1142
mededèelingen van de dr d. bos-stichting
(SOCIAAL-PAEDAGOGISCH INSTITUUT)
No, 3
EEN PSYCHOLOGISCHE ANALYSE VAN DE TELEFONISTE
DOOR
D* H. J. F. W- BRUGMANS
EN
}. L. PRAK
C 94
A. WOLTERS - GRONINGEN, DEN HAAG, 1921















MEDEDEELINGEN VAN DE DR D. BOS-STICHTING (SOCIAAL-PAEDAGOGISCH INSTITUUT)
No. 3
EEN PSYCHOLOGISCHE ANALYSE VAN DE TELEFONISTE
DOOR
DR H. J. F. W. BRUGMANS
EN
J. L. PRAK
BIJ J. B. WOLTERS' U. M. - GRONINGEN, DEN HAAG, 1921



DOEKDRUKKERIJ VAN J. B. WOLTERS.



INHOUDSOPGAVE.
Pag.
Het Telefoonsysteem 6
De taak der telefoniste 8
De mentale analyse en het plan van onderzoek 10
De „tests" en experimenten 12—25
I. De Opmerkzaamheid . 12
A. De Bourdontest 12
B. Verzwaarde Bourdontest 14
C. De Tachistoscoop 14
D. De Teleometer 15
E. Selectietest 15
F. Test der wisselende concentratie ....... 15
II. Het Geheugen 16
III. Het Sorteeren 17
IV. Reactietijden 17
V. Verschil in de functie van rechter- en linkerhand. . 21
VI. Gemiddelde variaties 22
VII. De Handvastheid 22
VIII. Het Psychisch Tempo 24
IX. Lengte en reikwijdte .25
X. Het Gehoor 25
De resultaten van onze proefreeks • \ • • 2^
De vergelijking met het bedrijfsoordeel 30
Vergelijking met vroegere onderzoekingen 36
Slotbeschouwingen 38
Tabellen 27—29







Toen ongeveer midden December van het vorig jaar de heer P. Ie Grand, Inspecteur der Posterijen en Telegrafie, tot ons kwam met het voorstel het bedrijf der locaal-telefonie te Groningen psychotechnisch te onderzoeken, deden verschillende overwegingen ons hierop met graagte ingaan.
Ten eerste kwam hier een stem uit de praktijk, die zoowel de sociale nuttigheid van den te verrichten arbeid waarborgde, als de noodzakelijke medewerking en steun van uit het bedrijf verzekerde, twee gunstige condities, waarop de psycholoog niet immer rekenen kan, wanneer hij zelf zijn object van onderzoek kiest en inlichtingen, toegang en proefpersonen moet vragen.
Vervolgens is het beroep van locaal-telefoniste zeer gespecialiseerd, de werkzaamheden zijn voor een groot deel voor mechaniseering vatbaar, hetgeen voor de betrokken beambten minder amusant kan zijn, maar den psychotechnicus onschatbare voordeden oplevert.
Hoe veelzijdiger en rijker een beroep is, des te moeilijker is het te analyseeren, des te gecompliceerder wordt de proefreeks en des te onzekerder het resultaat. Het beroep van boekhouder zal de psychotechniek vermoedelijk geen onoverkomelijke hinderpalen in den weg leggen, maar een boekhouder, die tevens als verkooper optreedt en bij tijd en wijle den patroon in gewichtige aangelegenheden kan vervangen, moet over veel meer qualiteiten beschikken dan men op. een laboratorium in één of twee uur kan nagaan. De geschiktheid voor de z.g. hoogere beroepen als die van den medicus, leeraar, industrieel enz. zal binnen afzienbare tijden slechts partieel kunnen worden onderzocht.
Tenslotte was de wetenschap dat Hugo Münsterberg, de vader der psychotechniek, reeds 40 jaren geleden een dergelijk onderzoek voor de Bell Telephone Company



met haar 16000 telefonisten tot een goed einde bracht, een spoorslag om ons geluk ook eens in die richting te beproeven.
We kregen dus toegang tot de telefooncentrale en verwierven onder leiding van verschillende deskundigen al spoedig het noodige inzicht in het bedrijf. Het zij ons vergund hier nogmaals onzen dank te betuigen aan de heeren le Grand, van Lienden, directeur van het Telegraafkantoor te Groningen, Zijlstra, hoofdcommies der Telegrafie, en aan de dames Lameyer, cheftelefoniste en Pluister,, toezichthoudster, voor hun even welwillende als duidelijke inlichtingen.
Het Telefoonsysteem.
De Groningsche locaal-telefooncentrale beschikt over een inrichting van Zweedsche origine (Centraal-batterijsysteem van de firma A. B. L. M. Ericsson & Co. te Stockholm). Het is een systeem voor handbediening, in tegenstelling met de half- en vol-automatische stelsels, die in het buitenland meer en meer ingang vinden.
De telefoniste zit voor een smalle tafel, waarachter, binnen reikafstand, een verticale wand verrijst; in een positie zoo ongeveer als wanneer men bij een aanrecht, tegen den muur geplaatst, met het gezicht naar dien muur gaat zitten. In dien verticalen wand zitten 2900 gaten (klinken), het z.g. multipleveld (fig. Ia). Die 2900 klinken (voor ieder abonné één gat) zijn verdeeld in groepen van 100, waarvan er zeven op een horizontale rij liggen. De honderdtallen staan er voor. Met het oog op eventueele uitbreiding van het net bevat het multipleveld van deze centrale reeds bij voorbaat 4000 gaten, de maximale capaciteit.
Onder dit multipleveld ligt, nog in den verticalen wand, het locaalveld der opschellampen (fig. Ib), 600 per tafel.
Dit beteekent dat 600 abonné's zich door middel van één multipleveld met alle andere abonné's kunnen laten



verbinden 1). Onder elk opschellampje zit een gat. Tegelijkertijd met het opschellampje brandt ook de grootere waarschuwingslamp (fig. I c). Wanneer een abonné
Fig. I.
a multipleveld. b. het locaalveld der opschellampjes, waaronder telkens een klink. c. waarschuwingslampen, d. de stoppen (uiteinden der verbindingskoorden), f. afschellampen en controlelampen, f. de sleutels.
een verbinding wenscht wordt een uiteinde van een omwonden geleidingsdraad (koord) gestopt in het gat onder
1) De 2900 abonné's worden vertegenwoordigd door 2900 opschellampen. Daar iedere tafel 600 opschellampen heeft, zijn er 5 tafels, hetgeen ïnvolveert 5 multiplevelden. Het multipleveld keert dus in deze centrale vijf keer terug.



het opschellampje, terwijl het andere uiteinde gestoken wordt in de klink van het multipleveld, die correspondeert met het gevraagde nummer.
In het horizontale vlak, op de tafel zelf dus, vindt men het verst van zich af 51 koorden, of juister de 102 uiteinden (stoppen) dier 51 koorden, die men boven het tafeloppervlak kan trekken (fig. Id en fig. II). Dan krijgen we 51 paren van afschellampjes en 51 contrölelampjes (fig. Ie). Tenslotte bevinden zich geheel aan de voorzijde van de tafel 51 sleutels of handels.
De taak der telefoniste.
Het werk der telefoniste is nu het volgende. Wanneer een abonné zijn toestel van den haak neemt gaat er een lichtje aan in het locaalveld (fig. Ib), waar het nummer van dien oproeper zich bevindt. Tevens gloeit de groote waarschuwingslamp (fig. Ic). De telefoniste pakt nu een stop en steekt dien in de klink onder het opschellampje, dat daardoor gedoofd wordt. Dan haalt ze een sleutel naar zich toe (zet dien in den z.g. spreekstand), vraagt welk nummer gewenscht wordt, en herhaalt het genoemde getal ter controle. Zij neemt nu de andere verbindingsstop van hetzelfde koord en „test" het gevraagde nummer in het multipleveld, d.w.z. zij raakt met de koperen punt van de stop het randje van de klink aan. Dit testen is noodzakelijk omdat er 5 tafels zijn, zoodat het opgeroepen nummer reeds door middel van een der 4 andere multiplevelden in gesprek kan zijn. Is dit het geval, dan hoort de telefoniste een bepaald geluid wanneer zij test en zegt tot den aanvrager ,,in gesprek". De 5 multiplevelden mogen natuurlijk niet onafhankelijk van elkaar functionneeren en de werkzaamheid van het testen moet nu voorkomen dat het aangevraagde nummer met meer dan één abonné tegelijkertijd in gesprek komt.
Is het nummer vrij dan steekt de telefoniste de stop in de klink van het multipleveld (fig. II a) en zet den sleutel in roepstand (fig. Ilb). Dezelfde sleutel nl., die



