ONS EIGEN LAND







ONS EIGEN LAND
BEWERKT DOOR
G. J. NIJLAND
UITGAVE VAN DEN A. N. W. B., TOERISTENBOND VOOR NEDERLAND



N.V. GEUZE & CO'S DRUKKERIJ
DORDRECHT



„Holland is een levende schoonheid, een eerste-rangsmerkwaardigheid op de wereld."
Dit woord van Lod. van Deyssel plaatsten wij aan het hoofd der inleiding tot de eerste uitgaaf van het prachtwerk Ons Eigen Land", dat ten doel had door woord en beeld de schoonheid van Nederland ten toon te spreiden, zoo mogelijk breede kringen der bevolking warm te maken voor een nadere kennismaking ter plaatse zelf met het vele schoons dat het biedt.
Inderdaad, Holland is een levende schoonheid, en meer en meer groeit in eigen volk de waardeering; Neerland's schoonheid is geen miskende schoonheid meer, maar toch, nu de reislust groeit op nooit gedachte wijze en tal van factoren samenwerken om de toeristen den weg naar het buitenland te doen inslaan, nu moeten wij zorgen, dat het gewonnen
November 1926.
EEN WOORD VOORAF
terrein niet verloren gaat en de aandacht ook op de heerlijke pracht van Nederland gevestigd blijft.
Vandaar deze nieuwe uitgaaf van „Ons Eigen Land", een samenvatting van het beste uit de vroeger verschenen vier deelen, herzien en bijgewerkt. Herzien, omdat veel, helaas zéér veel dat in 1909 nog een levende schoonheid was, thans is verdwenen; bijgewerkt en uitgebreid, omdat gelukkig ook nieuwe luister geboren werd, waarop de aandacht nu gevestigd wordt.
Moge ook deze nieuwe uitgaaf aan haar doel beantwoorden en liefde en waardeering versterken voor het innig mooie van „ons eigen land" en moge zij een steun zijn voor de beweging om het verdwijnen van bosschen, landgoederen en stedenschoon, de ontluistering van ons toch nog altijd prachtig Nederland, te stuiten.
HET DAGELIJKSCH BESTUUR.



Dit werk, samengesteld door G. A. POS en G. L. HASSELEIJ KlRCHNER, bevat Foto's van:
ABRAAS, CH Delft
AMSTEL, C. VAN Z Z Amsterdam.
ANDRINGA DE KEMPENAAR Jvr. N. H. D. VAN ... Groningen
ANKERSMIT, Wm Deyentar. '
ASSEN, R. P. VAN Groningen.
ATKINS, J. F. J Rotterdam.
BAART DE LA FAILLE, C. J Leeuwarden.
BAKKER, H. J Zwijndrecht
BAKKER CLOCKENER BROUSSON, Mevr. A Sleeuwiik
BEMMELEN, Mej. D. VAN Oosterbeek
BERG, HERMAN VAN DEN 's Gravenhage.
BETHE, G. C. J Amsterdam.
BICKHOFF, H. ... Amsterdam.
BIE, Mej. M. DE Rotterdam.
,XS- •'• •'• P Amsterdam.
BOER, ADR Baarn
BOER, J. R. D. DE Middelburg.
BORN, H Nijmegen.
BUIJS VAN SCHOUWENBURG, Mevr. M Zaandam
CASTELEIJN, W. D Utrecht
COOL, WOUTER Rotterdam.
DEINSE, Ma. H. R 's Gravenhage.
DETH, Jr„ J. VAN utrecht.
DORSTEN, J. VAN Utrecht
DIJK, J. VAN .. Amsterdam.
DUIKER, D ... Hoogeveen.
EELSINGH ZwoHe.
ELFRINKHOFF, E. VAN Amsterdam.
ENDEN, A. VAN DEN ... Hilversum.
EVEKINK BUSGERS, G Arnhem
EVERTS, J. A. M Helmond.
FA VIER, A Amsterdam.
FERWERDA, J Amsterdam.
FERWERDA, W. R Baarn.
FRESEMAN GRATAMA, H. G Hoogeveen
FRITZLIN, F. J. A Leeuwarden.
FIJNVANDRAAT, .1. L Utrecht
GALLEE, Mej. H Kampen.
GEERKENS, W. H Rotterdam.
GRAFTDIJK, Dr Giessendam.
GRAFTDIJK, Mej. W Giessendam.
GREVENSTUK, Mej. A. H Baambrugge
GRINTEN, G. J. VAN DER Mook.
HAAK, WILLEM VAN DER Rotterdam
HASSELEIJ KlRCHNER, G. L Baarn
HAZENBERG, CAREL F Leiden
HELDER, KEES Middelburg.
HENDRIKS, G. F Rotterdam.
HENNING, C Middelburg.
HERWIG, G Visvliet.
HERWIG, R. H. ... Amsterdam.
HOEKSTRA, TT Driebergen
HOETINK, B. ,1 Warnsveld.
HOFFMANN, WT F. C Amsterdam.
HOOGVELD, Dr. W. P. J 's Hertogenbosch.
HORSTHUIS, H Ootmarsum.
HOUTEN, J. C. TEN Winterswijk.
HUIJSER, Ma. J. G. Rotterdam.
IVENS, C. A. P Nijmegen.
JANSSEN, GEBR Venlo.
JELINGER, C Sittard.
JENEZON, C • ... 's Gravenhage.
KAPTEIJN, ALB. 's Gravenhage.
KESPER—BECKERING, Mevr. Mr ... Rijswijk.
KNEPPERS, JAC Nijmegen.
KNOPPER, D Amsterdam.
KNOTTENBELT, F. .1 Sloten.
KOLK, H. A Dordrecht.



KOSTER, G ... Dordrecht.
KOTTING, JAN ... Amsterdam.
KRAMER, P Groningen.
KROON, A. W Haarlem.
LELT, J. C. L. VAN DER Hoorn.
LOED, ERNST A Amsterdam.
LIJNDEN, A. W. F. BARON VAN Hees.
MAC. KISSACK, JAMES Glasgow.
MAC LEOD, C. D. H. Gep. Gen. Maj Nijmegen.
MAGNÉE, W. L. M Bergen op Zoom.
MAKKINK, B. W Nijmegen.
MANUS, JEANNETTE Amsterdam.
METMAN, H. W Enschede.
MEYER, HENRI • Arnhem.
MEIJLINK, A. B. C Oosterhout.
MEIJER, I Hilversum.
MOLTZER, A Baarn.
NIEVERVAART VAN LAER, Mevr. A. C. VAN Dordrecht.
NIJKAMP, Dr. C. H Ridderkerk.
OBBEMA, F. J Sneek.
OIST JOH. M. VAN Ophemert.
ONDERWATER VAN VALKENSWAARD, B. DE
COURT Dordrecht.
OOSTERVELD, .1. R Zutphen.
PELT, A. B. VAN Nijmegen.
PEUL, J. M. VAN DER Leeuwarden.
PFEIFFER, Ir. J. C Utrecht.
REENEN, Mevr. .1. VAN Bergen.
REESINCK, J. C Zutphen.
REINTS, OTTO Meppel.
REIJERS, C Nijmegen.
REIJNTJES, A Zaandam.
REYS, S. J Amsterdam.
ROOSEBOOM, G Utrecht.
ROSEN—SIJMONS, Mevr Amsterdam.
RUHLE VON LILIENSTEIN TER MEULEN, A. J. ... Utrecht.
RUITER, HERMAN DË Breda.
RUTGERS, A. ... Deventer.
RIJKSBUREAU VOOR DE MONUMENTENZORG ... 's Gravenhage.
SALM, JAN 's Gravenhage.
ALLE LUCHTFOTO'S IN DIT WERK OPGENOMEN ZIJN VAN DE KONINKLIJKE LUCHTVAART MAATSCHAPPIJ, ROTTERDAM
SANDIJCK, F Goes
SCHAEPMANN, J. J Zwolle
SCHEEPSTRA, M "[ [[[ Bussum
SCHIPPERS, J Rotterdam.
SLAGER, W. A Leeuwarden.
SMITH, R. P Groningen.
SMITS, ANT. .1. J Amsterdam.
SPAARKOGEL, JOH. H Zeist
SPANJAARD, K Meppel
STEENBERGH, C Amsterdam. '
STOLTS, Mej. A Amsterdam.
STRUIJK, A. C. ... 's Gravenhage.
STRUIJVENBERG, H. C Arnhem.
SWART, J. J Zutphen.
TEPE, R Bloemendaal.
TERSTEEG, D. F Naarden.
TOLLENS, C. Hzn., H. J Dordrecht.
VEEN, A. VAN DER Leeuwarden.
VELDEN, A. H. VAN DE Leeuwarden.
VELDE, G. F. W. VAN DE Gouda
VELTMAN, Arts, H Heerenveen.
VERHEES, A. C 's-Hertogenbosch.
VIERSEN, W. J. VAN Deventer.
VISSCHER, J 's Gravenhage.
VOGT, AUG. F. W Amsterdam
VOOGD> F Amsterdam.
VOORBEYTEL CANNENBURG, J. A 's Graveland
VOORST VAN BEEST, C. W. VAN Nijmegen
WAAL, W. C. L. DE 's Gravenhage.
WAGENINGEN, H. L. VAN lelsum
WrAGENINGH, .1. E. H. VAN Breda
WENTZEL, .1. W Amersfoort.
WEERS, C. C, VAN Roermond.
WEIJNEN, TH Maastricht.
WILLEMSEN, W. .1 De Meern
WURFBAIN, JOH Rijswijk. '
ZANDEN, .1. VAN DER Leiden
ZANDSTRA, Fzn., A [.] Winschoten.
ZIJLSTRA, A. S Leeuwarden.







PLAAT TEKST
^# BLADZ. BLADZ.
Aardenburg, Huize 137 37
Abdij te Middelburg 8d en 84 26
Academie. De — te Leiden 4U —-
Achlum 
Achterhoek van Gelderland — 46
Agnieten-Kapel ■• ••■ •" "
A-kerk. De toren van de — te
Groningen _ :
Alblasserwaard 9(1 „„ „
Alkmaar M ™n Ij
A1 , 171 ol
Almelo go
Ameland ; 138 38
Amerongen ■•• 222 en 2231 64
Amersfoort y. • • 1(-7 An
Ampsen. Kasteel — bij Lochem ... 157 , 47
Amstel. Watersport op den — / 1 /
Amsterdam ■ \° 0 '
Amsterdamsche grachten ... ■ 0 —
Poort te Haarlem ... ^0 15
Angelo'.' Groot — ^ 50
Ankeveen 52
Anlo 178
„ Molen te — ... „. .
Annaland. Boerderij te St — —
. , rP„„ —• 51 en 54
Apel. 1 er — 
Apeldoorn 55
Appelbergen ^ ~ ^ ^ - ,,,
Appel'dijk. De — bij Gorinchem ... 12b —
Appingedam. Huize Ekenstein bij - J80 _
Arcen. Kasteel — £J
" Archief gebouw te Assen ... o*
Arnemuiden. Vischvrouwen te - ... 14?_^ ~j
Arnhem . ; m &
Arum 177 54
Assen ••■ . , .
Assendelfts. Monument der — te ^
Asfumburg. "Kasteel ^- bij Heems-
kerk 40 ld
Atheneum illustre 6
Avereest 
Avond op de rivier — £A
Axel Boerderij —
B.
Baarn — 64
„ In de bossohen bij — 226 en 227 —
Bakenbergsche weg. De — bij Arnhem 145 —
Bakenessertoren 0* —
ÜH-kklllTl ■•• 
Bank van Leening te Amsterdam — 6 Poortje van de
oude"— te Middelburg 85
Bantam . f \ ~
Barneveld - •■•• zAf »a
Bas-relief Slag op de Zuiderzee 1573 19
Bathmen '" ! ~' f8.
Bavo. St - te Haarlem - 16
Beekbergen I I 62
INHOUDSOPGAAF
PLAAT TEKST BLADZ. BLADZ.
Beekenstein bij Velsen 23 
Beekhuizen. Landgoed — j 41
Beerschoten bij de Bildt I 132 
Begijnhof. Poort van het — te Deift 55 
Beker van Maximiliaan te Veere ... 78 
Bellingwolde. Boerderij te — 179
Belmonte . I 39
bij Wageningen 141
Belter Wijde gg
» Paalwerken langs de — 206 —
Bennebroek. Te — 34 .
Bennekom 39
Bentinck. Graaf — ... 33
Berg en Dal []\ 118 32
Bepgen ■■ 22 12
„ op Zoom . 27
» ». „ Havendijk te — ... 87 
Bergh. Kasteel — . | 46
Bergkerk te Deventer " _ 40
Bergum ^
Bergumerheide. Het Boschhuis te — 186 —
Berkel. Aan de — 155 j58
Berkelpoort. De — te Valkenburg... 110 31 Ruïne van de — te
Zutfen 159 
Betuwe. Gezicht op de — ... 139 
Beugelbaan 114 32
Beugelen . 32
Beulaker Wijde ... '.' _ I gg
Beurspoortje . 7
Beveland. Zuid — ... I i 25
Beverweerd. Kasteel — ... 135 I 37
Beverwijk j
Bierkade. Oud geveltje van de — te
Hoorn jg
Bikbergen. Laantje bij—... . 251 i . I
Bildt. De — 131 36
Biljoen. Kasteel — , 150 42
Binnenhof. Het — te 's-Gravenhage 47 
Bleyenbeek. Kasteel — ... 114 32
Bloembollenland 35 15 en 17
Bloemendaal 28 15
Bloemenvelden 1 35
Blokzijl .' 206 —
Blijham. Boerderij te — 179
Boelens. Het slot — te Olterterp ... 185
Boertange . 54
Bollenvelden 27 ' - 
Bolsward .'. Z 194 59
Boi-ger _ 52
Ees bij — 175 _
„ Hunnebed bij — ... 178 
Bosch van Bredius. Vijver in het — 250 —
Botkloppen g
Bovenkarspel 
Braak. De — te Paterswolde 184 
Brabantsche Turfmarkt te Delft ... 56 —
Bramel. De — . a~
':r^a V- ••• ••• 90 en 91 28
Brederode. Ruïne van— ... 27 14
Breiende vrouw bij Deventer ... 204 —
Br.eiï,kelen 235 en 236 -
BneUe 59 j _
PLAAT I TEKST BLADZ. BLADZ.
Brielsche Spuiwater. Het — 59 _Z
Brink te Deventer L_ 48
' „ Gieten j78 
Broederpoort te Kampen 207 fil
Broek-in-Waterland 9
» ». », Ijsvermaak in — 10
Brouwershaven 94
„ Stadhuis te — 72 _
Brouwerskolkje 
Bruinisse. De Grevelingen bij — ... 73 
Buinen-A. Uitdiepen van den — door '
middel van de „ploeg" ... 179 
Buitenhaven te IJmuiden 25
Burgerzaal in het Koninklijk Paleis
te Amsterdam g
Burghsluis. Reddingsboot bij — 71 I 
gussum 250 en 251 70
Buurkerk gg
c.
Caestert. Het Kasteel — 107 .
Cannenburgh. De — g2
Het kasteel — bij
Vaassen 213 
Caprera. Meertje van — bij Bloemendaal 29 15
Carolinahoeve | 49
Castricum I ' [ 13
„ In de duinen bij — 23 
Catharinakerk. St. — te Amsterdam . — l 7
Cats. Standbeeld van Jacob — , . j 24
Cellebroederspoort te Kampen 207 61
Christoffelkerk. St. — te Roermond 1 30
Cleeff. Huis ter — | . ! 13
Coen. Standbeeld van J. P. — te
Hoorn . j j
Commandantshuis ; j 7
Coolsingel Rotterdam j 22
Croy. Kasteel — I 99 29
Cubaard , 59
„ Boerderij bij — | I9g
r » Bij — | 192 _
Cuneratoren 38
» De — te Rhenen 139
D.
Dalempoort te Gorcum ... I9ft ,r
Dalfsen _ g5
Het kasteel Rechteren bij — 209
Dam. De — te Amsterdam .. _ fi
Damiaatjes. De — ^
Damsterdiep. Het oude tolhuis aan
het . ... , mt ttt 1öq
Dedemsvaart '; _ j ZZ
De Haar. De ruïne van het oude 1 I
kasteel — in 1890 .... <m
De Haar. Op de heide bij — 994 ~~
Dekama-State te Jelsum ... T07 77
Delden ™ 56
" Het kasteel Twickel'bij"— ['.'. \ ir7
Delfshaven _ j ~



PLAAT TEKST
BLADZ. BLADZ.
Delfshaven. Achterhaven te — ... 62 —
Delft 54—56 20
Denekamp — 50
Den Ham 204 —
Deventer 164 48
Diepenheim — 48
Bij — 166 —
Dieren — 42
„ Kasteel de Geldersche Toren
bij — 152
Dinkel — 49
„ De — in het Lutterzand ... 169 —
Dinteloord — 24
De kreek te — 69 —
Doetinchem — 46
Dolmin aan de Vuursche — 64
Dolsberg. Op den — 111 —
Dom te Utrecht 232 —
Domburg —■ 27
„ Gezicht op — 80 —
„ Oude man te — 77 —
Domtoren — 65
Dongen. Winteravond bij — 93 —
Doorn —- 37
„ Hyde park bij — 138 —
Doorwerth. De — 143 39
Dordrecht 64—68 23
Dordtsche Kil. Op de — 65 —
Drakensteijn. De — j — 64
„ Kasteel — Lage Vuursche | 229
Drentsche. Oude — boerderij 176 —
Op de — hei 175 j —
,, plaatsjes op den Hondsrug • — 52
Drommedaris Enkhuizen 15 11
Drouwen — 52
„ Oude boerderij te — 178 —-
Prof. Holwerda over het
hunnebed bij —'. — 53
Te — 174 —
Duin-en-Daal 28 —
Duin-en-Kruidberg 28 14
Duinbeek. Huize — bij Domburg ... 82 —
Duinen. In de — bij Bergen 22 —
„ In de — bij Santpoort ... 26
Duingezicht 27 —
Duiveland — 25
Duivelshuis — 41
E.
Ebbingestraat — 55
Edam 14 9 en 10
Ede — 63
„ Op de heide bij — 221
Eelde — 55
Eerde. Kasteel — 172 51
Ees bij Borger 175
Eeuwige Laan te Bergen — 13
Egmond — 13
Eilanden. Zuidhollandsche en Zeeuw-
sche — — I 24
PLAAT TEKST
BLADZ. BLADZ.
Einde. Het — van den zomer — 42
Eisinga-State — 56
Ekenstein. Huize — bij Appingedam 180 —
Elswout — 16
Huize — 34 —
Emmen -— 51
„ Schaapskudde te — 174 —
Endegeest 39 —
Eng. De — bij Wageningen — 39
Engelbert II. Graftombe — te Breda 90 —
Engelsehe Werk te Zwolle 210 61
Enghuizen. Het landgoed — — 46
„ Jagershuis op het landgoed — bij Hummelo ... 153 —
Enkhuizen 15 11
Enschede — 51
Epse — 47
Erica — 51
„Esschen" — ' 46
Essenstein te Veur 53 —
Essen-ven. Het Van — — 28
Eusebiuskerk. De St. — te Arnhem —- 41
F.
Finsterwolde. Boerderij te — 179 —
Folkingestraat — 55
Fonteinsnol. Het — drama — 57
Franeker 59
„ Stadhuis te — 195 —
Franschman. De — bij Bergen — 13
Friesch Museum te Leeuwarden ... 189 —
Friesche Meren. Op de — 200 —
Fuiken zetten onder het ijs 10 9
G.
Gaffelbrug — 47
„ bij Vorden 156 —
Garderen — 63
„ Avond op de hei bij — ... 214 —
Gasselte — 52
Gardepoort te Groningen 183 —
Geertruidenberg —• 29
Marktplein te — ... 92 —
Gein. Het — 256 —
„ Langs Vecht en — —■ 71
„ Het oude — — 36
„ Molen aan het Oude — 130 —
Geldersch Museum — 40
Geldersche. Uit het — boerenleven 162
Kade 8 Amsterdam ... 3 — Kasteel de — Toren bij
Dieren 152 —
Vallei 39
IJsel — 41
Gelkingestraat — 55
Gemeenelandshuis te Delft 54 —
Gemeentegrot Valkenburg — 1 31
Geschiedenis van Rotterdam —■ 21
Geul. De — op Texel — I 57
PLAAT TEKST
BLADZ. BLADZ.
Geul. Het — dal ... — 31
„ In het — dal 109 —
Gevangenpoort Bergen-op-Zoom ... 88 —
Gevels. Houten — in de Zaanstreek 9 —
Giekerk — 55
Molen te — 186 —
Giessen 127 36
Gieten — 52
„ Bij - 177 -
Gieteren, zie Giethoorn — 60
Giethoorn ... 205 en 206 60
Goes 75 en 76 25
Gooi. Het — — 70
Goor — 48
„ Bij — 165
Gorcum — 35
Gorinchem 125 en 126 35
Gorssel —• 47
„ Kasteel Joppe bij — 157 —
Gouda 44—46 19
Goudkantoor. Het — te Groningen ... 182 —
Goudwaag te Groningen —■ 55
Gouwzee —■ 9
Grachten. Amsterdamsche — — 6
Graveland 's— 243 67
Gravenallee te Almelo — 51
Gravenhage 's— ... 47—49 19
Gravensteen, 's te Zierikzee ... 70 —■
Grebbe. De — 139 en 140 38
Grevelingen I — 25
„ De — bij Bruinisse ... < 73
Grie j — 58
Griend — 58
Groenendaal (thans gedempt) te
Rotterdam 62 —
Groenestein — 37
Groeneveld. Landgoed — —- 64
„ Kasteel en park — bij
Baarn 227 —
Groesbeek — 33
Groest te Hilversum —■ I 68
Groningen 182 en 183: 55
Groote. Gevel in de — Houtstraat te
Haarlem 32 —
Groote Kerk te Alkmaar 21 —
„ „ Arnhem 147 —
„ „ „ Bergen op Zoom ... —■ 27
„ „ Breda 90
„ „ Dordrecht 67 | —
„ „ Toren van de — te
Dordrecht 64
„ te Gouda 45 —
,, ,, „ Haarlem 33
„ „ Toren van de — te
Haarlem 32 —
„ te Veere 78 , 26
„ „ Zwolle 210 en 211 61
Groote Markt te Arnhem — 41
„ „ „ Groningen 182 55
Groote Oost Hoorn — 11
Groote zaal Kon. Paleis Amsterdam 5
Groothoofdspoort te Dordrecht ... 66
Gulpen ... Hl 32
Gunterstein. Slot — bij Breukelen ... — 66



PLAAT TEKST
BLADZ. BLADZ.
H.
Haagsche Bosch — 19
„ In het — 50 —
Haamstede. Slot — •••• — 24
„ Poort van het slot — I 71 —
Haar. Ter — — 51
Haarlem 30—33 15
Haarlemmerhout — 15
Hackfort i — 47
„ Watermolen bij het kasteel — 154 —
Haddingestraat j — 55
Haerlem. Kasteel — : — 13
Hagenau. Bosschen van — ! — 42
Haksteinsheuvel — 38
De — bij de Grebbe 140 _
Hardenbroek ■— 37
Harderwijk ; — 63
Haren — 55
Harlingen — 57
„ Noordijs te — 192 —
Hatert. Beekje bij— H° —
Hattem 212 62
Havelte — 52
Haven van Amsterdam 1 —
,, te Maassluis 58
,, te Rotterdam ■— 22
Hazelbekke. Aan de — j 170 ■—
Hedel. Spoorwegbrug over de Maas
bij — 95 —
Heeg. Te 192 ; —
Heelsum — 39
De Noordberg bij — 142 —
„ -sche weg — 39
Heemskerk. Kasteel Assumburg bij— 23 —
Heemstede. Kasteel — 130 36
Heer Arendskerke. In de kerk te
's— 77 —
Heerenberg. 's — 46
Heerengracht 216—220 3 ; —
164, 319, 412, 475 ... 3 —
Heerenveen — 60
Heerlen — 32
Heeswijk. Kasteel — 98 29
Heeze. Bosch bij — 100 29
Heiligerlee. Monument te — 179
Hellendoorn 171 51
Helmond — 29
Bij — 99 —
Helpoort. De — te Maastricht ... ... 104 ■—
Herfstkleuren ■— 45
Heringastate te Marsum 190 en 191 56
Hermitage in het park kasteel Dra-
kensteyn 229 —
Hernhutters -— 36
Hertenkamp te Haarlem 30 —
Hertogenbosch, 's ... 95—97 29
Het Lam. Het oude Gothische huis
— te Veere 79 —
Hidde Nijland-stichting te Hinde-
loopen ... — 59
Hillenraad. Kasteel — 115 32
Hilverbeek 243 —
PLAAT TEKST
BLADZ. BLADZ.
Hilversum 245 en 246 67
Hindeloopen 198 59
Hinderstein — 37
Hoensbroek. Het kasteel — 113 32
Hof van Justitie Groningen 182 —
Hofwijck. Het huis — — 19
Holland-Amerikalijn. Vertrek van
een stoomschip der — 61 ■—
Hollandsch Diep. Aan het — 65 —
Hollandsche Veld te Hoogeveen ... 173 51
Hollandsche IJsel — 36
Holle weg bij Wageningen — 39
Holten ... 165 48
Holtmeulen. Het kasteel — 101 29
Hondsrug — 51
Holysloot 10
Hoofdwacht te Zwolle 211 61
Hooge. Slot ter — bij Koudekerke... 82 —
Hooge der A, Groningen 183 —
Hoogelandsche kerk. De — te Leiden 40 18
Hooge Oever — 51
Hoogeveen 173 51
Hoog Heereweg — 55
Hoogholsterlaan. De — te Roden ... 184 —
Hoog-Soeren — 62
Hoorn 18 en 19 11
„ Het huis de — te Rijswijk 53
Horn 29
Het kasteel — 102 —
Houthaven te Amsterdam 1 —
„ „ Zaandam 8 —
Houtzaagmolen te Zaandam 8 ■—
Huis te Doorn 37
Huis de Hoorn bij Rijswijk 53 —
Huis ten Bosch te 's-Gravenhage ... 49 —
Huizen 225 64
Huizerweg. Wandelpad bij den — ... 250
Hummelo — 46
Jagershuis op het land-
„ goed Enghuizen bij — ... 153 —
Hunnebed te Tinaarloo 176 —
Hunnebedden — 52
Hunnenschans bij Uddel — 63
Hydepark — 37
bij Doorn 138
Hypolitusbuurt te Delft 56
I.
Illustre Vrouwenbroederschap 29
Ilpendam — 9
Immuniteiten te Utrecht 65
Italiaansche weg 40
Iteren — 31
J.
Jaarbeursgebouw te Utrecht — 66
Jans Gasthuis. Het St. — te Hoorn 19 11
Janskerk te Gouda — 19
„ De St. — te 's Hertogenbosch 96 en 97 29
PLAAT TEKST
BLADZ. BLADZ,
Janskerk De St. — te Maastricht... — 31 „ Toren van de St. — te
Oosterhout ' 92 —
Janskerkhof te Utrecht 65
Jansprocessie. De St. — te Laren ... 249
Jelsum. Dekamastate te — 187 56
Joppe. Kasteel — bij Gorssel 157 47
Jorwerd 196 59
Jutfaas 128—130 36
K.
Kaasmarkt te Hoorn 18
Kaaswagen te Alkmaar 9n72üona 77
Kampen Wif
Kamper Binnenpoort te Amersfoort 223
Kanselarij. De — te Leeuwarden ... 188 —
Kapittelzaal te Utrecht 65
Kapper-allée te Warnsveld 47
Kasteelen en buitenplaatsen op Wal- j
cheren I
Kasteelengebied van Kennemerland ! 13
Kasteelenweg ~ 37
Katerveer i ^ 12 62
Katwijk aan Zee I 37 1/
Keizerskroon op het Paleis Amster- i
dam ~ H
Keizersveer j 9- —
Kennemerland. Door — J |2
Keppel. Laag — j — 46
Kasteel Laag — i iJt5 —
Kerk te Maassluis : 58 —
Kerkrade j 32
Kerkruïne te Bergen I 22
Kermis op de Zuiderzee 12
Kessel. Kasteel — — 29
„ Het kasteel en pontveer bij— 101 —
Keyenberg. De — 141 39
Kiefskamp — 47
Kimswerd 197 59
Klaarkamp. Abdy 56
Kleederdrachten van Zuid-Beveland 25 ,, in de visschers-
dorpen 225 —■
Kloosterdrccf te Oosterhout 92 —
Kloosters te Utrecht — 65
Klundert — 24
„ Stadhuis te — 69
Koek. Deventer — — 48
Koeswaard te Laren 71
Kollenberg. Op den — bij Sittard ... 113 —
Kollenveld bij Almelo 171
Koningstafel — 38
Koningstraat. Gevel in de — te Haarlem 32 —
Koninklijk Paleis Amsterdam 4
Koninklijke Hollandsche Lloyd .... — 5
„ Ned. Stoomboot Mij. ... — 5
Koornmarktpoort te Kampen j 207
Koppelpoort te Amersfoort \ 223 64
Korenmarkt te Hoorn 18 | —
Kortenhoef ! 242
Koudekerke. Slot ter Hooge bij — ... 82 —



PLAAT TEKST
BLADZ. BLADZ.
Kouderkerk — 18
Kraaientrek — 44
Krabbendijke. Meisjes te — 77 —
Kronenburg. Slot — bij Loenen ... — 66
Kronenburgerpark te Nijmegen ... 34
Krijt te Gorcum — 35
Kuipersberg 170 50
Kurhaus en pier te Scheveningen... 50 —
Laag-Soeren 152 46
Laar. Het — bij Ommen 172 —
Laarwoud ~~ 55
Lagerwaard bij Dordrecht "8 «7 .
Lammetje. Het — te Veere 27
Landbouwhoogeschool 38
Langbroeksche Wetering ~ 37
,, ,, Langs de— 135 —
Langweer 199
Zeilen te — 201
Lannaye. Klein — 107
Laren * 247-249 71
Laurenskerk. De St. — te Alkmaar — 12
Leerdam 127 36
Leersum — 37 38
Leeuwarden 188—189 56
Leeuwenburg — 37
Leger Museum — 40
Leiden 40—41 17
Leidsche Gracht Amsterdam 2 —
Leidschendam. De Vliet bij — 53 —
Lek. De — — 37
Lemelerberg. De — — 51
Lent. Gezicht op — H9 —
Leuvenumsche Bosschen — 62
Levantkade Amsterdam 1 —
Lexkes-veer 141 39
Librije te Zutfen 161 47
Lichtenbeek. Het landgoed — — 41
„ Vijver op het landgoed — 148 —
Lier — 21
„ Bij de — 57
Lieve Vrouwekerk te Breda — 28
„ „ Dordrecht ... — 23
Lieve Vrouwentoren te Amersfoort — 64
Limburg. Zuid — — 30
„ Dorpsgezichten in Zuid — 112 —
Linne. Maasstuw bij — 101 30
Lochem 157 47
Loenen — 62
Boerderij te — 216 —
Bij — op de Veluwe 217 —
De Vecht bij — 239
Loenersloot. Het kasteel — 241 —
Loevestein — 35
Het slot - 125 —
Lombardsteeg. Poortje in de — ... — 6
Loo. Het — 214 82
Loodsboot Bergen op Zoom 87
Loosdrechtsche Plassen 244 —
Loosduinen 52 20
PLAAT TEKST
BLADZ. BLADZ.
Lös hoes — 50
Lunenburg — 37
Lunteren. Bij — 219—220 63
Lutte. Bij de — 168—169 49
M.
Maarten. St. —skerk Utrecht j —
„ De —skerk te Franeker ... 59 St. —storen te Zalt-Bom-
mel — 35
Maas. Op de — — 60
Op de — vóór Rotterdam ... 63
Maasland 57 21
Maassluis 58 21
Maasstuw bij Linne T mo
Maastricht ,™
Makkum. Bij — iy2 —
Makkummerwaard. Houten zeewering bij — v 1"" tt
Maria Magdalena-kerk ~5
Mariaplaats Utrecht 65
Marienburg. Klooster — — rf4
Mariendaal. Huize — te Oosterbeek 14b —
Markelo ~ 48
Marken 12 9~1°
Markiezenhof. Het oude — Bergen
op Zoom 88 —r
Marktvereeniging De Tuinbouw ... — 11
Marsum — 5b
Heringa State te — 190—191 —
Marquette — 1 g
Martinikerk te Bolsward 194 59
„ Sneek — 60
Martinitoren Groningen 182 55
Mastbosch bij Breda 91 28
Mauritshuis den Haag 47 19
Maximiliaan. Beker van — van Bour-
gondië — 27
Mazenburg — 32
Medemblik — H
„ Kasteel Radboud te — ... 15 —
Medler — 4£
Meent. De Hilversumsche — — 68
Meerenberg — 15
Meerwijk. In de — Berg-en-Dal ... 118 —
Meppeler Diep 203 —
Meren. De Friesche — — 59
Mergelsteen, mergelhuizen, mergelgroeven — 31
Merwede. Avond op de — 65 —
Op de — 64
Michaelskerk. St. — te Zwolle — 61
Middaghten. Kasteel — 151 42
Middaghter Allee 151 42
Middelburg 83—85 26
„ Militair Hospitaal te — 81 —
Mient op Texel — 57
Militiezaal Singel 428 Amsterdam... 3 —
Minnertsga 192 —
Moermont. Het slot — 71 24
Moersbergen — 37
Kasteel — 137 I —
PLAAT TEKST
BLADZ. BLADZ.
Moksloot — 57
Molencaten 62
Molens aan de Zaan — 9
Molenstein — 37
Momus. Sociëteit — Maastricht ... 31
Monnikendam 11 10
„ Waterpoort — te Amersfoort 223 64
Monstertoren te Zierikzee 70 24
Montelbaanstoren Amsterdam 2
Montferland 46
Moravische Broederschap — 36
Mozes-zaal Kon. Paleis Amsterdam... 4 —
Muiden — 70
Muiderslot 254—255 70
Munsterkerk te Roermond 103 30
Munsterkerkhof te Utrecht ...... — 65
Munttoren Amsterdam 2 —
Musea den Haag — 19
Museum Edam 14 10
Muy bij Koog • 57
N.
Naarden 252 71
Nederhorst. Kasteel van — "J3
Nederland. Stoomvaart Mij. — ... ~ &
Neer-Canne. Het kasteel — 10°
Neerlangbroek ... „_
Nehallennia. Beeld van — ... ... jj
Nellesteyn. Graftombe van — 
„ Vergezichten van de graftombe van — 138 —
Nieuw-Am sterdam 77 01
Nieuwe Gracht te Haarlem 31 —
„ Kerk te Amsterdam 4 '
„ „ Delft 54 —
,, ,, Toren van de — te
Haarlem 32
Nieuwerkerk. Vlasdrogen bij — ... 73
Nieuwersluis 237 —
Nieuwkerk '— db
Nigtevecht 242 —
Nol in't Bosch — £9
Noord. Het — bij Hoogeveen — 51
Gezicht op Oude Maas en — 66
Noordberg. De — te Heelsum 142 —
Noordhavenpoort te Zierikzee 70 24
Noordwijk aan Zee 36 17
Noordijs te Harlingen 192
Noordzee. Op de — 86 —
Aan het —strand 24 14
Norg 52
Noviomagum jjjj
Nunspeet 63
Nijeberkoop — 60
„ Houten klokkentoren op
het kerkhof te — 202
Nijenbeek. Kasteel — 163 48
Nijenrode. Kasteel — 235 —
Nijkerk — 63
Nijmegen 119—123 33
Nyrusberg. De — bij Almelo 171 —
Nijver dal — I 51



PLAAT TEKST
BLADZ. BLADZ.
O.
Odoorn — 52
Odijk — 37
Oenkerk 187 55
Oerd - 58
Oisterwijk 93—94 28
„ Van Essenven bij — ... 93 —
Oldeberkoop — 60
„ Stobben branden te — 202 —
Oldehove — 56
„ De — te Leeuwarden ... 189
Oldenzaal 51
„ Toren van — 169 —
Olterterp i 185 —
Ommen 172 51
Ommer schans j — 51
Onder de Boompjes te Hoorn — 11
Onstein — 47
Onzalige Bosschen I — 42
Onze Lieve Vrouwekerk te Zwolle... — 62 „ „ ,, Toren van
de — te Zwolle 210 — .
Onze Lieve Vrouwetoren Amersfoort j 222 —
Oogsttijd op de Veluwe ! 145
Oosterbeek j — 40
„ Huize Mariendaal te —... ] 146 -—
Oosterhout — 29
Bredasche Steenweg te — 92 —
Oosterkade Rotterdam 60 —
Oosterland. Toren van — 73 ■—
Qostkapelle. Huize Overduin bij — 82 —
Oostpoort te Hoorn 19 —
„ Delft 54
Oostvoorne. Poel in de duinen bij — 59 —
Ootmarsum — 50
Oranje-Nassau-Oord — 39
Oranjewoud 201 60
Ottershagen — 50
Oudaen. Het huis — Breukelen ... 235
Oud-Alblas. Kerk te — 68 —
Oud Bussum. Op — 251 —
Oude Delft 55 20
Oude Gein — 36
Oude Haven. De — te Tiel 123 —
Oude Kerk. Toren van de — te
Delft 56 —
Oude Maas. Gezicht op — en Noord 66 — Oude Mannenhuis. Poort van het —
te Gouda 45 —
Oude Rijn te Katwijk Binnen 38
Oude Spijker. Het — bij Hattem ... 212 62
Oude Waaltje. Het— bij Rijsoord ... 64 —
Oudewater — 18
„ Oude gevels te — 42 —
Oudezijds Voorburgwal Amsterdam 2—3 —
Oudkerk in Friesland — 55
„ aan de Giessen —: 36
Oud kerkhof te Utrecht 65
Oud-Poelgeest 39 —
Oud-Vossemeer. Smidse te — 75 —
Overduin. Huize — bij Oost-Kapelle 82 —
Overijselsche kleederdrachten 204 —
PLAAT TEKST
BLADZ. BLADZ.
P.
Paleis. Koninklijk — te Amsterdam — 6
„ van de Kon. Moeder te 's-Gra- 47 —
venhage 
Paterswolde j — 55
De Braak te — 184 —
Peize — 55
„Peperbus" te Deventer 48
Pesserdijk te Hoogeveen 173 51
Pier te Scheveningen | 51 —
Pier Pander-tempeltje. Het— 187 —
Pieren te IJmuiden 25 —
Pietersberg. De St. — 107 31
Pieterskerk. De St. — te Leiden ... 40 17
Pieterskerkhof te Utrecht — 65
Planetarium te Franeker — 59
Piasmolen — 32
„ In de bosschen bij de — 117 —
Plechelmuskerk. St. — te Oldenzaal — 51 „Ploeg". Uitdiepen van de Buinen A j
door middel van de — 179 —
Poll. Huis de — 163 48
Poorten van Utrecht — 65
Poortvliet '. 74 —
Popta-slot — 56
of Heringastate te Mar- 190 en 191 —
sum 
Praalgraf van de Ruyter 4 7
Prinsengracht Amsterdam 2 —
Punt. De Appelbergen bij de — ... 184 —
Putten — 63
Pijnacker 57 21
Q.
Quadenoord bij Renkum 142 39
R.
Raadhuis te Amsterdam — 6
Radboud. Kasteel — Medemblik ... — 11
Ransdorp 10
Rechteren. Kasteel — bij Dalfsen ... 209 62
Reeburg bij Vught 95 —
Regge — 48—51
„ De — bij Hellendoorn 171 —
Reimerswaal — 25
Rembrandts Nachtwacht 7
Remmersteinsche Bosch 140 38
Renesse — 24
„ Graftombe van—te Breda... 90 —
Renkum 142 39
„ sche Heide — 39
Renswoude — 39
Het Kasteel — 219 —
Revetsteeg te Gorcum — 35
Rhederoord 149 en 150 42
Rhenen 139 38
Ridderstraat. Aan de — te Oosterhout 92 —
PLAAT TEKST
BLADZ. BLADZ.
Ridderzaal. De — te 's-Gravenhage 47 —
Rinsumageest — 56
Rivier. Op de — — 34
Robles. Gedenkteeken voor Caspar
de— — 57
„Rod". Het — — 36
Roden — 52
„ De Hoogholsterlaan te — ... 184 —
Roer. Brug over de — bij Roermond 102 —
Roermond 102—103 30
Rolde — 52
„ Hunnebed te — 176 —
Rolduc ... — 32
met kerk 112 —
Romeinsche tempelruine bij Domburg 27
Ronduite. Vaart bij — 206 —
„Roode Steen" te Hoorn — 11
Roonerveld bij Assen 176 —
Rosmolenpoort. De — Zutphen ... 160 —
Rossem. Maarten van — 41
Rossum — 50
Rotterdam 60—64 21
Rottevalle. Bij — 186 —
Rouveen ! 203
Rouwenberg. De — ■— 42
Rozendaal 150 41
Ruinerwold — 60
Meertje bij — 202 —
Ruiten-A. Brug over de — bij Vlagt-
wedde 179 —
Rupelmonde. Huize — 237 —
Russenduin bij Bergen — 12
Russen-monument te Bergen — 13
Ruurlo 154—155 47
Ruwiel. De — bij Breukelen — 66
Ruyter. Standbeeld van M. A. de — — 27
Rijksmuseum te Amsterdam 6 7
Rijkswoud — 33
Rijn. Langs den Ouden — — 18
Rijnhuizen 130 36
Rijnland. Door — — 18
Rijnsburg 38 17
Rijperkerk. Viiverburg te — 187 —
Rijsoord. Het Oude Waaltje bij — ... 64 —
Rijswijk. De Vliet bij — 53 
Rijzenburg 134 37
5.
Salland 48
Salvator. St. — kathedraal — 65
Sandenburg 37
„ Kasteel — bij Langbroek 136 —
Santpoort — 14
„ In de duinen bij — 26 —
Sassenheim. Ruïne van Tevlinsen
bij - ... 8... 38 -
Sassenpoort te Zwolle 210 61
Schaapskooi te Laren. 249 —
Schaardag in de Meent — 68
Schaatsenwedstrijd te Leeuwarden... 188 —



PLAAT TEKST
BLADZ. BLADZ.
Schaffelaar. Het kasteel — te Bar- 219 63
neveld 
Scharnier. Bij — 179 —
Scheepsbouw in de Zaanstreek ... — 8
Scheepswerf bij Dordrecht 64 —
te Edam 14 —
Scheiwal. De — 243 —
Schelde. Op de — 81 —
Schellingwoude 10 10
Schermerpoort te Alkmaar 21 —
Scherpenzeel — 39
Scheveningen 50 en 51 20
Scheveningsche. In de — Boschjes 50 —
Schiedam — 21
Schierstins. De — — °6
Schipbork. Bij — 175 —
Schipluiden 21
„ Tusschen — en Maasland 57
Schouw 9
Schouwen 24
„ Vrouwen op — 77 —
Schuitendiep. Het — 183
,, Huisdeur aan het ... 182 —
Seminarie Rolduc — 32
Serooskerke. Te — 81
„ Zondagmorgen te — 77 —
Servaaskerk. St. — te Maastricht ... 104 31
Sittard. Op den Kollenburg bij — ... 113 —
Sleen — 52
Slot ter Hooge bij Koudekerke 82 —
Sloten 201 60
Sluizen te Vreeswijk — 3b
„ „ IJmuiden — 14
Smeerling bij Vlagtwedde 180 —
Sneek — 60
„ Molen te — 199 —
Waterpoort te — 199
Sneeker Meer. Zeilwedstrijd op het — 200 —
Soeren. Laag — 152 46
Soerensche Bosschen — 62
In de — 215 —
Heide. Op de — 218 —
Soestdijk. Paleis van H.M. de Kon.
Moeder te — 228 64
Sonsbeek — 41
„ Vijver in het park — bij
Arnhem 148 —
Spakenburg 225 64
Spanderswoud 243
Spanjaardshuis — 62
Sparrendaal. Huize — 134
Stadhuis te Arnhem 147 41
„ Assen — 54
,, Bergen op Zoom 88 27
„ Bolsward 194—195 59
„ Brouwershaven — 24
„ Delft ... j 54 —
„ „ Franeker — 57
„ Gouda 44 —
„ „ 's-Gravenhage 48 —
„ „ Groningen — 55
„ Haarlem 30 15
„ Hoorn 19 I —
PLAAT TEKST
BLADZ. BLADZ.
Stadhuis te Kampen 208 61
„ Leiden 41 —
„ Maastricht 104 —
,, „ Monnikendam — 10
„ Naarden 253 ] 71
„ „ Nijmegen. De Vierschaar 121 —
„ Rotterdam — 22
Veere • •• • —1 26
" venio u& 32
„ „ Vlaardingen 58 —
Stadskanaal — 54
Stamersweg 137
Stania State te Oenkerk 187 56
Staphorst 203 60
Staphorster meisjes in daagsche
dracht 204 ; —
Stavante — 31
Stavenisse. Weide bij — 74
Stavoren. Bij — 193 —
Steeg. De — 42
Tusschen Velp en de — ... 149 —
Steenrots. De — te Middelburg ... 85 26
Sterkenburg. Kasteel — 135 37
Sterrebosch te Groningen — 55
Sterrenberg. Op den — 119 —
Stevenskerk. De St. — te Nijmegen — 34 Stoomvaartmaatschappijen te Amsterdam — 5
Stoomvaartmaatschappijen te Rotterdam — i 22
Strandboulevard te Scheveningen ... 51 —
Strandgezicht te Scheveningen 51 —
Streek. De — tusschen Hoorn en
Enkhuizen 17 H
Struis. De — te Veere — 27
Sumatrakade Amsterdam 1 —
T.
Technische Hoogeschool. Poort op 55 —
het binnenplein van de —■ te Delft
Tegelen. Holtmeulen bij — 101
Ten Horst. Kasteel — 217 —
Terborg — 46
bij Sellingen 180 —
Ter Meer. Huis — bij Maarsen ... — 66
Terschelling — 58
Texel " al
„ Meertje op — 193
Teylingen. Ruïne van — bij Sassen-
heim 38 [ 17
Tholen — i 25
Oesterput op — 74
Tiei ... ... 123—124 35
Timmerwerf te Leiden 41 —
Tinaarloo. Hunnebed te — 176 —
Tolhuiswal te Tiel 124 35
Toren. De Dordtsche — — 23
Torens te Amsterdam — 6
Torentje van Pater Vink te Maastricht 104 —
Trekschuit Edam-Volendam 14 10
Trompenberg bij Hilversum 243 68
PLAAT TEKST
BLADZ. j BLADZ.
Trijnwouden — 55
Twickel. Kasteel — bij Delden 167 48
u.
Ubbergen — 32
Vallei bij — 118 —
Uddelermeer. Aan het —■ 218 63
Uiterwaarden. Overstroomde — van
den IJsel 164 —
Ulenpas. Kasteel de — bij Keppel ... 153 —
Ultra-jectum '. — 64
Universiteitsgebouw te Groningen ... — 55
„ „ Utrecht ... — 65
Urk. Op — l93 —;
Ursulinerwal te Roermond — oü
Utrecht 230—233 64
V.
Vaartsche Rijn 130 36
Vaassen "2
Het kasteel CaUnenburgh
bij — ... 213 —
Valkenburg 11° 31
Kasteel Oud — 108 —
Valkhof te Nijmegen ... — ÓA
„ De ruïne op het — te Nijmegen 121 77
Valthe ... 174 51
Valtherbrug — 51
Valthermond 180 —
Varik. Bij — 124 —
Varsseveld 
Vecht. De — f56 bb
„ De — bij Loenen 239
De — bij Vreeland 241 —
„ Langs — en Gein — 71
Veendam — J?4
Veengebied van Groningen — j?4
„Veenlijken" j ~~ 54
Veenwouden — 55
Veenwoudsterwal 186 55
Veere 78—81 26
Velder-bosch. In het — 158
Velp 149 41
Velsen — 13
„ Boerderij bij — 23 —-
Veluwe. Het hart van de — — 62
Oogsttijd op de — 145 —
„ rand | — 40
Venduhuis te Delft 56 —
Venlo •• ••• H4 en 115 32
Vennen van Oisterwijk 93 28
Vianen 128-129 36
Vischmarkt te Gouda 44 —
„ „ Vlaardingen 58 —
Visscher 25 —
Vituskerk. De St. — te Leeuwarden — 5b
De St. — te Naarden ... — 71
Vlaardingen 58 21
Vlagtwedde 179—180 54



