr. van 16 Februari 1908 een heel marxistisch vuurwerk: Godsdienst Privaatzaak werd afgestoken, aldus ingeleid:
„In ons duitsch partijblad, de Leipziger Volkszeitung troffen wij een artikel aan, dat wij om zijn juistheid en aktualiteit, ook voor Nederland, hieronder in vertaling laten volgen."
De godsdienstige meeningen — zoo leest men daar o.m. — „zijn slechts een beeld, een weerschijn, een gevolg van de werkelijke levensverhoudingen der menschen, dus allereerst van de ekonomische toestanden. Ook tegenwoordig gaat het om een ekonomische omwenteling, maar voor het eerst in de geschiedenis is de klasse, die ze moet doorvoeren, zich klaar ervan bewust, dat het niet gaat om de overwinning van het een of andere ideologisch stelsel. Dit klare bewustzijn, dat zij put uit de theorie, spreekt zij uit in den praktischen eisch: godsdienst privaatzaak; deze eisch is dus evenzeer een uitvloeisel van de zuivere weten-
') Verslag van het buitengewoon Congres te Deventer, blz. 4, de curs. van ons.



schappelijke ervaring, als van de behoefte der praktijk.
„Uit deze opvatting van het historisch materialisme van den godsdienst volgt reeds, dat zij in geenen deele met het burgerlijk atheïsme in één pot kan worden geworpen. Dit stelde zich onmiddellijk vijandelijk tegenover den godsdienst, omdat het daarin de theorie der reaktionaire klassen zag, en de eigenlijke belemmering van den vooruitgang. Het zag in den godsdienst niets dan domheid, gebrek aan kennis en ontwikkeling; daarom hoopte het, het spokengeloof van de domme boeren en kleine burgers door wetenschappelijke ontwikkeling, vooral door natuurwetenschap, te kunnen uitroeien.
„Wij daarentegen zien in den godsdienst een noodzakelijk uitvloeisel der levensverhoudingen, die hoofdzakelijk van ekonomischen aard zijn. De boer, wien de luimen van het weer een goeden of een slechten oogst bezorgen, de kleine burger, wien de verhoudingen van markt en koncurrentie armoede of rijkdom kunnen brengen, gevoelen zich afhankelijk van hoogere, geheim-volle machten. Tegen dit spontaan gevoel helpt niet de boekenwijsheid, dat het weer door natuurlijke krachten wordt bepaald en dat de wonderen van den bijbel verdichtsel, sage zijn. Boeren en burgers staan zelfs wantrouwend, onwillig tegenover die geleerdheid, daar zij komt van de onderdrukkende klasse, en zijzelf, als ondergaande klassen, daarin geen wapen, geen redding, en zelfs geen troost kunnen vinden.
„Geheel anders staat het met den klassebewusten proletariër; de oorzaak zijner ellende ligt duidelijk voor hem in het wezen der kapitalistische voortbrenging en uitbuiting, die voor hem niets bovennatuurlijks heeft. En daar hem een hoopvolle toekomst wenkt, daar hij voelt, dat hij kennis van noode heeft om zijn ketenen te kunnen breken, legt hij zich met de borst toe op de studie van het maatschappelijk leven. Zoo is geheel zijn wereldbeschouwing, ook indien



hij niets weet van Darwin en Copernicus, een ongodsdienstige; hij voelt de krachten waarmede hij te maken, te worstelen heeft, als nuchtere, wereldsche feiten. Zoo is dus de godsdienstloosheid van het proletariaat niet een gevolg van bepaalde leerstellingen die hem zijn gepredikt,, maar van het spontaan besef van zijn toestand. Integendeel, eerst deze geestestoestand, die vanzelf ontstaat uit de deelneming aan de maatschappelijke worstelingen, is oorzaak dat de arbeiders gretig grijpen naar alle anti-theologische ontwikkelingswerken, naar Büchner en Haeckel, om door kennis der natuurwetenschappen aan hun besef een wetenschappelijken grondslag te geven. Deze oorsprong van het proletarische atheïsme brengt mede, dat het proletariaat dit nooit bezigt om ermee te strijden tegen andersdenkenden; het strijdt alleen voor zijn opvattingen van de maatschappij, voor zijn maatschappelijk doel, die het wezen vormen van zijn wereldbeschouwing. De proletariërs die als klassegenooten leven in dezelfde verdrukking als hij, zijn zijn natuurlijke strijdmakkers, ook indien bij hen door hun partikuliere omstandigheden de verschijnselen uitblijven, waarop wij wezen. Zulke partikuliere omstandigheden zijn er inderdaad, afgezien nog van de overal werkzame kracht der traditie, die eerst op den duur kan worden overwonnen. Proletariërs, die werken onder toestanden, waarin de machtige, huiveringwekkende, onberekenbare natuurmachten hen bedreigen met dood en verderf, b.v. mijnwerkers en zeelieden, zullen daardoor vaak een sterk godsdienstig gevoel houden, terwijl zij toch tevens krachtige strijders tegen het kapitalisme kunnen zijn. De praktische gedragslijn die voor ons uit dien toestand volgt, wordt nog vaak miskend, ook door partijgenooten, die meenen dat onze opvattingen als „een hoogere godsdienst" tegenover de christelijke moeten worden gesteld.
„Met de verhouding van socialisme en godsdienst staat het dus juist andersom als onze theologische vijanden het