het spreken met den abonné mogelijk maakt, bewerkstelligt ook het opbellen, wanneer men hem naar den anderen kant overhaalt.
Zoolang abonné no. 2 zijn toestel nog niet heeft opgenomen, brandt de controlelamp in het horizontale
Fig. II.
a. stop zetten in het multipleveld. b. sleutel in roepstand brengen.
vlak (fig. Ie). Zoo noodig belt de telefoniste nog eens op. Legt een der beide abonné's zijn telefoon neer dan gaat één afschellampje aan. Branden beide afschellampen dan gloeit ook een grootere waarschuwingslamp (fig. Ic) en dan eerst mag de telefoniste haar koord uithalen, de



verbinding verbreken derhalve. Door zijn zwaarte valt het koord onder het tafelvlak zoodat alleen de stoppen (uiteinden) er boven blijven (fig. Id).
Het proces verloopt dus in het kort als volgt: lampje in het locaalveld, stop in de bijbehoorende klink, sleutel in spreekstand, nummer vragen, verificatie van het nummer, testen,' stop in de klink van het multipleveld, sleutel in roepstand, letten op controlelamp (eventueel opnieuw opbellen), letten op de beide afschellampen, stoppen uithalen.
Het werk der telefoniste bestaat dus uit een dozijn psychophysische handelingen, die meestal in dezelfde volgorde moeten worden verricht. Maar volledige mechaniseering is toch niet mogelijk. Interlocale verbindingen worden gevraagd, ook de tijd; en allerlei andere complicaties vloeien voort uit het persoonlijk contact met de abonné's.
Op de drukke uren wordt één tafel bediend door drie telefonisten, zoodat er dan in deze centrale vijftien beambten werkzaam zijn. Wat het aantal der verbindingen betreft, kan een telefoniste een 400 per uur tot stand brengen. Dit is echter geen gemiddelde praestatie; deze zal ongeveer de helft zijn. Op minder drukke uren krijgt een telefoniste een geheele' tafel te bedienen of meer. Gedurende den nacht zorgt één mannelijke beambte voor de heele centrale. De telefoniste draagt een hoofdtelefoon met een metalen band bevestigd, gewoonlijk op het linkeroor, en een borstmicrophoon aan een koord om den hals (fig. II). Haar arbeidstijd is beperkt tot 6 uren per dag, verdeeld in 2 X 3 of 4 en 2 uren.
De leeftijdsgrenzen voor de candidaat-telefoniste zijn 17 en 21 jaar; zij wordt zoowel aan een medische keuring als aan een examen onderworpen.
De mentale analyse en het plan van onderzoek.
Al spoedig stond voor ons vast langs welke hoofdlijnen het onderzoek zich zou moeten bewegen, welke functies speciaal bij dit beroep gemoeid zijn.



Er zouden proeven gedaan worden betreffende de concentratie en den omvang der opmerkzaamheid, het auditief en visueel geheugen, de snelheid van eenvoudige en meer gecompliceerde reacties, de standvastigheid der praestatie, de vastheid van hand, de vlugheid van armbewegingen over grooten afstand, en tenslotte zou moeten worden gelet op het gehoor en het psychisch tempo. Zoover bracht ons de analyse in gedachten, het waarnemen en overdenken van het bedrijf.
Nu kwam het er óp aan deze begripmatige ontleding te toetsen aan de praktijk, onze veronderstellingen te verifieeren door proeven aangaande genoemde functies te nemen op personen, over wie in het bedrijf een oordeel kon worden geveld. De vergelijking van de resultaten dier proeven met de beoordeeling in het bedrijf zou dan de bruikbaarheid der proefreeks bepalen.
In concreto verzochten we dus de directie ons een tiental telefonisten beschikbaar te stellen, vijf goede en vijf slechte, ongeveer van denzelfden leeftijd, even lang bij het bedrijf en zooveel mogelijk van dezelfde voorontwikkeling. Hier stieten we reeds dadelijk op moeilijkheden: „er waren geen slechte telefonisten, alle waren goed", over het verschil kon men zich niet met stelligheid uitlaten. Daar deze onthouding van oordeel niet enkel op zakelijke gronden scheen gebaseerd te zijn, drongen we aan en met eenige moeite werd tenslotte een aantal personen gevonden van omstreeks twintig-jarigen leeftijd, van één jaar tot vijf maanden bij het vak en van een ongeveer gelijke schoolontwikkeling, welke de cheftelefoniste toch tenslotte nog volgens de geschiktheid wist te rangschikken.
Maar- omdat de beoordeeling dezer beambten slechts aarzelend geschiedde — er konden nog verschuivingen plaats vinden, allen waren goed, de verschillen slechts klein enz. — stemden wij er in toe ook enkele oudere en geroutineerde telefonisten in het onderzoek op te nemen, over wie men zich met beslistheid kon uitspreken. Gedurende enkele weken namen we nu de volgende



proeven om de betrokken functies na te gaan en wel op 14 proefpersonen. Het experiment voor een ieder duurde gemiddeld twee en een half uur.
Voor iedere proef van de feeks, waarin een proefpersoon boven het gemiddelde uitkomt hebben wij haar 1 punt toegekend. Dit is in het algemeen ons procédé om tenslotte te komen tot een rangschikking der proefpersonen volgens de experimentenreeks. Op deze wijze zouden echter alle proeven even zwaar wegén en we hebben de correlatieberekening niet behoeven af te wachten om in te zien, dat het eene experiment van veel meer gewicht is dan het andere. Bij de proeven die we zwaarder of minder zwaar lieten wegen wordt dit afzonderlijk vermeld. Het is wel overbodig er op te wijzen, dat deze onderlinge waardeering der proeven nog valt onder de mentale analyse. Na de correlatieberekening kan en moet op grond van de resultaten der experimenten een waardeering worden ingevoerd, die de praktijk nog meer benadert.
De „tests" en experimenten.
Bij het telefoonbedrijf komt het, zooals we zagen, zeer op de opmerkzaamheid aan. Aan de opmerkzaamheid zijn nu verschillende kanten te onderscheiden (concentratie, omvang, snelheid van wisseling enz.), de telefoniste moet boven het gemiddelde niveau uitkomen, wat verschillende soorten der opmerkzaamheid betreft. Vandaar een reeks van proeven aangaande de opmerkzaamheid.
I. De Opmerkzaamheid.
A. De Bourdontest.
Requisiet voor den Bourdontest, in den door Professor E. D. Wiersma gewijzigden vorm, is een met teekens bedrukt papier, waarvan we in figuur III een verkleinde reproductie geven. De proefpersoon krijgt de opdracht



de puntcomplexen van 4 stippen verticaal door te schrappen, die van 5 horizontaal. Dit werk moet zij zoo vlug mogelijk doen, terwijl er haar op wordt gewezen, dat ook op het maken van fouten zal worden gelet. Zoowel van het quantum der praestatie als van de hoeveelheid der fouten
Fig. III.
geeft men, zich later rekenschap. Deze proef werd genomen gedurende 2X2 minuten. In deze vier minuten werden door de proefpersonen gemiddeld beoordeeld 377 puntcomplexen. De maximale praestatie was 495, de minimale 314. Wat de fouten aangaat is het gemiddelde 7.5, het grootste aantal fouten bedroeg 20, het minimum 0.



Aan de proefpersoon die in quantiteit boven het gemiddelde was en in aantal fouten beneden het gemiddelde werd 1 punt toegekend.
B. Verzwaarde Bourdontest.
Het onderzoek met dezen Bourdontest hebben we ook ingesteld onder verzwaarde omstandigheden. Nadat de proefpersoon n.1. gedurende twee minuten op bovenbeschreven wijze had gewerkt, kreeg zij opdracht om de puntcomplexen van vijf verticaal, die van vier horizontaal door te schrappen. Op deze wijze waren we in staat gesteld na te gaan in hoeverre de oefening, de z.g. perseveratie (het blijven kleven aan de voorafgaande opdracht) zou overtreffen, in hoeverre de verhouding omgekeerd zou zijn. Het is ons gebleken dat bij deze proefpersonen de oefening de sterkere factor was. In 2 minuten werden n.1. gemiddeld door de proefpersonen 194 complexen beoordeeld. De maximale praestatie was 253, de minimale 156.
C. De Tachistoscoop.
Door dit instrument werden 1, 2, 3 enz. letters gedurende zeer korten tijd (± gV sec.) geëxposeerd. De proefpersoon moet de letters, die zij meent gezien te hebben, reproduceeren. Het aantal der geëxposeerde letters wordt vergroot tot één letter van de reeks niet meer kan worden weergegeven.
Om toevallige factoren buiten te sluiten werd dit experiment, natuurlijk telkens met andere letters, zevenmaal herhaald. De gemiddelde praestatie was 4 letters. Er was natuurlijk voor gewaakt dat de letters een woord vormden, omdat onder die omstandigheden het aantal der vastgehouden indrukken aanmerkelijk grooter is. Deze praestatie der telefonisten staat vrijwel gelijk met die van studenten van denzelfden leeftijd.
Voor alle zeven proeven te zamen bleek het gemiddelde te zijn 28.5, het maximum bedroeg 32, het minimum 22.