PLAAT TEKST
BLADZ. BLADZ.
Vlasspinnen 204 —
Vleeschhal. De — te Haarlem 32 —
Vlieland 193 —
Vliet. De — bij Leidschendam 53 —
Vlissingen — 27
,, De badplaats — 86 —
,, Oorlogsschepen voor—... 81 —
Vogeltrek 43
„ op de Wadden-eilanden... 58
Voldersgracht te Delft 56 —
Volendam 13 10
Vollenhoven. Haven te — 206
Voorburg — 19
Voorhaven te Edam 14 10
Voorst 163 48
Voorstraatshaven te Dordrecht ... 66
Vorden 156 47
Vredespaleis te den Haag — 20
Vreeburg et Utrecht 65
Vreeland. De Vecht bij — 241 —
Vreeswijk — 36
Sluis bij — 128 en 129 —
Vries-Zuidlaren — 52—55
Vrijthof Maastricht — 30
Vught. Reeburg bij — 95 —
Vuursche. De Lage — 228 64
Tusschen Hooge en Lage — 229 —
Vijfheerenlanden — 36
Vijver te 's-Gravenhage 47
„ Rijzenburg — 36
Vijverburg te Rijperkerk 187 56
w.
Waag te Alkmaar 20 12
„ Deventer 164 48
,, Enkhuizen 15 —
„ „ Gouda 45 —
„ Haarlem 30 15
„ Hoorn — 11
„ Leeuwarden 188 56
„ „ Monnikendam — 10
Waal. De — — 34
Visschers aan de — 123
„ De oude — 118
Waddeneilanden. De — 57
Wageningen 141 38
Walburgskerk. St. — te Zutfen ... 160 47
Walcheren 82 26
Wallenburg — 37
PLAAT TEKST
BLADZ. BLADZ.
Wapenveld 212en213
Warande. Bosch de — — 29
Warnsveld ... 156—158 47
Waterland 9
Waterpoort te Gorcum : 126 —
„ Sneek i — 60
„ Tiel 35
„ „ Woudrichem 125 —
Watersport op den Amstel j 7 7
Waterweg. De nieuwe — j 22
Wedde 54
Weddenburcht j 180 54
Weerdestein ! — 37
Weerdinge 52
Weert. Land van — — 29
Weeshuis te Enkhuizen 16 —
Well 32
„ Het kasteel 116
Werf van „de Schelde" te Vlissingen 86 —
Westenschouwen — 24
Westerbouwing j —■ 40
„. Gezicht van de— ... j 146 —
Westerwolde 180 54
Westfriesch Museum te Hoorn 18 11
Westhove. Kasteel —■ bij Oostkapelle 82 —
Westkapelsche Zeedijk 86 —
Westland. Het — — 20
In het — 57 —
Wicrsc ~~
Wildenborch . . ... 47
Wildervank 54
Wildhoef 28
Wilhelminaduin 16
Wilhelminapark te Zeist 133 —
Willemstad — 24
Willemstad. Haven te — 69 —
Wilnis. In de omgeving van — 18
Bij — 43
Wilpe 48
Winterswijk 154—155 46
Wirdumerdijk te Leeuwarden 56
Witmarsum 197 —
Wolfheze 144—146 40
Workum 198 59
Worp te Deventer — 48
Woudenberg. Weg naar — — 36
Bij — 224 —
Woudrichem 125 35
Wouwsche Plantage 89 28
Wijk (bij Maastricht) — 31
Wijk-bij-Duurstede \ 136 37
PLAAT TEKST
BLADZ. BLADZ.
Wijk aan Zee 13
Wijlre 32
„ met kasteel 111 —
Wijnhuistoren te Zutfen 160 47
IJ.
IJmuiden 25 14
Usel. Aan den — 149
„ De — bij Zutfen 159
Ijsgang op de Waal bij Nijmegen... 122
IJzeren Man. De — 29
z.
Zaan. De — in het begin der 20ste
eeuw 8 —
Zaandam 8 —
Zaanstreek. De — — 8
Zalt Bommel 124 35
Zederikkanaal — 36
Zeeduin. Huize — bij Oostkapelle... 82 —
Zeeland. Stoomvaart Mij. — ! — 27
Zeeuwsch Vlaanderen j 27
Zeeweg bij Overveen I — 16
Zeist 132—133 36
Zierikzee | 70—72 24
Zonsondergang bij Dordrecht 1 68 —
Zuid-Beveland 25
Zuiderzee. Bij de — 18
„ Gezicht van de wallen van
Naarden op de — 253 —
Zuidhavenpoort Zierikzee j 71 24
Zuidlaren ; 55
Zuid-Limburg — 30
Zuid-Singel. Aan den — te Amersfoort 222
Zuilen. Het dorp — 234 —
Zunderdorp ; — 10
Toren te — 10
Zundert — 28
Zutfen \ 159—161 47
Zuylestein j 38
„ Kasteel — bij Leersum 138 —
Zwarte Boer. De — | 63
Zwarte weg — 15
Zwolle j 210—211 61
Zijpe. De punt van de — 73 —
Zijpenberg. Op den i 151 —







n - ■ Ons mooie Nederland.
ONS EIGEN LAND Welks heerlijkheid en schoonheid
te veel is, om te omvatten in slechts m === - enkele zinsneden. Waarover vele dich¬
ters — en vele van grooten naam — hun lofzangen zongen; waarvan stylisten, wien de goddelijke gave van het geschreven woord rijkelijk toegemeten werd, in vervoering schreven. Ontboezemingen, alle geïnspireerd door de oneindige pracht van ons zoo wisselende landschap.
Want Nederland is 'n mooi, is een „verrukkelijk land". H. W. Mesdag schreef dit motto boven zijn voorwoord van het tweede deel van „Ons Eigen Land" dat in 1908 verscheen ter gelegenheid van het vijf-en-twintig jarig bestaan van den A.N.W.B.
Het was toen een devies.
Het is dat ongetwijfeld nog. Want, hoeveel er in die bijna twintig jaren, die er sedert die mooie uitgave van onzen Bond verloopen zijn, op vele plaatsen in ons lieve vaderland veranderingen hebben plaats gegrepen — waarbij er vele waren, die een volkomen revolutie in den landschaps-bouw beteekenden — is ons Nederland, ons eigen mooie Nederland, gebleven een niet genoeg te waardeeren schat van schoonheid.
Het is niet dan na eenige lange uren van aarzeling, dat ik op het verzoek van het Dagelijksch Bestuur van den A.N.W.B., Toeristenbond voor Nederland, ben ingegaan om op mij te nemen de geweldige taak om in één deel te verwerken de stof, noodig voor de beschrijving van het Nederlandsche landschap en van de steden en dorpen, aan de hand van de honderden en nog eens honderden fraaie prenten, die zoo'n duidelijk beeld toonen van al de heerlijkheid en pracht van het eigen mooie land. En 't was eigenlijk alleen mijn groote liefde voor het natuurschoon van ons land, gevoegd bij het gevoel van in eigen land echt thuis te zijn — er om
INLEIDING
„Holland is een verrukkelijk land"
zoo te zeggen alle hoekjes en gaatjes van te kennen — die mij ten slotte met eenig vertrouwen mijn jawToord aan dat voortvarende dagelijksch bestuur hebben doen geven.
Want waarde lezers en lezeressen, ik heb ons land, ons eigen mooie land lief. Ik heb er gezworven in mijn vrije uren en in mijn soms lange vacanties. Ik heb het leeren waardeeren en liefhebben om velerlei redenen. Om onze mooie wisselende luchten, om onze eenzame, woeste duinen, om den heerlijken wijden blik over de lage landen, na honderden jaren harden en hardnekkigen strijd ontworsteld aan onzen grootsten vijand en terzelfder tijd onzen grootsten vriend: het water. Ook om zijn bosschen, om zijn onafzienbare heidevelden; om zijn dijken en rivieren niet het minst. Ik heb ons land leeren kennen in al zijn geledingen, ik heb gerust aan de zeeën, die het land omspoelen, ik heb gewandeld door duin en bosch, langs akker en wei.
En nooit heb ik opgehouden er steeds weer nieuwe schoonheden van te ontdekken; steeds weer kwam ik vol enthousiasme terug van zoo menigen heerlijken voettocht. Ook thans nog!
Velen zullen er zijn, die in schooner taal, in vloeiender zinnen zullen kunnen neerleggen hun waardeering, hun liefde voor het mooie land, dat wij met trots het onze mogen noemen: ons onvervreemdbaar goed! Ik ben er van overtuigd en het stemt tot bescheidenheid. Het dwingt ook tot een verzoek om een mild oordeel aan U, ami lecteur, omdat ik weet, dat er aanleiding voor is.
Maar in één opzicht stel ik mijzelf op één lijn met al die anderen. Daar waar het betreft de liefde tot Holland's heerlijkheid, stel ik mijzelf bij geen enkelen achter. Daar is in mij, al lange jaren, een diep gevoel van innige waardeering voor Neerland's schoon. En dat gevoel — overheerschend — geeft mij kracht bij den, niet te miskennen zwaren, arbeid.
Dit boek, Ons Eigen Land, zal een geheel nieuwe uitgave zijn. Het



heeft denzelfden naam als het prachtwerk, dat van 1908 tot 1911 verscheen en waarvan de tekst geschreven werd door mannen met klinkende namen in de schrijverswereld. Tekst, die, toen, eigenlijk ging langs de platen heen. Die een illustratie van de illustraties was, zonder daarbij met die platen rekening te houden. Tekst, gehouden in een meestal zeer onderhoudenden toon, met hier en daar aanvoelen der historie; soms afgewisseld door knap geschreven gevoelsindrukken van natuurschoon.
Dit boek wil wat anders zijn. Moet anders zijn, omdat het éénen mensch niet gegeven is, het knappe werk van vijf dergelijke auteurs te benaderen.
Het zal ook anders zijn.
Want het is mijn opzet om de platen als volkomen hoofdzaak te beschouwen. De draad die door dit boek loopt is de lijn der hierin opgenomen beelden. En aan de hand van die platen zal derhalve de tekst geschreven worden. Zeker, ook hier en daar hoop ik mij te laten gaan, hoop ik herinneringen naar voren te mogen brengen als de platen mij dien weg wijzen. Maar de volgorde mag er — en zal er — niet door gebroken worden.
Ik ontveins mij niet, dat de moeilijkheden van dit toch al zware werk er niet minder door worden. Maar ik steun op mijn liefde, op mijn enthousiasme en zal trachten te volbrengen, wat ik op mij nam. Zoo goed als 't in mijn menschelijk vermogen ligt.
Zie de heerlijke kust van het vaderland. De mooie vlakke stranden, waar het water rustig aanrollen komt uit verre wijdten, om te breken en te rollen over het egaal witte strand. Waar de zee haar eeuwig en zoo mooie lied zingt, dat lied, waarvan een gevoelig mensch uren achtereen zonder ophouden genieten kan.
Langs de oneindig lijkende kustlijn te wandelen, van paal tot paal, veerkrachtig te gaan over het door de ebbe nog vochtige zand, waarin de voet even slechts wegzinkt, en dan het nooit ophoudende spel van de golfjes aan te zien, welk een weelde 
Daarna tegen den rand van het duin te mijmeren, terwijl de koele zeewind door de haren waait, in te ademen de zuivere, van rook en smook vrije lucht, doezelend te liggen in dat heerlijk-warme zandbed, nogmaals, welk een weelde 
En dan die duinen zelf!
Is er iets schooners denkbaar?
Wie er gezworven heeft als ik, wie er de geheimen van heeft trachten te ontdekken en wie dan geweten heeft, dat er daar altijd weer iets nieuws, iets mooiers is, die weet als ik hoe schoon die duinen zijn. Hoe rijk er de plantenwereld is in sommige gedeelten, maar vooral hoe goddelijk vrij de vogels er zingen en kwinkeleercn. Komt dat omdat de lucht er reiner is, dan ergens anders? Ik weet het niet. Maar het is er schitterend. En die het nooit nog zag of ondervond, die haaste zich om te weten!
Kent gij de bosschen van onze oude Veluwe?
Kent gij de heerlijke schoonheden van den Achterhoek, of van de nog zoo weinig bezochte maar zoo prachtige binnenlanden van Twente?
En weet ge wellicht mee te spreken over de schoonheid van de nog ongerepte heidevelden van Drente? Waar de opgetaste steenen van een of ander hunebed als fluisterend vertellen van nu reeds lang vergeten voorvaderen 
Voorwaar, het is mij zoo vaak overkomen dat ik menschen ontmoette, die nog nooit ofte nimmer gehoord hadden van de Vennen van Oisterwijk en die er natuurlijk dus ook de machtige schoonheid niet van konden vermoeden. Wel weet een ieder van Zuid-Limburg, dat als een veel-bereisd en druk-bezocht vacantie-oord bij een elk als bijzonder mooi te boek staat. Maar toch maak ik me sterk, dat er nog heel velen zijn, die daar geweest zijn en het alleen kennen uit vluchtige aanschouwing. En dan alleen die gedeelten, die met behoorlijke vervoermiddelen bereikbaar zijn. Maar dat is geen kennen. Daarvoor moet de wandelstaf' worden opgevat. Daartoe behoort nog heel wat anders. Langs minder gekende wegen en weggetjes moet men ook daar gaan om een gedegen oordeel te kunnen uitspreken over de schoonheid van het landschap: het schoonste van alle.
De liefde voor het land groeit naarmate men ouder wordt. En meer gezien heeft daarbuiten. Meer en dieper. Die liefde groeit allengskens, als men elke gelegenheid tracht te benutten om met de schoonheden van het eigen landschap kennis te maken.
Ik heb gezworven in bijna iedere provincie van ons land, niet alleen in den tijd, toen onze grenzen vrijwel geheel gesloten waren voor het verkeer met het buitenland, neen ver daarvoor reeds. Ik heb een tijd gekend, dat ik geroepen was om, als dagelijksche taak, jongens en meisjes te vertellen



van ons land. Van vele andere dingen natuurlijk ook. Daar waren vele, vele dingen bij, die wijzelf niet hadden gezien in de werkelijkheid, die ook wij weer op onze beurt hadden moeten leeren uit boekjes, geschreven door wellicht weer geen ooggetuigen. Maar ik moest hun in dien tijd ook vertellen van ons eigen land. En dat lag toch wel onder mijn bereik. Zij het dan ook dikwijls met opoffering van de weinige overgehouden spaarpenningen. Zoo is mij het zwerven door eigen land in dien pooveren tijd tot een intens en in latere jaren nooit genoeg gewaardeerd genoegen geworden. Een genoegen en een leering tevens. Het waren heerlijke zwerftochten door bosch en hei, langs beekjes en door vruchtbare landerijen. Veel van wat ik in dien tijd genoten heb, is als een schoone herinnering bij mij blijven hangen. Heeft er Zich vastgezet. En als ik dan in latere jaren het voorrecht genoot om ook eens over de grenzen te gaan en daar de schoonheden van geheel anderen aard leerde kennen, dan bleef mij altijd de gedachte bij aan al dat moois, wat ik te zien gekregen had op die nooit vergeten wandelingen door de zoo prachtige, soms onvergetelijke natuur van „ons eigen land".
Als vanzelf ben ik er de laatste jaren weer toe gekomen om een goed deel van mijn vrijen tijd weer door te brengen in eigen omgeving. Hier herinneringen ophalend, daar nieuwe frissche indrukken opdoende. Maar altijd en altijd weer met hetzelfde gevoel, dat onze eigen natuur den toets der vergelijking met andere landen gemakkelijk kan doorstaan.
Niet in geringe mate heeft de A.N.W.B. Toeristenbond voor Nederland dat makkelijk gemaakt. En wel in de eerste plaats door de zeven verschillende, maar alle zoo mooi geprojecteerde wandelwegen, die voor den
onervaren wandelaar een goed deel ontsluiten van de schitterende natuur van het lieve vaderland. Die hem of haar er voert door de schoonste deelen van de verschillende provinciën en die op onderscheiden plaatsen de gelegenheid heeft geboden van hooge punten af een blik te werpen over het omringende landschap.
Die wandelwegen hebben in de eerste plaats tot doel gehad een pogingom de wandelsport weer te verheffen, om de menschen weer eens te voet te drijven door de natuur ten einde er de heerlijkheid van te toonen. Maar ik ben er van overtuigd, dat dit werk van den bond meer heeft gedaan dan dit alleen: het heeft velen in alle opzichten gebracht tot de natuur, het heeft er in algemeenen zin waardeering, ja, liefde voor gewekt.
Waardeering en liefde voor de natuur in het algemeen, maar in het bijzonder voor die van „ons eigen land".
En zoo moge dan dit boek ook te dien opzichte een steentje bijdragen om het in dien tijd begonnen en met zooveel energie voortgezette werk van den bond volkomener te maken. Het moge, vooral door de schitterende platen, die er in zoo'n grooten getale in voorkomen, een spoorslag zijn voor een ieder, die het opslaat, om zelf te gaan zien, om zelf te gaan aanvoelen de pracht en de schoonheid, en de onvergetelijke heerlijkheid van zoovele deelen van het nog betrekkelijk zoo weinig gekende land.
Ons eigen land!
G. J. NIJLAND.
Bergen (N.H.), Sept. 1926.







a — ■ Waarmee te beginnen een boek over
AMSTERDAM ons ei§en mooie lan(L Met het land Zelf?
Met de schoonheid van het landschap?
* ' Met de duinen? Of liever met de Vale
Ouwe of de heerlijke bosch- en bergstreken van Zuid-Limburg. De- keus
was moeilijk, maar is ten slotte gelukkig bepaald.
En daarom beginnen wij met de hoofdstad des lands, met Amsterdam. Van daar uit volgen wij een vaste route, van daar uit gaan wij eerst noordwaarts, om straks, als wij klaar zijn met onze uiteraard vluchtige rondgang langs alles schoons wat Nederland zoo al biedt, terug te komen naar ons punt van uitgang.
Amsterdam.
Eenmaal de allerbelangrijkste koopstad van Europa's westkust; de zetel van „Compagnieën", die Oost en West begrepen in haar wil en kracht. Waar trotsche regentenfamilies Koningen en Keizers in macht voorbijstreefden. Thans nog — maar nu naast andere belangrijke havensteden — een sterke stad.
Een stad met een sterk en mooi verleden, maar ook nog met een groote toekomst. Dat leert de geschiedenis van den laatsten tijd zeker duidelijk.
Waarin de schoonheid van de stad Amsterdam naar voor komt? Is 't niet in de grachten, in de rijk-met-boomen beplante oude ring-vormige grachten, die het hart van de stad omsluiten als een steeds ruimer geworden gordel? Is het ook vooral niet in de havenwerken, gelijk de platen op de eerste bladzijde van dit boek zoo duidelijk weergeven?
Amsterdam is eer koopmans-stad dan havenstad. Maar het bedrijf in de havens is zonder eenigen twijfel van het allergrootste en van welbegrepen belang.
Het machtige bedrijf in de havens is een bezoek aan deze overwaard. Helaas, Amsterdam heeft, als zoovele andere rijke steden, een tijd, een langen
ONS EIGEN LAND
tijd gekend van werkelijken achteruitgang. Een tijd van opgelegde schepen, die in trieste rij naast elkander lagen aan half doorgeroeste kettingen. Maar 't gezonde bedrijf heeft zich aan dien staat van ziekte en achteruitgang ontworsteld en met trots kunnen de Amsterdammers thans weer neerzien op de platen, die getuigenis afleggen van het vitale leven in hun langzaam zich herstellend havenbedrijf.
Zeer vele stoomvaartmaatschappijen zijn hier vereenigd. Ziet naar de Levantkade en de Sumatrakade, gaat eens naar de Javakade. Overal leven en beweging, overal gang in 't werk. De Stoomvaart Maatschappij „Nederland" bloeit. Zendt haar schepen uit met nooit te missen regelmaat naar den Oost, naar ons Oost-Indië. Voer nog niet onlangs, slechts luttel maanden geleden, de trotsche P. C. Hooft het zeegat uit voor haar eerste reis? Een kleine vijftig schepen doet daar dienst.
En dan de Koninklijke Nederlandsche Stoombootmaatschappij. Ieder rechtgeaard Amsterdammer kent ze aan hun zwarte pijp met dubbelen witten band. Daar aan de Levantkade ziet ge ze, daar liggen ze soms in dubbele rij. Koortsachtig wordt er gewerkt. Dag en nacht. Slechts weinige uren zijn den zeeman thuis beschoren. Want voort moet hij weer. Naar de Levant of naar de Oostzee, naar Amerika zelfs. Want de K.N.S.M. is gegroeid tot een geweldig lichaam. Waar vroeger kleine scheepkens voeren van nog geen duizend ton, daar wordt de vlag van de „Koninklijke" thans vertoond op zeekasteelen, die tot de grootste vrachtvaarders ter wereld behooren.
Dank zij den sterken en uiterst voortvarenden geest, die in de leidende persoonlijkheden van deze maatschappij gevaren is.
Dan is daar ook nog de Koninklijke Hollandsche Lloyd. Die is een tijdlang wat in de verdrukking geweest. Maar werkt er zich langzaam weer bovenop. Haar schepen, zooals de Gelria er een is, zijn de trots van Amstels haven.
Zoo globaal is er geen overzicht te krijgen van de kracht en de energie



die in de Amsterdamsche haven ontwikkeld wordt. Dat moet je hebben gezien van nabij en aangevoeld. Daarvoor moet je hebben gesjouwd over de kaden, langs de oneindig lange loodsen of hebben gevaren langs al die machtige zeekasteelen, die Amsterdam's welvaart vertegenwoordigen.
Wat al schoons verbergt Amsterdam in haar binnenste. Ik heb eens een vliegtocht gemaakt boven onze hoofdstad en toen, drijvende langs de uiterste stadsgrens een bijzonder mooi overzicht gekregen. Wat al torens! Men ziet ze zoo niet tezaam wanneer men in de stad wandelt. Men krijgt er eerst een beeld van, als men er zich hoog boven verheft. Dan piekt de Westertoren hoog boven de huizingen uit. Maar behalve die hoogste van alle, zijn er nog dozijnen, de een al mooier, pittoresker dan de andere.
De Munttoren, in het hart van de stad, is een van de mooiste. Ziet de afbeelding op pagina twee. Daarneven een der meest opvallende: de Montelbaanstoren, ook al een van die, welke er honderden jaren uit trotsche hoogte op de stad neerzien.
Die vele torens geven Amsterdam een bijzonder cachet. Grachten worden er door afgesloten, waardoor een kijkje op een dergelijk stadsbeeld van een bijzondere bekoring wordt. Andere staan op open pleinen en verhoogen de schoonheid er van. Natuurlijk de oude torens, die spreken van het groote verleden van de stad, maken den sterksten indruk. De nieuwere, naar moderner opvattingen gebouwTd, missen dat odium sterk.
De grachten, dat zijn de Heeren-, Keizers- en Prinsengracht, zijn Amsterdam's trots. Die behooren ook tot het meest karakteristieke, wat deze werkelijk mooie stad te bieden heeft. Een wandeling langs die grachten, een oogenblikje poozen op een der vele bruggen, die soms een wonder-interessant stadsbeeld bieden, behoort tot het meest aantrekkelijke op het program van den Amstcrdam-bezoekenden vreemdeling.
Daar is ook voor dengene, wien het oude een door den modernen mensch al haast vergetene, interesseert, zeer veel te genieten.
Daar zijn gevels in verschillende huizen aan die vermaarde grachten, waarvoor te toeven een waar kunstgenot brengt. Enkele van die opvallend fraaie gevels, die oude koopmanshuizen sieren, beelden wij af op bladzijde 3.
Een groep heel oude huizen — onderwerp van doeken van heel bekende schilders — ziet men op den hoek van Prinsen- en Brouwersgracht.
Zeer gezocht is dat gedeelte van de Heerengracht, dat gemeenlijk wordt aangeduid als „de bocht". Daar woonden in den ouden tijd de bekende Amsterdamsche patriciërs. Thans worden de meeste van die kapitale huizingen als kantoren gebruikt.
Een niet minder interessante gracht is de O.Z. Voorburgwal. Daar ziet men o.a. het poortje van het vroegere Atheneum Illustre, dat in 1631 daar van de stadstimmerwerf aan de Oude Turfmarkt werd overgebracht. Dat poortje verleent toegang tot de voormalige Agnieten Kapel, langen tijd de zetel van het Atheneum, thans weer in gebruik bij de Universiteit.
Hendrik de Keyser richtte in 1614 het aan de overzijde staande turfpakhuis tot Bank van Leening in; het poortje in de Lombardsteeg is van dezen grooten bouwmeester.
Het Raadhuis staat ook op de O.Z. Voorburgwal. Het is eerst kort geleden gerestaureerd en gemoderniseerd. Dat Raadhuis van 't voormalig Prinsenhof, een verzameling van huizen, die echter heel weinig interessants biedt.
De Dam is het eigenlijke hart van Amsterdam. Daar staat het Koninklijk Paleis, het achtste wereldwonder, bouwwerk van Jakob van Campen. Zeventien jaren lang heeft men daaraan gearbeid. 13659 palen werden er onder geheid!
In 1648 begonnen was de bouw in 1665 gereed. Van buiten prijken de gevels met Compositie en Korinthische pilasters. De groote frontispieses zijn door Artus Quellinus gebeeldhouwd: het oostelijke stelt voor de zeegoden en godinnen, die Amsterdam huldigen, het westelijke verbeeldt de stedemaagd aan wie Europa, Azië, Afrika en Amerika hun schatten brengen.
De Keizerskronen op de hoekpavilloens herinneren aan den Keizer Maximiliaan, die in 1488 de stad het recht gaf, zijn Kroon te voeren boven haar wapen. (Vandaar ook de keizerskroon boven op de Westertoren).
De bronzen beelden op den voorgevel stellen de voorzichtigheid, den vrede en de gerechtigheid voor. Die op den achtergevel de wakkerheid, Atlas en de standvastigheid. Het paleis op den Dam is een bezoek overwaard. Wij beelden een paar der zalen af. (Pag. 4 en 5.)
De groote zaal (pag. 5) of groote Burgerzaal, was de zaal waar vroeger een ieder toegang had. Haar houten gewelf werd in 1704 door Jan Goeree beschilderd. De vlaggen aan de Oost- en Westzijde, op verschillende vijanden



veroverd, hingen tot 1806 in de Ridderzaal te 's-Gravenhage. De groep boven de Oostelijke ingang verbeeldde de Stedemaagd tusschen de kracht en de wijsheid, die daartegenover de gerechtigheid tusschen den dood en de straf. Aan de voeten van de gerechtigheid kruipen Koning Midas (met zijn ezelsooren) en de nijd: een voorstelling van de gedachte, dat de begeerigheid en de afgunst de oorzaken van de misdaad zijn. De vlag aan de Noordzijde is die der Citadel van Antwerpen.
Opvallend zijn de fraaie lichtkronen in Empire stijl, op de foto duidelijk te zien.
Ook de Nieuwe Kerk vlak bij het Paleis is een gebouw van groote historische beteekenis. De eigenlijke naam is St. Catharinakerk. Zij werd gesticht omstreeks 1400 door Willem Eggaert, Heer van Purmerend, doch pas in 1536 voltooid. In 1645 is de Nieuwe Kerk door brand gedeeltelijk vernield.
Op bladzijde 4 der foto's geven wij een afbeelding van het praalgraf van De Ruyter, welk praalgraf zich in de Nieuwe Kerk bevindt.
Deze tombe van den „Immensi tremor Oceani" d.i. schrik van den Grooten Oceaan, is het werk van Rombout Verhulst en Willem de Keyser.
De preekstoel, op dezelfde bladzijde afgebeeld is van 1649; een meesterstuk van Albertus Vinckenbrinck. Op de paneelen zijn de werken der barmhartigheid afgebeeld. Met de figuren der hoofddeugden en der evangelisten daartusschen. Zeer bijzonder zijn de trapleuning en de bekroning van het klankbord.
Overigens staan er op den Dam slechts moderne bouwwerken. Sedert de Beurs er verdween en het oude Commandantshuis, is er veel veranderd aan de Vijgendamzijde. Zelfs het oude Beurspoortje is er niet meer om te spreken van vroeger eeuwen, daarvoor werd onder de „Industrieele Club" een nieuw gemetseld.
Een der meest bijzondere bezienswaardigheden van Amsterdam is zonder twijfel het Rijksmuseum, waaraan pag. 6 is gewijd.
Dit Museum bevat de grootste en belangrijkste verzamelingen van Nederlandsche Kunst. Beroemde schilderijen, oude en nieuwe, met Rembrandts Nachtwacht als meest aantrekkelijk groot stuk; rijke verzamelingen oude Kunstnijverheid, meubelen, aardewerk, schepen, beeldhouwwerken enz. enz.
Het Rijksmuseum werd van 1877—1885 gebouwd door dr. P. .1. H.
Cuypers en mag zeker wel het belangrijkste gebouw genoemd worden, dat in de negentiende eeuw in Nederland verrees. Begrijpelijk is het, dat dit enorme — nog onlangs zeer uitgebreide — gebouw met zijn bijna vier honderd zalen, feitelijk niet in eenen enkelen dag kan worden bekeken. De globale bezoeker zal dan ook goed doen er slechts een vluchtigen blik in te slaan. Ten ware hij er op gesteld is om dagen achtereen die heerlijke producten van oude en nieuwe kunst te bewonderen.
'k Veroorloof mij even een uitstapje naar den Amstel. Aan de hand van de plaat op bladzijde 7, die ons een aantrekkelijk beeld van de watersport op den Amstel voor oogen toovert.
De watersport.
De heerlijke, gezonde beweging in de vrije frissche lucht. Op het water, waarop elke Hollandsche jongen, uit geaardheid al reeds, thuis behoort.
De watersport is sinds eeuwen de nationale sport bij uitnemendheid voor ons Nederlanders, die zoo'n rijkdom van water kennen in hun onmiddellijke omgeving.
Hoe heerlijk is het varen op een water als de Amstel. Welk een zomerzonneweelde. Hoe bollen de zeilen van tjotters en boeiers, hoe scheren de jollen en regenbogen en andere scherpe vaartuigen over de kabbelende golfjes.
Welk een aanblik biedt het mooie, wijde land rondomme, even zichtbaar over lage dijk-oevers. En dan de mooie karakteristieke buitens langs den kant omzoomd door eeuwenoud geboomte, waarbinnen, volkomen beschaduwd, verscholen ligt het „huis". Wat al rustieke hekken en haast vóór-historische koepelkes, waar onze voorzaten, de rijke patriciërs, in hun vrijen tijd plachten te rusten.
Welk een betooverend beeld van heerlijke zomerweelde, al die scheepkens op het rustieke Amstel-water.
Het is wèl, op die wijze te genieten van eenige uren vrijen tijd; het is wèl, op die wijze nieuwe levenskracht op te doen voor den feilen strijd om het bestaan.
Die watersport is een heerlijkheid, een onzegbaar genot en een rijke zegen tevens. Zij geeft moed en vertrouwen; kweekt rustig oordeelen en manmoedig ingrijpen; vraagt initiatief. Zij vormt een mensch!
Daar — ook op den Amstel — komt een mensch tot rust. Rust voor zijne zenuwen; rust na inspannenden arbeid.



Aan den eenen kant der stad op het water de levendigheid van het rustelooze bedrijf; aan deze zijde de rustgevende heerlijkheid van het zalig zich laten glijden over het glinsterende water.
Zomerweelde, die watersport.
DE ZAANSTREEK.
En thans gaan wij noordwaarts. Naar de Zaan. Naar het rijk der molens. Naar de streken, waar eenmaal een Russische Czaar, een heerscher over millioenen, het handwerk leerde van een eerzamen scheepstimmerman 
Ja, als men er varende komt, dan ziet men er het water, dan ziet men er eigenlijk niets dan water. Met kleine huizekens langs beide oevers, afgewisseld door groote moderne fabrieken. Met tuinen en steigertjes 
Maar komt ge er wandelend of fietsend, of met den trein, dan staat ge er dadelijk midden in het woelige bedrijf, midden in de driftige werkkracht van het sterke Zaansche volk. Dan loopt ge er in nauwe straatjes, over kleine klinkerpaadjes en schouwt er hier en daar in water-steegjes met popperige bruggetjes, hoogop-gebogen om doorgang te laten voor hoog-geladen schuiten. Maar van de Zaan zelf, van het mooie breede water, dat er doorheen loopt als een breed zilveren lint, daarvan ziet ge nog niets. Tenzij ge den moed hebt een der vele steegjes in te gaan, die er langs huis en erve loopen. Dan, aan het einde, ziet ge plots de Zaan. Het mooie, zilveren water.
Frans Netscher schreef daarover in de vroegere uitgave van Ons Eigen land zoo aandoenlijk:
„Met een blijden jubel van geluk over dat mooi, tuurt men over het breede, wijde ver-weg loopende watervlak, waar de open Hollandsche polderhemel diep in weerkaatst ligt. Een ruime speling van beweeglijk waterlicht ligt voor U, vol glansen, en koelte en kabbeling en brekende reflecties. En wat een waterleven! Een haastig en jakkerend gewentelwiek van honderden elkaar najagende windmolens naar alle kanten, mallemolens tegen de lucht — eenige als scheef gevallen Christuskruizen pijnlijk gestopt tegen den horizont. Wiekenschaduwen kwakken neer in het water en breken met een smak in die diepte af. Zeilschepen laveeren met een plepperend geplas van het water tegen hun bolle, geteerde buikjes en een bol blazend windje in hun bruine zeilen dwars de Zaan over. Stemmen aan boord klinken over het water duidelijk tot de oevers door.
„Roeibooten worden met een moeilijk gesjouw aan de riemen door achterover spierende lichamen, die krampig sjorren, voortgerukt.
„Een stoomboot snijdt met een nattig gespoel van haar schroef, waarvan de bladen op visschenlijven lijken, die telkens even bovenkomen, door het witte vlak van het water; op de achterpunt wapperwuift een wimpeltje mee en hooger-op krinkeldraait een rookstreep haar schoorsteen uit en waaiert weg naar een der oevers. En als het schip voorbij is, blijft er op de Zaan een V-vormige zogstreep over, die in een uitgolvend gewieg zich dood gaat klapperen tegen de oevers, waar ze verloopt tegen de steenen kanten of in het riet, op haar dansingen nog een roeibootje, dat aan een steiger gemeerd ligt, mee op en neer latende' deinen. Een vrachtboot met een petroleum-motor tjoek-tjoekt in een brutale drukte met drentelige schokjes, stankpoefjes achterlatend, herrie-achtig tusschen de andere schepen door."
De houten gevels van de Zaanstreek zij zijn vele en verscheidene. Zij zijn er van verschillenden aard en bouw; vervallen en goed onderhouden. Maar ze spreken alle van de kracht der voorvaderen en van hun waren kunstzin. Maar het zijn in de allereerste en voornaamste plaats reliquien van onschatbare waarde. Omdat ze ons nu nog de getuigen zijn van dien ouden tijd, dien men wel eens aanduidt met de benaming: het gouden tijdperk. Daar in die huisjes met hun kantige gevels en hun fraaie rondingen; daar achter die muren van verweerde steen, daar zwoegden de stoere werkers van de zestiende eeuw. Daar streden ze en leden ze. Waarom niet: het maakte mannen van hen. Daar achter die oude gevelsteenen schreiden de vrouwen hun oogen rood over weggebleven mannen of verloofden: gevallen in den grooten strijd met het water. Vermist. Verdronken. Waar? Dat weet alleen de Allerhoogste. O zeker, de Zaanstreek heeft zijn kwantum groote mannen geleverd. In dien ouden tijd vooral. In dien tijd toen wij met recht de vrachtvaarders van Europa werden genoemd. Met hoeveel leed, ook in de Zaan, werd die eerenaam gekocht?
Vischvangst en scheepvaart, dat waren de oorspronkelijke bezigheden van de bewoners van het Zaansche land. Daaruit ontstond een bedrijf, dat met recht mag worden gerekend de „rijkmaker" van de Zaanstreek te zijn geweest. Dat was de scheepsbouw. Die tak van bedrijf werd vooral in de zestiende eeuw daar zóó sterk beoefend, dat de faam van de Zaansche



scheepswerven over de heele wereld ging. En groote landen bij den kleinen nabuur kwamen om er hun schepen te laten bouwen.
Dat die scheepsbouw thans niet meer het hoofdmiddel van bestaan is van de nijvere bevolking, weet elk. En ook waarom.
Maar de neven-handel, die met dien scheepsbouw gelijken tred hield, die is grootendeels gebleven. Dat was de houthandel. En wie de Zaanstreek doortrekt, hoe dan ook, die kan het zien, links en rechts: de houthandel bloeit er immer nog.
Het aantal houtzaagmolens was er legio: de kronieken gewagen er van, dat er in het midden van de achttiende eeuw wel een 1200-tal windmolens in gebruik waren in de Zaanstreek. In „Saenlans Wassende Roos" staat het te lezen:
De molens maecken sulck geswier, De een des andren wint neemt hier, Hoe voor heen is beschreven al, Aan beyden sijd in 't Saenlans dal, Ver over duysent in 't getal.
Thans staan er nóg windmolens in „Saenlans dal." Maar ze zijn veel minder in aantal en nemen nog telkens af. Hetgeen velen, die het oude rustieke aspect van molens-Zaanland liefhadden en eerbiedigden een doorn in het oog is. Krachtige pogingen worden telkens weer in 't werk gesteld om te behouden wat er nog van is. En menigmaal lukt dat ook.
Gelukkig! Want die molens zijn het juist die aan het landschap van de Zaan zijn eigenaardig bekoorlijk karakter verleenen.
Toch is veel oud-schoons verdwenen: de groote slokop „Verkeer" doet er bijna dagelijks een aanslag op. De enorme fabrieksbedrijven die de Zaanstreek telt hadden voor haar uitbreidingen steeds meer noodig. En dan ging alles meedoogenloos naar den grond. Zoodat toch al heel, heel veel van het karakteristieke van hel landschap aan de eischen van het moderne leven ten offer is gevallen.
Maar toch: nog blijft de Zaan een onzer meest aantrekkelijke wateren.
WATERLAND.
Van de Zaanstreek naar Waterland: il n'y a qu'un pas. Niet alleen wat den afstand, maar ook wat aangaat het uiterlijk. Met dit verschil, dat
in Waterland alles veel ruimer lijkt. Omdat daar niet zoovele van die langgerekte dorpen voorkomen, zooals die, welke de Zaan zulk een eigenaardig aspect bieden.
Wie Amsterdam bezoekt krijgt altijd den raad om ook een dag naar Waterland te gaan, naar Broek en Schouw en Ilpendam of naar Monnikendam, Volendam, Edam en Marken.
't Is wel een beetje erg toeristengebied geworden, dat Waterland. Aan den eenen kant biedt dat het voordeel, dat de kleederdrachten er langer bewaard zijn en dat ook veel schilderachtigs, dat anders zeker had moeten vallen, overeind gebleven is. Aan den anderen kant heeft het een bepaald nadeel, waardoor het moreel van dat deel van onze bevolking wel is aangetast.
Oh zeker, er zijn nog ronde, egale, leuke typen genoeg in Volendam en op Marken. Zonder twijfel. Maar toch zijn er te vele, wien de hebzucht — de vreemdeling-afzet-manie — parten heeft gespeeld.
Het land is er overigens aantrekkelijk door een zekere vlakke schoonheid; door het vele water en het oneindig aantal bruggetjes.
Het vele water vooral.
Dat merkt men zeer in den winter, als de ontelbare schare Amsterdamsche schaatsenrijders uittrekt langs slooten en langs de Broekervaart naar Monnikendam en als 't kan, over de Gouwzee naar Marken.
In den winter is dit land wel het meest aantrekkelijk. Hebt ge wel eens een echt oud-Hollandsche schilderij gezien, voorstellende het ijsvermaak? In werkelijkheid — in een goeden winter — kunt ge dat beeld overal in Holland terugvinden. Dan zwieren de boeren en boerinnen er lustig tusschen de stadsmenschen: sierlijk rijden die Noord-Hollanders! En dan, als 't in vollen fleur is, komen de arren ook voor den dag. Dan is de wintervreugd op z'n best; het feest van den vorst!
Dan kunt ge ook genoeg zien op de Zuiderzee, wat op bladzijde 10 is afgebeeld: het fuiken zetten onder het ijs. Want die visschers zitten ook in den winter niet stil. Bot-kloppcn is ook een zeer gewilde liefhebberij onder hen. Maar dan vooral valt het landschap te bewonderen. Dan ligt Broek in Waterland zoo buitengewoon aantrekkelijk aan die groote ijsbocht van de Broekervaart; de huiskens allen licht-gedekt met versch-gevallen sneeuw: de slanke toren als een trouwe wachter daartusschen.
Dan verschijnen scherp-geteekend de kontoeren van het stedeke



Monnikendam aan den horizon. En Volendam en Edam ijzel-schemeren er in de verre verte. En over het dan aan banden gelegde Zuiderzeewater, vèr-weg, zwart en grauwig het eiland Marken. Met daartusschen al het heerlijke, frissche beweeg van den winter. Snitserende schaatsen van lenig zich voortspoedende rijders, krassend en glissend over het ijs, lange strepen ijs-krabsel wegschuivend in éénen streek!
Al genoeg; ik sloeg Schellingwoude over en Zunderdorp, en Ransdorp en Holysloot, en hoe al die dorpen en gehuchten in dien hoek van NoordHolland heeten mogen. Ook die behooren tot Waterland en zijn er een goed, sommige zelfs een eigenaardig deel van.
Monnikendam vraagt iets meer belangstelling, 't Is een der doode stedekes van de Zuiderzee. Dat in de gouden eeuw een tijdperk kende van grooten bloei, wat aan verschillende gebouwen nog duidelijk merkbaar is. Bijzonder sterk spreekt, uit dien tijd de Groote of St. Nikolaaskerk, een bouwwerk uit de 15e eeuw, uit welken tijd ook de steenen doopvont stamt.
In de stad zelf is de Speeltoren een voorwerp van belangstelling voor eiken vreemdeling. En dan de Waag (zie bladz. 11) een bouwwerk uit het midden der zeventiende eeuw. En het Stadhuis: een patriciërs-woning voorheen. Kom er even binnen, dan ziet ge in de raadzaal nog een deel van den zilveren keten, door den Spaansche admiraal Bossu in het begin van den tachtigjarigen oorlog gedragen. Hier spreekt ook alles weer van den grooten strijd der vaderen; maar ook van de eindelijke overwinning en van den daaropvolgenden rijkdom der bewoners.
Recht tegenover het stedeke, aan den anderen kant der Gouwzee, ligt Marken, een eilandje dat door vreemdelingen nooit overgeslagen wordt, om zijn merkwaardige huizen en zijn niet minder merkwaardige bewoners en bewoonsters.
Volendam krijgen we dan als we noordwaarts opgaan: al even pittoresk en aantrekkelijk om de lang bewaarde kleederdrachten. De haven is een zeer bezocht deel van het dorp. De haven met haar lange, op hooge palen gebouwde remmingen, waarop de ruimgebroekte kleurige visschers flaneeren. Heel beneê, in de haven zelf, de botters, schepen van één model en tuigage, plompe maar handige vaartuigen. In de week zijn ze meestal uit, maar Zondags is de haven één mastenzee.
Volendam is een geliefkoosd oord voor pretmakende amateurzeilers, die dan hun groote maaltijden houden in het, ik zou haast zeggen wereldberoemde, hotel Spaander, waar ge-sandaalde Volendammerinnetjes tafeldienen en waar steeds gezelligheid heerscht en ongedwongen jolijt.
Van Volendam gaan wij naar Edam. Loopen? Fietsen of trammen?
Neen waarlijk niet, we doen dat nu eens per schuit. Met zoo'n haast voorwereldlijk ding, dat men vroeger trekschuit noemde. Voorheen, ja, toen liep er een paard voor, met een jagertje daarboven op. En dan ging het hu-hup langs de vaart met een heel kleine snelheid. Thans is die schuit van een hoogst modernen motor voorzien en dies is er wel heel veel van het gemoedelijke karakter verdwenen. Thans geen roefje meer waar de Goudsche pijpen dikke rookwolken omhoog deden kringelen en waar de goe-liên van toen zaten te geselsen honderd uit. En zaten te roddelen op hun dorpsgenooten 
Thans „heeren" op z'n Zondagsch met sigaren met bandjes in het lichtschokkende vaartuig, dat toeftoeft door de smalle vaart.
Maar het schipke zelf is nog als vroeger. Laag en gemoedelijk, met een flinke roef. En de schipper, 't stompe pijpje geklemd in den haast tandeloozen mond, is er als de verpersoonlijking van dien goeden ouden tijd, van dien tijd toen niemand haast had of kon hebben, omdat er nu eenmaal geen sneller vervoermiddelen bestonden.
EDAM.
Alweer zoo'n stedeke, zooals er langs de Zuiderzee zoovele zijn. Merkwaardig is er het Museum, ondergebracht in een oud heerenhuis van omstreeks het begin der zestiende eeuw. Origineel is de betimmering. Het museum bevat eenige merkwaardige schilderijen, voorstellende Oud-Edam; voorts oud porcelein, prenten, brieven e.d.
De Voorhaven, waarvan wij op bladz. 14 een afbeelding geven, telt zeer vele oude geveltjes.
Maar wij moeten verder weer. Naar Hoorn en door de Streek naar Enkhuizen. De platen op bladz. 15 tot en met 19 geven er afbeeldingen van.



HOORN.
De stad van Jan Pieterszoon Coen. Een der meest bloeiende Zuiderzeehavensteden uit de 16e en 17e eeuw. Thans natuurlijk van veel minder beteekenis dan in dien ouden tijd. Maar toch nog een der belangrijkste stadjes van Noord-Holland.
Kaas- en veehandel zijn er de hoofdbronnen van bestaan.
Wie Hoorn op z'n best wil zien, die moet er meemaken de drukte van een kaas-dag of er de veemarkt aanzien. Een veemarkt, die zeker zoo belangrijk is als die van Purmerend.
Maar Hoorn heeft voor den belangstellenden toerist nog wel heel wat meer moois. Daar is in dat oude stedeke heel wat bewaard gebleven aan schoons uit den ouden tijd. En dat is het, wat er de aandacht van den opmerkzamen reiziger dubbel en dwars waard is. Zoo is de stad als het ware een museum op zich zelf.
Een wandeling door het stadje toont alle merkwaardigheden. Onder de Boompjes vindt men er het voormalig pakhuis der Oost-Indische Compagnie, een gebouw dateerend uit 1606. Aan het groote Oost zijn verschillende fraaie oude gevels. De voorstellingen in de friezen en de opschriften hebben betrekking op den slag op de Zuiderzee, een bas-relief van historische waarde (zie plaat bladz. 19).
Het standbeeld van Coen staat op het marktplein, den „Rooden Steen". Daar staat ook de Waag en het Westfriesch Museum, eertijds de zetel der Gecommitteerde Raden in West-Friesland en het Noorderkwartier. De merkwaardige gevel is van het begin der zeventiende eeuw (zie plaat blz. 18).
Niet minder merkwaardig is de gevel van het St. Jans Gasthuis, waarvan wij ook een afbeelding geven (bladz. 19) en het Stadhuis in de Nieuwstraat is zeker een afzonderlijk bezoek overwaard.
DE STREEK.
Van Hoorn naar Enkhuizen voert onze weg door de Streek (blz. 17). Een dorpentrits met een zeer belangrijken tuinbouw. Dorpen die als het ware in elkaar loopend, Hoorn met Enkhuizen verbinden. Daar liggen Bovenkarspel, Grootebroek, Lutjebroek, Hoogkarspel, Westmond, Oosteren Westerblokker. Dat is het land van den tuinbouw, van de groententeelt, van de aardappelakkers. Geen plekje is er onbebouwd gelaten. Overal tiert vooral het „klein-bedrijf".
Aardappelen in dc eerste plaats, maar dan vooral bloemkool. Eigenaardig, typisch beeld vertoont de groote veiling van de marktvereeniging „de Tuinbouw" vlak bij het station Bovenkarspel. Op zoo'n veilingdag kan men even een begrip krijgen van wat er in dit gebied omgaat. Het komt wel voor dat op één zoo'n dag 600 schuiten hun waren komen aanbrengen. En er zijn dagen in den vollen aardappeltijd dat ruim honderd wagons per dag noodig zijn om dit product te verzenden.
Een ritje door dit „Streek"gebied geeft een goeden indruk van de welvaart, die er heerscht. Daar ziet men de propere boerderij, waarom Noord-Holland zoo bekend is; daar ziet men de machtige magazijnen en kantoren van de firma Sluis en Groot, een wereldfirma in fijne land- en tuinbouwzaden.
ENKHUIZEN.
Zoo komen wij in Enkhuizen. (Platen pag. 15 en 16.)
De haven is er het voornaamste. Daar staat ook de beroemde „Drommedaris", die aan zijn eigenaardigen vorm dien gekken naam ontleent, 't Was eertijds een poort. In 1540. In de groote wachtzaal beneê vindt men een fraai ster-gewelf. Het klokkenspel is van Pierre Hemony.
Ook in Enkhuizen vindt men overblijfselen van vroegere grootheid in den vorm van oude gebouwen en goed-bewaarde gevels. Die zijn er legio. De Waag en het Weeshuis, het Staversche Poortje en het Drechterlandshuis en nog vele andere gebouwen vertoonen dergelijke welbewaarde gevels.
MEDEMBLIK.
Even maken wij een zij-uitstapje naar Medemblik, om daar te bewonderen het aloude kasteel Radboud, dat thans als kantongerecht dienst doet. Radboud heeft met dit gebouw waarschijnlijk nimmer iets uitstaande gehad, want het is wel gebleken dat het dateert uit den natijd der middeleeuwen. En toen leefde koning Radboud al lang niet meer.
Maar het is er niet minder belangwekkend om. En de Medemblikkers mogen gerust in hun geloof gelaten worden: zij schrijven trouwens ook de stichting hunner stad aan Koning Radboud toe. Zeker is, dat Medemblik omstreeks 900 reeds bestond.



Door Kennemerland.
DOOR KENNEMERLAND.
Ik begrijp met mijn begrip Kennemerland de heele streek die ligt tusschen Alkmaar—Bergen en Haarlem—Zandvoort.
Die gansche duinstreek is het land der Kennemers. Daar woonden vele eeuwen terug de Kaninefaten (of konijnenvatters zooals wij ze als jongens noemden). Een stam, waarvan te vertellen nóg een blos jaagt van ontroering en spanning op de wangen der luisterende jongeren rondom mij. Een heerlijk land, Kennemerland. Een land om te dwalen, om urenlang te beloopen in eenzamen loop. Niemand komt men daar tegen den ganschen dag. Het is — het westelijk deel althans — het land der duinen, het heerlijke onvolprezen duingebied, met zijn pannen en toppen, met zijn verrassende „lekken" en meren en meertjes. Waar 't zand nog maagdelijk is, door geen menschenvoeten betreden.
Dat land is het typische Kennemerland.
Maar ik dwaal af. Moet mij houden aan mijn taak, te vertellen langs een vastgestelde lijn wat schoons en merkwaardigs wij op dezen weg ontmoeten.
En dan ga ik dus — noode — terug naar Alkmaar, van waaruit mijn Kennemerlandschen tocht begint.
ALKMAAR.
Dan verwijl ik daar op Vrijdag op de beroemde kaasmarkt. Waar wit-gejaste en gebroekte mannekes met harde hoeden met breede randen schokschouderend torsen op sleden de zware kazen naar de Waag. Merkwaardig beeld zoo'n kaasmarkt biedt. De ronde Hollandsche kaasjes opgetast op zeilen, gespreid op den door witte lijnen verdeelden grond: de kooplui er rond omhenen. Schijnbaar onverschillig, maar toch nu en dan sluw knipoogend. De boeren alsmede hetzelfde. Het loven en bieden: de vreemdeling ziet er niets van. Dat gebeurt in de kroegjes en kroegen rondom. Daar wordt, onder ,,'n glaassie", alles afgemaakt.
En intusschen sjouwen die kaasdragers maar voort. Slede na slede. En de marktmeester noteert.
Wat aars biedt Alkmaar den oplettenden bezoeker? De groote of St. Laurenskerk, pas hersteld. Een bouwwerk uit het midden van de vijftiende eeuw, bekend ook door verschillende interieurs van Johannes Bosboom. De wallen van Alkmaar zijn geslecht: de fraaie plantsoenen nemen er de plaats van in.
BERGEN.
Het haast praehistorische ting-ting-tremmetje brengt me dan naar Bergen. Het noemen van den naam alleen al wekt herinneringen. Herinneringen aan wandelingen in een omgeving, die men zeker tot de allerschoonste van ons land mag rekenen. Wandelingen door oude groote en hooge bosschen, wandelingen ook door de duinen, zandstreken van heerlijke woeste pracht, waar je je verloor in den aanblik van de schoone flora en waar de vogels zoo heerlijk vrij rondom je te fladderen pleegden, dat je den indruk van groote tamheid kreeg van deze overigens zoo schuwe dieren. Waar de konijntjes voor je voeten wegrutschten, en alleen even nog het witgevlokte staartje zichtbaar was, als het diertje met een vaart achter een boschje verdween. Wandelingen van zoo veel schitterende uitzichten, wanneer je den moed hadt om eens een enkele maal boven op zoo'n hoogen duintop te klimmen, om je te orienteeren. Dan zag je dikwijls ver over de andere duinen in het westen de zee, als een groenig kleed gespreid in wijde verte aan de voeten van die blonde duinen. Het groote huis op het Russenduin wras je dan altijd tot een richtsnoer, waardoor je altijd weer den goeden weg in te slaan wist.
Maar wij, die er meer en beter bekend waren dan andere stervelingen, wij wisten er paden, schelpenpaden, waarlangs vroeger de visschers trokken om hun schelpen landwaarts in te brengen, waarlangs hun sterke, taaie paardjes den lastigen wagen vol met schelpen landwaarts in sleepten, heuvel op heuvel af 
Die paden zijn niet heel best zichtbaar meer thans, maar toch zijn ze er nog en ze zijn te volgen ook. Maar ik zou niet graag een vreemde willen raden om een dergelijk pad door de duinen als richtsnoer te nemen, tien tegen een, dat hij er niet meer uit komt. En dan wordt het een zoeken naar den weg zonder eind, met als gevolg het afleggen van onmogelijk groote afstanden om weer te komen waar men wezen wil.
Maar ook in de onmiddellijke omgeving van het aardige Bergen zijn nog genoeg wandelingen te maken, die een groot genot waarborgen. Want Bergen is een land waar men van alles heeft, waar men geboomte heeft naast heele mooie en uitgestrekte weiden, waar men water heeft en
duinen Bergen is vroeger de plaats geweest waar zich een gedeelte
van onze eigen geschiedenis heeft afgespeeld. Daar Werden veldslagen geleverd tusschen de Franschen aan den eenen en de Russen en Engelschen



Bergen.
aan den anderen kant en daar zijn derhalve verschillende plekjes waarvan de namen nog aan die oorlogsdagen herinneren. In het dorp zelf is er het Russenmonument. Een bezienswaardigheid blijft altijd de kerkruïne, waarvan wij op bladzijde 22 een afbeelding geven. En vlak daarbij het kleine maar daarom niet minder belangwekkende museum, in een heel oud, nog niet lang geleden hersteld boerenhuis geborgen.
Wij verlaten Bergen dan langs de Eeuwige Laan en wenden ons bij de Franschman naar het Zuiden. Nu gaan we eerst recht Kennemerland in. Daar zijn dan in de eerste plaats de drie Egmonden. Aan den Hoef, Binnen en aan Zee. Minder bekend als vacantieoord dan Bergen, maar toch wel gezocht, omdat het er ook lang zoo duur niet is.
Dan voert de weg ons naar Castricum. Ook al zoo'n heerlijk dorp aan den duinenrand, waar het zand der duinen bijna tot op den straatwegglijdt. Daar ligt midden in die duinen het Provinciaal Ziekenhuis.
Ook van daar uit naar het Noordzeestrand zijn verschillende mooie wandelingen te maken. En tegenwoordig is er ook gelegenheid om aan zee te komen met een auto. Want de laatste jaren is er heftig gewerkt, om ook Castricum met de zee in verbinding te brengen, d.w.z. om dat dorp een badplaats te geven. Het is, dat moet gezegd, nog maar een badplaats in embryonalen toestand, maar de grondslag er voor is gelegd en ik heb er al verschillende malen een heele boel auto's zien staan aan het einde van den weg naar Bakkum, zoo als die nieuwbakken badplaats heet.
Wij komen nu, als wij Castricum achter ons hebben laten liggen in het kasteelengebied van Kennemerland. Een van die oude roofriddersloten beelden wij af op bladzijde 23, n.1. het kasteel Assumburg bij Heemskerk.
Het is over die kasteelenstreek, die zich uitstrekt tot bijna onder Haarlem, dat Frans Netscher schreef:
„Kasteelen als dat van Brederoo en als het Huis ter Cleeff tusschen Haarlem en Beverwijk, vonden in den Noord, hooger Kennemerland in, nieuwe schakels in het kasteel Haerlem, in den Assumburg en in de Marquette, eenmaal grimmige burchten, bewoond door ruwe edelen in een landstreek van struische boeren.
Vooral de heeren van het kasteel Haerlem moeten barre sinjeuren zijn
geweest, die heel wat op hun geweten moeten hebben gehad tegenover hun medemenschen."
Het kasteel Haerlem is in latere tijden door het Kaas- en Broodvolk verwoest en de overblijfselen er van zijn daarna gebruikt om het kasteel Assumburg, dat daar dichtbij stond, te herstellen. Maar veel is er van het eertijds zoo schitterende kasteel ook al niet meer over. Een ruïne is het weliswaar niet, maar het is toch zoo gehavend en hier en daar zoo verschrikkelijk opgelapt, dat de oorspronkelijke kleur en vorm eigenlijk heelemaal verdwenen zijn. Toch is aan de nog overeind staande bouwwerken duidelijk te zien, welk een machtig en imposant gebouw het vooral in die middeleeuwen moet zijn geweest.
Misschien, dat er nog eens verandering komt, want nog niet zoo heel lang geleden is het kasteel door den staat aangekocht.
Over Beverwijk gaan wij dan verder naar Velsen, een industrieplaats van niet te onderschatten beteekenis, waar vooral de papierfabriek het heele jaar door veel leven brengt en vertier en waar in de laatste jaren door de stichting van het Hoogovenbedrijf een industrie daarnaast gekomen is, die Velsen tot een allerbelangrijkst centrum heeft gemaakt. Natuurlijk heeft de omgeving onder al die bedrijven verschrikkelijk geleden. Wie het Velsen kent van een kwart eeuw geleden en wie het daarna nu terug ziet zal schrikken van de vele verwoestingen, die er in het natuurschoon in den loop van dien tijd zijn aangericht.
Daarom willen wij, aleer wij Beverwijk verlaten, even een klein zij-uitstapje maken en een bezoek brengen aan een van Neerlands aardigste badplaatsen, aan Wijk aan Zee. Dit lieflijke en gelukkig nog niet zoo erg veel bezochte plaatsje ligt niet onmiddellijk aan zee, doch het ligt er verscholen achter de duinen. En eerst langs een soort hollen weg komt men er aan het water. Het is altijd weer van een bizondere bekoring om de wandeling van Wijk naar zee te maken. Omdat je er plotseling voor het groote water geplaatst wordt, waarvan je het golvengeklots natuurlijk al langen tijd hebt kunnen hooren.
Een wandeling langs het strand naar IJmuiden behoort er tot de prettigste genoegens. Ver is het niet en eenzaam voel je je er zeker ook niet, want er is meestal vertier op het strand en op de zee zelf zie je de meest verschillende soorten vaartuigen zich voort reppen naar de haven, die van hier zoo goed te zien is.



