DERDE DRUK.
PRIJS f 0.65.
En RECWT
G,E<LL. HISTORISCH VERHAAL U IT DE ZUID-AFRIKAAMSCHE. BEROERTEN VAN i914
DOOR
LPEhliinG
ARMH. DRUKKERO Eli UITGEVERSZAAK. |



dienst boek en jeugd postbus 93054 2509 AB den haag
nblc











VOO! VIIJIEID EU HECHT.
Een Historisch Verhaal
uit de
Zuid-Afrikaansche Beroeringen
tijdens den
Grooten Volkeren-Oorlog (1914)
DOOR L. PENNING.
VOLKSUITGAVE.
(DERDE DRUK).
Arnh. Drukkerij en Uitgeverszaak - Dir. A. Tamminga. - 1915. —







Een Woord vooraf.
Wachter, vroeg ik: wat er is van den nacht?
En hij antwoordde, den blik vast naar het Oosten gericht: Het daagt in t Oosten; reeds glanst de gezichteinder van purper; het hanengekraai verkondigt den naderenden morgen, en alle klokken beieren.
Mijn hart echter was twijfelmoedig, en ik zeide: O wachter, vergist ge u niet? Zijn het geen strepen van bloed, die den gezichteinder kleuren? en hoor ik niet de stormklokken luiden?
Maar hij schudde vastberaden het hoofd en antwoordde: Het is de gulden ochtend, die daar aanbreekt; reeds beginnen de Afrikaansche kopjes te schitteren van zijn gloed, en hij roept de Afrikaansche helden in den kerker zijn welkom toe. De nacht gaat voorbij; reeds vlucht de duisternis; en alle klokken beginnen te zingen het oude, onsterfelijke lied van vrijheid en recht!
Toen luisterde ik scherp, en ja waarlijk! mijn ooren vingen die oude, geliefde melodie weer op. Mijn hart ontroerde en greep weer moed. En ik nam de pen op en schreef.







HOOFDSTUK I.
Op het eenzame Kopje.
Daar dreven droeve, grauwe wolken; het licht der sterren was onderschept, en donker was de nacht. De wind ruischte over de golvende vlakte; hij ging klagend heen over het lange Tamboekigras, en het klonk als een zacht weemoedig graflied, zooals wij het ons herinneren uit onze jeugd, als een onzer speelgenooten naar den doodenakker werd gebracht.
De nachtwind ruischte over de diepte, waar een groote kudde schapen was gelegerd, en over de met klippen bezaaide hoogte. En op dat kopje brandde een wachtvuur, waarvan de vlammen sidderden en uiteensloegen, als de wind zich verhief.
Een Afrikaansche boer zat daar op het eenzame kopje, in het onmetelijke veld; en een groote herdershond, met schrandere oogen, bevond zich bij hem. Anders was daar geen levende ziel in de nabijheid.
De boer zat daar op een klipsteen bij het wachtvuur. De hond keek hem nu en dan aan, alsof hij den baas iets had te vragen. Maar de boer lette niet op zijn vragen, en tuurde zwijgend in de vlammen — oogenschijnlijk in diepe gepeinzen verzonken.
Gister was de tijding gekomen; als een donderslag



uit den helderen hemel: de geweldige tijding, dat Europa in vuur en vlam was gezet.
Doch de paardenkooper, van wien de boer het nieuws had vernomen, had er met een glimlach aan toegevoegd: „Gelukkig Afrika! wij zitten ver van den brand. Wat blief? Zes duizend mijlen!"
Doch had die koopman het wel bij het rechte eind? Vergiste hij zich niet?
Over die vragen nu zat de baas te peinzen.
Hij was er niet zoo gerust op als die paardenkooper, en had zijn meening ook gezegd. Maar de koopman had geantwoord: „Och kom dan toch! Daar is geen kou aan de lucht! Oom Louis is banje *) slim, en zal wel zorgen, dat wij geen muizenissen krijgen met den Duitscher."
Oom Louis — dat was Louis Botha. De baas kende Botha zeer goed. Reeds van jaren her. Twaalf jaren geleden was Botha kommandant-generaal der Transvaalsche strijdmachten, en samen hadden ze gevochten voor de vrijheid der kleine Boerenrepublieken.
Met een gebed in het hart en een psalm op de lippen — zoo waren de Republikeinen van de Transvaal en van den Oranje-Vrij staat in den strijd getrokken.
O, daar was veel gebeden; daar was gesmeekt tot God; daar was gepleit op Zijn beloften. En toch was de strijd verloren....
Het hoofd van Jan Niekerk zonk dieper op de borst.
Eiken keer, dat hij aan dien driejarigen vrijheidsoorlog dacht, versomberde zijn gelaat, en stormden aanvechtingen des Satans aan op zijn ziel. Daar lag de wonde plek van zijn hart. De Boeren hadden im-
*) Banje — zeer.