D. De Teleometer.
Behalve door den tachistoscoop hebben wij ook nog op een andere wijze den omvang van de opmerkzaamheid gemeten. Dit experiment zullen we nader bespreken in verband met onze reactieproeven (zie bladzijde 21).
E. Selectietest.
De letters van het a b c zijn over een cirkelvlak willekeurig verspreid aangebracht. De proefpersoon moet ze nu in de volgorde van het a b c aanwijzen. Ook deze test heeft weer in de eerste plaats betrekking op den omvang van bewustzijn. Door den tachistoscoop werd de omvang van bewustzijn gemeten door de praestatie in een tijdsmoment, de tijd was constant en de praestatie wisselde bij de verschillende proefpersónen; hier vragen we van allen dezelfde praestatie, terwijl de verschillen uitkomen in verschil in tijd.
Deze proef werd nog eens herhaald met getallen van 1 tot 25, op soortgelijke wijze aangebracht, die moesten worden geordend 1, 2, 3 enz.
Voor deze beide proeven samen bedroeg de gemiddelde tijd 88 sec, de beste tijd was 52, de slechtste 145 sec.
Vooronderstelling voor deze test is een bijna mechanische reproductie van het a b c en een minimaal verschil in „reproductietijden zonder meer" van de verschillende proefpersonen. Bij de oudere telefonisten was de eerste conditie niet verwezenlijkt, zoodat voor alle proefpersonen ook de tweede niet gerealiseerd was.
F. Test der wisselende concentratie.
De proefpersoon krijgt de opdracht gedurende één minuut het a b c op te schrijven en tegelijkertijd hardop te tellen de oneven getallen 1, 3, 5, 7, 9 enz. We hebben hier een snelle wisseling der concentratie, nu eens is de aandacht gericht op het schrijven van het abc, dan weer op het voortzetten van de reeks der oneven getallen.
In 4 maal één minuut werden aldus, gemiddeld geschreven 186 letters en werd geteld tot 341. De maximale



praestatie was 284 letters en geteld tot 445; de minimale 81 letters en geteld tot 161.
Bij dit experiment hebben we niet alleen de proefpersonen onderling vergeleken, maar ook iedere proefpersoon bij zichzelve, terwijl in het laatste geval wisselende concentratie vergeleken werd met concentratie zonder meer. Daarvoor lieten we de proefpersonen 2maal 1 minuut het abc opschrijven (zoo vlug mogelijk) en 2 maal 1 minuut de oneven getallen tellen (eveneens zoo vlug mogelijk). Wat het a b c betreft bedroeg het gemiddelde 185, het maximum 263, het minimum 125 letters; van de getallen was het gemiddelde 335, het maximum 398, het minimum 238.
Bij de beoordeeling der proefpersonen hebben wij een strengen maatstaf aangelegd. Zij werden ten aanzien der wisselende concentratie als goed beoordeeld wanneer haar praestatie bij de gecombineerde opdracht hooger was dan de som van haar eigen afzonderlijke resultaten en zij bovendien (bij het tegelijkertijd opschrijven en tellen) boven het gemiddelde uitkwamen. Het aantal der punten <lat we bij dit gewichtige experiment hebben toegekend varieert van 0 tot 4.
II. Het Geheugen.
Het auditief geheugen werd onderzocht door het laten reproduceeren van getallenreeksen, die door den proefleider werden voorgezegd (experiment II A): eerst twee getallen van twee cijfers, dan drie van twee cijfers enz. tot zeven getallen van twee cijfers toe. Aldus werden 135 getallen voorgezegd, waarvan gemiddeld 93 onthouden zijn; het maximum bedroeg 110, het minimum 79.
Het visüeele geheugen werd nagegaan door tests met zinledige woordjes van drie letters (expenment II B). bij de reproductie kwam het niet alleen aan op correcte weergave der woorden, maar ook op de plaats, waar zij gezien waren. Bij de inprenting werd het vormen van auditieve en motorische spraakvoorstelhngen zooveel



mogelijk verhinderd door de proefpersoon hardop te laten tellen: 9 woordjes werden telkens 3 keer geëxposeerd, de proefpersoon moest dus tellen van 1 tot 27. En dit tellen had plaats in het tempo door een metronoom aangegeven. Wat de berekening betreft, voor elke juist weergegeven lettergreep werd 1 punt toegekend; was de plaatsing ook correct, dan werden het 2.
Van deze experimenten bedroeg het gemiddelde 11, het maximum 182/S, het minimum ó1/^.
III. Het Sorteeren.
De vlugheid van bewegingen over grooten afstand (reikwijdte) werd gemeten in combinatie met een sorteertest. Op een groote tafel (150 X 60 cM.) waren in de hoeken 4 vlakken aangebracht, rood, wit, zwart en groen. Voor den proefpersoon, in het midden van de lengtezijde gezeten, lagen 19 X 4 latjes (ook rood, wit, zwart en groen), telkens in dezelfde volgorde. Zoo snel mogelijk moesten nu deze staafjes op de vlakken van dezelfde kleur worden gelegd, terwijl de proefpersoon in iedere hand niet meer dan één staafje tegelijk mocht nemen (experiment III A).
Na de verdeeling moest de oorspronkelijke toestand worden hersteld (experiment III B).
De getallen waren voor experiment IIIA 81 sec. als het gemiddelde, 54 sec. voor de beste praestatie, 108 sec. voor de slechtste. Voor experiment III B waren de respectieve getallen 95, 67 en 115 sec.'
IV. Reactietijden.
Reacties op licht en geluid werden genomen als z.g. „Wahlreaction". De proefpersoon moest reageeren op licht of geluid, zonder vooraf te weten welke van deze twee prikkels zich aan haar zou voordoen. Zij kreeg een kruk in de hand, op een lichtsignaal moest zij deze naar voren duwen, bij het hooren van een belletje naar zich toe trekken. De signalen werden derhalve in een voor
Mededeelingen Bos-Stichting, III. 2



de proefpersoon toevallige volgorde ingevoerd. Om de arbeidsvoorwaarden van het métier meer te benaderen werd vooraf geen waarschuwingssignaal gegeven. De reactietijd werd door den chronoscoop van Hipp in honderdste seconden gemeten.
Van de reactietijden op licht (experiment IV A) bedroeg
Fig. IV.
de gemiddelde centrale waarde (uit 25 reacties) 0.56 sec, de centrale waarde van de beste proefpersoon 0.43 sec, die van de slechtste 0.67 sec.
Ook op geluid heeft ieder proefpersoon 25 keer gereageerd (experiment IV B). De centrale waarde bedroeg



hier gemiddeld 0.61 sec, voor de beste praestatie 0,44 sec, voor de slechtste 0.81 sec.
Meer gecompliceerde reacties (experiment IV C).
Voor deze hebben wij gebruik gemaakt van een toestel, dat we, in aansluiting bij het Duitsche woord „Zielmesser," teleometer hebben genoemd. Dit toestel (zie fig. IV)
BR? Fig'v'
a. teleometer. b. stift. c. chronograaf van Jacquet, d. registreerapparaat verbonden met den chronograaf en met den teleometer.
bestaat uit een ijzeren schermpje, met in het midden een vierkante opening van 3X3 cM., die bij den aanvang van de proef gesloten is. Bij het openen wordt tevens een stroom verbroken. Achter de opening wordt een papier aangebracht, waarop een cirkeltje gedrukt is. Wij hebben gebruik gemaakt van cirkels van tweeërlei grootte, van 1 en van 2 mM diameter. De proefpersoon heeft



nu de opdracht met een stift binnen den cirkelomtrek te prikken, waardoor de naald van de stift contact maakt met een metalen achterschot en de stroom weer gesloten is.
De tijd, welke verloopt van de expositie tot het prikken (de reactie), kan aldus worden geregistreerd (fig. V).
Fig. VI.
De gemiddelde tijd voor deze reactie was 2 sec, het gemiddelde van de beste proefpersoon 1.25, van de slechtste 2.62 sec.
Daar deze gecompliceerde reactie dichter bij de praktijk staat dan de meer eenvoudige op licht en geluid, hebben wij gemeend dit experiment in ieder geval even zwaar