Aan het Noordzeestrand.
Daar krijgt men dan tevens een aardig beeld van de haven van IJmuiden, aardiger en beter dan wanneer je er midden in geplaatst wordt.
AAN HET NOORDZEESTRAND.
Het is een weelde zich even neer te laten op het zand daar aan het heerlijke strand van onze Noordzee. Even te genieten van den wijden blik, dien het groote water er geeft, even te luisteren naar het eeuwige en altijd mooie lied van de branding op de Nederlandsche kust.
Daar gaat een heerlijke rust uit van die wijde zeevlakte. En toch is die niet eentonig, toch is die zoo verschillend elk ander oogenblik weer. Groen-grauw is het water heel ver weg aan den horizon, waar het schijnt over te gaan in de lucht, soms met nog even een langgerekte lichtende streep er tusschen. Maar dichterbij wordt het water allengs lichter van kleur, doorzichtig soms, al is het Water van onze Noordzee zeker geen helder water. Maar dan heel dichtbij het eeuwigdurende spel van de branding, het over elkaar heen rollen van heele massa's water, die te breken schijnen op de zandige strook aan den voet van het duin, waartegen wij rusten. Schuimspattend en kuivend hoog in heerlijk speelsch beweeg thans, nu het zoo rustig is en de zee er heelemaal niet kwaadaardig uitziet. Maar ruw en onbehouwen krakend en klotsend, met felle slagen uiteenspattend en met donderend geweld terugrollend, als de stormwind waait en giert en bromt. Dan is het een tooneel van nooit te vergeten grootschheid, dan zingt de zee geen lied van lieflijk krullende golfskes, dan bruischt en brult en woelt het water hoog op tot aan den duinvoet, meesleurend soms in bruut geweld een heel stuk van het strand 
Zoo is de zee. Onbetrouwbaar en soms trouweloos. Maar altijd onweerstaanbaar van een schoonheid, die haars gelijke niet kent 
En straks weer, als de storm bedaard is, sjokt het paard van den schelpenvisscher weer gemoedelijk door het water, voorttrekkend de logge kar, die allengskens gevuld raakt en dieper steeds dieper voren trekt door het natte zand 
DE HAVEN VAN IJMUIDEN.
Dwars door het smalste gedeelte is het kanaal gegraven, dat Amsterdam weer haar plaats terug heeft gegeven in de rij der heerschende havensteden. En daar op die plek, juist waar de duinenrij het smalst is, werden de
geduchte havenwerken en sluizen aangelegd, die tot de machtigste waterwerken ter wereld mogen worden gerekend.
Nog thans is men er bezig met verbeteringen en vernieuwingen. Nog graaft men er. Weer graaft men er en binnen luttele jaren zal IJmuiden er weer een sluis bij hebben, waardoor de grootst bestaande schepen ter wereld naar Amsterdam zullen kunnen komen.
Het is niet Neerlands schoon, dat wij hier te bewonderen hebben, het is veeleer Neerlands kracht. Neerlands onverwoestbare vitaliteit. Daarom is een bezoek aan IJmuiden de moeite waard. Want wat daar in de laatste kwart eeuw gewrocht is, zal zeker de belangstelling van ieder toerist vermogen gaande te maken.
Een bezoek aan de geweldige pieren leert, hoe groot de energie moet zijn geweest van hen, die het bestaan hebben een dergelijk reuzenwerk te entameeren. En het uitvoerden. Welk een geweldige gevaarten van steenen moesten er gestort worden tegen den buiten- en tegen den binnenkant van de uitgestrekte pieren. Die als twee machtige vangarmen ver in zee uitsteken om een behoorlijk veilige haven te vormen. Daarop breken de machtigste golven tot schuim. En moge al in stormtij het water hoog over die geweldige steengevaarten worden heengesmeten, mogen al die ontzettende watermassa's met haast onweerstaanbare kracht worden neergeploft, dreigende te vernietigen wat menschenhanden daar wrochten, de reusachtige pieren van IJmuiden houden stand, zij trotseeren de heftigste aanvallen. Omdat zij sterk zijn en machtig en omdat er de grootste zorg aan hun onderhoud wordt ten koste gelegd.
Zuidwaarts gaan wij verder. Nog steeds zijn wij in Kennemerland. Langs Santpoort en langs de interessante ruïne van Brederode, langs schitterende buitens, die getuigen van welvaart van de tegenwoordige bewoners. Langs Duin en Kruidberg en Wildhoef en Duin en Daal. Hier zijn wij in een streek, die mag gelden als een geliefkoosde wandelplaats van stedelingen. Waar je in den zomer niet langs de straatwegen loopen kunt uit angst er te worden overreden door da vele auto's, die er hun weg langs kiezen. Maar wrat nood, voor den wandelaar zijn er andere wegen nog. Wegen van grooter schoonheid, wegen achter langs. Ik herinner mij nog mijn jongenstijd, toen wij juist daar in dat geweldig wijde en ook zoo mooie duingebied achter Bloemendaal te wandelen gingen. Langs den



De haven van IJmuiden.
Zwarten weg, die achter Meerenberg omliep en nog loopt. Van daar kon je zoo fijn de duinen in trekken en daar kon je dan loopen zooveel en zoo lang als je maar wou in de heerlijkste natuur, die je je maar denken kon. Zeker, dat is nu voor een groot deel gedaan. In den loop der jaren is er door de verschillende eigenaren van de landgoederen in die omgeving een einde gemaakt aan vernieling van hun eigendom door eenvoudig dat eigendom af te palen en er „Verboden Toegang ingevolge artikel 461 W. v. S." te doen plaatsen. Inderdaad niet anders dan schuld van de menschen zelf. Van de onverlaten, die zich niet ontzagen om andermans eigendom te vernielen en er op de meest schilderachtige plekjes een vuilnisbelt van te maken. Wat hebben die menschen toch veel op hun geweten. Want nu moeten de goeden het met de kwaden ontgelden en de schoonste plekjes in deze onvolprezen duinen zijn nu voor goed voor het publiek verkeer gesloten.
Toch blijft er nog te genieten, voor wie van de natuur houdt. Voor wie de natuur een open boek is, waarin gaarne en veel gelezen wordt. Dan zijn er toch nog paden, en paadjes te vinden, waar het heerlijk te wandelen is, midden door de duinen en langs lommerrijke laantjes. En hier en daar kan men ook nog wel de duinen zelf in en er rusten in zoo'n heerlijke duinpan, heel diep in de laagte en er liggen mijmeren, achterover op een grasachtig plekje, met niets om zich henen dan lucht en zand. Gelukkig, die plekjes zijn maar heel weinig gekend, en die ze weet, houdt ze voor zich en voor die andere gelukkigen, die wel zullen zorgen, dat niet door verkeerde handelingen ook dat weer aan de gemeenschap onttrokken wordt.
De foto's op bladz. 28 geven een goed beeld van de pracht en de schoonheid der landgoederen daar in die buurt. Duin en Kruidberg is er op afgebeeld naar een luchtfoto, waardoor de wondermooie ligging van deze buitenplaats nog beter tot haar recht komt.
Tot een der allermooiste plekjes in deze omgeving behoort zeker het Meertje van Caprera bij Bloemendaal. (bladz. 29). Wanneer de echt Hollandsche luchten, de veelkleurige stapelwolken met hun kransen van lichtranden, boven de duinen hangen en zich spiegelen in de watervlakte, wanneer de spaarzame boomen rondomme vol in blad staan en het
wuivende riet als een lichtkleurige zoom het water omgeeft, wanneer de bloemen in de weiden daaromheen hun kelkjes hebben geopend, dan vertoont dit meertje een beeld van nooit te vergeten schoonheid. Dan waant men zich niet in Holland, dan waant men zich ver weg in een wereld van idylle, in een wereld alleen van schoonheid, van hemelsche heerlijkheid. Want daar is de pracht en de schoonheid en de weelde 
Midden in deze toch reeds zoo mooie natuur is dit meertje als een diamant van zuiver water gevat ih een krans van natuurschoon, gelijk dat de stoutste verbeelding zich niet vermag te denken. Het treft door zijn eenvoud, het overrompelt door zijn schoonheid, het verrast door zijn ongemeenheid.
Slechts noode scheiden wij van dit bijzondere plekje.
Maar wij moeten verder.
Naar Haarlem thans.
HAARLEM.
Haarlem, de hoofdstad van de provincie Noord-Holland, behoort tot de oudste steden van Nederland. Het wordt reeds in de elfde eeuw genoemd. En van den aanvang af is het een plaats van beteekenis geweest, die ook in de groote gebeurtenissen, waaraan onze geschiedenis zoo rijk is, steeds een zeer belangrijke rol heeft gespeeld. Derhalve is het duidelijk dat voor een toerist, die in eenige plaats wat zoekt van historisch belang, ook in Haarlem veel te vinden is.
Behalve dat echter is Haarlem vooral een mooie stad. Niet voor niets wordt zij de bloemenstad genoemd.
Want Haarlem is het middelpunt van de bloembollenstreek, die zich feitelijk uitstrekt van Beverwijk tot Leiden. Daardoor is de naam Haarlem wereldberoemd geworden en de eenige jaren geleden gehouden bloemententoonstelling, die duizenden en nog eens duizenden vreemdelingen uit alle oorden van de wereld naar deze mooie stad trok, was er wel een deimeest doorslaande bewijzen van.
De Haarlemmer Hout, deel van een eenmaal zeer uitgestrekt bosch aan Haarlems zuidzijde, is nog een der mooiste, zij het dan kleine, bosschen die Nederland telt.
De stad zelf heeft veel interessants. Om maar even wat te noemen: de Waag, het Stadhuis, de Amsterdamsche Poort, waarvan men de



afbeeldingen zien kan op bladz. 30 der platen, behooren tot de meest karakteristieke gebouwen in ons land. En dan niet te vergeten de St. Bavo, de fraaie groote kerk op de Groote Markt.
Willen wij daarbij even blijven stil staan.
Die kerk werd in de vijftiende eeixw gebouwd en in 1520 van den prachtigen toren boven het kruis voorzien, een verandering, die noodzakelijk was, omdat de pijlers den steenen toren, die er op stond niet vermochten te torsen. In dien toren nu hangt een zeer mooi klokkenspel van den beroemden klokkenmaker Hemony en men vindt daar ook de twee klokjes, de zoog. „Damiaatjes", die op gezette tijden worden geluid.
De fraaie plaat op bladz. 33 laat het binnenste van deze schoone kerk zien. Over dat binnenste vind ik in het Reisboek voor Nederland de volgende interessante bijzonderheden:
„De middenbeuk der kerk heeft fraaie eikenhouten gewelven; dat in het kruis is van steen en in 1500 gemaakt. De steenen gewelven in de kruisbeuken zijn van 1893. Tegen de pijlers van het koor zijn tapijtschilderingen uit het begin der 16e eeuw te zien. De steenen afsluiting aan de oostzijde is van 1574, de prachtige eikenhouten hekken daarnaast werden in 1535 gemaakt. De laat-gothische koorbanken, met groote wapens van verschillende personen daarboven, dagteekenen uit 1512. Aan de onderzijde der banken fraaie „misericordes". Tijdens de Fransche overheersching is de voorste rij der zetels weggebroken, omdat de kerk als maneg» moest dienen. Zoowel de lezenaar in den vorm van een pelikaan als de spijlen van het koorhek zijn door Jan Tijerens te Mechelen in het begin der 16e eeuw gegoten. Het opschrift aan de oostzijde van het koorhek heeft betrekking op een kruisbeeld, dat er boven hing. De drie scheepjes aan de zuidzijde van het koor werden in de 17e eeuw opgehangen. Zij herinneren aan den tocht naar Damiate in 1218. In het schip ziet men den fraaien predikstoel van 1680, met een klankbord uit het begin der 16e eeuw. Het beroemde groote orgel, dat als het beste in ons land beschouwd wordt, is van 1735—1738 door Christiaan Muller te Amsterdam gemaakt. De orgelkas werd naar het ontwerp van Hendrik van Limburg door Jan van Logteren uitgevoerd, de marmeren groep onder de galerij is van Jan Baptist Xaveren. Links van het orgel staat de bank der H. Geestmeesters, met fraai snijwerk uit het laatst der 15e eeuw. De gebrandschilderde glazen zijn deels oud en van verschillende plaatsen naar hier overgebracht, deels modern. Een schilderij
in de noorder kruisbeuk geeft de kerk weer zooals men haar in de 16e eeuw had willen maken. De vertrekken aan de zuidzijde zijn onlangs gerestaureerd; dat aan de zuidoostzijde is de consistoriekamer, in 1659 door Salomon de Braij gebouwd."
Het aantal wandelingen rondom Haarlem is legio. Het zijn altemet mooie wandelingen ook. Want vlak tegen Haarlem aan ligt het heerlijkste landschap, dat men zich denken kan, heerlijk, omdat men er heeft een verscheidenheid van natuur als bijna nergens. Langs twee wegen kan men ten zuiden van Haarlem Zandvoort bereiken. „Zandvoort bij de Zee" gelijk Louis Davids het zong in zijn nooit geheel vergeten straatdeun. Maar vooral ten behoeve van het snelverkeer is er de laatste jaren een chaussée bijgekomen, beginnende bij Overveen: de bekende Zeeweg. Die natuurlijk veel schoons heeft doen verdwijnen, maar die dan tenminste de verdienste heeft zelf niet al te leelijk te zijn.
De omgeving van Haarlem kent dan natuurlijk de mooie wandelingen rond Bloemendaal, het Wilhelminaduin, het Brouwerskolkje en nog zooveel aardigs meer.
Maar het schoonste van alles is toch wel Elswout. Elswout met zijn heerlijke laantjes, met zijn open vlaktetjes, zijn bekoorlijke randen. Met het robuste, massieve huis als middelpunt, het huis, dat zich daar zoo heerlijk spiegelt in het water van de rondomliggende gracht.
Wanneer het zoo tegen April loopt, dan vragen de menschen in de stad elkaar al eens hoe het wel zou staan met de bloembollen. En dan worden er plannen gemaakt en al vast wat geld op zij gelegd om straks in staat te zijn dat genot van het kijken naar de heerlijke bloembollenvelden te smaken. Dan trekt alles naar de streek, die in hoofdzaak zuidwaarts van Haarlem gelegen is en waar de bloembollen geteeld worden bij duizenden en nog eens duizenden. Waar dat tot een industrie is geworden die haars gelijke niet heeft op de wereld. Wanneer de hyacinthen bloeien en de tulpen en de narcissen of hoe al die mooie gewassen heeten mogen, dan tijgen de stedelingen er op uit. Dan is er geen plaatsje onbezet in geen enkel vervoermiddel, dan jagen de fietsrijders onvermoeid langs de stoffige wegen, dan worden meest onwaarschijnlijke voertuigen nog eens opgelapt en voor den dag gehaald, omdat er in die dagen nog wel het een en ander



mee te verdienen valt. En als de menschen dan des avonds moe en bestoven huiswaarts gaan, dan zijn ze gemeenlijk behangen met kransen van mooie gele of paarse of rose bloemen: dan zijn ze „naar de bollenvelden" geweest. Zoo sterk is de trek er henen, zoozeer is het een gebruik geworden die velden te bezoeken, dat de A.N.W.B. al eens een boekje heeft laten verschijnen om de menschen op de verschillende schoonheden van het te bezoeken gebied te wijzen.
Die bloembollenhandel met al den aankleve van dien, heeft in deze streek voornamelijk tusschen Haarlem en Leiden een welvaart doen ontstaan, die onder andere omstandigheden zeker niet mogelijk geweest ware. Velen bestaan er geheel van. En dat kan gemakkelijk, omdat er na een tijdperk van stilstand langzamerhand weer aardig wat gang in het bedrijf is gekomen. De platen op bladz. 35 geven een goed beeld van de velden. Alleen de kleuren zijn er niet op aangegeven en dat is wel jammer, want die kleuren zijn het eigenlijk juist die de groote aantrekkelijkheid van de bloembollenvelden uitmaken.
NOORDWIJK.
Wij gaan nu een weinig westwaarts uit. Weer eens naar de kust van de Noordzee. Want we moeten in het voorbijgaan toch even een bezoek brengen aan een der schoonste badplaatsen, die Nederland kent: aan Noordwijk.
Het aantrekkelijke van Noordwijk is in de eerste plaats wel de wijze waarop het gebouwd is. Het is in alle opzichten een echt duindorp. De straten klimmen er en dalen er, er staan heel mooie huizen op aardig begroeide duintoppen en er staan huizen in duinpannen evenzoo. Een heel druk bezochte badplaats is Noordwijk. Voor den oorlog en ook thans weer, wordt het in den zomer bewoond door Duitschers en Oostenrijkers; er zijn heel mooie tennisbanen; waarop in het seizoen, zeer ten voordeele van het vreemdelingenbezoek, heel belangrijke wedstrijden plegen gespeeld te worden; er zijn ook schitterende golflinks. En al die dingen maken, dat Noordwijk in de eerste plaats is een der meest mondaine badplaatsen van ons land, plaats, die na Scheveningen zeker de voornaamste moet worden genoemd.
Even ten zuiden er van ligt nog een badplaats. Een veel minder mondaine, maar toch ook een heel levendige plaats. Dat is Katwijk aan
Zee. Tot voor weinige jaren geleden was het nog een visschersdorp van niet geringe beteekenis, tegenwoordig echter heeft zich het visschersbedrijf geheel verplaatst naar IJmuiden, dat in alle opzichten beter voor dat bedrijf geschikt kan worden geacht.
De plaat op bladz. 37 laat nog een historisch beeld zien, die dagteekent uit het begin van deze eeuw, toen de bommen, dat waren die eigenaardig gevormde visschersschuiten, die alleen in Katwijk in gebruik waren, nog van daaruit voeren ter vischvangst. Dat is een beeld, zooals wij daar tegenwoordig niet meer te zien krijgen, hetgeen zonder twijfel uit een oogpunt van eigenaardigheid te bejammeren valt. Want hierdoor is veel van het oorspronkelijke van dit Noordzeeplaatsje teloor gegaan.
De volgende plaat toont in de eerste plaats de ruïne van Teylingen bij Sassenheim en de omgeving van dat oude haast vergeten slot. Daarneven Rijnsburg, waar eenmaal (van 1660—1663) Spinoza zijn woonplaats heeft gehad, en de Oude Rijn bij Katwijk-Binnen.
LEIDEN.
Het trammetje brengt ons thans weer naar Leiden, naar de academiestad.
Leiden werd vroeger als het Romeinsche Lugdunum Batavorum beschouwd, hetwelk echter veel meer westelijk, voorbij Katwijk heeft gestaan. In het laatst der 10e eeuw komt voor het eerst de naam in de oorkonden voor. Waarschijnlijk is die naam afgeleid van de Leide, een water, dat in den Rijn uitmondde. In het laatst der 13e eeuw werd Leiden door het Rapenburg, den Ouden Rijn, de Heerengracht, den Rijn en de Steenschuur begrensd. In de 14e eeuw vond een uitbreiding naar het noorden en het zuiden plaats, in de 17e eeuw naar het noorden en het oosten. De uitbreiding in de 19e eeuw heeft weinig te beduiden.
In de 14e eeuw bloeide Leiden door zijn lakennijverheid. Na het beleg van 1574 begon een nieuwe opbloei, waartoe de in 1575 gestichte Hoogeschool veel bijdroeg. Na 1660 echter is het met dien bloei gedaan, al bleef de Hoogeschool haar beteekenis behouden. In de 19e eeuw is de nijverheid weder herleefd.
De platen op bladz. 39 en 40 brengen in beeld de St. Pieterskerk en de Hoogelandsche kerk, verder verschillende belangwekkende gevels, waarbij de wondermooie stadhuisgevel zeker de meest belangwekkende is.



De Hoogelandsehe kerk werd omstreeks 1500 gebouwd doch wat haar schip betreft niet tot de volle hoogte opgetrokken. De toren is een overblijfsel eener oudere kerk, met een houten bovenstuk uit het begin der 17e eeuw. Bijzonder rijk zijn de gevels van den kruisbeuk. De kerk heeft een predikstoel van 1632, een orgel van 1637 en een grafteeken voor burgemeester Pieter Adriaanszoon van der Werff, in 1664 door Rombout Verhulst vervaardigd. Ten noordwesten van de kerk ziet men den „Burcht" in de 9e eeuw- op een kunstmatigen heuvel gesticht, misschien op een oud-Romeinsche versterking. De ringmuur met kanteelen herinnert nog aan de oude bestemming. De poort aan de Burgsteeg is van 1658; de zuidelijke toegangspoort, uit de 17e eeuw, is met wapens versierd.
DOOR RIJNLAND.
Wij gaan nu een uitstapje maken door Rijnland, langs den Ouden Rijn en de Gouwe en komen dan op die wijze over Zoetermeer-Zegwaart naar de Residentie.
Wanneer ik zoo door het vlakke land wil, dan gebruik ik meestal de fiets. Dan zie je veel en je gaat toch snel genoeg om in een betrekkelijk korten tijd zooveel mogelijk kilometers af te leggen.
De tocht langs den Ouden Rijn van Leiden over Leiderdorp en Kouderkerk naar Alphen en dan weer verder naar Woerden is voor den opmerkzamen toerist wel van een bijzondere bekoring. Aan den eenen kant het mooie, hier en daar zelfs breede water, aan den anderen kant de uitgestrekte groene weiden, met daar-tusschendoor de werkelijk mooie aan beide kanten meestal met boomen beplante grintwegen. Als men het treft, dan hangen er boven die bloeiende landerijen die dik-donzige Hollandsche luchten, die aan het geheel zoo'n schilderachtig aanzien geven. De dorpjes waar we doorfietsten, zijn eenvoudig en netjes en eigenlijk heelemaal niet opvallend. Of het moest zijn om het groote aantal buitenplaats-achtige huizingen, meestentijds door een sloot gescheiden van den weg en verscholen tusschen hoog-opgaand geboomte. Want van dergelijke huizingen zijn er vele in het Rijnland. Huizen, die getuigen van den welstand deibewoners. Huizen, die ook dikwijls nog van voren heerenhuis en van achteren boerderij zijn, waardoor een gelukkige vereeniging van arbeid en rust wordt verkregen.
De Rijn zelf is een schat van een rivier. Dat voel je beter nog als
je er op varen gaat, met een motorbootje je langzaam tuffen laat langs die heerlijke oevers. Daarbij komt het eigenaardige karakter van de bebouwing ook veel beter naar voor. Dan ziet ge ook welk een bedrijvigheid er heerscht op deze rivier, hoeveel steenbakkerijen er langs den kant zijn en hoeveel scheepswerven. Dan begrijpt ge tevens iets van de welvaart van deze geheele streek.
Uit een oogpunt van landelijk schoon, mag' de Oude Rijn er zeker ook wezen. Hoe koket nipt het kerkspitsje van Kouderkerk er omhoog boven de boomen uit, hoe ijl doet het ophaalbruggetje het in de verte. En de
aardige huizekes langs den wal net een plaatje. Zoo zijn de dorpen
langs dezen stroom vrijwel alle, aardige, frissche, maar ietwat te langgerekte dorpen, met een welvarende bevolking.
Over Oudewater komen wij dan naar Gouda.
Maar voordien, om U een beeld te geven van het prachtige waterlandschap, dat zich uitstrekt ten noorden van het daareven doorreden gebied, geven wij op blz. 41 een overzicht van de omgeving van Wilnis.
Wie daar nooit geweest is, kan er zich moeilijk een voorstelling maken van de merkwaardige schoonheid van het echte waterlandschap, zooals men het daar aantreft. Het waterlandschap bij uitnemendheid. Het land van de slooten en van de poelen, het land van het wuivende riet, van heerlijk verscholen plekjes, waar je wegkruipen kunt met een bootje diep in het riet en daar ongestoord kunt visschen den ganschen langen zomerdag. Waar je dan heelemaal alleen bent in de prachtigste waternatuur, die je je maar denken kunt, alleen met de kwinkeleerende vogels rondomme. Zoo hoog schiet het riet daar wel op, dat je staande in de boot van de omgeving geen steek meer te zien kunt krijgen. Daar zijn vele van die aanbiddelijke plekjes in dit gedeelte van ons zoo mooie waterland, maar Wilnis is er zeker een der allermooiste van.
Na dit zij stapje komen we dan weer terug naar Oudewater, waar verschillende mooie oude gevels te bewonderen zijn. Oudewater heeft een kerk uit de 15e eeuw, met een toren, welks zestiende-eeuwsche bekroning zeer eigenaardig is. Zij bevat een grafteeken voor den wiskundige Snellius, in 1613 gestorven. In de Wijdstraat vindt men het huis „De arche Noachs" van 1615. Het Stadhuis is van 1581, met een stoep uit de 18e eeuw. In de



Raadzaal eenige eikenhouten betimmeringen en een schilderij, dat voorstelt hoe Oudewater in 1575 door de Spanjaarden werd uitgemoord.
Van daar gaan wij thans verder naar
GOUDA,
waaraan een drietal bladzijden met platen in dit boek gewijd zijn.
Gelegen aan de samenvloeiing van Gouw en Usel, doet het met zijn straten, pleinen en grachten zeer denken aan Alkmaar. Want het vormt als dit een domineerend middelpunt van het omringende land. En haar kantige bouw doet denken aan een sterk verdedigingswerk in een laaggelegen gebied.
Gouda heeft welvaart gekend op velerlei gebied van nijverheid en kunst. Coornhert ligt er begraven in de Janskerk en Beverninck rust daarneven. En ook Lange van Wijngaarden. Die Janskerk is een der architectonische kunstwerken van Gouda, stammende uit de vijftiende eeuw en wijd en zijd beroemd om het klokkenspel en het orgel, maar haast meer nog om de schitterende vensters van geschilderd en gebrand glas, meesterstukken van de gebroeders Crabeth, wier werk nimmer nog is geëvenaard.
Gouda is thans nog een belangrijke fabrieksplaats. Er zijn verschillende pijpenfabrieken en ook de kaarsenindustrie bloeit er.
Door het mooie vlakke land gaan wij thans over Zoetermeer-Zegwaart en Voorburg, in welke laatste plaats Huijgens gewoond heeft op het oude thans gerestaureerde huis Hofwijck, naar
's-GRAVENHAGE.
Ge moet een Hagenaar eens vragen wat de mooiste stad van ons land is. Tien tegen een, dat hij zijn eigen stad in dat opzicht bovenaan stelt. En wie met aandacht het Haagje heeft bekeken en er heeft rondgeboemeld, er het leven en bedrijf heeft gade geslagen, die zal moeten erkennen, dat inderdaad den Haag een heel mooie stad is. Het heeft het groote voordeel boven andere steden, dat het rumoer van den handel en de industrie er wordt gemist. Uit den aard der zaak. Niet, dat in deze den Haag in het geheel niets te beteekenen zou hebben. Verre van dat. Maar de beteekenis
van die handel en industrie is in den Haag niet zoo overheerschend en sterk in het oog loopend als in andere plaatsen van beteekenis.
Onze Residentie is een heerlijk rustige stad, een uitverkoren oord van Indische ambtenaren in ruste, een stad met mooie breede straten, ruime pleinen, met deftige huizen en menschen.
En dan de nabijheid van Scheveningen, waarmede het in de laatste jaren om zoo te zeggen geheel is saamgegroeid. En het Haagsche Bosch. Terwijl aan den anderen kant der stad deze zich meer en meer uitbreidt naar de zijde van Rijswijk, dat prachtig landelijke dorp, dat ook eerlang wel tot de gemeente zal worden getrokken.
's-Gravenhage dankt zijn naam en oorsprong aan het jachtslot van de graven van Holland, waarheen zij in de 13e eeuw hunne blijvende woonplaats overbrachten. In de geschiedenis van Nederland heeft den Haag steeds een groote rol gespeeld, al verkreeg het eerst in 1807 stadsrecht, zoodat het in de 18e eeuw wel eens het grootste dorp van Europa genoemd werd. Te 's-Gravenhage zetelden sedert 1593 de aanvankelijk te Utrecht gevestigde Staten-Generaal van de Republiek; Lodewijk Napoleon bracht zijn residentie naar Amsterdam over, doch bij het herstel van 's lands onafhankelijkheid werd 's-Gravenhage weder zetel der Regeering.
Wat de bezienswaardigheden van de stad aangaat, daarover geven de verschillende reiswijzers natuurlijk alle mogelijke inlichtingen en het is niet mogelijk die hier in dit betrekkelijk korte bestek alle te verzamelen.
Voor hem, die een vluchtig bezoek aan den Haag brengt, de opmerking, dat de binnenstad natuurlijk het meest interessant is. Dat men daar in een kleinen stadskern alle merkwaardigheden van den Haag als oude stad bijeen vindt. Buitengewoon interessant is een bezoek aan het Mauritshuis, het fraaie museum, dat oorspronkelijk gebouwd is door graaf Johan Maurits van Nassau volgens plannen van Jacob van Campen, uitgevoerd door Pieter Post. Niet alleen het uiterlijk van dit gebouw is een nauwkeurige bezichtiging waard: de verzamelingen die er een plaats hebben gevonden, behooren tot de schoonste en zeldzaamste, vooral op het gebied der Nederlandsche meesters uit het glorietijdperk van de Hollandsche schilderkunst.
Den Haag kent nog verschillende andere, ook zeer belangwekkende musea, o.a. het gemeentemuseum, het museum voor kunstnijverheid en het museum Meermanno Westhrenianum enz. In de noordelijke stadswijken



het gemeentemuseum voor moderne kunst en vooral het museum Mesdag.
Onder de merkwaardige gebouwen van den Haag moge ook niet worden vergeten het Vredespaleis, dat de zetel is van het Permanente Hof van Internationale Justitie. Dat prachtige bouwwerk is van 1907—1913 gebouwd naar de plannen van Cordonnier en in hoofdzaak bekostigd door den bekenden Amerikaanschen industrieel Andrew Carnegie.
Scheveningen, de mondaine badplaats bij uitnemendheid, is de laatste jaren vrijwel heelemaal aan den Haag aangebouwd en maakt er langzamerhand èèn groot geheel mee uit.
De vele groote hotels, die in den zomer steeds gevuld zijn met gasten uit alle deelen van de wereld, de prachtige zeeboulevard met het enorme verkeer, dat alles stempelt Scheveningen tot een der grootste en meest bezochte badplaatsen van West-Europa. Een der grootste attracties daar is de pier, een ijzeren bouwwerk dat ver in zee uitsteekt en van waar men een heerlijk uitzicht heeft over de verre mooie zee; waar men tevens aan de landzijde de heele machtige bedrijvigheid van het strandleven in een badplaats als deze op zijn gemak kan gadeslaan.
HET WESTLAND.
Verlaten wij nu weer deze wereldsche plekken om een bezoek te gaan brengen aan het land, dat zuidwaarts van den Haag zich uitstrekt. Aan het Westland, waar de druiven gekweekt worden in kassen en waar de groenteteelt het hoofdmiddel van bestaan van een nijvere en goed gesitueerde bevolking is.
Het Westland is een gebied, waarin nu eens niet zoo heel veel schoons geboden wordt aan natuurgenot. Het vlakke land leent zich daartoe niet zoo bijzonder. Maar het is een mooi land voor hem, die den landbouw en zijn producten op de juiste waarde weet te schatten. In het seizoen is een wandeling er loonend. Dan eerst ziet men de bedrijvigheid, de stoere arbeidskracht, de energie van het boerenvolk, dat aan dezen grond producten ontrukt, welke in geen enkel ander deel van ons vaderland in dergelijke hoeveelheden kunnen worden gekweekt. Men ziet er dan ook de kassen, de trots van het Westland. En als men in staat gesteld wordt daarin eens een kijkje te nemen, dan kan men er zich verlustigen in den aanblik van al die duizenden trossen blauwe druiven, die er hangen aan de ontelbare
Het Westland.
boompjes, die met de meest mogelijke zorg in deze glazen druif-paleizen worden opgefokt.
Het Westland is een van die landsdeelen, die nog in den tegenwoordigen tijd den naam van ons vaderland doen klinken ver over de landsgrenzen. Daarom alleen al is het een bezoek meer dan waard.
Loosduinen is er als het ware een middelpunt van. Daar komen de groentes aan de veiling, daarheen brengt de nijvere en het heele jaar met groote zorg werkende landman zijn producten, daar is het hart van den tuinbouw in dat rijke gebied.
DELFT.
Aan den oostrand er van, aan den grooten weg van den Haag naar Rotterdam ligt Delft, waarover Frans Netscher schreef:
„Gebouwd langs de kaden van het Oude Delft, waarvan het water diep tusschen de wallekanten ligt, stilstaand, dood water, dat soms nog even onder schuin zonlicht blikkert, staan de huizen aan beide zijden achter een rij boomen rechtop. En die boomen spiegelen omgekeerd in het doode water, dat slechts af en toe gerimpeld wordt door een schuit, die er in wordt voortgeboomd. Stil, akelig stil kan 't hier soms wezen, vooral op Zondagochtenden. Er zit dan iets kelderigs, maar toch deftigs en imposants in, zooals al die stille huizen aan de Oude Delft met de open oogen van hun vensters, waar echter niets in te zien is, maar staan te staren, staren, staren 
„Wat gaat er dan in deze stad om?
„Waar denkt ze aan?
„Wat staat ze in haar stilte te overpeinzen? „Staat ze soms te wachten? „Ja dat zal het zijn! Ze wacht.
„Delft maakt den indruk, dat het zich nog maar niet schikken kan in de positie en in de beteekenis, die de geschiedenis het heeft toebedeeld en dat het altijd nog hoop heeft op een gebeurtenis, op een onverwacht iets, wat weet 'k zelf ook niet te zeggen, dat het wonder brengen zal, hetwelk het weer zal opwekken tot een nieuw voornaam leven.
„En daarom wacht het!
„Wachten doet het met onderwerping, met een tikje berusting, met een



Delft.
beetje droeve kalmte, maar volstrekt niet met laksheid, want het gelooft, gelooft 
„Het gelooft met de bedaarde zekerheid eener oude freule uit den armen tak eener familie, die zeker weet, dat haar een erfenis van een rijken bloedverwant ten deel moet vallen, en die dan dadelijk haar naam, haar goede manieren, haar statig uiterlijk nog ter beschikking heeft om opnieuw met waardigheid haar stand op te houden, maar nu, ondertusschen met statigheid berust.
„Zoo berust Delft ook.
„Het wacht en berust.
„En komt eenmaal het ongewetene maar verwachte, het wonder, dan is 't dadelijk gereed zijn stand, zijn nieuwen staat weer op te houden. Het uiterlijk, de deftigheid, de oude gebouwen zijn er nog. Het groote en grootsche Stadhuis staat er nog altijd om de regeeringszetel van een grooter Delft te worden; het ruime marktplein ligt nog gereed om groote volksmenigten; de twee groote kerken zijn nog berekend op honderden geloovigen; het prachtige Gemeenlandshuis is nog de plaats, waar een machtig polderbestuur zijn zittingen houdt; en aan de oude, diepe grachten, staan nog deftige, breede heerenhuizingen, waar de patriciërs van het nieuwe geslacht of een rijke koopmansstand der komende generatie hun intrek kan nemen !"
Tusschen Schipluiden en Maasland, de zuidoosthoek van het Westland, tegen Maas- en Schiedijk aan: het mooie vlakke land met z'n karakteristieke vaartjes en slooten; met z'n molens en zijn torentjes verborgen in het groen. Met op den achtergrond het grauwe grijs-grauw silhouet van Rotterdam, Neerlands eerste havenstad. Grauw en groezelig van verre door den rook en den smook uit duizenden schoorsteenen; rook, die als een lange
sliert over de rivier hangt tot vèr voorbij Schiedam Daar zijn kleine
maar toch zoo schilderachtige plaatsjes als Pijnacker en Maasland en Lier. Daar krijg je de overtuiging, dat ook het vlakke land zoo heerlijk mooi kan zijn.
Dan langs den rivierdijk de stedenrij, van Rotterdam naar zee. Gebouwd langs en achter den dijk. Begonnen als eenvoudige dorpjes zonder eenige pretentie. Met wat achterland en een heel klein haventje in de rivier. Langzamerhand geworden tot plaatsen van aanzien, waar welvaart-
menschen meer gang brachten in 't geheel. Waar handel kwam en vertier. Daar ontloken Schiedam en Vlaardingen en Maassluis. En werden allengskens grooter.
Daar groeide en groeit thans nog steeds, in onbedwingbren groei, ook
ROTTERDAM.
Ik houd niet van Rotterdam. Het is me er te roezemoezig, te luidschreeuwerig, te brutaal. Ik houd er niet van, omdat het er op regendagen zoo ongelooflijk vies kan zijn.
Maar ik ben als Nederlander trotsch op Rotterdam. Trotsch op haar energie, op haar welvaart, haar plaats in den wereldhandel. Rotterdam is in de eerste plaats werk-stad. Alles daar spreekt van arbeid, van noesten, ononderbroken arbeid. Van niet te stuiten arbeidswil. Alles wordt daaraan dienstbaar gemaakt. De stad tintelt van leven op werkdagen, niet even slechts, maar den ganschen lieven dag door. In de haven, langs de kaden, in de stad zelf, 't is een en al bedrijvigheid. Een werk, dat geen einde te nemen schijnt. Een geratel van platte karren, gezoem en gesuis van automobielen en één voortdurende stroom van werkende menschen.
Rotterdam is een werkstad als geen andere in Nederland. Hier hebben de menschen geen tijd om in musea rond te loopen en er de schoonheden uit vroeger eeuwen te bewonderen. Toch vindt men er wel. Maar niet opvallend veel, gelijk elders. Men heeft er zoo het Museum Boymans en dan dat voor Land- en Volkenkunde en Maritiem Museum.
Vóór alles is Rotterdam de groote transito-havenstad. Enorm is het aantal zeeschepen, dat den Nieuwen Waterweg invaart om in Rotterdam over te laden in lichters en stoomschepen, die de goederen verder voeren, Duitschland in.
De geschiedenis van Rotterdam is de geschiedenis van haar haven: Tot het einde der 17e eeuw voeren de schepen naar Rotterdam het Brielsche Zeegat in. Daarna verzandde dit echter dermate, dat men door het Goedereesche Gat het Haringvliet moest binnenvaren, om vervolgens met een reusachtigen omweg door het Hollandsch Diep, de Dordtsche Kil en dan, aangezien de Noord nog niet bevaarbaar was, door de Oude Maas langs Vlaardingen naar Rotterdam te varen.
Van 1789 tot 1839 werd ook het Goedereesche Gat steeds ondieper, zoodat de groote zeilschepen te Brouwershaven moesten binnenvallen om
2*



Rotterdam.
daar gedeeltelijk te lossen. De opening van het Voornsche kanaal naar Hellevoetsluis in 1829 bracht weinig verbetering, daar men toch door het Goedereesche Gat moest varen. Daarom ontwierp Conrad omstreeks 1850 een plan voor een kanaal door het eiland Goeree naar het Brouwershavensche Gat.
Dit plan bleef onuitgevoerd, doch in 1858 ontwierp Caland den tegenwoordigen waterweg, waarvoor de duinen aan den Hoek van Holland werden doorgegraven. Dit ontwerp berustte op het beginsel, dat het vaarwater door de werking van de ebbe op diepte zou worden gehouden. Nadat in 1870 de eerste schepen den nieuwen weg hadden bevaren, werd de toestand zooveel slechter, dat in 1877 een schip van de NederlandschAmerikaansche Stoomvaartmaatschappij met een diepgang van 53 dM. genoodzaakt was over Zierikzee te varen, een reis van vier dagen.
Door verbreeding van de doorgraving, het leggen van dammen enz. werden deze moeilijkheden overwonnen, zoodat thans de grootste schepen Rotterdam kunnen bereiken, en deze stad zich tot een der allergrootste havenplaatsen van het vasteland heeft ontwikkeld.
In het jaar 1875, dus kort na het verschijnen van de eerste stoomschepen op den Waterweg, bedroeg het getal der naar Rotterdam ingeklaarde zeeschepen 3390 met een inhoud van ongeveer 3.960.000 M3., en in het jaar 1913: 10.527, met meer dan 36.800.000 M3.
Uit den aard der zaak heeft de reusachtige toeneming van de scheepvaart aanhoudend uitbreiding van het havengebied noodzakelijk gemaakt, voornamelijk aan de overzijde van de Maas, waar zich een geheel nieuw stadsdeel heeft gevormd.
Achtereenvolgens werden o.a. gegraven de Rijnhaven 1887—1893, de Maashaven 1898—1902 en de Waalhaven, waaraan in 1906 is begonnen en die thans reeds een oppervlakte van meer dan 100 HA. heeft, doch volgens de bestaande plannen ruim 300 H.A. groot moet worden. Voor het graven van de Maashaven moest het oude dorp Katendrecht geheel verdwijnen.
De overbrugging van de Maas vond plaats van 1870 tot 1878 in verband met den aanleg van den spoorweg naar Dordrecht.
Onze platen op bladz. 60, 61, 62 en 63 geven een aardig beeld, vooral van het watergedeelte van Rotterdam.
Delfshaven is evenals zoovele andere kleinere plaatsjes in de omgeving
van het zich steeds meer uitbreidende Rotterdam daarbij aangebouwd, ingebouwd, opgeslokt.
De stad Rotterdam zelf vindt haar hart in den Coolsingel. Het vroegere onaanzienlijke slootachtige grachtje is er niet meer. De molen, die er eenmaal midden in de stad stond en die daar zoo vreemd en toch zoo merkwaardig schilderachtig deed, is verdwenen. En daar is ontstaan een chaussée, een breede robuste straat, waarlangs trammen ratelen en over welker breede trottoirs een steeds meermalen honderdvoudige schare werkers zich voortbeweegt.
Daar aan dien Coolsingel staat thans het machtige stadhuis. Een stadhuis, Rotterdam waardig. Daarnaast het Postkantoor, opgetrokken in modernen stijl.
De vroeger zoo beruchte Zandstraat en omgeving is er voor opgeruimd, waardoor tevens de veiligheid in Rotterdam een groote schrede voorwaarts heeft gedaan.
Machtig is het gezicht op het water. Waar, aan den overkant, de zeekasteelen van onze Holland-Amerikalijn hun masten hoog verheffen boven de kolossale gebouwen der Maatschappij uit.
Waar aan deze zijde van de rivier, de Rotterdamsche Lloyd zetelt, de groote rivale van de „Nederland," met haar keur van stoom- en motorschepen, die tezamen met die der Amsterdamsche Maatschappij den dienst op ons Oost-Indië onderhouden.
Dichter in het stadscentrum, vlak bij de prachtige Maasbruggen, de Batavier-lijn en nog zooveel andere maatschappijen, wier schepen zonder tal de vlag van ons kleine, maar op zee nog zoo sterke vaderland overal in de wereld met eere toonen 
Rotterdam is sterk, energiek en volhardend. Rotterdam is rijk en machtig. Een der krachtigste, meest vitale havensteden van West-Europa.
Wij gaan nu de rivier verder op. Langs tal van scheepswerven, waar den ganschen dag het gerikketik van klinkende hamers de lucht vervult. Langs machtige stapelplaatsen van hout en andere voor den scheepsbouw noodige ingrediënten.
Verder op naar Dordrecht.
De vaart over het water daarheen is ontzaglijk mooi; aangrijpend van schoonheid. De aankomst daar is een verrassing.



DORDRECHT.
Dordrecht werd in het begin der 11e eeuw gesticht en bloeide in de middeleeuwen door het stapelrecht, dat haar in de 14e en 15e eeuw door de graven van Holland verleend werd, waardoor allerlei koopwaren daar ter markt gebracht werden. In de 16e eeuw begon de beteekenis van Dordrecht te verminderen; het behield in de 17e en 18e eeuw zijn vroegeren omvang. Pas na 1870 is de stad naar het zuiden en oosten uitgebreid. In de laatste jaren heeft de industrie zich weer sterk ontwikkeld.
Opvallend is er de Groote of Lieve Vrouwekerk, een bouwwerk uit de vijftiende eeuw, met den onvoltooiden toren, die eerst in de 17e eeuw haar zoo eigenaardige bekroning kreeg. (Zie plaat bl. 67).
De kerk bevat de prachtige koorgestoelten, die Jan Terwen Aertsz van 1538 tot 1542 heeft gemaakt, benevens een koorhek en een predikstoel uit de 18e eeuw. De koorbanken vertoonen de vormen der renaissance en zijn met prachtig beeldhouwwerk versierd. Bijzondere vermelding verdienen de beide, elk in zestien vakken verdeelde friezen met lage reliëfs. Aan de zuidzijde vertoonen deze tafereelen uit de Bijbelsche geschiedenis; aan de noordzijde stelt een achttal vakken den triomftocht van Karei V voor, terwijl de andere voorstellingen uit de Romeinsche geschiedenis bevatten. Deze laatste staan als reliëfkunst het hoogst.
G. T. Haspels schreef in 1910 over den Dordtschen toren in „Ons Eigen Land":
„Maar gelijk Onze Lieve-Vrouwe Kerk het heele Dordtsche landschap beheerscht, zoo is zij ook de kroon van alle Dordtsche kunstschatten. Het geheel behoort tot de oudste — de toren is van 1080 — en voortreffelijkste gothische gebouwen van ons land. Vooral nu de witkwast van binnen heeft afgedaan, de zandsteenen pilaren weer in schoonheid omhoogrijzen, leden van de familie Stoop de te helle glasramen lieten vervangen door schoone gekleurde; nu oude, voor de revolutie gauw omgekeerde, grafzerken weer hun rijke, niet weggehakte wapens laten zien, en in de vroegere kapellen geplaatste, oude graftomben worden gerestaureerd, krijgt zij weer iets van haar ouden luister terug. Het schoonst blijven de koorbanken. Mooier dan het meer rijke dan bizondere gouden Doop- en avondmaalstel, mooier ook dan de beroemde wit-marmeren, gebeeldhouwde preekstoel, is het koor. Door het prachtige achttiende-eeuwsche koorhek van koper en marmer
naderen we de koorbanken. Dit snijwerk van den beeldsnijder Jan Terwen uit 1538—39 is ongeëvenaard van teedere en forsche schoonheid. Zie, hoe wonderbaar aan de eene zijde de zegepralende kerk van Christus is afgebeeld. Hoe leven die figuren in het eikenhout, grijs van ouderdom. Waarom echter zoo beschadigd? Weer is die dappere revolutie aan het werk geweest. Niet slechts moesten de adellijke wapens van de zerken worden weggebeiteld, ook deze geestelijken moesten onthoofd. Evengoed als de ridders uit den optocht van het wereldlijk gezag, dat aan den overkant boven de koorbanken is uitgesneden. Maar trots dit revolutionaire vandalisme, hoe onvergetelijk schoon blijft dit heerlijke snijwerk.
„Buiten moeten we onwillekeurig nog even ronddrentelen. Hoe machtig verrijst daar die donkere torenkolos op het stille plein aan het wijde water. En als vanzelf zeggen we de verzen uit Gorters Mei:
Zóó als een zonverlichte groote toren,
Dien blok op blokken metselsteenen schoren,
hij wordt donker, ouder
En van zijn voeten tot den hoogen schouder Is hij vol schaduwen en ouderdom.
Avond op de rivier.
Ik ben gevaren op een stillen zomeravond van Dordrecht langs de Kil naar 't Hollandsch diep, daar waar die twee tezamen komen en waar je links het geweldige silhouet ziet van de spoorbrug van den Moerdijk: het merkwaardigste spoorbrugwerk, dat Nederland — dat te dien opzichte uiteraard toch zeer rijk bedeeld is — kent.
Wijd strekt de stroom zich uit. Westwaarts. Naar zee heen. Breed als een Zeeuwsche stroom reeds. Het late licht glijdt net nog over 'teven gerimpelde water. Heel in de verte zie ik Tiengemeten, net nog den ingang van het Vuile Gat.
Een enkel zeilschip tobt omhoog, tegen den stroom in. Het ebt, maar de wind is zuidwest en de schipper kan dus het tij doodvaren en schiet toch nog op. De bruine zeilen staan strak, wit kuift het water op vóór den stompen boeg. Als een groote bruine vogel komt het nader.
Aan den horizont is 't nog licht.
Het late licht van den stervenden dag.



