107© ' | C5
3De «5etlex>tntj bet
Coonfunst







8







EERSTE UITVOERING
VAN OUD-NEDERLANDSCHE TOONKUNSTWERKEN VAN DE VROEGE MIDDELEEUWEN TOT HET EINDE DER ZESTIENDE EEUW, MET GEBRUIKMAKING DER OORSPRONKELIJKE SPEELTUIGEN EN GELIJKTIJDIGE VERTOONING VAN LICHTBEELDEN UIT DE TOONKUNSTBEOEFENING VAN DIT TIJDPERK NAAR KOSTBARE VERLICHTE HANDSCHRIFTEN, SCHILDER- EN BEELDHOUWWERK, EN7
*s GRAVENHAGE Grootc Zaal van het Koninklijk
Muziek-Konservatorium, DINSDAG 6 JANUARI 1920
UTRECHT, Grootc Zaal van het Park Tivoli DONDERDAG 8 JANUARI 1920
KLOKSLAG 8 UUR 'S AVONDS



beschermend eeregenootschap.
Dr D F SCHEURLEER. Eerevoorzitter.
Dr' P.' VAN ANROOY.
ANTON AVERKAMP.
Dr. A. W. BYVANK.
Prof. Dr. W. CALAND.
HUBERT CUYPERS.
Mr. M. J. DUPARC.
KoFd?f. É A-A-FRANTZEN.
KCVH CRAAF VAN HOGENDORP.
Pater DP^ILIANUS HUIGENS O.F.M. .
ftScTw. P. H JANSEN.
£ËS S: 1 w^IIrnkamp.
Dr H 1. KIEWIT DE JONGE. Dr' W. P. C. KNUTTEL. Ut. A. J. LABOUCHÈRE. Mevroui TH. VAN LOON-Egidius. S. VAN MILLIGEN. Professor Dr. T. W. MULLER. Mt Dr. S. MULLER Fz. WOUTER NIJHOFF.
Professor Dr. A. A. NIJLAND.
M. VAN NOTTEN.
Prof Dr. O. OPPERMANN.
Prof. Dr. S. J. ^OVINK.
ij1' \ A W POSTHUMUS MEYJES—Star Numan. p5££ i>: HUGO RIEMANN (+)• Thr B W F- VAN RIEMSDIJK. Mgr j. A. £ VAN SCHAIK. GEORG SCHMITT.
èRC0BLa?onSWEÈRTS DE LANDAS WYBORGH.
Prof Dr. G. C. N. DE VOOY&. BERNHARD ZWEERS.



MEDEWERKENDEN.
Bertha Reeser, Sopraan Aennchen Perizonius, Sopraan Jacoba Repelaer van Driel, Alt Nora Rijckoord, Alt Margarete Wirth-Schmitt, Alt
ZANG.
Frans Andreoll, Tenor C J. van der Weyden, Tenor Bram van der Stap, Bas Jan Spoel, Bas
SPEL.
Me). J. Stortenbeker, Rebebe en
discant-viola
Mej. H. van den Burg, Kleine vedel en discant-viola Jan Marinus, Discant-viola Ernst Völlmar, Discant-viola M. L. Spier, Groote vedel en alt-viola Me). G. van de Wal, Rotte en
alt-knieviola Me). Frida Middelbeek, Tenorknieviola
I. Bachrach, Tenor-knieviola H. Noordhof, Lirone en
trompet-marijn Th. Kneiffer, Bas-viola en
trompet-marijn Mevr. Margarete Wirth-Schmitt,
Discant-luit en theorbe Me). Francien van Rennes, Theorbe A. Murkens, Salterie, giteerne, cister Mevr. A. C. Engelkens-Benfer,
Sitole en pandurina Mevr. Rosa Spier, Groote Harp Mej. Bep Hekker, Kleine Harp E. van Beynum, Klavecimbaal en
virginaal
K. G. Schiefer, Hakbord, keteltrommels D. van Vöorthuysen, Stroovedel,
bonghe, trommel, triangel Mevr. D. Blomberg-Hermans,
Discant-bekfluit Mevr. ). S. Milo-v. d. Bas,
alt- en tenor-bekfluit A. Best, Dwarsfluit en tenor-bekfluit Dr. E. Arrias, Tenor-bekfluit L. F. van Rooy, Discant-Schalmei J. H. Stotijn, Alt-Schalmei (bomhard) C. J. van Heijst, Bas-bomhard
(fagot)
J. Corbet, Bossine en discant-cornet H. J. de Beer, Alt-sackebos en
alt-cornet H. Optenberg, Schuiftrompet J. H. van Eeden, Alt-bazuin C Hellings, Tenor-bazuin L. W. Schweitzer, Bas-sackebos,
tenor-cornet en bas-bazuin J. A. de Zwaan, Groote orgel en
handorgeltje
A. G. Venderbos, Orgel
onder leiding van Professor Dr. HERMAN WIRTH.
De speeltuigen zijn afkomstig uit het Nederlandsen Museum voor Geschiedenis en Kunst en de verzamelingen van Dr. D. F. SCHEURLEER en Prof. Dr. H. WIRTH.
De zaal blijft gedurende de geheele uitvoering donker. Duur der uitvoering twee uur.



SPELWIJZER.
MIDDELEEUWEN.
Nr la „Het Hildebrandslied" (X<k eeuw), voor enkele zangstem, tweestemmig koor met begeleiding van strijk-rotte en harp.
Nr lb „Het daghet in den oosten" (omstreeks 1200), beurtzang voor drie stemmen met beurtbegeleiding van dwarsfluit, rebebe, kleine vedel, groote vedel, sitole en harp.
Nr. 2. Twee danswijzen (omstreeks 1300):
a „lek sach den mey met bloemen bevaen beurtspel voor schalmeien, cornet en rebebe, kleine vedel, groote vedel, salterie, bonghe en handorgeltje.
b. „Die molen van Parijs", voor mandora, stroovedel, giteerne, hakbord, groote vedel en handorgeltje.
XV** EEUW.
Nr 3a. „Het is een dach der vrolicheit", voor tweestemmig vrouwenkoor met begeleiding van twee diskant-viola s, tenor-knieviola, harp en orgel.



VOLGORDE DER VERTOONDE LICHTBEELDEN.
De lichtbeelden werden grootendeels vervaardigd door Mevrouw MARGARETE WIRTH—Schmitt, naar eigen opnamen van haar zelf en Prof. Dr. WIRTH. De met een *) gemerkte zijn in kleuren. De vertooning geschiedt op een drie-luikscherm: (I) is het linker, (r) het rechter doek, (m) het middeldoek. Links en rechts van den toeschouwer uit gezien.
De prent op den omslag van ons spelwijzer- en tekstboekje stelt een der spelende engelen op de relikwieënkast van de H. Ursula te Brugge voor, van de hand van Hans Memling.
Bij Nr. la. „Strijk-rotte-speler". Ivoren snijwerk op den band van het Psalterium van Lotharius (IX—XI eeuw).
F. Hoffmann Fallersleben: „Oud-Germaansche landschappen" (1. en r.)
E. Vital Schmitt: „Hildebrant en Hadubrant" (m.)
Bij Nr. lb. Titelblad van de „Souter Liedekens", Thantwerpen Symon Cock 1540 (1); fol. III „Het daghet in den Oosten (m) (Bibliotheek Scheurleer); Titelblad van „Een schoon liedekens Boeck", Antwerpen (r). Beeltenis van Heinrich van Veldeke. „Meister Heinrich Vrouwenlob en zijne speellieden" (Manessische Liederhandschrift) *). „Spelevaren" (z.g. Getidenboek van Hennessy) *),
Bij Nr. 2a. „Reidans" (Roman de la Rose) (1) *).
„Harp-, vedel- en giteernespelera" (Psalterium van Peterborough) (m) *).
„Reidans" (Burg Runkelstein, Tirol) (r) *).
Bij Nr. 2b. „Reidans" (Manessische Liederhandschrift (1) *).
„Vedelaar en zanger met handorgeltje" (Gorleston Psalter) (m) *).
„Spincamer" (Miniatuur uit de „Civitas Dei" van S. Augustinus omstreeks 1365, Museum MeermannoWestrenianum) (r) *).
Bij Nr. 3a. Hubert en Jan van Eyck (omstr. 1370«—• 1426 en omstr. 1390—1441): „Zingende engelen" (1) en „Spelende engelen" (r) uit „De Aanbidding van het Lam" *).
„Maria met het Kindeke", z.g. „Madonna van Lucca" (m) *).



Nr. 3b. „In dalei iubilo":
I. eerste wijs, eerste strophe voor enkele stem met begeleiding van alt-schalmei en harp;
Ik tweede wijs, tweede strophe voor enkele stem met begeleiding van twee schalmeien, altviola, luit, klavikord en hakbord.
Nr. 4. Guillaume Dufay (1400—27 November 1474): Twee fragmenten uit de missa „Se la face ay pale".
a. „Et in terra", voor twee hooge vrouwenstemmen met begeleiding van armviola's, twee trompet-marijns, twee luiten, twee harpen, hakbord en orgel;
b. „Osanna", voor eenstemmig koor met begeleiding van twee schalmeien, bossine, twee sackebossen, diskantviola's en knieviola's, salterie, luit, twee harpen, twee trompet-marijns, triangel en orgel.
OVERGANG XVde-XVI<fc EEUW. Nr. 5. Anton Brumel: „Agnus Dei" uit de missa „De Beata Virgine", voor dubbel zangkwartet begeleid door koren van belcfluit*»» arm- en knie-viola's, bossine en sackebossen, rebebe, quinterne, salterie, hakbord, twee luiten, twee harpen, triangel en orgel.
Nr. 6. Joosken van der Weyden (Joskin Despres) (omstreeks 1450—27 Augustus 1521): a. „La Deploration de Iohan. Okeghem", voor eenstemmig koor en zangkwartet, begeleid door drie cornetten, twee bazuinen, twee luiten, virginaal, keteltrommels en orgel.
Nr. 6b. „Stabat Mater" (Pars I), voor enkele hooge vrouwenstem met begeleiding van een alt-knieviola, twee tenorknieviola's, een tenor-bekfluit en een diskant-luit.



Bij Nr. 3b. I „In duld iubilo", blad uit een XVde-eeuwsch geestelijk liederenhandschrift.
„Aanbidding", Miniatuur uit het Breviarium van Maria van Bourgondie. *) Bij Nr. 3b. II. Tilman Riemenschneider t (omstr. 1460—1531) „Zingende en spelende Herders" (1). „Maria met orgeltje" (Onbekende Vlaamsche meester) (m).
„Herder met spelende engelen" (Noord-Nederlandsche meester midden XV<*e eeuw. Rijksmuseum) (r). Bij Nr. 4a. Hubert van Eyckt „Zingende en spelende engelen" (1. en r.) *)
„God Vader op den troon" (m) *), uit de „Triomph -der Kerk".
Bij Nr. 4b. Hans Memling (omstreeks 1430—1494): „Spelende engelen" (1. en r.) en „Christus met zingende engelen" (m) *), het z.g. „Drieluik van Najera".
Bty Nr. 5. Drie verlichte Nederlandsche toonkunsthandschriften: Liederenalbum vm Margareta van Oostenrijk (foL 2 met beeltenis en wapens van Margareta (1)*); „Mathias Corvinus-BijbeT. (fol. 198 (eind XVde eeuw) (m) *); „Liber nüssarum Petri de la Rue" (Pieter van der Straeten), (fok? 2 met beeltenis van Jan III, Koning van Portugal, en Calharina van Oostenrijk (r) *). Hans Mending t „De Hemelspoort met zingende en spelende engelen" uit „Het Laatste Oordeel". Hans Memling t „Engel met salterie" (1); „Engel met handorgeltje" (m); „Engel met viofe" (r) *), van het relikwieënschrijn der H. Ursula.
Bij Nr. 6a. Beeltenis van Joosken van der Weyden (Josquinus Pratensis).
Tenorstem van de „Deploration de Johan. Okeghem". Hans Burgkmair (1473—1531): „Uitvaart" uit den „Weisskunig".
Hubert van Eyck (?): „Doodenmis" (Milaansche Getidenboek).
„Doodenmis en grafwijding" (Brevarium Grimani) *). Bij Nr. 6b. Titelblad van den „Hortus Musarum" van Phalesius, Leuven 1563 (m) en de luitpartij (1) en superiuspartij (r) van het „Stabat Mater" (Universiteitsbibliotheek Utrecht).
Rogier van der Weyden (1400—1464): „Kruisafneming".