te moeten laten wegen als de eenvoudige reactie. Daarom kenden we twee punten toe bij de goede praestatie.
Van dezen teleometer hebben wij eveneens gebruik gemaakt om ons rekenschap te geven van den omvang van bewustzijn (experiment I D). In plaats van het zoo even besproken papier was nu achter de opening aangebracht een papier met 30 a 60 cirkeltjes, waarin, op één uitzondering na, het middenpunt geplaatst was. De proefpersoon had de opdracht te reageeren in boven beschreven zin, nu door te prikken in het cirkeltje, waar de stip ontbrak. De reactie van het prikken was dus gecombineerd met een uitzoeken, dat wel in de eerste plaats omvang van bewustzijn vooronderstelt.
De gemiddelde reactie was hier 3.52 sec, het beste gemiddelde 2.06, het slechtste 5.06 sec.
(Zie voor het expositiemateriaal fig. VI).
V. Verschil in de functie van rechter- en linkerhand.
Daar de telefoniste tweehandig moet werken hebben de boven besproken reactieproeven plaats gehad zoowel met rechter- als linkerhand. Het is nu van belang zich rekenschap te geven van het verschil tusschen reacties met de linker- en met de rechterhand. Bij deze berekening hebben we de reacties op licht en geluid niet onderscheiden.
Voor deze eenvoudige reactie waren de centrale waarden 0.61, 0.47 en 0.81 sec. voor de rechterhand; 0.57, 0.46 en 0.66 sec. voor de linkerhand. Deze superioriteit der linkerhand zal op rekening van den factor der specifieke oefening (bij de proef zelve) moeten worden geschreven.
Bij dit experiment werd 1 punt toegekend, wanneer de praestatie met de linkerhand boven het gemiddelde was en tevens sneller dan die met de rechterhand.
Voor de reacties met den teleometer waren de gemiddelden voor de rechterhand 1.7, 0.8 en 3.1 sec; voor de linkerhand 2.3, 1.35 en 2.85 sec.
Eén punt werd gegeven wanneer de proefpersoon



linkshandig sneller reageerde dan het gemiddelde, terwijl de verhouding van deze reactie tot die van haar rechter-, hand gunstiger voor de linkerhand moest uitvallen dan de verhouding is van de gemiddelden van linker- en rechterhand in het algemeen.
Uit de correlatieberekening, zooals nader zal blijken, volgt dat een goed praestatievermogen van de linkerhand een factor van gewicht is bij het beroep der telefoniste.
VI. Gemiddelde variaties.
Hoe gemakkelijker de praestatie verloopt, des te kleiner zijn de afwijkingen der individueele reacties van haar gemiddelde. Hoe meer men zich inspant, des te grooter is de bewuste opmerkzaamheid; en naarmate de opmerkzaamheid grooter is, is zij minder constant. Dit uit zich in een groote gemiddelde variatie. Wanneer de reactietijd normaal of bovennormaal is, dan beteekent een kleine gemiddelde variatie een gunstig symptoom. Dan toch is een gunstig resultaat verkregen met matige inspanning.
In verband daarmee hebben we alleen punten toegekend aan de proefpersonen, die boven het gemiddelde waren in reactiesnelheid en tevens een kleine gemiddelde variatie vertoonden.
Voor de lichtreacties bedroegen de gemiddelde variaties 0.89, 0.65 en 1.76 sec.
Voor de reacties op geluid 1.13, 0.75 en 2.10 sec.
Voor de teleometerreacties 0.39, 0.13 en 0.71 sec.
Daar we de reacties met den teleometer hooger hebben aangeslagen dan de eenvoudige reacties, ligt het voor de hand ook een kleine gemiddelde variatie bij het meer gecompliceerde experiment dubbel te waardeeren. De conditie is ook hier natuurlijk een superieure reactie.
VII. De Handvastheid.
Hoewel de resultaten met den teleometer onder meer het element der handvastheid insluiten, hebben wij gemeend



de trefzekerheid afzonderlijk te moeten nagaan. Het zetten van de stoppen toch neemt een voorname plaats in bij het bedrijf, en hier is vastheid van hand noodzakelijk.
Fig. VII.
a. (stift) en b. (verbindingsdraad) zijn verbonden met accumulator en bel.
Deze / functie werd onderzocht door den z.g. tremometer (experiment VII A).
De tremometer bestaat uit een koperen plaat met reeksen van geleidelijk kleiner wordende openingen (fig. VII).
De proefpersoon moet nu een metalen stift in deze opening bewegen zonder het koper aan te raken. Raakt



zij het koper dan ontstaat contact, waardoor een electrische bel gaat. Terwijl de mogelijkheid 6 was is de gemiddelde praestatie gebleken 3.75, het gemiddelde van de in dit verband beste proefpersoon 4.37, van de slechtste 3.12.
' De vastheid van hand werd ook bepaald door het laten overtrekken van zigzaglijnen in een door den metronoom aangegeven ' tempo, (experiment VII B). De zigzag bestond uit 12 lijnen; de afwijkingen werden gemeten in het midden der lijnen, het experiment werd vier keer herhaald, voor iederen proefpersoon werden dus 48 metingen ingesteld. De gemiddelde afwijking (alle 48 gevallen tezamen) was 41 mM, de beste praestatie 22.5, de slechtste 103 mM.
Dit tweede experiment is ons betrouwbaarder gebleken dan dat van den tremometer.
ft** VIII. Het Psychisch Tempo.
Door den tappingtest hebben we getracht ons rekenschap te geven van het spontane tempo van werken der telefonisten, in tegenstelling met de reactiviteit die door de reactieproeven onderzocht wordt. Bij de telefonisten van dit systeem is a priori een hoogere correlatie te verwachten voor de reactieproeven, daar het bedrijf een voortdurend reageeren vordert, een weinig spontane werkzaamheid.
In overeenstemming met deze overdenking hebben wij hier aan de goede praestaties slechts een half punt toegekend. Deze veronderstelling werd door ons onderzoek bevestigd. Bij een ander systeem (het verdeelsysteem b.v.) zal de beteekenis van het psychisch tempo zich in den arbeid meer kunnen uiten.
De proefopstelling was de volgende. Met een naald moest zoo snel mogelijk getikt worden op een metalen plaat. Na een bepaalden tijd, toen kon worden aangenomen dat de snelheid van het tikken uitdrukking gaf aan het persoonlijk tempo van het subject, werd geregistreerd.



Het gemiddeld aantal tikken per kwartminuut bedroeg 89, het hoogste aantal 103, het laagste 80.
IX. Lengte en reikwijdte.
Daar de multiplevelden van de Groningsche Centrale respectabele afmetingen hebben maten we ook de lengte en de reikwijdte der telefonisten. De reikwijdte is van deze beide natuurlijk de belangrijkste factor.
De gemiddelde lengte bedroeg 171 cM, de langste telefoniste mat 176, de kleinste 165 cM.
De correspondeerende reikwijdten waren 167, 176 en 160 cM.
Daar in de eerste plaats lichaamslengte en reikwijdte correlaat zijn en vervolgens ook de kleinste der door ons onderzochte telefonisten nog boven de gemiddelde lengte der West-Europeesche vrouwen uitkomt, en allen dus aan den eisch van een behoorlijke lengte voldeden, hebben we gemeend de verschillen hier niet zwaar te moeten laten wegen. Daarom hebben wij aan lengte zoowel als reikwijdte slechts een half punt toegekend.
X. Het Gehoor.
Door middel van den valphonometer van Zoth hebben we de gehoorsscherpte in getallen vastgelegd. De valhoogte van stalen kogeltjes werd gevarieerd en de „Reizschwelle" aldus „van boven" en „van beneden af" vastgesteld.
De gemiddelde valhoogte was 27 mM, voor het scherpste gehoor konden we met een afstand van 10 mM volstaan, de slechtsthoorende proefpersoon had een valhoogte van 57 mM noodig.
Ook voor deze proef meenden we niet meer dan een half punt te moeten rekenen omdat het onderzoek door het ontbreken van het apperceptieve element zich ver van de praktijk verwijderde.



De resultaten van onze proefreeks.
De resultaten van onze proefreeks leggen we neer in <de volgende drie tabellen. Aan het hoofd zijn de verschillende proeven vermeld, aan de voorzijde de proefpersonen, die door letters worden vertegenwoordigd. Wij hebben haar de letters van het a b c toegekend volgens de chronologische volgorde van het onderzoek, zoodat men in deze letters geen initialen moet zien.
De letters A, B, N en D hebben betrekking op de oudere en meer geroutineerde telefonisten, waarover we reeds eerder hebben gesproken. We moesten deze telefonisten er uit lichten en in een aparte groep samenvatten.
In een bedrijf toch beoordeelt men resultaten, die zoowel van routine als van aanleg afhankelijk zijn. Onze taak was niet het actueele praestatievermogen in het bedrijf te meten, maar veeleer het potentieele, omdat onze methode zou moeten dienen om den aanleg te beoordeel en. Zij zou immers worden gebezigd voor het keuren van candidaattelefonisten, waar uit den aard der zaak van routine geen sprake kan zijn. Zal de waardeering der proefpersonen op grond van onze experimenten met die van de bedrijfsleiding te vergelijken zijn, dan moeten menschen van eenzelfde routine worden beoordeeld.
En wanneer we van routine afzien, dan staan oudere, minder ontwikkelde personen natuurlijk achter bij jongere, meer ontwikkelde en nog meer plastische personen.
Binnen de beide groepen zijn de proefpersonen gerangschikt naar de beste praestaties. De kolommen in gewonen <lruk duiden de beste praestatie aan door het kleinste getal, die der cursieve cijfers de beste praestatie door het grootste getal. De kolommen met klein gedrukte cijfers geven het benoodigde vergelijkingsmateriaal.
Van de punten die wij volgens boven vermelde principes hebben toegekend kan men zich in de tabellen rekenschap geven door de onderstreeping. Aan het einde van elke tabel wordt de som gegeven van de punten voor elke



