1007
fcriET NORMALE KIND
jffPE GEESTELIJKE ONTPLOOIING VAN ZUIGELING TOT VOLWASSENE
B. J. DOUWES
Uit Zenuw- en Ziele) even VI 8
A AA
BAARN > — H OL LAN DIA- D RUK K E R IJ' ;
[
i
i







HET NORMALE KIND
DE GEESTELIJKE ONTPLOOIING VAN ZUIGELING TOT VOLWASSENE
EEN SCHETS VOOR OUDERS, ONDERWIJZERS EN ANDERE OPVOEDERS
DOOR
B. J. DOUWES.
Directeur der Rijksdagnormaalschool en van den Gemeentelijken Hoofdaktecursus te Apfiingedam.



KLEINKINDERPERIODE
Het pasgeboren kindje kan reeds, hoe onvolkomen ook, met al zijn zintuigen waarnemen, terwijl eveneens twee andere zijden van het geestelijk leven, de aandoeningen en de wilsverschijnselen zich openbaren.
Het zien is zeer waarschijnlijk nog slechts een onderscheiden van lichte en donkere plekken, zonder een bepaalden vorm. Het hoofdje wordt al den eersten dag naar het licht gewend, maar het is voorloopig enkel staren; in de 2e maand wordt het meer een bepaald kijken; pas nu worden ook de bewegingen der beide oogen gelijksoortig. Bij *t volgen van bewegende voorwerpen draait eerst het heele hoofdje mee, langzamerhand geschiedt het alleen met de oogen.
Het hoor en wordt in de eerste dagen belemmerd door slijm in 't inwendige oor; in de 2e week ziet men wel eens aan de uitdrukking van 't gezichtje, dat het kindje al luistert; in de 4e week moet een normale zuigeling notitie nemen van een geluid in zijn nabijheid. Het schrikken bij harde geluiden, zooals het dichtslaan van een deur, wordt vooral ook veroorzaakt door het voelen van de trillingen.
Het proeven gaat dadelijk al veel beter dan het zien en het hooren; enkele dagen na de geboorte weigert de zuigeling reeds vreemde melk; hij proeft dus het toch zoo geringe verschil met de vorige. Dit is meteen een aanwijzing, dat er al sprake is van herinnering.
Het ruiken stelt den kleine in staat, de moederborst te
253



welbehagen; het kleintje begint te lallen. De toonlooze e en de korte a worden vooral eerst gehoord.
Van de medeklinkers zijn het de lipletters m, b, p, die al spoedig duidelijk te onderscheiden zijn; dan volgen ook de k, ch, g, soms r en 1. Wegens 't ontbreken van de tandjes geen d, t, z, s; enkele klanken verdwijnen later weer, zooals de g van garcon.
Het spelen met die geluidjes geeft telkens aanleiding tot allerlei herhalingsreeksen, waardoor de vaardigheid al gauw toeneemt. Zoo hoort men de eentonige rijtjes: a m-a m-a mam-am-am, be-be-be-be-be-be, da-da-da-da-da-da, erreerre-erre-erre-erre, enz., die een genoeglijke tevredenheid uitdrukken.
Doordat ook de zintuigen hun tijd van oefening en de beschikbare energie opvragen, is er bij vele kinderen wel een tijd van meer dan een maand, dat er schijnbaar geen vooruitgang meer is.
Omstreeks de 9*e maand beginnen de nabootsingen van gehoorde geluiden, en al gauw komt nu de geschiktheid, om opzettelijk voorgezegde woordjes na te spreken. In den regel is 't begin daarvan aldus, dat bij het lallen heel toevallig mama of papa wordt gezegd, natuurlijk zonder dat het kindje er iets bij denkt. Maar de moeder is verrukt, en wil dat woordje zoo graag weer hooren. Daarom wordt het telkens weer voorgezegd; en als nu de baby van 9 maanden de natuurlijke geschiktheid er voor heeft, dan hebben de pogingen van de moeder al gauw succes. En nu volgen ook meer kleine woordjes.
Het eigenaardig verschijnsel doet zich daarbij voor, dat het kind volstrekt niet dadelijk alle geluidjes en letterverbindingen kan nazeggen, die het toch uit zichzelf al lang voortbrengt. Dit komt, doordat het opzettelijk nabootsen weer een afzonderlijke moeilijkheid is, die veel oefening eischt.
Het is nu vooral de tijd, dat allerlei geluiden als boeboe, wafwaf, pieppiep, gakgak, enz. gaarne worden nagezegd. Vooral het rhythme heeft veel bekoring, zoodat het voorzingen van wiege- en huppelliedjes en het melodieuze
256



spreken van sommige moeders een genot is voor de kleintjes. Men moet er echter voor waken, dat ze niet geestelijk vermoeid worden, zoodat men ze nooit lang achtereen, ja zelfs maar heel korte oogenblikjes mag bezighouden.
In de 12de maand komt ook eenig besef van wat de woordjes beteekenen; vóór dien tijd is het nog louter een mechanisch nazeggen zonder begrip. Vooral door t telkens aanwijzen van de personen en dieren en dingen, wier namen men voorzegt, wordt het 't kindje duidelijk, dat woord en zaak betrekking op elkaar hebben.
Een kind van 1 jaar moet nu de voornaamste personen, dieren en dingen uit zijn omgeving kunnen aanwijzen, of er naar kijken, als men vraagt: Waar is mama, waar is Koos, waar is poes, waar is de klok/ enz.
Dit begrijpen heeft weer als gevolg, dat de kleine nu zelf ook de woordjes gaat gebruiken. Daarbij beteekent één woord in den regel een heele zin, en wel een, die uitdrukt, dat het kind het gesprokene voor zich wil hebben; t o e 1 = ik wil op den stoel zitten; mama = mama moet bij mij komen; tap-tap = ik wil stappen; bappa = ik wil pap hebben. Door het verschijnen der tandjes kunnen nu ook de tandletters worden gevormd.
Intusschen komen thans de looppogingen. En die vragen weer zooveel van de energie, dat het spreken bij de meeste kinderen vaak een tijdlang op dezelfde hoogte blijft staan. Maar als dat loopen eerst weer vrij goed gaat, en ze zich door het kunnen verplaatsen zelf allerlei nieuwe ervaringen verschaffen, dan gaat het met de spreekoefeningen weer in versneld tempo voorwaarts.
Tot 1 jaar en 3 maanden worden meestal nog geen werkwoorden gebruikt; het zelfstandig naamwoord en een heel enkel tusschenwerpsel zijn nog het eenig materiaal; evenwel begint na 15 maanden ook het werkwoord een rol te spelen, terwijl langzamerhand tot het 2de jaar de andere woordsoorten volgen: ij e, ij e = ik wil op vaders knie rijden; emme = ik wil dat hebben.
Al gauw komen ook de zinnen van 2 woorden: mama
257



boos = mama is boos; papa ei =z papa heeft een ei; Mini oet = Mini zet den hoed op; Jan tappen fa Jan wil stappen; poessie dinken = poesje drinkt. Tot 2 jaar wordt nog steeds de volle infinitief gebruikt. Weldra volgen ook heele verhalen in losse woorden: Jan-tuinpapa-boempjes-water = Jan heeft met papa in den tuin de bloempjes water gegeven.
Het besef, dat elk ding een naam heeft, veroorzaakt een waren namenhonger. De eerste vragen komen; als 't kind I j. 6 m. is, begint het soms al, en dan gewoonlijk met één woord, vragend uitgesproken: mama? = waar is mama ? Dan volgt: is dat? = wat is dat? hoe heet dat? mama uit? = gaat mama uit? wagen tuk? = is de wagen stuk? Den heelen dag door houdt het gevraag aan, dikwijls weer naar den naam, dien ze ook al meermalen hebben gevraagd. Na 2 jaar komt ook het vraagwoordje waar?
In den woordenschat, waarover ze zelf beschikken, kan bij kinderen uit hetzelfde gezin nog een heel verschil zijn; zoo kende een meisje van beschaafde ouders met 1 j. 11 m. reeds 275 woorden, terwijl haar broertje op dien leeftijd nog maar over een 50-tal beschikte. Maar 5 maanden later gebruikte hij er reeds 315. Meisjes zijn gewoonlijk wat vlugger in de spraakontwikkeling dan jongens. En als een kind met 1 1% jaar nog weinig zegt, dan behoeft dat nog niet te verontrusten. Schrijver dezes heeft het meegemaakt, dat een jongetje van 1 /» jaar nog niets zei dan papa en mama, en met 2 jaar zelfs de moeilijkste woorden als conducteur en chocola zuiver uitsprak en gebruikte, terwijl zijn zusje veel eerder babbelde en toch met 2 jaar, hoewel volstrekt niet achter, niet zoover was.
Tegen het eind van het 2de jaar, omstreeks I j. 10 m., komen de eerste ontkenningen, waarbij het ontkenningswoord eerst aan 't eind van den zin wordt gezegd; P o e s s i e tout, nee! = Poesje is niet stout. Pop eef vuie neus niet = Pop heeft geen vuile neus.
Het 1 Vs—2 jarig kind noemt zich zelf bij den voornaam: Toos suiker hebben. Na 2 jaar komt het zichzelf aan-
258



voorbeeld hoort, en niet zijn eigen kromme taaltje (wat sommige moeders graag mogen doen), dan leert het de gebreken wel gauw af. Bij het latere tandenwisselen kunnen sommige letters natuurlijk een tijdlang weer niet goed worden gevormd. Vele kinderen hebben omstreeks 3 jaar een periode, dat ze wat stotteren, overgenomen van een makkertje. Het is t beste, hiervan zoo weinig mogelijk notitie te nemen; het gaat dan eerder weer over.
Een eigenaardige oefening is nog, dat kinderen van 2 Va a 3 jaar naar aanleiding van de prentjes uit een boekje zichzelf heele verhalen kunnen vertellen; dit gaat 't best, als ze zich niet bespied weten, maar denken alleen te zijn, of niet te worden beluisterd. (Het herkennen van portretten en van allerlei dingen op prenten komt van 1 A tot 2 jaar).
Kinderen van 3 jaar beginnen behoefte te krijgen, een deel van den dag om te gaan met makkertjes. Vóór dien leeftijd gevoelen ze zich nog heel genoeglijk in de nabijheid van de moeder, en ze blijven ook meest in huis, al gaan ze dan in gezelschap van anderen ook graag uit. Maar boven 3 jaar worden er op kleine ondernemingstochtjes allerlei ontdekkingen gemaakt en ervaringen opgedaan, en hierbij zijn vriendjes van denzelfden leeftijd, of ook wel iets ouder, welkom. En door de aanraking met deze makkertjes, en het rondzwerven in de omgeving, wordt de geest natuurlijk ontwikkeld.
Van 3—4 jaar komt ook het zelfstandig iets maken. De kleinen probeeren dus te bouwen, knippen, kneden, teekenen. De scheppende krachten beginnen te ontwaken. Natuurlijk zijn de pogingen, om iets tot stand te brengen, in het begin louter nabootsingen. Maar zonder hulp weet het kind toch iets te bereiken, dat hem zelf volkomen bevredigt, en dat langzamerhand meer begint te gelijken. De beheersching der vingerspieren laat nog zeer veel te wenschen over, vandaar de onhandige lijnen en vormen.
Een doos met zeer stevige, eenvoudige blokken is zeer geschikt en geliefd speelgoed. Een bak met zand en wat vormpjes brengt de kleinen in verrukking. Een teekenbord
260