Nr. 6c. „Mille Regrets",
I. als „Chanson" voor zangkwartet met begeleiding van een dwarsfluit en luit;
Nr. 6c. II. als „Pavane" voor beurtspel van een koor van bomharden, cornetten, trompetten en bazuinen met trommel, en een koor van arm- en knieviola's, luiten en klavecimbaal.
Nr. 6d. Clemens Jannekin (Jannequin): Marsch en Pavane naar de „Bataille de Marignano" (1515), voor twee fluiten, twee bomharden, twee cornetten, klaroen, drie bazuinen, trommel en keteltrommels.
XVIde EEUW.
Nr. 7a. Adriaen Willaert (omstreeks 1480—7 December 1562): „Gloria", fragment uit „Psalmus IV", voor twee gemengde koren met begeleiding van koren van trompetten, bazuinen, keteltrommels en orgel, en koren van fluiten, bomharden, arm- en knieviola's, pandurina, cister, twee theorben, twee harpen, klavecimbaal, triangel en orgel.
Nr. 7b. Jacob Buus: „Ricercar prima" (1547), voor vier knieviola's en orgel.
Nr. 7c. Roland van Lattre (Orlandus Lassus) (1522—14 Juni 1594); Motette „Laudant Deum", voor dubbel zangkwartet met begeleiding van drie cornetten, een tenorbazuin, koor van viola's, twee luiten, een harp en orgel.



Bij Nr. 6c. I. Meester der vrouwelijke halffiguren: „Eleonore van Oostenrijk klavikord spelend" (r) en „Luitspeelster" (1); Beeltenis van Keizer Maximiliaan (m). Meester der vrouwelijke halffiguren: „Huismuziek".
Bij Nr. 6c. II. Titelblad van het „Derde musyck boexken", Antwerpen, Tielman Susato, 1551. „Dansfeest in Augsburg" (Onbekend meester omstr. 1550) (m).
Albrecht Dürer (1471—1528): „De stadspijpers van Nürnberg". (r).
Paolo Veronese (1528-1590)» „Bruiloftsspeellieden" (1). Heinrich Aldegrever (1502—omstr. 1995): „De bruiloftsdans".
Bij Nr. 6d. Hans Burgkmair: Rijkstrompetters, Bourgondische pijpers en banierdragers uit den "Triumphzug Maximilians".
Bij Nr. 7a. Beeltenis van Adriaen Willaert.
Ommegang voor San Marco.
Adriaen Collaert: „Plechtige mis met dubbel koor en instrumentenbegeleiding.
Bij Nr. 7b. Titelblad der „Intabolatura d'Organa di M. Giacques Buus", Venetia Antonio Gardane, 1549 (1). Eerste bladzijde „Ricercar prima" (r). Koor van San Marco (m). Carlo Dolci (1616—1686) „De H. Caecillia". *)
Bij Nr. 7c. Johannes Sadeleer (1550—1610): Beeltenis van Roland van Lattre (Orlandus Lassus) „aetatis suae LXI, anno Domini 1293, obiit anno 94". Johannes Sadeleer en Peter de Witte, gen. Candidus (1548—1628): „Psalm CXLVÏII" met vierstemmige toonzetting van Orlandus Lassus. Hans Mielich: „Hofconcert der „Cantorei" van Orlandus Lassus voor Hertog Albrecht V van Beieren, alt afbeeldingen in de „Boetpsalmen" van Lassus, (1565—1570),



Nr. 8. Tielman Susato (gest. na 1560): „Maria tzaert", voor enkele mannenstem met begeleiding van een alt-viola, een tenor-knieviola en theorbe.
Nr. 9a. Philips van den Berghe (Philippus de Monte (1521 — 4 Juli 1603):
a. „Reviens vers moi", Madrigaal voor vijf stemmen met begeleiding van luit en virginaal;
Nr. 9. b. „Agnus Dei" uit de „Missa super Reviens vers moi", voor enkel en dubbel zangkwartet zonder begeleiding.
Nr. 10. „Doodendans", voor enkele stem, enkel en dubbel zangkwartet met begeleiding van lirone, koor van fluiten, bomharden, cornetten, trompetten, bazuinen, arm- en knie-viola's, pandurina, diskant-luit en twee theorben, twee harpen, klavecimbaal, stroovedel, hakbord, keteltrommels en twee orgels.



Bij Nr. 8. Titelblad van „Het vierde musyck boexken mit dry parthien" $öuter Liedekens). Tantwerpen, Tielman Susato 1556. (1).
Titelblad van „Een devoot ende Profitelyek Boecxken". Antwerpen Symon Cock. 1539 (Stedelijke Boekerij Haarlem), (r).
„Tielman Susato voor Maria van Hongarije" (Houtsnede XVIde eeuw), (m).
Gerard Davidt (omstr. 1460—1523). „De Aanbidding van het Kind".
Bij Nr. 9a. Raphael Sadeleer (1556—1116): Beeltenis van Philips van den Berghe (Philippus de Monte), „aetatis suae LXXII, anno Domini 1594". Band van het „Liber octo missarum" (Bibl. Konservatorium Brussel) (m) *); „Reviens vers moi" (Cantus en Tenor I (1) en „Agnus Dei" (Tenor en Bassus) (r). Nederlandsen Meester (1561): „Huismuziek".
Bij Nr. 9b. Quinten Massys (1466—1530): „Treurende Magdalena" *).
Bij Nr. 10. Hans Holbein (1497—1543): „Doodendans"
1. „Die Wapen dess Thotss"
2. „Die Hertzoginn" (Dood met groote armvedel)
3. „Der Altman" (Dood met hakbord)
4. „Der Kramer" (Dood met trompet marijn)
5. „Der Pfarrherr"
6. „Der Thumherr"
7. „Dass Altweyb" (Dood met stroovedel)
8. „Die Edelfrau" (Dood met bonghe).
9. „Die Keyserinn".
10. „Der Ackermann" (1); 11). „Gebeyn aller Menschen" (Geraamten met klaroenen, bazuinen, kromhoorns, draailier en keteltrommels) (m); 12). „Das jung Kind" (r).
Alfred Rethel (1816—1859): „De klokkenluider"
(Der Tod als Freund).



Nr. h
TEKSTEN.
„HET HILDEBRANDSLffiD".
1) „lek wil te lande rijden'.
sprack meester Hillebrant,
„die mi den wech wil wijsen
te Barnen in dat lant.
si sijn mi onbekent gheweest • so menighen langhen dach:
in driendertich iaren
Vrou Goedele ick niet en sach."
2) „Wildy te lande rijden'.' sprack hertooch Abeloen. „ghi vinter op der mereken den ionghen helt is coen. ghi vinter op der mereken den ionghen Hillebrant: al quaemdi onder twaelven, van hem wort;ghi aengherandt!'
3) „Soude hi mi daer aenranden met eenen e velen moet? Ic doorhouwe hem sinen schilt, ten doet hem nemmermeer goetl Ick doorslae hem sinen schilt met eenen schermen slach. dat hijt sijn vrou moeder een iaer wel claghen mach!"
Nr. lb.
1)
„Het daghet in den Oosten, het lichtet overal; hoe luttel weet mijn liefken, och waer ick henen sal."
„HET DAGHET IN HET OOSTEN".
4)" „Ligdy in uws liefs armen? Bilo, ghi en segt niet waerl Gaet henen ter linde groene, Versleghen so leyt hi daer!"
2) „Och warent al mijn vrienden, dat mijn vianden sijn, ick voerde u uten lande, mijn lief, mijn minnekijn!"
4) Tots waer soudl mi voeren, stout ridder, wel gemeyt? ic ligge in myns liefs armkens met grooter waerdicheyt"
5) Tmeysken nam haren mantel ende si ghinc eenen ganck
al totter linde groene, daer si den dooden vant.
6) „Och lichdy hier verslaghen, die mi te troosten plach? Wat hebdy mi ghelaten
so menighen droeven dach."
Nr. 3a. „HET IS EEN DACH DER VROLICHEIT'
Het is een dach der vrolicheit in des conincx hove, want daer heeft een maechdelicheit ontfangen van groter love een kynt, dat is seer wonderlic . end altemael ghenuechelic nae synre menschelicheden, dat daar leyt ondachtelic end daer toe onbegripelic nae synre godlicheden.



Nr. 3b. JU DULCI
1) In dukl iubilo
singhet ende weest vro I
al onse hertenwonne
lelt in presepio,
dat lichtet als die sonne
in matris gremio
Ergo merito,
ergo merito,
des sullen alle herten
sweven in gaudio.
JUBILO".
2) Ubi sunt gaudia? nerghent anders waer dan daer die enghelen singhen nova tripudia.
daer hoort men snaren clinghen in regis curia. Eia qualia - so sijn die weelden daer! men leefter boven wesen Christi presentia. •
Nr. 4a. GUILLAUME DUFAY» „Et in terra'.
Et in terra pax hominibus bonae voluntatis.
Laudamus te, benedicimus te, adoramus te, glorificamus te. Amen.
Nr. 4b. GUILLAUME DUFAY* „Osanna".
Osanna in excelsis.
Nr. 5. ANTON BRUMEL» „Agnus Dei" uit de „Missa De Beata Virgine",
Agnus Dei/qui tollis peccata mundi, dona nobis pacem.
Nr. 6a. JOOSKEN VAN DER WEIJDEN (Joskin Despres):
„La Deploration de Iohan. Okeghem".
Nymphes des bois, deesses des fontaines, chantres expers de toutes nations, changez vos voix fort cleres et haultalnes en cris tranchantz et lamentations; car d'Attroppoz les molestations vostre Okeghem par sa rigueur attrape, le vray tresoir de musicque et chief d'oeuvre, qui de Tropos desormais plus neschappe. dont doumaige est que la terre le coeuvre.
Acoutrez vous d'abitz de dueil. Josquin, Brumel, Pierchon, Compere, et plorez grosses larmes dueil, perdu avez vostre bon pere!
Requiescat in pace. Amen.



Nr. 6b. JOOSKEN VAN DER WEYDEN t „Stabat Mater" (Pan I).
Stabat mater dolorosa iuxta crucem lacrimosa dum pendebat filius, cuiius animum gementem, contristantem et dolentem, pertransivit gladius. O quam tristis en afflicta fait illa benedicta, mater unigeniti, quae moerabat et dolebat ' jE&l et tremebat, dum videbat
nati poenas incliti. Quis est homo qui non fleret, Christi matrem si videret in tanto supplicio? Quis non posset contristari, piam matrem contemplari dolentem cum filio ? Pro peccatis suae gentis vidit suum dulcem natum morientem desolatum, dum emisit spiritum.
Nr. 6c. JOOSKEN VAN DER WEIJDENt „Mille Regrets".
Mille regrets de vous abandonner et d'elonger vostre fache amoureuse; j'ay si grand dueil et peine douloureuse, qu'on me verra en brief mes jours flnir.
Nr 7a. ADRIAAN WILLAERT t „Gloria".
Gloria patri et filio, et spiritui sanctl, slcut erat in principlo. et nunc et semper et in saecula saeculorum, amen.
Nr. 7c ROLAND VAN LATTRE (Orlandus Lassus): „Laudant Deum". Laudant Deum clthara chori vox tuba fldes cornu organa, Alleluia.