TABEL 1.
OPMERKZAAMHEID.
Bourdontest exp. I A en B °^n& £"^7^ijn Wisselende concentratie exp. I F | B
, _ ! &s
Quantum Fouten Quantum Tachist. Ififf," ^IfJ'6' 4 min. (abc + tellen) 2 ™in' 2 min- ga
meter test y ' abc tellen £
A 396 15 171 29 230 127 127 281 ns ais 2 A
B 295 7 178 3/ 3.87 100 . 230 396 i« » 5 B
N 317 6 156 22 337 145 124 264 i* 258 1 N
D 321 0 754 29 3A9 83 51 760 125 238 3 D
C 495 2 243 25 2^06 81 234 408 225 xo 5 C
E 411 1_ 190 29 256 75 284 444 ■ 202 342 5 E
K 395 7 759 29 333 52 754 360 222 32» 6 K
j 352 11 792 30 3.62 88 214 416 m ms 6 j
F 365 4 769 32 333 88 234 355 22» n 7 F
M 487 7 242 37 3.62 63 246 456 263 m 7 M
H 363 11 253 32 337 83 735 265 211 324 4 H
G 334 20 /67 30 5.06 81_ 152 260 m tot 2 G
L 430 8 212 23 4.50 94 745 264 iu 288 / L
I 574 4 777 24 4.89 78 214 408 m m I ■ 5 I
Gemiddelden 377 7.3 794 25.5 3.52 88 756 341 iss 335
I II I II II



TABEL 2.,
GEHEUGEN SORTEEREN REACTIETIJDEN FUNCTIE LINKERHAND „
exp. II exp. III exp. IV g g
— Volgens exp. Volgens exp. o o
Auditief Visueel Verdeel- Reconstr. Licht Geluid Teleo- IV A en B IV C Jf g.
II A II B tijd UIA tijd III B IV A IV B Ty Q Links Rechts Links Rechts H
A 101.5 6% 82 101 0.52 048 L65 048 os. L85 1.45 7 A
B 94 6'U T7_ 92 0.59 0.68 2.41 0.60 o.?o 2.45 2.37 3 B
N 82.5 6%' 89 86 055 0.67 2.60 053 aw 3.15 2.05 3 N
D 91.5 8 100 103 0.67 0.81 2.35 0.65 osi 2.75 195 0 D
C 102.5 16V3 72 79 054 0.64 " L26 0.59 0.61 L37 1.15 5 C
E 87 17% 70 82 054 055 2.07 054 054 2^05 2.10 7 E
K 79 15 61 78 055 0.62 L73 057 oeo L95 1.52 8 K
J 93 Wh 70 104 052 056 L58 049 0.57 L85 1.32 8.5 J
F 963 9'h 74 82 0.66 0.62 L28 0.61 o.«s J_.75 0.82 5.5 F
M U0_ 10''Is 54 67 043 052 2.18 046 0.» 2.87 1.50 6 M
H 55 7'Is 93 115 0.59 0.68 L96 0.60 o.67 2.32 1.60 2 H
G 91 11'U 84 107 052 044 2.16 0.50 o.47_ 2.85" im 3 G
L 10± 10 108 114 056 0.70 2.62 0.63 o« 2.65 3.10 2 L
I 59 10 97 115 0.62 0.63 2.20 0.66 0.60 2.85 1.55 0 I
Gemiddelden 93 11 81 95 0.56 0.61 2 0.57 0.61 2.30 1.71



TABEL 3.
GEMIDDELDE VARIATIES HANDVASTHEID vnl IX GEHOOR 4S £.§
VI VII vm exp. X |g -|l
Licht- Geluid- Reactie ^ Zigzaglijn T . Len^e j|£ Akouo- || |||
reactie reactie teleometer vil A «"r » ° wijate meter ^, f „
A 0.103 0.119 027 437 34 ]Ö3 /65 260 16.25 5 A 74
B 0.105 0.139 0.36 3.37 33 99 270 762 20 2 B 70
N 0.095 0.110 0.64 ±19 30 85 176 176 23.75 3.5 N 7.5
D 0.176 0.210 0.52 3.56 55 56 770 767 57.5 0 D 3
C Q.075 0.140 013 föó 225 83 171 169 10 6.5 C 22.5
E Q.081 0.114 0.36 4A2 26 97 775 772 8.75 5 E 20
K Q.071 0.111 039 3.56 293 57 766 767 52.5 4.5 K 75.5
J Q.062 0.096 0.30 3.62 46 50 767 766 31.25 4 J 75.5
F 0.110 0.132 031 315 40 81 172 170 18.75 5.5 F 75
M Q.056 0.075 0.17 f« 35 95 173 163 46.25 5 M 75
H 0.106 0.084 025 375 31 99 169 165 27.50 4.5 H 70.5
G Q.064 0.079 0.47 3.79 49 80 175 169 28.75 3 G 5
L Q.072 0.089, 0.71 3.69 363 57 775 770 17.5 3.5 L 6.5
I 0.069 0.090 0.55 3.72 10? 55 767 766 17.5 0.5 • | . 5.5
Gemiddelden 0.089 0.113 0.39 3.75 41 59 171 167 26.88



proefpersoon, terwijl aan het eind van de derde tabel bovendien het totale resultaat staat.
De vergelijking met het bedrijfsoordeel.
De overeenstemming tusschen onze resultaten en de beoordeeling van de bedrijfsinspectie zou frappant geweest zijn, wanneer niet ten aanzien van één der proefpersonen de respectieve beoordeelingen geheel verschilden. Een der jongere telefonisten (E) werd door ons zeer gunstig beoordeeld, door de cheftelefoniste zeer laag aangeslagen. Wel had ook een van haar meest intelligente collega's (C) zich spontaan zeer waardeerend over deze telefoniste als zoodanig uitgelaten..
Het is zeer goed mogelijk dat de appreciatie van deze telefoniste, even als de onze, betrekking heeft op den aanleg, terwijl op de bedrijfsbeoordeeling de factoren van vlijt en applicatie hebben geïnfluenceerd, die bij den tegenwoordigen stand der psychotechniek nog buiten ons onderzoek moesten blijven.
Bij de verdere vergelijking hebben wij deze telefoniste buiten beschouwing gelaten. Het ligt voor de hand dat we dit met nadruk releveeren. Wij meenden tot deze uitsluiting gerechtigd te zijn omdat tegenover het bedrijfsoordeel stond de meening eener intelligente collega, en omdat ook het bedrijfsoordeel zich slechts grondt op een algemeenen indruk en niet op systematisch ingevoerde controle-middelen.
Hieronder volgt de vergelijking der beide volgorden:
De oudere telefonisten.
Volgorde volgens de cheftelefoniste.
Volgorde volgens de resultaten v. h. experiment.
A B N D
A B N D



De jongere telefonisten.
Volgorde volgens de I Volgorde volgens de cheftelefoniste. resultaten v. h. experiment.
K C
\ • ^ jjgelijk
m m} gehjk
o/g* g
I L
L I
Onder voorbehoud van hetgeen boven betreffende proefpersoon E gezegd is constateeren wij dat de onderlinge afwijking der beide beoordeelingen nergens meer dan één plaats bedraagt.
Het is hier de plaats om in herinnering te brengen dat de bedrijfsbeoordeeling in het algemeen vaag en onzeker was. Dat we juist met het oog hierop de oudere telefonisten hebben geaccepteerd, omdat bij deze personen de bedrijfsbeoordeeling veel zekerder was. En bij die oudere telefonisten dekt onze beoordeeling zich geheel met die van het.bedrijf. De correlatie (berekend volgens de formule Bravais Pearson) bedraagt voor de oudere telefonisten + 1 en voor de jongere + 0.93.
Voor de afzonderlijke proeven is de correlatie tusschen de volgorde van de bedrijfsbeoordeeling en de onze, wat de negen jonge telefonisten betreft, de volgende:
I A Bourdontest +0.34
IC ,, : fouten
I B Verzwaarde Bourdontest
I C Tachistoscoop
I D Teleometer (omv. v. bew.)
I E Selectietest
I F Wisselende concentratie
II A Geheugen, auditief
+ 0.44
+ 0.07
+ 0.23
+ 0.75
+ 0.35
+ 0.53
- 0.09