voorstellen. Wij maken de arbeiders niet afvallig van hun, vroeger geloof door hun onze theorie, het historisch materialisme te 'prediken; maar zij verliezen hun geloof reeds door het oplettend nagaan van de maatschappelijke verhoudingen, die hun de verdwijning der ellende leeren kennen als een tastbaar te verwezenlijken doel. De behoefte om deze verhoudingen steeds grondiger te begrijpen, brengt hen tot de studie van de historisch-materalistische geschriften van onze groote theoretici. Dezen werken dan niet vijandig tegen den godsdienst, want het geloof is reeds weg; integendeel,, zij bewerken de waardeering van den godsdienst als een verschijnsel dat zijn historisch recht van bestaan had, en dat eerst zal verdwijnen onder de verhoudingen der toekomst. Deze leer behoedt ons dus ervoor, ideologische geschillen naar den voorgrond te dringen als het wezenlijke; zij brengt naar den voorgrond, als het alleen-wezenlijke, ons ekonomisch doel; en dit spreekt zij uit in den praktischen eisch: „godsdienst is privaatzaak."
En nu mag men later in een hoofdartikel: Godsdienst en Sociaal-Demokratie, met.. . Van der Goes, zeggen:
„Al het niet-ekonomische, en niet-politieke is privaatzaak" ')> ja» dit zelfs gespatiëerd laten drukken; we weten nu langzamerhand wat dat heeft te beduiden.
En mocht Bakker na zijn intrede in de S. D. A. P. al verklaren:
„De partij beschouwt de religie niet als partijzaak, doch als een zaak, die den leden individueel aangaat en waarover zij privatim hebben te oordeelen. 'Evenzoo goed is ook de „proletarische" filosofie privaatzaak. En — zij dient dat te blijven" z),
sedert Deventer, waar bakker-zelf gezegd heeft:
>) Het Volk, 26 April 1908. 2) Het Volk, 21 Augustus 1906.



„Nu hebben wij het zeer verstandig voorstel om eert officiëel Marxistisch blad, dat ik, om de eenheid te verkrijgen, aanvaard, hoewel ik voor zulk een officiëel Partij-Marxisme wel wat heel kriebelig ben" ')>
sedert Deventer zeer zeker heeft niemand het recht meer als partijlid tegen dergelijke artikelen te protesteeren; en heeft b.v. het opstel aan De Christen-Socialisten gewijd, te gelden als officiëele pürfY/-meening, hoewel het daarin o.m. heet:
„De praktijk is voor ons van grootere waarde dan welke theorie ook. Uit die praktijk immers komt, naar onze historisch materialistische levensleer, de eenig-onwrikbare theorie eenmaal voor allen tot klaarheid. Daarom is onze sympathie bij deze afgescheidenen — den Bond van Christensocialisten —, hoewel wij ze liever zagen opgenomen in onze eigen gelederen. Wij zien het ontstaan hunner organisatie als een natuurlijk gevolg, eenerzijds van de vermenging van geloof en politiek door de groote burgerlijke partijen, aan den anderen kant, van het ook in ons land allengs tot klaarheid komen van de maatschappelijke verhoudingen. Het brengen van die klaarheid in het volksdeel, dat, evenals zij, nog door ideologiën bevangen is, is de groote taak van de Christen-socialisten" 2).
Sapienti sat!
In den zelfden geest werd Zaterdag 29 April 1911, het 1-Mei-feest ingeluid, of liever — om aan de symbolische teekening getrouw te blijven — ingeroffeld met een verhandeling: Door Macht tot Recht, welks schrijver uitging van de volgende kerngedachte:
„Het recht, ons voorgesteld als iets bovennatuurlijks, of
') Verslag enz., blz. 8, de curs. van ons.
2) Het Volk, 20 Mei 1910, waar wij tevens lezen, dat „van de christensocialisten de wetenschappelijke basis niet zoo stevig, en de gezichtseinder niet zoo ruim (is) als bij de sociaaldemocraten, die de geheele marxistische wereldbeschouwing aanvaarden" (hoofdartikel).



althans als iets boven-maatschappelijks, hebben wij door haar (d.w.z. door „de socialistische beschouwing der maatschappij") leeren doorgronden als de juridische en moreele weerspiegeling van de machtsverhoudingen in de maatschappij."
Ten slotte: blijkens de Boekaankondiging van 23 December j.1. wordt „de methode van historisch onderzoek, die het geestelijk gebeuren uit de maatschappelijke wijzigingen verklaart", geheel in overeenstemming met wat Troelstra leert, al wederom de „onze" d.w.z. de officieel sociaal-democratische geheeten.
En daarom zal het wel niemand bevreemden — ook niet de Blijde U^eretó-redactie — uit Een vertrouwelijk woord, gesproken bij gelegenheid van 't koperen feest van Het Volk, te vernemen, dat men „vrijwel den geheelen inhoud" van Het Weekblad gaarne plaats zou hebben willen geven in het hoofdorgaan ')• —
Dat de geleerden der Partij,'vrijwel allen historischmaterialisten, vaak marxisten zijn, bovenal de groote, gezaghebbende Duitschers, behoeft geen betoog. Reeds werd meegedeeld, dat de behoefte om de maatschappij steeds beter te begrijpen de partijleden er als vanzelf toe drijft „de historisch-materialistische geschriften van onze groote theoretici" te gaan bestudeeren.2)
Zoo leidt dan de „theorie" tot de „beweging", en de „beweging" wederom tot de „theorie"; beiden zijn op elkander aangewezen, veronderstellen elkander voortdurend. —
Wij hebben thans den weg, door Liebknecht aangegeven, afgelegd. Hij was wel zeer eentonig. Noodzakelijk echter, wilden wij, de S. D. A. P. in haar verhouding tot den godsdienst met duidelijk-sprekende woorden harer voornaamste
') Het Volk, 1 October 1912. 2) Hierboven blz. 58.