Nr. 8. TIELMAN SUSATO« „Maria tzaert".
Maria saert, van edelder aer
een rose boven doren,
du hebste met macht
wederom ghebracht,
dat langen tijt was verloren.
Doer Adams val hebt met ghewalt
Sinte Gabriel voersproken,
helpt, dat niet en wert gewroken
mijnre sonden schuit,
nu wert mijn hulp,
want gheen troost en is,
daer du niet en bist
bermherticheijt te verwerven.
In den lesten ent
u van mi niet .went,
als ic sal moeten sterven,
Nr. 9a. PHILIPS VAN DEN BERGHE» „Reviens vers moi".
Reviens vers moi, qui suis tant désolée. et tu verras 1'ennui et le tourment que j'ai souffert attendant longuement le tien retour, dont serai consolée.
Nr. 9b. PHILIPS VAN DEN BERGHE« „Agnus Dei" uit de
''**x~''^ „Missa super Reviens vers moi".
Agnus dei qui tollis peccata mundi, miserere nobis.
Nr. 10. „DOODENDANS".
1) Es ist nit allewege Pestabend; 2) Also ist allezeit nit Maie:
der Tod kömmt und bringt den Abend Wir müssem tanzen an dem Reihe,
und bindt uns mit einem festen Band, dasz uns der Maie wird entwandt,
dasz er uns bringe in das ander Land. und wir singen: „Fort in das ander Land"
3) Allweg mögen wir nit bleiben, der Tod will uns von hinnen treiben, noch morgen oder allzuhand — Gott weisz, wir müssen in das ander Land. Kyrie eleison.



DE BRONNEft
Het „Hildebrandslied".
„Een schoon liedekens boeck" Tantwerpen onder
Onser liever vrouwen toren tot Jan Roulans .. Int jaer MCCCC ende XLIIII (1544) Nr- 82. (Bilbiotheek Wolfenbuttel).
Wüs: „Bicinia, GaUica, Latina, Germanica" Wittembergae
apud Georgium Rhaw. 1545.1, Nr. 94. (Kgl Bibl. Berlijn).
Nr. lb. Het daghet in den oosten".
Tekst: „Een schoon liedekens Boeck" (zie boven), Nr. 73. „Een oudt liedeken".
Wijs: „Souter Liedekens Ghemaect ter eeren Gods op alle die
Psalmen van David" Gheprent Thantwerpen/op
die Lombarden veste/teghen die Gulden hant over/By mi Symon Cock. Anno MCCCCC ende XLI, den XII. in Junk) (1541), Psalm ^Bibliotheek Scheurleer) — en — „Het vierde musyck boexken mit dry parthien, waerinne begrepen syn die eerste XLI Psalmen van David gecomponeert by Jacobus Clemens non Papa, den Tenor altyt houdende die voise van gemeyne bekende liedekens
gedruckt Tantwerpen by Tielman Susato wonende
voer die nyeuwe waghe in den Cromhorn.... Anno MCCCCCLVI (1556), Psalm 4 (Kgl. Bibl. Berlijn).
Nr. 2. „Ick sach den mey met bloemen bevaen" en „Di molen van pariis".
Uit een handschrift der XV«k eeuw Nr. 12 en 7 (Universiteitsbibl. Praag) Ms. XI, E. 9).
Nr. 3a. „Het is een dach der vrolicheit".
Uit een handschrift der XVde eeuw, bl. XVIIIa K.K. Fideikommissbibl. Weenen).
Nr. 3b. In dulci iubilo".
Uit een liederenhandschrift der XVdeeeuw.bl. 13a (Kgl. Bibl. Berlijn Ms. germ. 8.190).
Nr. 4. Guillaume Dufayt Missa „Se la £ace ay pale".
Uit de z.g. „Trienter Codices", Codex Nr. 88, uitgegeven in de „Denkmaler der Tonkunst in Oesterreich, Deel VII.
Nr. la. Tekst:



Nr. 5. Aston Brnmelt Missa „De Beata Virgine".
Uit „Liber quindecim Missarum electarum quae per excellentissimos musicos compositae fuerunt.. edite per Andraem Antiquum... Rome Impresse Anno domini MDXVI (1516) (Kgl. Bibl. Berlijn).
Nr. 6a. Joosken van der Weyden t „La Deploration de Iohan. Okeghem".
Uit „Le septiesme Livre contenant vingt et quatre chansons a cinq et a six parties, composees par feu de bonne memoire et tres excellent en musique Josquin Des Pres.... Nouvellement imprime en Anvers lan de Grace Mille Cinq Cent XLV par Tylman Susato (1545). (Kgl. Bibl. Berlijn).
Nr. 6b. Joosken van der Weyden t „Stabat Mater".
De zang- en luitpartij zijn genomen uit „Horti musarum
secunda pars collectore Petro Phalesio. Lovanii apud
apud Phalesium bibliopolam iuratum MDLIII (1553)
(Umveriheitsbibl. Utrecht A. fol. JjJ),'!'
De overige speeltuigpartijen uit: „Liber selectarum can-
tionum quas vulgo mutetas appellant sex quinque et
quatuor vocum", gedrukt te Augsburg en uitgegeven
door Grimm und Wyrsung MDXX (1520) (Kgl. Bibl.
Berlijn).
Nr. 6c Joosken van der Weyden t „Mille Regrets".
Voor het „Chanson" (Nr. I.) werden de zangpartijen genomen uit:
„L'Unziesme Livre contenant vingt et neuf chansons amoureuses a quatre parties, propices a tous instrumentz... Nouvellement imprime en Anvers par Thielman Susato. . 1543 (Kgl. Bibl. Berlin).
De luitpartij werd genomen uit het „Luculentum Thea-
trum musicum... tum duobus testudinis ludenda 
ifZZS^ ex tyP°9raphis Petri Phalesii. . MDLXVHI (1568) (Universiteitsbibl. Utrecht en Bibl. Scheurleer). De „Pavane Mille Regrets" (Nr. II) werd ondeendaan: „Het derde musyck boecxken begrepen int ghetal onser nederduytscher spraken, daer inne begrepen syn aldrehande danserye, te wetens Basse dansen, Ronden, Allemaignien, Pavanen ende meer andere, mits oeck vyfthien nieuwe gaillarden, zeer lustich ende bequaem om spelen op alle musicale instrumenten, ghecomponeert ende naer dinstrumenten ghestelt d^Tielman Susato, Int iaer ons heere MDLI Q$Sl) Ghedruckt bij Tielman
/™t0o??n£nde voer * niewe wa9he In den Cromhorn. (Kkl. Bibl. Berlijn.)



Nr. 6d. Clemens Jannekint „La Bataille".
Uit „Het derde musyckboexken" (zie boven).
Nr. 7a: Adriaen Willaert s „Gloria" uit „Psalmus IV".
Uit „Thesaurus musicus continens selectissimas octo, septem, sex, quiaque et quatuor vocum Harmonias. tam a veteribus quam recentioribus SymphonistiSj compositas, et ad omnis generis instrumenta Musica accomodatas......
Noribergae.. Joannes Montanus 6 Ulricus Neuberus collegae... MDLXIIII (Kgl. Bibl. Berlijn).
Nr. 7b. Jacob Buust „Ricercar prima".
De viola-partijen zijn ontleend aan „Ricereari da cantare e suonare d'organo e altri stromenti. .. In Venetia appresso di Antonio Gardane 1547 (Hof- und Staatsbibl München). De orgelbewerking van Buus zelve : is genomen uit „Intabolatura d'Organo di Recercari di M. Giacques Buus Organista Dell' illustrissima Signoria di Venetia in San Marco. Nouamente stampata con caraten di stagno. Libro primo. In Venetia apresso di Antonio Gardane. 1549" (fragment van vier bladen) (Bibl. Conservatorium Brussel).
Nr. 7c. Orlandus Lassus* „Laudant Deum".
Op eene ets van Jos. Sadeleer, naar eene schilderij van Peter de Witte (Candidus);
.Psalm CXLVIII, Iuvenes et virgines cum iunioribus laudant nomen DomnÖKgl. Bibl. Brussel Prentenkabinet).
Nr. 8. Tielman Susato x „Maria tzaert".
Tekst- „Een devoot ende Profitelyck Boexken. - Gheprent in die triumphelike coofiBtadt van Antworpen/ op die Lombaerden veste/tegen die gulden hant over. By mi bimon Cock". im Nr. 137. (Stadsbibl. Haarlem).
Zetting van Susato*!* ..Het sevenste mu^ck boexken mit dry parthien. waerinne begrepen syr, XXIX psalmen van David... **.. gecomponeert bij Jacobus Qemens non Papa den Tenor altyt houdende de voise van gemeyne bekende liederen, seer lustich om «n8« leren gods. gedruckt Tantwerpen bi) Tielman Susato wonende voer die nyewe wafe4* den Cromhorn MCCCCCLVII (1557) (Kgl. Bibl. Berlijn).



Nr. 9. Philips van den Berghe: „Reviens vers moi" en Missa super Reviens vers moi".
Uit een handschrift van het einde der zestiende eeuw, bevattende acht missen van Philips van den Berghe voor vier, vijf en zes stemmen (Bibl. Konserv. Brussel).
Nr. 10. „Doodendans".
Uit A. von Haxthausen: Geistliche Volkslieder mir ihren ursprünglichen Weisen aus mündlicher Tradition und seltenen Gesangbüchern. Padérborn 1850. De tekst verschijnt het eerst in „Des Knaben Wunderhorn" (1808), volgens opgave van Clemens Brentano bewerkt naar een handschrift van 1477.



Aan de gunstige liefhebbers der edeldet Musycken, Thielman Susato.
Aleest so, dat ick binnen corten jaren herwarts, diversche stucken van Musycken, als missen, moteten ende sekere menichte van walschen liedekens (so eenen iegelijken wel kenlijck) in den druck heb laten uutgaen, so is nochtans altoos mijn sunderlinge voernemen geweest de edele hemelsche konst der musycken in onser nederlantscher moedertalen, oock in 't licht te brengene, gelijck deselve in de latijnsche, walsche ende italiaensche sprake, seere bekendt ende in allen landen uutgebreijdt is geworden. Ende om dit so eer so liever int werck te brengene, hebbic met grooter neersticheit tesamen ghebrocht de beste, constighste uutgelesenste liedekens, bij constighe meesters in onser moederspraken gecomposeert, die mij mogelijck sijn geweest te gecrijgene 
Biddende hier omme allen ende eenen iegelijcken van U, o ghij constighe geesten, tot musicale compositie lust hebbende, dat ghij U somtijts begeven wilt uwe konst te thoonene in liedekens, oft andere gelijcken stucken in rime, oft prose, geestelijck oft weerlijcke, op onze voorsz. nederlandsche moedertalen, ende mij die toe te schickenen om deselve tot uwer eeren ende gemeynen orboire in allen landen duer den druck uutgebreijdt te wordene . .
En waeromme en soudemen dat voortane niet also wel met gelijcker konst ende soeticheit in onser moederspraken connen gedoen, alsmen tot nu toe in latijnsche, walsche ende italiaensche sprake gedaen heeft? Is de konst ende soeticheit even gelijck, waerom sal men die meer om deene dan om dander sprake wille verachten? Laet ons dan voortane alle neerstichdjt doen om onse vaderlandsche musycke, die niet van minder konst ende soeticheit en is dan andere, allomme int openbaer ende gemdjn ghebruyck te brengene, gelijck andere tot nu toe gedaen hebben.
Hiermede sijt gode, alder konsten gevere, bevolen. Tantwerpen."
Voorrede van Tielman Susato in de Tenor-partij van „Het ierste musyck boeken mit vier partyen", Antwerpen 1551.