met krijt is eerst ver aan te bevelen boven papier en potlood, omdat de grootere bewegingen gemakkelijker zijn uit te voeren. En welk een heerlijk speelgoed is ook een bak met water, en wat kopjes en fleschjes! Wat een genot het naakt ploeteren en plassen in de tobbe met lauw water!
Het jonge kind bekijkt niet de voorwerpen, om ze zoo al vergelijkende in zijn teekening na te bootsen, neen, het teekent uit zijn geheugen, wat het van de dingen weet. Uit het eerste gekrabbel kunnen de ouders zelfs dikwijls niet wijs worden, ofschoon het kind er bepaalde dingen mee bedoelt. Langzamerhand komt er een beetje vorm aan; een man is een kringetje met twee strepen er onder; het hoofd en de beenen zijn de meest opvallende deelen; eerst later komt ook een ellips voor den romp. Van juiste verhoudingen is geen sprake, en dat niet geteekend wordt, wat ze zien, blijkt o.a. uit het feit, dat kinderen in de eerste klassen der lagere school nog vaak een teekening en profiel maken, maar dan toch met twee oogen er in.
Een eigenaardig verschijnsel is het, dat het plezier aan 't vernielen van het gemaakte nog vaak even groot is als het genot van 't maken zelf. Het is nog meer de macht over de dingen, die hen verheugt, dan het resultaat. Dat vernielen openbaart zich ook in de pogingen, om het speelgoed uit elkaar te peuteren. Ze willen altijd graag zien, hoe het er van binnen uitziet. En daardoor is het ook regel, dat een trein met mechaniek, een mondharmonica, enz. spoedig weer stuk zijn, en dan is de aardigheid er af.
Het symbool is het kind nog liever dan de werkelijkheid. Zijn phantasie wil niet het volmaakte, maar het onvolmaakte, om dat om te tooveren in iets, dat al zijn wenschen en verlangens bevredigt. Daarom nog het liefst den zelfgemaakten trein van blokken, dien ze zelf kunnen besturen; het liefst de heel eenvoudige poppen met een doos vol lappen, waarvan ze allerlei japonnen en manteltjes kunnen phantaseeren. Een bezemstok of vaders wandelstok is in hun oogen een echter stokpaard dan een met een mooi nagemaakten paardekop. Het houten geweer is hun veel liever dan dat, waarmee 261



kanalen en rivieren den harden ijsvloer, waar men op kan loopen. Welnu, zou dan het paard van Sinterklaas niet over de daken kunnen rijden, en zou de ooievaar niet een baby kunnen brengen? En dat de wolf met Roodkapje praat, is toch geen grooter wonder, dan dat een hond begrijpt, wat er tegen hem wordt gezegd?
Het kind denkt zich trouwens de dieren met precies hetzelfde gedachteleven als van zichzelf. En zoo behoeft het ons niet te verbazen, dat ze met een vlinder staan te praten, of een briefje voor de slakken in het tuintje willen hebben, Opdat die kunnen lezen, dat ze de aardbeien niet mogen aanvreten.
Men is met de inlichtingen aan kinderen omtrent het geboorteproces wel zoover gegaan, dat ook den kleinen tot 8 jaar op afbeeldingen werd aangetoond, dat het jonge kindje in het moederlichaam groeit. Maar de poëzie van den ooievaar is hun toch veel liever; ze willen de werkelijkheid nog liever niet. En daarom is het ook verstandiger, het naieve geboorteverhaal in eere te houden, tot de verstandelijke critiek het niet meer verdraagt. En 't zelfde standpu.it moet men innemen met betrekking tot de sprookjes en den Sinterklaas. Het is zoo n groot genot voor de kleinen, die poëzie zoo lang mogelijk te houden; volwassenen, die zich van hun prille jeugd af met de zuivere „waarheid" zagen opgevoed, beseffen niet, welk een heerlijken tijd ze hebben gemist.
Over zon, maan en sterren heeft het jonge kind natuurlijk keel onvolkomen denkbeelden; het wil ze gaarne personifieeren, en vindt het heel natuurlijk, dat ze gaan slapen en weer opstaan, net als menschen. Dat de zon de vader, de maan de moeder en de sterren de kindertjes zijn, is een geliefkoosde beeldspraak. De wind wordt ook vaak als een persoon gedacht, en daardoor worden ze bij het gieren en huilen ervan 's avonds in 't bed bang.
Natuurlijk denkt het kind, als het van God hoort spreken, aan een menschvorm; de almacht en alwetendheid van die Godheid worden gaarne zonder eenige critiek aanvaard; dat sluit geheel bij het kinderlijk denken en zijn phantasie aan. 263



Ook groeien hun denkkracht en herinneringsvermogen nog. Maar de groote lijnen zijn met 21 jaar toch getrokken; de jeugd is geëindigd, de lente van het leven is voorbij.
ONDERZOEK VAN DEN GEESTELIJKEN AANLEG
Twee Fransche geleerden, Binet en Simon hebben na heel veel proefnemingen een graadmeter van het kinderlijk verstand weten samen te stellen, een intelligentieschaal, opgebouwd uit 5 opgaven voor elk leeftijdsjaar, waarmee men kan onderzoeken, of een kind voor zijn leeftijd geestelijk normaal of er beneden of er boven is. Deze series toetsvragen of tests zijn later verbeterd, vooral door den Duitscher Bobertag.
Het is voor ouders niet alleen van belang, ook vóór de schooljaren reeds te weten, hoe het met den geestelijken aanleg van hun kind staat, maar ook, als het in school minder goed kan meekomen. Want dit laatste is wel eens 't gevolg van lichamelijke gebreken, die de dokter kan verhelpen, zooals woekeringen in de neuskeelholte of gedeeltelijke doofheid. Ook kunnen twee leerkrachten verschillen omtrent het al of niet moeten overgaan van enkele kinderen. Verder komt een kind wel eens op een andere school, en heeft het afwijkend onderwijs gehad. Minder goede prestaties kunnen ook aan de vlijt liggen, inplaats van aan het verstand.
Het is daarom heel nuttig, naast het gewone schoolwerk nog een tweede maatstaf te hebben, om een oordeel te krijgen over het geestelijk kunnen van bepaalde kinderen.
We geven als aanhangsel van dit werkje nu de gewijzigde series tests van Binet—Simon en Bobertag.
Bij het onderzoek moet het volgende worden in acht genomen. Het kind wordt ondervraagd in een rustig vertrek, waar geen andere kinderen zijn, omdat die zoo licht iets kunnen voorzeggen. De volwassene die vraagt, moet zooveel mogelijk aanmoedigen, en mag ook wel op streek helpen door een korte vooroefening. Moet het kind bijv. een 4-tal cijfers nazeggen, dan mag het eerst wel met 2 probeeren, 287



dan met 3, en eindelijk met 4. Maar vóórzeggen mag men toch niet, ook niet door een beginletter of zoo iets te noemen. En afkeuren wordt in geen geval gedaan. Het is er om te doen, het kind heelemaal op streek te brengen, zoodat van een nerveuse spanning geen sprake is. Een helper noteere den aard van de antwoorden, bijv. + is goed, — is onvoldoende, ? is twijfelachtig. Daar de opgaven voor een groot deel buiten het schoolwerk staan, is het gewenscht, ze voor kinderen, die thuis en op straat steeds dialect spreken, ook in 't dialect te stellen.
Men beginne met de serie, die voor den leeftijd van 't kind is gegeven. Gaat dit goed, dan een volgende serie; gaat het niet goed, dan teruggaan tot de serie, waarvan minstens 4 van de 5 goed worden opgelost. Daarna die van hoogere leeftijden; elke goed opgeloste opgave geldt dan nog voor Ve jaar. Stel, dat een kind van 8 jaar al de vragen van 6 jaar goed beantwoordt, dan nog 3 van 7 jaar, 2 van 8 jaar, 2 van 9 jaar en 1 van 10 jaar, dan wordt het gerekend, geestelijk op 't peil te staan van een normaal kind van 6 + % + 7. + */i + Vb = 78/6 jaar.
Drie jaar.
1. Wijs je oogen, nu den neus, nu den mond aan.
2. Zeg na (zinnen van 6 lettergrepen): Ik ga met vader uit. Jo is een Hef meisje.
3. Zeg na (2 getallen van 1 cijfer): 3, 7 — 4, 9 — 6, 1 - 5, 2.
4. Hoe heet je? — Koos. En hoe nog meer? de Waard. (Dus vóórnaam en familienaam kunnen zeggen).
5. Wat staat er op dit plaatje ? (Van een eenvoudige plaat, bijv. uit een schoolleesboekje, kunnen opnoemen menschen, dieren, dingen; dus geen beschrijving nog).
Vier jaar.
1. Ben je een jongetje of een meisje ?
2. Wat is dit? — Een sleutel. En dat? (3 bekende dingen toonen, die benoemd moeten kunnen worden).
286



3. Zeg na: 1, 5, 9 - 3, 2, 7 - 4, 8, 6. (Dus 3 getallen, elk van 1 cijfer).
4. Men late 2 lijnen zien van 5 en 6 cM. lang, evenwijdig aan elkaar, met een tusschenruimte van 3 cM. 't Kind moet kunnen zeggen, welke de langste is. Men vraagt: wat is de kleineV wat is de groote ?
V ij f jaar.
1. Zeg na (zinnen van 10 lettergrepen): Ik ga vanmiddag naar mijn grootmoeder. Mijn hobbelpaard heeft den poot gebroken.
2. Tel die centen eens. (Er liggen 4 op een rij).
3. Een vierkant nateekenen van 3 a 4 cM. lang en breed, 't Komt meer aan op rechte lijnen en hoeken dan de grootte.
4. Wat is een moeder? en wat is een paard? en wat is een vork? en wat is een stoel? (Dus definities geven; 't is voldoende, als alleen 't nut, de dienst, 't gebruik wordt aangegeven, dus: Een moeder is om 't eten te koken; een vork is om te eten).
5. Zeg na: 5, 2, 1, 9 - 7, 4, 3, 6 - £ 8, 2, 5. (Dus 4 getallen van 1 cijfer).
Zes jaar.
1. Zeggen wat een mooi en wat een leelijk gezicht is (Men teekene op 3 afzonderlijke papieren telkens een mooi en een leelijk gezicht, maar 't mooie nu weer rechts, dan links. Op elk papier moet het goed kunnen worden aangewezen).
2. Leg dit boek op de tafel, neem dan een glas uit de kast, en haal er dan wat water in uit de keuken. Dus: *t boek op de tafel, 't glas uit de kast, 't water uit de keuken. (Dus 3 opdrachten onthouden en uitvoeren).
3. Zeg na (zinnen van 16 lettergrepen); Ga je morgen met mij naar den timmerman om een duivenhok? Als het weer Sinterklaas is, krijg ik een nieuwen bokkenwagen.
4. Maak van deze 2 figuurtjes ^s] f/7 eens die ééne figuur Q (Dus van 2 rechthoekige driehoeken een rechthoek maken).
289



i l: Zf8 eens. wat « op die plaat gebeurt. (Dus nu moet
t kind met enkel de menschen, dieren en dingen opnoemen,
maar ook zeggen, wat ze doen: Die man trekt een kar; dé
vrouw draagt een mand, enz.).
Zeven jaar.
1. Zeg na: 1. 3, 2, 8, 5 - 2, 9, 6, 3, 4 - 1, 6, 7, 4, 2 — enz. (Dus 5 getallen van 1 cijfer).
2. Teeken deze figuur (een ruit) na:
3. Hoe heeten deze geldstukken? (Alle munten, van een halven cent tot en met een gulden worden, met de beeldenaars naar boven, door elkaar gelegd).
4. Men teekene een gezicht zonder oog, ook een zonder neus, ook een zonder oor, een zonder mond, een lichaam zonder armen. Het kind moet kunnen zeggen, wat er aan vergeten is, of anders gezegd: wat er is weggelaten, of wat er nog bij geteekend moet worden.
5. Wijs je rechteroor, je linkeroog, je linkerhand, je rechterbeen, enz. (Dus links en rechts kunnen onderschéiden).
Acht jaar.
1. Van 20 tot 1 terugtellen. Men mag ze even op weg helpen. In 20 seconden moeten ze klaar zijn, en ze mogen maar 1 vergissing begaan.
2. Uit het geheugen twee dingen of stoffen vergelijken. Ken je wel een vlinder? Ook wel een vlieg (heet in sommige streken mug)? Is dat hetzelfde, een vlinder en een vlieg (mug)? Waarom niet?
Zoo ook met hout en glas, vleesch en been.
3. Benoeming van de vier hoofdkleuren.
Men neme daarvoor een aantal roode, gele, blauwe en groene papierstrookjes van 6 bij 2 c.M., die men op karton plakt. Dan vrage men door elkaar: welke kleur is dit? en dit? enz.
4. Drie gemakkelijke verstandsvragen beantwoorden. Wat zal je doen, als je te laat bij den trein bent ge-
290