vertegenwoordigers karakterizeerende, niet telkens weer vermoeid worden door het verwijt:
„Gij beroept u op slechts persoonlijke uitingen."—
Tevens heeft dit onderzoek aan het licht gebracht, dat de uitdrukking „historisch-materialisme" in Troelstra's spreekwijze meer beduidt, dan Enka en H.J.Nieman eruit verstonden.
Troelstra's historisch-materialisme, en evenzoo hetgeen in Het Volk wordt voorgestaan en in de S. D. A. P. gepropageerd,, is met het Marxisme wel degelijk geestverwant, hoezeer wij ook beiden hebben te onderscheiden; de uitdrukkingen „historisch-materialisme" en „Marxisme" worden niet toevallig voortdurend dooreen gebruikt. Al is rneri niet met Marx theoretisch atheïst, het zich slechts door uitwendige ervaring, bepalen laten, op de wijze der natuurkundigen, leidt in de historie-beschouwing noodzakelijk tot practisch atheïsme — wat even noodzakelijk op de levens- en wereld-beschouwing inwerken moet —; hoogstens verhoudt de consequente historisch-materialist zich met betrekking tot God en de goddelijke dingen in theoretisch opzicht sceptisch; principieel agnost dienaangaande moet hij echter blijven, zelfs al is hij nog zoo religieus gezind naar het gemoed.
Wij meenen derhalve te mogen betwijfelen, of Enka na kennisname van bovenstaande uiteenzettingen van Troelstrazelf nog schrijven zou:
„In zijn Toelichting bij de nieuwe beginselverklaring zegt De Ligt (blz. 102) Troelstra citeerend:
„„Het S. D. A. P.-pfogram plaatst zich op den grondslag van de oeconomische opvatting der geschiedenis, ook wel genoemd het historisch-materialisme."
„Ik zal niet trachten dit tegen te spreken. Ik doe, wat erger is in veler oogen. Ik beken, dat ik mede deze historisch-materialistische opvatting der geschiedenis aanvaard, gelijk meerdere bondsleden dit doen.
„Want dit historisch materialisme bindt zich niet (blz. 103)



aan de atheïstische, materialistische wijsbegeerte. Het wijst alleen het economisch leven aan als opperste stimulans in het menschenbestaan, met krachtige wisselwerking van religie en ethiek" ')•
Evenzoo bondgenoot H. J. Nieman, overeenkomstig wat bij Enka volgt:
„Afgescheiden van het filosophisch materialisme, is het historisch-materialisme een methode van wetmatige geschiedenisverklaring, door Marx ontdekt en evenmin in strijd met God als den Schepper van hemel en aarde, als de natuurwetten, door Copernicus en Newton ontdekt"2)
Immers het belangrijk verschil tusschen de natuurkundigen Copernicus en Newton, die overtuigde christenen waren, eenerzijds en anderzijds den „natuurkundige" Marx, wiens atheïstisch determinisme door Ed. Bernstein als een calvinisme zonder God gekenschetst wordt3), is al dadelijk dit» dat de eersten hunne methoden rechtmatig trachtten toe te passen op de natuur, de laatste de zijne ten onrechte als eenig geldende op den geest. En hetzelfde geschiedt, gelijk hiervoor in den breede werd aangetoond, in het historisch-materialisme van Troelstra, Het Volk enz. voortdurend. Zóózeer, dat stellingen als die van Enka: het socialisme is Gods wil voor het maatschappelijk leven, officiëel verouderde ideologieën worden geheeten 4); haar gedachte, dat er achter het historisch-materialisme „plaats voor God den Schepper ook der maatschappelijke wetmatigheid" zou zijn, in- laatster instantie uit oeconomische feitelijkheid van verhouding wordt verklaard, waarmede die gedachte juist
') Voortgaan, Schiedam 1912, blz. 9.
2) Onze zelfstandigheid tegenover de S. D. A. P. verdedigd tegen Enka, Schiedam 1912 blz. 9.
3) De Voorwaarden tot het Socialisme en de taak der S. D., vert. J. F. Ankersmit. Amsterdam 1900 blz. 5.
4) Vgl. hierboven blz. 59.



hare waarde verliest1); recht wederom officiëel wordt bepaald als weerspiegeling van zekere machtsverhoudingen 2); zóózeer kortom, dat alleen gerekend wordt met wat „feitelijk" gegeven is, en volstrekt niet met wat moest, en daarom moet zijn. Reeds van te voren wordt der inwendige ervaring alle gehoorzaamheid opgezegd; de uitwendige als volstrekte alleenheerscheres gehuldigd.3)
') Aldaar, blz. 34, 40, 42-43, 49, 55-58.
2) Aldaar, blz. 53-54, 59-60.
3) Historisch-genetisch is dit zoo te begrijpen:
Beginsel en methode zijn bij Hegel een in de Wereldrede. Hegel's methode is de absolute, t. w. die der Wereldrede-zelve. Marx, die Hegel's dialectische — d. i. de ware — methode materialistisch vereenzijdigde, in den waan, daarmede Hegels wijsheid eerst recht tot waarheid te brengen, voerde zijn vereenzijdigd princiep even absoluutmethodisch door. Wat Hegels kracht was, dewijl de ware methode in .zijne dialectiek leefde, werd derhalve Marx' zwakte, daar hij door toepassing eener eenzijdig en in zooverre onwaar gemaakte methode met zijne dialectiek het leven forceerde. Terwijl Hegel's wijsbegeerte in beginsel 't Al omvat en in 't Mysterie rust, ontgaat aan die van Marx, die het Mysterie loochent, de volheid van den geest.
Het van het Marxisme te onderscheiden historisch-materialisme noemt Troelstra eenvoudig een methode van onderzoek. Doch dat deze methode al wederom absoluut wordt doorgevoerd zóo, dat al, waarop zij niet toepasselijk blijkt, „in de lucht zwevend" of „aan de kritiek der rede onttrokken" wordt geheeten, is juist van het hist.-materialisme het eigenaardige: een flauwe, verbasterde echo van Hegel's machtig en klaar geluid. —
Karakterizeert Troelstra zijn historisch-materialisme als voortgezet Darwinisme, zoo spreekt hij eigen veroordeeling uit. Men bedenke, dat de empiristische Engelsche descendentietheorie eerst voor het redelijk denken gerechtvaardigd wordt door de Duitsche metaphysica (Von Hartmann). De bioloog Reinke doet ons heden ten dage verstaan, dat zelfs ten opzichte van het begrip der wordingsgeschiedenis van steen en plant en dier de uitwendige-ervaringswetenschap ten slotte of in beginsel machteloos staat; in zijn dominantenleer is dan ook het recht der inwendige ervaring erkend. Hoeveel te meer zal dan die wetenschap te kort moeten schieten ten opzichte van het