TOELICHTINGEN
Nr. Is. „Het Hildebrandslied".
Een dier oud-germaansche heldenliederen, door Karei den Groote ook in de Nederlanden verzameld en door zijnen zwakken zoon als afgodisch-heidensch vernietigd. In den volksmond voortlevend werd het in de zestiende eeuw, den bloei- en hoogtijd van het volkslied als kunsdied, gedrukt en zoo van den ondergang gered. Uit zijn zuiver epischen toon klinkt het diep tragische der Germaansche wereldbeschouwing, welke ook het oud-hoogduitsche fragment van het Hildebrandslied nog beheerscht. In den loop der middeleeuwen ontstaat dan onze tekst, waarin het tragische is verdwenen en aan dezen symbolischen tweekamp een verzoenende afloop werd gegeven.
De toestaneFVan onze uitvoering is zoodanig gedacht: een zanger zingt voor eene schare, die in den haar bekenden heldenzang steeds met de vaststaande wending „Eva" (d.w.z. zoo was het — zoo is het geschied) invalt als tweestemmig koor. De begeleiding vormen de oud-germaansche strijk-rotte en harp. De rottenbegeleiding staat door de stemming van het speeltuig in die merkwaardige quintenharmonieën, welke Wij ook weer vinden in het „organum" en andere diergelijke pogingen der toenmalige klooster-muziekgeleerden den meerstemmigen germaanschen volkszang in een systeem en in overeenstemming met hunne antieke toonkunsttheorieën te brengen.
Het middelste lichtbeeld van E. Vital Schmitt stelt dat oogenblik uit het oud-hoogduitsche gedicht voor, waar Hildebrand den armring op de zwaardpunt aan zijn zoon Hadubrant toereikt. F. Hoffman Fallersleben, de bekende landschapschilder en schepper der twee oud-germaansche landschappen (bladen uit een groote reeks) is de zoon van den bekenden Duitschen dichter en geleerde, aan wien Nederland de herleving der oud-vaderlandsche letterkunde en de eerste opstanding van ons oude bed heeft te danken.
Nr. lb. „Het daghet in den oosten".
Deze proeve van middeleeuwsch verhalend dicht behoort-tot de z.g. „Tageslieder" van het Minnezanger-tijdperlBBOenkbeeldig wordt hier Heinrich van Veldeke, onMP'i.imburger minnezanger, als de diektet-ianger vertoond. Tevens is dit lied een proeve van de gedramatiseerde ballade, een der oud-germaansche bronnen voor de ontwikkeling der gedramatiseerde handeling. De personen, die zelf sprekend in het lied optreden, worden ook door beurtelings zuigende vertolkenden voorgesteld: de ridder, de jonkvrouw en de verhaler.
Als begeleiding zijn ook beurtelings de verschillende speeltuigen van dien tijd gebruikt: de dwarsfluit de kleine en groote vedel, beide uit de strijkrotte ontstaan. Het is vooral de groote vedel, die als het klassieke begeleidingsspeeltuig van den hoofdschen minnezang optreedt en de rebebe verdringt!: de rebebe en



sitolc beide uit de kleine oud-germaansche stafluit ontwikkeldt waarvan het eers e een gestreken speeltuig, het tweede een me een veeren pennetje getokkeld luitje is. de voorlooper der latere nSddeleeuwsche luiien welke tot het einde der 15de eeuw met een dergelijk pennetje worden geslagen.
Als proeve dier verloren hoogstaande speelmanskunst werd de driestemmige zetting door mij geschreven, met gebrudanaking, der „nieuwerwetsche" zetting van Jacob Clemens genoemd non Papa üit de Souterliedekens (1556, vgl. de bronnenopgave onder Nr. lb).
Nr. 2. Twee oud-Nederlandsche danswijzen,
uit den tijd van het ontstaan der nieuwe kunst" (ars nova). Hiermede wordt de vrijere ontwikkeling der toonzetting aangeduid, welke Omstreeks het begin der M^**^™óri«&n. Noord-Frankrijk en Opper-Italie inzet. Een zelfstandig gevonden wijs als bovenstem, begeleid door een harmonische grondstem Het door speeltuigen begeleidde lied der minnestreelen wordt kunstvorm en de rol der speeltuigen wordt eene zelfstandige en belangrijke, terwijl dienovereenkomstig het gemeten^notenschrift zich begint te volmaken (mensuraalnotatie) en de rhythmiek door invloed der speelmanskunst zich bevrijdt van de starre banden
^StSS^S Praagscne handschrift, uit den tijd van den Nederlandschen muziekgeleerde Hendrik van Zeeland, is tweestemmig: een levendige bovenstem als eigenlijke wijze en een in rustiae beweging begeleidende benedenstem als harmonisch grondgdS Volgens9 het gebruik der hooge spedmanskunst van dien tijd werd door mij een tweede bovenstem in natuurlijke nabootsing van £ eerste, er aan toegevoegd. Het zijn beide reidansen van reeds sprekend speeltuigaardigen aanleg: ^ tweede is zelfs een een der oudste voorbeelden van z.g. programma-muziek, een echte SchU^e?' van dien tijd, dien men ook in Italiaansche en Fransche
handschriften weer vindt. u-kk,,,, hier
Ick sach den mey met bloemen bevaen . Wij hebben hier de"reeds vaststaande driestemmige dansmuziek-bezetting van. twee schalmeien met een grondspeeltuig. bas-schalmei (bomhard) oi corneT (zink). de oud-germaansche houten hoorn, of later sackebos (schuiftrompet in S-vorm). Deze groep wüaelt in beurtspel af met eenTtweede bestaande uit de rebebe, welke in den minnezangerm in ongenade was gevallen, de kleine en groote vedel, de salSSe ee^soort zither met pennetje gespeeld. Beide ^oep^ worden bege eid door de met één stok geslagen bonghe, eeri klem handïommeltje, en het handorgeltje, bet z.g. portetief. Het portaüef heeft slechts één register; de pijpen beantwoorden aan onze hS ge principaalstemmen. De toetsen staan in rechtstreeksche verbmd ng met de pijpen hebben abstracten noch wellen. De windlade bevindt zich dadelijk onder de toetsen, de canceüen worden door de toetsen door middel van „ttooters geopend.



In 2b. „Die molen van Parijs" treden de tokkel- en slagspeeltuigen van dien tijd op en wel de madora, een slanker vorm van viersnarig diskantluitje, voorlooper der mandoline; de giteerne (quinterne), een uit de groote oud-germaansche stafluit ontstaan tokkelspeeltuig, meestal enkelkorig, voorlooper der latere cister (cither); het met stokje geslagen hackeberd (hakbord), een grooter vorm der salterie, van denzelfden oorsprong als de hommels (noordsche balken) en trompet-marijns, nml. afstammend van de stafluiten met klankbord, die of werden gestreken of met een pennetje werden getokkeld en met de vingers gespeeld. Verder de sfiroovedel, een eenvoudiger vorm. van ons houtstavenklavier (xylophoon). Daarbij komt als grondspeeltuig der begeleiding de groote vedel en het handorgeltje.
Nr. 3. „Het is een dag der vrolicheit".
In de 15de eeuw bereikt de „nieuwe kunst" (ars nova), het met instrumenten begeleide kunstlied, haar hoogtepunt, en heeft ook de kerkelijke toonkunst doordrongen. De meerstemmigheid begint zich te ontwikkelen en naar een harmonischen inhoud te streven. Het kerkelijke lied ontstaat als vrije kunstvorm onder invloed van het wereldlijke lied, niet meer in strenge afhankelijkheid van de Gregoriaansche koraalmelodie, maar deze slechts als motief gebruikend. De groote Nederlandsche school der meerstemmige toonkunst bereidt zich voor, germaansch-dietsch in haar innerlijk wezen, de polyphonie, verwalscht veelal in haar uitwendig voorkomen, de taal en namen, door modedwang van het FranschBourgondische hof.
Het thans uitgevoerde oud-Nederlandsche kerstlied is een vertaling der middeleeuwsche latijnsche hymne „Dies est laetitiae". De driestemmige zetting is oorspronkelijk 15de eeuwsch. Voor de bezetting werden de vertoonde lichtbeelden als richtsnoer genoemen. Het rechter luik verbeeldt een engel aan een pósWef-orgel, het staande maar verplaatsbare kerk- en kamerorgel, begeleid door een engel met tenor-knieviola (da gamba) en een engel met harp. Achter hen zijn nog twee engelen aangeduid, waarvan wordt aangenomen, dat zjjjp-dïscant-viola's spelen. Wij zien hier de reeds tot een familie ontwikkelde groep der violen (viola's), ontstaan uit de middeleeuwsche vedels.
Onze bezetting is dus: een tweestemming vrouwenkoor zingt het voor den zang bestemde gedeelte der beide bovenstemmen, ondersteund door de beide arm-viola's, die het speeltujgaardige der bovenstemmen mede uitvoeren. De derde stem, de grondstem, wordt door de tenor-knieviola gespeeld. Het orgel „intavoleert" en de harp vult akkoordisch aan.
Nr. 3b. „In dulci jubilo".
In een vijftiende eeuwsch Nederlandsch geestelijk liederenhandschrift in de Kgl. Bibliotheek te Berlijn, afkomstig uit het bezit



van onzen grooten Hoffman Fallersleben, bevindt zich dit bekoorlijk kerstliedeken, dat een gemeenschappelijk hoog- en nederduitsch volksaardig bezit was. Het is een dier karakterstiek middeleeuwsche scheppingen, half dietsch half latijn, als voorbeeld van het volksaardige element in de kerkelijke kuituur. De zetting is tweestemming en wel de onderstem is de eigenlijke oorspronkelijke volkswijs, de bovenstem echter een zoogenaamde „discant", gelijk in de nonnenkloosters op het gevoel af werd gezongen, in aansluiting en navolging van de onderstem, doch op zich zelf weer een schoone nieuwe wijs. Uitgevoerd wordt dus eerst:
I. de bovenstem, door onzen verdienstelijken volkslied-geschiedschrijver Florimond van Duyse zoo miskend, dat hij van een vervelenden jambischen dreun sprak. Voor de bezetting is het lichtbeeld als grondslag genomen: een engel met een alt-schalmei en een zingende engel met harp. Dienovereenkomstig in onze bezetting: de wijs voor hooge vrouwenstem, begeleid door alt-schalmei en harp. De zetting is van mij: de alt-schalmei volgt de bovenstem met eenen tegenzang en de harp, welke aanvankelijk akkoordisch?onderlijnt, gaat dan in eigen vrije beweging over, in gemeenschappelijk juichen en jubelen.
II. de benedenstem, in eene oorspronkelijke vierstemmige zetting van het begin der 16de eeuw, waarbij de wijs volgens gebruik van dien tijd in de tenor-partij is gelegd. Deze wordt dus alleen gezongen door den herder uit den groep van het Rijksmuseum (Amsterdam), terwijl de verdere bezetting eveneens door de beide Üchtbeeldengroepen wordt aangegeven: twee schalmeien, een alt-viola, een diskant-luit, een klavikord en het hakbord, in plaats^ van de bonghe.
Nr. 4. Guillaume Dufay: Twee fragmenten uit de^Missa „Se la face ay pale". Thans begint de heerschappij der dietsch-germaansche kunst, wier opmaat mede door de stamverwante keltisch-angelsaksiche (Dunstaple en tijdgenooten) wordt ingeleid. De eerste Nederlandsche school, wier voormannen Dufay, Busnois, Brasart, Johannes van Limburg e.a, zijn, breidt haren invloed over het Zuiden reeds uit. De schrijftrant is reeds volkomen meerstemmig, zonder nog de nabootsing als stijlvorm toe te passen: de stemmen zijn gelijkwaardig behandeld, zelden treedt er een op den^voorgrond. Het is een gedempt licht als van kleurrijke gothische boogvensters, een mystieke onpersoonlijke stemming, die in deze werken heerscht, en waar slechts hier en daar een luider toon klinkt. In Dufay's werk hebben wij een der eerste samenvattingen van het „ordinarium missarum" tot een afgesloten kunstwerk voor ons, getoonzet op een geestelijken veelal echter wereldlijken „cantus flrmus". Het is het tijdperk van rijke bezetting met speeltuigen, zoowel in de wereldlijke als in de kerkelijke toonkunst