Goud-gekleurd zijn de randen van vèr-weg-drijvende wolkjes: even zilverstreperig lijkt 't nog daar, waar de dagvorstin verdween.
'k Lig in het riet en mijmer. Rondom mij is 't rust. Een enkele vogel nog klapperwiekt voorbij, zoekend de rust van 't nest. Ruischend golft de rietkraag, zingend een zachten lieflijken zang. Achter me rommelt een trein tjok-tjokkend over de brug. Dan is 't weer stil.
De avond valt niet snel hier op 't water. De nacht sluipt nader, langzaam maar zeker. Lichtjes verschijnen hier en daar. De tonnen, daar straks nog hard-zwart en fel-rood afstekend op het blauw-groene water, vervagen tot schimmen, die straks geheel verdwijnen.
Dan donkert het.
En alleen vlak over het water ligt nog een schijnsel van een onwaarschijnlijke kleur, diep gearceerd door de eeuwige beweging, die in dit mooie water blijft. De dijken vervagen in den naderenden nacht 
En langs de spookachtig hooge boomenwal van den Kil-dijk tuffen wij terug naar Dordt, dat helder licht daar in het Noorden wacht 
DE EILANDEN.
Onze weg voert ons thans, te water, naar de Zuidhollandsche en Zeeuwsche eilanden. Een prachttocht langs het Hollandsch Diep en door het Volkerak, Zijpe, Mastgat en Keeten naar de breede, onvergelijkelijk mooie Oosterschelde. Daarbij laten wij de Hoeksche waard en Overflakkee aan stuurboord liggen. Overflakkee, dat met Goeree één groot langgerekt eiland vormt.
Zoo naderen wij Zierikzee. De schoone. Die de eilanden Duiveland en Schouwen beheerscht met haar prachtigen Monster-toren. De oude, mooie havenstad, eertijds een der belangrijkste steden in dat deel van ons aan geschiedenis zoo rijke vaderland.
Op dien tocht daarheen zijn wij de haven van Willemstad gepasseerd (blz. 69) en Klundert en Dinteloord.
ZIERIKZEE EN BROUWERSHAVEN.
Maar dan Zierikzee.
Alles daar spreekt van vroegeren rijkdom, van vergane grootheid. Net een van de doode stedekes, zooals er zoovele liggen langs onze Zuiderzee. Een kleine stad met een groot verleden.
De eilanden.
De St. Lievens- of Monstertoren (blz. 70), in 1554 door Andries Keldermans begonnen, is nooit voltooid, maakt nochtans een machtigen indruk, zooals hij daar oprijst uit het groen van het omringende geboomte.
De Noordhavenpoort en de Zuidhavenpoort uit de 15e en 16e eeuw en de gevangenis 's-Gravestein behooren eveneens tot de zeer merkwaardige oude gebouwen, waaraan deze stad zoo rijk is.
De omgeving is almede zeer mooi. Want Schouwen is een der meest aantrekkelijke eilanden van de reeks.
De wandeling vooral naar Brouwershaven is zeer mooi. En Brouwershaven zelve ook.
Brouwershaven in de 16e en 17e eeuw nog een stad van beteekenis, bestaat nu nog maar uit betrekkelijk weinig huizen. Van den bloei der middeleeuwen spreekt nog de kerk, die aanzienlijke afmetingen bezit en een fraai orgel van 1557 bevat. Het stadhuis van 1599 heeft een sierlijken gevel in Renaisancestijl. Op de markt een standbeeld van Jacob Cats. Men verlaat de stad langs den Schouwschen dijk en volgt tot even voorbij de Scharendijke steeds den grintweg, eerst over dan onder langs den dijk. Aan het eind van den dijk op het duin een koepeltje met prachtig gezicht op de zee.
Dan naar Renesse met het nog niet zoo lang geleden herstelde slot Moermont. (bladz. 71).
Een prachtige wandeling wacht u dan door een zeer mooie boschrijke omgeving tot Westenschouwen. Vlak daarbij het slot Haamstede, eertijds door den in onze geschiedenis welbekenden Witte van Haamstede gebouwd.
Heerlijke wandelingen zijn daar te maken:
„Ik herinner me er een schoone wandeling," vertelt G. F. Haspels, „jaren geleden. Door een breede groene laan, vol morgenzon en vogelgekweel op het duin aan. Aan den voet daarvan vormen grijze, door den zeewind gekromde boomen een schaduwprieel van grootsche wildheid. Daaruit het duin beklommen, en we staan voor een urenwijde vlakte, door heuvelen omzoomd. Beneden in het dal een jong dennenbosch, verderop wilde duinweiden, een blauw meertje, eindelijk weer duinen, waarop een vuurtoren, en boven deze wijde vlakte de schaterende, blauwe hemel, vol leeuwerikenzang. Er dwars door natuurlijk! Nu over het tapijt eener kortgegraasde duinweide, dan over een konijnenpaadje, haast zooveel mans als een menschenpaadje, nu langs een boschje van duindoorn en gagel, dan



Zierikzee en Brouwershaven.
langs een duinpan, waarin een paar wulpen staan te visschen, altijd maar verder door dit wonderland, waar niets is te zien — en alles. Geen mensch, huis of huisdier — maar wat een natuurleven, wat een flora! Onwillekeurig beginnen we te plukken: blauwe zeedistel, zandegge, keverorchis, duinroos, witgewolde waterwilg — tot we het opgeven, want er is te veel, veel te veel. En wat schieten ons allerlei vogeltjes voorbij — te vlug om te onderkennen. Lieuwen en meeuwen niet te vergeten! Dagen zouden we noodig hebben, om alles eenigszins van nabij te bezien — en dus wandelen we verder, genietend van den vagen indruk, die dit rustig-bedrijvige natuurleven op ons maakt. Een indruk van wonder welbehagen, om, hoofd en hart omhoog te heffen in den blauwen hemel."
ZUID-BEVELAND.
Terug gaan wij nu naar Zierikzee en van daar om Duiveland henen naar Zijpe, Nieuwerkerk en Bruinisse (bladz. 73).
Daar aan den noordkant van Duiveland strekt zich weer een wijde rivier uit. De Grevelingen heet het daar (bladz. 73), verderop oostwaarts Krammer en vèr-weg tusschen Overflakkee en de Brabantsche kust het Volkerak. En komen dan zoo op het eiland Tholen. St. Annaland en Stavenisse zijn er, neven Tholen zelf, de voornaamste plaatsen. Het is een eiland als zoovele andere; vlak en veel-bebouwd. Men vindt er oesterputten reeds (bladz. 74) gelijk wij er straks op Zuid-Beveland vele meer zullen aantreffen.
Zuid-Beveland, het rijkste eiland van de Zeeuwsche groep. Het rijkste en het grootste tevens. Met Goes als middelpunt.
In 1532 is het noord-oostelijk deel van Zuid-Beveland door een geweldige overstrooming geteisterd; alleen de stad Reimerswaal bleef gespaard. Een enkele eeuw nog slechts; toen verdween ook deze oudste stad van Zeeland, ten prooi aan de niets ontziende golven van de soms zoo vernietigend-wilde Ooster Schelde.
Dat is de groote strijd van onze eilandbewoners: de strijd tegen het water. In enkele uren worden soms vernietigd de vruchten van jaren, soms eeuwenlangen noesten arbeid. In luttel uren worden hectaren bij hectaren onbruikbaar gemaakt. Als men berekent, dat de dijken, die 450 Zeeuwsche polders moeten beschermen een totale lengte hebben van bijna 500 K.M. dan kan men zich even een voorstelling maken hoeveel het onderhoud van dergelijke kostbare verdedigingswerken wel moet kosten!
Het voornaamste gebouw van Goes is de Groote Kerk, vroeger aan de H. Maria Magdalena gewijd. Zij dagteekent uit de 15e en het begin der 16e eeuw; het schip, de zoogenaamde „wandelkerk", dat door een muur van het koor is afgescheiden, werd in 1618 in zijn tegenwoordigen staat gebracht. Vooral de gevel van den noordelijken kruisbeuk is rijk behandeld. De kerk bevat 17e eeuwsche meubelen en een fraai orgel van 1643. Met de restauratie dezer kerk is eenige jaren geleden een begin gemaakt.
Dinsdags is het marktdag te Goes. Dan komen de boeren en boerinnen van wijd en zijd van 't land van Zuid-Bevelend bijeen in dit centrum van bedrijvigheid. Dan kan men er de sierlijke kleederdrachten van ZuidBeveland en ook van Walcheren zien. De omgeving van Goes, de vele dorpen rondom, zij maken alle een even prettigen als zindelijken indruk.
„Klein staan de huisjes, maar pienter en vroolijk, keurig geverfd, alle met groen en wit geschilderde luiken, in een kleurgeklater van ouderwetsche „blommen", van karnoffels, flieren, kalversoogen en belleboompjes, zooals hier anjelieren, muurbloemen, margarieten en fuchsia's heeten. Hoe kleurrijk is zoo'n Zeeuwsch dorp, vergeleken bij onze wel minder stijve, maar ook donkerder heidorpen!
„En hoe past hierbij het prachtige nationale kostuum! De witte ondermuts sluit netjes om de slapen en om het donkerbruine haar, dat, alleen op het voorhoofd omgeslagen, onder de muts guitig uitgluurt. Over de ondermuts de evenzeer witte trekmuts, van achteren vierhoekig uitgesneden, waardoor de open hals, omsloten door dikke !rijen bloedkoralen, zichtbaar is. Alleen zoolang de meisjes nog geen veertien jaar zijn, hebben ze de staartmuts, die sierlijk en breed uitwappert over de schoudertjes. Aan weerszijden der donkere, vroolijke oogen schitteren de gouden, kurketrekkervormige krullen en strikken en naalden, die een ongemeene levendigheid geven aan die lachende gezichten.
„Het zwarte jak, heel klein en om het lijf geschilderd, is laag uitgesneden, laat aan weerszijden iets van den gekleurden doek zien, maar dient vooral als omlijsting van de beuk, den schilderachtigen borstdoek, in de week blauw of rozerood, 's Zondags wit, en soms van kostbare zijde of fluweel. De jakpanden gaan schuil onder de laag afhangende schort, die den rok „keuze", geheel omsluit, of liever de rokken, want heel veel rokken is een teeken „dat men er goed in zit". Wat nog al logisch is. Hierbij komt



dan nog op een feestdag het geel-strooien kaphoedje, blauw gevoerd en met blauwe linten op den rug — alleraardigst. Zoo is ongeveer het type, waarvan ge prachtexemplaren, naar de verschillende dorpen en godsdiensten eenigszins gewijzigd, eiken Donderdag op de markt te Middelburg, als in een prachtig openlucht-museum, kunt bestudeeren.
„Gelukkig houden ze zich aan dat schilderachtige kostuum, de Zeeuwsche schoonen. Ze weten ook wel, hoeveel beter dit hun staat dan de allemanskleeren, de „burgerdracht". Maar hoe schoon zij ook zijn, allerverrukkelijkst zijn hun zusjes en meisjes in deze kleeding, die hen maakt tot allerliefste prinsesjes op klompen.
„De boeren, anders conservatief in geloof en zeden, laten reeds iets los van de voorvaderlijke kleeding. Zelden meer komt ge een oud vadertje tegen in de korte broek, die met open split, en met drie knoopjes en een kwastje versierd, losjes over de knie hangt, en zoo aardig past bij de gegespte schoenen en het hooge hoedje. Meer ziet men door de week, het lage petje, dat zoo koddig staat op het wijde polkahaar en de geschoren nekken. Maar het glimmende ronde hoedje ziet ge nog veel, en de gouden knoopen boven het thans gesloten wambuis zijn algemeene dracht, evenals de zilveren broekstukken.
„En ook dit is nog een deftige, mannelijke kleeding, passend bij de stoere, ernstig uitziende gezichten. Een jongeman zoo statig te zien stappen naast zijn princessemeisje, is een schilderij, een prachtschilderij."
Over den dam door het Sloe komen wij nu op het eiland
WALCHEREN.
Van de Zeeuwsche eilanden is dit eiland wel het meest interessante en daarom ook het meest bezocht. De platen op bladz. 78 tot en met 86 gewagen er van.
Daar is dan in de eerste plaats de hoofdstad Middelburg zelf. Een oude stad, dat ziet men dadelijk, als men zich even een plaatsje zoekt op de groote markt en er rondom zich schouwt. Een onvergetelijken indruk krijgt men er dan al dadelijk van het prachtige stadhuis, dat een bouwwerk is van een schoonheid, als door haast geen enkel gebouw in ons land overtroffen. Maar sterker nog wordt die indruk bij het aanschouwen van de Abdij.
Zuid-Beveland.
Middelburg werd in de 9e eeuw als een burcht in het midden van het eiland Walcheren gesticht. Bij die burcht ontstond een klooster, dat later een abdij werd. In 1253 kreeg Middelburg het stadsrecht; het had toen den vrijwel ronden vorm, die nu nog door het Lange Delft, de Lange Noordstraat en de St. Pietersstraat wordt aangegeven. Aan de burcht herinneren nog de straten, die als Lange en Korte Burg de middellijn van den cirkel aanduiden. In de 15e eeuw werd de stad naar alle zijden uitgebreid, omstreeks 1600 andermaal. De handel bloeide er reeds vroeg, vooral nadat de stad in 1553 door een vaart met de zee was verbonden. In de 18e eeuw kwam aan dien bloei een einde.
De belangrijkste vleugel van de Abdij is die aan de zuidzijde, waar van oudsher de Staten van Zeeland hun vergaderplaats hadden. Hier groepeeren zich de gebouwen om een kloostergang van omstreeks 1500. Een fraaie poort uit het begin der 17e eeuw vormt de toegang. Zuidelijk hiervan staat de voormalige kloosterkerk; aan de westzijde is de vergaderzaal der Provinciale Staten, met een overwelfden kelder uit de 13e eeuw daaronder. De kloosterkerk bestaat uit twee gedeelten; het westelijke heet de Nieuwe Kerk en is in de 19e eeuw verbouwd. De oostelijke Koorkerk bevat een gedenkteeken voor Graaf Willem II van Holland, in 1543 gemaakt, en de graftombe voor Jan en Cornelis Evertsen, in 1682 door Rombout Verhulst voltooid. De achtkante toren is uit de 14e eeuw met een slanke spits uit de 18e eeuw, waarin een klokkenspel. De toren wordt door een koningskroon gedekt, als herinnering aan Graaf Willem II, den RoomschKoning.
Talrijk zijn nog de oude huizen, welke in Middelburg spreken van vroegere grootheid. Het huis „de Steenrots" (bl. 85) is een der mooiste daarvan.
Niet minder belangrijk, uit een historisch oogpunt althans, is het stedeke Veere, dat gelegen is aan de Ooster-Schelde aan den noordpunt van Walcheren.
Van den vroegeren rijkdom van Veere getuigt de Groote Kerk in het laatst der 15e eeuw door Anthonius Keldermans gebouwd, met een zwaren onvoltooiden toren. De kerk werd in het begin der 19e eeuw tot hospitaal verbouwd; sedert zijn echter de balken en vloeren er weder uit verwijderd, ofschoon men aan de vensters nog de verdiepingen herkent. Ten zuidwesten



Walcheren.
der kerk een fraaie put uit 1551. Het Stadhuis, door Antonius Keldermans, is een prachtig gebouw van omstreeks 1500. In 1591 kreeg de toren zijn sierlijke bekroning.
In het stadhuis een verzameling oudheden, waaronder de prachtige beker, die Maximiliaan van Bourgondië in 1551 aan de stad schonk (bladz. 78). Aan de Haven staan nog gothische huizen van het begin der 16e eeuw, „De Struis" en „het Lammetje" (bladz., 79) waar schilderijen enz. ten toon worden gesteld.
Wel mag Walcheren Zeelands tuin geheeten worden. Want bij al de schoonheden van het vlakke Zeeuwsche landschap heeft dit eiland ook nog een duinencomplex, dat de moeite van een wandeling meer dan loont,
met een rijkdom aan bosch, die men daar zeker niet zou zoeken. En dan 
Domburg. Zeelands badplaats. In de laatste jaren gegroeid tot een erkend mooi oord, tot een der voornaamste zeebadplaatsen van Nederland. Wel is het strand er niet zoo breed als elders, maar het aanwezig zijn van zoo mooie boschrijke omgeving vergoedt in dat opzicht allés.
Bij lagen waterstand kan men in zee nog een Romeinsche tempelruïne zien, waarin eenige jaren geleden nog verschillende vondsten gedaan zijn. Zoo w7erd daar nog een beeld van Nehalennia gevonden.
VLISSINGEN.
Vlissingen is de havenplaats. De plaats, van Waar de booten naar Folkestone vertrekken, de booten van de Mij. Zeeland, die een zoo groote reputatie geniet, vooral bij onze oostelijke naburen.
Daar, aan de kade van Vlissingen heeft men een heerlijk gezicht op de Westerschelde, die zoo breed is, dat men ternauwernood de lage kust van Zeeuwsch Vlaanderen aan den overkant onderscheiden kan. En daar, aan de Zeeboulevard, staande tegen het voetstuk van het standbeeld van Neerlands grootsten zeeheld, Michiel Adriaanszoon de Ruyter, heeft men ook een eenig gezicht op de wijde vlakte van de Noordzee en op de gaten, die den toegang tot de Wester Schelde vormen.
Daar, op de kade, wordt dn tijden van slecht weer — en die zijn er helaas meer dan genoeg — menig kabeltje gesponnen door oude zeelui-aanden-wal, die bij voorkeur daar vertoeven, waar de felle zeewind hun het zoute water in 't gezicht blaast. Daar leven die oude Zeeuwen dan weer
in de herinnering hun leven van gevaren, waarin zoovelen van hen gebleven zijn en waarover zij zoo graag en zooveel met elkander babbelen willen 
Even veroorloof ik mij een klein uitstapje naar den overkant, naar Zeeuwsch Vlaanderen. Dat deel van ons land behoort voor de meeste Nederlanders tot het terra incognita. En hel is er toch zoo interessant, zoo rijk aan
herinneringen en zoo echt Nederlandsen. Ge moet het dien Zeeuwen
aan den overkant maar eens durven zeggen, dat zij eigenlijk meer Belgen dan Hollanders zijn. Ge zult ze dan hooren opstuiven. En met vreugde en trots ervaren, dat die daar in dal deel van ons land zich niet minder één voelen met het land der vaderen als in welk ander deel van het geliefde vaderland ook. Dat pleit voor hen. Maar het is ook wel begrijpelijk. Want alle historische herinneringen wijzen daarheen. Aardenburg ligt daar en Sluis en Axel en Hulst, altegaar plaatsen die een goeden naam hebben in de geschiedenis van ons land.
Wij gaan nu oostwaarts op, naar Brabant. In het land van de bietenbouw. Wij gaan naar Wouw en naar Bergen-op-Zoon en komen dan langzamerhand dieper Brabant in.
BERGEN OP ZOOM.
Bergen op Zoom (bladz. 87 en 88) was reeds in de middeleeuwen een stad van beteekenis; later werd het een sterke vesting, die in 1588, 1597, 1605 en 1622 tevergeefs door de Spanjaarden werd belegerd. Tegen het einde der 17e eeuw werd het door Mieiet van Coehoorn opnieuw versterkt. In 1747 had het een beleg van de Franschen te verduren, waardoor zeer veel schade werd aangericht.
Op de Markt staat de Groote Kerk, die aan de Noord- en Westzijde door huizen omgeven wordt; zij heeft een zwaren onvoltooiden toren en bevat verscheidene grafteekenen, zooals van Lodewijk de Ketulle en Emerentia van Ravensway (1631), van Judith Aeswyn (1625) van Charles Morgan (1642) en van het echtpaar Van Reymerswalle (1570)., De gevel van het Stadhuis aan de Markt is gepleisterd, doch dagteekent blijkbaar uit de 15e eeuw. Men ziet in dit gebouw een prachtige schouw van omstreeks 1500, die uit het Markiezenhof hierheen werd overgebracht. In de raadzaal is een schouw van omstreeks 1600 en een fraaie zoldering van



Breda.
1753. De binnenplaats met haar traptoren en arcades is bijzonder schilderachtig. Ten Z.O. van de stad lig de Wouwsche Plantage (bladz. 89). Onze tocht voert ons nu naar
BREDA,
het zonnige Brabantsche stadje, wellicht de aardigste en meest levendige plaats in dit deel van ons vaderland. Het is een militaire plaats van beteekenis, vanwege de aanwezigheid daar van de Koninklijke Militaire Academie, aan welke inrichting de officieren voor het Nederlandsche leger worden gevormd.
Beroemd is de groote of Lieve Vrouwekerk, een bouwwerk van omstreeks 1500, waarvan de fraaie toren een der schoonheden van het Bredasche stadsbeeld uitmaakt.
In het koor van deze kerk staan rijke koorbanken uit het midden der 15e eeuw met fraai gesneden zijstukken; het koorhek is van 1540. Het orgel, van 1534, werd in 1715 veranderd. Aan de zuidzijde van den toren vindt men een prachtige doopvont, in 1540 door Joost de Boeker te Mechelen gegoten. De kerk bezit vele grafteekenen, zooals in den noordelijken beuk van het koor dat van Jan van Polanen en zijn beide vrouwen, in 1400 gemaakt; daarnaast dat van Engelbrecht en Jan van Nassau, een eeuw later vervaardigd. De noordelijke kapel van het koor bevat de beroemde tombe van Engelbrecht II van Nassau, in 1504 gestorven. Het gedenkteeken, omstreeks 1535 gemaakt, vertoont Engelbrecht naast zijn in 1500 overleden gemalin als lijken op een mat liggende. De knielende figuren moeten Julius Caesar, Hannibal, Philips van Macedonië en Marcus Attilius voorstellen. In den koortrans ziet men de gedenkteekenen voor den Heer van Borgnival (1536), Dirk van Assendelft (1558), Nicolaas Viuling (?) (1546) en Jan van Huiten (1555). Afbeeldingen van verschillende van deze graftomben vindt men op bladz. 90. Aan de noordzijde van het schip is een gedenkteeken voor den dag gekomen van een onbekende. Niet ver vandaar ziet men een muurschildering uit de 16e eeuw, de Boodschap aan Maria. Aan de zuidzijde der kerk vindt men de fraaie keelkoperen plaat, waaronder in 1539 de priester Van Gaelen werd begraven.
De omgeving van Breda is bekend om haar natuurschoon. Vooral het mooie Mastbosch, waarvan men op bladz. 91 een plaat kan vinden, munt
daardoor uit. In den zomer vooral, als al die schitterende rechtomhooggaande boomen een zwaren loofdos dragen, is dit bosch een der prachtigste natuurmonumenten van Nederland.
Maar zuidelijker nog kan men genieten van het echte mooie Brabantsche landschap. Het ongebondene en woeste, soms zeer verlatene en dan ook weer hier en daar behoorlijk bebouwde land, dat zooveel lijkt op de ijle Kempensche vlakte. Naar Zundert heen is het een weelde van hei en laag hout. Land, waar zandwegen overheerschend zijn, een wilde, woeste, maar daarom juist zoo buitengewoon mooie streek, waar de beschaving nog maar bijwijlen en dan nog niet bij voortduring is doorgedrongen. Zoo is eigenlijk nog wel het geheele zuidelijke deel van deze provincie, die overigens veroverd is door de industrie en waar over het algemeen nog maar heel weinig stukken van werkelijk natuurschoon zijn overgebleven.
Zelfs de Peel, ver in het oosten van deze streken, wordt al reeds uit haar isolement weggehaald.
Maar wat ons dan toch in Brabant aan natuurschoon gelaten is, mag wel gerekend worden tot het allermooiste van het schoonste. Dat zijn de
VENNEN VAN OISTERWIJK,
waarvan wij op bladz. 94 iets te zien krijgen. En trouwens ook al op blz. 93 waar het van Essen-ven is afgebeeld. Die vennen van Oisterwijk.
Waar de wind zijn zang zingt in en door de wuivende dennentoppen, waar sierlijke berkjes staan aan den oever van het klare water, waar rust heerscht en wijding en waar het mysterie rondwaart als een nooit begrepen en niet op te lossen geheim. Waar stilte is en klaarheid van lucht. Waar de vogelen hunnen schoonen zang zingen, ongestoord in dit oord van verrukking, waar alles vrede ademt. En schoonheid. En rust.
Daar spiegelen zich in het klare water de bloemen aan den kant, daar hangen er-over-heen de takken, zachtkens wiegend. En de speelsche vogelkes wippen en springen er tusschen het loover, of wetten er hun snaveltjes aan den oever op een steen. Het water zelf diep donker, mysterieus, haast niet gerimpeld door den nauw merkbaren wind. Hier en daar gedekt door klaargroene blaren van welig tierende waterlelies. Maar overigens glad als een spiegel.
De vennen van Oisterwijk vormen een natuurmonument zonder weerga



Vennen van Oisterwijk.
in ons land en het was een goede gedachte van den Bond den wandelweg door Brahant daar-doorheen te leiden om den wandelaar in deze eeuw van verschrikkelijke haast en oversnelle werkzaamheid eens een oord te laten zien van volkomen natuurschoon, van heerlijke rust.
Veroorloof mij een zijsprong thans nog even. Om met u te gaan naar Oosterhout en naar Geertruidenberg, waarvan op bladz. 92 afbeeldingen voorkomen.
Oosterhout, een uitgestrekte plaats, waar de St. Janskerk het sieraad van uitmaakt. Die kerk heeft een opvallend mooie Gothische kerktoren. Geertruidenberg, een oude vesting, die in het begin van de 17de eeuw een niet onbelangrijke rol in onze historie heeft gespeeld.
Wij blijven nu even in het noordelijk deel van Brabant, want wij moeten nu noodzakelijk een bezoek brengen aan de hoofdstad van de provincie, aan
's-HERTOGENBOSCH.
Het voornaamste bouwwerk van deze oude beroemde stad is de prachtige St. Janskerk, tegenwoordig de kathedraal van den R.K. Bisschop, een der grootste en schoonste kerken van ons land. (Zie bladz. 96 en 97.)
De toren is uit de 13e eeuw en heeft een spits uit de 17e eeuw. Het koor werd omstreeks 1420 begonnen en was in 1458 voltooid; de noorderkruisbeuk kwam in 1478 gereed, de zuiderkruisbeuk in 1494. Daarna werd het schip onderhanden genomen en in 1520 door een hoogen toren boven het kruis bekroond. Die toren is in 1584 verbrand en later door het nog aanwezige dak vervangen. Noordelijk van den toren is de kapel uit de 13e eeuw, waar het miraculeuze beeld van Onze Lieve Vrouwe bewaard wordt; aan de noordzijde van het koor de 15e eeuwsche kapel van de Illustre Vrouwebroederschap. Aan de restauratie van het uitwendige der kerk wordt sedert een reeks van jaren gearbeid. De kerk bevat een fraai orgel van 1617; het prachtige oxaal van 1612 is in 1876 aan het South Kensington Museum te Londen verkocht. In het koor prijken koorbanken van 1840 met fraai snijwerk; de bijzonder rijk bewerkte predikstoel in het schip is tusschen 1550 en 1560 gemaakt. De koperen doopvont is in 1492 door Arent van Maastricht gegoten.
Tusschen den Bosch en Tilburg hebben de Bosschenaren hun badplaats. Inderdaad hun badplaats. Een prachtig water, omringd door
een zeer mooie, hier en daar aardig beboschte omgeving. „De IJzeren Man" heet dat oord van genoegen en ontspanning.
Wij kunnen dit schoone gedeelte van Brabants dreven niet verlaten zonder een bezoek te hebben gebracht aan het om zijn kostbare verzamelingen bekende kasteel Heeswijk, waarvan wij op bladz. 98 eenige afbeeldingen geven.
Dan naderen wij langzamerhand HELMOND.
Even ten N. zijn wij het vroegere kasteel Croy gepasseerd. Dat is thans een klooster. Daar vooral is de omgeving van Helmond prachtig. Daar ligt het bekende bosch „De Warande". Helmond zelf is een nijvere fabrieksplaats aan de Zuid-Willemsvaart. Haar stadhuis is haar trots. Dat is het vroegere kasteel Helmond, een vierkant gebouw met zware lage hoektorens en met muren ter dikte van wel anderhalven meter, (bladz. 99).
Voort gaan we dan weer naar het Zuiden, wandelen langs den oever van de kleine Dommel en komen in een der allermooiste gedeelten van Brabant, in het bosch bij Heeze (bladz. 100).
Heeze zelf is een gezocht vacantie-oord.
Geen wonder, als men weet hoe de omgeving is. Welk een heerlijk bosch zich uitstrekt daar langs het kleine rivierke. Nergens in ons land, geloof ik, treffen wij een verzameling oude dennen aan als daar bij Heeze. De plaat zegt dat trouwens ook duidelijk.
Wij verlaten nu Brabant.
Door het land van Weert, dat weinig bijzonders biedt, komen wij in het Maasgebied, in de buurt van Roermond. Eerst wat noordwaarts het kasteel Kessel (dat thans ook als klooster dienst doet) met vlak in de buurt het bekende pontveer. En nog iets meer naar Venlo toe, in de buurt van Tegelen, het kasteel Holtmeulen, dat een groote en mooie verzameling oude meubelen bevat. Van al deze plekken vindt men platen op bladz. 101.
Terugkeerende naar Roermond, passeeren wij op den linker Maasoever Horn met het gelijknamige kasteel (bladz. 102).



Roermond.
ROERMOND.
Roermond is een echt Limburgsch stadje, de bouworde der huizen is geheel afwijkend van die in de andere provinciën. Op de hoeken van vele straten zijn kapelletjes tegen de huizen aangebracht, terwijl iedere pomp een heiligenbeeld draagt.
De stad is in 1218 gesticht door Graaf Gerard III van Gelder, die daar waar de Roer in de Maas valt, een Cistencienser klooster bouwde, ter plaatse waar een vroegere vestiging vijf jaren tevoren door den vijand verwoest was.
De prachtige bij dit klooster behoorende Munsterkerk (bladz. 103) bevat zijn praalgraaf.
Deze merkwaardige, door Dr. Cuypers gerestaureerde kerk is het belangrijkste gebouw der stad. Zij is gesticht in den overgangstijd van den romaanschen tot den gothischen stijl, doch vertoont in hoofdzaak romaansche vormen. De Kathedraal van Roermond is de St. Christoffelkerk, een baksteenbouw uit de 15e eeuw. Dicht bij deze kerk een oude vestingtoren; in de nabijheid daarvan de Ursulinerwal, waar nog enkele andere overblijfselen der vroegere vestingwerken bewaard zijn gebleven.
In de Neerstraat een paar bezienswaardige gevels. Iets meer westelijk de schilderachtige oude brug over de Roer, waarop men, even stroomopwaarts gaande, een mooi gezicht heeft (bladz. 102).
De Maas opgaande komen wij voorbij de bekende Maas-stuw bij Linne, waarvan wij een luchtfoto geven op bladz. 101.
Deze stuw met schutsluis is te beschouwen als een onderdeel van de kanalisatiewerken van de Maas.
Wij komen nu naar een der schoonste gedeelten van ons eigen land, naar
ZUID-LIMBURG.
Dr. Felix Rutten zong daarvan:
Al waar ik varen zal en zeilen
De wijde, wijde wereld rond, Daar blijf ik in gedachten wijlen
Bij Limburg mijn geboortegrond.
Romantisch Zuiden, waar de Sage
Haar ranken vlecht om burcht en puin,
In mane-nacht en zonnedagen, Mijn paradijs, mijn toovertuin.
Schoon Limburg, waar ik ben geboren,
Schoon land der vredige oudrenwoon, U blijf ik, waar ik wijl, behooren,
Verliefde van uw bloeiend schoon.
Gij Asschepoester in 't verleden,
Gij „donkere" achterhoek des lands, Plots rijk aan schatten niet te meten,
En diamanten Limburg thans.
Laat ik uw heuvels en landouwen,
Van oostergrens tot westerstrand, Met trots uw schoonheid dierbaar houen.
Als schoonheid van „ons eigen land".
Als uitgangspunt voor ons bezoek aan Zuid-Limburg nemen wij natuurlijk Limburgs hoofdstad:
MAASTRICHT.
Maastricht, gelegen aan de Maas en de Zuid-Willemsvaart, is een belangwekkende stad met tal van merkwaardige gebouwen en veel industrie. Vooral de groote fabrieken van aardewerk, glas en kristal, zoomede de brouwerijen, zijn alom bekend.
Maastricht bestond reeds als Romeinsche nederzetting in het begin onzer jaartelling. Men heeft den vierkanten vorm dier nederzetting, die zich zoowel aan de westzijde als aan de oostzijde van de Maas bevond, terwijl de beide deelen door een niet meer bestaande brug verbonden waren, kunnen vaststellen aan de zuidoostzijde van het tegenwoordige Vrijthof. In de middeleeuwen ontstond op die plaats de stad, die zich in de 13e eeuw naar het westen en het noorden en ook over de Maas naar het oosten uitbreidde. Een nieuwe brug, noordelijk van de vroegere, werd



Maastricht.
toen gemaakt. Een kleine uitbreiding naar het zuiden volgde in de 16e eeuw. Pas in het laatst der 19e eeuw heeft weder uitbreiding naar het noordwesten, het zuiden en het oosten plaats gehad.
Het middelpunt van deze echt-Zuid-Limburgsche stad is het Vrijthof. Daar rondomheen staan alle magistrale gebouwen; daar wonen notabelen en daar ook vindt men de wijd en zijd beroemde sociëteit Momus.
Twee kerken staan er: de St. Janskerk, stammend uit de veertiende eeuw en de zeer schoone, veel oudere St. Servaaskerk, die een krocht heeft en een kloostergang. Het fraaie Zuiderportaal is uit het begin der 13e eeuw, de gewelven zijn grootendeels uit de 15e eeuw. Aan de westzijde der kerk vindt men de z.g. Keizerzaal, die beschouwd wordt als een werk uit den Karolingischen tijd. Haar benedenverdieping vormt een gedeelte der kerk. Het met een koepel bedekte bovengedeelte zou bestemd zijn geweest om Karei den Groote tijdens de Godsdienstoefening tot verblijf te dienen. De schatkamer van de St. Servaaskerk bevat belangrijke oudheden en kunstwerken.
Maastrichts buitenwijken behooren almede tot de mooie gedeelten van deze stad. Maar het schoonst is natuurlijk de Maas, met de prachtige Maasbrug, die Maastricht met Wijk verbindt.
Even ten zuiden van Maastricht ligt de bekende en in den laatsten tijd juist veelbesproken St. Pietersberg, met uitgestrekte onderaardsche gangen, die sedert den Romeinschen tijd tot aan het einde van de negentiende eeuw als steengroeven in gebruik waren. Een groot deel van de St. Pietersberg is thans reeds afgegraven en wanhopige pogingen worden in het werk gesteld om de totale vernietiging van dit brokje natuurschoon te verhinderen.
HET GEULDAL.
De Geul, die zich daar slingert door Zuid-Limburg om in de buurt van Iteren in de Maas haar wateren te stuwen, die Geul, dat dal, is het centrum'van schoonheid van dit gedeelte van ons land. (bladz. 109). Valkenburg is er het middelpunt van: een zeer gezocht en veel bezocht vacantieoord. Daarvan getuigt in deze buurt het enorme aantal hotels en pensions, die echter met hun reclame-borden niet tot de vermooiing van dit gebied bijdragen.
Om het schoons van Zuid-Limburg te genieten, moet ge er gaan
wandelen of fietsen of, zoo de afstaanden te groot zijn, per auto gaan.
Ik heb er geloopen langs den bondswandelweg, die mij gebracht heeft langs de schilderachtigste paadjes naar hooge punten, vanwaar de geheele mooie omgeving als een reusachtig panorama aan je voeten ligt. Wie Zuid-Limburg zien wil en er van genieten, die volge het pad door den A.N.W.B. uitgepaald: hij mist er dan geen enkel onderdeel van schoonheid van.
De Berkelpoort en de ruïne; de rotswoningen (bladz. 110) zijn bezienswaardigheden van Valkenburg. De Gemeentegrot is de belangrijkste van de grotten, welke daar ter bezichtiging zijn opengesteld. De ingang daarvan is aan den Cauberg.
„Mergelsteen, mergelhuizen, mergelgroeven," schrijft Dr. Rutten, „het karakteristieke van het zuidelijke Zuiden. Gij vindt er geleerde verhandelingen over en een handvol ongruizeld zand wordt het onderwerp van uren-lange beschouwing en ontleding: geheel een wereld van vervormingen is het, van versteende levens en gedaante-veranderingen.
„Maar ik neem de korrelige gele steen-aarde op mijn hand, hef ze in 't licht van de zon en zie ze blinken als goud. Ik zie den stortval van 't verbrokkeld gesteente, dat als fijn-gestampt zand langs de helling rolt, waar 't houwreel de bergwand openscheurde, 't Is een vloed van goudgesteente, van geluw goud, die opgeborreld is uit de groene aarde, tusschen 't groene hout en de grazigheid der begroeide boschglooiing weggestroomd.
„Limburg's gouden grond, waaruit het land zijn kerken bouwde met de rijkbewerkte versieringen, en sierlijke landhuizen naast hechte boerenhoeven. En waar 't gekapt gesteente glanzend in gouden luister de donkerte der aarde verlicht, daar gaapt de diepte het na, met gulzig-opengesperde kaken en de bergholte zwijmt in geheimzinnigheid van ondoorgrondelijke leegte en eeuwenlangen, geluidloozen lach.
„Achter Stavante spert de holle berg den vunzigen muil open en schreeuwt om de verloren schatten, die zijn diepten eenmaal uitvulden in donkere vormloosheid, maar schoone gestalten aannamen onder kunstenaarshand. De bergnacht donkert u angstwekkend tegen en zijn donkere verschrikking omduistert u dreigend van alle zijden.
„Een kille adem drijft u in 't gezicht: de lichtlooze engte beklemt u. Maar gij voelt duistere wijdte rondom, terwijl gij waadt door den dichten



nacht als dreeft ge het niets van den dood tegemoet in ial zijn angstwekkende verschrikkelijkheid.
„Dan ontsteekt de gids zijn toortsen en het donker vliedt. De bleeke vlam jaagt den nacht terug in de uiterste krochten en leert de schaduwen dansen langs den wand."
Verder, hooger op, liggen Gulpen en Wijlre (bladz. 111) typischLimburgsche dorpskes. Het kasteel Wijlre ligt in een vriendelijke omgeving en is zeer goed onderhouden; de tuinen zijn er de trots van. Iets noordwaarts dan, dicht bij Kerkrade, ligt Rolduc (bladz. 112), de zeer bekende katholieke onderwijsinrichting, het kleine seminarie van het bisdom Roermond. De Kerk en de krypt behooren tot de schoonste werken van Romaanschen bouwstijl. En verder op weg gaan wij naar Heerlen en naar Hoensbroek en verder nog naar Sittard (bladz. 113).
Daar bevinden wij ons in het kolendistrict van Zuid-Limburg. Daar heeft op vele breede plekken de eertijds zoo schoone natuur plaats gemaakt voor den arbeid, voor de industrie. Waar eenmaal prachtige bosschen den heuvelrand bedekten, daar staan nu de huizen, de keeten. Daar rijzen nu omhoog de hooge houten gevaarten: de torens der mijnen. Daar is nu alles leven en bedrijf instee van natuur-stilte en schoonheid.
Daar ontstond Heerlen. Daar groeit het snel tot een stad van beteekenis. Dat is het thans al reeds. Maar het zal groeien nog naarmate de belangrijkheid der Limburgsche mijnen grooter wordt.
Met Hoensbroek is het ook al zoo, al zal dit stedeke nimmer de grootte en de belangrijkheid van Heerlen kunnen benaderen. Vreemd, merkwaardig vreemd nu, doet het kasteel van Hoensbroek, gebouw, waarop de tand des tijds zeer merkbaar sporen heeft nagelaten.
Wij gaan nu Roermond natuurlijk spoorslags voorbij, komen dan bij Venlo. Het kasteel Bleyenbeek (bladz. 114) daar vlakbij trekt dadelijk de aandacht door zijn echt-Limburgschen bouw en z'n gemoedelijkheid.
In Limburg vindt men nog op enkele plaatsen de beugelbaan, gelijk er eene is afgebeeld op bladz. 114.
„Beugelen" is een balspel dat in de middeleeuwen overal veel beoefenaars vond, zoowel onder de mannen als onder de vrouwen, maar dat thans alleen nog maar in Brabant en Limburg in zwang is. De kunst bestaat
Het Geuldal.
hierin, dat langs een houten vloer, de beugelbaan, een bal door een ijzeren beugel wordt geslagen. Er hebben in deze provincies wel beugel-wedstrijden plaats, waarbij hammen, worsten, horloges enz. als prijzen worden uitgeloofd.
VENLO.
Venlo was vroeger een vesting van beteekenis. Men komt de stad binnen door de Moerdijkstraat; aan het eind daarvan links de Hoofdkerk uit 1411 met drie even hooge beuken. Het tuf steenen portaal dateert van den oudsten bouw. De toren is bij het beleg der stad in 1511 ingestort en in 1771 herbouwd. Tegenover de kerk de gevel van het Oude-Mannenhuis van 1611. Verderop in de Gr. Kerkstraat nog een merkwaardige gevel van 1583. Tegenover de kerk de KI. Kerkstraat inslaand en dan linksaf door de Lomstraat komt men aan de Markt met het fraaie Stadhuis van 1595. De voorgevel is geflankeerd door twee torens van ongelijke hoogte. Aan de zijgevels fraaie gebeeldhouwde renaissance-lijsten en frontons, (bladz. 115).
Aan kasteelen in deze omgeving geen gebrek. Oude, vervallene, wie alleen de herinnering aan wat eens was, maar gelaten is. Maar ook goed onderhouden en steeds bewoonde kasteelen, met fraaie parken en rustieke vijvers. Zoo zijn er het kasteel Arcen en het kasteel Hillenraad. Aan de Maas bij Arcen ziet men nog de ruïne van een ouden vestingtoren. En dan bij Well, waar ook een prachtig oud kasteel staat, een echt oud huis met zware torens, waarvan vooral aan de achterzijde door de gekanteelde versterkingen het oorspronkelijk karakter goed is bewaard gebleven.
Niet ver daarvandaan heeft nog een oud kasteel gestaan, te Mazenburg. Maar dit is verbrand.
BIJ BERG-EN-DAL.
Onze tocht voert ons thans op weg naar Nijmegen langs den Plasmolen. (bladz. 117). Een geliefd uitspanningsoord; vacantie-omgeving bij uitnemendheid. Om de heerlijke schoonheid van de omringende bosschen, om de prachtige wandelwegen. En ook omdat het zoo goed bereikbaar en toch zoo afgelegen is.
En verder Noordwaarts weer naar Ubbergen en Berg en Dal. (bladz. 118). Wij zijn nu in de heerlijke, veelbezochte omstreken van Nijmegen;



Bij Berg-en-Dal.
waar vele duizenden jaarlijks een dagje komen doorbrengen, om de groote schoonheid en de prachtige panorama's, die er te genieten zijn.
Staande bij Berg-en-Dal boven op eenen heuvel, waar slechts een enkele boom schaduw biedt, overziet men 't land beneê met een wijden blik. Heel vlakbij, maar kleintjes toch, kerk en hofsteden van 't naburig dorp. Verderweg als een zilveren streep de rivier, die zich in allerlei schijnbaar onzinnige bochten door het land wringt. Wijd-weg aan den horizon het wazig silhouet van de stad, van Nijmegen. De torens rag-fijn piekend omhoog in de ietwat donstige lucht, de huizen als een vreemd mengelmoes, als een klont opeen, daaronder 
En aan den anderen kant kijk je Duitschland in. Vèr heel vèr. Daar plekken dorpen als speeldoos-dingetjes, waaraan alleen de roode en blauwe daken wat kleur geven. En daartusschen grazige weiden, een enkele boom, en hier en daar wat water. Een steeds wisselend en altijd mooi beeld van 't schoon van deze zoo aantrekkelijke landstreek.
„Groesbeek, Ubbergen, Berg en Dal Bosschen in zwier van
beweging en groei, deinend, duikelend en weer opdrommend; dennen in dichte opgolving van blauwachtig en nevelig groen; beuken in pracht van wasdom en verven; eiken in sterke kracht; linden in teerheid van tint, met den zoeten geur van 't bengelend gebloemte. Overal daartusschen drijvend, glooiend, rijzend en verglijdend langs zacht gebogen lijnen, in wijde verten zich verliezende, in onophoudelijke, vroolijke verscheidenheid van kleuren en beweging, velden van geel en vlakten van groen, korenvelden en weidelanden, en over de groene boschruggen heen de torenspitsen, en tusschen de openingen der groenigheid het rood en wit der verre dorpen door, en naast de verkwikkende liefelijkheid van bloesemende boomgaarden en struikgroei de dorre ernst van zandhelling en heideravijn. Filozofendal en Duivelsberg, Sterrenberg en Musschenberg met 't Keteldal daartusschen 
„Het Rijkswoud en zijn rust, de wijde weiden in hun kalme uitgestrektheid, de blijde wemeling van wiegewagend veld en 't vroolijk gefladder in vlinderend loof, waar vogels fluiten, wijl er bloemen geuren; en overal daartusschen villa's en landhuizen, tuinen en parken, fraaiigheden van menschen, met de onmisbare, hotels en ontspanningsplaatsen in grooten stijl, als overal, waar een mooie streek 't geluk heeft van druk bezocht
te zijn, al maar nette huizen en buitenplaatsen met kasteelachtig gedoe en torentjes en gevelpunten en balcons en loggia's en grootere gebouwen eindelijk en huizen in lange rijen."
NIJMEGEN.
Nijmegen bestond reeds ten tijde der Romeinen als Noviomagum. Karei de Groote bouwde hier een paleis, dat in de 12e eeuw door Keizer Frederik Barbarossa werd vergroot en verbouwd, doch in het laatst der 18e eeuw bijna geheel is gesloopt. In 1467 werd Nijmegen door muren omgeven, die door torens werden verdedigd. Deze muren zijn later door aarden wallen vervangen, welke in de tweede helft der 19e eeuw bij het ontmantelen der stad verdwenen, en door fraai aangelegde singels vervangen werden. Sedert werd Nijmegen naar het oosten en het zuiden aanzienlijk vergroot.
„Numagen, Noviomagum, Niew Megen; Bataventerp, Romeinentol en Frankenstad, Keizersteê: der gunst van den Grooten Karei dankte zij hare opkomst en bevestiging; hij verhief haar tot villa regia; van hem ontving zij haar regalia, haar vrijheden en haar luister, haar burcht het Valkenhof en 't keizerlijke rijkspaleis. En nóg is 't haar roem, dat Karei de Groote haar heeft uitverkoren, haar zijn liefde heeft gewijd en uitgezegd, in dicht van steen, in den praalbouw van eens, hare eerekroon.
„Ruïnen staan, waar eeuwen door in trotsche heerlijkheid het hooge hof verrees met muren, poorten, torens en kapellen; maar die ruïne zelf is een schoonheid in het schoone park.
„Daar vierde de groote keizer het plechtig Paaschfeest. Daar troonde hij tusschen de besten van zijn uitgestrekt gebied en overwoog de weeën van zijn volk en het wel, dat van zijn hand over hen zou komen. Daar bedacht hij de wetten, die hem den naam verdienden van Magnus, de Groote, lichtbrenger en beschaver."
Daar is in Nijmegen dan 't Valkhof. Van het kasteel bleven in het fraaie park twee overblijfselen bewaard, nl. de Romaansche Koormis der Kapel, door Frederik Barbarossa gebouwd en de achtkante kapel door Karei den Groote omstreeks 800 gesticht. Om het hooge middengedeelte loopt een lagere beuk, met een galerij daarboven. Hier en daar ziet men de vormen der 15e eeuw, toen de kapel is hersteld.



Het Kronenburgerpark met den bekenden toren (bladz. 120), de St. Stevenskerk met den toren, die een klokkenspel der gebr. Hemony bevat, de kerk van het voormalig klooster Marienburg (thans museum) dat zijn altegaar bijzonderheden, die men te Nijmegen, de oude Karei-stad, moet gaan zien.
Thans zijn we in het gebied van onze groote rivieren. Vóór Nijmgeen de Waal, de breede klare stroom, die het meeste water van den Rijn zeewaarts voert.
't Gezicht op de Waal voor Nijmegen is wonder-mooi, zelfs als het water laag staat; als het teruggedrongen is dan tusschen de kribben, die er als zoovele ribben uit omhoog rijzen.
Maar machtig van schoonheid is de rivier als 't water wassend is en klotsend omhoog rijst tegen den beschermenden dijk. Als de uiterwaarden, door grauwe slikgolven overstroomd, langzaam dan verdwijnen. En alles bedekt wordt door het water van de rivier, die dan in volle kracht haar groote macht toont.
Geen brug voor gewoon verkeer verbindt Nijmegen met den tegenovergestelden Betuwe-oever. Daar is het pontveer voor, dat regelmatig over en weer gaat. Maar nog niet vlug genoeg kan voldoen aan de eischen, die het tegenwoordige snelverkeer stelt.
De spoorbrug (bladz. 123) laat geen auto- of personenverkeer toe.
Op de rivier.
Wij zakken nu de rivier af. Van Nijmegen tot Gorinchem. De rivier 
Languit lig ik in de boot, lekker de armen gekruist achter het hoofd. De beenen ergens op dek. Rust, heerlijke rust 
Zacht deint het scheepje op de flauw-bewogen rivier, telkens rukkend aan het touw, waaraan ons anker het heele zaakje vasthoudt.
Boven ons welft zich de hemel, een klaarblauwe stolp over het nu door de late zon beschenen landschap. Hier is de rust, weldadig en verkwikkend. De volkomen stilte, slechts onderbroken bijwijlen door het klapwieken van
een voorbij gaanden vogel, en niet gestoord, geenszins bedorven tenminste, door het gekabbel en geklots van de golfjes tegen den boeg van ons scheepje.
De rivier 
Wie wel eens op onze Hollandsche rivieren gevaren heeft, wie er als ik gelegen heeft op een zonnigen achtermiddag en een heelen langen zomernacht, die weet hoe heerlijk het is, die kent het genot, den wellust, daar te zijn als het ware alleen met rechts en links de dijken en de vlakke weiden daartusschen, boven de mooie lucht en verder het water. Dien hoef ik niet te vertellen, dat ik er niet aan denk, als ik op de rivier bivakkeer, om naar de naburige stad te gaan of naar het dorp. Want die weet het met mij, dat de machtige schoonheid van het Hollandsche landschap, ons eigen mooie land, eigenlijk nergens beter tot uiting komt dan juist op de rivier.
De stilte is hoorbaar.
Alleen de kabbelende golfjes zingen hun eentonig en toch zoo aantrekkelijk lied. Eentonig en toch niet. Want zit er niet verschillende cadanz in dat golf gezang? Is het niet telkens anders? En wat al gewaarwordingen wekt het. Als ik een dichter was, ik ontleende er motieven aan voor liederen. Die alle sterk zouden spreken van de overweldigende schoonheid, van de rust, van de machtige bekoring van het landschap, zooals het zich alleen voordoet op den stroom.
Hoort. Heel in de verte klinkt het geluid van een dorpsklok. Geen galm, geen bons, maar een lang aangehouden dreun als het ware, verklinkend
over het water, een zware stem uit verre verten De lucht is er van
vervuld, de vredige rust wordt er niet door gestoord, ik voel het eigenlijk meer dan ik het hoor. In m'n sluimer.
De zon daalt. Daar ergens in het Westen, waar de wateren onder mij zich heenspoeden in eeuwigdurende drang, verdwijnt langzaam de zonneschijf, een gouden tooverbordje aan den ongerepten hemel. Een lichte schemer daalt over ons. De omtrekken van den overkant vervagen zachtaan tot fluweelige kontoeren, een lichte nevel schuift als een tulen gordijn er voor, wazig en doorzichtig. Een avondster glinstert reeds aan den donkerenden trans. Geheimzinniger wordt de stilte. Avondgeluiden, onbestemd, vullen de atmosfeer. Het gekwaak van een kikker achter den dijk in een sloot verscheurt even de plechtigheid 
Over het water glijdt een tjalk. Stroomafwaarts. Onhoorbaar bijna. Het bolle scheepslijf als een diep-donkere klomp op het vredige water, de



bruine zeilen wijd uitstaande, opvangend de lichte zuchtjes. Aan het roer een klein figuurtje, tegen de giek het silhouet van den schippersknecht.
Uit het pijpje boven de dekhut kronkelt een rookwolkje omhoog 
Als een reusachtige vogel glijdt het vaartuig me voorbij. Geen geluid verstoort de stilte. Geen groet, alleen even een opheffen van de hand als tceken van leven 
TIEL.
De oude haven (bladz. 123). Een twijfelachtig zoodje oude scheepkens; een vergane helling, een bouwvallig huis.
Het Tiel van nu: een sterke stad. Vooruitgaand. Vitaal. Middelpunt van Betuwe's bloei.
Tiel is een der oudste handelssteden van ons land. In 838 werd het door de Noormannen verwoest. En geen honderd jaar later was het weer een der bloeiendste steden van ons vaderland. Daar in Tiel, werd de Keizerlijke Tol geheven in de transito-handel van Engeland naar de Rijnlanden! In 1009 plunderden de Noormannen het weer. En toen de stad zich daarvan net weer hersteld had, tien jaren na dien, plunderden de Friezen wat er nog overgebleven was. Toen was 't uit met haar bloei. Het opgekomen Dordrecht nam de welvaart over.
De Waterpoort is nog alles, hetgeen er van de oude vesting Tiel is overgebleven.
Over den Tolhuiswal (bladz. 124) heeft men een prachtige wandeling langs de rivier.
ZALT-BOMMEL.
Zalt Bommel is al even oud als Tiel en was als deze eenmaal een belangrijke handelsstad. Heeft ook nog haar waterpoort. Maar het verschilt aanmerkelijk met Tiel. Want terwijl dit zich met vitale levenskracht onttrokken heeft aan het oude, aan dat wat henen is en niet weerkeert, daar heeft Zalt Bommel zich niet kunnen opheffen uit den staat van gevoelloosheid ten opzichte van het moderne leven. Dat Zalt Bommel andere, betere dagen heeft gekend, dat vertellen u de stomme getuigen, die men er overal vindt. Dat zegt u de prachtige St. Maartenstoren met de deftige kerk. Dat zeggen ook de vele karakteristieke oude gevels, waarachter honderden jaren terug nijvere kooplieden hun gedurfde plannen uitdachten.
Zoo naderen wij Gorinchem of Gorcum. De rivier wordt al breeder. En dan :
Waar Maas en Waal tezamen spoelt
En Gorkum rijst van ver, Daar heft zich op den linker zoom En spiegelt in den breeden stroom
Een slot van eeuwen her.
Dat is Loevestein (bladz. 125). En zoo zong het vader Tollens.
Loevestein, eens de plaats waar onze groote Huig de Groot gevangen zat. En slechts verlost werd door middel van een boekenkist, 't Verhaal is oud en welbekend 
Het zeer oude kasteel, wellicht oorspronkelijk een der sterkste, dooide Noormannen in het begin der negende eeuw aan den Rijn gebouwd, Was tot in het laatst der veertiende eeuw nog omgeven door grachten en muren, waarvan nog een toren, de Kruittoren, overgebleven is. Omstreeks 1576 werden de tegenwoordige wallen aangelegd. Het hoofdgebouw heeft twee zware vierkante torens; van binnen bevat het kasteel, hoe rijk ook aan historische herinneringen, niet veel merkwaardigs meer. De kelders worden gebruikt als ammunitie-bewaarplaats.
Hier ligt Woudrichem met den zwaren Toren (bladz. 125) en typische waterpoort. Daar, aan den anderen kant ligt
GORINCHEM.
Ook al een oude stad, zij 't niet zóó oud als Tiel en Bommel. Gesticht in de twaalfde eeuw stond toen aan de Oostzijde het slot der heeren van Arkel, wier graftombe men nog in de kerk vindt. In de Krijt of Revetsteeg ziet men een gedenksteen op de plaats, waar de laatste heer van Arkel in 1417 gesneuveld is, toen Gorcum door Jacoba van Beieren belegerd en ingenomen werd. Aan de zuidzijde der stad werd toen een nieuw kasteel gesticht, hetwelk tot in het laatst der 16e eeuw bestaan heeft.
In het begin der 17e eeuw is de stad naar het oosten en het westen uitgebreid en toen van poorten voorzien. Een dier poorten, de Dalempoort van 1625 (bladz. 126) bleef in het zuidoosten der stad bewaard. De kerk op de Groenmarkt is in de 19e eeuw gebouwd. De toren, uit de 15e eeuw heeft een spits van 1517.