O. i. is het van christensocialistisch standpunt gewenscht slechts te zeggen, dat men het historisch-materialisme aanvaardt in den vroeger aangegeven zin.') Daarmede echter aanvaardt men het veeleerder niet: wat het historisch-materialisme maakt tot wat het is, is het volstrekt doorvoeren . eener methode, waaraan wij slechts betrekkelijk recht kunnen toekennen. Daarom heet het dan ook historisch-mafenafór/ze.
Het is bekend, hoe Marx' vriend en medestrijder Fr. Engels in zijnen laatsten tijd de eenzijdigheid van de door den eersten in de wereld gebrachte geschiedbeschouwing erkende. In de jaren 1890 en 1894 heeft hij in zijne brieven haar verruimd, en aan de ideëele factoren in het wereldproces grooter recht toegekend. Bernstein is nog verder gegaan en heeft, het betrekkelijk recht van het historisch-materialisme handhavende, getracht dit in zijn „oeconomische geschiedenisopvatting" te overwinnen. Haar betreffende verklaart hij zich echter met Barth tegen het gebruik van het woord „materialisme" daar dit niet anders dan verwarring stichten kan2). Van het standpunt van Enka en Nieman uit over eigen geschiedbeschouwing te spreken als „historisch-materialisme", hoeveel verwarring moet dat wel niet stichten. Het wekt noodeloos een schijn van eenzijdigheid, die men wezenlijk mist.
Doch al handhaafden zij dit spraakgebruik — ofschoon <* woord dan weldra even onbepaald van zin zal zijn als nu b.v. „orthodox" —, hünne geschiedbeschouwing met de
recht begrip van de wordingsgeschiedenis van mensch en menschheid.
„Dem „historischen Materialismus" gegenüber ist überhaupt an der Einsicht festzuhalten, dass zwar das Niedrigere in dem Höheren vorausgesetzt ist und dasselbe mitbedingt, es aber nicht „erklart" " (G. J. P. J. Bolland in zijn inleiding tot G. W". F. Hegel's Grundliniën der Philosophie des Rechts, Leiden 1902, blz. CLXV).
„Die Geschichte des Geistes ist seine That" (Hegel, aldaar § 343).
') Hierboven blz. 7.
2) De Voorwaarde tot het Socialisme, blz. 14—15.



door Troelstra bedoelde gelijk te stellen, is — dit bleek klaarlijk — foutief. Terecht hebben dan ook de BlijdeU^c/-eW-mannen reeds de propaganda voor „het historischmaterialisme" van Partij-wege als inbreuk op de neutraliteit in het godsdienstige beschouwd. Ofschoon met Enka en Nieman, wat hunne bedoeling betreft, gaarne meegaande, moet schrijver dezes echter tegen Nieman's redeneering, waar die hem ten opzichte van Enka wèlwillende te verdedigen tracht'), protest aanteekenen. —
Het is niet noodig. hierenboven nog in den breede de aandacht te vestigen op de vele kleinere bladen van afdeelingen enz. der S. D. A. P.. Dat ook daarin historischmaterialisme en Marxisme vrijelijk gepropageerd kunnen worden, en meestentijds ook worden, mag als bekend verondersteld. En hoe zal nu de lezende arbeider een oeconomische geschiedenisopvatting, die eigen betrekkelijk recht erkent, uiteenhouden van agnostisch historisch-materialisme, dat practisch atheïsme heeft te heeten, en deze beiden van marxistisch atheïsme, dat zich voortdurend als neutraalwetenschappelijk historisch-materialisme aanprijst? Tot welk een anarchie des geestes moet dit alles leiden. En dan raadt men den arbeider nog, burgerlijke bladen maar terzij te leggen: die hebben de waarheid niet.
Echter doe een enkele staal uit een verre van marxistisch blad den lezer tenminste beseffen, wat de „godsdienstloosheid" der theorie in de practijk der beweging alzoo beduidt.
Tegen Kerstfeest 1912 nam voorman Duijs in De Voorpost een hoofdartikel op, getiteld Vrede op aarde, onder het motto:
Daar is uit 's werelds duistre wolken een licht der lichten opgegaan ...
') Onze zelfstandigheid blz. 1—10.



Eerst wordt ons daarin de ellende van den Balkankrijg voor den geest geroepen; de gruwelijke botsingen van den klassenstrijd; de werkeloosheid o.m. van drieduizend Amsterdamsche diamantwerkers. Er[schijnt wel weinig reden, zoo vernemen wij, om te spreken van vrede op aarde en welbehagen in menschenkinderen!
„En toch uw verlosser^is geboren."
„Wat 't Christendom niet brengen kan, zal het Socialisme brengen. Vrede op Aarde."
„Wij zien onze beweging groeien. We zien, hoe steeds meerderen de oogen opengaan. Hoe steeds meerderen gaan begrijpen, dat 't socialisme alleen uitkomst geeft. Dat door ons eindelijk* in vervulling zal gaan, wat 't Christendom reeds 19 eeuwen lang beloofde en niet kon geven. En daarom kan het beeld van de hedendaagsche maatschappij ons niet verontrusten. Al schijnt het „Vrede op Aarde" nog zoo ver af te zijn, we vveten,^dat het komende is. En hartstochtelijk roepen we uit: Socialisme, dat uw rijk kome, uw rijk van Vrede op aarde". ')
Het doet ons leed, deze feiten te moeten constateeren. Doch de waarheid eischt het: uitwendige ervaring dwingt ertoe. De 't laatst geciteerde woorden vatten een wereldbeschouwing tezamen, die in de*S. D. A. P. vrijwel algemeen heerschende, feitelijk de officieuze^is ;|tusschen de regels der historischmaterialistische vertogen gedurig te lezen valt; practisch dagelijks gepropageerd'wordt, en in het hieraan voorafgaande dan ook reeds keer op keer aan het woord kwam.
„Vrede op aarde, in de menschen een welbehagen", dat is al.
Van eer van God zelfs geen sprake. En zijn Koninkrijk wordt genegeerd, ontkend, zoo niet bespot om een rijk slechts van deze wereld. Geen uitkomst dan door de „beweging" naar
') De Voorpost, 21 Dec. 1912.