I. „Et in terra", draagt in het handschrift de toevoeging „ad modum tubae", d.w.z. „op de wijze van trompetten" hetgeen of een aanduiding van het orgelregister of waarschijnlijk een trompet-marijn-stem is. Twee hooge zangstemmen worden begeleid door twee speeltuig-stemmen in de drieklanktonen van de natuurtrompet in C. die een feestelijk plechtig jdokkenmotief als cantus flrmus er onder onder laten doorluiden, dat veel overeenkomst vertoond met het klokkenmotief uit Wagners „Parsival". Het heele stuk bestaat eigenlijk uit de akkoorden van grondtoon en vijfde trap. Het is geniaal, wat Dufy van deze meer dan beperkte stof heeft weten te maken met de twee zich jubelend nabootsende zangstemmen en de beide Hokkenstemmen der speeltuigen.
Overeenkomstig ons Hchtbeeld is de speeltuigbezetting arm-viola, hooge en lage luit (discant en tenor), marijntrompet, harp en orgel. De marijn-trompet (Nonnengeig, Manentrompete) was het strijkinstrument der nonnenkloosters, en werd daar ter vervanging der bossine gebruikt: door verkeerde romaansche afleiding van het hoog- en nederduitsche „Marien-trompete" „Marij-trompet" ontstaat het romaansch trompette marine en het fabeltje van het gebruik van het speeltuig als sein-instrument op zee. «Osanna . Hier treedt het als leidmotta* gebruikte walsche lied duidelijk te voorschijn. Alleen de tenorpartij der vierstemmige zetting is gezongen door een eenstemmig koor; de andere stemmen zijn voor speeltuigen bestemd. De bezetting is overeenkomstig ons lichtbeeld: viola's, marijntrompet discant-luit, harp, salterie, triangel en orgel, waarbij komen de bossine. de lange rechte middeleeuwsche trompet waaruit zich en de latere trompet en de bazuin heeft ontwikkeld. De bossine werd eerst in S-vorm samengevouwen, de eene arm omgedraaid op het bekerstuk en het mondstuk op een uittrekbare buis bevestigd; zoo ontstond in het laatste vierde der 15de eeuw de schuiftrompet, sackebos genaamd. Hier spelen dus mee: de bossine met uittrekbaar mondstuk, de alt- en tenor-sackebos, Het drieluik van Memhng toont duidelijk de houding en techniek van blazen aan. Eerst in het begin der 16de eeuw ontwikkelt zich de uittrekbare stembuis. in den boog van eersten en tweeden arm, tot een regelmatige schuif en het speeltuig zelf zich tot onze hedendaagsche bazuin, terwijl het uittrekbare mondstuk verdwijnt en vast wordt. Deze ontwikkeling vond het eerst plaats in Hoog- en Neder-Duitschland (Nederland).
Nf' 5' ,.Brumel' »A9ni»s Dei" uit de Missa „De Beata
Virgine .
.J2e ^^^Nederiancbche school, welke de nabootsende meerstemmigheid als stijlvorm ontwikkelt en wier hoofdmannen Okeghem,



Hendrik^Huyghens (Heinrich Isaac), Obrecht e.a. ^|n,hgt reeds 2£er ons De kunstvaardigheid der zetting heeftoeen nimmer geëvïnaïïde hoogte bereik? van de grootste virtuosenachüge SSSSTwo in\et zes en dertig-stemmige
sSMngeS, tot wier eerste vertegenwoordigers ook am fJU g^tTScde-leetlIng van Okeghem. B^ b^t
De kunstvaardigheid is thans gerijpt en gelouterd tot edele Ware famst even diep gevoeld, als bewust doordacht in vorm en aanleg. D^NederLtche9 school bereikt haar hooate^^aarop^ als leermeesteres van het Zuiden een eeuw langJ^J^^tde zestiende eeuw. de „Gouden Eeuw breekt aan. Nooit.heelt de Snkunst eTmet haar de andere kunsten « in Groot-Nederland zoo gebloeid als m het ^"^.^
en manikord (virginaal. spinet) leert* spelen, en ook. de^ bode kitsten vooral Maria van Hongari* waren groote hefhebsters Sr tonkunst. De beoefening der «"f^^^ZiE^ vlucht door de uitvinding van den "*^J%^n^™ (Petrucci). Een overvloedige rijkdom van sPeeltul9eVn Naar icheSenheid. is ontstaan. J^"^5 voorbeeld van de pijpen van het orge 1 hebben : nroeoen van blaasspeeltuigen, van het hoogste tot het laagste
veS ach als vogel Phoeni* het ^kkvie- £n



tegelijk, Grootsch en meesterlijk is vooral de ontplooiing en stijging in het verheven slot.
Nr. 6a. Joosken van der Weyden (Joskin Despres), is de grootste meester, dien de Nederlanden hebben voortgebracht. Als elk waar genie paart hij een volstrekt meesterschap van kunnen met groote diepte en innerlijkheid van gevoel, welke op hun hoogtepunt van grootsten eenvoud en echte volksaardigheid zijn. Tegenover de latere groote meesters der 16de eeuw, Palestrina, de geestelijke leerling der Nederlanders, en Orlandus Lassus, is hij te veel op den achtergrond gesteld, terwijl hij niet alleen huns gelijke maar zelfs veelal hun meerdere is. Evenals voor Johan Sebastiaan Bach bestonden voor hem geen moeilijkheden der meest kunstrijke meerstemmige zetting. Werken als xfjn „Ave Maria" en Stabat Mater" zijn door Palestrina nooit geëvenaard: het "Ave vera virginitas" uit deze eerstgenoemde motette is van een zoo bovenaardsche gewijde schoonheid, wier uitwerking op ons, kinderen van een verren nieuwen tijd, nog dezelfde is. Zijn levenswerk te verzamelen en in een gedenkteekenuitgave te doen herleven, is een onzer eerste eereschulden aan ons vaderlandsch verleden.
Nr. 6a. „La Deploration de Johan. Okeghem",
is de even geniale als aangrijpende doodenklacht, die Joosken aan zijn gestorven meester en „goeden vader" wijdde (Okeghem stierf 1495), ook in naam zijner medeleerlingen en kunstbroeders, Brumel, Compère en Peter van der Straeten (Pierre de la Rue gen. Pierchon). Geniaal en oorspronkelijk in aanleg is dit meesterwerk, omdat het niet alleen is opgebouwd op den choraalzang van den doodenmis als cantus firmus, maar als 't ware als handeling in het officium pro defunctis is geplaatst. De tenor zingt de „Introitus" der Missa pro defunctis", het „Requiem aeternam dona eis Domine, et lux perpetua luceat eis", terwijl de andere stemmen de daarop getoondichte doodenklacht in Franschen tekst zingen. Bij het hartstochtelijk tragische „Accoutrez vous d'habits demi" zwijgt de tenor-cantus firmus, om eerst aan het slot hiervan, na een groote rust, waarin de wanhoop zich in weldadige smart heeft opgelost, „verklarend", verzoenend met de andere stemmen samen het „Requiescat in pace" aan te heffen, dat als een hemelsche zegening komt neerdalen. En dit is ook de bedoeling van den meester geweest, daar de cantus firmus hier niet meer uit de „missa" maar uit de „absolutio pro defunctis" is genomen.
Dit even schoone als diep aandoenlijke werk wordt steeds verkeerd uitgevoerd. Ik heb getracht den toestand zoo weer te geven,
wi?* meester ^ beeft gedacht: aan het eene einde der zaal (het koor met altaar) zingt de celebreerende priester (de tenor), terwijl aan het andere einde (het oksaal) de zangers en speellieden (choraulen, symphonisten) zijn opgesteld. De zetting is vijfstemmig.



De bezetting is drie cornetten (zinken), twee bazuinen, twee luiten klavicembaal. orgel en met zwart doek gedekte keteltrommels; deze bezetting wordt aan het slot Mde „absolutie vermeerderd door het koor van bekfluiten, schalmeien, twee harpen en de mandora en salterie.
Nr. 6b. Joosken van der Weyden. „Stabat Mater" (Pars I.)
De bezetting van een werk met zangstemmen en speeltuigen was een aangelegenheid van elke kapelmeester, die door hen naar persoonlijk inzicht vooral echter naar de voorhanden middelen
"r^nfvïdt men in den regel op zoo vele drukkender 16eeuw „bekwaam om te zingen en te spelen op velerhande mstrumenten ". Zoo zien wij hier het vijfstemmig „Stabat Mater . eerste gedeelte, volgens onze Utrechtsche Phalesius-tabulatuur üi huislzlk-bezezting? de ..Superius" (hooge vrouwenstem) wordt alleen gezongen, de luit begeleidt „intavoleerend . De tenor, die een walsch liedeke „Comme femme" als cantus firmus heeft en ook hier in tijdmaat zeer verbreed is. wordt dan door een blaasinstrument overgenomen, hier bas(tenor)-bekfluit of bas(tenor| oornet De andere drie stemmen worden door drie knieviola s (gamben) oespeeld en wel de contratenor door een altgambe. de quinta vox en^bassus door twee tenorgamben. De lutpartij is een proeve van £ onvolmaaktheid van behandeling van dit heerlijke speeltuig in zijn bloeitijd.
Nr. 6c. Joosken van der Weyden: „Mille Regrets".
Als verdere proeve van veelzijdig gebruik der huis- en kamermuziekmoge het bovengenoemde schoone „Chanson van Joosken Senen, dat eerst dus in de vierstemmige zetting der Susato-mtgave wordt uitgevoerd. De verdere bezetting is overeenkomstig ons S^eeld eTde Phalesius-tabulatuur: en dwarsfluit, wajrbijd* fluit een „gedhninueerde" versiering van de bovenstem geeft, hetgeen Tden9 sangh eenckelen" of „breken" werd genoemd Als eenfae proeve dier reeds in de 15<" eeuw gangbare mode der Tariati?' hel & gemeend om stijlhistoriséhe redenen deze partij STm^^^n. terwijl ik ook in Nr. 7b eene proeve: van de versSgskunrten in orgel- en klaviermuziek heb opgenomen. Verder heb ik mij van deze wild woekerende virtuosenmode onthoudS: veelal geïmproviseerd ging zij dikwijls zoover dat PraeXTin zijn beroemd handboek der «d-J^ « «J volledige muziekleer Syntygma musicum 1615-20), de H.H. htfjeSten L andere spelers vermaant zich toch ™«<T™\^JXl oasten tiide met varieerende improvisaties als een hoop lawaaierige mïsschen op den voorgrond te dringen *n de bedoehng van den schepp? van het toonkunstwerk geheel te niet te doen. Ieder moTrfta beurt afwachten en dan met mate zijne „kunst ^feHm hooren ' naar gelang de gelegenheid hiervoor in het werlMflA



voordoet. Dat hierbij echter veelal meer kunstvaardigheid dan kunst voor den dag kwam, werd mede aanleiding dat tegen het einde der 16de eeuw de becijferde orgelbas voor den organist, de in de luittabulaturen reeds gebruikelijke verhoogings- en verlagingsteekens voor de zangers en spelers en daarna de voorschriften der bezettingsmogelijkheden met speeltuigen algemeen werden ingevoerd. De willekeurige verdeeling van een meerstemmig werk in een of meer zangstemmen en speelstemmen leverde dikwijls weinig bevredigends op en vooral de tekst kwam hierbij te kort: ook in onze „Stabat Mater'-bezetting (Nr. 6b) ontbreekt in de Superiuszangpartij een stuk tekst, dat door de andere stemmen werd gezongen.
Dit was aanleiding, dat de oudere vorm van het met instrumenten begeleidde eenstemmige lied weer tot eere kwam en als groote nieuwigheid (de Renaissance in de toonkunst) door de Romanen tegen de barbaarsche polyphonie te velde werd gezonden. De aanmatigende opgeschroefde toon, ook in het verwijt, dat de polyphonie der Nederlanders een verscheuring en verkrachting van den tekst was, is eveneens onhoudbaar; juist in diezelfde Superius van het „Stabat Mater" geeft Joosken een zoo schoone woordy^golking en „declamatie" en zette de derde Nederlandsche school en vooral Palestrina dit streven voort, zoodat ook hier allé verdiensten der „monodisten" reeds lang waren voorbereid. Bovendien leidde de ontwikkeling dier „monodie" in de solo-koleratuuraria der Italiaansche opera tot algeheele vervlakking en verval der toonkunst
Wat Jooskens „chanson" betreft, dit schijnt een lievelingslied aan het Habsburgsch-Bourgondische hof te Brussel te zijn geweest Waarschijiihjk leerde Karei de Vijfde het van zijne moei Margareta: en zoo vond ik het in de ook door mij gebruikte Spaansche luittabulatuur van Luis de Narvaez (1538) — in het bezit van mijnen vriend Alfred Wotquenne — „Cancion llamada del Emperador , het „Lied van den Keizer".
Nr. II. „Pavana Mille Regrets".
Het is hetzelfde lied ingericht als „Pavane", de statige getreden openingsdans, in de vast omlijnde acht-maten-periode van het volkslied. Volgens gebruik van den tijd bij vorstelijke feesten laat ik afwisselend spelen: een groep blaasspeeltuigen, schalmeien (bomharden), cornetten, bazuinen en de trommel, die het vaststaande Pavane-rhythme aangeeft — en een groep snaren-speeltuigen, arm- en knie-viola's, luiten en clavicembaal. Door deze bewerking als danslied heeft Jooskens schoon „Chanson" niets verloren, is integendeel tot een tragische grootheid! gegroeid. Het plechtige en zangrijke dier „getreden" dansen komt in het violaorkest heerlijk tot uiting. Het is dan ook nit deze soort van dansliederen, dat veelal de koralen der hervormde kok evenals de statige Lullysche „Ouverture" ontstaan.