komen? Wat zal je doen, als een vriendje(-innetje) je bij ongeluk slaat? Wat zal je doen, als je iets breekt, dat van een ander is?
Twee van de drie moeten goed worden beantwoord, om de test geslaagd te doen heeten.
5. Het belangrijkste uit een voorgelezen krantenberichtje kunnen zeggen.
Negen jaar.
1. Definitie door hoogere begrippen.
Wat is een vork, een moeder, een stoel, een paard, enz.
De antwoorden moeten ongeveer zoo luiden: Een vork is een ding, waar je mee kunt eten. Een moeder is een vrouw, die voor de kinderen zorgt. Een stoel is een meubel, waarop je kunt zitten. Een paard is een dier, dat den wagen trekt.
2. Van een gulden 20 cent afhouden.
Men stelle 't kind voor, koopman te spelen. Het krijgt alle geldstukken vanaf een stuiver, en bovendien nog 7 losse stuivers en 3 dubbeltjes. Nu koopt men het een doosje af voor 20 cent, en betaalt een gulden, 't Kind moét zonder hulp "t juiste bedrag teruggeven.
3. Plaatverklaring met behulp van ondersteunende vragen. Men moet nu de reden van de handelingen te hooren
krijgen. Het kind moet dus bijv. zeggen: Die menschen verlaten de stad, omdat ze zoo arm zijn. Dat zijn ongelukkige menschen, die op de bank overnachten, omdat ze geen onderdak hebben. Dat is een gevangene, die op de bank gaat staan, om nog eens naar buiten te kunnen zien.
Men kan soortgelijke plaatjes uit een leesboek of geïllustreerd rijdschrift nemen; maar het kind moet ze niet eerder hebben gezien.
4. Dag en datum kunnen opnoemen.
In den datum mag een vergissing tot 3 dagen worden begaan. Welke dag is het? In welke maand zijn we? De hoeveelste dag van Maart (Aug. enz.) is het vandaag?
5. Ordenen van 5 gewichten, resp. 3. 6, 9. 12 en 1 5 gram.
291



Men neme vijf doosjes, die er volkomen gelijk uitzien, maar de bovengenoemde gewichten hebben. De kinderen mogen ze met één hand schatten, en moeten in 3 minuten klaar zijn. De proef wordt drie keer gedaan, en daarvan moet het twee maal gelukken. Voor de contróie schrijve men de gewichten aan den onderkant van de doosjes.
Tien jaar.
1. In 2 zinnen 3 woorden onderbrengen.
Men leest de drie woorden eenige keeren voor, bijv. Amsterdam, zee, rijkdom; daarna geeft men het kind de pen en verzoekt het, twee zinnen op te schrijven, waarin die 3 woorden voorkomen; in één zin dus twee, in den ander één ervan. Zoo bijv.: Amsterdam ligt dicht bij de zee. Er is veel rijkdom.
Begrijpt het kind de opgave niet, dan vrage men eerst een zin te maken, waarin 't woord Amsterdam, dan een, waarin zee en dan nog een, waarin rijkdom voorkomt. En nu make men duidelijk, dat er voor twee zinnen één in de plaats moet komen.
2. Kennis van alle munten.
Men legge ze door elkaar heen voor 't kind neer, met de beeldenaars naar boven gekeerd, wijze ze met den vinger aan, en late ze benoemen. Het opnoemen moet in 40 seconden zijn afgeloopen (natuurlijk kan men niet eischen, dat ze de munten kennen, die ze zelden of nooit hebben gezien).
3. Zes herinneringen uit een krantenbericht kunnen weergeven.
Nu niet den hoofdinhoud terugvertellen, maar een 6-tal bepaalde personen of feiten weten te noemen op vragen.
4. Nazeggen van zinnen van 26 lettergrepen; bijv.: Gisterenavond ontmoette ik een ouden kennis op straat, dien ik in langen rijd niet had gezien. Mijn oudste broer gaat morgenochtend naar Rotterdam, om daar op een kantoor een betrekking te zoeken.
5. Nazeggen van 6 getallen van 't cijfer: 4, 5, 9, 0, 3, 8 - 1,6,2,5,9,0 - 7,6,0,4,2,6.
292



Elf en twaalf jaar.
Voor deze twee leeftijden zijn 8 gemeenschappelijke vragen. Drie goede antwoorden zijn 1 jaar, zes goede zijn 2 jaar.
1. Drie woorden in één zin onderbrengen. Zoo bijv.: Door de zee kreeg Amsterdam veel rijkdom. Door het invallen van den dooi konden de werkeloozen met sneeuw opruimen geld verdienen.
2. Definities van abstracte begrippen geven.
Men vrage, wat liefdadigheid is; het kind moet een vóórbeeld van liefdadigheid kunnen noemen. Zoo ook afgunst, rechtvaardigheid, enz.
Van de drie moeten twee goed worden verklaard.
3. Van een ordelooze rij woorden een goeden zin maken.
a. Een — verdedigt — meester — moedig — hond — goede — zijn.
b. Wij — vacantie — naar — gereisd — het — zijn — in — land — de.
c. Ik — onderwijzers — mijn — heb — verbeteren — verzocht — te — werk — mijn.
Elke zin moet binnen een minuut klaar zijn; twee van de drie goed is voldoende.
4. Critiek op dwaze zinnen.
Nu moet je eens goed luisteren, of je ook wat geks hoort in de zinnen, die ik je voorzeg:
a. Ik heb drie broers, Paul, Ernst en ik.
b. Gisteren kwam een fietsrijder te vallen; hij kreeg een schedelbreuk en was direct dood. Men bracht hem naar 't ziekenhuis en vreest, dat hij *t niet meer zal redden.
c. Er heeft volgens de krant een spoorwegongeluk plaats gehad, 't Was echter niet erg, want er waren maar 48 dooden.
d. Voor eenige dagen vond men in een bosch het lijk van een meisje, dat in achttien stukken gesneden was. Men vermoedt, dat de ongelukkige zelfmoord heeft gepleegd.
e. Een kennis van mij zei laatst: als ik mij nog eens
293



Geen gunstiger tijd, om de godsdienstige opvoeding te beginnen dan juist deze, waarin het geloof aan de goddelijke wonderen zoo gretig ingang vindt.
De dood is een moeilijk probleem voor de kleinen; van een geestelijk voortleven hebben ze niet 't minste besef; ze denken dus den hemel concreet, en de gestorvenen precies in dezelfde kleeren daar met onzen Lieven Heer verkeerende, en eten en drinken, zooals de levenden doen. Het begraven worden lijkt hun iets vreeselijks, omdat ze zich den doode toch nog steeds weer levend denken. Heel wat vragen kunnen ze er over doen, zooals ook over andere problemen. Maar uit al hun vragen blijkt al weer, dat ze niet gedreven worden door de zucht, om den waren aard der dingen te kennen, maar om een voor hun wenschen bevredigend antwoord te krijgen.
Wat eigenlijk trouwen beteekent, beseffen ze nog niet; ze willen nog met grootmoeder of moeder trouwen; soms zelfs met iemand van hetzelfde geslacht.
Met de getal- en t ij d begrippen is het op 5 jarigen leeftijd nog heel poover gesteld. Wel kunnen de kinderen dan mechanisch tot 10 of 20 of zelfs nog verder tellen, maar het met begrip werken met de hoeveelheden tot 10 is nog heel lastig. Algemeen wordt ondervonden, dat kinderen in de eerste klas der lagere school maar zelden vlot tot 20 leeren rekenen. Een enkel intellectueel vroegrijp kind verbaast zijn omgeving echter soms door het met gemak zich bewegen in den getallenkring van 1 —100, zonder opzettelijk veel onderricht. De kleinen van 3 jaar springen nog komisch met de hoeveelheden om; ze kennen één en twee, soms drie wel goed, maar spreken dan verder van wel duizend of millioen, welke klanken ze van anderen hooren, zonder er iets anders bij te denken dan heel veel.
De begrippen morgen en gisteren worden dikwijls nog met 5 jaar niet uit elkaar gehouden; nog veel lastiger zijn natuurlijk eergisteren en overmorgen. Nog twee nachtjes slapen is een maatstaf, dien ze wel begrijpen, maar verder gaat hun tijdsbegrip niet; verleden week is nog 't zelfde vaak als gisteren of zelfs als morgen.
264



Aardig is het denken aan klankverwante woorden, als ze iets vreemds hooren. Ge spreekt bijvoorbeeld over een museum, en even later zegt uw 4 jarige, dat hij ook bij de zee is geweest; het kind hoort het woord crapaud en moet even later op de po; iemand komt in de kamer met de mededeeling: Sikko is ook geslaagd; een 4 Va jarige jongen hoort een o o klank en denkt aan slaan, en hij vraagt: Wie hebben ze doodgeslaagd? In school leert het kind zingen: Bloempjes, ach, met mededoogen zie ik u zoo treurig staan, het maakt er van: met meel in d'oogen.
Jonge kinderen hebben een voortreffelijk oriënteervermogen; ge wandelt met hen in <le omgeving, en 't is of ze voelen, of ze in de richting van of naar huis gaan. Zelfs in vreemde streken komt het voor, dat ze bij verdwaald zijn beter den naasten weg naar 't pension vinden dan de ouderen.
Kleine kinderen bootsen graag na; ze nemen de eigenaardigheden van volwassenen scherp op; een jong kind ziet voor 't eerst iemand, die hinkt; het komt thuis, en weet precies den gang na te bootsen. Het afwijkende verbaast hun; een kind geeft bijvoorbeeld aan alle personen van een gezelschap een handje, maar weigert dat aan iemand, die rood haar heeft; een jongen van 4 jaar ziet voor 't eerst een man met een hoogen rug; hij vraagt nu: Pa, heeft die oom een voetbal ingeslikt?
Natuurlijk heeft het jonge kind over de afstanden uit de omgeving een ander oordeel dan wij; als we ons even weer zoo klein denken, dat we in een tuin niet over de heg kunnen kijken, dan wordt het wel heel begrijpelijk, dat de tuin zich aan hun oogen heel anders voordoet. Volwassenen, die jong het huis verlieten, waar ze de eerste kinderjaren doorbrachten, verbazen zich, als ze er als volwassenen weer een kijkje nemen, over de geringe afstanden; alles lijkt hun veel kleiner dan ze in hun herinnering meenden. En menigeen weet nog, hoe verbazend groot de jongens van de hoogste klas hem toeleken, toen hij zelf als 6 jarige pas op school kwam.
De muzikaliteit blijkt veelal reeds vrij jong; versjes zuiver nazingen gelukt aan 3 jarigen dikwijls al. 265