Gorinchem.
In den Alblasserwaard, het westelijk deel van de Betuwe, dat zich uitstrekt van Gorkum tot de Noord en in het noorden begrensd wordt door de Lek, vinden wij de aardige plaatsjes Giessen, Oud- en Nieuwkerk. Karakteristieke Zuid-Hollandsche dorpjes, met aardige vierkante huizingen en typische kerktorentjes. Plaatsjes, schilderachtig gelegen aan rustige watertjes; midden in een gebied van nijvere landbouw-menschen. De Giessen is een heerlijk watertje, dat zich daar slingert door de lage landouwen, aan den rand bezet met ettelijke molentjes en waarlangs de nette, goed onderhouden boerenhofsteden de omgeving een aanzien geven van welgesteldheid, (bladz. 127).
Iets verder oostwaarts op, in de Vijfheerenlanden, ligt Leerdam (bladz. 127), een nijver plaatsje, bekend om zijn glasblazerijen.
Langs het Zederik-kanaal begeven wij ons nu noordwaarts naar het Lek-gebied. Naar Vianen en Vreeswijk (bladz. 128 en 129). Daar aan den overkant van de rivier de Lek treffen ons de groote sluizen van het Merwede-kanaal (dat daar eigenlijk nog Vaartsche Rijn heet). Een schipbrug verbindt de beide plaatsen.
Vianen is een oud stadje met een heel mooie, goed bewaarde stadspoort, die dateert uit de middeleeuwen. Ook de Kerk is oud: daar vindt men nog een heel fraaie graftombe uit de zestiende eeuw van Reinout van Brederode en diens gemalin.
Iets verder noordelijk Jutfaas met de schutsluizen van den Hollandschen IJsel. (bladz. 129). Ook hier weer het karakteristieke vlakke landschap, waarin de helaas nog maar schaarsche molens het zoo uitmuntend doen.
Vlak bij Jutfaas, op slechts een half uur loopen ten O. er van, ligt nog het goed-bewaarde kasteel Heemstede, terwijl het aloude „Rijnhuizen" een eerwaardigen indruk maakt.
De Vaartsche Rijn (bladz. 130) met zijn regelmatig beplante oevers, levert dagelijks een tafreel op van scheepvaartdrukte en nijver gedoe. Talrijk zijn de sleepen, die hierdoor naar en van Utrecht varen, want dit kanaal is een der hartaderen, waarlangs het verkeer te water naar de hoofdstad wordt geleid. Maar daarneven vindt ge in de buurt van Jutfaas ook nog van die watertjes, wier heerlijke rustieke rust niet gestoord wordt door gepuf-puf van motorbooten en waarlangs geen dun-gepijpt stoom-sleepbootje rijen
lichters naar Utrecht sleurt. Waar rust heerscht, alleenlijk somtijds verstoord door een enkelen visscher, die er met een bootje rondscharrelt van rietkraag tot rietkraag om er een baarsje of zelfs een snoek te verschalken. Zoo'n gebenedijd watertje is het Oude Gein (bladz. 130), waar de waterlelies welig groeien in het stille, diep-donker-getinte water, dat door wuivend riet gescheiden is van den wal. Een plekje voor een landschapsschilder als geschapen 
DE BILDT EN ZEIST.
Langs Utrecht heen, dat wij links laten liggen, voert onze tocht ons naar de Bildt. Hier voelen wij al de overgang van 't vlakke monotone land naar 't land der heuvelen en der bosschen. Naar de heide. Want allengskens rijst de bodem reeds. En hier en daar plekken groepen boomen. In de verte wazigt het heuvelengebied van oostelijk Utrecht. Bij de Bildt (bladz. 131) zijn wij er al welhaast middenin. Daar reeds dichte bosschen, waardoorheen zandpaden en gladde grint-wegen voeren naar Amersfoort en naar Woudenberg; naar Driebergen almede. Daar ook reeds verandert het karakter van de hofstede, van de huizingen. Maar de gansche omgeving is er anders dan in het vlakke land, waardoorheen wij juist gekomen zijn. En het water zelfs onderscheidt zich 
Is het wonder dat hier onder den rook van Utrecht, van deze steeds sterker groeiende stad, naar deze boschrijke omgeving een zekere trek ontstond. Een trek, die het aanzijn gaf aan een thans zoo bloeiend en sterk bevolkt oord als Bilthoven, dat een lustoord geworden is van allemaal kleine en groote zomerhuizen met heerlijke tuinen, waar bloemen-weelde is en lommer in den warmen zomertijd. Is 't wonder, dat velen zich daar nestelden voorgoed, ook in den winter, die in dit heerlijke oord geen verschrikking heeft ?
Zoo verging het immers ook Zeist (bladz. 132), waar het heerlijke bosch aan weerskanten van den weg naar Woudenberg den bewoners zoo'n schitterende en altijd nieuwe wandeling biedt? Bij het „Rod", dichtbij het groote nieuwe raadhuis, het slot; ter weerszijden van de oprijlaan de gebouwen van de Hernhutters (Moravische Broederschap).
Hoe mooi het is in die omgeving? Gaat en ziet het zelf, hoe daar alles bij elkaar te vinden is, tot de mooie eindeloos lijkende hei toe (bladz. 133).



DOORN.
Dan op weg langs den heerlijken straatweg naar Rijzenburg, 't Land van de villa's betreden wij hier. 't Land van de weelde en van de heerlijke zomerrust, 't Mooie bosch is ook hier van een groote aantrekkingskracht. In 't kerkje de schoone graftombe, op bladz. 134 afgebeeld.
De vijver in 't bosch, alweer een van die heerlijke plekjes, waaraan dit deel van ons vaderlandsch schoon zoo rijk is. Een niet wijde watervlakte, omlijst door een schoonen krans van hoogopgaand geboomte tot aan den rand: een goddelijk plekje, waar je ongestoord de vogels kunt hooren kwetteren en snateren in de boomen rondom; een plekje, waar je rust vinden kunt; rust en vredige kalmte. Waar 't gejaag en 't geroezemoes van den dagelijkschen sleur uit een andere vèr-afgelegen wereld lijkt. Een uitverkoren plekje in deze aan natuurschoon zoo rijke omgeving.
Zoo is Rijsenburg, zoo is Doorn, dat iets verder ligt, eveneens. Een oord van verrukking. Dat door honderden in den zomer wordt uitverkoren om er de vacantie door te brengen. Om er te dwalen in de verlatenheid van 't dichte bosch, dat aan den noordkant Doorn begrenst. En dat zoovele mooie en aantrekkelijke punten biedt. Een der meest bezochte plekjes is wel dat, waar de uitkijktoren is geplaatst. Van boven van dit ijzeren gevaarte ziet men vèr over 't omringende land; speurt men heel, heel in de verte „lange Jan" van Amersfoort; ziet men over de Geldersche vallei henen vèr naar het Oosten naar de begroeide hoogten van de Vale Ouwe, die „lang zoo vaal niet is".
WIJKBIJ-DUURSTEDE.
Ietwat zuidelijker, beginnende zoowat bij Odijk aan den Krommen Rijn, loopt de Langbroeksche Wetering. Daarlangs heen gaat onze weg nu, want wij moeten er aan het eind daarvan Wijk bij Duurstede bezoeken. Men kan die Langbroeksche Wetering ook bereiken van Doorn uit natuurlijk. Dan komt men langs het huis te Doorn, dat thans bewoond wordt door den ex-keizer van Duitschland.
De Langbroeksche wetering loopt over een afstand van 14 K.M. evenwijdig aan den straatweg. De weg langs deze wetering wordt wel eens de „Kasteelenweg" genoemd. Van de kasteelen, die voorheen bijna een onafgebroken reeks vormden, zijn er vele gesloopt, maar vele andere zijn, zij het ook gemoderniseerd, in stand gebleven, en hun houtgewas draagt niet
weinig bij tot de schoonheid van het landschap. Linksaf slaande kan men langs den ouden toren van „Wallenburg", het prachtige „Sandenburg" en het poortje van het gesloopte „Groenestein" naar Leersum rijden, 94 K.M. Rechtsaf langs „Lunenburg", „Hinderstein", „Weerdestein", „Leeuwenburg", „Molenstein", „Hardenbroek" en „Sterkenburg". Dit laatste is gemakkelijk kenbaar aan den grooten ronden toren, het eenige overblijfsel van het aloude slot; het huis is modern. Voorbij „Sterkenburg" den tweeden weg links langs het kasteel „Beverweerd" aan den Krommen Rijn, daarna weer rechts naar Odijk (bladz. 135 en 136).
Wijk bij Duurstede is in den tijd van Karei den Groote een der machtigste handelssteden in dit gebied geweest. Maar evenals alle steden aan de rivieren had ook Wijk veel te lijden van de Noormannen en de Denen, die hun plundertochten bij voorkeur naar deze rijke streken richtten. Zoo werd ook hier de handel gesmoord en ontviel de stad Wijk bij Duurstede haar belangrijkheid, werd zij tot een dorp.
Het voornaamste gebouw is er de kerk met den zoo schoonen, doch onvoltooid gebleven zestiend'eeuwschen toren. Ten W. der stad, in een fraai plantsoen, ziet men nog de ruïne, overblijfsel van een in de vijftiende eeuw door David van Bourgondië, bisschop van Utrecht, gesticht kasteel, (bl. 136).
Het gezicht op de rivier de Lek is schilderachtig.
Wèl is het daar een kasteelenbuurt, want behalve de reeds genoemde zijn daar nog het bekende kasteel Moersbergen en de huize Aardenburg. (bladz. 137).
Een wandeling rondom Doorn brengt U in de buurt van „Hydepark", een prachtige huizinge met schitterend aangelegden tuin.
De wandelweg van den A. N. W. B. voert door de schoonste gedeelten van de bosschen noordelijk van Doorn. Dien weg kunnen wij thans ook volgen en we komen dan vanzelf aan de graftombe van Nellesteyn: waarboven op een heuvel een huis gebomvd is, van welks platte dak wij een schitterend uitzicht hebben op de omgeving (bladz. 138); in de eerste plaats op de Geldersche vallei, die zich als een breed dal aan onze voeten uitstrekt.
Vandaar voert de straatweg ons via Leersum naar Amerongen. Maar we kunnen ook de wegwijzertjes volgen van den eersten wandelweg: die



tocht is veel meer loonend, omdat die ons alle geheimen van dit schitterende landschap ontsluiert.
Het kasteel Zuylestein bij Leersum en het kasteel te Amerongen zijn beide huizingen, die men niet mag vergeten even aan te zien. Maar de omgeving missen zou toch veel erger zijn. Want hier is zonder eenigen twijfel een der schoonste streken van ons land.
Vele malen reeds heb ik deze schoone wegen bewandeld. En steeds weer ben ik er zoo sterk getroffen door de grootschheid, de groote pracht van de natuur, die hier wèl haar uiterste best gedaan heeft, om te geven het allerbeste, dat in haar was......
Uit het eeuwenoude bosch tredend, ligt, volgend met het oog het zanderige karrespoor, Amerongen daar benêe. In de verte, daarachter, glinstert het zilveren water van den Rijn en heel, heel ver weg in 't verschiet wazigt de vlakte van de Betuwe.
Het is een schoon gezicht daar aan den zoom van 't woud, dat Utrecht's zuidoosthoek afsluit van de Geldersche vallei. Recht voor ons Amerongen, ietwat rechts Leersum, terwijl onder links net de ijle spits van den Cunera-
toren eventjes tusschen twee ruggen zichtbaar is 
Het groote kasteel Amerongen, waar in 1672 Lodewijk XIV overnachtte, werd daarna door de Franschen verwoest en in 1678 herbouwd. De vroegere Keizer van Duitschland, Wilhelm II, heeft er van November 1918 tot in den zomer van 1920 vertoefd. Het kasteel behoort aan Graaf Bentinck, evenals de prachtige bosschen op den Amerongschen berg.
Voort gaan wij weer, zonder rust, langs den rijksstraatweg, naar
RHENEN
dat het prachtig doet van verre, met den fragielen Cuneratoren als pièce de milieu en de drie-bogige spoorbrug op den achtergrond, (bladz. 139).
Rhenen wordt in 944 reeds door keizer Otto IV als stad vermeld. In 1346 werd het door den Utrechtschen bisschop Jan van Arkel van muren voorzien. Sedert 1620 hield Frederik van de Paltz, nadat hij uit zijn koninkrijk Bohème had moeten vluchten, hier verblijf in een fraai paleis, dat echter in het begin der 19e eeuw gesloopt is. Rhenen was in de middeleeuwen een zeer bezochte bedevaartplaats en de St. Cunerakerk,
, n i j J ™ „..;„, „„„«„l^rt,! Hoe- Aria
die uit de 14e eeuw aagieeiteni, wem uaaium imm a<uigi-itgu.
Rhenen.
beuken van gelijke hoogte zijn in steen overwelfd. Het koor wordt door een prachtig oxaal, uit het midden der 16e eeuw, afgesloten. De toren aan de westzijde, ongetwijfeld een der allerschoonste in Nederland, van 1492 tot 1531 gebouwd, heeft een vierkant benedendeel, waarop een achtkante lantaarn staat. In 1897 zijn het dak der kerk en het houtwerk van den toren verbrand, waarbij de mooie oude klokken op één na verloren gingen. Sedert werd de schade weder hersteld. Nabij de kerk aan de rivierzijde en ook aan de andere zijde van de stad overblijfselen van de oude stadsmuren.
De wandeling voert ons langs den Grebbedijk — die de Utrechtsche en Wageningsche heuvels verbindt — over den spoorweg naar den Grebbeberg. Een prachtige, maar nogal steile weg gaat van daar naar benee, naar den Wageningschen straatweg, die bij de brug bij Hotel de Grebbe begint.
De wandelaar doet beter den weg te volgen, die de A. N. W. B. voor zijn wandel-willige leden heeft uitgepaald en die langs de mooiste punten van dezen schoonen heuvel voert.
Op het hoogste punt aan den heuvelrand de Koningstafel, vanwaar men een onvergetelijk mooi uitzicht geniet op de rivier en op de tegenoverliggende lage landen van de Betuwe, die zich als een panorama onder en om ons uitspreiden.
Een laantje brengt ons naar den Haksteinsheuvel (bladz. 140), vanwaar men eveneens een schitterend uitzicht te genieten krijgt.
Het Grebbebosch zelf is mooi, het Remmersteinsche Bosch is dat zeker niet minder. Het hotel de Grebbe, aan den oostelijken voet, is het middelpunt van al dat schoons.
Langs een vrij eentonigen weg, rechte straatweg met aan beide zijden boomen, bereiken wij dan Wageningen.
WAGENINGEN.
Wij zijn nu in Gelderland, aan den zuidelijken Veluwezoom. Wageningen zelf is een aardig, bezig stadje, het middelpunt van beweeg daar in de buurt. Ferm uitgebreid in de laatste jaren, gevolg ook van den bloei van de landbouwhogeschool, die er, tegen den Wageningschen berg aan, gevestigd is.
Ik heb aan Wageningen tal van herinneringen. Omdat ik er vaak



Wageningen.
geweest ben, het als uitgangspunt houdend voor een groot aantal zwerftochten in den omtrek.
Zwerftochten door de Geldersche vallei tot Renswoude en Scherpenzeel; zwerftochten ook, die voerden over Bennekom dwars door het hooge hout tot aan en tot over den spoorweg, tot aan de groote onafzienbare Renkumsche heide, die zich daar mijlen ver in grootsche woestheid uitstrekt achter Quaden-oord of daaromtrent.
Tochten almede langs den Rijn-rand; om den Wageningschen berg, langs het huis „Belmonte" (bladz. 141). Daar ben ik ook wel eens dichtbij geweest, heb er wel geloopen door het wèl-onderhouden park, waar mysterieuze oude boomen staan op grappige weidetjes.
En door den „hollen weg" omhoog, over den berg, den straatweg over en dan door den Eng. Een wandeling zoo schoon, als men deze slechts denken kan. Hier moeten in oer-oude tijden de heirscharen gegaan zijn, noordwaarts naar de Zuiderzeekusten.
Als je dan uit dien hollen weg naar boven gekomen bent en den straatweg overgestoken, dan sta je in enkele minuten in den wijden Eng met de akkers vol golvend graan in den zomer, hier en daar een huisje als gesmeten, de grintwegen als fijne witte linten er door heen gevlochten. En op den achtergrond iets meer naar rechts de donkere massa van de Keyenbergsche bosschen.
Recht vooruit in golvende lijn tot aan den niet geheel zichtbaren horizon, breidt het landschap van de Veluwe zich voor je uit en links benee heb je een alleraardigst gezicht op het stadje Wageningen, waarvan de torens als wachters uit de huizenzee omhoog rijzen. Ver weg de heuvelen van de Grebbe en dan weer daartusschen in een soort pas, net even zichtbaar, de spits van den Cuneratoren.
Vaak ook ben ik er gewandeld naar het veer, het Lexkesveer, waar de gierpont altoos maar door heen en weer vaart en telkens vele wagens en ook heel veel menschen overbrengt. Want daar is een van de hoofdaderen van het verkeer met de Betuwe.
Hoe vaak heb ik daar op heete zomeravonden stillekes zitten mijmeren. Onder de hooge boomen, die het veerhuis beschermen, heb ik er gelegen en er de zon onder zien gaan. De schoonheid van de rivier is al vele malen bezongen, in dicht en proza. Maar het is dan ook de moeite waard en wie
er al eens in Wageningen komt, die verzuime toch vooral niet om ook even een bezoek te gaan brengen aan dat veer, waar men zoo'n onvergelijkelijk mooi vergezicht geniet en waar de stroom zoo mooi is, mooier haast dan ergens anders 
Het kan niet anders, wij moeten weer verder. Wandelen wij ook nu nog. Want hier is het land van de wandelingen, hier kan men alleen wandelende al het schoons genieten, dat deze prachtige streken den opmerkzamen natuurliefhebber biedt.
En ik vertel dan onderwijl zoo maar uit de herinnering aan al het heerlijks en schoons, dat ik in deze omgeving al zoo mocht zien. Daar is dan allereerst de wandeling naar Nol in 't Bosch, door de bosschen, die Oranje-Nassau-oord omsluiten met een prachtigen groenen gordel. Dwalen kan men er eigenlijk niet, want overal vindt men er aanwijzingen, pijlen en wegwijzertjes.
Maar het is er mooi als nergens anders. Vooral in den zomer, als de boomen getooid zijn met hun zwaren bladerendos, als het droog is en de wegen lekker rul. Dan is het aankomen bij Nol als een heerlijke verrassing. Een huis verscholen midden in het woud. Een goddelijk vaeantie-oord.
Dan de wandelingen op het landgoed de Keyenberg, dat zelf op een hoogte als onbereikbaar ligt, midden in het hooge geboomte. De heerlijke beekjes met de rustieke bruggeskes. De oude schaapskooi aan den Heelsumschen weg (bladz. 141). En dan niet te vergeten de Quadenoord en de prachtige wegen daarheen (bladz. 142).
Die omgeving daar is van een schoonheid, die men tevergeefs beproeft te beschrijven, die men moet hebben aangevoeld, om ze te kunnen waardeeren. Een schoonheid, die slechts eenigszins wordt weergegeven door de platen, die wij er aan wijden.
DE DOORWERTH.
Over Renkum en Heelsum voert de weg ons thans naar een ander deel van den Veluwerand, naar de Doorwerth.
Vroeger was de wandeling daarheen een heel wat grooter genot dan tegenwoordig. In de eerste plaats al omdat ter wille van het verkeer de baan van de electrische tram ook al geleid is door de tot toen nog ongerepte natuur in die buurt, maar ook omdat men zich er geroepen heeft gevoeld



om te trachten in die schitterende natuur een villapark te stichten, tengevolge waarvan een groot gedeelte van de eertijds zoo prachtige en nog woeste omgeving thans is herschapen in een door verschillende harde wegen doorsneden stuk bouwgrond, waardoor het karakter van dit schoone stuk van den Veluwezoom zoo goed als geheel verdwenen is.
De Italiaansche weg daalt met groote slingers door het bosch naar het fraaie kasteel Doorwerth, (bladz. 143), een der weinige nog in zijn geheel bestaande kasteelen in Nederland. Het is in 1260 na een brand herbouwd; in het laatst der 19e eeuw was het in een zeer vervallen toestand geraakt, doch van 1910 tot 1915 is het geheel gerestaureerd door de vereeniging „de Doorwerth". Van de eigenlijke burcht dateert de middenbouw uit de 13e eeuw, de vleugels en torens uit de 14e, 15e en 16e, behalve de zuidwestelijke vierkante toren met slotkapel, die eerst in het midden der 19e eeuw op ouden grondslag herbouwd is. Het poortgebouw is uit de 17e eeuw.
Een gedeelte der eerste verdieping is Geldersch Museum, bevattende teekeningen en prenten, enz., betrekking hebbende op Gelderland. Het overige herbergt het Nederlandsche Artillerie Museum, feitelijk Leger Museum, hetwelk alle, tevoren in verschillende landsgebouwen opgeborgen modellen van oude wapenen, geweren en geschut bevat. De uitgebreide verzameling (die het geheele jaar te bezichtigen is) geeft een goed overzicht van de bewapening in den loop der tijden. Elk der vertrekken is genoemd naar een bekend Nederlandsch krijgsman.
WOLFHEZE.
Maar gelukkig is er ons nog veel natuurschoon gebleven ook, want als wij moeizaam den berg weer zijn opgeklommen, den straatweg hebben overgestoken en daar weer een paadje vinden, dat ons regelrecht de oude, mooie bruine hei invoert, dan zijn we weer voldaan en dan vergeten wij graag weer het leed van de verwoesting van eer* deel van het land ter wille van het gewin, omdat we ons gelukkig achten met hetgeen ons aan heerlijke schoonheid dan toch nog gelaten is.
Want hier vooral is de schoonheid en de pracht en de heerlijkheid. Hier in de bosschen en op de heide, die zich uitstrekken tot aan den spoorweg — en nog ver daaroverhenen — vinden we de natuur, de echte, onvervalschte natuur, waarnaar elk rechtgeaard natuurliefhebber hunkert. Hier is ook de stilte, die daar onafwijsbaar bij behoort.
Wolfheze.
Heerlijke vlakten, nooit begane hei, met onzichtbre kuilen, die het loopen er moeilijk maken, afgewisseld door hier en daar plokjes dennenboomen, dicht tegen elkaar gedrukt als verwachtten zij een aanval van die vlakke heide, die toch zoo vredig daar ligt 
Holle wegen met scherp oploopende randen, halverwegen reeds begroeid met kleine boompjes, de kruin gedekt met akkermaalshout, zoodat je er zeer beschut loopt. Tot je ineens, zonder waarschuwing, gezet wordt weer voor het machtige panorama van de groote onafzienbare hei 
Zoo is Wolfheze, waar ondoorgrondelijke smalle beekjes een diep spoor persen door de humus van hel oude, oer-oude bosch, terwijl de stammen der boomen over het water hangen en er grillige figuren in spiegelen. Bijlo, een schooner beeld dan dat, hetwelk is afgebeeld op bladz. 144 is in de natuur welhaast niet denkbaar.
Wenden wij ons thans weer Rijnwaarts, dan vinden we daar nog voor Oosterbeek de bekende uitspanning Westerbouwing, een geliefd uitgangsoord voor de Arnhemmers in de warme dagen van den zomer. Heel in de hoogte ligt het, een eenvoudig huis slechts met wat bijgebouwen, met daarvoor een terras, van waar men (zie bladz. 146) een merkwaardig mooi uitzicht heeft over het Betuwsche land, met den ouden Vader Rijn op den voorgrond.
Rechts, daar waar de wateren van den Rijn zich haastiglijk heenspoeden, ligt in de wijde verte Wageningen en nog iets verder kantigt de Grebbeberg tegen den horizon; links uit zien wij de torens van Arnhem oprijzen uit het omringende lage land. Zoo lijkt het althans, omdat wij vandaar Arnhem zien in de Rijnvallei.
De tram voert ons dan naar Oosterbeek, eerst Laag, dan naar Hoog. Dat laatste is het eigenlijke toeristenoord, waar honderden in den zomer de vacantie komen doorbrengen, omdat Oosterbeek, als al die andere mooie dorpen aan den Veluwerand op een omgeving bogen kan vol natuurschoon en vol van die verrassende plekken, waar je je kunt verbeelden, dat de heele omringende wereld aan je voeten ligt 
ARNHEM.
En zoo komen wij dan eindelijk in Arnhem. •
Te schrijven over Arnhem is een genoegen op zich zelf. Omdat dit een stad is, die zich door haar schoonheid en haar zwier zoozeer van



Arnhem.
andere onderscheidt, dat er moeilijk eenige stad in ons land te vinden is die met haar vergeleken kan worden. Of het moest den Haag zijn. Want wrat de residentie is in het westen, dat is Arnhem in het oosten,, zoodat men deze, Gelre's hoofdstad wel eens wil aanduiden met den eerenaam: het Haagje van het oosten.
Arnhem verkreeg in 1233 stadsrecht, werd in 1433 in de Hansa opgenomen en in 1537 door Karei van Egmond, hertog van Gelder, versterkt. Omstreeks 1700 werd Arnhem door aarden wallen en bolwerken omgeven, die nu in fraaie plantsoenen veranderd zijn. De groote uitbreiding van Arnhem vond plaats in de tweede helft der 19e eeuw, nadat de Rijnspoorweg was aangelegd.
Op de Groote Markt verheft zich de fraaie St. Eusebiuskerk, (blz. 147), die van 1453 tot 1570 gebouwd is. De spits van den toren, die in 1633 verbrandde, werd daarna door een achtkante lantaarn in renaissancestijl vervangen. Van buiten onderscheidt de kerk zich door haar rijke laatgothische versieringen. Ook het zuidelijk portaal vertoont dezen rijken stijl. Het oudste deel der kerk is het schip, dat nog in de 15e eeuw gereed kwam. De kruisbeuk en het koor dagteekenen uit de 16e eeuw. Het inwendige, met zijn sierlijke pijlers en stergewelven van steen, is zeer indrukwekkend.
In het koor bevindt zich de graftombe van Karei van Egmond, den laatsten hertog van Gelder, die in 1538 overleed. Om het liggende beeld van den hertog zijn leeuwen geplaatst, de nissen der tombe zijn met reliëfs versierd, die apostelen en heiligen verbeelden. Aan den noordelijken muur van het koor is de wapenrusting van den hertog als bekleeding van zijn houten knielend beeld te zien. Tegen den muur, die het koor van de kerk afsluit, bevindt zich aan de Noordzijde het grafteeken van Joost Sasbout, kanselier van Gelderland, die in 1546 stierf. Het is een der fraaie werken van dien tijd, die gewoon was de vergankelijkheid van het menschelijk wezen op realistische wijze weer te geven.
Ten Oosten van de kerk verheft zich het Stadhuis, (bladz. 147), dat pas sedert 1838 als zoodanig in gebruik is en oorspronkelijk het omstreeks 1540 gebouwde huis van den beruchten Gelderschen veldheer Maarten van Rossem was. In het laatst der 19e eeuw werd het gebouw in zijn 'tegen-
A
woordigen staat gebracht. Van het oorspronkelijke zijn de drie satyrs afkomstig, die aan het huis den naam van „Duivelshuis" hebben verschaft. De omgeving van Arnhem behoort almee tot het mooiste, wat wij in
ons land aan schoons bezitten. Zoodra wij de stad uit zijn, onder een der groote viaducten door, staan wij voor een der aardigste kijkjes uit die omgeving: het park Sonsbeek strekt zich naar boven uit. Een uitgestrekt wandelpark is het, de trots van den Arnhemmer, die het graag zijn gasten toont en die er zelf heel gaarne in het theehuis op mooie zomersche dagen zich neervlijt in het lommer van de hooge eeuwenoude boomen, die hun beschermend loover ver uitbreiden. Een park, dat een groot aantal lanen en laantjes telt, waarin het heerlijk is te wandelen, laantjes met prachtige waterpartijen tevens (bladz. 148).
En dan de heide. Ook bij Arnhem. Al moet worden erkend, dat een groot deel er van gevallen is onder de handen van den slooper, omdat de groote voortvarendheid het gemeentebestuur van de stad dreef tot het doen aanleggen van breede nieuwe wegen, waarop en waarover de automobielen een gemakkelijker toegangsweg tot de stad kunnen vinden.
Daar is in de omgeving ook nog het schitterende landgoed Lichtenbeek, dat aan schoon bosch en mooie waterpartijen zoo rijk is.
VELP EN DE STEEG.
Zoo komen wij als vanzelf onder den rook van Arnhem vandaan in de richting van Velp, dat schoone dorp, dat welhaast met Arnhem saamgegroeid zal zijn en dat er om zijn indeeling en opvatting al lang toe heeft behoord.
Daar hebben wij ook alweer een prachtgezicht op een andere rivier, den Gelderschen IJsel (bladz. 149).
Wonder gezicht daar op dien mooien stroom. Die zich daar kronkelt langs den oostelijken Veluwezoom als een lint van zilver met groen afgezet. In de uiterwaarden graast het vee, aan den overkant plekken hier en daar frissche boerenhuiskens, de roode daken schel afstekend tegen den lichten achtergrond. En op den stroom zelf nu en dan een tjalk, die onder in den wind bollende bruine zeilen stillekes voorbijglijdt 
Tot de bezienswaardigheden van Velp behoort het landgoed Beekhuizen, maar in de eerste en voornaamste plaats is het natuurlijk Rozendaal (bladz. 150) dat de aandacht vraagt. Rozendaal met haar waterval en met haar schelpengalerij en niet te vergeten de „bedriegertjes", die een voortdurende bron van groot genot opleveren, vooral voor het jongere deel onder de bezoekers.



Iets voorbij Velp, even rechts ligt het kasteel Biljoen, waarvan de vier hoektorens heel typisch zijn, terwijl ook de vijvers er de moeite van een bezoek zeer waard zijn.
Al wandelende komen wij door prachtige lanen dan in de Steeg, waar de Usel in een grooten bocht den straatweg heel dicht nadert en waar men derhalve op die rivier een onvergelijkelijk mooi gezicht heeft.
Vlak bij de Steeg treft men aan het landgoed Rhederoord (bladz. 150). De prachtige bosschen achter dat landgoed, waarin de Rouwenberg gelegen is, behooren aan de Vereeniging tot Behoud van Natuurmonumenten in Nederland.
Hier zitten wij midden in een gebied van schitterende bosschen, met mysterieuze paden en met prachtige waterpartijen. Daar zijn in de eerste plaats de Onzalige Bosschen, waarin men uren dwalen kan zonder een sterveling tegen te komen. Daar zijn ook de uitgestrekte bosschen van Hagenau, ook al een bezit van „Natuurmonumenten". In dit bosch ligt de welbekende Carolinahoeve, waar ook gelegenheid tot logeeren bestaat.
Verderop naar Dieren toe, loopt de beroemde Middachter Allee, een laan van louter reuze-boomen, rechtopgaande boomen, die heel hoog pas het loof naar elkaar buigen en daardoor een enorme berceau doen ontstaan. De gewone rijksweg loopt er onder en het is een genot om er doorheen te gaan met een vreemdeling, die meestal paf staat van de geweldige schoonheid, van het indrukwekkend majestueuze, wat er van deze prachtige beukenlaan uitgaat.
Het kasteel Middaghten (bladz. 151) is eveneens een bezienswaardigheid in deze zoo mooie omgeving.
HET EINDE VAN DEN ZOMER.
Zwervende op de vale mooie heide in de buurt van Arnhem, nog maar heel kort geleden, aan het einde van den zomer, kwam mij weer in de gedachten een gevoelig artikel van Henri Meijer in een der deelen van het vroegere Ons Eigen Land, waarin hij schreef over de finale van den zomer. Om de kernachtige wijze, waarop deze fijne pen-voerder zich daarover heeft laten gaan, geef ik dat hoofdstuk, dat zoo mooi teekent de schoonheid van den herfst in ons land en dat zoo bij uitstek van toepassing is juist op de mooie Geldersche hei en het afwisselende landschap, hier in z'n geheel weer,
Wat dat eigenlijk wel is, de finale van den zomer? Spreekt ge daarover een imker, dan zal hij zeggen: „Als de hei uitgebloeid is, zoo omtrent half September, dan is het gedaan." Spreekt ge een botanicus, dan zal hij u bewijzen, dat de zomer pas om is, als er heelemaal niets meer bloeien wil. Maar volgens deze zienswijze zou er aan onzen zomer heelemaal geen einde komen. Want als omtrent half October onze dahlia's gedurende een flinken nachtvorst in vollen bloei gesneuveld zijn, dan bloeit het klimop nog, dat het een lust is en doen bijen, bloem vliegen en prachtig gekleurde atalanta's zich nog te goed aan stuifmeel en nektar van dezen muurbekleeder. En als de klimopbloei gedaan is, dan zal de enthousiaste plantenliefhebber u weer wijzen op bloeiende reigersbek, muurkruid, wilde viooltjes, madelieven en nog ander klein goedje, dat van geen wijken wil weten voor en aleer we de schaatsen voor den dag hebben gehaald.
Maar vraagt ge 't mij, dan zeg ik u: Zet uw oogen en ooren wijd open, zie naar de lucht, kijk naar de boomen en luister naar het gerucht in de bosschen. Haal ook eens diep adem en analyseer, wat ge ruikt. Daar is een reukereuke van immortellen, een kruidige, humusachtige geur als van uitgebloeide herfstseringen in de bosschen. Ge verneemt geruchten van vogels, die ge den geheelen zomer niet hebt gehoord. Er gebeurt wat in de natuur; er schijnt, na een periode van rust, iets in voorbereiding te wezen, dat met veel mysterieus gerucht gepaard moet gaan. Ziet, dat zijn de voorteekenen van den naderenden herfst.
En terwijl ik deze regelen schrijf, overdenk ik de dingen, die ik telken jare met vernieuwde belangstelling bij 't scheiden van den zomer om mij



Het einde van den zomer.
heen gebeuren zag, dingen die elk jaar precies zóó gebeuren en toch telkens weer zoo interessant waren, alsof je ze voor 't eerst zag.
In mijn tuin, een wereldje apart, een bron van natuurstudie, een kweekplaats van steeds nieuwe verrassingen, een exploratieveld voor altijd nieuwe ontdekkingen, begon aan 't eind van den zomer telken jare een nieuw leven, met nieuwe geluiden.
Eind Augustus, als de nachten nog zwoel en zomersch waren, werd de groote herfstsymphonie ingezet met mysterieuze strijkmuziek van groote, groene sprinkhanen. In den maneschijn zaten de muzikanten droomerig te preludeeren en hun sjirpend snarenspel deinde als op luchtige golfjes door het loover. Het leek nu eens van verre, dan weer van dichtbij te komen, het mysterieus geluid. Soms scheen het plots op te houden, hoewel je zeker wist, dat de musicus nog vol entrain zijn liefde voor het schoone wezen, dat twee bladeren lager zat, uitjubelde. Als we deze eerste maten van de groote herfst-symphonie hadden gehoord, wisten we, dat elke nieuwe dag ons nieuwe nazomerverschijnselen zou brengen.
't Was dus nog volop zomer. De rozen prijkten nog met de volle weelde van haar tweeden bloei, Japansche lelies, herfstseringen, dahlia's, pelargoniums waren nog in vollen fleur. In de bosschen rondom stonden de boomkronen nog als stapelwolken van glanzend groen onder den gloed van den vollen zomer.
En toch ging er al iets gebeuren, dat niet meer tot den zomer behoorde.
Af en toe verschenen er vreemde gasten in mijn tuin.
In den vroegen morgen al kwamen ze bij kleine clubjes uit de lucht vallen: pimpelmeezen, vuurgoudhaantjes, staartmeezen, enkele sijsjes en koolmeezen.
Waar kwamen ze vandaan en waar gingen ze heen? Wat noopte hen te vertrekken van hun oorspronkelijke verblijfplaatsen?
Wie zal dit geheim van den vogeltrek doorgronden?
Nog wat later, omstreeks half September, kwamen er nieuwe gasten.
Uit de beukenbosschen in den omtrek slopen eekhoorntjes van boom tot boom, roetsten in vollen ren den weg over en glipten in mijn Amerikaansche eiken, waar ze zich te goed kwamen doen aan de rijpende eikels. En nu verschenen opeens ook Vlaamsche gaaien, die zich den heelen zomer niet hadden laten zien. Ook hen trokken de eikels aan en tot dank onthaalden ze me op hun lieflijk gekrijsch, dat het midden houdt tusschen het geluid
van scheurend zeildoek en de inschakeling van de tweede snelheid door een pas beginnend automobilist.
Waar kwamen al die gasten toch opeens vandaan? Wat dreef hen uit hun schuilplaatsen?
Wat anders dan bezorgdheid voor den naderenden winter? Kwamen de eekhoorns niet hun winterprovisie opdoen, na zich eerst door een ware mestkuur een wintercostuum van vet aan het lijf te hebben gegeten? En bezorgden de eikels en de oliehoudende beukenzaden niet op dezelfde manier een reserve-leeftocht aan meerkollen, boschduiven, vinken, kepen en ander gevogelte, dat bij zwermen in de bosschen neerstreek?
Hoe verder het tegen October liep, hoe drukker het in de natuur werd.
Een ongelooflijke bedrijvigheid rumoerde door de lucht. De vogeltrek bracht eiken dag nieuwe verrassingen. Den eenen dag zag, noch hoorde je in de bosschen eenig vreemd geluid, den anderen dag krioelde het van de vinken, duikelden om alle twijgen meezen, hoorde je het lief geluid van duizenden vuurgoudhaantjes, de kolibries van het Noorden, die opeens, zonder dat je iets van hun komst bespeurd had, de zwijgende, donkere dennen van hun geluidjes en hun kleurig beweeg vervulden.
En zelfs in de windstille, geruchtelooze nachten van September en October was de lucht vol vogelgeluid. Langs het dikke wolkendek van den fluweelzwarten nachthemel, door een atmosfeer zonder eenig spoor van licht, zoodat zelfs de silhouetten van den boschrand vervloeiden in het donker, flitsten onophoudelijk schrille geluidstrepen, scherp en snel van beweging als de lichtstrepen van verschietende sterren.
En aan het geluid herkende je de gevleugelde toeristen, die daar in den zwarten, stillen herfstnacht door de ruimte ijlden. Waar kwamen zij vandaan, waar gingen ze heen, hoe vonden ze hun weg door de onpeilbare duisternis? Wat beteekende het schrille signaal van die koperwieken en andere treklijsters? Hadden ze, ondanks de duisternis, Holland herkend en waren ze neergestreken in de bosschen?
Na zoo'n nacht vol lijstergeluiden kon je dan rekenen op een dag van beteekenis in de vogelwereld. Uit Noordelijke en Oostelijke richtingen kwamen van zonsopgang tot diep in den middag nieuwe lij ster scharen overgevlogen. Bij vluchten van honderden en duizenden, met grootere of kleinere tusschenruimten, snelden ze op honderd meter hoogte westwaarts,



met een vaart, alsof ze geen tijd hadden, Holland aan te doen. En geen vlucht ging voorbij of een of twee van den troep flitsten hun geluidsignaal door de lucht. En daardoor kwam je tot de conclusie, dat dit de achterhoede moest zijn van het leger, waarvan de voortroepen den vorigen nacht reeds waren gepasseerd.
Maar zoo midden in den vogeltrek, terwijl je omtrent half October, op een mooien Zondagmorgen in Arnhems omstreken de „teekenen des tijds" bestudeert, kan het gebeuren, dat je opeens onnoemelijk hoog aan de lucht een gesloten colonne van zwarte stipjes ziet zweven. Zoo ontzaglijk hoog zweven ze, die zwarte puntjes, dat je geen vorm, geen wiekslag, geen spoor van eenig vogelkenteeken kunt onderscheiden, 't Is alleen door de groote menigte stipjes, de oppervlakte, die ze aan den hemel beslaan en de groote cirkels, die ze beschrijven, dat ze je aandacht hebben kunnen trekken. Hun vlieghoogte bedraagt stellig wel duizend meter en cirkelend drijven ze van het oosten naar het westen.
Je behoeft geen ornitholoog te zijn, om uit dit schouwspel een juiste definitie te kunnen trekken. Den tijd van, 'tjaar in aanmerking nemend en gezien de vliegmethode dezer vogels, zeg je voor de vuist weg:
„Ai mij, daar heb je de bonte kraaien al. Dat voorspelt een vroegen winter!"
En je staart hen na, tot je tranen in je oogen krijgt van het turen op zulke kleine stipjes. Je hebt ze zien drijven boven de heide en je hebt ze zien cirkelen boven de bosschen van Schaarsbergen. En in dezen tijd van aeroplane-techniek, nu de mensch zich vermeet, in het luchttoerisme ook een woordje mee te stamelen, gaan je gedachten naar hooger sferen en je respect voor den bonten kraai stijgt tot een duizelingwekkende hoogte. Want is deze vogel niet het levende voorbeeld van een onverbeterlijk vliegsysteem? Ziet hier een vlucht bonte kraaien, die in den vroegen morgen op zoo duizelingwekkende hoogte vliegen, dat het een wonderlijk toeval is, dat een mensch ze aan den hemel heeft ontdekt. Deze vogels moeten beslist al een verre reis achter den rug hebben. Ze hebben zeer waarschijnlijk den geheelen nacht doorgevlogen, na den vorigen dag, kort voor zonsondergang, op reis te zijn gegaan. Waar waren ze toen? Aan de Noorsche kust? In Siberië? Heeft de vogelwachter op Helgoland hun overtocht waargenomen?
Wie zal het zeggen?
Maar nu zweven ze dan in den vroegen Zondagmorgen boven Holland, boven Arnhem. Knap gedaan, kerels, een prachtig schouwspel biedt ge mij, luchttoeristen bij de gratie Gods!
En zoowaar, het schouwspel lijkt mij, hoe langer ik er over denk, zóó immens verheven, dat het wonder der menschelijke vliegkunst in mijn appreciatie daalt.
Intusschen zijn mijn kraaien verder gecirkeld. Ze drijven nu hemelhoog boven Warnshorn. Maar wat zie ik nu? Opeens komt er een vreemde beroering in de vogelwolk. Eenige groepen van zwarte stippen laten van de hoofdmassa los en vallen met woeste, dolle buitelingen omlaag. Ze vallen zoo ongelooflijk snel, dat het weggeschoten projectielen lijken. Wat gebeurt er toch onder dat kraaienvolk? Hebben de dalende toeristen hun oude winterkwartieren herkend, terwijl de overigen verder reizen?
Er gaat mij een licht op!
Hoog aan den hemel, in het reine blauw van den aether, heeft de scherpe reukzin van deze verheven toeristen de aardsche gelukzaligheid bespeurd.
En uit den reinen hemel zijn ze neergeploft in vreugdedronken zwaai naar de Elyseesehe velden van de gemeentelijke vuilnisbelt!
Welk een delice voor een bonten kraai, maar welk een ontgoocheling voor den waarnemer, die even te voren getuige was van hun majestueuse aankomst in deze landstreken!
Aan de rumoerige gebeurtenissen van den vogeltrek is heel geleidelijk een eind gekomen. Onze zomervogels zijn naar zuidelijker oorden vertrokken en onze bosschen zijn nu bevolkt met een vogelheir uit noordelijke landen.
Maar inmiddels is de natuur een nieuwe phase ingetreden.
Een tijd van heilige rust, een periode van plechtige, gewijde stilte is aangebroken, een tijdperk, waarin groote gebeurtenissen plaats grijpen in mystiek gestemde passiviteit.
Een zilverkleurige sluier lijkt neergedaald te zijn over bosschen en velden, een waas van zilverwit licht, dat omtrekken verzacht, dat scherpe contrasten uitwischt, dat positieve dingen omhult met een floers van onwerkelijkheid, zoodat ze een droomstemming wekken als bloeiende boomen in een maannacht.
En zelfs de geluiden lijken door de droomerige lichtnevelen van den



herfst een nieuwen klank te hebben gekregen. Ze klinken ernstiger en schijnen te komen van heel verre.
Dit nu is de tijd, waarin de bosschen van ons land hun grootste schoonheid zullen openbaren.
En ze zullen deze schoonheid, deze onvergelijkelijke mysterieuse droompracht openbaren in een tijd, dat de menschen, die gekomen waren, om van het buitenleven te genieten, weer naar hun steden zijn teruggekeerd.
In twee, drie dagen gebeurt het wonder.
In de tuinen bloeien nog late rozen en dahlia's, die in kleurenweelde wedijveren met herfstasters en vollegronds-chrysanten.
We verheugen ons in deze laatste liefdegaven van den zomer en eiken nieuwen dag, die volgt op een nacht zonder vorst, begroeten we de kinderen Flora's met dankbare waardeering.
Maar helaas, de witte dood kent geen mededoogen.
Na één enkelen vorstnacht is de zomerillusie vervlogen. Dood of stervend zijn onze late zomerbloemen. De kleuren zijn verflenst, vergroezeld, de blijdschap is uit onze tuinen verdwenen.
Maar ziet, als na den noodlottigen nacht de zon opnieuw rijst en den klaren najaarshemel vervult met goud-azuren levensvreugde, dan begint het nieuwe kleurenfestijn, het gouden feest der herfst-kleuren.
De berken en de braamstruiken langs de wegkanten hebben de groote kleurensymphonie ingeleid met een droomerig motief. Goudgeel licht klatert langs de witte berkenstammen, elke boom is in den gouden herfstzon een fontein van lichtend goudgeel. De perspectieven van een wonderlijke schoonheid, die daar, noch in den zomer, noch in de lente aanwezig was. Want alleen de herfst kan de sierlijk overhangende twijgen van bladerkronen omtooveren in cascaden van vloeibaar goud.
Aan hun droomstille zandwegjes staan de gouden fonteinen zwijgend te pronken en de wandelaar slaat het mysterieuse schouwspel met stille ontroering gade.
Langs de wegkanten begint de meester van het coloriet nu een dartel spel van goocheltoeren met kleuren en kleurschakeeringen. Niet veel kleuren heeft de herfst op zijn palet: hij werkt met geel, bruin en rood. Maar ziet, wat hij daarmee vermag! Beziet een braamblad, wanneer de groote meester er slechts langs is gegaan! Beziet een braamstruik! Elk blad is een meesterwerk van kleurenharmonie, een wonderwerk, samengetooverd uit de fijnste
schakeeringen van bruin, rood, geel, brons en groen. Bekijk een braamstruik op een vroegen herfstmorgen na een nacht van ruige vorst! Elk blaadje is dan omzoomd met flonkerende briljanten, elke kleurschakeering langs de bladnerven is omlijnd door fijne pareltjes. Welke emaille-kunstenaar, welke juwelier zou deze kunst van de grootmeesteresse aller kunsten kunnen benaderen?
Na de betoovering der berken grijpt het wonder de beuken aan. Eerst echter heeft het beukenbosch een deel van zijn loover laten vallen, zoodat er meer licht is gekomen in den tempel van ongekorven hout. En nu er dan licht kan schijnen door de groene gewelven, begint de herfst ook hier zijn wonderwerk. In een paar nachten zijn de spitsbogen van het bladerdak, waaronder tot dusverre een groene halfschemer heerschte, doorschijnend geworden. Goudgeel zijn de bladeren en goudgeel is het licht, dat thans schier onbelemmerd uit den zonnigen hemel neerdaalt tot op den mosbodem des wouds. Wie zal woorden vinden om de plechtige stemming uit te beelden, die er heerscht tusschen de beuken tempelzuilen, wanneer het licht uit azuren hemel schijnt neer te zijgen door een koepeldak van barnsteen?
Na de beuken volgen de eiken. Langs de Geldersche wegen, in het hart van de landelijke dorpen in den achterhoek, in den omtrek van Beekhuizen, Warnsveld, Delden, Ruurloo, staan reuzenfakkels te branden aan den ingang van goudlichtende tempels.
De Amerikaansche eiken verheffen er hun roodvlammende toortsen, een enkele esch ontsteekt er een vuur van sterk stralend zwavelgeel; langs tuinhuizen, veranda's en balkons van buitenplaatsen lekken de vurige tongen van den roodvlammenden wilden wingerd. De geheele natuur lijkt in brand te staan; een brand in drie kleuren, welke zich stralend ontplooien in drieduizend schakeeringen, doorgloeit de bosschen en de parken van ons mooie land.
Welk een overweldigende finale is dit tot de machtige symphonie van zomerstemmingen!
Helaas aan deze weelde komt maar al te spoedig een eind. November kondigt zich aan met bijtende nachtvorsten en den paukenroffel der winterstormen. In één nacht ontrukt de winter het bosch zijn herfsttooi.
Woedende stormen gieren en fluiten door het kale hout. Striemende regenvlagen zwiepen omlaag uit jagende grijze luchten. En als de storm



heeft uitgewoed, daalt een natte grauwe mist over de velden. De boomen lekken, aan elk twijgje hangen druppels water; ons lage land schijnt een rustplaats voor zwervensmoede wolken te zijn, die thans loom en zwaar en bewegingloos zijn neergezonken tot op de aarde. Doodsch, grauw en naargeestig is de natuur.
Maar een nieuw wonder is in voorbereiding.
In één nacht klaart de hemel op. De wintervorst houdt geluidloos zijn intocht en doet alles, wat water is, verstijven. De nevelen in het winterbosch worden omgetooverd in briljanten, die zich in ontelbare menigte afzetten aan stammen en twijgen. Geen plekje blijft onbezet. En in den vroegen wintermorgen wacht nu den buitenman een schouwspel van zulk een betooverende pracht en heerlijkheid, dat het zomer in zijn gemoed wordt. Een winterbosch in rijptooi, dat is een schouwspel van zulk een verheven, goddelijke majesteit, dat er geen woorden te bedenken zijn, om er de schoonheid van uit te beelden.
Maar wanneer ge devotelijk en in zwijgende verrukking wandelt onder boschgewelven, bestaande uit trotsche bogen van teerwit, flonkerend ijskristal, wanneer ge huivert van emotie bij de aanschouwing van gouden, teer-rose en wazig-zilveren en azuren lichteffecten, die er spelen door het kristallijnen tooverpaleis, dan zult ge allicht overdenken, dat de lente en de zomer, hoe schoon ze ook geweest mogen zijn, geen momenten van zulke edele schoonheids-extase hebben opgeleverd, als die het berijpte winterbosch u schenkt.
En al voerden uw schreden u later ook in tropische wouden, vervuld van de geuren en kleuren van bloeiende lianen en orchideeën, ge zoudt door alle extasen heen, behouden de lieflijke herinnering aan de serene majesteit van het berijpte winterbosch van „ons eigen land."
Veroorloof mij even een zijsprong. Naar Laag-Soeren. (bladz. 152).
Naar de schoonheid van het echt Veluwsche landschap, althans den oostelijken rand er van. Ver is het niet uit den weg en de wandeling er heen loont voorzeker de moeite.
Na dit vluchtig kijkje keeren wij terug naar den weg» dien wij ons voornamen en komen dan in Dieren.
Hier gaan wij den IJsel over om een bezoek te gaan brengen aan den Achterhoek van Gelderland.
DE ACHTERHOEK.
Onder de streken, die in de eerste plaats naar voren komen, wanneer er gesproken wordt van Neerlands natuurschoon, komt de Achterhoek zeker mede vooraan. Hier is het land van de mooie wegen, zoodat ook de automobilisten gaarne naar dien kant komen. Maar daar is veel meer, dat den liefhebber boeien moet. Het land is soms zoo ruig en zoo ruw hier en daar, dat je aan oer-tijden denken moet. Op andere plaatsen echter is het wei-onderhouden en keurig ingedeeld. Met prachtige tuinen en heldere huizingen, met verweerde maar goed onderhouden kasteelen, welker oranjerieën de trots zijn van de omgeving. Meestal staan die oude ridderhofsteden in een kring van eeuwenoud geboomte, zoodat het huis zelf schuil gaat in het lommer.
Wie er deze streken bezoekt mag vooral niet vergeten den kasteelentocht te doen, die hem voert langs een groot aantal van die feodale huizen, waar soms ook nog wel van die menschen wonen, die als het ware nog met hun gedachten en opvattingen in dien middeleeuwschen tijd leven. Maar die zijn gelukkig uitzondering.
Vorden is er een middelpunt van en het kasteel te Vorden is een der mooiste overblijfselen uit dien ouden riddertijd, (bladz. 157).
Men kan er met de stoomtram gaan van Dieren over Laag Keppel, waar het in het begin der zeventiende eeuw gestichte kasteel staat, waar de Zonnekoning in het jaar 1672 nog vertoefd heeft, (bladz. 153). Een zijuitstapje brengt ons dan even naar Hummelo, dat bekend is om het schitterende landgoed Enghuizen. Een bezitting die nu eens niet uit oude tijden dateert, maar die eerst in het jaar 1835 werd gebouwd, (bladz. 153).
De tram brengt ons naar Doetinchem, een aardig plaatsje. Ten zuiden daarvan ligt het prachtige Montferland met als middelpunt 's Heerenberg, waar ook al een oud kasteel (Bergh) staat.
Over Terborg en Varsseveld komen we dan in het verste deel van de Graafschap, waar Winterswijk de voornaamste plaats is.
Dat geheele deel van Gelderland is een aaneengesloten landschap van mooie bosschen, afgewisseld door golvende open vlaktes, de „esschen" die bij de dorpen hooren. De vele beekjes, die er hun wateren doorheen persen naar den IJsel geven een bijzonder karakter aan de omgeving, want juist in de buurt van die heldere watertjes is de streek op zijn mooist. Vooral



daar waar watermolens staan of oliemolens, zooals men in die streken er nog verschillende aantreft. Maar de kasteelen blijven er toch alweer het voornaamste kijkobject.
Zoo loopt de achtkasteelentocht achtereenvolgens langs de huizingen: Hackfort, de Bramel, Wildenborch, Medler, Wierse, Onstein, Kiefskamp en Vorden.
RUURLO.
Ruurlo is een van de schoonste vacantieoorden daar in den omtrek. Vooral in den voor- en den natijd is het in het bosch van Ruurlo wondermooi. Als de natuur weer begint te ontwaken en het jonge groen aan de boomen komt, ziet alles er nog zoo frisch uit en zoo heerlijk doorzichtig is het hout dan. En later in den tijd, als de bladeren naar benee wirwarrelen en de grond gedekt is met een kleed van geel en bruin, als de boomen en de struiken van kleur wisselen en in de stralen van de late zon alles in zoo'n bijzonder mooi licht wordt gezet, dan is het Ruurlosche bosch het allerschoonst. Dan is ook de groote stroom van bezoekers alreeds verdwenen en dan is er voor den liefhebber van de natuur eerst recht te wandelen en te genieten 
Vorden is ook een der schoonste deelen van die streek. Vooral het deel naar den Kiefskamp, waar je uren lang wandelen kunt langs prachtige heidepaden, waarin diepe karresporen haast verdwijnen onder de dichte bossen heide. Links en rechts het dikwijls nog maagdelijke bosch. De Vordensche beek is een van die kleine, maar zoo aantrekkelijke watertjes, die hier dat mooie boschgebied doorklieven en die er kleur aan geven en leven. De Gaffelbrug is een der meest aantrekkelijke plekjes daar.
Verderop langs den grooten weg naar Warnsveld. Waar mooie wegen elkander kruisen en waar tal van schitterende buitenplaatsen met den meest volkomen tuinaanleg een streeling zijn voor het oog. De prachtige Kapperallee is de trots van Warnsveld.
Thans eerst even terug. Daar ligt Lochem, eveneens een vacantieoord van groote beteekenis. Van waaruit tal van heel mooie wandelingen te maken zijn. Daarbij is een uitstapje naar het kasteel Ampsen een der schoonste wandelingen in deze omgeving (bladz. 157).
Even ten noorden van Zutphen, ligt nog het aantrekkelijke Gorssel, met het kasteel Joppe, dat zich verheugt in het bezit van een groote oppervlakte schitterend bosch.
ZUTFEN.
Zutfen, (bladz. 160 en 161), de vroegere hoofdstad van het graafschap van dien naam, bestond reeds in de 12e eeuw. In 1322 werd de stad naar het Noorden, in 1450 naar het Oosten uitgebreid, daar de aansluiting bij de Hansa den handel der stad deed bloeien. Van de latere versterkingen, in het laatst der 17e eeuw aangelegd, zijn de noordelijke deelen in plantsoen veranderd.
Op den hoek van de Hofstraat staat het Wijnhuis, dat als museum is ingericht. In 1920 werd het door een brand, die den sierlijken toren vernielde, ernstig beschadigd, maar reeds is alles weer in zijn ouden vorm hersteld.
Het Wijnhuis werd van 1618 tot 1627 gebouwd en prijkt met een fraaie stoep. De toren bevatte een klokkenspel der gebroeders Hemony.
Deze klokkengieters, die uit Lotharingen afkomstig waren, hadden te Zutfen hun eerste werkplaats. Het politiebureau in de benedenverdieping vertoont een sierlijke poort van 1680.
Verder zien we de St. Walburgskerk, het voornaamste gedenkteeken van Zutphen. In de 12e en 13e eeuw gebouwd, werd zij in de 15e eeuw vergroot. Het bovendeel van den toren is van 1637. De geheele kerk is gerestaureerd; het noordelijk portaal kreeg bij die restauratie zijn tegenwoordige gedaante.
Van binnen ziet men in de kerk verscheidene overblijfselen van muuren gewelfschilderingen uit de 15e en 16e eeuw, die gerestaureerd zijn, een kroonlichter, gesmeed van ijzer, uit de 15e eeuw, en in de kapel aan de Zuid-Westzijde de fraaie geelkoperen doopvont, die Gilles van den Eynde te Mechelen in 1526 vervaardigde.
Aan de Zuidzijde van de kerk is de Librije, een overwelfd vertrek, waar de oude boeken — waaronder zeer merkwaardige — aan kettingen op de lessenaars liggen. Ze werd in de 16e eeuw ingericht.
Van Zutphen naar Deventer langs den IJsel is een mooie tocht over Gorssel en Epse. Aan den anderen kant van den IJsel loopt de weg over