Nr. 6d. Clemens Jannekin: „La Bataille".
Ook dit stuk, dat als „Pavane" of openingsdans („Intrade") dienst doet en tevens als lansknechtenmarsch, is eene bewerking en inrichting van de gelijknamige „Schlachtenmusik" van onzen Zuid-Vlaamschen meester (wiens naam in 't Walsch tot Jannequin werd verbasterd), ter verheerlijking van deze zege van den Franschen koning, die met hulp van Zwitsersche en Vlaamsche lansknechten werd bevochten. Kenschetsend is, dat dit merkwaardige stuk „programma-muziek" der 16de eeuw met de Vlaamsche eed en vloek „by got" eindigt.
Wij zien deze marsch gespeeld door de Vlaamsch-Bourgondische pijpers (duiten, bomharden, bazuinen en keteltrommelaars) en de Rijkstrompetters uit den Triumphzug" van keizer Maximiliaan. Een bewerking voor twee luiten ten gebruike van de huismuziek komt voor in Phalesius, „Theatrum musicum" vgl. Bronnenopgave No. 6c.
Nr. 7a. Adriaen Williart: „Gloria" uit „Psalmus IV".
Wij bevinden ons in het tijdperk van de derde Nederlandsche school, het tijdvak van „Messer Adriano", den stichter en leermeester der groote Venetiaansche school, die haar toppunt aan het einde der eeuw in de beide Gabrieli's bereikte. Wat door Joosken was voorbereid, wordt thans vol ontwikkeld: de meer vereenvoudige strenge gedrongen zetting vervangt de te groote kunstvaardigheid der nabootsende zetting. De tekstwoorden worden niet meer als onbelangrijke bijzaak behandeld — de eerste Nederlandsche school laat ze in hare handschriften dikwijls geheel weg — maar in eene zorgvuldige vertoning gevat. Haar kroon bereikt dan deze derde en grootste Nederlandsche school in Roland van Lattre, Orlandus Lassus. Als Willaert's baanbrekende kunstdaad is ook de dubbelkorige schijftrant te beschouwen, waartoe wellicht de twee tegenover geplaatste orgels van San Marco hem aanleiding gaven. Eigenaardig voor de wijze, waarop Willaert deze dubbelkorigheid behandelt, is ook het door ons uitgevoerde fragment, het slot van den 4. Psalm „Cum invocarem, exaudivit": het eerste koor vormt als 't ware de omüjsting, waarin het tweede koor is gevat; het eerste omsluit in hoogte en diepte het tweede, dat rijkdom van klank en kleur hierin brengt. Zoo eenvoudig zijne stemvoering tegenover de duizelingwekkende kunstvaardigheid der tweede Nederlandsche school moge schijnen, hare meesterlijkheid van behandeling is geen geringe. Daarnaast is Willaert een baanbreker op het gebied der orgeltoonkunst geweest en niet minder als meester der luit, al kennen wij nog weinig van zijn scheppen op het gebied der speeltuigen-toonkunst en der nieuwe richtingen van het wereldlijk lied, vooral het madrigaal.
De nummers 7a tot 7c verbeelden een plechtigen dienst in San Marco en laten ons het orkest der „gouden eeuw" in groote korenbezetting van speeltuigen zien. Het eene koor aan het tweede orgel wordt uitsluitend met trompetten (klaroenen) en bazuinen



met keteltrommels ondersteund, terwijl het andere koor aan het hoofdorgel de andere snaren-speeltuigen en koren van fluiten, bomharden enz, ter zijde heeft. Zoo beschrijft Praetorius hoe hij een zevenstemmige motette van onzen landgenoot Jacob de'Werth „Egressus Jesue" opvoerde in een bezetting van 2 theorben, 2 luiten, 2 cithers, 4 klavicembalen en spinetten, 7 violen da gamba, 2 dwarsfluiten, 2 knapen, een altist, en een groote basviola zonder orgel of regaal, „welches ein trefflich-prechtigen, herblichen Resonantz von sich gegeben, also das es in der Kirchen wegen des Lauts der gar vielen Saiten fast alles geknittert hat".
7b. i Jacob Buus t „Ricercar prima".
Als leerling van Willaert zien wij aan het tweede orgel van San Marco ook onzen bovengenoemden landgenoot verschijnen, van wien wij een der eerste „orgelconcerten" bezitten: want zoowel de enkele partijen (stemmen) als de „intavoleering" voor orgel is van Buus zelf. De orgelpartij is voorzien van de karakteristieke versieringen (fiorituren). Onze bezetting is: de vier speeltuigstemmen worden overgenomen door vier gamben, een altgambe, twee tenorgamben alsmede een lirone, een groote lira, waaruit zich onze violino-familie in deze eeuw ontwikkelt.
Het „ricercar" waarvan wij hierslechts het eerste gedeelte ten gehoore brengen, is de voorlooper der latere fuge.
7c. Roland van Lattre (Orlandus Lassus): „Laudant Deum".
Van dezen gevierden uiterst vedÉjdigen en vruchtbaren Nederlandschen meester wordt ten gehoore gebracht een juweel van motette, klein maar rein, van stralende schoonheid. Hoogbelangrijk is ook dit werk als proeve der indtrumenteele praktijk in dit z.g. tijdperk van den a cappella stijl. Het meesterwerkje van Lassus is een rechtstreeksche vertoning van den tekst: men hoort de luit**? harpen en klavicembalo (cithara) met hun loopje invallen, de koorstemmen (chori vox) klinken in plechtig gebonden nieerstemmigen zang; schetterend klaroenen en bazuinen (tuba), met veel gevoel en toon gestreken de viola's (fldes), een vol akkoord de cornetten (cornu), met vol werk het orgel en juichend en eenparig[het slot „alleluia". Alles niet meer dan 25 maten!
Nog belangrijker wordt dit toondicht door de verbeelding, welke badeleers ets er van heeft gegeven, waarop wij niet alleen een allegorische voorstelling dier hemelsche muziek met de betrokken speeltuigen maar ook de vier partijen van Lassus' motette gegrift vinden. Uit deze Sadeleersche verHÉfcte toonkunst werd de kunst Mn, d.en noteadruk met geëtste platen geboren. Ook hier kan Nederland een geestelijk eigendomsrecht van het Romanendom terugeischen I
Nr. 8. Tielman Susato: „Maria tzaert".
zien bier onzen meest verdienstelijken uitgever van de



„gouden eeuw" als toondichter optreden. Het levenswerk van Tielman, den Keulenaar,rig8n strijd voor dietsche kunst en dietsche moedertaal tegen verwalsching en fransquillonisme, tegen karakterlooze en eerlooze navolging der Fransche mode, is een schakel in den geestelijken bijstand, die Vlaanderen ten allen tijde van Duitschland heeft genoten. Hoog staat Tielman met zijn manhaftige voorrede boven zijn tijdgenoot en ambtsbroeder Phalesius, che uit de latere uitgaven zijner luitboeken de stukken met dietsche namen en teksten zelfs ten koste van walsche stukken verwijderde. En het is wel een symbool, dat juist drie eeuwen later Hoffmann Fallersleben in de voorrede zijner „Looverkens" nog eens dien wekroep tot de Nederlandsche „beschaafde" standen richt.
Het is een der schoonste Meisersinger-liederen van het einde der 15de eeuw, dat Tielman hier als tenorwijs voor den CXVIII Psalm in de „Souterliedekens" gebruikte. In plaats van de psalmtekst werd de oorspronkelijke tekst door mij hersteld, evenzoo de bedorven lezing van het „Devoot ende profitelyck Boecxken de zetting in de oorspronkelijke tijdmaat teruggebracht. Hierbij komt duidelijk het zuiver speeltuigaardige karakter van de novenen grondstem aan het licht. Onze kamer- en huismuziekbezetting is dus: baryton-solo begeleid door arm-viola (alt-viola da braccio), tenor-viola da gamba en tenor-luit (theorbe). De luitpartij werd hier evenals bij de andere stukken, waar geen bronnenopgave er voor is opgegeven, door mij geschreven.
9a. Philips van den Berghe» „Reviens vers moi" en „Agnus Dei".
Deze beide stukken werden door mij in partituur gebracht naar een uiterst zeldzaam handschrift uit het klooster van Lerma (Spanje) afkomstig en bevattend acht missen van onzen meester. Zeldzaam en eenig is het handschrift daarom, aangezien het acht missen, getoondicht op een wereldlijken cantus firmus. bevat en steeds voor elke mis dit bewuste lied in meerstemmige zetting is geplaatst. ETwalsche „chanson", dat een geliefkoosd modelied was en ook door anclere#Ssche meesters (Hellinck o.a.) werd vertoond en voor luit bewerkt, wordt hier als madrigaal met begeleiding van luit en virginaal (spinet) uitgevoerd. Wij hebben hier het wereldlijke kunstlied der 16de eeuw voor ons, waarop de meerstemmige schrijftrant in meer gebonden stijl werd toegepast en aan welks ontstaan ook weer dietsche meesters (Willaert. Verdelot, Arcadelt ca.) groot aandeel hebben gehad.
Kenschetsend voor den schrijftrant van Philips van den Berghe is de engvoering der stemmen bij volstrekt zangaardige zelrstandigheid. „ .„ . .
Na het madrigaal wordt het vierstemmig „Agnus Uei uit oe Missa „Super Reviens vers moi" uitgevoerd, waarin de wijs van het madrigaal als motief veredeld en vergeestelijkt terug keert. Het is een der schoonste en verhevenste scheppingen uit de groote