Ook beginnen 4 a 5 jarigen te fluiten, wat een groote voldoening geeft; ze oefenen zich, als 't een beetje gelukt, maar al door. Voor de piano zoeken ze soms naar tonen, die mooi bij elkaar klinken; en ze bootsen in hun bewegingen met een heel air de manieren van volwassen spelers na; vaak moet er een boek met noten voor hen staan, anders zijn ze niet tevreden. Normaal is nog het met groot genoegen op een trompet al maar door denzelfden toon blazen, of het voortdurend drensen op de mondharmonica. Bij enkele kinderen openbaart zich het muzikale meer plotseling: ze venassen dan hun ouders op zekeren dag met het zingen van een lied, wat ze tevoren nog niet deden. Ook met andere prestaties is dat het geval; de een gaat meer geleidelijk vooruit, de ander meer met sprongen.
Vroeg-intellectueele kinderen beginnen al wel met 3 jaar belangstelling in letters en cijfers te toonen, maar in den regel komt dat met eerder dan 5 jaar. Ze willen ze graag leeren en namaken; bij dit laatste komt in 't begin zeer veel voor: spiegelschriftvormen, op den kop schrijven, en ook wel beide fouten gecombineerd. Achterlijke kinderen doen dat zelfs nog in de eerste klassen der lagere school.
De linkschheid is 't gevolg van een betere ontwikkeling van de rechter hersenhelft, terwijl bij de meesten de linkerhelft beter is. Men bevordert een normale ontwikkeling van de linkschen dus, door ze hun gang te laten gaan met het links oefenen. Dwingt men ze tot rechts handelen, dan heeft dit een remmenden invloed op de natuurlijke geestelijke ontplooiing, en daardoor komen deze kinderen bij anderen vaak in 't achteren. Ook wordt hun spreken, dat vanuit dezelfde hersenhelft wordt bestuurd, door dit rechts handelen gestoord, waardoor de linkshandigen dikwijls slecht lezen en praten.
Bij de eerste schrijfpogingen in huis vóór het schoolonderwijs, vragen de kleinen vaak, na wat onleesbaars te hebben gekrabbeld, aan de ouderen, om hun voor te lezen, wat ze hebben geschreven; en het bevredigt hen, als men dan maar wat bedenkt bij 't oplezen, dat in hun sfeer ligt. Omstreeks 5 a 6 jaar ontwaakt de belangstelling voor de
266



klok, maar bij sommigen, toch wel intellectueel normalen, duurt het nog wel een of twee jaren langer.
Wat de aandoeningen betreft, kunnen we in 't algemeen constateeren, dat deze zeer snel afwisselen en dus kort van duur zijn; ze kunnen zóó schreien en kort daarna weer schaterlachen. Dan zijn ze weer erg lief, en even later stampen ze van boosheid; daarbij gooien ze zich vaak op den grond, en zijn hoogst onhandelbaar. Is de moeder wat te goedig en toegevend, dan tiranniseeren ze haar, en buiten haar den heelen dag door uit. Maar ook bij een verstandige opvoeding kunnen ze nog heel ongedurig en snel wisselend van aandoeningen zijn. Vaak treft ons een spontane goedheid, evenals een plotselinge boosheid en een groot verdriet; eveneens afwisselende wreedheid en medelijden met dieren; ook het plagen en lastig vallen, naast medegevoel en troosten van oudere broertjes en zusjes. Na een bestraffing is er een groote behoefte aan spoedige verzoening.
Angst is er veel voor 't onbekende; het komt voor, dat kinderen tot een jaar of drie zonder eenige vrees in 't donker slapen; de meesten krijgen echter daarna een tijd, dat ze vreesachtig worden bij 't hooren van geluiden en 't zien van bewegende schaduwen. Dikwijls is de oorzaak daarvan het hooren vertellen in sprookjes over allerlei onbekende, ongure wezens, en ook het bang maken door oudere broertjes en zusjes of dienstboden. Zeer gretig slaan ze geloof aan 't bestaan van allerlei kwaaddoende wezens, die door ouderen vaak als dreigement worden genoemd. Ook in een vreemde omgeving slapen kleine kinderen dikwijls heel onrustig. Daarentegen is het voor hen een heerlijkheid, inde woonkamer te mogen slapen; het is zoo vredig, als ze moeder in de kamer weten.
Het als straf in een donkere kamer of kast te moeten, heeft al heel wat kinderleed door angst veroorzaakt, en moet daarom worden afgekeurd. In deze jaren verdient een lichte lichamelijke straf, zooals een tik op de handen, meestal de voorkeur; voor redeneering, die een beroep op het verstandelijk oordeel doet, zijn ze nog niet heel vatbaar. 267



Een hevigen schrik, die nog jaren lang kan nawerken, kunnen jonge kinderen krijgen van leelijke gezichten. Een persoon, met een afgrijselijk mombakkes voor, kan het kind heelemaal van streek brengen.
Ruwe woorden, vloeken en vieze uitdrukkingen worden graag van de straatjeugd overgenomen, maar ze voelen drommels goed, in welk milieu zij ze niet mogen zeggen.
Jokken komt heel veel voor. Dit komt deels dooi de phantasie; de kinderen van 6 a 7 jaar houden de werkelijkheid en de verbeelding vaak nog niet uit elkaar. Maar vrees voor straf is ook vaak de oorzaak. Men moet in deze jaren eigenlijk nooit vragen: heb jij dat gedaan ? heb jij van de jam gesnoept ? enz. Want dan kan men van een normaal kind zeker verwachten, dat het zal ontkennen, als het schuldig is.
De smart bij een sterfgeval voelen ze gelukkig nog weinig of niet mee; ze kunnen, bij vreemden in huis gehaald, dadelijk lekker eten en vroolijk spelen.
Dat de wil nog niet sterk is, blijkt onder anderen uit het feit, dat ze een geheimpje haast niet kunnen bewaren; ook valt het eenigen tijd achtereen stil zitten heel moeilijk; en bij een verstandige leiding zijn ze haast allen nog heel gemakkelijk te regeeren. Als ze iets kwaads gedaan hebben, dan verraden ze het meestal zelf. Bij het bedwateren kunnen ze de desbetreffende spieren nog niet beheerschen. Zeer verkeerd is het straffen daarvoor, en nog verkeerder het aan de bespotting van de omgeving prijs geven. Dat heeft ook al heel wat kinderellende veroorzaakt.
Als er een eenvoudig werkman in de buurt is, ziet men het jonge kind vaak er op aftrekken; ze voelen zich aangetrokken tot deze menschen, en ze zijn er dan ook spoedig heel vertrouwelijk mee.
Tusschen meisjes en jongens is het grootste verschil, dat de laatsten gewoonlijk heel wat drukker en lastiger zijn; van sexueel verschil bemerkt men nog weinig. Wel treedt het aangeboren schaamtegevoel, dat bij beide geslachten in deze jaren aanwezig is, bij meisjes nog meer naar voren. Ze schamen zich soms al op 3-jarigen leeftijd, in haar hemdje
268



nu al de gebreken veel te goed, en dat beneemt hun den moed; ze durven en kunnen daardoor niet meer.
Vooral waar de jeugd buiten op 't land opgroeit, en nog weinig of niet met huiswerk wordt geplaagd, zoodat een vrij leven in de natuur mogelijk is, openbaart zich duidelijk een overeenkomst in beschavingsgroei tusschen de heele menschheid en één afzonderlijk individu. We vinden bij de kinderen de vier groote beschavingstijdperken achtereenvolgens terug. Eerst het jagers- en rooverstijdvak. De jongens van 8 jaar af maken primitieve wapens als boog met pijlen en katapult, en genieten van een juist schot; ze voelen zich in hun element, als ze door de bosschen zwerven en hun jachtinstinct kunnen bevredigen. Ze gaan visschen, en kunnen uren achtereen genieten van het „beet" hebben en 't ophalen van de prooi. Ze staan er voor op bij zongsopgang, en trekken er uren voor van huis. Ze halen graag vogelnesten uit, stelen vruchten, verzamelen ze in voorraadschuren, gaan op de akkers paardeboonen en knollen rooven, halen aardappels uit den grond, en voelen zich wonderwel thuis bij het vuur, waarin dit voedsel wordt gebraden.
Welhaast komt nu ook het herderstijdvak, en ontstaat belangstelling voor het kweeken en verzorgen van dieren: konijnen, duiven, bokken, kanaries, vooral in de jaren van 10 tot 12.
Daarna volgt de landbouwersperiode, waarin ze om een stukje van den tuin vragen, en zaaien en planten, meest van 12 tot 14 jaar.
Eindelijk komt het handelstijdvak, vooral na 14 jaar; tevoren verkwanselden ze ook wel allerlei dingen onder elkaar, maar dit was meestal ruilen. Nu komt meer de kijk op de waarde van het geld.
Deze tijdvakken zijn niet streng gescheiden, maar ze komen toch in dezelfde volgorde als in de beschavingsgeschiedenis van de heele menschheid.
Het zelf iets maken sluit zich daarbij aan. Tot 8 jaar is het gemaakte meer speelgoed: zweepjes, scheepjes, 271



fluitjes, paardetoomen, vliegers; daarna worden het meer praktische dingen: hengels, pijl en boog, knikkerzakjes, vogelkooien, duiven- en konijnenhokken, kiekkastjes (om wat te verdienen), een schrijfcassette, een viool, poppekleeren.
Na 10 jaar gaan vele kinderen zich vaak toeleggen op een speciaal gebied; de een verzamelt postzegels, en interesseert zich daardoor ook veel voor de ligging en grootte van de landen, dus een deel van de aardrijkskunde. Een tweede houdt er een aquarium op na, en leest in verband daarmee met graagte allerlei werkjes over dieren. Een derde verzamelt vogeleieren, een vierde allerlei bladeren om te drogen.
Een vijfde zit voortdurend voor de piano, om versjes te leeren spelen, een zesde werpt zich op de techniek, en vervaardigt kiekkastjes, bewegende houtzagers, enz., en een zevende maakt snelle vorderingen in de teekenkunst. Meisjes houden vooral van postzegelwerk en bloemen en bladeren drogen, borduren en pianospelen.
De phantasie is geenszins verdwenen bij het verwerpen van de sprookjes en andere wonderen. Ze blijft wel degelijk werkzaam, maar ze staat nu meer onder de controle van het groeiend verstand. De jongens lezen eerst graag den Robinson en het Germanenleven en Indianengeschiedenissen, na 12 jaar ook met groot genoegen de avontuurlijke uitvindings-, ontdekkings- en reisverhalen van Jules Verne; de phantasie heeft daar ruim veld, maar de jongens genieten vooral ook, doordat al het gelezene toch wel waar zou kunnen zijn.
De scheppingskracht is nog heel gering; de opstellen, het houtsnijwerk, de postzegelborden, al dit werk vertoont nog haast zoo goed als geen sporen van oorspronkelijkheid. Ook het teekenen is nog bijna geheel een nabootsen. Tot 12 jaar ziet men nog maar zelden naar de natuur teekenen; 't is haast uitsluitend copieerwerk. En gedichtjes of muziekstukjes van eigen vinding zijn nog hoogst zeldzaam.
Het spel is een der middelen, waardoor de geestelijke ontwikkeling steeds meer wordt bevorderd. En het is daarom
272



zoo'n mooi middel, wijl het met lust wordt gedaan en dus betrekkelijk weinig energieverbruik vraagt.
De zuigeling oefent al spelend in de wieg zijn gezicht, gehoor en tastgevoel. Bij het vrije spel in huis en buiten tot 8 jaar is er ook volop gelegenheid, de zintuigen steeds meer te vervolmaken.
Het verstand wordt ontwikkeld door spelen als: raadsels, domino, lotto, die het oordeel scherpen; touwtjespringen, kaatsballen, verlos, die de opmerkzaamheid oefenen. De aandoeningen worden opgewekt door 't gevaarlijke vlotloopen, deurtjebellen, raampjetikken, vruchten stelen, nesten uithalen, spookverhalen. De wilskracht wordt bevorderd door spelletjes als: wie 't eerste lacht, alle vogels vliegen, slootspringen, boomklimmen, enz.
Na 10 jaar komt ook vooral het in troepen iets ondernemen: vechtpartijen, een hoepelwedstrijd organiseeren, op vruchtendiefstal uitgaan, een tent bouwen en voorstellingen geven, enz.
Uit het opzettelijk onderwijs in de school blijkt met betrekking tot de ontwikkeling van het verstand nog het volgende. Tot 12 jaar is er nog weinig oordeelskracht; het kind is veel minder geschikt voor het geestelijk werk, waarbij veel moet worden nagedacht, dan voor routinewerk. Het is nu de gulden tijd van het goed technisch leerén lezen, mechanisch rekenen, zuiver schrijven door goed bekijken en naschrijven, jaartallen en kaartnamen leeren. Maar de onderwijzers ondervinden steeds weer teleurstellingen bij de zoogenaamde denksommen, het zuiver schrijven met behulp van grammaticale regels, de economische aardrijkskunde, de staatkundige geschiedenis, de natuurkundige wetten. Ook het aanleeren van een vreemde taal met behulp van de grammatica en de themamethode is een voortdurende geestelijke overschatting, zoodat er weinig van terecht komt. Men gaat echter te ver met het heelemaal verwerpen hiervan op de lagere school. Want juist de jonge kinderjaren zijn bij uitstek geschikt, om een vreemde taal te leeren uitspreken en verstaan. En het leeren van versjes, het lezen en spreken (zonder 273