Deventer.
Voorst en Wilpe. Bij eerstgenoemde plaats komen wij langs het Huis de Poll, ook alweer een van die mooie buitenplaatsen, waaraan dit deel van ons land zoo rijk is. Evenals het kasteel Nijenbeek.
Hier en daar langs den IJsel treffen we van die stukken aan, waarin alles wild dooreen groeit en waarin dan nog wat stilstaand water de gedachten wekt aan vroeger gebruik. Zoo'n oude of dooie arm van de rivier beelden wij op bladz. 163 af.
Niets is merkwaardiger dan zoo'n rivier; omdat die soms — en dan op de meest ongedachte plekken — na jaren van bedding verandert. Daar is wellicht een obstakel geweest, wat voor het water in z'n eeuwigdurenden maar meestal rustigen loop, een voornaam beletsel is geweest om den ouden weg te volgen. Dan zoekt het zich een nieuwen uitweg. En was die gevonden, dan werd gemeenlijk heel gauw de oude bedding aan de vergetelheid prijs gegeven, Jaar in, jaar uit blijft zoo'n oude arm dan liggen, ongestoord, maar ook ongebruikt. En 't water verplast, de planten groeien er in en sterven er in ook. De plantenresten vormen een laag langzamerhand op den bodem: de oude rivierarm loopt langzaam aan droog. Hier en daar nog wat water, maar over het geheel een wildernis van planten, met veel riet, waarin gevederde zangertjes gaarne hun nestje bouwen. Een aantrekkelijke rommel, waarin van alles groeit, in sierlijke wanorde dooreen....
DEVENTER.
Van de Worp komen wij dan vóór de Schipbrug, die Gelre's zijde met Deventer verbindt. De „peperbus" zooals men den stompen toren er noemt, hoog boven de huizen: links de spoorbrug; rechts het gezicht.op de kromming van de rivier, waar aan de stadzijdc de muur hoog oprijst uit het water.
Deventer (bladz. 164) is een levendige stad met veel handel en een aantal belangrijke fabrieken, o.a. de bekende Deventer Tapijtfabrieken. Voorts machinefabrieken, een weverij, een rijwielfabriek. Bekend is ook de Deventer koek.
De stad bestond reeds in de 11e eeuw, en was gedurende de middeleeuwen de voornaamste stad van Overijsel, dat onder het gezag van de bisschoppen van Utrecht stond. Omstreeks 1200 werd Deventer naar de oostzijde vergroot en door muren omgeven. Die muren werden van 1597
tot 1621 door bolwerken vervangen, welke bij de ontmanteling der stad in de tweede helft der 19e eeuw zijn verdwenen. In de laatste jaren heeft Deventer zich naar het Noorden uitgebreid.
Aan de oostzijde leidt de Bergstraat naar de hooggelegen Bergkerk, die van haar 12e-eeuwschen aanleg nog het westelijk deel, met twee torens, over heeft. De kerk zélf, die haar gedaante in de 15e eeuw kreeg, vertoont van binnen hier en daar overblijfselen van muurschilderingen. In den hoek aan de westzijde van den Brink ziet men een fraaien gevel uit de 16e eeuw; het gebouw aan de Zuidzijde is de Waag, die in 1528 werd gebouwd, terwijl de monumentale stoep en het bekronende torentje in 1644 zijn aangebracht.
Thans gaan wij Overijsel in.
Langs den Rijksstraatweg over Bathmen naar Holten. Het land wordt hier heuvelachtig. Zacht glooit de weg er op.
Onder het viaduct door van den spoorweg naar Almelo komen wij in de hoofdstraat van Holten. Typisch die langgerekte hoofdstraten in deze Sallandsche en later ook in de Twentsche stedekes. Lage huisjes langs den met bolle klinkers bestraten weg; een pleintje in het midden. Daartegenaan gemeenlijk 't kerkje met het oude ommuurde kerkhof daaromheen.
Zoo is Holten, zoo is ook Markelo en Delden. Ietwat anders is Goor, dat van al deze plaatsen de voornaamste is.
De natuur rondom is weer geheel anders dan in den achterhoek van Gelderland. Daar veel bosch met heldere beekjes; hier veel meer open grond; veel hei. Veel veen ook. Want tusschen de hoogten en de lage laagten der valleien staat in den winter 't water. Daar groeit de gagel dus en daar wordt in die „plaai"-gronden veel veen gevormd.
Diepenheim (bladz. 166) ligt ietwat terzijde van Markelo aan den bovenloop van de Regge.
TWICKEL.
Een der mooiste eiken-bosschen van ons land omringt het kasteel Twickel bij Delden, waarvan Henri Meijer schreef in het vroegere „Ons Eigen Land."
„Van de weinige kasteelen, die Overijsel bezit, is het kasteel Twickel bij Delden zonder eenigen twijfel het schoonste. Ik denk hierbij niet aan de „schoonheid", die de toerist, bedeeld met zin voor voorhistorische merk-



Twickel.
waardigheden zelfs in een bouwvalligen steenklomp met schietgaten kan ontdekken. Als ik de schoonheid van Twickel in mijn herinnering terugroep, dan is er in mijn gedachten geen plaats voor jaartallen en historische bijzonderheden.
„Dan denk ik alleen aan een majestueus slotplein, dat zich als een plek van idyllische landelijke rust in een welige, boschrijke natuur uitstrekt voor den statigen renaissance-gevel van het hoofdgebouw. Dan zie ik weer de marmeren bloemvazen, in halfcirkelvormige opstelling op haar steenen voetstukken geschaard, aan weerszijden van den hoofdingang naar de slotbrug. Dan zie ik ook de twee heel oude mortieren, die vlak voor de brug zijn opgesteld en zoo'n vreemd contrast opleveren met die prachig mooie bloemvazen, waaruit bloemguirlandes als cascaden van felle zomerkleuren omlaagranken.
„Dit kasteel is een paleis van den vrede, een verrukkelijke zomeridylle te midden van de statige loofbosschen, die het omgeven. En nooit heb ik beter begrepen, dat de kasteelen van ons land met hun bosschen en lusthoven de eigenlijke brandpunten zijn van het Nederlandsche natuurschoon, dan bij een bezoek aan Twickel.
„Wie tot dezelfde conclusie wil komen, dient na de bewondering van het Twickelsche voorplein en het prachtig vèrgezicht, dat daar te genieten valt, te doen, wat zijn hart hem ingeeft, dat is, een poging te wagen, om tot de heiligdommen van het slotpark in te gaan.
„Gaat het u, zooals het mij ging, dan verschijnt heel spoedig, nadat ge aan de poort van het paradijs hebt aangebeld, uw tuinapostel, die geen bezwaar heeft, u binnen te laten, ja zelfs zoo voorkomend is, om u door het geheele slotpark, tot in zijn heerlijkste interieur rond te leiden.
„Maar nauw zijt ge de groene laan uit, die van het paradijspoortje naar het slotpark leidt, of ge staat sprakeloos naast uw gids stil om te genieten van de schitterende pracht, die slechs een verfijnde tuinierskunst in samenwerking met een goddelijk klimaat en een welige vruchtbaarheid tot stand kan brengen. En na uw eerste sprakeloosheid vraagt ge u af, of wat uw oogen zien, werkelijkheid is, en wat ons eigen land dan toch voor een wonderland is, dat hier een sprookjestuin, van Zuid-Italiaansche kleurweligheid werd onttooverd aan een hoogen schralen zandgrond van dezelfde samenstelling als de hei- en boschgronden in den omtrek, die na ontginning slechts rogge en aardappelen voortbrengen.
„Het rijpad naar het achter het kasteel gelegen slotpark leidt langs een in terrasvorm aangelegden bloemtuin, die begrensd wordt door de rechter slotgracht. Daar deze gracht een hoogen, rechtlijnigen walmuur heeft en ook de zijgevels van het kasteel vlak rechtlijnig zijn, is deze tuin zeer terecht in den strengen rechtlijnigen stijl aangelegd, dien men wel eens den Engelschen stijl hoort noemen.
„Maar welke stijl hier eigenlijk gevolgd is, daarover breekt de beschouwer zijn hoofd niet, wijl hij alleen maar oog heeft voor het zeldzaam bekoorlijke spel van kleuren en lijnen.
„Een lange rij van heel oude, correct gesnoeide stamlaurieren in kuipen, vormt aan den rand van het hoogste terras, in vereeniging met een door scherp gesneden openingen onderbroken taxus-haag, een zuilengaanderij van levend groen. Maar onder de donkergroene bogen van deze arcade prijken welig bloeiende hang-geraniums, die haar fleurige licht-rose, vuurroode of zacht-lila bloemtrossen koket laten beschijnen door het tusschen de donkere loofgangen invallend zonlicht. Deze groepeering van fleurige zomerbloemen tegen een statig donkergroen decor van strengen stijl, getuigt al van een verfijnden smaak. Waar kan men dezen stijl meer gezien hebben? Dat kan nergens anders geweest zijn dan te St. Cloud.
„Maar aanziet, het kleurenschouwspel van het tweede terras, gevormd door een fluweelig gazon, rechthoekig verdeeld in vakken, waartusschen scherpgesneden wandelpaden, die met een lavendelkleurige laag fijnkorrelig grint zijn bedekt. De wondere kleurensymphonie voert uw gedachten in zoete mijmering verweg buiten ons eigen land. Want dit is waarlijk geen Hollandsche tuin, die zoo sterk op uw herinneringsfantasieën werkt. Dit moet een sprookje zijn, een idylle, door een artist gedroomd ergens aan de golf van Napels of onder de altijd-bloeiende citroenboomen aan het Garda-meer. Dit is een sprookjestuin, door een schilder, die den hartstocht van kleuren en zomerstemmingen in zich voelt laaien, in beeld gebracht, om een passend milieu te verleenen aan schitterende ridders en edelvrouwen, uitgedost in wisselkleurige, glanzigzijden gewaden "
TWENTE.
Bij de Lutte. In het Lutterzand. Aan den oever van de Dinkel. Bij de gedachte aan deze mooie landstreek komen al de indrukken, daar in den loop van jaren opgedaan, weer boven. Indrukken van onge-



baande wegen, slingerend door mooi hout; indrukken ook van de woestheid en kracht van het Dintelwater, dat in den winter over groote afstanden de omgeving overstroomt. Dit is wel Twente's ruwste, minst ontgonnen deel. Hier en daar een weg, die vroeger gebaand mocht heeten
men vindt er zelfs nog de rudimenten van den postweg Amsterdam—
Berlijn, die eenmaal door het Lutterzand liep.
De huizingen daar in den omtrek zijn eveneens bijzonder; van bouw en constructie. Daar vinden wij nog heel sporadisch 't „lös hoes", het huis, dat bestond uit één vertrek onder het dak, vertrek waarin men sliep, at en dronk en waar tevens de geheele levende have van den eigenaar een plaatsje vond.
De omgeving van Ootmarsum (bl. 170) is eveneens een gebied van natuurschoonheid. Bosch en heide wisselen elkander daar af: de boschpartijen vooral zijn heerlijk.
Op den Kuipersberg heeft de A. N. W. B. nog niet lang geleden een orienteertafel doen plaatsen.
De „Gids van Ootmarsum" geeft de volgende beschrijving van een wandeling naar den Kuipersberg:
„Zoodra in den vroegen zomerochtend aan d' Oosterkimme eenige klaarte begint te beven, en een verre haan den naderenden dag aankondigt, wip dan uit Uw bed en ga genieten van zomersche weelde en pracht, U geboden vanaf den Kuiperberg. Uw opgeofferde rust zal U daar rijkelijk vergoed worden.
„Over den grond en rond de boomen hangt nog een grijze nevel, de graanhalmen wegen zwaar van honderden parelende droppen en aan de takken hechten dikke droppels. Wandel de Almelosche Straat op, die U al stijgende voert naar de plaats, waar ge zult genieten.
„Even vóór ge het hoogste punt iri bovengenoemde straat hebt bereikt, wijst U een handwijzer het pad, links af, naar de Oriënteertafel van den A. N. W. B. Volg dit pad, dat om de Israelietische begraafplaats leidt, links om, en al stijgend bereikt ge het hoogste punt, vanwaar U een vergezicht heeft, zonder weerga.
Vóór U de Oriënteertafel, achter U de machtige eiken op de begraafplaats, roerloos bijna staand in de lauwe lucht.
„Vóór U, in het dal, het stille stedeke, waarvan de kerktorens uitspitsen boven de nevelbank. Vaag slechts plekt hier en daar een rood
Twente.
pannendak. Heel 't stadje lijkt zich te verdrinken in den mist, straks echter zal het zich daaruit werken en zal het ontwaken uit zijn zoeten sluimer. De zon zal de nevelen aan flarden scheuren en alles in hellen lichtglans zetten. Ziet het Oosten kleurt reeds, 't wordt een bloedroode schijn, overweldigend schoon.
„Aurora bestijgt haar zonnewagen, bespannen met witte paarden.
„Langzaam schuift de roode zonneschijf omhoog. Ze lijkt te rusten op d' aarde en een oogenblik stil te staan, als om heel de wereld te overzien, met al der menschen klein gedoe. Te huiveren schijnt ze en te weenen, bloedtranen vallen van haar logge lijf.
„Maar zie haar aarzeling is voorbij en majestueus stijgt ze omhoog, de toppen der boomen lijken één gloed. Het nevelgordijn rilt en scheurt en laat hier en daar open plekken, 't Zongoud breekt over heel het land, een morgenkoelte komt aangezweefd en schudt de druppels van de takken, 't vogelenheir schiet wakker en slaat aan 't kweelen en kwetteren en fluiten in den jongen dag. 't Wordt een overvloed van machtig vogelengefluit in heester en boom.
„Ziet daar beginnen de molens kruisen te slaan in de daverende lucht. Overal rondom opent zich het zonnig zomerland, het leven bloeit op aan allen kant, hanen galmen hun morgengroet uit en in 't welig weiland slaat een koe aan 't loeien, dat het wijd-galmt door 't dal.
,,'t Landschap duikt op uit den nevel. Op de heuvelhelling voor ons liggen de huisjes, schuin naar 't schijnt, tegen den hellenden bodem geslagen. Links van de stad de donkere dichtheid der boomen van Engels tuin met daarneven de korenmolen. Op den achtergrond een blinkenden plas de z.g. „Ottershagen" in het Dinkelland. Wie over een kijker beschikt kan de vogels uit dezen plas zien opvliegen en neerstrijken.
„De horizon omsluit dit heele landschap in een donker-blauwen cirkel. Over de stad pieken hoog op torens en schoorsteenen van de fabrieksstad Nordhorn, wat links daarvan de toren en de molens van de buurtschap Lattrop. Rechts van Ootmarsum een pracht landschap van korenvelden, waterplassen, heidevelden, afgewisseld door donkere boomgroepen en kleiner houtgewas. Daarboven uit, het torentje van Rossum en de massale toren van Denekamp. Geheel rechts naar het Zuiden de welige korenvelden van Groot-Angelo,. waar het graan golft als een zee.
„In de verte de heuvelrug van Oldenzaal en de Lutte "



OLDENZAAL.
Oldenzaal is een industrie-plaats, die zich niet in die mate heeft ontwikkeld als Enschedé en Hengelo. Het is een oude plaats, die reeds in de tiende eeuw bestond, in 1492 door brand vernield en daarna geheel in steen herbouwd werd. Het was voorheen een sterke stad met driedubbele muren en grachten, die echter in den Spaanschen tijd viermaal is ingenomen. Na de laatste verovering zijn de vestingwerken geslecht. Het voornaamste gebouw is de schoone St. Plechelmuskerk. Van de eerste steenen kerk van 954 is nog een gedeelte zichtbaar aan de Noordzijde van den toren. Schip en kruisarmen zijn in 1043 gebouwd, de zuidelijke zijbeuk in 1481, het gothische koor in 1525. Aan het ruime Marktplein staat het stadhuis. Niet ver vandaar, in een zijstraat, een bezienswaardige oudheidkamer, eerst in een gemeente-lokaal, sinds Mei 1916 in een goed bewaard ouderwetsch groot huis, met trapgevel, gevestigd.
Vlak daarbij de groote industriestad Enschede; de sterke, levendige werkstad: het middelpunt van Neerlands textielbedrijf.
Zoo komen wij dan in Almelo, een belangrijke industrie-plaats, op textielgebied de grootste na Enschedé. Aan de Oostzijde der stad ligt in een mooi park, het aanzienlijke, in 1664 gebouwde, kasteel. Tegenover dit kasteel de prachtige Gravenallee.
En van daar komen wij in het Reggegebied. Daar is Hellendoorn, aan den voet van den mooien heuvel, die heel voornaam Hellendoornsche Berg wordt genoemd. Met Nijverdal in de onmiddellijke omgeving.
Via den Lemelerberg — wij kunnen hierbij ons het beste houden aan de driehoekjes van den wandelweg — bereiken wij dan Ommen (blz. 172). Hier, eenige kilometers westelijk, komt de Regge in de Overijselsche Vecht.
Aan den weg naar Almelo, ligt het fraaie kasteel Eerde (bladz. 172), te midden van prachtige bosschen. Bij het begin van dit landgoed, ca. een K.M. voorbij de splitsing der wegen naar Hellendoorn en Almelo, heeft men even rechts van den grintweg een prachtig uitzicht van den „Hoogen Oever", oyer het dal van de Regge.
OMMEN.
Ommen werd in 1248 tot stad verheven, van wallen voorzien en mocht zich in de gunst der Bisschoppen van Utrecht verheugen; op een kaart van ons land van 1628 staat Ommen nog als stad vermeld, echter niet
meer als vesting. Het gevolg van de gunst van den Bisschop was, dat diens vijanden, de Heeren van Rechteren en Voorst, ook Ommen den oorlog aandeden en het stadje in 1330 in brand staken; Bisschop Floris van Wevelikhoven herbouwde en versterkte het opnieuw. In het begin der 17e eeuw waren deze vestingwerken reeds geslecht, in elk geval schijnen zij na den brand, die in 1624 Ommen teisterde, niet te zijn herbouwd.
De ten noorden van Ommen gelegen Ommerschans heeft oorspronkelijk gediend om de strooptochten der Spanjaarden tegen te gaan. In 1824 werden de gebouwen ingericht voor het verplegen van ouden en veriatenen, en behielden deze bestemming, totdat in 1859 de inrichting door het Rijk werd overgenomen en bestemd tot opname van bedelaars en landloopers; tot 1891 bleef de schans als zoodanig in gebruik. Een deel der terreinen is toen verkocht, maar toch heeft de vestiging haar sporen nagelaten door de ontgonnen terreinen, die er nu gevonden worden; thans is hier een tuchtschool gevestigd.
HOOGEVEEN.
Via Dedemsvaart en Avereest bereiken wij dan Hoogeveen. Een bloeiende plaats, na het midden der 17e eeuw ontstaan door den aanleg van de Hoogeveensche vaart. Een boschrijke omgeving en mooie rozenkweekerijen verhoogen de aantrekkelijkheid.
Het Hollandsche Veld, Pesserdijk en Het Noord (bladz. 173) zijn er wel de meest schilderachtige stukjes natuur in de omgeving.
Van Hoogeveen langs de vaart door het weinig schilderachtige, maar daarom niet minder interessante veengebied van Nieuw-Amsterdam, Erica — wij laten Coevorden rechts liggen — naar Emmen. Hier zijn we alweer midden in de hei, op de uitloopers van den Hondsrug. Kale wijde vlakten, onafzienbaar, met hier en daar een plaggenhut of andere krotwoning. Daar weiden de schapen, die wij in deze provincie bij duizenden aantreffen (blz. 174).
Het schilderachtige dorp Valthe ligt ruim een K.M. ten westen van het Station. Honderd jaar geleden zijn hier in het veen overblijfselen gevonden van de z. g. Valtherbrug, een weg van boomstammen, waarvan reeds door Romeinsche schrijvers gewag gemaakt werd en die dwars dooide toen vrijwel ontoegankelijke moerassen voerde naar het op 16 K.M. afstands gelegen gehucht Ter Haar ten Noorden van Ter Apel. Het museum



te Assen bevat een stuk van die brug, en in de nabijheid daarvan gevonden menschelijke overblijfselen.
Vele Drentsche dorpen, zooals Weerdinge en Valthe, met hun onregelmatigen bouw en mooi geboomte, zijn in hooge mate schilderachtig. De meeste hebben een grooten met boomen beplanten brink, zooals men ook te Laren in het Gooi vindt. Om de dorpen heen ziet men veel bouwland, verder meest uitgestrekte heidevelden.
Hunnebedden.
Wat verder Borger, Drouwen, Gasselte, Gieten, allemaal van die typische Drentsche plaatsjes op den Hondsrug.
Drente is het land der hunnebedden. In het geheel vindt men er in deze provincie 54, waaronder drie grafkelders. Daarvan behooren er 32, waaronder twee grafkelders, aan het Rijk. Het grootste aantal van deze hunnen-grafplaatsen vindt men in den omtrek van Borger (11), Emmen (9 en twee grafkelders), Odoorn (8), Anloo (7 en één grafkelder), Rolde (3) en Sleen (3). Ook te Havelte, Norg, Roden, Diever, Assen en VriesZuidlaren zijn deze monumenten uit de grijze oudheid vertegenwoordigd. Het best geconserveerde hunnebed van Drente is wel de steenstapel, dien men op reis naar Groningen met den trein vlak bij het station Vries passeert.
Hoor, hoe Henri Meyer er over schrijft:
„Wie voor een hunnebed staat, staat voor een raadsel.
„Wat deze enorme steenklompen hebben beleefd, voordat ze door het gletscher-ijs uit de Noorsche bergen werden meegesleurd, weet geen sterveling. O, als deze oude rotsblokken spreken konden! Als ze ons eens konden verhalen hoeveel eeuwen ze hebben gedaan over den schuifelenden tocht van den Skandinavischen bergtop tot in het hart van Drente! Of, als ze alleen maar konden zeggen, hoe de ruige barbaren, die ze opstapelden tot een rustplaats voor hun dooden, het in 's hemelsnaam hebben aangelegd, om zonder werktuigen, deze vrachten van twintig tot vijftig duizend kilo te verplaatsen en ze als deksteenen neer te leggen op een kring van steenklompen van niet minder onhandelbaar gewicht!
„Maar de steenen zwijgen en de dooden staan niet op. Slechts de inhoud dezer graven vermocht een zwak licht te verspreiden in het mystieke
duister der voor-historische oudheid. In het museum van Drentsche oudheden te Assen is een kostbare verzameling van primitieve steenen werktuigen, vuursteenen, beitels, messen, hamers, urnen van gebakken leem en andere in hunnebedden en grafkelders gevonden voorwerpen aangelegd, waardoor men een denkbeeld krijgt van het peil van ontwikkeling der menschen, die in de Drentsche wildernis hebben geleefd.
„Hoe ruw, onontwikkeld en barbaarsch deze oude Hunnen ook geweest mogen zijn, wie voor hun Titanische grafmonumenten staat, komt tot het besef, dat eendracht, gemeenschapszin en vereering voor hun groote mannen, onder hun stammen moeten hebben geheerscht, om de uitvoering van een dergelijken reuzen-arbeid mogelijk te maken.
„Waren het reuzen, deze keerlen, dat ze rotsblokken konden verplaatsen, zwaarder soms dan een locomotief?
„Een dergelijke vraag werd al meermalen gedaan.
„Ik vernam haar eens uit den mond van een modern jongmensen, de erkende spiritueele leider van een vroolijk toeristen-gezelschap. De jongeling was boven op den deksteen van een hunnebed geklommen en blikte, terwijl zijn spillebeentjes parmantig bengelden, recht voldaan over zijn kunststuk, door zijn lorgnet naar het gezelschap, dat blijkbaar op een geestige explicatie van deze bezienswaardigheid wachtte.
„Dit beeld van het guitige fatje boven op het imposante graf van een Hun, die misschien een van zijn voorvaderen was geweest, bracht me aan het peinzen. Ik overwoog, of deze jongeling, zooals hij daar zat, zijn hoofd vol dartele geestigheid, talenkennis, wis- en natuurkunde, in het palaeolitische tijdperk ooit aan den kost had kunnen komen. De taxatie van zijn physieke persoonlijkheid bracht mij in twijfel. Hij zou het onder de barbaren, zijn lichamelijke ontwikkeling in oogenschouw genomen, tot den staat der jongelingschap niet hebben gebracht.
„Van kou, honger en narigheid zou hij bezweken zijn, misschien al heel kort na de geboorte 
„Of het reuzen waren, deze Hunnen? Uit de enkele meetbare overoverblijfselen van hun gebeente, die hier en daar tusschn de asch der dooden zijn gevonden, maakt men op, dat hun afmetingen vrijwel gelijk waren aan de onze. Maar uit de veronderstellingen ten opzichte van hun primitieve levenswijs, en hun voortdurenden strijd met de natuur, valt af te leiden, dat dit ras zich slechts staande kon houden door de brute, kerngezonde



kracht, die geboren werd uit de vereeniging van individuen, welke tegen den strijd opgewassen bleken. Hier paste de natuur met ijzeren greep den regel toe, dat het leven de prijs zou zijn voor de algemeene geschiktheid om te leven. Wat niet volmaakt levenskrachtig was, ging ten onder. Kunstmiddelen, om zwakkelingen half opgelapt op de been te houden, bestonden niet. Erfelijke kwalen hadden geen gelegenheid zich te vermenigvuldigen. De natuur oefende een strenge selectie uit en liet geen zwakkelingen in de kampementen dezer oer-menschen toe. Het leven was er een zware wedstrijd, waarbij alleen de physiek sterken het doel bereikten, terwijl de zwakkeren onderweg bezweken.
„Examens bestonden er echter in dien tijd niet, drukkende levenszorgen, dure en dwaze opschik, belastingen, zenuwpatiënten en krankzinnigen waren voor latere tijden van hoogere beschaving weggelegd. Wat moeten deze menschen dan per slot van rekening veel gemakkelijker hebben geleefd! Hoe weinig „kunst" vereischte het leven van dien tijd! Moed, lichaamskracht en uithoudingsvermogen waren ras-eigenschappen. Het eenige vernuft, om te kunnen leven, bestond in het juiste gebruik van hetgeen de natuur opleverde. Het opsporen en bemachtigen van wild, de vervaardiging van jachtwapenen en weermiddelen uit ruwe steenen. Geen hersen-overlading, geen boekengewurm, geen snel-onderricht in vier talen, stenographie en kantoor-werkzaamheden, geen wiskunde, cosmographie, mechanica en scheikunde, kwelden de hersens dezer menschen. Wat zij aan wetenschap bezaten, was precies zooveel, als ze voor hun geluk noodig hadden.
„Achteraf beschouwd, moeten dit dus practische menschen zijn geweest!
„En op dien grond alleen houden we er de strikt persoonlijke meening op na, dat de oer-bewoners van Drente wel niet zoo dwaas geweest zullen zijn, om zelf met die zware steenmassa's te sjouwen. Ze zullen er wel hun ossen voorgespannen hebben, om ze, langs een kunstmatig opgeworpen helling over rollende boomstammen bovenop den met grond aangevulden kring van draagsteenen te brengen. En wie weet of niet hier en daar in Drente een mammoeth-skelet in den grond verborgen is, dat op den dag van zijn ontdekking al voedsel geeft aan de hypothese, dat de voorwereldlijke olifant, bij den bouw der hunnebedden als trekdier kan hebben gefungeerd."
In een belangrijk essay — voorkomende in de „Nieuwe Drentsche Volksalmanak" van 1914 — schrijft prof. dr. J. H. Holwerda uit Leiden na het onderzoek van het hunnebed bij Drouwen o.a:
„Men kent den eigenaardigen hunnebeddenvorm: Een groot aantal draagsteenen in een zeer langgerekt vierkant geplaatst, dragen de kolossale deksteenen, welke over de geheele breedte van het vierkant van steen tot steen gelegd zijn.
„Nu bleek het in eenige greppels, dwars door het hunnebed gegraven, dat die draagsteenen slechts even in den vasten bodem stonden, dat er echter aan den buitenkant tot op vrij groote hoogte zand tegen opgeworpen was, doch dat de ruimte binnen de steenen met cultuurgrond, gemengd met kleinere keien, was aangevuld. Onder dien kultuurgrond lag een aaneengesloten plaveisel van steenen en toen dit door het uitdiepen van den ingestorten grond geheel was blootgelegd, vertoonde zich de prachtige diepe kelder met steenen wanden, steenen dek- en keienvloer.
„Het was duidelijk dat de kleinere keien, die we in den kelder vonden, eenmaal de tusschenruimlen tusschen de deksteenen hadden gevuld en dat een mantel van zand, waarvan we het benedengedeelte nog in den opgeworpen grond buiten de steenen weervonden, het geheel had bedekt, om bij het invallen van den grafkelder voor een gedeelte in de kelderruimte te storten. Zoo was dus het hunnebed in werkelijkheid eenmaal een kolossale kelder geweest van ongeveer 1.50 M. hoogte, waarin een mensch gebukt zich bewegen kon. Bijzonder merkwaardig was ook de steenen ingang, die van buiten af tot den kelder toegang gaf tusschen eenige opstaande steenen door en eveneens met een kleineren deksteen gedekt. Aan het einde van dezen gang vóór den kelder lagen eenige zeer groote platte steenen als drempel; de afscheiding tusschen kelder en gang werd door eenige op hun kant staande steenen gevormd. Overal was dus steen rondom, de geheele kelder met ingang was als een in een rots uitgehouwen spelonk. Die indruk van een in de rots uitgehouwen grafkamer wordt nog sterk vergroot, als we ons denken hoe de heuvel gevormd was, die eenmaal als een zandmantel over de steenen opgeworpen was en waarin de gang naar binnen leidde. Immers die heuvel doet ons tevens een verklaring vinden voor een welbekend verschijnsel bij onze hunnehedden, den steenkrans. Denkt men zich zulk een heuvel van zand, opgeworpen over het steenen gebouw, dan



Assen.
begrijpt men, hoe deze als het ware een buitenwand behoeft, om het losse zand bijeen te houden. Zoo had dus de heuvel een buitenwand van steen, die voor het oog als het ware den rotswand vormde, waarbinnen de grafkamer lag. In het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden is de reconstructie te zien, die we naar aanleiding van deze gegevens onzer opgraving hebben doen vervaardigen en niets bewijst duidelijker, dat we werkelijk het recht hebben onze hunnebedden kunstmatige rotsgraven te noemen. Zulke rotsgraven, gelijk ze door dezen vorm van hunnebedden worden geïmiteerd, zijn een zeer bekend type van grafspelonken in het Zuiden van Europa. Vooral in Sicilië is zulk een „ganggraf" in de rotsen een welbekend verschijnsel uit praehistorischen tijd: door een gang in den verticalen rotswand uitgehouwen en van buiten toegankelijk, bereikte men het in den steen uitgehakte rotsvertrek. Het lijdt voor ons geen twijfel of hierin hebben wij een verklaring voor dezen hunnebeddenvorm."
ASSEN.
Assen (bladz. 177), dat eerst sedert het jaar 1807 een zelfstandige gemeente vormt, is een vriendelijk stadje. Aan den met mooie boomen prijkenden Brink ziet men het Stadhuis, oorspronkelijk de kapel van de Lieve Vrouwen Abdij, het Gouvernementshuis en het Archief gebouw, waarvan de oude kruisgang der Abdij deel uitmaakt. Deze geeft toegang tot het Museum van Oudheden, hetwelk in de eerste plaats een belangrijke verzameling bevat van voorwerpen van Germaanschen, Romeinschen of lateren oorsprong, gevonden in of betrekking hebbend op Drenthe.
Onder de oudheden noemen wij een uitgebreide verzameling urnen, steenen en bronzen werktuigen, waaronder een zeer fraai gebedenboek uit de 14e of 15e eeuw, oude kleederdrachten, meubelen en huisraad.
Een stuk van de vermaarde Valtherbrug is helaas niet goed bewaard gebleven, doch het museum bezit als groote zeldzaamheid eenige „veenlijken", door het veenwater gelooide menschelijke overblijfselen, gedeeltelijk in de nabijheid van die „brug" gevonden.
Ten oosten van den Hondsrug tot aan de Duitsche grens strekt zich het veengebied uit van Groningen. Waar in korten tijd heele rijen dorpen en kleine stadjes hun ontstaan dankten aan het graven van veen, zoodat dit laatste woord in heel wat van die plaatsnamen terug te vinden is.
Wildervank, Veendam en Stadskanaal zijn de voornaamste plaatsen in dit gebied; stedekens, die niet kunnen bogen op eeuwen-oude geschiedenis, maar die er daarom toch niet minder om zijn.
Wat meer nog naar de Duitsche grens het land van de echt-Groningsche boerderijen: Blijham en Bellingwolde en Finsterwolde. Van dit gebied is Winschoten het middelpunt.
WESTERWOLDE.
Westerwolde is schoon. Een aantrekkelijke, schilderachtige landstreek, waarvan pas in de laatste jaren het schoone naar buiten bekend geworden is. Het was een eenzame, haast niet bezochte streek, voordat de verveners hun werk begonnen. Maar met de stichting der veenkoloniën kwam ook de verlossing uit de eenzelvigheid van deze zoo weinig gekende streek.
Vlagtwedde (bladz. 179 en 181) ligt in de buurt van Boertange, vroeger een sterke vesting, gelegen op een zandrug, die de eenige verbinding vormde dwars door al die moerassen henen.
Ter Apel is de meest bekende plaats in het landschap Westerwolde. Dit dorp ligt midden in de bosschen. Vlak er bij is nog een oud kasteel, waarvan nog de zuidelijke vleugel met kerk en gedeelte van de vroegere kruisgang staat. Verder de oostelijke vleugel, die thans tot pastorie dient met de daarbij behoorende kruisgang, zoomede een gedeelte van den noordelijken vleugel met fraai bewerkten erker uit de 15e eeuw. In de kerk een gothisch oxaal, een steenen Levitengestoelte uit het begin der 15e eeuw en gesneden koorbanken.
Wedde is ook al zoo'n mooi boschdorp. Ten zuiden er van ligt Weddenburcht (bladz. 189), een slot, deels afkomstig uit de 13e en 14e eeuw.
Een heel merkwaardige provincie, dat Groningen. Merkwaardig in de eerste plaats al om den bouw der boerenwoningen, die meer aan villa's dan aan boerenhofsteden doen denken. Zoo treft men er heele dorpen aan. Hetgeen wel getuigt van den welstand van het volk in dit deel van ons vaderland.
Boerenhofsteden als zijn afgebeeld op bladz. 179 zijn heusch geen uitzondering in dat welvarende land, doch regel.
Begrijpelijkerwijze is het meeste land in dat deel van Groningen laag en vlak, maar er komen toch ook nog genoeg stukken mooi oud bosch in voor, zoodat men er genoeglijk wandelen kan.



GRONINGEN.
Groningen, hoofdplaats en centrum der provincie, is de derde handelsstad en tevens een der grootste en schoonste steden van ons land. De koren- en weekmarkten — eiken Dinsdag en Vrijdag — zijn zeer belangrijk.
De stad is regelmatig en ruim gebouwd. In het centrum liggen de Groote Markt en de daarmede in verbinding staande Vischmarkt, op welke pleinen de voornaamste straten uitkomen.
Vier der hoofdstraten zijn genoemd naar even zoovele oude geslachten: de Ebbinge, de Gelkinge-, de Haddinge- en de Folkingestraat.
De fraaie singels aan de Zuid- en Westzijde, het groote plantsoen aan de Noordzijde en het interessante Sterrebosch, dragen veel bij tot verhooging van de schoonheid der stad.
De geschiedenis van Groningen is te uitgebreid om in haar geheel te behandelen. We meenen te kunnen volstaan met het vermelden van enkele jaartallen: In de 11de eeuw wordt Groningen reeds genoemd. Later komt de stad onder heerschappij van de Bisschoppen van Utrecht. In 1282 werd ze onder de Hansesteden opgenomen. In 1594 door den Stadhouder Prins Maurits van Oranje veroverd. In 1672 — van 14 Juli tot 28 Augustus door Bernard van Galen, bisschop van Munster, in verbond met den keurvorst van Keulen, tevergeefs belegerd, dank zij de koene verdediging onder aanvoering van Rabenhaupt. Nog steeds gedenkt men op den 28en Augustus het ontzet.
Op de Groote Markt staat het stadhuis, dat in 1810 voltooid werd. (bladz. 182). Daarachter de Goudwaag, een fraai gebouw, dat een paar honderd jaar ouder is. De Martinikerk met den beroemden toren, die uit de vijftiende eeuw dagteekent.
Het Universiteitsgebouw staat er op een stil pleintje in de binnenstad (verbouwd na den brand in 1906). Het museum van oudheden bevat veel moderne schilderijen en kunstvoorwerpen. Het is een particuliere, door Rijk, Provincie en Gemeente gesubsidieerde stichting, die door krachtige financieele hulp meermalen uitgebreid en door tal van legaten verrijkt is. Vele voorwerpen zijn afkomstig uit de in 1848 begonnen verzameling van opgegraven voorwerpen, destijds in het Academiegebouw bewaard, uit het voormalig Provinciaal Kabinet van Oudheden en uit de verzameling van de Gemeente Groningen.
Van Groningen uit naar 't zuiden zijn zeer veel interessante en mooie wandelingen en uitstapjes te maken, naar Zuidlaren en naar Paterswolde.
Zuidlaren is een gezocht punt voor uitstapjes, zoowel voor Groningen als voor Assen. Dichtbij den fraaien Brink van dit dorp ligt het schoone landgoed „Laarwoud", dat voor eenige jaren door de Gemeente is aangekocht.
Rechtsaf komt men bij het station Vries-Zuidlaren. Even ten zuiden hiervan vindt men een goed bewaard hunnebed. Over den spoorweg gaat het verder op Tinaarloo en Vries aan. Hier rechtsaf en na 5 K.M. weer linksaf door een boschrijke streek naar Eelde. Nog eenmaal rechtsaf en we komen in Paterswolde.
Paterswolde met zijn boschrijke omgeving wordt zeer veel van Groningen uit bezocht. Het Paterswolder-meer biedt een uitstekende gelegenheid voor roeien en zeilen. Aan den weg naar Haren staat het nieuwe Clubhuis, wyaar men een prachtig uitzicht over het meer heeft met de stad Groningen in het verschiet.
Ten Z. van het groote spoorweg-rangeer-emplacement aan het eind van een prachtigen breeden zandweg, den zoogen. „Hoog-Heereweg", komen wij in een gebied van heide- en zandheuvels, rijk begroeid met wild opgeschoten denne- en struikgewas. Dit zijn de „Appelbergen" (bladz. 184) bij de halte de Punt aan de spoorlijn naar Assen.
FRIESLAND.
Wij verlaten Groningen aan de Westzijde. Langs Peize en Roden. Voorbij de rijkswerkinrichtingen van Veenhuizen, meer noordelijk Midwolde en Grijpskerk en Buitenpost en komen langs het Bergumermeer en Bergum (bladz. 186) in het hart van Friesland. Daar liggen, schilderachtig bijeen de dorpen Oudkerk, Oenkerk, Giekerk (bladz. 186). Dit zijn de zoogenaamde Trijnwouden. Volgens het verhaal zou een rijke vrouw aldaar, „Trijn" geheeten, zeven kinderen en ook zeven boerderijen hebben gehad. Bij haar dood kreeg ieder der kinderen een boerderij. De oudste stichtte Oudkerk, zijn broeder Oene Oenkerk, de roodharige spruit Roodkerk, Gieke Giekerk, Rijpke Rijperkerk, Tiete Tietjerk en Wijnse Wijns, welke dorpen te zamen, naar de moeder, Trijn Walden, werden geheeten. In werkelijkheid schijnt Trijn Walden een naamsverbastering te zijn van Trijewalden (Drie-Walden).
En dan Veenwouden, met den Veenwoudsterwal, een rustiek grachtje met



verrassend schilderachtige gezichten. Daar in Veenwouden heeft men „De Schierstins", de eenige overgebleven stins in Friesland. Oudtijds was het een zoogenaamde Uithof van de vermaarde abdij Klaarkamp, gelegen ten noorden van Rinsumageest, waarmede het door de Schiersloot was verbonden. De stins, Skierstins of Schiramonickahus geheeten (naar de grijze kleeding van de monniken), werd toen bewoond door een hofmeester en eenige kloosterlingen, die hier toezicht hielden op de veenderijen. De oude vierkante toren bestaat uit z.g. gegoten muren, d.w.z. elke muur bestaat uit twee afzonderlijk staande muren van groote gebakken steenen (oude Friezen, met een tusschenruimte, welke gevuld is met een mengsel van kalk en puin). De ouderdom wordt op ruim 500 jaar geschat. Het bijgebouw dateert van veel later tijd. De toren heeft een crypt met schietgaten. Die crypt diende gewoonlijk tot het houden van godsdienstoefeningen en in tijden van oorlog tot verdedigingsplaats. Er boven bevond zich de paterskamer, aldus genoemd naar de paters, die bij bezoek hier hun intrek namen. Een wenteltrap voerde naar de fraterskamer, het verblijf der kloosterlingen. Op zolder waren de slaapplaatsen. Toen de crypt voor het houden van godsdienstoefeningen te klein werd, is naast den toren een kerk gebouwd. Later is deze vervangen door een State, welke op de oude fundamenten werd opgetrokken. — Van het inwendige gebouw is alleen de crypt nog bezienswaardig. Er bevindt zich hier een steenen doodkist, opgegraven uit het kerkhof van Oudega. Eenige jaren geleden dreigde het gebouw onder de handen van den slooper te vallen. Het Bestuur van de Poptastichting heeft het toen aangekocht en geheel laten restaureeren. Het bijgebouw dient thans tot hidppostkantoor.
Onder de linden door heeft men een fraai gezicht over de groote vlakte, met den kerktoren van Rinsumageest ver in het verschiet.
Friesland is rijk aan statige huizingen, Staten genaamd. Tot de bekendste behooren Vijverburg te Rijperkerk, Stania State te Oenkerk en Dekama State te Jelsum (bladz. 187).
Stania-State, oorspronkelijk gesticht door een lid van dit sedert lang uitgestorven geslacht, verkeerde in het midden der 18e eeuw in een vervallen staat, maar werd toen opnieuw opgebomvd door den heer Hans Hendrik van Haersma, Grietman van Oostdongeradeel, en met zulke schoone tuinen en plantage voorzien, dat men het in dien tijd voor de fraaiste buitenplaats
Friesland.
in de geheele grieternij hield. Soortgelijken lof kan men er ook nu nog van verkondigen. Stania-State was het zomerverblijf van wijlen den heer Mr. W. J. van Weideren baron Rengers; thans behoort het aan de Maatschappij Stania. Een bezoek aan het park met zijn prachtige waterpartijen en het bosch (een der weinige in 't Noorden van Friesland) is ten zeerste aan te bevelen. Tegenover Stania State lag vroeger Eisinga-State, achtereenvolgens bewoond door verscheidene leden van dit oud-adellijk geslacht.
LEEUWARDEN.
Leeuwarden, de hoofdstad van Friesland, is in de 15e eeuw ontstaan uit drie dorpen: Oldehove, Nijehove en Hoek en verkreeg toen een omwalling. Het lag oorspronkelijk aan de Middelzee, een zeearm, die zich van de Wadden bij Het Bildt langs Leeuwarden en Sneek tot voorbij Bolsward uitstrekte. Leeuwarden was dus destijds zeestad en de Wirdummerdijk, thans de voornaamste winkelstraat der stad, was een zeedijk. Toen door aanslibbing aan de Westzijde nieuwe gronden ontstonden, heeft de stad zich in de 16e eeuw naar die zijde en ook naar het zuiden en het oosten uitgebreid. In de tweede helft der 19e eeuw volgde uitbreiding naar het noorden, het zuiden en het oosten.
Leeuwarden, hoofdplaats der provincie Friesland, is minder dan Groningen, het middelpunt van het gewest. Het is ook veel minder druk; daarentegen is het karakter der oude stad meer bewaard gebleven.
Bij het station ligt links de groote uitmuntend ingerichte veemarkt, een der belangrijkste van Nederland. In de geheele stad ziet men op een marktdag een menigte schepen uit de omliggende plaatsen.
Men gaat rechts en daarna links over de brug — links de beurs en rechts een monument voor den Frieschen schrijver Waling Dijkstra, door Pier Pander —, vervolgens rechtuit langs den Wirdummerdijk, aan welks einde men links, op het Waagplein, de Waag, in 1598 voltooid, ziet. Westwaarts langs de Nieuwe stad en dan door het plantsoen rechts naar de Oldehove, den in 1529 begonnen, onvoltooiden toren der St. Vituskerk. De kerk is in het laatst der 16e eeuw afgebroken.
Te Marsum, een uurtje loopen van Leeuwarden aan den weg naar Franeker, vinden we Heringa-State (bladz. 190) een nog niet zoo lang geleden geheel gerestaureerd kasteel uit de zestiende eeuw. Dit kasteel ook wel Popta-slot genoemd — naar dr. Popta, die er in 1713 een gasthuis



stichtte — heeft een bijzonder fraaie voorpoort; terwijl ook de zijgevel en de binnenbetimmering de aandacht waard zijn.
Van de groote zaal geven wij op bladz. 191 een afbeelding.
HARLINGEN.
Harlingen (bladz. 192) aan de Friesche kust heeft een goede bootverbinding met Terschelling.
Het is de voornaamste havenstad van Friesland met vrij drukke scheepvaart op Engeland. Sedert 1877 is veel gedaan tot verbetering van de havenwerken, waarbij echter veel moeilijkheden door aanslibbing enz. ondervonden zijn. In de laatste jaren zijn echter weer belangrijke werken uitgevoerd. De hoofden steken ver in zee uit; vooral van de Zuiderpier heeft men een zeer mooi uitzicht, zoowel op de stad als op zee.
Op den zeedijk aan het begin van de Zuiderpier staat „de Steenen Man", een eigenaardig gedenkteeken voor Casper de Robles, die na den noodlottigen Allerheiligen-vloed van 1570 den aanleg van zware zeedijken sterk bevorderd heeft. Aan de Noorderhaven staat het 18e eeuwsche stadhuis, terwijl men in de Voorstraat nog eenige bezienswaardige gevels vindt.
De Waddeneilanden.
Dr. Jac. P. Thijsse schreef eens over de Noordzee-eilanden o.a.: Deze eilanden blijven eeuwig jong en frisch. Er is altijd iets nieuws te vinden. Nieuwe stranden, nieuwe valleien verschaffen voeding en woonplaats aan ontelbare planten en dieren van allerlei soort, zoodat we hier een levensdrukte, levenslust, levensvreugde vinden als nergens elders in ons land en als op weinig andere plaatsen ter wereld. Deze overvloed vindt zijn climax in de vogelwereld en sinds lange jaren zijn dan ook de namen Texel, Terschelling, Rottum, onafscheidelijk verbonden aan de voorstelling van vogelleven zonder wederga.
Toch waren, en zeer terecht, de eilanden nog eerder beroemd om hun plantenwereld, toen, nu zestig jaar geleden, Holkema's Flora der Noordzeeeilanden de Nederlanders bekend maakte met de groote bloemenweelde van de duinvalleien en van de heideachtige moerassen, die zich op de grootere eilanden langs den binnenduinvoet hadden gevormd en waarvan de Mient op Texel wel het schoonste was. Helaas 'moet ik hier in den verleden tijd spreken, want deze Mient is sedert dien tijd beboscht. De dennewouden
van Texel beginnen nu al een zeker aanzien te krijgen en zijn al zelfs bewandelbaar. Maar wij zullen het altijd betreuren, dat men met deze bebossching is begonnen in een tijd, toen men nog maar weinig dacht aan het behoud van oorspronkelijk natuurschoon. Wel had Van Eeden reeds het woord natuurmonumenten bedacht en de wenschelijkheid van hun behoud uitgesproken, maar zijn stem vond geen weerklank en de deskundige landontginners van die dagen greppelden en draineerden er lustig op los, recht afgaand op hun doel: bosch en wei en akker. Dat was de Heidemaatschappij in haar jeugdig enthousiasme. Zoo is het dan toen kunnen gebeuren, dat het allermerkwaardigste en allermooiste duinlandschap, waar Nederland op kon bogen, het brongebied aan den voet van de Fonteinsnol op Texel spoorloos is moeten verdwijnen. Tegenwoordig gaat dat anders. Het Staatsboschbeheer wil natuurlijk ook bosschen en akkers en weiden scheppen en ons uitgestrekt Staatsdomein zooveel mogelijk productief maken. Doch wij kunnen bij brood alleen niet leven, er moet ook vreugde zijn en schoonheid. Daarom worden thans uitgestrekte gebieden buiten de ontginning gehouden. Al de duinen van de Noordzee-eilanden, uitgezonderd die van Schiermonnikoog, zijn Staatsdomein. Het zijn dus in den letterlijken zin des woords onze duinen, waarvan wij het beheer hebben opgedragen aan de regeering. Het is ons tegenwoordig lang niet onverschillig, hoe onze vertrouwensmannen in Den Haag zich van die opdracht kwijten. Vroeger verpachtten zij eenvoudig die duinen perceelsgewijze voor schapen-, weien hooiland en toen zijn ze met de natuurschennis begonnen door het graven van de Moksloot. Later kwam het Fonteinsnol-drama en thans zijn we gelukkig zoover, dat het grootste deel van de duinen en stranden van Texel, Vlieland en Terschelling zijn verklaard tot natuurmonumenten. Het komt er nu maar op aan, om die zoo zuiver mogelijk te behandelen.
Het meerendeel van deze natuurmonumenten zijn jonge duinvalleien met duinmeertjes, bloemrijke moerassen en rijk begroeide hellingen.
De Geul op Texel is het jongst en dan ook buitengewoon frisch en mooi. Van kaal blinkend zand tot dicht bloemcntapijt zijn hier allerlei plantenformaties te vinden en vooral is deze Geul belangrijk, doordat het Zonneroosje, dat vroeger als groote zeldzaamheid alleen op Terschelling heette voor te komen, hier in grooten overvloed groeit, het eene jaar natuurlijk wat meer dan het andere.
Beroemder dan de Geul is de Muy bij het dorpje Koog op Texel. Hier