mers het recht aan hun zijde gehad, het heilig recht; de conscientie der menschheid had hun gelijk gegeven; en toch.... en toch.... bij den vrede te Vereeniging was de vlag der republieken neergehaald.
De vrede te Vereeniging....
Onder een ademlooze stilte had de waarnemende president Schalk Burger destijds de pen opgenomen, om het op perkament geschreven vredesverdrag te onderteekenen. En de andere vertegenwoordigers der Boerenregeeringen hadden ook geteekend. Daarop was Kitchener gevolgd; en het laatst van allen had Milner geteekend.
Toen dat noodlottig document was geteekend, waren de Boeren zwijgend opgerezen van hun stoelen. Zij hadden zich neergezet als vrije burgers, en waren opgestaan als onderdanen van koning Eduard VII. En Kitchener, hun één voor één de hand reikend, had gezegd: „Nu zijn wij goede vrienden."
Daarop was het stil geworden in die zaal — heel stil.
Hoe heftig was in deze zaal vroeger gesproken, gepleit — heftig en hartstochtelijk, want het ging immers om vrijheid, waarheid en recht.
Doch nu was het er stil — doodstil. Zooals het stil kan zijn in een sterfkamer.
En was het hier geen sterfkamer? was hier geen moord gepleegd?
En over de vermoorde vrijheid de hand uitstrekkend tot de nieuwe onderdanen van Eduard VII, had Kitchener gezegd: „Nu zijn wij goede vrienden!"
Dat was de vrede van Vereeniging, die te Pretoria werd bezegeld: den 31sten Mei 1902. Het was een



dag van rouw en smart, en het was de gewenschte vrede niet.
Daaraan dacht Niekerk, zittend op dien harden klipsteen bij het wachtvuur op het eenzame kopje. Zijn gelaat kreeg een strakke, smartelijke uitdrukking als het gelaat van een mensch, die pijn voelt — aan het hart.
Twee zijner broeders waren gesneuveld: de een bij de roemrijke bestorming van den Spionkop; de andere bij een vermetelen tocht van Louis Botha's oudsten broeder, in het Noorden van den Vrijstaat. Niekerk's vrouw en hun zeven kinderen waren in een concentratiekamp gesleept, en met vijf kinderen was ze teruggekeerd, want die concentratiekampen hadden twee hunner kinderen vermoord.
Toen ze terug waren gekeerd naar hun hoeve, naar Vreugdfontein, hadden ze er niets gevonden dan eenige verkoolde balken, een hoop stuivende asch en een uitgeroeiden veestapel. En die moedige Afrikaansche harten hadden geweend bij de puinhoopen als eens de Joden bij de puinhoopen van hun verwoesten Tempel.
Doch de huisvrouw, tante Betta, was opgestaan uit haar ellende, want de Afrikaansche moeders zijn onoverwinnelijk van moed cn kracht. Haar stille geestdrift ontvonkte den ingezonken moed van haar man. Zij sloegen beiden de hand aan den ploeg, en zie! de Heere zegent de hand des vlijtigen. Allengs kwam de boer weer tot nieuwe welvaart; een steenen huis, sterker dan het vorige, verrees uit de asch; en de stallen en kralen werden gaandeweg weer gevuld met paarden en ossen en runderen en schapen.