Nederlandsche school der meerstemmige toonkunst. Geen bede kan aangrijpender vertolkt worden dan de weinige maten van het „miserere nobis". De uitvoering geschiedt zonder begeleiding (a cappella) uitsluitend voor zangstemmen.
Nr. 10. „Doodendans".
Het is een slechte gewoonte en veeg teeken van verval der geestelijken verheffende zending der toonkunst, wanneer volgens walsche gewoonte ook ten onzent nog steeds aan het einde eener toonkunstuitvoering een minderwaardig luchtig stuk ten gehoore wordt gebracht, dat liefst nog gelegenheid moet geven de uitwendige doode kunstvaardigheid van den toonkunstenaar te doen uitblinken, om zoowel de ijdelheid van den „virtuoos" als de laag staande neigingen van zijn gehoor te bevredigen. Waar onze uitvoering een eereherstel van ons onsterfeüjk volksverleden, een terugeischen van óns geestelijk eigendom en verdienste belichaamt, wilde ik ook met deze gewoonte breken.
Het was het Germaansche bloed, dat deze „gouden eeuw" en later de hoogste verhevenste kunst schiep, die de menschelijke geest ooit heeft kunnen voortbrengen en die zich ten allen tijde boven alle volkeren onvergankelijk in het bovenaardsche verheft, zoolang de aarde en het menschdom zal bestaan. Het was het Germaansche bloed, dat in den broederstrijd in de „laghe landen bi der see" in deze donkere jaren werd vergoten. Ter zijner nagedachtenis eindigen wij met dit zoo diep ernstige slotakkoord.
Van onze dietsche doodendansen, die op een verheven oudgermaansch symbolisch gebruik te herleiden zijn, is ons weinig behouden gebleven. Degene waarmede wij thans onze vaderlandsche gedenkuitvoering besluiten, is een dier voorbeelden van in den volksmond voortlevende liederen, die eerst na eeuwen toevallig door schrift of druk werden behouden. De wijs, welke waarschijnlijk uit het einde der middeleeuwen afkomstig is, wat de kern betreft, werd door mij hersteld in het karakter harer oorspronkelijke toonsoort en vierstemmig gezet. De bezetting en ontwikkeling wordt geheel door de vertoonde lichtbeelden en den tekst aangeduid.
Moge dit „media vita in morte sumus" ons er aan herinneren, dat wij niet zorgeloos en onbekommerd de ons toevertrouwde overleveringen, het kostbaarste heiligste bezit van ons volk en ras, mogen overlaten aan komende tijden en gebeurtenissen. Dat de dag van heden van ons eischt „ons huis te bereiden", Morgen kan het te laat, kan onze volkskracht ondermijnd zijn en het noodlot onverbiddelijk den staf over ons breken, omdat wij niet meer dan weg tot het beste in ons terug vonden. Het bestaan van zulk een volk wordt uitgewischt en geen werken volgen het na.
Onsterfeüjk is het echter dan, als de hem verleende oerkrachten in hem blijven leven, het daarin wortelt en de geest van den dag,



die alles ontkent en alleen het stoffelijke als levenswaarde erkent, over hem geen macht heeft.
Ware menschen- en volkerenliefde is ten slotte niet het opgeven maar het behouden der eigen persoonlijkheid. En gelijk alle kunst, het scheppen en voortbrengen, slechts uit adellijke zielen, die heer en meester zijn, kan voortkomen, moeten er ook hooger staande, scheppende rassen en lager staande, ontvangende zijn. Wanneer heeren- en slavenvolkeren worden vermengd is het einde der kuituur gekomen. De trots op eigen verleden, het in hooge eere houden der geestelijke overleveringen is een zedelijke kracht, die alleen een volk in staat stelt schatten des geestes voort te brengen, die onvergankelijk zijn en een lavenis voor alle nakomelingen.
O Nederland, let op U saeck.



SLOTWOORD.
Deze uitvoering is een ongeschreven boek. opgedragen aan het JNederlandsche volk. Het is een eerste poging het een indruk te geven van zijn nog ongekend glorierijk verleden, het zich zelf te laten zien in zijn „gouden eeuw" op het toppunt zijner kultureele hoogte, vanwaar het eens de geestelijke leiding van het avondland
uSi^?8^ i™**1 n00it heeft de ved geroemde Nederlandsche schilderschool die wereldomvattende vlucht genomen van de Nederlandsche toonkunst.
Eerbied en liefde voor de grootheid van ons eigen verleden op te wekken en vandaar uit te komen tot een kennis van dit verleden en zijne herleving als bevruchtende en herscheppende kracht in ons — is het doel. Wat ons daarvan tot nog toe heeft weerhouden, was gebrek aan dietsch ras- en stamgevoel en daardoor gebrek aan inzicht in de kultureele beteekenis en taak der toonkunst als eigenlijke uiting van het zielsleven van een volk.
Dat wij dit verleden zoo konden vergeten en verwaarloozen. is niet zoo smadelijk, als het willeloos en weerloos prijs geven er van Hoeveel wat oer-dietsch is, staat thans niet bekend onder Walschen naam? En wat niet afval van de tafel der Romaansche kuituur at is ook n°g «""et ons erfgoed, maar „natuurlijk" uit het Oosten - ex oriente lux - tot ons „barbaren" gekomen! Het is voldoende, dat Dietsche meesters, uit de in deze tijden noo lang niet „geromaniseerde" „Waalsche" en „Noord-Fransche" gewesten, yerwalschte of walsch-klinkende mode-namen dragen, om hen klakkeloos onder de Romaansche kuituur te zien indeelen ter aanvulling van zekere bedenkelijke leemten. Wanneer men echter deze Fransche , „Waalsche" of „Belgische" meesters nagaat, blijkt in den regel hoe goed dietsch-germaansch hun geboorteland, hun taal. hunne uiterlijke raskenmerken, hun geest en scheppen nog is. C,n zoo ontvingen wij van onzen eigen rijken groot-Nederlandschen overvloed eenige aalmoezen terug en werd ons geleerd, dat wij met bewondering en eerbied tegen onze Romaansche kuituurweidoeners hadden op te zien. En dan nog het Oosten! Van de
v,n Jfp heCtm ^f* luit de rebebe te hebben ontvangen; van de Romanen en Aziaten onze blaasinstrumenten; de harp komt
hL™ÏHf ~ aBes.^aarf,fle tegenhangers van den „Romaanschen bouwstijl , waarmede onze noordelijke germaansche houtbouwkunst en zijn runenornament geestelijk werd onteigend. En juist neraens
rTssen^^h^ ^ vermogen der Oosterïhe
w™, ds J^t op het gebied der toonkunst, welke steeds de hoogste uiting der mensehelijke ziel. ook bij de z.g. „natuurvolk I^r 13 9eWeCSt °e, A21^ b,cken onmachtig de hen door de Indo-Germanen overgeleverde speeltuig-vormen 'verder te ontwikkelen en de ontwikkelingsgang in Indië en in Hellas staat van



dat ooaenblik af stil. waar het arisch-germaansche Woed dch begint te vïmengen en de geest verorientaliseert. Dan sterft het ethos
in de toonkunst (Plato). , . ,„
Hier begint nu de taak der jonge muziekwetenschap en deze taak is een bij uitstek nationaal-ethische. In eng verband met de ÏÏg eveïïonge germaansche oergeschiedvorsching en vergelende vXnkunde. bereidt zij een nieuw tijdperk van ges<dü«lschn]vmg ^ooïdat niet meer op uitwendige toevallige en wülekeunge onderscheidingskenmerken, als staatkundige grenzen of schijnbare £233? «2. wordt opgebouwd maar op de raskunj. Zeer iona zijn nog deze beide wetenschappen en wemtó bekend vooral ten onzent ~ hun baanbrekend werk. Maar langzaam en zeker stiiat reeds het grootsche verleden van ons ras voor ons gees el«k oog^t zijn eeuwengraf omhoog Het ücht uithet oosten verSeekt tegenover het geweldig Noorderlicht, dat échtend in de *t overoude tijden van het Noorden naar het Zuiden enOosten doordringt. En stap voor stap kunnen wij onze voorSderïï^ptunnenVooten wereldzendingsweg weer vervolgen en vfnden wi,Pals onze eigen giften weer. wat aan <^J*±gt schenken van Zuiderlingen en Oosterlingen was „dietsch gemaakt.
En daarom gaat het hier: dit verleden- is ons verleden en in di: grootkultureele rol. die het arisch-germaansche ras heeft •JSvfflTwoU. als geschiedkundige gedenkteekenen^ug^ken. heeft het dietsche land en volk een glorierijk aandeel gehad.
Degenen, die zich niet schamen hun geboortegrond hun volk en ras nog hef te hebben in dezen tijd van het meest karakterSozTmternationahsme en materialisme en die door deze mtvoertafl hunne liefde voelen vermeerderen, verwijs ik naar mijne ring hunne ««ue „npeituiaen der Indo-Germanen, hunne
verhandeling „Over de speeltuigen ut» puilnloaus" tochten, verbreiding en lotgevallen ^^NJ£^Xn «1 verschijnen), alsmede naar mi n „Handboek der speeltuigen eT tae^beoefening van de vroege midde eeuwen tot de achttiende eeuw", dat bij Martinus Nijhoff zal uitkomen.
k» onzHagen, waar oudste overleveringen en vormen ontworteld sSen te worden en opnieuw Romaansch vervd en Oosterse aSjkÏJen en minderwaardigheden ons als meuwe herwaarden worden gepredikt door degenen, die wem*of mets weten en kennen van ons eigen volksverleden -- in aeze aagen Ts het geschiedkundige oogenblik voor onze herleving gekomen. Nou beSSen wij niet over een gedenkteeken-uitgave der Vost, Sste^ schatten ™nzer „gouden eeuw" van staatswege, gelijk de SK-Senïïd&r m'Suitschland Oostenrijk en Beieren Nog linnen deze schatten in ontelbare handschriften en druKKen ver sS erbegraven in het stof der boekerijen en arcMeven der Kaansche fanden. Een komend geslacht:fjfj»*^ begrijpen, dat ons volk zijn heiligste erfgoed zoo lang kon ver wXXzen en geringschatten Evenmin zal het kunnen begr= dat aan ditzelfde volk de eerbied voor ach zelf en de zelfkennis



moest worden geleerd, om den weg weer tot eigen wezen en eigen aard terug te kunnen vinden en die sluimerende oeroude volkskracht weer te doen ontwaken, die afgestorven en gevloden scheen, en waardoor het eens zoo groot was.
Tenslotte een woord van warmen dank aan die weinigen, van wie ik hulp en bijstand mocht ondervinden. In de eerste plaats aan een onzer „vrouwen van beteekenis", van die geestelijke en zedelijke krachten in ons volk, die niet luidruchtig in het openbaar maar op den achtergrond hun maatschappelijk werk verrichten, de „vrouwe van Gaasterland", Mevrouw A. W. Posthumus Meijjes—Star Numan, zonder wier offervaardigheid, gesproten uit de waarste en diepste liefde voor haar vaderland en volk en uit hooge geestelijke belangstelling, ik deze uitvoering — een droombeeld van vele jaren — nimmer had kunnen verwezenlijken. Gelijken dank voor stoffelijken bijstand, dubbel waardevol gezien de omstandigheden van het geven, ben ik verplicht aan den Heer Georg Schmitt te Berlijn-Friedenau, die steeds een open oor en hart voor allen kultuurarbeid van en voor ons ras heeft betoond. Eerbiedigen dank betuig ik hiermede aan Zijne Excellentie Minister de Visser, die mij welwillend de beschikking verleende over de speeltuigen in het Nederlandsen Museum van Geschiedenis en Kunst, op voorstel van den Bestuurder, den Heer M. van Notten, die de niet algemeene hooge opvatting van zijn taak heeft, de hem toevertrouwde kultuurgedenkteekenen niet tot doode voorwerpen maar tot levend geestelijk bezit te maken. Zeer veel dank ben ik verschuldigd aan Dr. D. F. Scheurleer, den hoogverdienstelijken voorzitter onzer Vereeniging van Nederlandsche Muziekgeschiedenis, die op groothartige wijze mij door beschikbaarstelling van zijne kostbare speeltuigenverzameling, zijne boekerij en muziek-iconographische verzameling, en ook anderszins met raad en daad ondersteunde, zonder welke hulp deze uitvoering ook nimmer werkelijkheid had kunnen worden. Verder maak ik van deze gelegenheid gebruik om aan de Commissie van Toezicht van Kkl. Muziek-Konservatorium in den Haag en aan den Bestuurder, Dr. Johan Wagenaar, mijnen dank te betuigen voor verleende gastvrijheid, belangstelling en hulp.
Dan moet ik nog een openbaar woord van dank richten aan mijne medewerkenden, die de moeilijke taak op zich hebben genomen de oude speeltuigen in zeer korten tijd weer te beoefenen en te bespelen; in 't bijzonder moet ik hier mijne beide luitenisten noemen, die door omstandigheden slechts een paar weken ter beschikking hadden om de dubbelkorige luit te „vermeesteren". Aan de H.H. leeraren van het Kkl. Muziek-Konservatorium in Den Haag en leden van het Residentie-Orkest, ben ik gelijken dank verschuldigd of voor hunne (hare) gewaardeerde