grammaire en thema's!) kan men gerust en met succes voor 't later beheerschen der taal reeds in de lagere klassen beginnen. Hoe spoedig leeren 4-jarige kleinen het dialect, als er in huis steeds beschaafd wordt gesproken, en ze tusschen de jongens op straat komen. Kinderen van 10 jaar vergeten bij 't durend verblijf in een vreemd land nog geheel hun moedertaal weer. Eerst na 12 jaar begint de thema-methode de geschikte te worden.
De lust om te leeren is tot 14 jaar nog niet groot; vooral het huiswerk maken is voor veel kinderen een beproeving, en er komt dan ook niet veel van terecht. Als de natuur roept, dan is het heel moeilijk, om thuis te blijven. En dat is op dien leeftijd nog zoo natuurlijk. Hiermee is vanzelf niet in strijd het feit. dat de onder wij zer(es) de lessen zoo prettig kan maken, dat de kinderen wel graag naar school gaan, en het betreuren, als ze op 12-jarigen leeftijd al den kost moeten verdienen.
Omstreeks 12 jaar komt vaak een zekere belangstelling voor 't gebruiken van 't een of ander geheimschrift; men brengt dit verschijnsel wel in verband met de geschiktheid, om een vreemde taal met inzicht te leeren.
Het analogiebesluit komt tot 12 jaar heel veel voor; één ervaring is reeds voldoende voor hen, om een soortgelijke conclusie te trekken ten opzichte van overeenkomstige gevallen; in de school is het verklaren naar analogie dan ook een zeer geschikte leermanier.
De kindergetuigenissen zijn erg onbetrouwbaar, zoodat vele rechters er niets van willen weten. Vrij laten vertellen is veel beter dan vragen stellen, omdat ze daardoor licht suggestief worden beïnvloed. Een jongen komt met de klacht, dat een ander hem heeft geschopt; de onderwijzer zegt, dat er zeker wel makkers zijn, die dat schoppen hebben gezien; direct zijn een aantal daartoe bereid, ook als 't feit heelemaal niet heeft plaats gehad. Een meisje mist haar mandje met breiwerk, dat ze vóór schooltijd in de klas heeft gebracht. Verscheiden vriendinnetjes bevestigen dit. 's Middags komt ze op school met de mededeeling, dat ze 't mandje
274







Het behoeft geen uitvoerig betoog, dat het kennen van de geestelijke geaardheid van het kind in zijn opeenvolgende ontwikkelingsphasen van veel belang is vooi het nemen van de juiste maatregelen bij zijn opvoeding. Hoeveel fouten zouden niet zijn voorkomen, als ouders en onderwijzers beter op de hoogte waren geweest met het wezen van de kinderen, die ze moesten grootbrengen.
Er is, vooral in de laatste vijf en twintig jaren, een schat van literatuur over de geestelijke ontplooiing verschenen.
Ik meen een zeer nuttig werk te doen, met het verzamelen van de belangrijkste gegevens, die de geleerden en ouders voor den opbouw van een volledige kinderkennis bijeenbrachten, met weglating van veel, dat maar weinigen kan interesseeren. Ik verkeerde in de gunstige omstandigheid, dat ik alles kon toetsen aan een 25-jarige ervaring als onderwijzer van de jeugd van 5—20 jaar, en als ouder van vier kinderen, aan welke ik ook de drie zoo geheel verschillende tijdperken kon nagaan. Voor hen, die zelfstandig tot de bronnen willen gaan, nam ik een literatuurlijstje op van de belangrijkste geschriften.
Wat de mannen der wetenschap aan feitenmateriaal gaven, dat hebben de taalkunstenaars dikwijls mooi gezegd in concrete kinderbeschrijvingen. Wie zich daarvan wil overtuigen, verwijs ik naar mijn boek „Kinderkennis uit de Letterkunde" (Uitgever H. ten Brink — Arnhem). Het is een verzameling van meer dan 200 fragmenten uit de werken van Nederlandsche en buitenlandsche auteurs, zóó gerangschikt, dat ze ook een beeld geven van den geestelijken groei van de geboorte tot het volwassen zijn, en dus als 't ware een uitvoerige, literaire toelichting op dit theoretisch werkje. Het werd door de pers bizonder gunstig ontvangen.
Moge het Nederlandsche kind in zijn opvoeding de gunstige gevolgen ondervinden van mijn streven, om het in zijn waren aard aan de ouders en onderwijzers te toonen.
Appingedam, Februari 1922.
DOUWES.



ONTWIKKELINGSTIJDPERKEN
I. Kleinkinderperiode.
Van de geboorte tot het einde van het 7de jaar.
II. Knapen- en meisjesleeftijd.
Na het 7de tot het einde van het 14de jaar.
III. Overgangsjaren.
Na het 14de tot het einde van het 21ste jaar.



vinden; het tasten met de lipjes helpt hem daarbij. Heel jonge kinderen schijnen de moeder of voedster aan den lichaamsgeur te herkennen.
Pijn en temperatuur worden waargenomen, wat blijkt uit het schreeuwen bij een speldeprik, en 't wasschen met koud water, uit de uitdrukking van behagen bij het baden in warm water.
Hieruit volgt tevens, dat het kindje al lust- en onlustaandoeningen kent, terwijl het w i 1 s 1 e v e n blijkt uit de pogingen, om de verzorgster te dwingen tot het uit de wieg nemen, om in handen te zijn. Het is een zegen voor den kleine, als van 't eerste oogenblik af dit willetje wordt gedwongen, zich te onderwerpen aan den wil van de beter wetenden, zoodat het terstond aan regelmaat en orde wordt gewend.
De moeders uit het volk spreken van het „domme viereljaar", en niet ten onrechte. Want het is, als de eerste drie maanden achter den rug zijn, alsof er vrij plotseling een snelle geestelijke vooruitgang is te bespeuren.
Is het 2-maands kindje nog een echt diertje, dat nog haast niets openbaart dan de zucht om zich te verzadigen (in de 2e maand komt soms al het lachen als uiting van lust, en beginnen de g r ij p pogingen), dat van 3/j i 4 maanden presteert geestelijk al heel wat meer.
Het ziet de dingen om zich heen, herkent de ouders aan de stem, vindt behagen in muziek en zang, lacht al vriendelijk, begrijpt de beteekenis van prijzen en knorren, kan willekeurige grijpbewegingen maken (ofschoon slecht beheerscht), wordt boos bij 't mislukken daarvan, geeft vrees en vreugde te kennen, toont al toegenegenheid voor en afkeer van bepaalde personen, en heeft gevoel voor scherts, wat blijkt uit het plezier aan 't pieppiepspelletje.
Van nu af worden de zintuigen gaandeweg geoefend, waarbij *t kind steeds meer actief wordt; het gaat alles betasten en proeven, om het aldus te leeren kennen. En daarbij ziet men eindelooze herhalingen, daar er voor 't bewaren
254



van de indrukken zeer veel gelijke ervaringen moeten zijn.
Het geheugen van een 6-maands kindje werkt nog zoo kort, dat het zijn moeder na een afwezigheid van een paar dagen al niet meer kent.
In het 2e halfjaar komt reeds vrees voor dieren; deze vrees is overgeërfd, evenals die voor vallen, in tegenstelling met die voor een heete kachel bijv., die door ervaring moet ontstaan.
Alles wat beweegt is aantrekkelijk; het grijpen wordt al zekerder, maar alleen zeer korte afstanden worden goed geschat; de kleine wil ook nog maan en stenen pakken.
Van de kleuren worden rood en blauw waarschijnlijk reeds als iets bizonders gezien, terwijl al de andere een neutrale, grijze tint zullen hebben.
Bij 't zien van mutsje en manteltje denkt het kindje al gauw aan uitgaan, wat het door vreugde te kennen geeft.
Een 8-maandsche kleine geeft zelf liefkoozingen en wordt boos, als men de moeder of het kindermeisje slaat, of als men het een stuk speelgoed of wat lekkers afneemt.
Met het speelgoed worden reeds onderzoekingen gedaan, zoo bijv. of ze hun vingertjes ook in openingen kunnen steken.
Op den leeftijd van 3 maanden kan het hoofdje in evenwicht worden gehouden; met 5 maanden kan 't kleintje rechtop op den arm blijven zitten; met 6 maanden probeert het zelf die houding aan te nemen, en begint soms reeds te kruipen; met 10 maanden tracht het te staan, en omstreeks 12 maanden komen de looppogingen.
De ontwikkeling van de spraak is een zeer interessant onderdeel van de geestelijke ontplooiing.
De allereerste geluidjes zijn, evenals het trappelen en andere bewegingen, een gevolg van bewegingsenergie; het kindje leert ze echter al gauw benutten, om er öf lust öf onlust mee te kennen te geven. Het schreien is al een goede vooroefening, waardoor de stembanden worden ontwikkeld; de tranen komen meestal eerst bij 't begin van de 3e maand.
Al spoedig komen ook in klanken de eerste uitingen van
255



duiden met ik. Heel veel vergissingen worden begaan met mijn en jouw. Doordat moeder altijd spreekt van mijn schoot, wil het kind ook op m ij n (= moeders) schoot. Het praat moeder ook aldus na: Ben j e een zoete jongen = I k ben een zoete jongen.
Het gebruik na 2 jaar van den persoonsvorm, inplaats van de tot nu toe steeds gebezigde infinitief, leidt ook tot tal van verkeerde vormen, die het taaltje juist zoo naief bekoorlijk maken: Ik heeft een paard, Ik bent al groot, Moeder bent stout, Jij is ziek, enz.
De verleden tijden en deelwoorden worden bij voorkeur naar die der zwakke werkwoorden gevormd: Ik 1 e e s d e dit boek, Poes eette een stukje vleesch, Jan geef de mij een appel, De mug v li egde weg, Pop heeft drinkt, Meta heeft geëet, Hebt mammie boek geleesd? Lampje moet opgestookt (opgestoken) worden, Jij heeftgelacht; natuurlijk ook vormen als: Het heeft ongeweerd. En aardig is het, te hooren, hoe de kleuter zich zelf probeert te verbeteren, in navolging van de correcties van ouderen: Ik hebt gezingt... gezongt... gezingen.
Lastige medeklinkergroepen zijn vooral kn, tr, tw, sch; verscheiden kinderen zeggen tot 3 jaar nog kie, tein, tee, s o e n voor knie, trein, twee, schoen. De r wordt vaak achter in den mond gemaakt, de zoogenaamde brouw r.
Nog ook heel lang komen vergissingen voor met het mannelijk bezittelijk voornaamwoord in de plaats van het vrouwelijk : Geesje z' n hoed, Moeder moet z ij n taartje nog opeten.
In het 3de jaar komt het gebruik van bijzinnen: Ik choof et nie waar is; Zie es, wat ik gemaakt heb; De boek, die moeder leest; pas in 't 4de jaar bedient het kind er zich meer geregeld van.
Kinderen van 2 jaar beschikken over 300 a 400 woorden, die van 3 jaar over 1000 k 1300. Het is volstrekt geen zeldzaamheid, als een kind van 3 jaar op één dag een 9000 woorden gebruikt; het oefent zich dus wel terdege!
Als de ouders nu maar zoo verstandig zijn, het kind steeds zuiver voor te spreken, zoodat het telkens weer het goede 259