Het was niet in eens gekomen — o neen!
Vooral de eerste jaren waren zware jaren geweest, en de Roeren ondervonden al het bittere van het spreekwoord: „Wee den overwonneling!" Doch allengs was er verademing gekomen. Een liberale regeering had in Engeland de conservatieve verdrongen; Milner, wiens hand zoo zwaar had gedrukt op de Afrikaners, was vertrokken; en een milder bestuur had hem vervangen.
De vrede van Vereeniging, die voor de Boeren in de toekomst zelfbestuur had bedongen, werd door de Engelsche regeering eerlijk nagekomen, en het ideaal der ware Afrikaners: een Vereenigd Zuid-Afrika, ging sneller in vervulling, dan zij hadden verwacht. De gewestelijke grenzen waren nu verbleekt; de Kapenaren en de Vrijstaters, de Transvalers en de Natallers hadden hetzelfde vereenigingspunt ontvangen, en Juda zou voortaan Efraïm niet meer benijden.
Een Afrikaansch ministerie was de kroon op het werk, en Botha, de gewezen Transvaalsche kommandant-generaal, werd de eerste man van Zuid-Afrika, de premier, de voorzitter van het ministerie — welk Afrikaner had het ooit in zijn stoutste verwachtingen durven droomen?
Daar was een grondwet gekomen; en in die grondwet was opgenomen, dat het Hollandsch gelijke rechten zou hebben met het Engelsch!
Het gelaat van den boer verhelderde thans. God had toch geluisterd naar het gebed van een zwak en ellendig volk, dat gedurig op Hem hoopte. Het had niet te vergeefs geroepen; voor een groot deel was aan het nationaal verlangen voldaan, en God zou verder zor-



gen, als dat volk Hem als den Albestuurder in gedachtenis hield.
Niekerk stond op, om nieuwe brandstof op het vuur te werpen. Het sloeg uit tot een krachtige vlam, en in dat rossige licht teekende zich de gestalte van den boer scherp af tegen de donkere, nachtelijke lucht.
Het was een forsche verschijning: groot en sterk, met stevige schouders. Uit het gelaat sprak zelfbewustzijn maar ook nuchterheid en bezadigdheid. In die blauwe oogen speelde een vriendelijk licht; het voorhoofd was vierkant en breed, met eenige rimpels, door de zorgen er in geploegd. Een verschoten hoed van bruine filt zat achteloos op zijn hoofd, en de groote baard begon reeds te vergrijzen.
Nu daalde de boer het kopje af, terwijl Tyras hem kwispelstaartend vooruitliep. En met zijn scherpe oogen rondturend, bereikte de boer op korten afstand van den voet van het kopje zijn kudde schapen, die bij een beek was gelegerd.
Nu was de boer gerust. Er was geen onraad,, Rustig lagen een paar jonge Kaffers, die overdag op de kudde hadden te passen, naast de kudde te slapen.
De boer beklom weer den hoogen heuvel en luisterde. Niets werd gehoord dan de schorre kreet van een Makauwvogel uit de struiken, en uit de wijde verte het gejank van een wilden hond.
Hij nam een bruinen, gehavenden koffieketel, die in zijn nabijheid stond, en schonk zich een kop koffie in. Want hij had dorst, en de koffie was meteen goed, om wakker te blijven.



Hij keek op zijn horloge. Het was twaalf uur; en de geest van den middernacht schreed over het wijde, zwijgende veld.
Het werd kil, en daar ging een huivering over zijn leden. Hij zette de kraag op van zijn zwaren mantel, en schikte dicht bij het vuur, het hoofd met de handen gestut.
In spijt van de koffie begon hij te knikkebollen. Hij wilde echter niet slapen maar waken. Hij was immers de wachter, de herder over de kudde, en als de kudde slaapt, moet de herder waken.
In eens, plotseling, sprong Tyras overeind, met gespitste ooren, den kop naar het Zuiden gericht. Maar het was nog donkerder dan zooeven, en zelfs de scherpe oogen van den boer waren niet in staat, door de duisternis heen te dringen.
Hij hoorde echter uit de verte een zacht, vaag gedruisch als van een naderenden voetstap, en het verwonderde den boer.
Wat mag dat toch beteekenen? vroeg hij zich af. Hij was nu klaar wakker, en nam de Mauser, het vuurwapen, dat in den vrijheidsoorlog had dienst gedaan, ter hand.
Doch het volgende oogenblik legde hij het roer weer neer, toen daar een bekend studentenwijsje, op niet onverdienstelijke wijze gefloten, zijn oor bereikte,
„Machtig! machtig!' riep de boer met blijde verbazing: „dat is onze Sarei!"
Doch de hond was reeds in groote sprongen en met luid, vroolijk geblaf in de donkerte van den nacht vooruit gestormd, en zoo bereikte Sarei den top van het kopje, waar het eenzame wachtvuur brandde.
\