II B Geheugen, visueel ' + 0.62
III A Sorteeren +0.81
III B + 0.77
IV A Reactietijd op licht +0.30 IV B „ „ geluid + 0.30 IV C I „ teleometer + 0.80
V Functie linkerhand (eenv. reactie) + 0.51 ,, ,, (reactie teleometer) + 0.68
VI Gemiddelde variatie (lichtreactie) — 0.025
,, „ (geluidreactie) — 0.61 „ ,, (reactie teleometer) + 0.58
VII Handvastheid: tremometer + 0.25
„ : zigzaglijn + 0.54
VIII Tappingtest — 0.21 IX Lengte - 0.45
Reikwijdte — 0.04
X Gehoor - 0.38
De waarschijnlijke fout voor deze correlaties varieert van 0,08 (correlatie 0,80) tot 0,22 (correlatie 0,02).
Van de opmerkzaamheidsproeven geven die met den teleometer en die der wisselende concentratie de meest bevredigende resultaten. De belangrijkheid van het onderzoek der opmerkzaamheid in verband met het telefoonbedrijf is door deze correlatie gebleken; een beteekenis die ons bij de mentale analyse niet ontgaan is, hetgeen zich uit in het maximum van 9 punten aan de opmerkzaamheid toegekend, terwijl het geheele aantal toe te kennen punten bij de proefreeks 27 bedroeg. Op grond van de berekening blijkt een dergelijke verhouding te handhaven.
De kleine negatieve correlatie bij de auditieve herinneringsproef, waarvan het getal weinig te beteekenen heeft in verband met de waarschijnlijke fout, behoeft ons bij nadere beschouwing niet al te zeer te verwonderen. In het bedrijf toch zal bij het verstaan en vasthouden van het telefoonnummer de apperceptie een minstens even groote rol vervullen als het retentievermogen. De moeilijkheid bij de apperceptie in het bedrijf konden wij op het



laboratorium niet invoeren (zie hieronder de nadere beschouwingen in verband met experiment X).
In de tweede plaats heeft het onderzoek naar het auditieve geheugen ook eigenlijk alleen zin bij groote centrales, waar een getal van een groot aantal cijfers eenigen tijd moet worden vastgehouden. Daar in Groningen het aantal abonne's slechts een kleine 3000 bedraagt is de beteekenis van het retentievermogen niet groot. Toch zal de invloed van deze functie er wel degelijk zijn, maar de cheftelefoniste kan zich er geen rekenschap van geven omdat verkeerd verstaan, min of meer overbodig navragen enz. buiten haar controle vallen. Het aanbrengen van verkeerde verbindingen, in de eerste plaats wel het gevolg van onjuist verstaan, wordt niet gecontroleerd. Ook wanneer dus in Groningen het akoustisch retentievermogen een factor is, kunnen we toch niet een positieve correlatie verwachten bij onze berekening, «2ie gebaseerd is op het bedrijfsoordeel.
De positieve correlatie voor het visueele geheugen, die in vergelijking met die van het akoustische aanmerkelijk is, valt vooral bij deze 9 jonge telefonisten gemakkelijk te begrijpen. Leerling-telefonisten moeten zich aanpassen aan het multipleveld in dien zin, dat associaties worden gelegd tusschen bepaalde getallen en plaatsen van het multipleveld. Zal een verbinding snel tot stand komen, dan .moet de telefoniste niet in het multipleveld zoeken, maar bij het hooren van een getal dient zij te weten, waar ze moet zijn, zoodat de hand als automatisch zich naar de desbetreffende klink beweegt. Leerling-telefonisten met een uitgesproken visueel geheugen moeten hier een voorsprong hebben.
Van het visueele geheugen is ook afhankelijk de meest begeerde vaardigheid der telefoniste: het kunnen „wegpikken" van een nummer van een locaalveld in het multipleveld. Zijn er n.1. op rustige uren slechts enkele beambten aanwezig, die de heele centrale moeten bedienen dan zouden ze voor elk buiten haar bereik opgloeiend lampje moeten opstaan om zich te begeven naar het locaalveld in kwestie. De verbinding kan echter in dit
Mededeelingen Bos-Stichting, III. | 3



geval ook sneller en gemakkelijker tot stand worden gebracht. Na vrij korten tijd beschikken sommige beambten al over het vermogen het nummer van het brandende lampje dadelijk te plaatsen in het multipleveld waarvoor ze zich toevallig bevinden. Er behoeft dus geen contact gebracht te worden tusschen de klink m kwestie van het locaalveld en het multipleveld, maar er wordt een verbinding tot stand gebracht tusschen twee klinken binnen hetzelfde multipleveld. Onder meer geroutineerde beambten zijn er, die aldus van een plaats uit de heele centrale kunnen bedienen. Deze praestatie is afhankelijk van langdurige oefening, terwijl een sterk visueel geheugen conditio sine qua non is.
De mooie resultaten < van den sorteertest (exp. III) pleiten voor deze proef en demonstreeren tevens de eenzijdige beoordeeling van het bedrijf. Deze beoordeeling heeft blijkbaar hoofdzakelijk betrekking op snelheid van armbewegingen, op wat men kan zien, wanneer men achter de telefonisten langs loopt. Moesten we uitsluitend afgaan op de gegeven bedrijfsbeoordeeling dan zouden we dezen sorteertest zeer hoog moeten aanslaan. In plaats van de gegeven beoordeelmg zou echter verre te verkiezen zijn een opgave van het maximum aantal verbindingen dat elke telefoniste per uur kan zetten en tevens van het aantal der daarbij gemaakte fouten. Dan zouden we een veel beter kriterium hebben om dezen sorteertest te beoordeelen. Maar de gegevens daarvoor ontbraken helaas aan de inspectie. Nu beperken we ons tot de conclusie, dat deze test schitterend aangepast is bij de bedrijfsoordeeling.
Bij de reactieproeven blijkt, hoe goed de raad van Münsterberg is, om zich in de psychotechniek zooveel mogelijk bij het bedrijf aan te sluiten. De gecompliceerde reactie met den teleometer benadert veel meer het werk, dat de telefoniste heeft te doen, en we zien hier de hoogere correlatie. De theoretische psychologie wil zooveel mogelijk doordringen tot de enkelvoudige functies en daarom analyseert ze zoover mogelijk. In de psychotechniek is deze analyse dikwijls niet alleen overbodig,



maar zelfs gevaarlijk. De gecompliceerde functie toch blijkt veelal meer te zijn dan de som van de enkelvoudige functie*, waarin ze geanalyseerd is, terwijl meestal de onderlinge verhouding van de enkelvoudige functies in de door haar samengestelde en meer gecompliceerde voorloopig een open vraag moet blijven. Duidelijk blijkt ook dat een vaardige linkerhand voor de telefoonbeambte uiterst nuttig is.
Uit de correlaties betreffende de gemiddelde variaties blijkt, dat het zin heeft, zich rekenschap te geven van de gemiddelde variaties bij de gecompliceerde reactie. Zoowel met het oog op de gemiddelde variatie als op de reactie zelf zouden wij ons bij het keuren van candidaat-telefonisten willen bepalen tot de teleometerproef.
Proef VII betreffende de handvastheid is ook geslaagd. Vooral het onderzoek met de zigzaglijnen, reeds door Münsterberg bij zijn onderzoek van het telefoonbedrijf benut, geeft een mooie correlatie.
Het zwak-negatieve resultaat van de tappingtest is reeds bij het beschrijven van de proef gemotiveerd. Desideratum voor de telefoniste is ten slotte meer reactiviteit dan spontane activiteit. De eisch is handelen op een prikkel, niet uit eigen drang.
Dat de lengte en reikwijdte een negatieve correlatie opleverden verwonderde ons aanvankelijk zeer. De multiplevelden in deze centrale n.1. hebben zoodanige afmetingen dat men iederen centimeter als winst zou moeten beschouwen. Bij nadere overdenking wordt het echter duidelijk dat, waar onze gemiddelden in dit verband aanzienlijk staan boven de gemiddelden der statistiek, de factor der lengte en reikwijdte onder deze omstandigheden quantité négligeable kan worden in verhouding tot andere determineerende factoren.
Dezelfde reflectie geldt voor proef X betreffende de gehoorsscherpte. De candidaten waren allen medisch gekeurd op het gehoor. De gehoorsscherpte was dus bij allen voldoende, een surplus schijnt overbodige weelde. Ook kost het weinig bezinning om in te zien dat het onderzoek met den akouometer een zeer essentieel