liggen thans drie meertjes evenwijdig aan elkaar, in verschillende stadiën van ontwikkeling en daarachter ligt weer een ruime, rijk begroeide vallei, die echter grootendeels buiten het natuurmonument valt. Over de plantenen dierenwereld van deze Muyen zullen we mettertijd eens een mooi groot geïllustreerd boek doen uitgeven door onze vertrouwensmannen in Den Haag, als een amende honorable van „Landbouw" aan „Behoud van Natuurschoon". Nu deze Muyen natuurmonumenten zijn, is het natuurlijk gewenscht, dat we ze zoo spoedig mogelijk beschrijven. Van het vroege voorjaar tot laat in den herfst is het hier één bloemenweelde. Het begint met bescheiden crucifeertjes en rietgrassen en gaat dan in den zomer over tot pracht van velerlei orchideeën, wintergroen, Parnassia en Gentianen, die het wel uithouden tot in November.
Terschelling heeft drie natuurmonumenten: West, Midden en Oost. Ook hier zijn in 't begin van den ontginningstijd eenige misgrepen begaan, maar er is toch niets van belang onherstelbaar verloren.
De Noordwesthoek van Terschelling zal wel altijd klassiek blijven voor de studie van duinvorming en duinflora, van allerjongst stuifduintje tot uiteengereten oud duin, van de snelle opkomst van een weergaloos rijke flora in de jonge valleien en van de verrassende bestendigheid van den climaxvorm: opkomst en bloei en nog lang geen ondergang.
Midden-Terschelling geeft ons het mooiste voorbeeld te zien van de zeer uitgestrekte duinvlakten, die vooral op dit eiland zeer typisch zijn ontwikkeld.
Oost-Terschelling is weer een rijk bloemenland en het grenst aan de beroemde Grie, de strandweide met de blauwe zeedistels. Evenwel heb ik nergens ter wereld de blauwe zeedistel zoo mooi en rijk zien groeien als op Ameland, vooral langs den zanddijk, die het eigenlijke eiland verbindt met het wondermooie Oerd.
Het landschap van de Noordzee-eilanden, de bloemen en dan nog de vogels. Van de vogels, daar weet. tegenwoordig menigeen van mee te praten, vooral van de nesten met eieren. Daar wordt al zelfs een relletje van gemaakt en met eenig hoofdschudden zien we in het voorjaar op Texel de karavanen van eierenkijkers en eierenkijksters onder deskundig geleide. Deze vorm van belangstelling wordt wel eens noodlottig voor de vogels zelf en
als je dan wel eens een dame ontmoet, die met innig welbehagen vertelt van de prachtige wielewaa 1-eieren, die ze in den polder Waalenburg in het gras heeft zien liggen, dan vraag je je af, of zoo'n offer wel geduld mag worden. Doch laat ons hopen, dat enkelen uit de kudde toch tot werkelijk besef van natuurschoon geraken.
In de zomervacantie zijn er weinig nesten en eieren meer te vinden. Alleen op het ongenaakbaar Griend voltooien de Groote Sterns hun laatste broedsels. Dat neemt niet weg, dat in Juli en Augustus het vogelleven op de eilanden toch nog zeer belangrijk is en zich op menige plaats op grootsche wijze openbaart. De Waddenzee is de verblijfplaats van duizenden strandvogels, die niet tot broeden komen en nu hier den zomer verboemelen. Hierbij komen nu reeds in Juli groote zwermen van trekvogels, jong en oud, de voorloopers van de groote beweging, die in October haar hoogtepunt bereikt. Bij laag wrater zijn al die vogels verspreid over de eindelooze sliben zandbanken, maar als de vloed opkomt, dan wijken zij gaandeweg terug naar de hoogwaterlijn. Telkens vliegen troepjes op, om het wat hooger te zoeken. Die troepjes worden al grooter en grooter en groeien eindelijk aan tot zwermen van duizenden en nog eens duizenden vogels, die al naar hun vederkleed in wisselend kleurenspel langs den hemel strijken.
In Augustus komt hierbij nog een verschijnsel van groote liefelijkheid. Dan zijn de zangvogels op den trek, de bewoners van het Oostzeegebied zoeken de Noordzee en den Atlantischen Oceaan op. Dan kan het op Rottum, op het Oerd, aan Grie en Dellewal, op de slikken achter den Eendrachtspolder opeens wemelen van tapuiten en tjiftjafjes, allerlei soort van grasmusschen, roodstaartjes, roodborstjes, nachtegalen, al de teere zangertjes van bosschen en tuinen, die nu hier langs de wijde zee op reis zijn naar hun winterkwartieren. Zoo geeft een zomerverblijf op de Noordzee-eilanden verschijnselen uit het vogelleven te aanschouwen, die op zijn minst even belangrijk zijn als de hofmakerij en het broeden in den voorzomer. Zeer zeker is er niets indrukwekkenders te aanschouwen dan de rondedans der duizenden trekvogels met het wentelend licht van den vuurtoren, den Brandaris van Terschelling. Reeds in Augustus kan dat treffend zijn, in October is het dikwijls onbegrijpelijk.
O, die heerlijke Noordzee-eilanden. Zij zijn een ontspanningsterrein, dat niet onder doet voor het Zwitsersch hooggebergte, even grootsch in hun geheel, in hun ontwikkeling, even fijn in de bijzonderheden van hun



planten- en dierenwereld. Mogen wij geraken tot steeds beter begrip van hun onovertreffelijke schoonheid, opdat wij die naar behooren weten te eerbiedigen.
Teruggaande naar den vasten wal bereiken wij eerst BOLSWARD.
Deze plaats was door haar ligging aan de Middelzee tot in het begin der 15e eeuw een zeeplaats en lid van het Hansa-verbond. Thans is ze het middelpunt van een zeer vruchtbare streek, waar de veeteelt tot hoogen bloei is gekomen.
Het prachtige stadhuis, gebouwd van 1614 tot 1618, is een der fraaiste renaissance-gebouwen in ons land. De Raadszaal is rijk betimmerd in den stijl van het begin der 17e eeuw. Voorts is er nog de 15e eeuwsche Martinikerk met het eigenaardige dak op den toren, dat in Friesland van ouds gebruikelijk was. In het koor prachtige gestoelten uit het laatst der 15e eeuw, in hoofdzaak overeenkomend met die te Breda, doch rijker versierd. In het schip een predikstoel van 1662 met overvloed van houtsnijwerk.
FRANEKER.
Iets noordelijker ligt het oude welbekende Franeker, dat reeds in de 13e eeuw bestond, en dat van 1585 tot 1811 als universiteitsstad beteekenis heeft gehad.
De stationsweg leidt ons naar het oostelijk deel der stad, dan links over de Mauritsbrug, waar een curieuse gevelsteen herinnert aan een ongeval, Johan Maurits „den Braziliaan", overkomen door het instorten van deze brug, naar de Dijk-straat, aan welker einde, op de Breede Plaats, rechts de St. Maartenskerk uit de 15e eeuw staat. Tegen de muren van het koor zijn vele fraaie grafzerken uit de 15e, 16e en 17e eeuw opgesteld. Nu westwaarts naar het Raadhuisplein, met het fraaie stadhuis van 1591 met twee trapgevels, waarboven zich een mooi torentje verheft.
Tegenover het stadhuis aan de Eerste Eysingastraat is het bekende Planetarium, door Eyse Eysinga van 1774 lot 1781 gemaakt, te zien. Oostelijk hiervan is het Korendragershuisje van 1634.
In dit heele deel van Friesland volgen de plaatsen elkander met groote snelheid op. De welvarende streek telt een dichte bevolking.
Jorwerd en Arum, Achlum en Kimswerd, Uitmarsum en Cubaard, waarvan wij op bladz. 196 en 197 prentjes geven.
Dan komen Workum en Hindeloopen.
Workum heeft als voornaamste bezienswaardigheid de 15e eeuwsche kerk, die op eenigen afstand Van den toren staat. In de kerk vindt men o.a. een orgel van 1697, een predikstoel van 1718 en dan merkwaardige lijkbaren uit de 16e en 17e eeuw, die versierd zijn met schilderwerk, dat betrekking heeft op de verschillende gilden, waarvoor de baren bestemd waren. Vlak bij de kerk kunnen we nog het fraaie Waaggebouw uit 1650 bewonderen.
Hindeloopen ligt op een in zee vooruitstekend schiereiland. In de 14e eeuw was het een aanzienlijke koopstad. Het plaatsje is vooral bekend om zijn eigenaardige geschilderde meubelen.
Bezienswaardig is de Hidde-Nijlandstichting, bevattende o.a. meubelen, kleederdrachten en een Hindelooper kamer. Deze laatste vindt men ook in een Friesch museum te Leeuwarden, het Rijksmuseum te Amsterdam en in het Germanische Museum te Neurenberg. De zeer bijzondere oude kleederdracht is in onbruik geraakt.
DE FRIESCHE MEREN.
Het Friesche merengebied is een der grootste attracties van dit land.
De wijde watervlakten, begrensd alle door lage grazige weiden en slechts hier en daar door wat laag-opgaand hout; dat water met de typische molentjes en met zijn kijkjes op vlotte dorpjes, welker baksteenen torentjes het vreemd doen; dat water met daarboven de karakteristieke Hollandsche luchten, dat maakt de grootste aantrekkelijkheid uit van dit waterland bij uitnemendheid.
Het zijn uitgestrekte meren, die Friesland telt. Fluessen en Sneekermeer, Langweerder Wielen en Heegermeer, de Brekken en hoe al die mooie wateren heeten mogen. Ik heb er gezworven bij dag en bij nacht; in kleine bootjes en op tjalken en klippers maar altijd was het mooi.
Aangrijpend schoon, als de „booze" los kwam. Als het woei, stormde. Als de regen kletterde en de wind joeg langs het zwerk. Dan toonden de meren zich in al hun wilde grootschheid. Maar dan waren ze gevaarlijk ook. Onmeedoogend. En daar op die schijnbaar zoo kalme wateren ging in stormweer nog menig schipke ten onder.



Zeilen doen de Friezen haast allen. Je ziet ze Zondags op het Sneekermeer in booten zonder tal. De Houkesloot naar Sneek ligt vol. Maar ook in Grouw, Langweer, Heeg, enz. treft men tal van zeilers aan. En een zeilwedstrijd op de meren behoort tot het grootste vermaak van den oprechten Fries. Naast het kaatsen 
SNEEK.
Sneek is een levendige stad en drukke marktplaats. Het bestond reeds in de 14e eeuw en werd in het laatst der 15e eeuw naar het oosten vergroot. Van het station gaat men rechtuit door de stationsstraat naar de Nieuwe Koemarkt. Links daarvan ligt het Oud Kerkhof, waar de Martinikerk, uit het laatst der 15e eeuw, in het laatst der 17e verbouwd, zich verheft. Zij bevat een fraai orgel en een predikstoel uit de 17e eeuw. Iets meer noordelijk, aan de Marktstraat, staat het bezienswaardige stadhuis uit 1760. Meer zuidelijk gaande, langs de Oude Koemarkt, komt men aan de mooie Waterpoort uit 1613.
Even wijden wij nog aandacht aan het stedeke Sloten (bladz. 201) een der oudste en best bewaarde stadjes, dat daar uit het lage land oprijst als een klein vestinkje. Het binnenste van het stedeke is vooral zeer belangwekkend. Aantrekkelijk is het oude grachtje, waaraan het historische stadhuis staat, en welk watertje aan beide zijden afgesloten is door een waterpoort. Een zeer typisch gezicht.
HEERENVEEN.
Zuidwaarts gaande komen wij langs Heerenveen, een levendige plaats. Merkwaardig genoeg is dit stadje als het ware een knooppunt van drie gemeenten: Schoterland, Aengwirden en Haskerland. En die hebben alle drie hun gemeentehuis in Heerenveen staan.
Even ten Z.O. van Heerenveen ligt het bekende Oranjewoud (bladz. 201) in de laatste helft der 17e eeuw aangelegd door Albertine Agnes, dochter van Frederik Hendrik en weduwe van den Frieschen Stadhouder Willem Frederik. Deze liet er een lustslot bouwen en prachtige tuinen aanleggen. Jan Willem Friso begon den bouw van een groot paleis, hetwelk echter door zijn dood onvoltooid bleef. In het begin der 18e eeuw werd het paleis afgebroken en zijn de gronden verkocht, daarna zijn de tegenwoordige landhuizen Oranjewoud en Oranjestein gesticht. Op de landgoederen in het
Giethoorn.
Oranjewoud is meerendeels geen vrije wandeling meer, doch de openbare wegen voeren door prachtig geboomte.
Oldeberkoop en Nijeberkoop en ook Ruinerwold (bladz. 202) zijn almede zeer interessante plaatsen in dit deel van Friesland. Zeer typisch is de houten klokkentoren op het kerkhof te Nijeberkoop.
STAPHORST.
Wij komen nu weer Overijsel binnen. De Noordwesthoek van deze provincie heeft een gansch ander karakter dan het overige deel. Het is eigenlijk nog meer exclusief. En het heeft heel wat jaren geduurd, aleer de bewoners uit hun isolement verlost werden. Dit heeft natuurlijk niet betrekking op de stedekens en steden, die men er aantreft, maar meer op verschillende dorpen. Het meest bekende — juist vroeger om het onbekende — daarvan is Staphorst.
Staphorst is een mooi, boomrijk dorp: aan weerszijden van den weg zijn de boerderijen dicht naast elkaar, en veelal ook achter elkaar, gebouwd. De landerijen, die er bij behooren, zijn daardoor smalle strooken, die zich tot zeer ver van het dorp uitstrekken. Door de ouderwetsche, keurig geverfde boerderijen en het mooie geboomte, is het dorp hoogst schilderachtig. De kleederdracht der bevolking is zeer eigenaardig (bladz. 204).
GIETHOORN.
Een heel bijzonder gebied in dat deel van Overijsel is Giethoorn en omgeving, waarbij Blokzijl dan ook hoort. Beulaker en Belter Wijde zijn er de voornaamste wateren.
Een dame, die haar jeugd er doorbracht, schrijft:
In die dagen kenden wij nog geen kinderfietsen, althans niet in ons Drentsch boerenland. Bij feestelijke gelegenheden, als iets héél bijzonders werd herdacht, kwam een landauer voor, zoo'n ouderwetsche breede, die, van wege het decorum, door twee paarden werd getrokken; maar overigens wandelden wij op vacantiedagen langs den Wanneperveenschen straatweg, die lang was en bij wijlen weinig schaduw bood. Wie kan het ons euvel duiden, dat het spiedend kinderoog voortdurend uitkeek naar een boerensjees, een huifkar, een veewagen desnoods, die ons vlugger en gemakkelijker zou brengen naar het beloofde land tusschen Beulaker en Belter Wijde.
Vertellen hoe Gieteren, zooals „de inboorling" het noemt, er uitziet?



Kampen.
Beschrijven, wat den bezoeker er wacht? Ik kan het niet, omdat de rust en de eenzaamheid van die wijde plassen niet onder woorden te brengen zijn.
Wat baat het of ik u vertel van wuivende rietpluimen, wier spiegelbeeld het meer weerkaatst? Van lage boerenhuizen, verborgen achter zwaar geboomte? Wat, of ik in dichterlijke termen spreek over de bonte pracht in de tuinen, over het schalksche torentje, dat schuilevinkje met u speelt?
Giethoorn moet gij zie n, moet gij ondergaan.
Gij moet, op een zonnigen zomermiddag, u laten „punteren" over het watervlak, welks spiegelmeer dan door hooggeladen hooischuiten wordt gebroken. Glijden moet gij onder de hooge overkapping van de rustieke bruggetjes, om dan, na enkele seconden, het landschap weer te zien in lachende pracht. Luisteren moet gij naar het lied der voog'len, zooals dat tot u komt uit hooge blauwe lucht.
Maar ook als boven uw hoofd de wolken samenpakken op de Giethoornsche plassen, neen waarlijk, gij behoeft ook dan voor niets te vreezen. Onfeilbaar zeker stuurt de bootsman, „de punterbaas", het platte vaartuig, dat mede aan het landschap zijn bekoring geeft. Altijd is het goed zijn op de Gietersche wijden, omdat gij er altijd de weldoende sensatie ondergaat van één te zijn met de nog ongerepte natuur.
Gij behoeft, om Giethoorn te bereiken, niet de ellende van een urenlange spoorreis te ondergaan, geen passenmoeilijkheden, geen douane-zorgen bederven uw vacantiestemming. Of gij van Meppel dan wel van Zwolle of Steenwijk den tocht aanvaardt, in luttele kwartieren hebt gij uw doel bereikt.
De punterbaas en ook vrouw Heite, dat kwieke wief, zij zullen u van harte welkom heeten. De boerenstoete en het bakkien koffie staan gereed als gij den sprookjestocht over het groene water hebt volbracht, de reis, die u nog lang zal heugen, daar a thing of beauty is a joy for ever.
KAMPEN.
Kampen, waar wij na een mooien watertocht van Blokzijl buiten om, de Ketel in, thans aankomen (bladz. 207), kreeg in het begin der 13e eeuw het stadsrecht en bloeide als Hansa-stad gedurende de middeleeuwen door den handel. In 1337 werd de stad naar het Noorden, in 1462 naar het Westen uitgebreid. In het begin der 17e eeuw werd Kampen door bolwerken omgeven.
Het station bevindt zich aan de oostzijde van den IJsel; over de ijzeren brug, die de houten brug van 1448 in de 19e eeuw verving, bereikt men de stad en ziet dan het oude stadhuis, (bladz. 208) dat in de 14e eeuw werd gesticht en in 1543 zijn tegenwoordige gedaante kreeg. De gothische voorgevel prijkt met een fraai gesmeed ijzeren hek en een zestal beelden onder baldakijns; aan de achterzijde verheft zich een achtkante toren.
De Raadszaal, die een kleine verzameling van oudheden bevat, is bijzonder merkwaardig. Zij heeft een gewelfde zoldering en prijkt met een prachtige schouw, die in 1545 door Jacob Colijn de Nole is vervaardigd. De banken van 1546 en de gestoelten langs de wanden vertoonen denzelfden rijken renaissance-stijl als de schouw; vooral het schepengestoelte is overvloedig versierd met prachtig snijwerk.
De raadszaal staat in verbinding met de schepenkamer in den toren, waarin zich de ijzeren stadskist bevindt, bestemd voor de bewaring van het archief.
Over het Bolwerk en door de Derde Ebbingestraat komen we aan de Broederpoort, die van 1465 dagteekent en door Thomas Berends in 1615 werd verbouwd. Ook de verder naar het zuiden staande Cellebroederspoort van 1465 werd door dien meester in 1617 van een bekroning in renaissancestijl voorzien.
ZWOLLE.
Zoo naderen wij dan thans Zwolle, Overijsels hoofdstad. Bloeiende stad, ontstaan in de dertiende eeuw.
Het „Engelsche werk", het fraaie plantsoen, doorgaande, komen wij in de stad. Daar treft ons in de eerste plaats de Sassenpoort (bladz. 210) dateerend uit 1408 en thans in gebruik als Rijksarchief.
Kerken heeft Zwolle trouwens ook genoeg. En oud zijn ze ook. De Groote of St. Michaëlskerk stamt uit de twaalfde eeuw.
Een overblijfsel van het oudste gebouw is een steen in den oostelijken muur van het koor, in Romaanschen stijl, met een voorstelling van Abraham. Van den toren, in 1406 begonnen, is nog slechts het benedendeel over, waarin men een zeer1 fraaie consistoriekamer uit het laatst der 17e eeuw vindt. Uit de 15e eeuw is het groote portaal aan de noordzijde, dat met de Hoofdwacht (bladz. 211) van 1614 een schilderachtig geheel vormt. De kerk bevat een koorhek van 1597 en een bijzonder rijk versierde eikenhouten



predikstoel, van 1617 tot 1622 door Adam Stroes gemaakt. Ten westen van de kerk op de Ossenmarkt, staat de R. K. Onze Lieve Vrouwekerk, in de 15e eeuw gebouwd. De kerk heeft een hoogen toren uit de 15e eeuw, die in 1540 door een achtkante lantaarn met koepel werd bekroond.
Alvorens nu onzen tocht naar het Zuiden voort te zetten, brengen wij eerst nog even een bezoek aan Dalfsen, waar, aan de Overijselsche Vecht, het kasteel Rechteren staat (bladz. 209). Het kasteel zelf is niet zoo oud, maar de zware toren dateert reeds uit ongeveer 1300.
HATTEM.
Zuidwaarts gaat nu onze weg. Die voert over den IJsel, bij het Katerveer (bladz. 212) naar Hattem. Hier staan wij weer in de oude Veluwe. En hier begint ook onmiddellijk alweer dat karakteristiek-mooie van het zand, hei en boschlandschap, waardoor die Vale Ouwe den naam gekregen heeft het mooiste deel van ons land te zijn.
Vlak bij Molencaten ligt in een bocht van den weg aan een klein paadje het Oude Spijker (bladz. 212), een gebouw met schilderachtige gevels en om de ronde lichtopening boven de deur de woorden: „Die sait, die mait". Anno. 1643. In de volkstaal heet dit gebouw, dat öf een overblijfsel is van een oud jachtslot öf wel een bergplaats voor den oogst was, ,,'t Olde Spiekertien" of ook wel het Spanjaardshuis.
Langs dit gebouw nog even doorgaande, komt men aan de Spaansche graven of 't Spaansche kerkhof, een aardig, binnen een wal gelegen, begroeid plekje, dat wel iets geheimzinnigs, maar niets griezeligs heeft. Hoe het aan dien naam komt, schijnt niet bekend. Vermoedelijk zijn hier in de woelige jaren 1580, 1587 of 1629 gevechten tegen de Spanjaarden geleverd.
Even een zijsprongetje naar Vaassen, waar het hotel de Cannenburgh een merkwaardigheid is (bladz. 213). Omdat dat hotel gevestigd is in het thans geheel gerestaureerde, maar zeer oude kasteel de Cannenburgh, waar eenmaal Maarten van Rossum zijn verblijfplaats heeft gehad en van waaruit hij Gelderland brandschatte.
APELDOORN.
Wij zijn daar nu ook vlakbij Apeldoorn met het Loo, het paleis van onze Koningin. De bosschen rondom (bladz. 214) behooren tot de mooiste
Apeldoorn.
in ons land. Zij sluiten aan bij de Soerensche Bosschen (bladz. 215).
Het Paleis Het Loo waar de Koninklijke Familie gewoonlijk een groot deel van het jaar doorbrengt, is in 1686 gesticht door den Koning-Stadhouder Willem III, doch sedert herhaaldelijk verbouwd o.a. door Koning Lodewijk, die er eenigen tijd vertoefde. Het bevat vele schilderijen en kunstvoorwerpen en is bij afwezigheid van het Hof te bezichtigen. Het schoone park bevat prachtig geboomte en fraaie vijvers. Men vindt daar ook het vermoedelijk omstreeks 1500 gebouwde Oude Loo.
Hoe schoon de Soerensche Bosschen zijn, waarvan Hoog Soeren het veelbezochte middelpunt vormt, daarvan getuigen de foto's op bladz. 215.
Zuidwaarts van de Soerensche bosschen strekt zich de wijde zanden heidevlakte uit, waardoor de spoortrein zijn weg zoekt naar Amersfoort. Verweg in het Zuiden doemen dan weer de donkere kontoeren op van andere bosschen, die de hellingen van het oostelijk deel van Veluwe begrenzen.
Daar, tusschen Apeldoorn en Arnhem, liggen Beekbergen en Loenen (bladz. 216 en 217), heerlijke oorden met verrukkelijke omgeving, waar bosch en heide elkaar afwisselen en waar het klaterende water van kleine beekjes leven geeft en frischheid aan het tafreel.
Het hart van de Veluwe.
Thans richten wij ons weer Westwaarts.
Naar het hart van de Veluwe. Naar Garderen (bladz. 214) en naar Uddel en verder weg naar Barneveld.
Het hart van de Veluwe. Ik schreef er eenmaal over in De Kampioen:
„Waar vindt men in Nederland schooner oord? Waar schooner wandelingen, waar mooier bosschen en interessanter waterpartijtjes, dan daar in het hart van de heerlijke Veluwe?
Ik kende het land zoo'n beetje door de wandelweg van den bond, die dit deel der Veluwe doorkruist en er althans een deel van laat zien aan den oplettenden wandelaar.
Zoodoende voelde ik mij er niet vreemd en kwamen verschillende plekjes en ettelijke wegen mij er bekend voor. Maar het is toch heel anders, wanneer men er rustig meerdere malen wandelt en er de kleinste paadjes en schoonste plekjes leert vinden.
De jonge ontluikende natuur is overal mooi, aantrekkelijk, frisch en fleurig. Maar daar, in die onvolprezen Leuvenumsche bosschen, daar



Het hart van de Veluwe.
aan de groenbeboorde randen van de nog vale heide, daar leek mij die jeugdpracht van de natuur glanzender, heerlijker dan ergens anders.
Een wandeling langs den Poolschen weg, wie, die dat ooit gedaan heeft, denkt er niet aan terug met een gevoel van innige waardeering voor het prachtige van die glorieuse omgeving, aan het goddelijke van het hem daar omringende natuurschoon? Wij hebben dien weg geloopen, in een regenbui, die ons het water stroomen deed van hoed en jas, toen het water gootjes vormde en plasjes op den reeds doorweekten zandgrond, toen een enkel klein tikje tegen een boomtak de glinsterende waterdruppels bij duizenden als zoovele edelsteenen deed neervallen: op een dag, dat de zon niet kon verbreken de wolkenmassa, geen enkel straaltje vermocht te zenden door het blader- en naaldendak van het dichte bosch.
Maar ik heb het een paar dagen later overgedaan in heerlijken zonneschijn. Toen tooverden de zonnestralen grillige figuren op de stammen der beuken, toen lichtte het tusschen de dicht opeengegroeide dennen van een heerlijke schakeering van licht en donker, toen werd alles gevat in een andere lijst, mooier zoo ge wilt. Maar toch was mij het bosch op dien regenmorgen net zoo lief. Het was wat somber, maar het was majestueus en je voelde dat aan door eigen stemming, die rustig werd en nadenkend. En meer nog dan op dien lichten dag, die met zich bracht een neiging tot heel vroolijk zijn, tot zingen en dartel doen, bracht die regendag de rust, waarnaar ik, ook ik, zoozeer verlangd had.
Rondom de Zwarte Boer zijn de schoonheden van ons land maar voor het grijpen. Daar liggen prachtige buitenplaatsen, met heerlijke weiden er voor en er naast en diep-donkere bosschen rondom, daar vlak bij heeft men de honderden hectares groote bezittingen van de Nederlandsche Vereeniging tot behoud van Natuurmonumenten, waarin te loopen alleen al een reisje naar deze onvolprezen streek waard is, daar is ook de uitgestrekte heide, die zich verliest in wazige verten.
Daar is in één woord alles bijeen, wat de liefhebber van natuurschoon zich maar wenschen kan, bereikbaar vanuit dat eene centrale punt: de Zwarte Boer.
En de bewoners?
Er zijn menschen, die beweren, dat de Veluwebewoners ongezellig zijn en norsch, weinig toeschietelijk. Ik heb dat anders leeren kennen. Ik heb er zitten praten met een echten Veluwschen boer in zijn rookerig woon¬
vertrek, op een wankele houten stoel onder de groote schouw met de aardige blauwe bordjes, terwijl hij zijn homp avondbrood te nuttigen zat met een kommetje troost. Niet eens, maar ettelijke malen. En ik heb ze leeren waardeeren als menschen, die misschien niet dadelijk met iedereen „kunnig" zijn, maar die zich tenslotte toch geheel geven zooals ze zijn, goedige natuurmenschen. Die illusie laat ik mij niet ontnemen."
De omgeving van het Uddelermeer is zeer merkwaardig om haar historische beteekenis.
Aan de overzijde van het meer de bekende Hunnenschans, die op grond van de laatste jaren onder leiding van Dr. Holwerda gedane opgravingen, door deze archeoloog beschouwd wordt als een Saksische burcht uit de achtste eeuw, destijds omringd door een dubbele palissade-reeks en een diepe gracht, in verbinding staande met het toen grootere Uddelermeer. Andere schrijvers meenen, dat de Veluwe in dien tijd niet door Saksers, doch door Franken bewoond werd. Omtrent de onderzoekingen van Dr. Holwerda bevat het Museum van Oudheden te Leiden teekeningen en foto's, ook vindt men daar opgegraven voorwerpen.
Langs het mooi gelegen Garderen — aan den rand van hei en bosch met fraai uitzicht over het onbegroeide deel der Veluwe — komen wij via den straatweg langs Voorthuizen naar Barneveld. (bladz. 219). Daar staat het standbeeld van Jan van Schaffelaar. Wie de zoo bekende geschiedenis heeft gelezen van Perrol met de Roode Hand en de belegering, waarbij Jan van Schaffelaar ten slotte van den toren sprong, die heeft van de geschiedenis van dit Veluwsch dorp genoeg gelezen, om er den ouderdom van te waardeeren. Vlak bij is het prachtig landgoed Schaffelaar. Thans is Barneveld een plaats van groote beteekenis voor den eierhandel. Ver over onze grenzen is de naam van dit schijnbaar onaanzienlijk dorp bekend.
Ietwat zuidelijker nog ligt Lunteren in een mooie boschrijke omgeving (bladz. 220). Vlak bij Ede, waaromheen heerlijke uitgestrektheden heide (bladz. 221). Ede zelf is een belangrijke garnizoensplaats, die, mede daardoor, zeer vooruit gaat.
Wij komen nu aan het laatste gedeelte van onzen weg. Keeren daarom terug naar het noord-westelijk deel van de Veluwe. Daar liggen Nunspeet, het mooie en zeer bezochte zomer-dorp, Harderwijk, Putten en Nijkerk.



Amersfoort.
Zoo komen wij dan te AMERSFOORT.
Amersfoort, kreeg in 1259 het stadsrecht en werd toen van muren voorzien; in de 15e eeuw werd de stad aan alle zijden uitgebreid. De plattegrond der stad vertoont door de singels, hoe die uitbreiding geschiedde. In de 19e eeuw heeft de vergrooting aan de zuidwestzijde plaats gehad.
Het station staat op eenigen afstand van de stad aan den voet van den Amersfoortschen Berg, waar nieuwe villawijken zijn ontstaan. Van dezen berg heeft men op verschillende punten fraaie uitzichten, in het bijzonder van het monument, opgericht ter herinnering aan de door Belgische vluchtelingen genoten gastvrijheid. Zeer mooie uitzichten heeft men ook van de Daam Fockemalaan, die ten westen van het station naar den Utrechtschen straatweg loopt, en van de daarop aansluitende Laan 1914, die naar Oud-Leusden voert.
Van het station volgt men de Stationsstraat en den Soesterweg, slaat dan links om naar de brug over de voormalige stadsgracht, waar men links de groote kei ziet liggen, die op last van Jonkheer Everard Meijster in 1661 naar de stad gebracht werd, waarom men de bewoners van Amersfoort „keientrekkers" noemde. Nu door de Utrechtsche straat en de Langestraat, wier eerste zijstraat links ons brengt naar den Lieve Vrouwetoren, die voorheen met een kerk was verbonden, welke in 1787, toen zij als arsenaal werd gebruikt, door een ontploffing is vernield. De toren, in de 15e eeuw gebouwd, is een der fraaiste van Nederland; haar spits werd in 1655 naar een ontwerp van Jacob van Campen opgetrokken. In de Krankeledenstraat aan de zuidoostzijde van het plein vindt men een gerestaureerden gevel van omstreeks 1500.
Zeer bekend zijn van Amersfoort ook nog de Koppelpoort en de Waterpoort „Monnikendam" (bladz. 223).
Een der meest typische dorpjes aan de Zuiderzeekust is Huizen, terwijl ook Spakenburg aanspraak mag maken op eenige oorspronkelijkheid. Daar is in die visschersdorpen nog veel van de vroegere kleederdrachten bewaard gebleven (bladz. 225).
Baarn is een van de meest gezochte plekjes in de omgeving van Amsterdam. Al wonen er minder forensen dan in Hilversum of Bussum,
vanwege den grooteren afstand. De omgeving zelf is er schooner, idyllischer.
Het Baarnsche Bosch is prachtig, misschien wat te veel „aangelegd" in den laatsten tijd. Door de bosschen voeren de paden naar de Hooge en Lage Vuursche, naar het landgoed Groeneveld (bladz. 227) en niet te vergeten vooral naar het Paleis van H. M. de Koningin-Moeder te Soestdijk. Daarvan geven wij op bladz. 228 een tweetal schitterende luchtfoto's, die een volkomen mooi beeld geven van het Paleis in zijn prachtige omgeving.
De Lage Vuursche is het meest bekend. Daar hebben wij dat schilderachtige vijvertje met de kapel of „hermitage": een oud vervallen gebouwtje, mooi gelegen tusschen het prachtige geboomte, dat den vijver overschaduwt. Dit prachtig stukje natuur is echter sinds kort voor het publiek gesloten.
Van daar komen wij aan den Drakenstein, van de familie Bosch van Drakenstein, aan wie alle omliggende bosschen en terreinen behooren, en aan het eigenlijke dorpje Vuursche, waar zich voor het logement van Oosterom, de „Dolmin" bevindt, waarschijnlijk een offersteen uit vroeger tijden. De Vuursche heeft veel van het oude karakter behouden, en juist daardoor heeft dit gehucht, gelegen midden in uitgestrekte bosschen, iets zeer aantrekkelijks.
De Vuursche wordt — in tegenstelling met de „Hooge Vuursche", een gehucht van enkele huizen bij het landgoed van dien naam aan den straatweg Hilversum—Baarn — ook wel „Lage Vuursche" geheeten. De naam is afkomstig van „Furs", hetzelfde als Forest- of Vorstwoud. De bosschen hier in den omtrek sloten vroeger aan bij het Gooier bosch, dat de geheele streek ten Zuiden van Hilversum bedekte, en waarvan de laatste boomen, volgens het verhaal, gediend hebben voor den bouw van het in 1601 opgerichte stadhuis te Naarden.
UTRECHT.
Thans komen wij in de provincie Utrecht, waarvan de hoofdstad, met den gelijkluidenden naam het werkelijke middelpunt vormt:
Utrecht bestond reeds in de eerste eeuwen onzer jaartelling als Ultrajectum, een vesting der Romeinen, bestemd om een veer over den Rijn te beschermen. De H. Willebrordus, die in het laatst der 7e eeuw met andere geestelijken uit Engeland naar Nederland kwam om het Christendom te verkondigen, bouwde in 696 in dit Trajectum Vetus of Trecht als eerste bisschop



Utrecht.
een kathedraal, aan St. Salvator gewijd en een tweede kerk van St. Maarten, die later tot kathedraal werd verheven. Ieder dezer kerken stond in een afgesloten ruimte of immuniteit, waarin de woningen van de geestelijken, die het kapittel vormden, waren geplaatst. Bij deze twee kapittels voegde bisschop Burnulphus in het begin der 11e eeuw die van St. Pieter en St. Jan, en in het laatst der 11e eeuw bracht bisschop Koenraad het getal op vijf, door het kapittel van St. Maria in te stellen. Van deze immuniteiten zijn het Oudkerkhof, het Munsterkerkhof, het Pieterskerkhof, het Janskerkhof en de Mariaplaats de overblijfselen. De geestelijken, die zulk 'n immuniteit bewoonden, hadden de hulp van leeken noodig. Daarom vormde zich ten westen van den Rijn reeds zeer vroeg een buurt, die, daar zij buiten Trecht lag, Utrecht genoemd werd en haar eigen parochiekerk, de Buurkerk kreeg. De voornaamste straat dezer buurt werd geplaveid en bestaat nu nog als de Steenweg. In de 12e eeuw werd de stad van muren voorzien. Die ommuring werd zeer ruim aangelegd en gaf aan Utrecht den vorm van een langwerpig trapezium, dien het tot de 19e eeuw heeft gehouden. Vier poorten werden aangelegd, de Catharijnepoort aan de Westzijde, de Witte Vrouwenpoort aan de Oostzijde, de Weerdpoort aan de Noordzijde en de Tolsteegpoort aan de Zuidzijde. Het Noordelijk deel dezer groote ruimte, dat door den weg van Holland naar Gelderland, nu Vreeburg, Viesteeg, Potterstraat, Neude, en Voorstraat, werd doorsneden, is het eerste gebouwd. Het zuidelijk deel behield nog lang een landelijk karakter. In dat deel vond men het Benediktijner klooster van St. Paulus en de parochiekerken van St. Nicolaas en van St. Geertruida; in het noordwestelijk deel werd de parochiekerk van St. Jacob gebouwd. Sedert de 13e eeuw werden telkens nieuwe kloosters gesticht, zooals dat der Minderbroeders, dat der Predikheeren, dat der Witte Vrouwen en dat van St. Servaas. De Duitscne Ridderorde van St. Jan vestigde zich ter plaatse van het tegenwoordig Vreeburg, Aanzienlijke bewoners van Utrecht lieten steenen huizen bouwen, die in tijd van nood verdedigd konden worden en waarvan er sommige nog bestaan.
De Domtoren, die gerestaureerd is, is in de 14e eeuw gebouwd. Hij werd geplaatst in den tuin van den bisschop, in de as der toenmalige Domkerk, doch op 30 M. afstand van haar. De deken van het Domkapittel, Jacob van Oudehoorn, die later zelf bisschop zou worden, heeft den 22sten Maart 1321 den eersten steen gelegd. In 1382 is de toren voltooid. Het geheel, dat 110 M. hoog is, was bedoeld als een zinnebeeld van de wereldlijke macht der bis¬
schoppen; wegens deze „zondige ijdelheid" werden zij door Geert Groote, den stichter van de Broederschappen des Gemeenen Levens in een „tractaat" van 1377 ernstig berispt. De toren bestaat uit drie gedeelten; de twee onderste, ieder door een trans bekroond zijn vierkant in plattegrond, terwijl de bovenste doorluchtig en achtkant is. De betrekkelijk lage achtkante spits prijkt met een windwijzer, die St. Maarten voorstelt. In den toren hangen lui-klokken uit de 15e en 16e eeuw.
De Domkerk is in verschillende tijdperken gebouwd. Het oudste gedeelte is de koortrans met de daarbij aansluitende kapellen, die in 1254 door bisschop Jan van Zierik is voltooid. Men ziet hier den vroeg-gothischen stijl. Dit gedeelte der kerk is in 1881 gerestaureerd. Het overige van het koor werd omstreeks 1395 door bisschop Frederik van Blankenheim begonnen en door bisschop Rudolf van Diepholt in 1450 voltooid. Bisschop David van Bourgondië liet in 1460 den kruisbeuk beginnen door Jacob van der Borch, die hem in 1477 voleindigde. Dezelfde bisschop belastte Cornelis de Wall met het bouwen van het schip, waarmede in 1484 werd begonnen. Ofschoon dit schip in 1500 onder dak werd gebracht was het toch niet geheel voltooid; na de Hervorming werd het verwaarloosd, en zoo kon het bovendeel in 1674 de kracht van een storm niet weerstaan.
In het koor, waar vroeger het hoofdaltaar stond, prijkt nu de graftombe van den admiraal Willem Joseph Baron van Gent (t 1672) door Rombout Verhulst. Oostelijk daarvan bevindt zich het zoogenaamd H. Graf, met fraai beeldhouwwerk, uit het begin der 16e eeuw, dat echter beschadigd is, terwijl men aan de zuidzijde het grafteeken van Bisschop Joris van Egmond (t 1549) ziet, waarvan het beeldhouwwerk verloren is gegaan. De beschadigde graftombe in de zuidelijke kapel is die van Bisschop Guij van Avesnes (t 1317).
Ten zuiden van de Domkerk ziet men de Kloostergang, die uit de 15e eeuw afkomstig is en die in de 19e eeuw werd gerestaureerd. De reliëfs in de hoogvelden hebben betrekking op St. Maarten. Aan de Kloostergang grenst de voormalige Kapittelzaal, waar de Unie van Utrecht geteekend is, nu het Groot-Auditorium der Universiteit, welke in 1637 is gesticht. Het gebouw dier Universiteit werd omstreeks 1890 naar een ontwerp van Gugel en Nieuwenhuis opgetrokken. Daarvoor staat het standbeeld van Jan van Nassau.
Een wandeling door de stad, waarbij men het Vreeburg gevoegelijk als



punt van uitgang kan nemen, doet de eigenaardigheden er van spoedig kennen. Het merkwaardigst wel zijn de Oude Gracht en vooral de Kromme Nieuwe Gracht, waar aan eene zijde geen kade is en elk huis dus een afzonderlijke brug behoeft.
Op het Vreeburg het Jaarbeursgebouw.
Utrecht is een sterk vooruitgaande stad. Gevolg mede van het feit, dat de Directie der Spoorwegen hun diensten alle in Utrecht hebben ondergebracht, waardoor het inwoner-tal zeer vermeerderde, maar tevens van het feit, dat er telken jare een steeds meer belangwekkende jaarbeurs gehouden wordt.
DE VECHT.
Wij komen nu in de Vechtstreek (bladz. 234—242). Daarover schreef Jan Feith in „Ons Eigen Land" in 1910:
„Een heel oud verhaal: dat van de Vecht.
„O, ze is nog wel een van onze mooiste rivieren. Een lange reeks dorpjes ligt aan haar water, bijna aaneengesloten en nooit eentonig toch; het zijn glimmend-gepoetste, p/roper-gedweilde, blank-geschuurde, glanzend-geverfde, bezem-geboende, kraakheldere dorpjes, van Muiden en Weesp en dan verderop achtereenvolgens Nigtevecht, Nederhorst-denBerg, Overmeer, Vreeland, Loenen, Nieuwersluis, Breukelen, St. Pieter, Maarseveen, Maarssen en Zuilen, Vijfhuizen tot Utrecht toe.
„Toch is die Vecht een bij uitstek stille rivier.
„Doch niemand kan de plechtige rust begrijpen van de geruchtlooze leege rivier; van haar groote, dikwijls onbewoonde buitens, van de grootsch aangelegde gedeeltelijk-slechts onderhouden tuinparken, indien ge het niet aanziet met oogen, die met verbeeldingskracht vermogen terug te zien in het verleden.
„Zulk een tocht langs de Vecht moogt ge niet maken, of ge moet ook kennen de geschiedenis van de Vecht. Dan leven de rivierboorden weer op, ge kijkt minder verbaasd naar de prachtige verlaten buitenhuizen aan het water; ge bedroeft u op andere wijze, dat er zoo vele leeg staan, dat er zulk een uitgeleefde stilte hangt tusschen de hooge statige boomen, die overal het riviergezicht omsluiten.
„De geschiedenis van de Vecht, dat zou er een zijn, om heel uitvoerig
Utrecht.
van na te vertellen. Verhalen van achttiende-eeuwsche grootheid, van patricischen koopmanstand, die zijn eigen buiten-residentie wilde hebben, en ze toen stichtte met tonnen gouds, van één algemeene Amsterdamsche buitenplaats voor weeldemenschen, die de natuur dienstbaar wilden maken aan hun Hollandschen smaak van toen.
„Daarvoor was de Vecht slechts nuttige, nederige rivier geweest. Boeren en visschers woonden er; hier en daar, boven de hutten van de onaanzienlijken en laaggeborenen, kwamen zich de weinige hooge huizen en ridderhofsteden heffen. Daar lag het Muiderslot, daar lag bij Nederhorst-den-Berg het bisschoppelijk kasteel van Nederhorst, met z'n zware muren en vier torens. Bij Loenen het slot Kronenburg. Breede grachten er omheen, met grimmige poort en geweldige wallen, en twee torens, een vierkante en een ronde aan voor- en achterkant, sterk genoeg, om er Floris V gevangen te houden, eer hij, de rivier af, naar Muiden werd overgebracht.
„Bij Breukelen lag het slot „Gunterstein", reeds bekend uit 1398 met herinneringen uit 1500 toen Bourgondiërs en Stichtenaars er stormliepen, uit 1600 toen Johan van Oldenbarneveldt er wonen kwam. Daartegenover lag de Nyenrode; het oude, want het vermaarde Vechtkasteel, dat er nu ter zijde van den straatweg ligt, is het nieuwe.
„Bij Maarsen lag het huis Ter Meer, dat reeds van 1083, uit het geslacht Van der Meer heet te dagteekenen; het werd verwoest al lang geleden.
„Bij Breukelen de „Ruwiel", sedert verwoest; de ridderhofsteden
van Oudaen, Overkerk, Zuilen en Boelenstein, sedert verwoest, dikwijls
in geheel anderen trant weer opgebouwd. Om dan weer te verdwijnen.
„Doch de tijden veranderden. Indien deze kasteelen al herbouwd werden, in denzelfden stijl, of gewijzigd naar den smaak van den tijd, daar kwam Amsterdam als nieuwste veroveraar. En zette er zijn eigen huizen neer.
„De groote stad was te klein geworden; ook te steedsch. Op de grachten stonden de vorstelijke huizen zij aan zij gedrongen. De pakhuizen, gevuld met koopmansgoederen, het Y vol Oost-Indievaarders, het geld overvloediger dan men het beleggen kon, de huizen opgepropt met zeldzame meubelen, onschatbare kostbaarheden, kostelijke schilderijen, zoo wilden de koninklijkrijke kooplui nu ook hun buitenplaatsen betrekken.
„Naar de Vecht was hun pralende uittocht.
„Uit hun theetuinen en buitenverblijven in de Diemermeer — wat is er



De Vecht.
van overgebleven: alleen Oud-Roosenburgh! en wat is daarvan bewaard? — langs den Amstel, waar het te nauw werd en te vol, trokken de Amsterdammers eerst uit naar het Gein en de Haarlemsche Vaart.
„Daarna, in hun zucht om vrijer en verder van de stad te zijn, belandden zij bij Loenen en Breukelen, bevolkten de Vechtpoorten, van Vreeland tot Maarssen en legden er één onafgebroken siertuin aan. Doch zij kwamen er niet om buiten te zijn, in den natuurlijken zin, niet om er te hengelen, te roeien, om er hun pijpje te rooken, om er in hemdsmouwen zelf mee te tuinieren. Ze kwamen er statig en stijf, de kooplui van de Amsterdamsche beurs. Ze lieten er deftige huizen bouwen, waaraan niets landelijks te bekennen viel. Al de geriefelijkheden van hun weldoortimmerde vorstelijke grachthuizen moesten zij er terugvinden. Hun tuinen moesten indrukwekkend zijn, stijf en kostelijk aangelegd, met grootsche waterpartijen, kaarsrechte lanen, wiskundig ontworpen perken.
„De rijweg, dien hun karossen van Amsterdam te volgen hadden, liep aan beide oevers langs de rivier, soms vóór de buitens heen, soms er achterom. Het is nog gebleven een van de aantrekkelijkste straatwegen, zooals hij zich kronkelt langs de Vecht van Amsterdam naar Utrecht.
„En nog kunt ge er de kostelijke overblijfselen terugvinden van Amsterdamsche grootheid van één en twee eeuwen geleden. Want al deze buitenverblijven waren omgeven en van den weg gescheiden door een gracht of sloot, daarover een brug, het groote zware hek er achter; een eind van den weg of van de rivier af, doch meestal zoo, dat het te zien kwam, lag dan het statige heerenhuis. Aan den steiger boven de rivier het speelhuisje of de theekoepel. En daaromheen de tuin.
„Vooral deze tuinen!
„Het waren even rechte lanen als de wit-gemarmerde gangen in hun stadshuizen, zoo statig en koel; als hun witgepleisterde muren thuis, waren de hooge geschoren hagen; als in de nissen van hun vestibulen stonden er beelden te pronk. Tapijten van zorgzaam onderhouden gras lagen op den grond, parterres glad en precies geschikt, wiskunstig uitgemeten, met ingelegen figuren en krullen en arabesken. De tuinpaden lagen daartusschen met gevoegde steentjes bestraat, van het bordes recht naar den voorkoepel. In heel zoo'n tuin uit die dagen van Vechtroem, was niets natuurlijks of buitenaphtigs te bekennen. Het was alles gemaakt, bedacht, geknutseld en afgemeten; regelmatig, stijf gesnoeid, gestoken, geknipt, geschoren, geleid,
gebogen, gevoegd, getoomd, geschulpt, gekarteld; lange pyramides van taxus-boomen, schabionen randen om de vijvers, gemillimeterde hagen, gewelfde berceaux, eindelooze slingers, mozaieken van steentjes, scherfjes, kraaltjes en perken van onberispelijke cirkels, gazons langs de liniaal getrokken; en dit alles tezamen: vijvertjes, bekkens, grachten, slooten, rotswerken, taluds, boulengrins, Triton's, fonteinen, paden en perken saamgetuinierd tot één meesterwerk van de onnatuurlijkste symmetrie.
„Daarvan heette dan de bekoorlijkheid, dat de hagen, die de kaarsrechte laangangen vormden en dwars of haaks op elkaar stonden, van binnen vierkante langwerpige ruimten vormden; het waren de groene zalen of kabinetten met monumentale tuinbanken; soms waren ze gegroepeerd tot comedies en coulissen met verhoogd tooneel; er werden boomen in geplant en zeldzame gewassen; en kunstig uitgesneden openingen gaven door groene poorten toegang en doorzicht in deze geheime tuinvertrekken."
's-GRAVELAND.
Van Nieuwersluis zijwaarts afslaand naar Hilversum, passeeren wij, na den prachtigen weg tusschen de Loosdrechtsche plassen te zijn overgegaan, 's-Graveland.
Dit is in de 17e eeuw gesticht door vermogende Amsterdammers, die talrijke buitenplaatsen bouwden op de grens van het veen en den hoogeren zandgrond. Deze laatste is toen gedeeltelijk afgegraven, en daarbij heeft men fraaie waterpartijen aangelegd. De meeste buitenplaatsen zijn in stand gebleven en prijken met een overvloed van prachtig hout. Vrije wandeling is er echter in de laatste jaren weinig meer.
Het fraaie kerkje is in 1665 door Stalpert gebouwd.
HILVERSUM.
Hilversum, de voornaamste plaats in 't Gooi, is uitgegroeid tot een stad, maar is in wezen een dorp gebleven, gebouwd rondom den Kerkbrink. Een forensenstad van beteekenis.
In het wandelboekje Amsterdam-Arnhem vind ik van Hilversum 't volgende:
Hilversum, het middelpunt van het Gooi, het oude Naardingerland of Naardinckland mag door de groote uitbreiding thans wel een stad genoemd worden; hoewel het eenige eeuwen oud is, zou men dit aan het