een toekomst, waarvan de „theorie" in godsdienstig opzicht vrijwel niets te verwachten of ook maar te hopen geeft.
„De ekonomische ontwikkeling der maatschappij en de daaruit volgende politieke organisatie van het proletariaat met zijn lichtbrengende, levenwekkende werkzaamheid — ziedaar de krachten, waarop wij voor de geestelijke vrijmaking des volk veilig kunnen vertrouwen!" riep de voorman, de leider Troelstra tegen Kerstfeest 1901 geestdriftig uit1).
En De Strijd, „weekblad van de federatie Noord-Brabant der soc.-dem., arbeiderspartij" bevatte 22 Februari 1913 naar aanleiding van Lucas XII : 34 een stichtelijk hoofdartikel: Stijgend naar het Licht! waarin de duisternis der aarde gelijkgesteld wordt met 't proletariërsleed, en het toekomend socialisme als het groote Licht verheerlijkt.
„En zij, die het licht groeten aan de poorten der fabrieken, de moeders, die hoog hare kinderen hielden, zij allen willen naar het Licht. Uit den nacht van onwetendheid gekomen, en nu het Licht ziende, willen zij omhoog tot het Licht! O, de arbeiders er. arbeidsters van heden, de mannen en vrouwen van onzen tijd, zij hebben een fel verlangen naar het Licht, dat lichtende is over de wereld.
„Zij voelen nieuwe levenskrachten in zich ontwaken, immers zij lijden zeiven nog en zien zoo ontzaggelijk veel leed, leed van uitbuiting en vertrapping!
„Maar zij weten, dat hoe dichter zij komen tot het Licht, hoe meer dit alles achter hen zal blijven! Immers hoort het leed in het land der duisternis, in afgronds-diepten, van waaruit ten slotte gansch het proletariaat zal opstijgen naar het heerlijke gouden Zonnelicht, dat daar licht aan den hemel!
„Zij hebben ook dat woord van den Christus begrepen:
') Het Volk, 21 Dec. 1901.



„Want waar uw schat is, daar zal ook uw hart zijn!
„Hun schat, ja, want het socialisme is hun een bevrediging voor hun zielsbehoeften. Het is in waarheid hun heiiig ideaal geworden.
„Welk een tegenstelling toch tusschen hen die woonden in het land der duisternis en hen die de rijzende lichtende zon van het Socialisme hebben liefgekregen met heel hun hart en wezen!
Toen een geslacht, volkomen gedegenereerd, geen andere zorg kennende dan de zorg voor de meest stoffelijke behoeften, ondergaande in den strijd om het bestaan, geen andere vreugd kennende dan grove zinnelijke genieting! Leven van alledaagschheid en zorg, leven in geestelijke duisternis!
„Thans een geslacht, de drager van een nieuwe beschaving, een hoogere cultuur, nog wél geknecht, nog wél zorg hebbende, maar wien het Socialisme heeft geleerd wat het waard is. Een geslacht tot wien de blijde boodschap is gekomen, en dat nu zelf die boodschap predikt, van verlossing uit stoffelijken nood, maar ook van bevrijding uit den ban van geestelijke dofheid. Een geslacht dat bezig is zich een heerlijke schat van kennis en beschaving te vergaren, kennende en gevoelende nieuwe en hoogere vreugden, zich verblijdende in het licht van weten, licht van geestelijke klaarheid! Hebbende een toekomst-verwachting, die hoog boven het tegenwoordige heft, de toekomstverwachting van dien tijd, waarin de Arbeid volkomen zijn boeien zal hebben geslaakt, waar geestelijke rijkdommen het leven als met gouden zonneschijn zullen doorweven, waar de jubeltonen van de verloste menschheid zullen schallen over de aarde! Waar de harten der menschen hun schat hebben gevonden!
„Zon van het Socialisme, wij stijgen naar uw Licht!"
Aldus wordt hier in Brabant temidden van door het



Roomsch-Katholicisme verontgeestelijkten en ten slotte geheel tot ongeloof vervallenen sociaal-democratie gepropageerd als een nieuw humanisme, tot welks heerlijkheid het volk, dank zij oeconomischen omstandigheden, zich in eigen kracht opworstelen kan en zal.
De redactie van De Strijd treft hierdoor allerminst vanuit Partij-oogpunt blaam; volkomen toch is dit getuigenis ééns geestes met het hoofdartikel uit het Kerstnummer van Het Volk van 24 Dec. 1912: Onze Kerstgedachten, waarin 't proletariaat wordt begroet als „de nieuwe Messias".
Maar godsdienst is privaatzaak.
Elders hebben wij erop gewezen, hoe onder ongeloovige, het Christendom wel vaak vijandige socialisten meermalen een naastenliefde en opofferingsgezindheid openbaar wordt, die de massa der naam-christenen beschaamt. En vestigden wij de aandacht op een belangrijke oorzaak van de godsdienstloosheid van het moderne proletariaat: de liefdeloosheid van het officieele Christendom, vooral in het overgroote gedeelte der vorige eeuw.') Hoewel wij ons daarom ervoor te wachten hopen, — te meer, waar het Christendom op dit gebied nog altijd verre achter staat —, smalend te spreken over eene beweging, waarvan de drijfveeren bij harer zeer velen tot de edelst-menschelijke behooren, en aan welke ook religieuze persoonlijkheden hun stuwkracht pogen mede te deelen, hebben wij echter ondanks Enka's bezwaar, uitgesproken in haar Voortgaan, na objectief onderzoek te handhaven, dat de z.g. neutraliteit van de S. D. A. P. ten opzichte van den godsdienst voortkomt uit niet-neutraliteit; dat haar „godsdienstloosheid" geenszins tabule rasa mag heeten, maar openbaring is van het geloof in absoluut gemaakte uitwendige ervaringswetenschap, onbewust meesten-
') Vgl. Ontwerp-beginselverkfarirtg, blz. 44 v.; aant. 137, blz. 49—50.