perooonlijke medewerking of door beschikbaarstelling en medewerking hunner (harer) leerlingen o.a. de H.H. L. Angenot en L. Schweitzer. Vooral de laatste die mij bij de aanwinning mijner medewerkenden en anderszins groote diensten heeft bewezen, mag hier niet ongenoemd blijven.
Tenslotte een woord van hulde aan de verder af staande medewerkenden, de speeltuigmakers, met wier hulp ik vele der hier voor het eerst weer gebruikte speeltuigen der middeleeuwen en Wedergeboorte, naar eigen gegevens en museumvoorwerpen, heb kunnen namaken. Hunne medewerking en hetgeen aan oorspronkelijk en voortreffelijk werk door hen tot stand werd gebracht, is dubbel hoog te waardeeren, gezien de treurige omstandigheden van hun land en volk, waaronder zij hebben moeten werken. In de eerste plaats moet ik hier de firma C. W. Moritz te Berlijn noemen, wier naam als vervaardiger der verschillende blaasinstrumenten voor Richard Wagner, geen onbekende zal zijn. Dankzij hare groote kennis, ervaring en belangstellende toewijding is het ons gelukt bruikbare en zeer schoone herstellingen van 15. en 16de eeuwsche blaasinstrumenten te maken (bossine, sackebossen, alt-, tenor- en bas-bazuinen, schalmeien enz.) Verder den Heer Wilhelm Busch, Geigenbauer te Bochum, voor de prachtige nabootsingen der groote en kleine vedel en de lirone uit het Museum Heyer te Keulen. Eveneens aan de firma Ernst Heinrich Roth te Markneukirchen, met wie ik de herbouw onzer dubbelkorige luiten heb kunnen verwezenlijken en die met gelijke toewijding en belangstelling haar taak heeft opgevat.
Dank zij de groote welwillendheid van Geheimraad Professor Dr. Oskar Fleischer, bestuurder van het Speeltuigenmuseum der Kgl. Hochschule für Musik te Berlijn, en den Heer Georg Kinsky, bewaarder van het Museum Heyer te Keulen, die de oorspronkelijke oude speeltuigen beschikbaar stelden, werd deze taak aanmerkelijk verlicht.
Tenslotte mogen onze wakkere Nederlandsche vakmannen niet worden voorbij gegaan, zonder wier hulp en bijstand nog menig speeltuig van de uitvoering als onbruikbaar zou hebben moeten worden uitgesloten. In de eerste plaats de Heer K. van der Meer te Amsterdam, een der uitnemendste vioolmakers en meester in zijn vak; zijn ambtgenoot de Heer Paul Kunze 's Gravenhage en onze jonge klavier-technicus de Heer S. Duyker te Amersfoort, de hersteller van verschillende snaarspeeltuigen, o.a. clavicembaal. Aan hen allen warmen dank en hulde in naam van Oud-Nederland.
De drie hchtbeelden-toestellen (waarvan een van mij), de doeken en de bediening dezer eerste ingewikkelde proefneming werd door de firma Visser van Weeren, Heerengracht, Den Haag bezorgd; de even ingewikkelde orkest- en zaalverlichting in het Kkl. Konservatorium door de firma Spyer 6 Co., Papestraat, Den Haag.



DE HERLEVENDE SPEELTUIGEN.
DE DUBBELKORIGE LUIT.
Dit is het speeltuig geweest, waarmede ons volkslied heeft geleefd en gebloeid en ten grave is gedaald, zonder tot nog toe weer te kunnen worden opgewekt.
Het werd verdrongen in dienzelfden tijd van verval in de 18de eeuw, door oppervlakkige Romaansche tingel- en tokkelinstrumten, vooral door de gitaar.
In Nederland zijn in den laatsten tijd ook de in Duitschland vervaardigde moderne gitaarluiten ingevoerd, en leest men aankondigingen van luitzang en luitspel. Deze speeltuigen hebben echter met de echte luit evenmin iets te maken, als het gitaargetokkel hierop met het echte luitspel. Hoe armzalig, zelfs gemeen is het gitaargetokkel vergeleken bij de schoonheid en rijkdom van klank der luit het zilverachtige bovenlicht harer akkoorden, de schoone meerstemmigheid der doorgangstonen!
De „Luit" heeft een groote toekomst voor zich, niet alleen als het speeltuig der huis- en volksmuziek, maar ook als orkestspeeltuig. Hare donker en doorklinkende volle klanken heeft Joh. Seb. Bach nog wel weten te waardeeren in zijne orchestreering. Hoe dood en droog Hinkt hiermede vergeleken het getokkel (pizicato) onzer strijkinstrumenten. Rijk en glanzend ruischen de gestreken akkoorden van de luit. Een bezetting met hooge en lage luiten in een orkest geeft een volheid en diepte van klank aan de groep der snarenspeeltuigen, die alleen' de ouden proefondervindelijk hebben gekend. Zij hebben echter het speeltuig nog niet geheel weten te gebruiken, daar zij het dwongen tot virtuosen-diensten van meerstemmig en gefigureerd spel, waarvoor de luit als akkoordisch speeltuig niet geschikt is. Zij kenden nog niet de dwarsgrepen en gestreken akkoorden, maar „grepen" de tonen uitsluitend: voor het zuivere natuurspel van het volk, dat deze speelwijze wel toepaste, trokken de voorname beroepskunstenaars en muziekgeleerden de neus op en noemde het „schrumpfen" (Praetorius).
De heele kunstmuziek der 16de en 17de eeuw voor de luit is met weinige uitzonderingen eene miskenning en verkrachting van dit heerlijke bij uitstek volksaardige instrument. Het wacht nog op zijne meesters.
Bt hoop na deze uitvoering op eene rondreis door Nederland ons volk weer bekend te maken met een zijner geliefkoosde oude speeltuigen, dat thans bestemd is een voertuig voor de herleving van onzen volkszang te worden.
Hen, die naar aanleiding van deze uitvoering reeds lust en genegenheid mochten gevoelen zich een echte luit aan te



schaffen, ben ik gaarne bereid met raad en voorlichting voor de aanschaffing en vervaardiging ter zijde te staan.
HET CLAVICEMBAAL.
Ook dit „fundament'-instrument der oude huiskamér- en orkestmuziek heeft een toekomst voor zich, al is het dan ook uitsluitend maar als orkestspeeltuig. Wanneer onze moderne toondichters, die zoo wanhopig naar nieuwe klankkleuren op hun palet zitten te zoeken en reeds gelooven bij de Hottentotten en Kaffers een leening te moeten gaan sluiten — wanneer deze orkest-toonzettfcrs eerst het oude „staartstuk" zullen leeren kennen, dan zal het een belangrijk bestanddeel van hunne instrumentatie-middelen worden. Geen harp kan zulke sfeerenklanken geven, als de penvleugel op het bovenste manuaal, met luitregister en viervoet. En wanneer men de beide manualen koppelt en naast de viervoet en achtvoet, nog de tweede achtvoet en zestienvoet trekt, dan krijgt men een ruischend plechtig en statig geluid, van schitterende schoonheid, dat zich veel inniger verbindt zoowel met de strijk- als de blaasspeeltuigèn dan de houten klanken van onzen hamervleugel.
DE VEDELS.
Van de viola-groep acht ik beslist de eerst zeventiende eeuwsche viola d'amore, een groote arm-vedel (alt-viola da braccio) met meetrillende sympathische snaren, als ook de tenor-knie-vedel (tenor-viola da gamba), speeltuigen die voor de herleving onzer kamer- en huismuziek van groot belang zijn zoowe om hunne eigenaardige diepe klankschoonheid als hunne geschiktheid^ voor meerstemmig en akkóordisch spel. De viola damore is de luit onder de strijkinstrumenten; van grooten omvang (van cello tot violino) en zeldzame bekoring door de zilverachtige boventonen in haren warm-donkeren klank. Beide spee tuigen zijn bestemd voor de meer in zich gekeerde stille bespiegelende schoonheid, en moesten daarom verdwijnen, naarmate de huls- en kamermuziek plaats maakte voor grootsteedsche orkestinrichtingen, paar zn niet het luide doordringende en ver dragende der violino s-fantilie hadden, welke beter met de koperen blaasinstrumenten konden wedijveren, werden zij door deze groep verdrongen. Maar veel innerlijke schoonheid ging met hem verloren.



DE CORNETTEN
In alle afgeschreven muziekgeschiedenisboeken vindt men ook geregeld de ergens uit overgenomen (on)zin, dat de „zinken" wegens hun onbeschaafd ruw geluid uit het orkest door de woudhoorns werden verdrongen. Zoover ik weet, heeft onze beroemde zuidelijke stamgenoot, de Vlaming Gevaert alleen een poging gewaagd de zink weer te gebruiken in zijn voorbeeldige Brusselsche fiach- en Handeluitvoeringen en door Mahillon een rechte zink met kleppen en vlak metalen mondstukje laten maken.
Wie echter de eigenaardige schoonheid der zinken, hun raadselachtig elegisch dan weer krachtdadig onheilspellend geluid wil leeren kennen, die moet de kromme zink met diep bekervormig hoornmondstuk nemen. Dit instrument voorzien van onze moderne kleppentechniek moet een belangrijke aanwinst voor onze zeer gedunde groep van houtblaasinstrumenten vormen. In onze uitvoering worden drie oorspronkelijk 16de eeuwsche speeltuigen uit mijne verzameling gebruikt.
Moge het aan deze ten onrechte vergeten speeltuigen gegeven zijn, herboren, nog eens de grootheid van jong-Nederland te verkondigen. Heil!
HERMAN FELIX WIRTH.
Baarn, December 1919.



Iedere toonkunst- en vaderlandslievende Nederlander moet lid worden van de
Vereeniging voor Nederlandsche Mttziekgesctóedenis
Voorzitter: Dr. D. F. SCHEURLEER.
Doel der Vereeniging is het verzamelen en uitgeven der werken onzer groote Oud-Nederlandsche meesters in wetenschappelijke bronnen-uitgaven en voor de hedendaagsche beoefening en uitvoering bestemde bewerkingen.
Begunstigers (bijdrage 7.50 Gld. het jaar) ontvangen deze uitgaven zonder bijbetaling.
Voor opgave van lidmaatschap en verdere inlichtingen gelieve men zich te wenden tot den Secretaris der Vereeniging, Dr. E. D. Pijzei, Roemer Visscherstraat 38, Amsterdam.
„DE DIETSCHE TREKVOGELS"
Landsbond tot herleving van dietschen volksaard en volkszang.
Met intrede van dit voorjaar hoopt Prof. Dr. H. Wirth met het „Eerste SpeelUedengilde" der „Dietsche Trekvogels .zangers, vedelaars en luitslagers, een rondreis door Nederland te beginnen, van gewest tot gewest, van plaats tot plaats, ter bekendmaking van de dubbelkorige luit en ter wederopwekking van den luitzang. Dit eerste spéelüedengilde bestaat uit een zangviertal, de begeleiding uit hooge en lage luiten, groote arm-vedel en groote knievedel. De uitvoeringen worden met lichtbeelden en in eigen dracht der „Trekvogels" gegeven. . .
De wetten van den Bond, de voorwaarden van opneming hierin, zijne verdere werkzaamheden (tij(lschriftuitgave enz.) zullen tegen dien tijd openbaar worden gemaakt.
Aanvragen tot het bezoeken van bepaalde — zelfs de Ueinste ~ plaatsen kunnen worden gericht aan Prof. Dr. H. Wirth, Eemnesserweg 38 Baarn.























j^ie engelfene blaeen ban Oie trompetten/ eantorj-ptpen en t>te claretten, bie eoete snaren, bie orgbelen ecboorte, bit luyben, battet clmct in ben troone: baer af verbltben alle swaren moer ...
y,<£en oe»oot enbe profttelycB boeca-fcn", 2(nrwerpen J53°.