element verwaarloost n.1. den apperceptieven factor bij het verstaan.
Een veel meer geëigend experiment zou zijn het laten reageeren op den fluistertoon, maar zóó dat de prikkel voor alle proefpersonen dezelfde is en tevens te varieeren op steeds identieke wijze. Door middel van een gramophoon zouden deze voorwaarden te verwezenlijken zijn. De constructie van de daarvoor benoodigde platen, brengt echter bezwaren met zich mee, vooral van financieelen aard. Daarom hebben we deze proef, die zeer zeker desideratum is, opgegeven. Wanneer het onderzoek naar de gehoorsscherpte onderdeel van de medische keuring blijft, dan is het psychotechnische onderzoek met den akouometer overbodig.
Vergelijking met vroegere onderzoekingen.
Münsterberg meende dat de arbeid aan de telefoon 5 eigenschappen eischte: goed gehoor, correct onthouden der getallen, opmerkzaamheid, snelle reactie en trefzekerheid. Bij grootere centrales en andere telefoonsystemen kunnen de beide eerstgenoemde factoren van meer belang zijn dan ons gebleken is. Overigens kunnen we ons zonder meer bij Münsterberg's analyse aansluiten. De praktijk heeft de bruikbaarheid van zijn onderzoek aangetoond.
Toen we reeds midden in het experiment zaten werd onze aandacht gevestigd op een onderzoek te Genève door J. Fontègne en E. Solari gepubliceerd in de ' Archives de Psychologie no. 66. Dit zeer uitvoerige en conscientieuse onderzoek leverde ons een prachtig vergelijkingsmateriaal, vooral ook omdat de systemen van Genève en Groningen tot in onderdeden gelijk zijn. Dat de door hen verkregen correlatie van de resultaten van het totaal hunner proeven met de bedrijfsbeoordeeling kleiner was dan de onze (+ 0,541; bij selectie der proeven 0.698) zal voor een deel zijn toe te schrijven aan het feit dat zij alle onderzochte telefonisten in één groep hebben samengevat. Aan het onderzoek der opmerkzaam-



heid hebben zij ons inziens geen voldoende aandacht geschonken: de omvang van het bewustzijn en het vermogen der wisselende concentratie zijn niet onderzocht.
De correlatiecoëfficiënten van de min of meer vergelijkbare proeven laten we hier volgen.
Het onderzoek te Het onderzoek te Genève. Groningen.
Bourdontest +0.46 +0.34
fouten +0.24 +0.44
Geheugen auditief + 0.47 - 0.09
Sorteeren + 0.43 + 0.81
Reactietijden + 0.24 + 0.30
+ 0.30 Ö + +0.80
Gemiddelde variatie +0.32 -0.025
— 0.61 + 0.58
Handvastheid + 0.26 + 0.25 ^ 0
+ 0.54
Tappingtest +0.02 -0.21
Uit deze vergelijking blijkt de betrouwbaarheid van den Bourdontest, den sorteertest, de proeven voor handvastheid en der reactietijden. Voegt men hier nog aan toe het experiment met den teleometer, dat betreffende de wisseling der concentratie, het onderzoek naar het visueel geheugen, naar de functie van de linkerhand, het letten op de gemiddelde variaties bij de bevredigende reacties van meer gecompliceerden aard, dan meenen we een betrouwbare proefreeks te hebben om de candidaten voor het telefonistenberoep te schiften. Deze methode is natuurlijk voor verfijning vatbaar, bij correlatieberekening is een grooter aantal proefpersonen gewenscht, en ook is desideratum een zekere bedrijfsbeoordeeling, die betrekking heeft op telefonisten, welke in praestatievermogen in het bedrijf zeer uiteeenloopen. Onze Groningsche proefpersonen werden door haar chefs alle als goed beoordeeld. — Voor



elk eenigszins gewijzigd telefoonsysteem zal uit den aard der zaak een speciale adaptatie der proefreeks gewenscht zijn. Bij het „verdeelsysteem" zal deze adaptatie vermoedelijk op een vereenvoudiging neerkomen.
Slotbesch o u wingen.
Het zij ons vergund ten slotte nog eenige algemeene beschouwingen over het telefoonbedrijf te geven. Tevoren was ons meegedeeld dat eigenlijk alle beambten goed voldeden en de cheftelefoniste er geen enkele zou willen missen. Hoewel deze lof zeer zeker sterk overdreven is — de meeste abonné's zullen er bezwaarlijk mee kunnen instemmen — moeten ook wij erkennen dat onze algemeene indruk van de telefoonjuffrouwen, die zich tot het onderzoek hebben geleend, een zeer gunstige was. Wanneer wij van een enkele uitzondering afzien dan zijn het beschaafde en ontwikkelde meisjes, die aan vrij hooge eischen van opmerkzaamheid en vaardigheid voldoen. Deze casuspositie is trouwens niet toevallig, allerlei selecteerende factoren hebben gewerkt.
Dat het telefoonbedrijf voornamelijk door vrouwen wordt uitgeoefend zal zijn grond wel meer gevonden hebben in financieele overwegingen, dan in psychologische. Toch heeft deze ten opzichte van de psychotechniek toevallige factor niet ongunstig gewerkt. De hoogere stem, de sterkere dispositie tot reactiviteit en betrekkelijke passiviteit, waarbij prikkels van buiten moeten worden afgewacht, de volharding en taaiheid in verband met een werk, dat niet in de eerste plaats lichamelijke krachtsinspanning eischt, zijn even zooveel qualiteiten ten gunste van de vrouw.
De leeftijdsgrenzen, aan de candidate gesteld, 17 tot 21 jaar, zijn eveneens goed gekozen. Het individu moet nog voldoende plastisch zijn, zullen de psycho-physiologische reactiegewoonten zich snel en zonder te veel innerlijke remming kunnen vormen.
Door de medische keuring wordt verder een schifting aangebracht, die zich uit den aard der zaak niet tot den



lichamelijken habitus beperkt. Zullen de psychische disposities zich onbelemmerd kunnen uiten, dan is physische gezondheid voorwaarde. Een poliep in den neus b.v. is voldoende om de symptonen van een mooie opmerkzaamheidsdispositie volkomen op te heffen. Zoo heeft een medische keuring indirect beteekenis voor een psychologische selectie.
Ook een examen, vooral een vergelijkend examen, zift in psychologischen zin. De aard van de kennis, waarnaar gevraagd wordt, is in dit verband voor ons indifferent, maar de besten, zij mogen uitblinken in wat men wil, zijn dat mede op grond van aandacht, herinneringsvermogen en volharding, waarin zij boven het gemiddelde uitkomen. Zoo geeft men zich bij het afnemen van een examen, misschien onbewust en tegen wil en dank, rekenschap van algemeene psychische functies.
Het wordt tijd, dat dit onbewuste en ruwe procédé met zijn verschillende toevalligheden plaats maakt voor een onderzoekingsmethode, die direct zich richt op deze functies, welke zooveel belangrijker zijn, èn in het algemeen èn in het bijzonder voor de praktijk van het telefoonbedrijf.
Kennis heeft de locaal-telefoniste bijna niet noodig. Zoodra op een andere wijze een onderzoek, wordt ingesteld naar de psychische geschiktheid, vervalt grootendeels de zin, dien het examen tot nu toe indirect heeft.
In onze proefreeks hebben we het onderzoek naar het intellect niet opgenomen, omdat verstandelijke arbeid bijna niet wordt gevraagd. En een hooge intelligentie zit allicht een monotoon werk, zooals dit hier geeischt wordt, in den weg. Met het oog op het bedrijf en niet minder met het oog op den persoon moet men voor iets, dat valt in het genre sleurwerk, geen menschen kiezen, die meer verstand hebben, dan bepaald voor hun werk noodzakelijk is.
De meeste telefonisten te Groningen zijn met haar werkkring zeer tevreden, hoewel deze ingenomenheid meestal niet een direct uitvloeisel is van den arbeid. Het



zijn de arbeidscondities, de 6-urige arbeidsdag, de onderlinge gezelligheid, waardoor haar uitspraken worden gemotiveerd. De verdeeling van den arbeidsdag in twee maal drie uur of in vier en twee uur vond unaniemen bijval. De meeste hebben het het liefst druk, omdat daardoor de tijd sneller voorbijgaat.
Ziekten, aan het bedrijf te wijten, overspanning e.d. komen in Groningen haast niet voor. Dit zal een gelukkig gevolg zijn van den korten arbeidsdag. Overmatig inspannend is de arbeid slechts gedurende een enkel uur van den dag en dan nog alleen op 6 van de 15 posten. De oudste abonné's die tevens zijn de meest veeleischende klanten (handelshuizen enz.), vindt men bijeen in de vooraan gelegen locaalvelden. Dat daar in een uur door één telefoniste een 400 verbindingen tot stand moeten worden gebracht is geen uitzondering. De vermoeidheid uit zich in klachten over rugpijn, pijn in de schouders en armen, hoofdpijn, zenuwachtigheid en prikkelbaarheid.
Men is op het oogenblik in de centrale bezig de drukke nummers meer regelmatig over de verschillende tafels te verdeel en. Op die wijze wordt dus aan de overgroote vermoeidheid tegemoet gekomen.
Het is o.i. zeer goed gezien, dat reeds lang voor het invoeren van den 8-urigen arbeidsdag de dagtaak van de telefoniste tot zes uur is beperkt. Op minder drukke óren toch wordt het getal der in functie zijnde beambten teruggebracht, zoodat ook dan hooge eischen aan de opmerkzaamheid en reactiesnelheid worden gesteld. Er worden misschien wat minder verbindingen tot stand gebracht, maar het komt meer aan op den omvang van het bewustzijn, omdat een grooter locaalveld moet worden bediend. Wij zien dus dat er gedurende deze zes uren constant veel gevraagd wordt van het psycho-physiologisch uithoudingsvermogen van de telefoniste. De verkorte arbeidsduur is derhalve alleszins gerechtvaardigd, en we zouden er in dit verband aan willen toevoegen, dat het o.i. geheel in dezelfde lijn ligt om niet toe te staan dat huismoeders deze taak voortzetten. Immers het in dienst