werkelijk geschoten kan worden, en waarvoor ze bang zijn. En op het hobbelpaard voelen ze zich heel wat beter thuis, dan op dat van den groenteboer, dat werkelijk leeft.
Het kind is nog in het tijdperk van de subjectieve belangstelling; dat wil zeggen: het neemt de buitenwereld nog niet op met de behoefte, om den waren aard daarvan te leeren kennen, maar geheel nog beheerscht door zijn innerlijke wenschen; het ziet de dingen, zooals het ze graag wil zien. Men heeft er meermalen de aandacht op gevestigd, dat kinderen in de eerste klas der lagere school nog zoo slecht waarnemen; dat hun positieve kennis, zelfs van die dingen, waarmee ze daaglijks in aanraking zijn, zoo onvolkomen en gering is. Ze weten dikwijls niet, dat een stoel 4 pooten heeft en een koffiepot 3, een eend 2. Ze kennen geen musch en spreeuw uit elkaar; velen kunnen de hoofdkleuren nog niet benoemen; ze weten niet, dat een hoed een bol en een rand heeft, enz. En men heeft dat gebrek willen verhelpen door het aanschouwihgsonderwijs.
Maar het is tot het einde van het 7e jaar nog heel natuurlijk, dat ze al die bizondere kennis niet bezitten; bij hun nog niet door de school beïnvloede ontwikkeling was er geen behoefte aan, en dan spreekt het wel vanzelf, dat ze er geen aandacht aan hebben geschonken. Ook zónder aanschouwingsonderwijs weet een 10-jarig kind dat alles wel, wijl zijn geestelijke vooruitgang in de nieuwe periode weer door een anderen factor wordt beheerscht.
Dat er voor critisch denken nog maar heel weinig positieve kennis is, blijkt ook wel uit de gretigheid, waarmee de sprookjes, het Sinterklaasverhaal en de ooievaarslegende, worden aanvaard. De wonderen van toovenaars en feeën geven voedsel aan de phantasie; en nu kan het nuchtere verstand in deze periode nog niet het onmogelijke zien, terwijl er immers ook andere in hun oogen minstens even groote wonderen gebeuren: een trein gaat vooruit, zonder te worden getrokken door menschen of paarden; een zware vliegmachine snort door de lucht, ver boven de aarde, zonder te vallen; de winter toovert in één nacht van het stroomende water in
262



te worden gezien, of al eerder, om in de nabijheid van ouderen hun behoeften te doen.
Het eerste schoolgaan is vaak zeer ingrijpend in het geestelijk leven, vooral als ze dadelijk reeds 5 uur per dag worden onderwezen. Vele kinderen slapen minder goed, en de spijsvertering wordt door het te veel opzettelijk beslag leggen op den geest en het gedwongen stilzitten belemmerd, zoodat stilstand in groei en zelfs achteruitgang in het eerste schooljaar meermalen voorkomt. Veel meer spel en kortere lessen moet dus regel worden.
KNAPEN- EN MEISJESLEEFTIJD '
Na het 7de jaar is wel bij ieder normaal kind de periode aangebroken, dat de subjectieve belangstelling heeft plaats gemaakt voor de objectieve.
We zien dus nu een streven, om de omringende buitenwereld in haar waren aard te leeren kennen; het kind wil niet meer het symbool maar de werkelijkheid. En dit openbaart zich in al zijn geestelijke bezigheden.
Het verstand is nu zoover, dat de critiek op de sprookjes komt, en deze verhaaltjes kinderachtig worden gevonden. Ook het Sinterklaas geloof wordt aan de jongeren overgelaten. En het ooievaarsverhaal voldoet niet meer, wijl ze de onmogelijkheid ervan inzien. Als de verhouding goed is, zal het kind bij zijn ouders andere inlichtingen zoeken. En wanneer die het met een kluitje in t riet sturen, dan laat de verstandelijke nieuwsgierigheid het niet met rust, en zorgt het wel, bij anderen op de hoogte te komen. Maar als vader of moeder eenvoudigweg zegt, dat de kleine kindertjes in moeders lichaam groeien, evenals bij jonge hondjes en poesjes, dan vinden ze dat heel aannemelijk, zijn verstandelijk bevredigd, en piekeren er verder niet over, zooals sommige ouders vreezen.
Met een glimlach kan de 8-jarige neerzien op broertje of
269



zusje, dat nog al de wonderen gelooft, die voor hém toch kortgeleden ook nog waar geweest zijn.
En nu er zooveel naar het rijk der fabeltjes wordt verwezen, komt ook de critiek op het Godsgeloof. Dat er een mensch-God zou zijn, is voor hen niet meer aannemelijk; dat een Godheid een geestelijke macht is, gaat nog boven hun begrip. Daarbij komt dan nog de ervaring, dat de jongens, die vloeken en stelen, en de volwassenen, die slecht leven en handelen, daar maar ongestraft mee kunnen doorgaan, zoodat ook deze feiten de critiek op het geloof in de hand werken, en menig kind denkt, dat God, evenals Sinterklaas, maar een verzinsel is van de ouders. Onder den invloed van het godsdienstonderwijs praten ze wel na, dat God een geest is, maar daarbij denken ze aan een menschvorm van een ijle stof, zooals nevel.
Dat het symbool niet meer voldoet, blijkt uit het spel; de jongens willen geen treintjes van blokken meer maken, ze hunkeren naar een zoo getrouw mogelijk nagemaakt model; de stoommachine begint hen nu ook zeer te interesseeren. Ze vinden het speelgeweertje te min en willen echte wapens, boog en pijl en katapult. Het stokpaardje is hun nu veel te kinderachtig; ze gemeten, als ze op een werkelijk paard zitten.
En de poppen van de meisjes moeten nu aan hooge eischen van volmaaktheid voldoen; echt haar en kunnen slapen, en allerlei stellen kleeren, die geheel op die van werkelijke meisjes gelijken. De kacheltjes, waar niet echt op kan worden gekookt, voldoen niet meer; de zandpoffertjes moeten plaats maken voor de echte van meel.
De teekeningen ondervinden ook den invloed van de Verstandelijke critiek. In de eerste klassen der lagere school ziet men nog den durf, om alles af te beelden: menschen en dieren, huizen en schepen, ja, heele tafereelen als een schoolfeest worden zonder aarzeling op papier of lei gemaakt. Maar kom nu een jaar later: waar is de durf gebleven, die tot gevolg had, dat ze allerlei houdingen en uitdrukkingen toch soms zoo goed wisten uit te beelden? Ach, ze zien
270



nog thuis had, en dus 's morgens niet mee naar school had genomen. Zoo zijn er tal van gevallen, waaruit blijkt, dat er slecht wordt waargenomen en herinnerd, en de phantasie hun parten speelt.
Het aandoeningsieven in den knapen- en meisjesleertijd is nog niet diep. De smart en de vreugde maken betrekkelijk gauw voor elkaar plaats, en laten nog geen diepe sporen na. Het kind is overwegend optimistisch, en ontvlucht en mijdt bij voorkeur de plaatsen, waar verdriet is. Bij ziekte óf sterfgeval thuis is het maar 't liefst den heelen dag op straat of bij kennissen, waar de vroolijkheid beerscht. En als ze 't na het verlies van moeder of vader bij een ander maar gezellig hebben, dan is het verdriet gauw weer voorbij.
Ze staan op dezen leeftijd nog heel wat angst uit; spookverhalen van dienstboden of andere eenvoudigen hebben ten gevolge, dat sommige kinderen halve nachten wakker liggen, zonder het aan de ouders te durven zeggen; ook het spreken over geesten van gestorvenen heeft meerdere kinderen angstige nachten bezorgd. Verder is er de vrees voor onweer; ze begrijpen het gevaar nu, en zijn daardoor meestal veel banger dan tot 7 jaar. Dan brengt het spreken over duivel en hel ook heel wat kinderen van streek. Dieven en moordenaars zijn een schrikbeeld, en men moet daarom zooveel mogelijk vermijden, er over te spreken of er over uit de krant te laten lezen.
Het m e d e 1 ij d e n is bij meisjes heel wat grooter dan bij jongens. Vooral als de knapen in troepen bijeen zijn, wordt hun meegevoel op den achtergrond gedrongen door 't voorbeeld van enkele wreedaards. En zoo worden honden en katten gesteenigd, kikkers gemarteld, vogelnesten uitgehaald, gebrekkigen bespot, schoolmakkers met een afwijkend kleedingstuk getergd, zonder dat het gevoel voor recht zich daartegen verzet. Bij het visschen worden de wormen wreed om den haak geschoven, ook als men hen attent maakt op de pijn, die het dier moet lijden. Het hartstochtelijk genot, een prooi te verschalken, weegt bij hen heel wat zwaarder.
Voor een konijn of ander dier kan door het daaglijks ver-
275



zorgen en meeleven echter wel genegenheid groeien, zoodat het soms moeilijk valt, het beest naar den slager te brengen of te verkoopen.
Het rechtsgevoel wordt nog geheel beheerscht door het principe: leer om leer; sla je mij, ik sla je weer. En dat ze in huis of school soms een tik op de handen krijgen, als ze wat verkeerds doen, komt hun heel gewoon en natuurlijk voor. Ze hebben dat vee! liever dan een half uur nablijven; en doordat de pijn afschrikkend werkt, behoeft een goed onderwijzer of ouder deze straf maar zelden toe te passen.
Kort recht, dat bevalt hun. Heel gauw voelen ze het, wanneer enkele leerlingen beter worden behandeld dan andere; ze zijn dus voor de rechtvaardigheid van den onderwijzer zeer gevoelig. Van arbitrage willen ze alleen dan weten, als ze zeker weten, gelijk te zullen krijgen. Leedvermaak komt veel voor, zoodat het klikken een algemeen verschijnsel is, óók als ze zelf volstrekt niet door de verkeerde daad van het bewuste kind worden benadeeld. Dat een onderwijzer een belofte niet nakomt, wordt als een groote teleurstelling gevoeld.
In de huisgezinnen komt het haast als regel voor, dat een ouder broertje een iets jonger zusje telkens weer plaagt en hindert. Hij voelt zich de baas, en geniet van zijn macht. Het eenige middel daartegen is die twee elk in een afzonderlijk vertrek te plaatsen, zoo gauw de ruzie begint; want men kan uit hun verhalen gewoonlijk niet wijs worden, wie begonnen is, ofschoon de oudere broer toch meestal de scène uitlokt. Van elkaar gescheiden bevalt hun heelemaal niet, zoodat ze dan al gauw weer vragen, samen te mogen zijn. Door een veel jonger zusje laat de oudere broer daarentegen dikwijls maar met zich omsollen.
De onschuld van 8—14-jarige kinderen met betrekking tot het sexueele is zeldzaam. Heel vaak ziet men al een voorliefde voor 't gebruik van vieze woorden en 't lachen om vieze grapjes. Als nu de ouders de vragen van hun kinderen omtrent de geboorte niet naar waarheid hebben beantwoord, dan vragen ze de makkers, en krijgen al gauw 't
276



besef, dat de zaak gemeen en onrein is. En nu is de bodem bereid voor vuile gesprekken en onkuischheid. Dikwijls zijn kinderen van de lagere school reeds betrapt op onzedelijke handelingen, zoowel twee van hetzelfde als van verschillend geslacht. Het slapen van broertjes en zusjes samen is beslist af te raden, en evenzeer het slapen van jongens bij dienstboden. Het komt meermalen voor, dat op de catechisatie zekere woorden in den bijbel worden opgezocht en grinnikend aan elkaar getoond.
Een heel enkel geval van kinderverliefdheid komt voor; meisjes worden dan trouw van en naar school gebracht door den jeugdigen minnaar.
Uit avondcursussen worden de 12-jarige meisjes vaak achtervolgd en afgezoend, waartoe ze zelf in den regel aanleiding geven.
Een treffend feit is het, dat kinderen, ook als ze minder goed worden behandeld, haast nooit over hun ouders klagen. Daarentegen moet men ze hooren pochen, als vader of moeder een zeker talent heeft! Het is heerlijk voor een kind, als het trotsch op zijn ouders kan zijn. Maar wat een leed is ook 't gevolg van ernstige gebreken een hunner. Wat een verdriet, als vader een drinker is! En welk een ellende ook, als het kind bemerkt, dat er kleinere of grootere oneenigheden tusschen vader en moeder zijn. Menige knaap heeft in stilte achter de bedgordijnen gezworen, vader later dood te steken, omdat hij slecht is tegen moeder.
Moeder is voor hen veel meer dan vader. Als ze uit school komen, en haar niet in de huiskamer zien, dan komt er een naar gevoel over hen. Waar is moeder ? ligt hun veel eerder op de lippen dan: waar is vader?
Ook de genegenheid voor de schooljuffrouw of den meester is treffend. Wat zijn ze blij, als ze die een cadeautje mogen geven! Hoe graag zoeken ze bloemen voor hen, of dieren voor het aquarium in school. En hoe heerlijk vinden ze het, als ze, ziek zijnde, van juf of meester een bezoek krijgen.
Kinderen zijn meest verzot op lezen; maar er moet actie in het verhaal zijn. De natuurbeschrijvingen, hoe mooi ook, worden meestal overgeslagen. 277