tijds vermengd met een phantastisch zedelijk optimisme. Terwijl godsdienst privaatzaak is — 't welk sléchts te zijn reeds met deszelfs wezen strijdt — blijkt historisch-materialisme, Marxisme zelfs op grond van zijn historisch-materialisme, partijzaak. Volkomen gelijk had derhalve Sneevliet, toen hij op de bekende debatvergadering te Amsterdam verklaarde:
„Na Leiden gingen wij over tot de S. D. P. Principieel verschilt deze partij niet van de S. D. A. P." ')
In de S. D. A. P. mag de godsdienstige voor zijnen godsdienst slechts als particulier strijden, maar het is sinds jaren gewoonte, dat historisch-materialisme en Marxisme openlijk en bedekt alom uit beginsel worden gepropageerd; hetwelk m. a. w. beduidt, dat van Partij-wege — zooveel mogelijk met tact overigens — het geloof der religieus-gezinden, vooral der onontwikkelden d.i. der overgroote meerderheid, wordt ondermijnd; en 't Christendom 't zij door zwijgen, 't zij door spreken in zijn wereldhervormende beteekenis ontkend, verdacht gemaakt en geloochend. Om aan de uitgaaf van De Notenkraker, weerzinwekkend vaak, als Enka schrijft, etc. nu maar geen aandacht te schenken 2). De inwendige ervaring, voor den waarachtig-christen gezag hebbende bovenal, heeft slechts in zooverre recht van spreken, als zij beantwoordt aan een uitwendige, welke in eenzijdig-materialistische werkelijksheidsverbeelding volstrekt wordt doorgevoerd. Zich oppervlakkiglijk houdend aan wat „feitelijk" is, beschouwt de Partij den godsdienst als quantité négligeable, niet slechts niet onmisbaar, maar zelfs zeer goed misbaar; onschadelijk echter ten opzichte van de „beweging", wier bijbehoorende „theorie" den arbeiders over hem wel vanzelf het noodige licht schijnen doen zal.
Alzoo het heiligste de bron der schoonste liefde, der reinste geestkracht, van 't zuiverst idealisme, de oorsprong
') Debat Troelstra-Sneevliet, Het Volk 20 Jan. 1913, de curs. van ons. 2) Vgl. dienaangaande Nieman, Onze zelfstandigheid blz. 11.



van broederschaps- en gemeenschapsgedachte, de moeder der wereldvrede-idêe, de revolutionaire kracht in den heiligsten zin des woords bij uitstek: Religie, het leven van God met den mensch, het leven der menschheid in God ') — beurtelings negeerend en smadend, smaadt en negeert men wat naar de diepste overtuiging van de grootsten van ons geslacht het waarlijk menschelijke is2); en zonder zich te willen richten naar goddelijke normen, laat men zich door maatschappelijke „feitelijkheid" bepalen op een wijze, die het waarachtig geestesleven meer en meer ontbinden, en het oordeel verduisteren moet3).
') Vgl. Ontwerp-beginselverklaring, blz. 14-17, 26-40.
Niet lang geleden heeft Emile Doumergue gewezen op de wezenlijke tegenstelling tusschen de Verklaring van de rechten van den mensch en den burger van 1789 en de rechtsleer van Rousseau in zijn Contrat social. Ten slotte spreekt hij als zijn vermoeden uit, dat de eerste geïnspireerd zou zijn door de Amerikaansche Bills of Rights. Ware dit zoo, „dan komt wat er fundamenteels en goeds is in de Verklaring van 1789 en in de Fransche Revolutie, niet voort uit de Vrije Gedachte, niet uit de philosophie van de XVIIle eeuw, maar uit het Protestantisme en het Evangelie" (Foi et Vie, revue bi-mensuelle de culture chrétienne, Paris 1912 blz. 424 v. en 447 v.). Een stelling, welke nader onderzocht zou moeten worden, doch zeer zeker mogelijkheid heeft; en, indien juist gebleken, wellicht menig reactionair anti-revolutionair, die nog niet aan Kuyper's waardeering (Het Calvinisme, blz. 77) toe is, tot nadenken zou stemmen.
2) „Mag die geistige Kultur nun immer fortschreiten, mogen die Naturwissenschaften in immer breiterer Ausdehnung und Tiefe wachsen, und der menschliche Geist sich erweitern wie er will, über die Hoheit und sittliche Kultur des Christentums, wie es in den Evangeliën schimmert und leuchtet, wird er nicht hinauskommen", verklaarde zelfs „de groote Heiden" Goethe. (Gesprache mit Goethe, von J. P. Eckermann, ed Reclam, II blz. 264.)
3) Man legt „mit Recht den sittlichen Ideen Absolutheit, Allgemeingültigkeit, Unveranderlichkeit und Ewigkeit bei. Sie sind zwar wie alle anderen Geistesprodukte im Laufe der Zeit entstanden und haben eine Entwicklungsgeschichte; sind sie aber einmal erzeugt, so gibt es keinen Fortschritt über sie hinaus, jeder sclieinbare Fortschritt wareRückschritt