Hilversum.
uiterlijk niet zeggen. Het oudste deel is de Groest, die zuidwaarts Emmastraat heet, een breede met boomen beplante dorpsstraat, waar nóg geregeld markt wordt gehouden. De Kerkbrink is het middelpunt van het nieuwere Hilversum, waar het gemeentehuis en de Ned. Herv. Kerk staan; de toren, 42 M. hoog, is van veel ouderen datum dan de kerk zelf. De plaats is op een heuvel gebouwd, waarvan drie topjes de namen dragen Trompenberg, Boomberg en Lindenheuvel. De Trompenberg, zoo genoemd naar den admiraal Tromp, heette vroeger de Hooge Dreuvik, en is thans geheel bebouwd.
Hilversum, in 1424 van Laren afgescheiden door Jan van Beieren, ook „Jan zonder Genade" genoemd, heeft als open plaats in verschillende oorlogen veel te lijden gehad, terwijl zware branden in 1674 en 1766 veel, van wat de oorlogen gespaard hadden, hebben doen verdwijnen, en men er daardoor weinig oude gebouwen aantreft. Van oudsher is Hilversum bekend door laken- en tapijtfabrieken. De naam „Hilfersem" wordt na 1300 voor het eerst in oude kronieken aangetroffen.
In de omstreken zijn talrijke Gooische oudheden gevonden, o. a. op de heide tusschen Hilversum, Laren en Bussum; meer oostelijk, bij de zeven bergjes en den Aardjesberg, zijn vele grafheuvels onderzocht.
Niet ver van daar, aan den weg naar Laren, vindt men ook het St. Jans Kerkhof, een oude offerplaats, waar de eerste christenkerk in deze streken heeft gestaan.
Legio zijn de wandelingen er om heen. Over de heide naar de Zuiderzee, met prachtige vergezichten en hier en daar interessante stuivingen. Het Spanderswoud is eveneens een geliefde wandelplaats van de Hilversummers.
DE MEENT.
En dan de Meent. De vrije open heerlijke Hilversumsche Meent, die zich uitstrekt in de richting van Ankeveen, heel ver naar die moerassige vochtige einden toe, daar waar de pollen en plassen liggen van Ankeveen en verderop naar de Vecht. De streek, waar de kalmus bloeit en waar je wandelen kunt, tusschen rietkragen, die hun pluimen ver boven je hoofd in den wind laten wiegen.
Over de Meent en de Erfgooiers schreef Jan Feith in 't meergenoemde deel van Ons Eigen Land:
In het voorjaar heb ik eens bijgewoond het scharen van het jonge vee.
Gij hebt toch wel gehoord van de Erfgooiers, de Oude Partij en de Nieuwe Partij, die heer en meester zijn over de „Gemeene Weiden en Heiden van Stad en Land", maar elkaar het mooie leven hier zuur maken?
Ik houd niet van kwestie's, en waartoe nu dus te spreken van de Gooische!
Maar typisch-Gooisch is, zooals telken jare het vee, dat voor het eerst de wei zal ingaan, geleid wordt naar die heerlijkheid van Hilversumsche meent.
Dat is dan vroeg voorjaar. Dien Schaardag was het begin Mei, en een ochtend als de ingang tot een feestdag. De morgen zong al vol muziek van vroege vogels; overal hing er de overdaad van veel en warm licht, want de zon, boven den kimdamp, stond reeds vrij: een schijf van blindenden gloed. En omdat het zoo vroeg in de lente pas was, kleurde het groen de ruggen van de boomen licht en glanzend, terwijl dikwijls het donker getak nog te zien kwam met het eerste aangroenen, dat te aarzelen scheen, al was dit wel écht lente toch!
De grond was reeds van een durvig groen, een dichtgeweven tapijt, en het verbleekte na-gras gaf nog maar hier-en-daar een enkel flets plekje tusschen den jongen groei, die nu, al de weiden over, met geweld den sappigen grond kwam uitgroeien.
Zoo was het grastapijt één groote vlakte van groen; en weelderig, dat het er uitzag op dien vroegen warmen Meidag!
Als dan de zon wat hooger is komen staan en met geduldigen brand is gaan stoven zoo'n onafzienbaar weistuk, waar geen struik staat, dat zijn ietsje schaduw achter zich streept, dan trekt langzaam de dauw, die als een sluier heel den nacht het land gedekt hield, omhoog. Op elk grasje, op elk pluimpje, op elk sprietje, op elk madeliefje, op elk boterbloemetje zet zich een dikke groote waterparel en vangt dan met de zon te stoeien aan. Maar als nog steeds is geklommen de zon en nog heviger haar gouden gloed is gaan branden, dan langzaam krimpen al die flitsende kristallijnen druppen, tot ze kleiner en kleiner worden.
Dan, tegelijk dat de zon de weiden langzaam droog stooft, en ze al die dauwparels van elk grasje wegtipt, stijgt er de vochtige adem van meentwei omhoog; dit is de sterke goede lentegeur, de aroom van jongen sterken voorjaarsgroei! En die stijgt dan uit over heel de streek. Boven de wei blijft



De Meent.
hij gespreid, den hollen boschweg drijft hij in en het bruine voetpad komt hij langs, en de boerenhuisjes ziet hij er midden-in.
In den lagen bijbouw, waar het vee in de stallen wacht, dringt hij binnen; over de open bovendeur, langs den dorpelrichel, door den vensterkier komt hij er in. En door den zwaren zwoelen damp van winterstal, vol van het zoete hooi en van de muffe mest, prikkelt dan in-eens die sterke geur van jongen groei. Eerst als een zachte bedwelming mengt hij zich door den dampigen staldamp; maar al sterker dringt hij binnen.
Nu slaat hij het vee tegen. Dat spert dan de nieuwsgierig snuffelende neusgaten open; hoe die natte snuiten ruiken en proeven! Een trekt met ongeduldigen ruk aan zijn halster, en een tweede, die daar naast in de rij staat, spert zijn bek en loeit een sterken roep. En het heele gelid langs zet de onrust ze overeind en om beurten loeien ze hun sonoren roep, en met woeste rukken schudden ze de gebonden koppen, als begrepen ze nu pas, dat ze daar een heelen winter gevangen stonden en dat hun stal een kerker was.
Maar reeds klomperen de boer en de knechts den stal binnen; als daar de deuren open gaan, dringt er meteen als maar meer van dien wond'ren lentegeur binnen. Daar worden de halsters losgeknoopt van de balkringen; nu dringt het vee naar de deur.
Voor het eerst na den langen donkeren winternacht staan zij buiten, op hun ruige ruggen van jong vee voelen zij voor het eerst den koester van zon.
Voorop gaat nu de boer en hij moet het touw strak houden, want naar elk groen dingske, dat daar staat op te groeien aan het pad, rukt zoo'n jong dier zijn nuchteren kop. Daarachter drijven de knechts de andere beesten het pad langs met hort .'-geroep en kletsen van stevige stokmeppen.
In de verte effent zich de eindelooze meentvlakte. Boven de groene einding traagt nog het bankje van nachtnevel, maar dadelijk daarboven bouwt zich de hemel in maatloozen boog omhoog. De zon, daarin, staat als een schroeiend vuur, en waar zij haar brandende vlamscheuten ter aarde zendt, begint even zachtjes te beven al wat ze aanraken.
Aan het pad-eind is er dan een hek; sterke palen staan in den grond en met knoestig-gewrongen takken zijn die verbonden aan elkaar.
Midden-in die wei, met slechts heel in de verte een verre grens van wat boomwalletjes en een kraagje van riet, en ook een ver torentje en nog
een molentje, alleen daar in het leege midden lijkt dit stevige hek een bijster ongepaste belemmering! Achter het hek klimt het pad omhoog over een steenen bruggetje en daar in een hoekje aan den slootkant staat van planken een kleine keet; en om zijn onboersch uiterlijk schijnt ook dit hier een aller-onpassendst ding! Een paar boeren zitten ijverig te prutsen rond een rookend vuurtje van netjes opgestapelde turven — en ook die piekerige rook riekt hier niet op zijn plaats!
Maar eindelijk leunen daar tegen het hek wel zes veldwachters, en al dragen zij hun geweldige helmen niet en al kouten ze er gemoedelijk hun ochtendpraatje en dampen daarbij een sigaar — toch, deze groep vooral, valt gansch hier uit den toon!
In de verte, het lange pad langs, is er een groepje vee achter den boer aangekomen; de zon schroeit zijn blauwen boerenkiel als een schildje van goud en de beesten, die achter hem gaan, glanzen met witte vacht en scherpe vlakken van donkere kleur.
Als de boer dichterbij komt, staag rukkende aan het gehalsterde lei-beest en zijn knechts, drijvend de andere beesten, dan is er achter hem, het smalle pad-lint af, alweer een ander groepje vee in zicht.
En daarna, heel erachter, nog een!
Uit het turfvuurtje worden nu de gloeiende ijzers gehaald; tot al het vee, dat er buiten het hek te wachten staat, gebrand is met het merkteeken op de horens.
Dan kreunt het plankenhek op eens open; de man met den sleutel in de hand, duwt het zoo ver hij kan terug en leunt er met zijn rug tegen.
„Hrrt!", roepen de knechts, en de boer mept speelsch naar zijn jonge beesten.
De heele kudde dringt tegelijk het hek door en met het geweld van die voortjagende stemmen achter zich, draven ze het pad op, dat steil naar het bruggetje leidt.
Nu staan ze er op!
Beneden ligt de meent, een zee van gras, hun wijde weiwereld! Die wereld is groen, groen van een jong en malsch gras, dat nu scheutig den warm-gekoesterden grond uittiert; maar tegelijk is ze ook bont van de menigvuldigste kleuren. Want de blauwe hemel legt zich in een lange effen streep tusschen de ruige slootkanten en de gele en lila bloemekens schuilen tusschen al dit gras; ook ijle vegen liggen achter langs de wei-grens, witte



voren van kleine, bij-elkaar gestrooide madeliefjes; en tegen den zongloed in, staan er heele bundels paarse bloemen te pronken en zetten groote kleurige lappen in het effen-groen tapijt. Eigenlijk is elk voetstapje in het vierkant een bont ruitje, waaruit het eindelooze meentstuk is saamgeweven, want dotters en paardebloemen en stuif kopjes, witjes en geeltjes en blauwtjes, dat alles tiereliert er maar door elkaar.
Zoo boven op het steenen bruggetje, dat er over de Karnemelksloot gebogen staat, alsof het zelf een jong koebeest was, dat zijn rug buigt, vóór het zijn malsten kapriool zal buitelen, daar bovenop staat het vee als op een uitzichttoren midden in het panorama, dat de Meent heet.
De rietkraag van de Naarderplassen sluit heel aan den einder de wei af met een grijze streep, nog van winterkleur; naar rechts en links bulten in donzige lijn de boschruggen van Naarden en Bussum en 's-Graveland; tegen de vlakke lucht staan in scherp silhouet het molentje en het polderhuisje en het fabrieksschoorsteentje en het torentje geteekend; daarboven stolpt de blauwe reuzenkoepel, die geen maat meer heeft.
En daaruit gloeit de zon en broeit de wijde weide en brandt elk bloemeke in het hart, tot de geur van Mei als een voorjaarswierook uitstijgt.
Dan bulkt er één van het jonge vee zijn zwaren loei uit over zooveel heerlijkheid van jongen groei.
En de heele drom stuwt omlaag, het steile brugweggetje af, de eindelooze bekoring tegemoet. Met zijn dolste sprongen, in uitgelaten beesten-pret, stijgert de voorste op zijn jonge schrale pooten voor den troep uit.
En al die andere achter hem aan, de natte snoeten zoover gestrekt als ze maar kunnen, de Gooische Mei-meent tegemoet!
Het mooie Gooi.
Wij zijn nu weliswaar wederom gekomen onder de rook van onze hoofdstad, maar we zitten nog midden in de mooie natuur: in het boschen heide-rijke omgeving van Bussum en Laren en Huizen.
Het mooie Gooi, in zomertijd het lustoord van den uitgaanden Amsterdamschen dagjesmensch. Het heerlijke bosch van Bredius, de ondanks den modernen villabouw nog zoo prachtige heide van Laren en Blaricum en dan last not least het „strand" van de Zuiderzee 
Daar liggen in dat deel van het Gooi zeer mooie, soms nog schilderachtige plaatsjes, als Laren (èladz. 249) en Blaricum en Huizen. En aan
Het mooie Gooi.
den zelfkant ligt het oude Naarden, waar nog een deel van de krijgshaftigaandoende wallen gebleven is. (bladz. 252 en 253). En Muiden, een verrukkelijk oord voor hengelaars, die er menig baarsje verschalken langs de riet-begroeide oevers van de Vecht.
En 't Muiderslot (bladz. 254 en 255). Dat — geheel opnieuw gerestaureerd — daar ligt aan de monding van de Vecht: een pronkjuweel van oud-vaderlandsche bouwkunst, waar in de Gouden Eeuw beroemde schrijvers en poëten zich vergaarden aan den gastvrijen disch van P. C. Hooft, den drossaert van Muiden. Hier waart ook rond de geest van Floris V, die er gevangen zat, aleer de wraakzuchtige edelen van Holland, met Gerard van Velsen aan 't hoofd, hem van het leven beroofden 
De sterke burcht dagteekent reeds uit de dertiende eeuw.
Het Gooi is sinds eenige jaren doorsneden door fraaie wielerpaden, die de schoonheid van het landschap binnen het bereik brachten van duizenden. Thans zijn er bovendien nog heerlijke wandelingen uitgepaald, voor wie de pracht en de schoonheid van de natuur rustig genieten wil. Zoo is het Gooi geworden tot een zelfs in z'n uithoeken meest gekend deel van ons land. Geen wonder, dat duizenden zich metterwoon in deze aantrekkelijke landouwen gevestigd hebben. Het oer-oude, de eigenlijke natuurlijke ongereptheid, heeft daardoor natuurlijk wel wat geleden. Maar de heerschende hooge opvattingen van aanleg en architectuur hebben toch bereikt, dat de schoonheid van het landschap door die dichtere bevolking zoo weinig mogelijk geleden heeft.
MUIDEN
is een oud vestingstadje. Daar werd in 1673 de Vecht door sluizen afgesloten. Het stedeke heeft een kerk uit de vijftiende eeuw; de toren is ouder.
BUSSUM
is eigenlijk een soort voorstad van Amsterdam: een forensen-plaats! Immers in het midden van de vorige eeuw telde het nog geen duizend inwoners; thans is dat aantal wel reeds ver-twintigvoudigd!
Heerlijke bosschen in de omgeving zijn die rondom Oud-Bussum (bladz. 251); met breede lanen en lieflijke waterpartijen.
Daarneven, meer naar Amsterdam ligt de oude vesting



NAARDEN.
Dit is de aloude hoofdplaats van het Gooi-land. Het lag eerst meer noordelijk, maar toen dat Oud-Naarden in het begin van de veertiende eeuw door een geweldigen vloed verzwolgen was, werd het opnieuw gesticht op de tegenwoordige plaats.
In het laatst der 17e eeuw werd het door Willem III van de nog bestaande wallen en bastions voorzien, die echter later nog aanmerkelijk uitgebreid zijn. Thans bestaat het voornemen de stad te ontmantelen. Een plan, dat men, ter wille van het verkeer, aan de Westzijde reeds volvoerde. De Kerk, vroeger aan St. Vitus gewijd, is uit de 14e en 15e eeuw afkomstig. Zij bezit een fraai eikenhouten koorhek van 1531, een der eerste renaissancewerken in Nederland. De schilderijen op het gewelf van den middenbeuk werden in 1518 voltooid. Die verbeelden aan de noordzijde tafereelen uit het Nieuwe, aan de zuidzijde uit het Oude Testament.
Aan de oostzijde van de kerk staat het Stadhuis (1601) met twee trapgevels. In het voorhuis ziet men twee zeventiende-eeuwsche schilderijen, die Salomo's eerste gericht en de uitmoording van Naarden door de Spanjaarden voorstellen. De raadzaal bezit nog haar betimmering uit het begin der 17e eeuw.
LAREN,
het mooie echt Gooische dorp, een lustoord voor schilders (die trouwens tegenwoordig ook zeer veel Blaricum en Huizen tot hun woonstee hebben verkoren). Op den prachtigen, met hooge oude boomen beplanten Brink het schilderachtig vijvertje, de „Koeswaard", waar vroeger de schapen gewasschen werden.
Thans leidt onze weg regelrecht terug naar ons punt van uitgang: naar Amsterdam.
Langs de Vecht voert die wandeling, langs het Gein en daarna langs
het welbekende Zandpad naar Diemen 
Een heerlijk slot. Een slot dat pakt.
Omdat het wandelen langs deze heerlijke wateren, waarlangs de weg zich kronkelt en slingert in de meest onwaarschijnlijke bochten, op zich zelf een heerlijkheid en een niet genoeg te waardeeren genot is.
Het Gein (bladz. 256) vooral. Een lustoord: een oord van verrukking, waarvan men eerst recht geniet, als men zich op het water zelf bevindt. Omdat daar zeker is de rust en het onvermengd genot van buiten-zijn. De prachtig begroeide kanten, waar hier en daar wat frissche huizingen door het geboomte kijken komen; het heldere, even door 't windje bewogen, licht-kabbelende water; de Hollandsche wolken-hemel daarboven.
Een oord voor dichters. Voor schilders almede. Vele malen is het Gein het onderwerp geweest van fijn-voelende landschapschilders; groot is ook het aantal zangen, waarin de heerlijkheid en de schoonheid, de onvervalschte natuurlijke pracht van Gein en Vecht bezongen werden.
Onze rondgang door Neêrlands schoon; langs oude stedekes met verweerde torens; door veld en hei, langs wei en duinen; het is al ten einde. De platen vertellen meer schoons, dan de schrijver er van kan geven. Moge dit altegader meer liefde schenken en meer echte waardeering voor Neêrlands eigen pracht, voor
ONS EIGEN, MOOIE LAND.







EEN SCHIP GRAAN LOSSEND IN LICHTERS (HOUTHAVEN)
LEVANTKADE (IJ-HAVEN)
ƒ
SUMATRAKADE, STOOMVAART MAATSCHAPPIJ NEDERLAND
DE HAVENS VAN AMSTERDAM
STOOMSCHIP OP STROOM MET ELEVATORS GRAAN LOSSEND (SUMATRAKADE)



DE MUNTTOREN
DE MONTELBAANSTORE N
DE LEIDSCHE GRACHT
AMSTERDAM
DE O.Z. VOORBURGWAL
PRINSENGRACHT HOEK BROUWERSGRACHT



O.Z. VOORBURGWAL 57, GEBOUWD DOOR HENDRICK DE KEYSER 1610
HEERENGRACHT 218, 220, GEBOUWD ONGEVEER 1620, GERESTAUREERD 1921
ARSENAAL. THANS MILITIEZAAL, SINGEL 423, GEBOUWD DOOR HENDRICK DE KEYSER 1606
GELDERSCHE KADE 8, TYPISCH 18E EEUWSCH WINKEL- EN KOOPMANSHUIS
KEIZERSGRACHT 319, GEBOUWD ONGEVEER 1660 DOOR VINGBOONS
HEERENGRACHT 475, FRAAI LODEWIJK XV PATRICIËRSHUIS
HEERENGRACHT 412, GEBOUWD ONGEV. 1660 DOOR VINGBOONS, GEREST. 1921
HUIZEN AAN DE AMSTERDAMSCHE GRACHTEN
HEERENGRACHT 164, TYPE VAN EEN AMSTERDAMSCH LODEWIJK XVI HUIS



ACHTERGEVEL
PREEKSTOEL
MOZESZAAL
HET KONINKLIJK PALEIS
AMSTERDAM
PRAALGRAF VAN DE RUYTER
DE NIEUWE KERK



I*
GROOTE ZAAL IN HET KONINKLIJK PALEIS AMSTERDAM



KOEPEL IN HET TRAPPENHUIS VAN DE AFDEELING VOOR MODERNE KUNST
MODERNE SCHILDERIJEN
REMBRANDT EN ZIJN LEERLINGEN
HET RIJKSMUSEUM TE AMSTERDAM
VLAAMSCHE MEESTERS



WATERSPORT OP DEN AMSTEL



HOUTZAAGMOLEN
DE ZAAN IN HET BEGIN DER 20E EEUW
ZAANDAM
HOUTHAVEN



HOUTEN GEVELS IN DE ZAANSTREEK



FUIKEN ZETTEN ONDER HET IJS
IJSVERMAAK TE BROEK IN WATERLAND
SCHELLINGWOUDE TOREN TE ZUNDEROORP



MONNIKENDAM



FAMILIEGROEP BINNENHUIS
MARKEN



VOLENDAM



SCHEEPSWERF
TREKSCHUIT NAAR VOLENDAM
VOORHAVEN
EDAM
MUSEUM



DE HAVEN VAN ENKHUIZEN
HET KASTEEL RADBOUT TE MEDEMBLIK
DE WAAG TE ENKHUIZEN DE , D RO M M E D AR 1S " TE ENKHUIZEN



GEVEL UIT 1617
GEVELSTEEN EN POORT VAN HET WEESHUIS
ENKHUIZEN
HET WEESHUIS



„DE STREEK" TUSSCHEN HOORN EN ENKHUIZEN



BIJ DE ZUIDERZEE
DE HOOFDTOREN
HET WESTFRIESCH MUSEUM
DE KORENMARKT
HOORN
DE KAASMARKT



DE OOSTPOORT
HET STADHUIS
OUD GEVELTJE AAN DE BIERKADE
BASRELIËF VAN DEN SLAG OP DE ZUIDERZEE IN 1573
HOORN



DE WAAG
OPHAALBRUG
DE ACCIJNSTOREN
KAASWEGEN
ALKMAAR
KAASWEGEN



ALKMAAR
2*
HUIZEN UIT DE 17E EEUW
DE GROOTE KERK
DE SCHERMERPOORT



KERK-RUÏNE TE BERGEN
IN HET BOSCH BIJ BERGEN
IN DE DUINEN BIJ BERGEN



„BEEKENSTEIN" BIJ VELSEN
IN DE DUINEN BIJ CASTRICUM
KASTEEL ASSUMBURG BIJ HEEMSKERK



AAN HET NOORDZEESTRAND



VISSCHER
OP DE ZUIDERPIER
BETONSTORTING AAN DE BUITENZIJDE DER PIEREN
DE BUITENHAVEN IJMUIDEN
VISSCHER



IN DE DUINEN BIJ SANTPOORT



BOLLENVELDEN
DUINGEZICHT
DE RUÏNE VAN BREDERODE



„DUIN EN DAAL"
„DUIN EN KRU1DBERG"
DUIN EN DAALSCHE PARK
BLOEMENDAAL
,,WILDHOEF"



MEERTJE VAN CAPRERA BIJ BLOEMENDAAL



DE AMSTERDAMSCHE POORT
DE WAAG
DE HERTENKAMP
HAARLEM
HET STADHUIS



DE NIEUWE GRACHT TE HAARLEM



TOREN VAN DE NIEUWE KERK
TOREN VAN DE GROOTE KERK
BAKENESSERTOREN
GEVEL IN DE GROOTE HOUTSTRAAT
DE VLEESCHHAL
HAARLEM
GEVEL IN DE KONINGSSTRAAT



IN DE GROOTE KERK HAARLEM



HUIZE „ELSWOUT'
TE BENNEBROEK
POORT VAN „ELSWOUT"
LAAN BIJ „ELSWOUT



BLOEMENVELDEN







3*
KATWIJK AAN ZEE
IN HET BEGIN DER 206 EEUW, TOEN DE BOMMEN NOG IN GEBRUIK WAREN



RUÏNE VAN TEYL1NGEN BIJ SASSENHEIM
RIJNSBURG
GRACHT OM DE RUÏNE VAN TEYLINGEN
OUDE RIJN TE KATWIJK BINNEN



,ENDEGEEST'
„OUD POELGEEST"



DE NIEUWE RIJN MET STADHUISTOREN EN KORENBEURS
DE PIETERSKERK
DE ACADEMIE
LEIDEN
DE HOOGELANDSCHE KERK











BIJ WILNIS



VISCHMARKT
STADHUIS
GOUDA



POORT VAN HET OUDE -MANNENHUIS
GOUDA
KOORHEK IN DE GROOTE KERK



IN DE OMSTREKEN VAN GOUDA



HET PALEIS DER KONINGIN-MOEDER
DE VIJVER
HET MAURITSHUIS
HET BINNENHOF
DE RIDDERZAAL
'S-GRAVENHAGE
AAN DEN VIJVER



GESCHILDERDE ZOLDERING IN DE TROUWZAAL
VIERSCHAAR
ZIJGEVEL
HET STADHUIS TE 'S-GRAVENHAGE
VOORGEVEL



VOORGEVEL
ACHTERGEVEL
ORANJEZAAL JAPANSCHE ZAAL
HET HUIS TEN BOSCH TE 'S-GRAVENHAGE
4



KURHAUS EN PIER TE SCHEVENINGEN
IN DE SCHEVENINGSCHE BOSCHJES
IN HET HAAGSCHE BOSCH



STRANDGEZICHT
HET KURHAUS
DE PIER
SCHEVENINGEN
DE STRANDBOULEVARD



BIJ LOOSDUINEN



„ESSENSTEIN" TE VEUR
DE VLIET BIJ LEIDSCHENDAH
4*
DE VLIET BIJ RIJSWIJK
HET HUIS „DE HOORN'' TE RIJSWIJK



DE TOREN VAN DE NIEUWE KERK
HET STADHUIS
HET GEMEENELANDHUIS
DELFT
DE OOSTPOORT



POORT VAN HET BEGIJNHOF
OUDE DELFT
DELFT
POORT OP HET BINNENPLEIN VAN DE TECHNISCHE HOOGESCHOOL



BRABANTSCHE TURFMARKT
OUDE DELFT
VENDUHUIS
DELFT
VOLDERSGRACHT



8IJ MAASLAND
BIJ DE LIER
BIJ PIJNACKER
TUSSCHEN SCHIPLUIDEN EN MAASLAND
IN HET WESTLAND



STADHUIS TE VLAARDINGEN
HAVEN TE MAASSLUIS
KERK TE MAASSLUIS
VISCHMARKT TE VLAARDINGEN



HAVEN TE BRIELLE
POEL IN DE DUINEN BIJ OOSTVOORNE
VIJVER TE BRIELLE
HET BRIELSCHE SPUIWATER



OP DE MAAS
GEZICHT VAN DE OVERZIJDE OOSTERKADE
ROTTERDAM



OUD ZEILSCHIP
VERTREK VAN EEN STOOMSCHIP DER H O L LA N D - AM E R I KA - LIJ N
ROTTERDAM



GROENEN DAAL, THANS GEDEMPT
ROTTERDAM
ACHTERHAVEN TE DELFSHAVEN



OP DE MAAS VOOR ROTTERDAM



GEZICHT OP DORDRECHT
SCHEEPSWERF BIJ DORDRECHT
OP DE MERWEDE
HET OUDE WAALTJE BIJ RIJSOORD TOREN VAN DE GROOTE KERK TE DORDRECHT
BIJ ROTTERDAM
TUSSCHEN DORDRECHT EN ROTTERDAM



OP DE DORDTSCHE KIL
AAN HET HOLLANDSCH DIEP
AVOND OP DE MERWEDE



GEZICHT OP OUDE MAAS EN NOORD
VOORSTRAATSHAVEN
DORDRECHT
GROOTHOOFDSPOORT



KOORBANKEN
ZIJBEUK
DE GROOTE KERK TE DORDRECHT
TOREN
KOORHEK



ZONSONDERGANG BIJ DORDRECHT
VOORSTRAATSHAVEN TE DORDRECHT
LAGERWAARD BIJ DORDRECHT
KERK TE OUD-ALBLAS
LAGERWAARD BIJ DORDRECHT



HAVEN TE WILLEMSTAD
DE KREEK TE DINTELOORD
5*
STADHUIS TE KLUNDERT
HAVEN TE DINTELOORD



NIEUWE HAVEN
'S-GRAVENSTEEN
MONSTERTOREN
ZIERIKZEE
NOORDHAVENPOORT



ZUIDHAVENPOORT EN NOOR D HAV EN POORT TE ZIERIKZEE
REDDINGSBOOT BIJ BURGHSLUIS
POORT VAN HET SLOT HAAMSTEDE
HET SLOT MOERMONT



STADHUISTOREN TE ZIERIKZEE
NOORDHAVENPOORT TE ZIERIKZEE
STADHUIS TE BROUWERSHAVEN
STADHUIS TE BROUWERSHAVEN, ACHTERZIJDE



DE PUNT VAN DE ZIJPE
VLASDROOGEN BIJ NIEUWERKERK
TOREN VAN NIEUWERKERK
DE GREVELINGEN BIJ BRUINISSE
TOREN VAN OOSTERLAND



POORTVLIET
WEIDE BIJ STAVENISSE
BOERDERIJ TE ST. ANNALAND
OESTERPUT OP THOLEN



SMIDSE TE OUD VOSMEER
OP DE KEETEN
IN HET LAND VAN GOES
BIJ OOSTERLAND



STADHUIS EN GROOTE KERK TE GOES
GROOTE KERK TE GOES
HAVEN TE GOES
HAVEN TE THOLEN



BOERDERIJ BIJ AXEL
MEISJES TE KRABBENDIJKE
ZONDAGMORGEN TE SEROOSKERKE
BOER UIT DEN OMTREK VAN GOES
VISCHVROUWEN UIT ARNEMUIDEN
IN DE KERK TE 'S HEER ARENDSKERKE OUDE MAN TE DOMBURG
BOERENMEISJE UIT DEN OMTREK VAN GOES VROUWEN OP SCHOUWEN



BEKER VAN MAXIMILIAAN
REGENPUT BIJ DE GROOTE KERK
VEERE
GROOTE KERK



IN DE GROOTE KERK
VEERE
HET OUDE GOTHISCHE HUIS „HET LAM"



HAVEN VAN VEERE
GEZICHT OP DOMBURG
DOMBURG



OORLOGSCHEPEN VOOR VLISSINGE
OP DE SCHELDE
■ 
6
MILITAIR HOSPITAAL TE MIDDELBURG
STADHUIS TE VEERE
TE SEROOSKERKE



HUIZE OVERDUIN BIJ OOSTKAPELLE
HUIZE ZEEDUIN BIJ OOSTKAPELLE
HUIZE DUINBEEK BIJ DOMBURG
KASTEEL WESTHOVE BIJ OOSTKAPELLE
SLOT TER HOOGE BIJ KOUDEKERKE
KASTEELEN EN BUITENPLAATSEN OP WALCHEREN
SLOT TER HOOGE BIJ KOUDEKERKE



DE GISTPOORT TOEGANG GEVENDE TOT DE ABDIJ
STADHUIS
MIDDELBURG
POORT VAN DE ABDIJ, TOEGANG GEVENDE TOT DE ZAAL DER PROVINCIALE STATEN



HET BINNENPLEIN
DE KRUISGANG
DE ABDIJ TE MIDDELBURG



POORTJE VAN DE OUDE BANK VAN LEENING IN DE ST, JANSTRAAT
6*
HET HUIS ,,IN DE STEENROTSE"
MIDDELBURG
POORT VAN DE ABDIJ



DE WESTKAPELSCHE ZEEDIJK
DE BADPLAATS VLISSINGEN
■
WERF VAN DE KON. MIJ. DE SCHELDE TE VLISSINGEN OP DE NOORDZEE







HET STADHUIS
HET OUDE MARKIEZENHOF, THANS KAZERNE
BERGEN OP ZOOM
DE GEVANGENPOORT



IN DE WOUWSCHE PLANTAGE



MONUMENT DER ASSENDELFTS
GRAFTOMBE VAN RENESSE
GEZICHT IN HET KOOR
GRAFTOMBE VAN ENGELBERT II EN ZIJN GEMALIN
GRAFTOMBE VAN ENGELBERT I EN JAN VAN NASSAU
IN DE GROOTE KERK TE BREDA



IN HET MASTBOSCH TE BREDA



BREDASCHE STEENWEG TE OOSTERHOUT
MARKTPLEIN TE GEERTRUIDENBERG
KEIZERSVEER TOREN VAN DE ST. JANSKERK TE OOSTERHOUT KLOOSTERDREEF TE OOSTERHOUT
AAN DE RIDDERSTRAAT TE OOSTERHOUT



WINTERAVOND BIJ DONGEN
VAN ESSEN-VEN BIJ OISTERWIJK
VENNEN BIJ OISTERWIJK
BOERDERIJ BIJ DONGEN



BIJ OISTERWIJK



SPOORWEGBRUG OVER DE MAAS BIJ HEDEL
.,REEBURG" BIJ VUGHT
WAL TE 'S-HERTOGENBOSCH



DE KOORSLUITING MET KAPELLENKRANS
DE VIERING MET DEN ONVOLTOOIDEN TOREN
DE GEVEL VAN K ET NOORDELIJK TRANSEPT
If '
DE KAPELLENKRANS VAN HET KOOR
MOZES MET DE STEENEN TAFELEN
DE ST. JANSKERK TE 'S-HERTOGENBOSCH
DE DOOPVONT



DE ST. JANSKERK TE 'S-HERTOGENBOSCH



HET KASTEEL HEESWIJK



BIJ HELMOND
HET KASTEEL TE HELMOND, THANS STADHUIS
HET KASTEEL CROY
BOERDERIJ BIJ HELMOND



IN HET BOSCH BIJ HEEZE



DE MAASSTUW BIJ LINNE
HET KASTEEL KESSEL
6*
HET KASTEEL HOLTMEULEN BIJ TE GE LE N
PONTVEER BIJ KESSEL



BRUG OVER DE ROER TE ROERMOND
MONDING VAN DE ROER



DE MUNSTERKERK TE ROERMOND



HET STADHUIS
HET TORENTJE VAN PATER VINK EN DE HELPOORT
MAASTRICHT



DE ST. SERVAASKERK
KRUISGANG VAN DE ST. SERVAASKERK
MAASTRICHT
HAL VAN HET STADHUIS



GEZICHT VAN DE BRUG
HET SI ADSPARK
HET VILLAPARK
MAASTRICHT
DE MAASBRUG



LANGS HET KANAAL NAAR LUIK
GANG IN DEN ST. PIETERSBERG
GROTWONING IN DEN ST. PIETERSBERG



HET KASTEEL OUD VALKENBURG
DE GEUL
HET KASTEEL NEER-CANNE
GEZICHT OP MAASTRICHT VAN HET FORT ST PI ET E R



IN HET GEU LDAL



DE BERKÉLPOORT
DE RUÏNE
ROTSWONI NGEN
GEZICHT VAN DE RUÏNE
VALKENBURG
ROTSWONI NG



OP DEN DOLSBERG
GULPEN
BIJ WVLRE
KASTEEL WYLRE



ROLDUC
DORPSGEZICHTEN IN ZUID-LIMBURG
IN DE KERK VAN ROLDUC



OP DEN KOLLENBERG BIJ SITTARD
ZANDGAT BIJ DEN KOLLENBERG
8
BERGWEG BIJ E IJSDE N
HET KASTEEL HOENSBROEK
OSSENWAGEN BIJ SITTARD



HET KASTEEL BLEYENBEEK
OP DE HEIDE
BEUGELBAAN
BINNENPLEIN VAN HET KASTEEL BLEYENBEEK BIJ VEN LO



HET KASTEEL ARCEN
HET KASTEEL H1LLENRAAD
HET STADHUIS TE VENLO



HET KASTEEL WELL
RUÏNE AAN DE MAAS TE ARCEN



IN DE BOSSCHEN BIJ DE PLASMOLEN
8 *



IN DE MEERWIJK
DE WATER-MEERWIJK
VALLEI BIJ UBBERGEN
BEEKJE BIJ HATERT
BIJ BERG-EN-DAL
DE OUDE WAAL



OP DEN STERRENBERG
GEZICHT OP LENT
KERKJE TE UBBERGEN
BIJ NIJMEGEN
.WESTER MEERWIJK"



DE GROOTE MARKT
HET KRONENBURGERPARK
DE KAPEL OP HET VALKHOF
HET St. STEVENSKERKHOF
DE KERKBOOG, VOORZIJDE
DE KERKBOOG, ACHTERZIJDE
NIJMEGEN



DE RUÏNE OP HET VALKHOF
DE VIERSCHAAR IN HET STADHUIS
NIJMEGEN
DE KAPEL OP HET VALKHOF VAN BINNEN



AVOND
IJSGANG
GEZICHT OP DE STAD BIJ HOOG WATER
NIJMEGEN
DE SPOORWEGBRUG



DE SPOORWEGBRUG BIJ NIJMEGEN
VISSCHERS AAN DE WAAL
DE OUDE WAAL
DE OUDE HAVEN TE TIEL



BIJ VAR I K
DE SPOORWEGBRUG BIJ ZALT-BOMMEL
DE WATERSTRAAT TE ZALT BOMMEL
DE TOLHUISWAL TE TIEL



WOUDRICHEM, GEZICHT OP GORINCHEM
DE TOREN VAN WOUDRICHEM
HET SLOT LOEVESTEIN
INGANG VAN HET SLOT LOEVESTEIN
DE WATERPOORT TE WOUDRICHEM



DE DALEMPOORT
DE APPELDIJK
DE APPELDIJK
DE THANS GESLOOPTE MOLEN BIJ DE WATERPOORT
GORINCHEM



BIJ GIESSEN OUDKERK
LEERDAM
DE GIESSEN
DE GIESSEN
GIESSEN NIEUWKERK



BIJ JUTPHAAS
SLUIS BIJ VREESWIJK
DE GROOTE SLUIS BIJ VREESWIJK
STADSGRACHT TE VIANEN



GEZICHT OP VREESWIJK
POORT TE VIANEN
SCHUTSLUIS BIJ JUTPHAAS
MOLEN BIJ JUTPHAAS



MOLEN AAN HET OUDE GEIN
KASTEEL HEEMSTEDE
.RIJNHUIZEN'
VAARTSCHE RIJN
BIJ JUTPHAAS



BIJ DE BILDT



TUSSCHEN UTRECHT EN DE BILDT
HET ZUSTERHUIS TE ZEIST
HET BROEDERHUIS TE ZEIST
.BEERSCHOTEN" BIJ DE BILDT



SLOTBRUG
HEIDEGEZICHT
9*
VIJVER IN HET BOSCH
ZEIST
WILHELMINAPARK



HUIZE SPARRENDAAL
GRAFTOMBE IN DE KERK
RIJZENBURG
VIJVER IN HET BOSCH



KASTEEL BEVERWEERD
3IJ NEERLANGBROEK
NEERLANGBROEK
KASTEEL STERKENBURG
LANGS DE LANGBROEKSCHE WETERING



RUÏNE TE WIJK BIJ DUURSTEDE
RIVIERGEZICHT TE WIJK BIJ DUURSTEDE
KASTEEL SANDENBURG BIJ LANGBROEK



KASTEEL MOERSBERGEN
STAMERSWEG
KASTEEL MOERSBERGEN
HUIZE AARDENBURG



VERGEZICHT VAN DE GRAFTOMBE VAN NELLESTEYN
"HYDEPARK" BIJ DOORN
TOREN VAN AMERONGEN
HET KASTEEL "ZUYLESTEIN" BIJ LEERSUM
HET KASTEEL TE AMERONGEN



DE CUNERA-TOREN
GEZICHT OP DE STAD
DE GIER PONT
DE GREBBEHELLING
BIJ RHENEN
DE SPOORWEGBRUG



DE GREBBE
IN HET REMMERSTEINSCHE BOSCH
IN HET GREBBEBOSCH
DE HAKSTE1NSHEUVEL BIJ DE GREBBE



DE HOLLE WEG
HET LEXKENSVEER
BOSCHRAND
BIJ WAGENINGEN
OP DEN KE1ENBERG



DE HOLLE WEG
DE NOORDBERG TE HEELSUM
QUADENOORD BIJ RENKUM
OP DEN KEIENBERG BIJ RENKUM
WEG NAAR QUADENOORD



HET KASTEEL DOORWERTH



OP DEN KEIENBERG BIJ RENKUM
BIJ WOLFHEZE



DE BAKENBERGSCHE WEG BIJ ARNHEM
IO



WOLFHEZE
WOLFHEZE
HUIZE MARIËNDAAL TE OOSTERBEEK



DE GROOTE KERK EN HET STADHUIS
DE GROOTE KERK
HET STADHUIS
DE GROOTE KERK
ARNHEM



OP DE HEIDE BIJ ARNHEM
VIJVER IN HET PARK SONSBEEK TE ARNHEM
VIJVER OP HET LANDGOED LICHTENBEEK BIJ ARNHEM



BIJ VELP
RHEDEROORD
I O *
TUSSCHEN VELP EN DE STEEG
AAN DEN IJSSEL



ROZENDAAL
RHEDEROORD
BILJOEN
SCHELPENGALERIJ OP ROZENDAAL
WATERVAL OP ROZENDAAL



HET KASTEEL MIDDACHTEN
GEZICHT OP OEN IJSSEL BIJ DE STEEG
DE MIDDACHTER ALLEE
OP DEN ZIJPENBERG



HOTEL TE LAAG SOEREN
BIJ LAAG SOEREN
KASTEEL DE GELDERSCHE TOREN BIJ DIEREN



JAGERSHUIS OP HET LANDGOED ENGHUIZEN BIJ HUMMELO
KASTEEL LAAG KEPPEL
IN HET BOSCH VAN HET LANDGOED ENGHUIZEN



BIJ WINTERSWIJK
WATERMOLEN BIJ H ET KASTEEL HACKFORT
WATERMOLEN TE RUURLO
HET KASTEEL TE RUURLO



BIJ WINTERSWIJK
IN HET BOSCH BIJ RUURLO



BOERENERF BIJ WARNSVELD
TOL BIJ WARNSVELD
VOROENSCHE BEEK
WATERMOLEN BIJ VORDEN
DE GAFFELBRUG BIJ VORDEN
AAN DE BERKEL



KASTEEL AMPSEN BIJ LOCHEM
GEZICHT OP LOCHEM
KASTEEL JOPPE BIJ GORSSEL HUISJE OP DE HEIDE



IN HET VELDER BOSCH
HOOG WATER
AAN DE BERKEL
BIJ WARNSVELD



DE IJSSEL BIJ ZUTPHEN
RUÏNE VAN DE BERKELPOORT TE ZUTPHEN
BIJ WARNSVELD



DE ROSMOLENPOORT
DE WALBURGHSKERK
ZUTPHEN



IN DE WALBURGHSKERK
PORTAAL VAN DE WALBURGHSKERK
ZUTPHEN
I I
DE LIBRYE



UIT HET GELDERSCHE BOERENLEVEN



OUDE ARM VAN DEN IJSSEL
OUDE WATERMOLEN
BIJ VOORST
HET KASTEEL NIJENBEEK
VIJVER VAN HET HUIS DE POLL



OVERSTROOMDE UITERWAARDEN VAN DEN IJSSEL GEZICHT OP DEVENTER
DE WAAG TE DEVENTER, THANS MUSEUM POORT VAN HET VOORMALIG „LANDSHUIS", THANS POLITIEBUREAU TE DEVENTER VOORGEBOUW DER DOOPSGEZINDE KERK TE DEVENTER



AVOND BIJ HOLTEN
IN HET VEEN BIJ HOLTEN



BIJ DIEPENHEIM



HET KASTEEL TWICKEL BIJ DELDEN



BIJ DE LUTTE



DE DINTEL IN HET LUTTER ZAND
TOREN VAN OLDENZAAL
BIJ DE LUTTE



GEZICHT VAN DEN KUIPERSBERG
AAN DE BRONNEN VAN DE HAZELBEKKE
BOSCH EN HEIDE
BIJ OOTMARSUM



DE NYRUSBERG BIJ ALMELO
HET KASTEEL TE ALMELO
KOLLENVELD BIJ ALMELO
DE REGGE BIJ HELLENDOORN
OP DEN HELLENDOORNSCHEN BERG



„HET LAAR" BIJ OMMEN
KASTEEL EERDE
DE GROOTE LAAN BIJ HET KASTEEL EERDE
HET BOSCH VAN EERDE



HOLLANDSCHE VELD
PESSERDIJK
BIJ HOOGEVEEN
HET NOORD



SCHAAPSKUDDE TE EMMEN
TE VALTHE
TE DROUWEN



BIJ SCHIPBORK
EES BIJ BORGER
OP DE DRENTSCHE HEIDE



ROONERVELD BIJ ASSEN
HUNNEBED TE TINAARLO
OUDE DRENTSCHE BOERDERIJ
HUNNEBED TE ROLDE



HOOFDLAAN IN HET ASSER BOSCH
IN HET ASSER BOSCH



HUNNEBED BIJ BORGER
DE BRINK TE GIETEN
MOLEN TE ANLO
OUDE BOERDERIJ BIJ DROUWEN



BOERDERIJEN TE BLIJHAM
BOERDERIJ TE BELLINGWOLDE
BOERDERIJ TE FINSTERWOLDE
MONUMENT TE HEILIGERLEE UITDIEPEN VAN DE BUINEN-A DOOR MIDDEL VAN DE „PLCEG"
BRUG OVER DE RUITEN-A BIJ VLAGTWEDDE
BIJ SCHARMER TE BELLINGWOLDE



HUIZE EKENSTEIN BIJ APPINGEDAM
VALTHERMOND
DE WEDDERBURCHT



HET KLOOSTER TER APE L
DE RUITEN-A BIJ VLAGTWEDDE
IN WESTERWOLDE
I 2*
SMEERLING BIJ VLAGTWEDDE



DE GROOTE MARKT
HET HOF VAN JUSTITIE
HET „GOUDKANTOOR'
DE MARTINITOREN
GRONINGEN
HUISDEUR AAN HET SCHUITEDIEP, GESLOOPT IN 1913
HUISDEUR AAN DE OOSTERSTRAAT



DE PRAEDINIUSSINGEL
HOOGE DER A
DE TOREN VAN DE A-KERK
DE TURFSTRAAT MET GEZICHT OP DE GARDEPOCRT
HET OUDE TOLHUIS AAN HET DAMSTERDIEP
GRONINGEN
HET SCHUITENDIEP



DE BRAAK TE PATERSWOLDE
DE HOOGHOLSTERLAAN BIJ RODEN
DE APPELBERGEN BIJ DE PUNT



HET SLOT BOELENS TE OLTERTERP
VIJVER TE OLTERTERP
AVONDZON



HET BOSCH HUIS TE BERGUMERHEIDE
MOLEN TE GIEKERK
BIJ ROTTE VA LLE
VEEN WOU DSTER WAL ROTTEVALLE



HET PIER PANDER TEMPELTJE TE LEEUWARDEN
„DEKEMA STATE" TE JELSUM



WAEZE
DE KANSELARIJ
DE WAAG
LEEUWARDEN
SCHAATSEN WEDSTRIJD



DE OLDENHOVE
LEEUWARDEN
IN HET FRIESCH MUSEUM



DE POORT VAN HET HOFJE
ZIJGEVEL VAN HET SLOT
HET HOFJE
DE VOORPOORT
HERINGA STATE OF POPTA-SLOT TE MARSUM



DE GROOTE ZAAL IN HET POPTA-SLOT TE MARSUM



BIJ CUBAARD
BIJ MAKKUM
,NOORDIJS" TE HARLINGEN
TE H E EG
MINNERTSGA



13



SCHOORSTEEN IN DE RAADZAAL
PREEKSTOEL EN ORGEL IN DE MARTINIKERK
PREEKSTOEL IN DE MARTINIKERK
KOORBANKEN IN DE MARTINIKERK
DEUR IN DE RAADZAAL
BOLSWARD



STADHUIS TE BOLSWARD
INGANG VAN HET STADHUIS TE BOLSWARD
STADHUIS TE FRANEKER



J O R W ER D
BOERDERIJ BIJ CU BAAR D
HET SPOELEN DER MELKBUSSEN



WITMARSUM
13*
KIMSWERD



KERK EN WAAG TE WORKUM
HOUTEN ZEEWERING BIJ MAKKUMMERWAARD, BUITENZIJDE
HOUTEN ZEEWERING BIJ MAKKUMMERWAARD, BINNENZIJDE
HINDELOOPEN
SLUIS TE HINDELOOPEN



MOLEN TE SNEEK
HOOIPRAAM
BOERDERIJ BIJ LANGWEER
WATERPOORT TE SNEEK



ZEILWEDSTRIJD OP HET SNEEKER MEER
OP DE FRIESCHE MEREN



ORANJEWOUD
TE SLOTEN
LINDENLAAN BIJ ORANJEWOUD
IN HET ORANJEWOUD ZEILEN TE LANGWEER



STOBBEN BRANDEN TE OLDEBERKOOP
GROOTE VIJVER IN HET KOEPELBOSCH BIJ OLDEBERKOOP
MEERTJE BIJ RUINERWOLD
HOUTEN KLOKKENTOREN OP HET KERKHOF TE NIJEBERKOOP



MEPPELER DIEP
ROUVEEN



VLASSPINNEN, DEN HAM
OVERIJSSELSCHE KLEEDERDRACHTEN
STAPHORSTER MEISJES IN DAA6SCHE DRACHT
BOER TE STAPHORST
BREIENDE VROUW BIJ DEVENTER
VLASHEKELEN, DEN HAM
BOERENGEZIN TE STAPHORST
OP WEG NAAR DE KERK, STAPHORST
VLASSCHRAPEN, DEN HAM KINDEREN TE STAPHORST



GIETHOORN



BLOKZIJL
VAART BIJ RONDU1TE
PAALWERKEN LANGS DE BELTER WIJDE
HAVEN TE VOLLENHOVEN
VAART BIJ GIETHOORN



BROEDERPOORT, BINNEN7IJDE
CELLEBROE DERSPOORT
KOORN MAR KTPOORT
ZIJGEVEL VAN HET OUDE STADHUIS
KAMPEN
BROEDERPOORT, BUITENZIJDE



SCHOORSTEEN IN DE RAADZAAL
HET OUDE STADHUIS TE KAMPEN
VOORGEVEL



HET KASTEEL RECHTEREN BIJ DALFSEN
14



TOREN VAN DE ONZE LIEVE VROUWE KERK
DE SASSENPOORT
ZWOLLE



DE GROOTE KERK MET DE HOOFDWACHT TE ZWOLLE



BIJ WAPENVELD
HET „OUDE SPIJKER" BIJ HATTEM
HET KATERVEER
IN HET BOSCH BIJ HATTEM



HET KASTEEL CANNENBURGH BIJ VAASSEN VOOR DE VERBOUWING
KANAAL BIJ WAPENVELD
CANNENBURGH NA DE VERBOUWING
CANNENBURGH VOOR DE VERBOUWING
14*



AVOND OP DE HEIDE BIJ GARDEREN
IN DE BOSSCHEN VAN HET LOO



IN DE SOERENSCHE BOSSCHEN



BOERDERIJ TE LOENEN
BEEKBERGEN
ROGGEMAAIEN HUISJE OP DE HEIDE



VIJVER VAN HET KASTEEL TER HORST
BIJ LOENEN OP DE VELUWE
DE SPRENGEN
ROGGEOOGST
DE WATERVAL



OP DE SOERENSCHE HEIDE
AAN HET UDDELERMEER



HET KASTEEL SCHAFFELAAR TE BARNEVELD
LUNTEREN
STANDBEELD VAN JAN VAN SCHAFFELAAR TE BARNEVELD
HET KASTEEL R E NSWOU DE



BIJ LUNTEREN



OP DE HEIDE BIJ EDE



DE ONZE LIEVE VROUWE-TOREN
AMERSFOORT
AAN DEN ZUIDSINGEL
AAN DEN ZUIDSINGEL



DE KOPPELPOORT
DE WATERPOORT
.MONNIKENDAM'
DE KAMPER BINNENPOORT
AMERSFOORT
DE KOPPELPOORT, BINNENZIJDE



OP DE HEIDE BIJ DE HAAR
BIJ WOUDENBERG



TE SPAKENBURG
KLEEDERDRACHTEN IN DE VISSCHERSDORPEN



IN DE BOSSCHEN BIJ BAARN



I
KASTEEL EN PARK GROENEVELD BIJ BAARN



HET PALEIS SOESTDIJK, VOORZIJDE
HET PALEIS SOESTDIJK, ACHTERZIJDE
r
BIJ DE LAGE VUURSCHE ZWANEN IN HET PARK HET PARK VAN SOESTDIJK



TUSSCHEN DE HOOGE EN LAGE VUURSCHE
BIJ DE LAGE VUURSCHE
HERMITAGE IN HET PARK
15*



DE OUDE GRACHT MET DEN DOMTOREN
UTRECHT
DE OUDE GRACHT MET HET HUIS OUDAEN



POORTJE DER FUNDATIE VAN PALLAES AAN DE NIEUWE GRACHT
DE AULA DER UNIVERSITEIT, VROEGER KAPITTELZAAL VAN DEN DOM
DE KRUISGANG VAN DEN DOM
UTRECHT
HET POORTJE VAN BREMTENHOF



DE DOM TE UTRECHT



KIJKJES TE UTRECHT



HET KASTEEL ZUILEN
HET DORP ZUILEN



BREUKELEN
HET HUIS OUDAEN
HET KASTEEL NIJENRODE, NIEUWE GEDEELTE
HET KASTEEL NIJENRODE VOOR DE VERBOUWING



BIJ BREUKELEN



DE STRAATWEG NAAR BREUKELEN
HUIZE RUPELMONDE
DE OPHAALBRUG
BIJ NIEUWERSLUIS



DE RUÏNE VAN HET OUDE KASTEEL IN 1890
HET KASTEEL DE HAAR



DE VECHT BIJ LOENEN



AAN SLOOT EN PLAS



i6
HET KASTEEL LOENERSLOOT



KORTENHOEF
KORTEN HOEF
ANKEVEEN
N1GTEVECHT



HILVERBEEK
IN HET BOSCH
DE VAART
TROMPENBURG
DE SCHEIWAL
VIJVER IN HET SPANDERSWOUD
'S-GRAVENLAND



HET KERKJE VAN KORTENHOEF
DE LOOSDRECHTSCHE PLASSEN



WINTERGEZICHT
16*
SPANDERSWOUD
BIJ HILVERSUM
MEERTJE BIJ HET RIJWIELPAD NAAR BAARN



IN HET STUIFZAND
IN HET SPANDERSWOUD
NABIJ DEN UTRECHTSCHEWEG
BIJ HET DIEVENPAADJE
BIJ HILVERSUM



LAREN



TE LAREN



HET PAVILJOEN
SCHAAPSKOOI
BOSCH EN HEIDE
DE ST.-JANS PROCESSIE
LAREN
VILLA



BIJ DRAFNA
WANDELPAD BIJ DEN HUIZERWEG
VIJVER BIJ HET HOTEL BOSCH VAN BREDIU3
BIJ BUSSUM



OP OUD-BUSSEM
BANTAM
BIJ BUSSUM
LAANTJE BIJ BIKBERGEN
BANTAM



OUD BUSSEN!
TOEGANG TOT DEN OUDEN HAVEN
DE OUDE HAVEN VAN NAARDEN
NAARDEN



HET STADHUIS
)
DE WALLEN
NAARDEN
GEZICHT VAN DE WALLEN OP DE ZUIDERZEE



HET MUIDERSLOT



DE RIDDERZAAL
HET BINNENPLEIN
HET MUIDERSLOT
DE KEUKEN