De aandoenlijkheid vooi het schoone in de natuur en de kunst is nog heel gering. Hoe wel gevoelen ze zich te moede temidden van het onaesthetisch lawaai van de speelplaats en de kermis. Hoe weinig geven ze nog om een mooi landschap, een ontroerend beeldhouwwerk, een treffende schilderij. Ook bij het kiezen van de kleurencombinaties voor hun teekeningen en versieringsmotieven komt het geringe gevoel voor vormenen kleurenschoonheid aan den dag.
Kinderen van 11 a 12 jaar hebben vaak toekomstdroomen; ze lezen van weldoeners, en zoo willen ze later ook worden. Een arme jongen begint een kleinen handel, en wordt door oppassendheid en geluk later schatrijk. Waarom zouden zij dat ook niet kunnen ? Ze redden uit het water een kind van voorname menschen; die laten hun uit dank alles leeren, wat ze maar willen. Ze zullen ontdekkingsreizen doen, en de wereld door hun uitvindingen verbazen!
De godsdienstige behoeften zijn in deze jaren gering. Daarvoor zijn allerlei oorzaken. In de eerste plaats komt het kind nog niet voor de groote levensproblemen te staan; het behoeft nog niei voor zijn toekomst te zorgen, en staat nog niet aan de groote verleidingen op zedelijk gebied bloot. Vader en moeder zorgen voor kleeren en eten. Welnu, zijn leven is daardoor nog zonder zorgen, en de behoefte aan steun van boven is er dus nog weinig of niet.
Ook het levensleed grijpt het nog niet zoo diep aan als ouderen, waardoor het er gauwer overheen komt.
En dan heeft het kind het in deze periode nog heel druk met het leeren kennen van de buitenwereld, van de dingen, zooals ze werkelijk zijn. En daardoor wordt het gedachtenleven erg in beslag genomen.
Voeg daar nu bij de ontwakende critiek op de Godsvoorstelling uit de kleinkinderperiode, en het moeilijke van de geestvoorstelling, dan is het te begrijpen, dat er van echt godsdienstig leven weinig sprake is.
Het kind, dat religieuse ouders heeft, die het met hun overtuiging niet op een accoordje gooien, verliest niet geheel zijn geloof, en doet nog weieens een gebed. Maar het is
278



meestal een bidden om wat moois of aangenaams te krijgen ? en als dat toevallig gelukt, dan staat hun geloof weer vaster, maar als het niet wordt vervuld, dan komt de critiek weer sterker naar boven. Het kind, zoo zegt de Amerikaansche geleerde Kirkpatrick, staat nog heelemaal op dit standpunt: Geef mij, wat ik graag wil, dan zal ik in U gelooven en U dienen.
Voor godsdienstige ceremoniën zijn ze echter wel gevoelig; daarbij komen ze gauw onder den indruk. En de katholieken hebben daardoor heel wat voor op de protestanten bij de godsdienstige opvoeding.
Als basis van de zedelijke opvoeding heeft het geloof radeze jaren nog weinig beteekenis. De leerlingen van de bizondere scholen munten in gedrag niets uit boven die van de openbare. En de christelijke onderwijzers, die moeite hebben met de orde, worden zelfs tijdens het gebed met proppen papier gegooid, om van erger niet te spreken.
Het leerstellige van den godsdienst is vaak een bron van verveling voor de jeugd; de catechisatieboekjes bevatten nog veel onbegrijpelijks, dat het kind niet kan verwerken, en dat het onverschillig laat. Zoo zal het roomsche kind er weinige of niets van beseffen, dat hemel en aarde door God uit niets zijn^ gemaakt; dat de priester brood en wijn in het lichaam en 't bloed van Jezus kan veranderen; dat wij Jezus waardig ontvangen, als we van 's nachts twaalf uur af niets gegeten of gedronken hebben; dat het lichaam tot stof vergaat, maar eenmaal daaruit verrijzen zal; dat er een bizonder en een algemeen oordeel is, enz. En dit niet begrijpen van het leerstellige uit het catechismusboekje is vaak aanleiding tot verveling, en afkeer van de godsdienstles.
Ook het kerkgaan maakt de kinderen in den regel meer afkeerig dan genegen voor het godsdienstige; de gedachten zijn er vaak met heel wat anders bezig. De kinderkerk kan door enkele predikanten echter wel tot een geliefd uurtje worden gemaakt.
Het wilsleven is in deze jaren nog niet heel krachtig. Dat blijkt o. a. hieruit, dat ze, ook als ze met goede voor279



nemens zijn bezield, zich zelf nog heel moeilijk kunnen dwingen tot opmerkzaamheid bij een vervelende les in school; van willekeurige opmerkzaamheid is nog weinig sprake.
Het blijkt ook uit het feit, dat ze nog zoo gemakkelijk tot het slechte zijn over te halen.
En uit zichzelf eiken dag een half uurtje pianospelen, om de technische oefeningen er flink in te krijgen, dat is een groote zeldzaamheid.
Jongens van 11 a 12 jaar worden vaak wat eigenzinnig; ze weten het al beter dan hun ouders, en verzetten zich tegen hun maatregelen. Hieruit blijkt, dat de wil zich toch begint te doen gelden.
Een afzonderlijk woord moeten we nog wijden aan de jaren van 12—14 bij de meisjes, 13—15 bij de jongens. Deze tijd, met den naam vlegeljaren aangeduid, is gekenmerkt door de volgende geestelijke eigenaardigheden.
Doordat in het lichaam een groote hoeveelheid energie wordt verzameld voor de naderende geslachtsrijping, ontstaat er een overmaat van kracht, die zich wil uiten, en nog niet langs geslachtelijken weg afvloeit. En 't gevolg ervan is een groote ruwheid en bandeloosheid bij de jongens, snibbigheid en plagerijen bij de meisjes. De onderwijzers klagen over brutaalheid en slordigheid van de mannelijke en geniepig en tergend lachen van de vrouwelijke jeugd.
Op straat is 't een woest gevlieg en gezwaai met boekentasschen. Ze bekommeren zich weinig om de andere voetgangers, die vaak een der opgeschoten kwajongens tegen zich aan krijgen. Emmers met water worden omver gesmeten, ze werpen eikaars petten in openstaande café's, smijten agenten met sneeuwballen, rukken een heele straat door aan de bellen, molesteeren dronkaards en gebrekkigen, plunderen en vernielen de tuinen, schieten met katapulten de lantaarnglazen in, leveren ruwe vechtpartijen, schreeuwen en bulken straatliederen, vloeken en maken gemeene teekeningen op schuttingen en in privaten, en maken de zwakke ordehouders onder de onderwijzers en dominé's het leven zuur.
280



van 't leven mocht berooven, dan zou ik het nooit op een Vrijdag doen, want dat is een ongeluksdag voor me.
Men leze, na de waarschuwing, dat er iets geks in voorkomt, de zinnen volkomen ernstig voor. Drie van de vijf moeten goed worden beantwoord, en voor elk sta men 2 minuten bedenktijd toe.
5. Plaatbeschouwing, spontane verklaring. Zonder steun van vragen moet het kind een aannemelijke verklaring van de situatie en handelingen op een plaat kunnen geven. Men kan soortgelijke uitzoeken als bij opgave 3, negen jaar. Van de drie moeten weer 2 goed zijn.
6. In 1 minuut bij een gegeven woord drie rijmwoorden zoeken.
7. In een prozastukje uitgelaten woorden invullen. Bijv.: Het was winter. De viel in dichte 
Bibberend van kou twee arme kinderen de
straten van een groote stad. Ze hadden haast geeD .... aan 't lijf, en de honger .... op hun .... te lezen. Enz.
8. Moeilijke verstands vragen.
a. Als je naar school gaat en bemerkt, dat je te laat zult komen, wat zal je dan doen ?
b. Wat moet iemand doen, vóór hij wat gewichtigs onderneemt ?
c. Waarom vergeeft men een slechte daad, die in toorn bedreven werd, eerder dan een, die in kalmte werd volbracht?
d. Als men je vraagt, hoe je over iemand denkt, dien je niet of maar even kent, wat zal je dan zeggen?
e. Waarom moet men iemand meer naar zijn daden beoordeelen dan naar zijn woorden?
Van de vijf moeten drie goed worden beantwoord. Voor elk antwoord is 20 seconden bedenktijd.
294



LITERATUUR.
Ahn Bel infante — Het Kinderteekenen en het volle
leven — 1921. Am ent — Die Entwicklung vom Sprechen und Denken
beim Kinde — 1899. A m e n t — Die Seele des Kindes — 1906. Baldwin — Mental Development in the Child and the
Race — New-York 1897. Binet — Les idéés modernes sur les enfants — 1919. Cl aparède — Psychologie de 1'enfant et pédagogie expe-
rimentelle — 1911. Compayré — 1'Evolution intellectuelle et morale de 1'enfant —
1913.
C r a m e r — Pubertat und Schule — 1911. Gaupp — Psychologie des Kindes — 1910. Ginniken, van — De roman van een kleuter — 1917. Groos — Das Seelenleben des Kindes — 1911. Hartmann — Die Analyse des kindlichen Gedankenkreises — 1910.
Heller — Uber Psychologie und Psychopathologie des
Kindes — 1911. Kirkpatrick — Fundamentals of Childstudy — New-York
1903.
Kirste — Das Prinzip der Kindesgemassheit — 1916. Kooistra — Onze groote kinderen — 1918. Ligthart — Jeugdherinneringen — 1916. Lombroso — Das Leben der Kinder — 1909. M e u m a n n — Abriss der experimentellen Padagogik — 1916. Montessori — Zelfopvoeding van het jonge kind — 1916. Nagy — Psychologie des kindlichen Interesses — 1912. Ootmar — De wereld van het kind — 1915. Oppenheim — Die Entwicklung des Kindes — 1902. 295



Peper — Jugendpsychologie — 1911. Pérez — Les trois premières années de 1'enfant — 1902. Pohl mann — Beitrag zur Psychologie des Schulkindes — 1909.
P r e ij e r — Die Seele des Kindes — 1908.
Raalte van — Over de waarde van het getuigenis van
kinderen — 1911. Rombouts — De psychologie der kleutertaal — 1919. Shinn — Ruth's eerste levensjaar — 1907. Sikorsky — Die Seele des Kindes — 1908. Sully — Studies of Childhood - 1903. Schreiber — Das Buch vom Kinde — 1906. Schröcke — Marchen und Kind — 1911. Scupin — Bubi's eerste Kindheit — 1907. Scupin — Bubi im 4—6 Lebensjahre — 1910. Stanley Hall — Ausgewahlte Beitrage zur Kinderpsychologie und Pathologie — 1912. Stanley Hall — Adolescence — 1904. Stern — Die psychologischen methoden der Intelligenzprü-
fung - 1912. T r a c y — Psychology of Childhood — 1911. Vogel — Untersuchungen über die Denkbeziehungen in den Urteilen der Schulkinder — 1911.
Het tijdschrift „Kinderstudie" geeft uitstekende artikels over het geestelijk leven der kinderen (Uitg. Ploegsma, Zeist).
In het veertiendaagsch blad „Het Kind", redacteur Dr. J. H. Gunning (Uitg. Ploegsma, Zeist), in het weekblad „De Vrouw", redactrice Ida Heyermans (Uitg. Masereeuw en Bouten, Rotterdam), en in „School en Huis", weekblad van den Bond v. Ned. Ond., redacteur Th. Thijssen, worden ook allerlei schetsen over kinderen gepubliceerd.
Schreuder gaf in Zernike's „Paedagogisch Woordenboek" (Uitgever Wolters, Groningen) een zeer degelijk en belangrijk hoofdstuk over Kinderstudie.
296