Zullen wij ons aansluiten bij de S. D. A. P. ?
Wij kennen thans nog beter haar karakter '); wij zagen nu eerst recht op welken grond het mogelijk is. En antwoorden, wie ons tot „voortgaan" manen, nogmaals:
Neen.
in die Barbarei. Das kan man zugeben, sagt Ranke, das die früheren BegriffederMoralunvollkommen waren, aber seitdem das Christentum und mit ihm die wahre Moraiitat und Religion erschienen ist, konnte hierin (in der Moral als Theorie, nicht in der Moraiitat als Gesinnung) kein Fortschritt mehr stattfinden. Das Christentum ist der einzige Fortschritt, den die Menschheit gemacht hat" (O. Fliigel, Das Ich und die sittlichen Ideen im Leben der Völker, Langensalza 1912 blz. 284-285).
') Ten overvloede vestigen wij eindelijk de aandacht op het volgende. In Het Volk vaii 26 Nov. 1913 schreef de redactie onder Buitenland:
„Er zijn getuigenissen bij menigte van andersdenkenden, dat de behoeften waarin vroeger het kerkgeloof voorzag, vervuld worden door het socialisme, reeds in de kracht welke het thans openbaart als de drijfveer en de bezieling van de arbeidersbeweging. Den boom beoordeelende naar zijn vruchten, verblijdt men zich in de wetenschap dat de beweging die de broederschap van alle menschen niet slechts predikt maar verwezenlijkt, daarmee een begin maakt door de arbeidende massa te bezielen tot den strijd voor een ftooger ideaal dan ooit aan de menschheid gesteld werd of ook kon worden gesteld. In dezen strijd verdwijnen de beelden die vroegere geslachten zich hadden gevormd van geluk, van zedelijkheid, van volmaking. Niet de persoonlijke verlossing uit de zonde, niet de individueele voortleving in zaligheid, en ook niet de bevrijding door bovenaardsche of buitenmaatschappelijke machten, is het wat de moderne mensch, die in de proletarische levensbeschouwing bevrediging heeft gevonden, aantrekt en verheugt. Hij verlaat zich op de gemeenschappelijke overwinning van het kwaad, op den steun van mensch aan mensch te geven wanneer zij zullen hebben opgehouden te zijn vreemden voor elkaar, of zelfs elkanders konkurrenten, tegenstrevers en vijanden. Is, in één woord, aan het volk door het kapitalisme de Hemel ontnomen, het geloof aan den mensch brengt het socialisme daarvoor terug."
Later werd onder dezelfde rubriek over de Engelsche Staatskerk op een wijze geschreven, welke sommige lezers protesteeren deed, om-



dat, naar hun meening, de onzijdigheid in zake den godsdienst was geschonden. Hiertegenover handhaafde de redactie in Het Volk van 2 Maart 1914 haar beschouwingen op den volgenden grond:
„Als voorstanders van scheiding tusschen Staat en Kerk, mag het ons niet onverschillig zijn met welke middelen men een bevoorrechte staatskerk somtijds tracht te handhaven. Evenmin, b.v., als het ons onverschillig mag zijn met welke middelen de geestelijkheid haar macht op een gedeelté van de arbeiders ten bate van de kapitalistische verdrukking tracht te handhaven. De kritiek van die middelen, juist wanneer zij niet wil blijven op het peil van het burgerlijk atheïsme, kan het zonder een verklaring van godsdienstige verschijnselen niet stelten. In een dagblad, overigens, worden geen wetenschappelijke verhandelingen gehouden, maar ten minste in de arbeidersbladen zal ook de polemiek tot verheldering der geesten moeten bijdragen.
„Iedere poging om den godsdienst maatschappelijk te verklaren, wij betwisten het niet, geeft te kennen het ontbreken van godsdienstig geloof. En, hoewel de dagbladschrijver allerminst reden heeft om van dit gemis voortdurend te getuigen, is het toch te veel gevergd, dat hij uit het partijorgaan elk spoor van zijn overtuiging verwijderd zou houden. Wat men verlangen kan (een overbodig verlangen, trouwens) is, dat hij het opzettelijke kwetsen van ter goeder trouw geloovigen ten strengste zal vermijden. En wij meenen in dit opzicht niets te hebben misdaan.
„Wij kunnen onzen beiden briefschrijvers ten slotte verzekeren, dat onze opvatting van het neutraliteitsbeginsel geen andere is dan in de geheele internationale socialistische pers als de juiste wordt beschouwd. Rustige en zakelijke bespreking, voor zoover noodig, van dingen die den godsdienst betreffen, op een wijze waaruit blijkt, dat de schrijvers niet tot de godsdienstigen behooren, is overal'in die pers de regel. Wij gelooven, dat Het Volk op dien goeden regel nog geen uitzondering heeft gemaakt."







CORRIGENDA.
Men leze blz. 3 rg. 3 v. b. voor j.1.: 1912. blz. 11 rg. 4 v. b. voor Wereldvrede: Wereldorde. blz. 64 rg. 2 v. o. voor woord: het woord.
Overige fouten herstelle de lezer zelf.







Men bestelie bij Drukkerij „DE TOEKOMST*,
SCHIEDAM :
ENKA. Kan een rechtzinnig Christen socialist zijn? De bekende brochure van Enka, waarin de idee van het christen-socialisme voor het eerst theoretisch ontwikkeld werd Prijs ƒ0.40
ENKA. Christendom en Socialisme.
Een bundel opstellen over het christen-socialisme.
Prijs ƒ1.50, geb. ƒ1.90
Inhoud: Waarom Christen-socialist? — Het Bedrijfsmedebezit en het (christen-)socialisme. — Klassenstrijd. — Christendom en socialisme. — Allerlei. — De christen en de kapitalistische praktijk.
A. R. DE JONG, Ned. Herv. Pred. te Veghel. Maar één
uitweg. Een woord ten gunste van het Christen-socialisme . . '1;'.'. . . .m . 48 blz. Prijs ƒ0.10
MARINUS KOK (MARTEN KLEUN). Rechts noch
Links. Over het Isolement van den B. v. C. S. Prijs ƒ0.40
„Deze brochure geschreven door den redacteur van „Opwaarts" en 2en voorzitter van den Bond van Christen-socialisten is zeer aanbevelenswaardig. Men verkrijgt meer helderheid ten opzichte van doel en streven door deze Christen-socialisten voorgestaan dan tot nog toe misschien het geval was. Zoowel naar Rechts als naar Links wordt de plaatsbepaling scherp afgebakend. Er is in het standpunt dezer idealisten veel moois en nobels." Ned. Kerkbode.
B. DE LIGT. God-Uzelf-Uw naaste.. . . Prijs ƒ0.05
„Diep van zin, schoon, ongemeen schoon van vorm — hiermede is deze uitnemende prediking gekenschetst."
Dr. A. H. de Hartog in Nieuwe Banen.
B. DE LIGT en F. J. WELZENBACH. Toelichting tot de nieuwe Beginselverklaring van den B. v.
CS £§ . 123 blz. Prijs ƒ0.50
Dit werk is o. a. waardeerend besproken en ter lezing aanbevolen door Dr. C. E. Hooykaas in Het Handelsblad, C. L. Treffers in Eenheid, J. A. Bruins in de Blijde Wereld, H. Vrendenberg in Nieuw Leven, Lod. van Mierop in De Vrije Mensch, Dr. J. van den Bergh van Eysinga-Elias in Het Tijdschrift voor Wijsbegeerte.