blijven der telefoniste na het aangaan van een huwelijk leidt zonder eenigen twijfel tot overbelasting, tot schade voor haarzelf en haar huisgezin, en niet minder tot detrimente gevolgen voor het bedrijf. Hoe een huismoeder naast haar eerste plichten nog het onder die omstandigheden zenuwsloopend geworden werk van telefoniste zou kunnen verrichten, zonder dat beide functies ten zeerste geschaad worden, is onbegrijpelijk. Dit is geen deductie: getrouwde telefonisten bleken in Groningen niet half zoo bruikbaar als de ongetrouwde, ze bleven veel vaker weg, kortom de staf achtte ontslag bij het aangaan van een huwelijk gewenscht. Naar we meenen heeft men ook in Amsterdam geprotesteerd tegen de combinatie telefoniste huisvrouw.
Psychotechnische verbeteringen, die nu niet betrekking hebben op de beambten, maar op het materiaal, zijn zeer zeker mogelijk. Dat men er zorg voor moet dragen, vooral met het oog op het voorkomen van noodelooze vermoeidheid, dat de hoofdtoestellen van de telefonisten alle goed werken, ligt voor de hand. Op het oogenblik onderscheiden de beambten haar toestellen in meer of minder goede. Dit moest zijn uitgesloten.
De vorm van het multipleveld vervolgens kan zijn, en is inderdaad reeds in andere plaatsen geweest, voorwerp van psychotechnische zorg. In Groningen is het multipleveld overmatig gerekt, zoodat de telefoniste, wanneer zij zit, slechts met moeite de verst van haar verwijderde klinken kan bereiken. Het zou beter geweest zijn, het multipleveld, dat thans den vorm van een smallen rechthoek vertoont, meer het vierkant te laten naderen. Aan den eisch van Taylor, aanpassing van werktuig en machine aan den mensch, is hier niet genoegzaam voldaan.
Bij groote telefoonnetten, multiplevelden van meer dan 5000' klinken b.v., zou het gewenscht zijn veranderingen in te voeren zooals door Ammon en Olivier zijn voorgeslagen. Deze heeren hebben een tweetal artikelen gepubliceerd in „Praktische Psychologie, Monatsschrift für die gesamte angewandte Psychologie, für Berufsberatung



und industrielle Psychotechnik," uitgegeven door Moede en Piorkowski, onder den titel van „Rationalisierungs* methoden im Fernsprechbetrieb" (1920 Heft 1).
De heer Ammon wil de groepen van 100 klinken door omlijsting van bepaalde getallen en het geheele multipleveld door aparte teekening van zekere deelen meer overzichtelijk en bruikbaar te maken. Hij hoopt op deze wijze de bezwaren van de niet-decimale ordening te kunnen compenseeren en daardoor het aantal der foutieve verbindingen te verminderen.
De directeur der telegrafie Olivier, die reeds verdienstelijk werk deed te Berlijn door betere uitspraakmethoden voor de telefonie aan te geven, stelt voor om bepaalde getallenreeksen in het multipleveld te kleuren, waardoor de beambte hier en daar een „point de repère" zou vinden. Ook krijgen binnen elk veld van 100 klinken de nos. 40, 45, 50 en 55 een gekleurden rand, als tweede „Gedachtnisstütze." Pas aangestelde beambten leerden met dit systeem beduidend sneller haar metier, en reeds geoefende waren er die haar praestatie een 50 ?/o konden verhoogen. Voor groote centrales zullen deze methoden bijna onontbeerlijk blijken te zijn, voor iedere centrale zullen ze haar nut meebrengen.
Aangaande het temperament, dat voor de telefoniste als zoodanig het meest gewenscht is, kunnen wij ons op grond van de proefreeks zeer weinig en op grond van onzen algemeenen indruk slechts aarzelend uitspreken. Wanneer we letten op de drie eigenschappen, die bij de classificatie van Heymans een grondleggende beteekenis hebben, emotionaliteit, activiteit, secundaire functie, dan valt het 't gemakkelijkst ons in dit verband uit te spreken ten aanzien van de emotionaliteit. Het is gewenscht dat de telefoniste in vatbaarheid voor aandoeningen boven het gemiddelde staat. Door de emotie toch neemt haar praestarievermogen toe naarmate de eischen hooger worden, naarmate meer verbindingen worden gevraagd. Juist omdat deze eischen nogal varieeren en soms gedurende een korten tijd (een half uur b.v.) verbazend



kannen zijn opgevoerd, moet de telefoniste in staat zijn om in den geestestoestand te geraken, die men nog het beste weergeeft met het woord „emballé." Tot dit oordeel zijn wij gekomen op grond van uitspraken van onze proefpersonen, die drukke perioden in boven beschreven zin niet schuwden, maar bij wie in tegendeel onder die omstandigheden sportieve neigingen wakker werden. Ook in Genève is men tot een soortgelijk oordeel gekomen.
Een boven het gemiddelde uitgaande secundaire functie is geen vereischte. Bij haar werk behoeft geen doelvoorstelling aanwezig te zijn als associatie-centrum. Het aanbrengen van een verbinding is telkens weer een nieuwe taak, die spoedig is afgeloopen en een hiërarchie, waardoor verschillende werkzaamheden samen worden gevat in een grooter geheel, is hier niet te vinden. Groote secundaire functie in verband met emotionaliteit heeft verder een zeer remmenden invloed. Wanneer deze combinatie gegeven is zal der persoon in kwestie zich niet gauw over een onaangenaamheid met een abonné b.v. kunnen heenzetten. Deze nawerking zou haar verder werk (voor den heelen dag misschien) kunnen benadeelen. Met het oog op geringe perseveratie, die hier desideratum is, zouden we het meer primair functionneerend type (in de terminologie van Heymans) verkiezen.
Aangaande de activiteit zouden we willen oordeelen dat het actieve type uit den aard der zaak verkozen zal worden boven het niet actieve, maar o. i. is een activiteit, die boven het gemiddelde uitgaat, in dit bedrijf geen vereischte. Het ambt van telefoniste vraagt reactiviteit en geen spontanen drang tot daden. Deze reactiviteit is bij het nerveuse type (emotioneel, primair functionneerend, niet actief) goed ontwikkeld. Alleen in verband met het verkeer met de abonné's kan het prikkelbare nerveuse type zijn bezwaren meebrengen. Daardoor is misschien het cholerische (emotioneel, primair functionneerend, actief) te verkiezen.
Het is misschien niet overbodig er hier op te wijzen dat we ons uitspreken over het temperament in denzelfden



zin als we ons in het geheele onderzoek hebben geuit over opmerkzaamheid, geheugen, reactiesnelheid enz. Dat we ons derhalve niet uitlaten over het zedelijk karakter. En natuurlijk zijn applicatie, vlijt, plichtsbesef waardevolle eigenschappen, die in elk bedrijf van zeer groote beteekenis zijn. Een experimenteel onderzoek dat betrekking heeft op het moreele karakter is tot heden toe echter onmogelijk. Temperamenten, die een hooge correlatie vertoonen met zedelijke eigenschappen, zullen in de praktijk waardevol blijken in bijna elk bedrijf, ook wanneer dat temperament op zichzelf zich minder voor het bedrijf leent. De goede wil kan voor een zeker deel tegemoet komen aan een tekort in aanleg. Een phlegmatica (niet emotioneel, secundair functionneerend, actief) en een gepassionneerde (emotioneel, secundair functionneerend, actief) achten wij niet het aangewezen type voor dit bedrijf Maar pblegmaticae en gepassionneerden, wier secundaire functie zich willekeurig of onwillekeurig op het bedrijf richt, zullen door haar applicatie zeer bruikbaar blijken. De lof van de chef voor de telefonisten A en K zal mede van dezen factor afhankelijk zijn. Het sentirnenteele type echter (emotioneel, secundair functionneerend, niet actief) zal moeilijk in staat zijn, niettegenstaande zijn groot plichtsbesef, zijn voor dit bedrijf ongunstige disposities te compenseeren. De groote emotionaliteit samen met de secundaire functie zullen de reactiviteit te veel remmen.
Ons rest nog slechts een woord van dank te richten tot de veentien telefonisten, die zoo bereidwillig waren zich voor ©ns onderzoek beschikbaar te stellen, en onzen wensch te uiten, dat haar belangelooze medewerking in dezen haar corporatie zal ten goede komen.
Groniègen, April 1921.