De meisjes zijn thuis onhandelbaar, betweterig, onverschillig, brutaal; een wat te goedige en slappe moeder heeft er heel wat mee te stellen; en op school kunnen ze bij een minder goeden onderwijzer tergend tegen elkaar zitten te lachen en teekens maken, heel giftig antwoorden bij een berisping, en opzettelijk scènes uitlokken.
. Onder den invloed van allerlei prikkellectuur worden door jongens soms plannen beraamd en ten uitvoer gebracht, om het ouderlijk huis te ontvluchten, en gewapend de wereld in te trekken. Al spoedig komen ze van den slecht voorbereiden tocht berooid weer thuis.
Een eigenaardig verschijnsel is de afstootende verhouding in deze jaren tusschen de twee geslachten, 't Is op de gemengde scholen een voortdurend tergen van elkaar.
Voor de wetenschap bestaat nog weinig spontane belangstelling, maar de oordeelskracht wordt grooter. En onder tactvolle, strenge leiding, die vooral in deze jaren zoo heilzaam is, kan er heel wat worden verwerkt, juist doordat er een overmaat van energie is. Natuurkundige wetten kunnen worden begrepen; de denksommen zijn niet meer te moeilijk; de abstracties van de wiskunde gaan echter voor de meesten nog te hoog, vandaar ook het groote aantal onvoldoenden voor dit vak op de H. B. S. Ook uit de geschiedenis en de aardrijkskunde kan men wat moeilijker gedeelten nemen.
OVERGANGSJAREN
De overgang van kind tot volwassene is niet alleen lichamelijk maar ook geestelijk een groote omwenteling. ,
Het denken neemt een heele vlucht, doordat het logisch en critisch inzicht ontwaakt, het begrip van abstractie helder wordt, en de phantasie in verband daarmee ook een nieuwen opbloei heeft.
Er komt besef van causalen samenhang, van historische ontwikkeling, van hypothesen. Verschillende leerlingen, die 281



tot 15 a 16 jaar erg tobden met de wiskunde, kunnen nu vrij goed meekomen.
Ook ontstaat nu vooral de belangstelling voor de wetenschap, die bij sommigen zelfs tot een geestelijken honger wordt. Het komt voor, meer bij jongens dan bij meisjes, dat er heel wat buiten de taak van den leeraar om wordt gedaan voor enkele vakken.
En niet alles wordt maar voetstoots van den docent aangenomen; er komen vragen en critische opmerkingen, die van eigen nadenken getuigen.
Omstreeks 15 jaar blijkt ook meer en meer, of iemand vooral literair dan wel mathematisch is aangelegd. Meisjes zijn meestal beter voor de talen, jongens voor de wiskundige vakken. Meisjes studeeren meer uit plicht, jongens voelen meer voor de studie; meisjes zijn meer regelmatig ijverig, jongens hebben meer buien van luiheid en vlijt.
De vooruitgang in het denken heeft ook gevolgen voor het godsdienstig leven. Het is nu mogelijk, zich een g e e s t e1 ij k e n God te denken; waardoor velen weer geloovig worden. Maar ook werkt voortdurend de verstandelijke critiek. Er wordt dieper over het geloof nagedacht; vele jongelui zouden heel wat meer van de catechisatie profiteeren, als de geestelijke die critiek liet spreken, en dan zijn standpunt daartegenover met den gloed zijner overtuiging verdedigde. Het nadenken brengt tot onderzoek, en zoo zijn de spiritistische séances onder de opgroeiende jeugd niet zeldzaam.
De phantasie brengt tot scheppen; de eerste gedichten, novellen, composities, schilderstukken en boetseerproducten van eigen vinding ontstaan. Heel vaak herkent men nog daarin de onbewuste nabootsing van groote meesters, maar toch ook iets oorspronkelijks. Er wordt in den beginne meer weemoedigs dan vroolijks gemaakt.
Er komt een neiging tot filosofeeren over allerlei diepzinnige kwesties; er is een zekere behoefte, om te debatteeren over maatschappelijke, politieke en wijsgeerige vraagstukken, om zoo het logisch redeneeren te oefenen. En
282



met groote zelfoverschatting worden de problemen opgelost.
Ook de meeningen van ouders en opvoeders worden getoetst aan de nieuwere opvattingen, en vaak onbekookt veroordeeld, of medelijdend vergoelijkt.
Het aandoeningsleven wordt verrijkt met een nieuwen factor, de gevoelens van liefde. Verder worden de godsdienstige behoeften veel grooter, en beginnen ze veel meer voor de schoonheden in de kunst te voelen. Het altru ï s m e ontwaakt, en de groote voldoening over de toewijding voor anderen maakt hen gelukkig.
Ze worden dus als *t ware bestormd met aandoeningen en dat maakt hen onevenwichtig; ze kunnen dat niet alles zoo dadelijk verwerken. Daardoor worden we verrast door allerlei uitersten. Nu eens dolzinnig lachen om allerlei niemendalletjes, dan weer diep in den put en neerslachtig; er is soms een onberedeneerde weemoed, die zich in stilte in een huilbuitje moet uiten, en dan weer een jubelende stemming, waarin men de heele wereld zou willen omarmen. Nu eens grof egoïsme, dan weer een heel mooie, opofferende daad. Den eenen dag een medelijdend glimlachje om de bekrompen ideeën van de ouders, den anderen een diep besef van hun goedheid en eigen tekortkoming. Een tijdlang hooge en reine idealen, dan plotseling het afzakken naar 't slechte, en diep mistroostig over eigen zwakheid.
Gevoelige naturen kunnen, als ze op 14 k 15 jarigen leeftijd van huis moeten, heel erg lijden onder heimwee; het is een haast niet te beschrijven smart.
De liefde richt zich niet altijd op iemand van *t andere geslacht of op een van denzelfden leeftijd. Meermalen komt een dweepende vereering van een jongen voor een vriend, van een meisje voor een vriendin voor; meisjes zijn ook verliefd op leeraressen of leeraren. En dit is dan geen zinnelijke maar louter een geestelijke, op hoogachting en — dikwijls overschatte — karakterbewondering berustend.
Ook de liefde van meisjes en jongens onder elkaar is meest van zinnelijke elementen vrij, dus niet zoo gevaarlijk 263



als veel ouders wel vreezen. Heel vaak houdt deze liefde een jongeling op het goede pad, en spoort hem tot hard werken aan.
De belangstelling voor het andere geslacht doet meer aandacht wijden aan eigen uiterlijk. De spiegel komt in eere, en bij den kapper komen de jongelui met persoonlijke wenschen. Er wordt veel zorg aan de kleeding besteed, waarbij er vooral ook naar wordt gestreefd, om er niet meer als een kind uit te zien. Men begint te voelen voor beleefde manieren. De meisjes worden vaak behaagziek en beginnen te coquetteeren. Ze droomen over beminnen en bemind worden, over gearmd met een verloofde wandelen, over liefkoozen. .Zij bewegen zich veel gemakkelijker dan de jongelingen, die vaak een verlegen figuur slaan.
De valsche schaamte speelt in de eerste jaren een groote rol; menige 15-jarige schaamt zich diep, als moeder hem ten aanschouwe van zijn makkers een zoen geeft; en de vrees van te worden uitgelachen, weerhoudt ook veel meisjes van liefkoozingen jegens ouders, die ze later heel gewoon vinden.
Het graag volwassen willen zijn uit zich ook in het houden van vergaderingen en bestuurtje spelen. O het is zoo'n voldoening als de 16 of 17-jarige president van de club is geworden. Ook in 't geheim worden vereenigingen georganiseerd en krantjes geschreven, waarin de literairen hun eerste proeven ten beste geven, en met een goedkoope, geestige spot in kreupelrijmen en tooneelstukken de leeraren in 't zonnetje zetten.
Het staat ook „groot", zich in onderling gesprek met krachttermen en een jargon, dat in de huiskamer van de beschaafde gezinnen veelal zorgvuldig achterwege blijft, over de gebreken der docenten te uiten.
Dat de tekortkomingen der ouders meer en meer worden ingezien, is oorzaak, dat deze meestal niet meer als de idealen kunnen gelden, waarnaar de jongelui zelf streven. Er is behoefte aan een hoogste voorbeeld van goedheid, reinheid en rechtvaardigheid, waarnaar ze zich kunnen richten. Ze beseffen, dat ze zich een zelfstandige positie in de wereld
284



moeten veroveren. Ze willen ook graag het goede, maar ze voelen nog zoo vaak hun zwakheid en tekort schietende krachten. En daarom grijpen ze gaarne den steun aan van een goddelijke macht, die ze zich nu als een geest kunnen denken. Het geloof heeft heel wat jongelui over de moeilijkheden van deze jaren heen geholpen. De godsdienstige liederen, die in meisjesvereenigingen worden gezongen, voldoen aan een levendige behoefte, en zijn een groote aantrekkelijkheid van haar bijeenkomsten. Het komt voor, dat meisjes het jong sterven als iets moois beschouwen, en verlangen naar de hemelsche zaligheden.
Een tactvol en geliefd geestelijke kan, evenals een hooggeschatte docent, zeer veel doen, om de hooge idealen te laten nastreven. Maar helaas kan een slechte omgeving ook gemakkelijk naar het verlokkende der zonde voeren; de phantasie maakt van het sexueele vaak een zinnenbekorende onwerkelijkheid, en vele jongelui laten zich verleiden tot het slechte.
Er komt belangstelling voor mooie muziek; op volksconcerten ziet men veel studeerende jongelui. Ook mooie schilderijen en natuurschoon leeren ze bewonderen.
In deze jaren brengt het gevoel voor recht menigeen tot sympathiegevoelens voor de zwoegers van den arbeid, die liet mooie van het leven zoo weinig kunnen genieten. En daardoor ontstaat de vroege overtuiging op politiek gebied, die soms blijft, doch dikwijls later zich nog weer wijzigt onder den invloed van levenservaring en ook wel van minder mooie motieven.
Ook de geheelonthouding heeft onder de jongeren warme aanhangers; zij willen zoo graag meehelpen, om een betere en mooiere wereld te krijgen; en hun warm gevoel brengt hen wel eens tot wat ontactische en onbesuisde propaganda.
Meisjes zijn meer prikkelbaar en lichtgeraakt dan jongens; ze toonen een grootere gevoeligheid voor berisping in ironischen vorm; ze reageeren op afkeurende opmerkingen vaker met schreien of mokken, en op domheden, die ze hebben begaan, met ontstemming of moedeloosheid. Ze blij /en veel zeldzamer
285



onverschillig, en toonen zich voor een examen meer bezorgd en angstig, gedurende 't examen meer nerveus.
Door de coëducatie gaat de ridderlijke vereering van de jongens voor de meisjes voor een groot deel verloren; en de meisjes worden er heel wat ruwer door. Men ergert zich steeds, als men de schooljeugd gezamenlijk in den trein ziet reizen, waar zich heel wat onbehoorlijkheden afspelen.
Het wilsleven wordt in de overgangsjaren veel sterker. Wel schieten de krachten nog vaak te kort, maar ze bereiken onder goede leiding toch ook heel wat.
Het gelukt hun nu, als ze niet best in 't een of andere vak zijn, in school de willekeurige opmerkzaamheid te betrachten. Ze kunnen ook voor de niet geliefde vakken hun taak volbrengen. Ze toonen zich ijverige propagandisten voor beginselen, die ze mooi vinden.
In school durven ze tegen een minder goeden leeraar op te treden, en openlijk verzet te plegen. En wanneer ze in hun goed recht zijn, dan laten ze zich soms liever van de school sturen dan onrechtvaardig strafwerk te maken.
Ook bij de wedstrijden op 't gebied van sport blijkt de wilskracht; het trainen, het zich voegen naar elkaar, het zorgen voor beschikbaren oefeningstijd, het vergt allemaal veel van hun energie.
Bij 't pianospelen werken ze met taaie volharding nu de saaie technische oefeningen door, omdat ze beseffen, dat ze er veel nut van zullen hebben.
Het is in deze jaren, dat de karakterontplooiïng zich voltrekt; en zoo zullen we dus hier al de actie ven van de passieven, de volhouders in het willen van de spoedig weer opgevenden kunnen onderscheiden. De secundaire functie, de nawerking van het vroegere, begint al meer en meer een rol te spelen bij de eene groep, terwijl de andere veel meer onder den indruk van het oogenblik handelt.
De 21 -jarigen zijn nog niet de bezonkenen; meer ervaring maakt hen eerst tot persoonlijkheden. Er moet nog een nieuwe 7-jarige periode verloopen, vóór hun karakter meer vast staat.
286