B. DE LIGT. Profeet en Volksfeest, rede naar aanleiding van het verzoek van de Algemeene Synode der Ned. Herv. Kerk orh den 16en Nov. 1913 het onafhankelijkheidsfeest godsdienstig te vieren, met voorwoord, bijlagen en een naschrift Over de Beteekenis der Profetie voor Religie en Gemeenschap.
125 blz. Prijs /"0.3Q
„Deze man voert zijn lezers langs den weg, met wondere uitzichten links en rechts, met spiegelingen van zonnelicht in diepe wateren."
Dr. a. H. de Hartog in N. Banen.
„Daaruit blijkt reeds dat dit geschrift, tot 125 blz. uitgedijd, alle van zo groot gewicht en van zo diepgaande strekking, zijn betekenis niet verloren heeft nu het onbetekenende onafhankelikheidsfeest al weer enige maanden tot het verleden behoort, maar dat het integendeel van blijvende betekenis is als een zuiver-gevoeld en een redelikdoordacht wetenschappelijk dokument van religieus-sosialistise levensverwerkeliking.
Het is een aanklacht, in heilige verontwaardiging geuit, een verpletterende. Maar het is ook een roepstem voor wie zich niet rekenen onder de geestelik-doden. Het is ook een uitdragen van Gods belofte voor de naar Zijn wil levende mens en maatschappij. Naast de profetise klank de klare theologies-filosofische bezinning en de zakelike toelichting (o.a. in 10 Bijlagen) van het feitelik-meegedeelde, waaruit aard en omvang van het hedendaags Mammonnisme aan 't licht treedt.
Dit bescheiden geschrift bergt geestelike schatten van eeuwige waarde. Moge ieder onder lezers het ten einde toe doorlezen."
Lod. van Mjerop in De Vrije Mensch.
H. J. NIEMAN. Onze Zelfstandigheid tegenover de S. D. A. P. verdedigd tegenover Enka. Prijs ƒ0.06
DAAN VAN DER ZEE. Een nieuwe stem.
Verminderde prijs ƒ 0.80
„Deze nieuwe stem spreekt helder, omdat zij van iemand is, die weet wat hij wil, die getuigt, omdat hij niet anders kan. Het is een geloovige, die strijdt tegen het maatschappelijk gehuichel, die aantoont dat er niet gedaan wordt in het werkelijke leven wat in de kerken beleden wordt, die luide zegt, dat het de eerste taak van den godsdienst is om te strijden voor waarheid en rechtvaardigheid in de samenleving."
Ida Hfeijermans) in De Vrouw.
„Daar zijn welsprekende en meeslepende stukken in dit boek, bladzijden met warmte en geestdrift gesteld, gedeelten, waarvan men gevoelt, dat ze geboren zijn uit innige liefde tot de Wet Gods en tot het maatschappelijk leven van ons volk."
Wekstemmen voor Kerk en Volk.



Want wij worden hierbij voorgelicht door een kundig man, en —"wat nog meer zegt — door een strijder, wien het aan heilige geestdrift niet ontbreekt, en die moedig al de wapenen gebruikt, die hü tot zijne beschikking heeft." . , Dr. J. Tm de Visser in De Voorzorg.
De gebonden exemplaren van dit werk zijn uitverkocht. Het nog kleine restant van de oplaag wordt tegen verminderden prijs geleverd. De oorspronkelijke prijs was f 1.25.
DAAN VAN DER ZEE. Het Christen-socialisme.
Inhoud: le Hoofdstuk: Grondslag en doel. — 2e Hoofdstuk: De tegenwoordige en de komende maatschappij. — 3e Hoofdstuk: Strijdwijze en strijdmiddelen. — 4e Hoofdstuk: De practische beteekenis.
Prijs /"1.25, geb. ƒ1.75
Dit nieuwe werk moet gelezen worden. Het geeft en is veel meer dan -Een nieuwe Stem", een vroeger werk van denzelfden schrijver. Wie dit werk indertijd zich aanschafte, moet niet meenen in dit nieuwe het oude onveranderd terug te zullen vinden. #
Een nieuwe stem", is voller geworden, geschoolder V;sg|PB
H. J. Nieman in Opwaarts.
DAAN VAN DER ZEE. Waarom christen-socialist?
Prijs 10 ct.
DAAN VAN DER ZEE. Daarom christen-socialist.
Prijs 6 ct.
De Samenwerking. Algemeen maandschrift onder redactie van Dr. H. W. Ph. E. van den Bergh van Eysinga, B. de Ligt en Daan van der Zee.
Abonnementsprijs per halven jaargang f 1.50, voor arbeiders en anderen met een klein inkomen f 0.75.
De Samenwerking verschijnt in afleveringen van 48 pagina's.
Medewerkers: Ds. S. K. Bakker, S. Bonn, Enka, Johanna Gronius, Ds. Menno Huizinga Jr., Ds. A. R. de Jong, J. Keulen, Marten Kleijn, Lod. van Mierop, L. Niehorster, H. J. Nieman, W. Oosterbaan, Dr. A. J.



Resink, H. J. Rijsewijk, A. van den Tempel, J. Terweij C. Verweij, Ds. M. C. van Wijhe e. a. Het tijdschrift voor allen, die belangstellen in de ontwikkeling van het cultuurleven van onzen tijd.
Opwaarts. Orgaan van den Bond van Christen-socialisten Weekblad, verschijnt eenmaal 's maands in 8 en driemaal 's maands in 4 pagina's met omslag.
Abonnementsprijs per kwartaal bij vooruitbetaling . ƒ0.40