„Sarei — ben jij dat?" vroeg de boer, en de jongeling antwoordde: „Dat ben ik, mijn vader!"
Er lag een teedere innigheid in den toon, waarmede dit woord werd uitgesproken. En de stem van den sterken boer beefde, toen hij zeide: „Wees welkom, mijn jongen, wees hartelijk welkom! Maar hoe ter wereld komt ge toch hier, in 't holle van den nacht? We hadden je morgen eerst thuis verwacht, volgens je laatste schrijven. Moeder zorgde al voor het gemeste kalf, en ik dacht morgen ook thuis te komen."
Sarei wist er alles van. Maar hij had zijn reis een dag bespoedigd, en aan het laatste spoorstation was hem door een kennis medegedeeld, dat zijn vader bij de schapen in het veld was.
„Ik wilde u verrassen, vader, en zoo ben ik hier."
„Dat gij mij kondt vinden in het wijde veld!"
„Een Kaffer heeft mij voor een fooi den weg gewezen. En toen ik het wachtvuur zag branden, kon ik niet meer missen."
Het oog van den boer rustte met innige liefde op zija kind, op zijn oudsten zoon.
„Gij hebt er je nachtrust voor opgeofferd, en drie, vier uur moeten loopen, om mij te vinden!"
„De loop viel niet zwaar,"
„Waarom niet, Sarei?"
„Omdat ik — nu, moet ik het zeggen? — omdat ik gaarne bij u ben,"
Zoo menschelijke lippen ooit de waarheid hebben gesproken, dan was het in dezen nacht. Daar lag niets sentimenteels, niets overgevoeligs in die uitdrukking. Sarei was gaarne bij zijn vader.; omdat hij zijn vader



liefhad; het was de zuivere weerspiegeling van een kinderlijk hart.
Zoo zaten zij bij elkander bij het eenzame wachtvuur, in den donkeren nacht.
De schreeuw van den Makauwvogel en het hongerige gehuil van den wilden hond was verstomd, en niets werd gehoord dan het klagend geruisch van den nachtwind in het hooge Tamboekigras.
Sarei keek zijn vader aan en lachte zacht. Hij was blijde, hier te zijn — de liefde immers haakt naar gemeenschap.
Hier was de liefde: de sterke band van vader tot zoon en van zoon tot vader.
Doch op aarde is er geen liefde, die geen lijden kent. En Sarei met een bezorgden blik aanziende, zeide de boer: „Ge zijt bleek, m'n jongen — was de loop niet te lang en te zwaar? Of studeert gij te hard te Stellenbosch?"
Sarei was, na een lagere school afgeloopen te hebben, naar de hoogere onderwijsinrichting te Stellenbosch gegaan. En daarom sprak de boer van Stellenbosch.
Sarei echter lachte om de vaderlijke bezorgdheid.
„O, het gaat best, maar ik heb honger en dorst."
Toen lachte de baas ook, en zeide met voldoening: „Honger is een goed teeken, en daar is volop; want je moeder heeft mij veel te veel proviand meegegeven."
Hij haalde een zak, waarin zich nog een stevige stormjager — een in vet gebakken brood — bevond, trok het zakmes uit de lederen schede, en sneed er een flinken homp af.



Toen at Sarei, en het brood verkwikte hem. Ook was er nog koffie in den ketel. En nadat Sarei had gegeten en gedronken, kwam er weer kleur op zijn wangen.
„Hoe gaat het daar in Stellenbosch, Sarei?"
„We mogen niet klagen; het gaat er goed."
„Hoeveel studenten zijn er thans?"
„Vier honderd."
, „Dat is een mooi getal, maar daar worden zulke vreemde stories verteld van Stellenbosch."
Sarei keek zijn vader veelbeteekenend aan en antwoordde: „Zoo, worden er van die vreemde stories verteld? Dat komt natuurlijk uit den Engelschen koker. Het is zulk een zonderlinge natie. Omdat Stellenbosch tusschen de bergen ligt, noemden ze 't vroeger
het slapende hol. Maar heden noemen ze 't anders 
raad eens!"
„Nu, ik weet het niet — zeg het maar!"
„Vuurhaard der rebellie" — zoo noemen de Engelschen Stellenbosch. Dat dateert van verleden jaar, toen we het luisterrijke taalfeest vierden ter gedachtenis van het eereherstel der Hollandsche taal in ZuidAfrika."
De boer schudde 't hoofd.
„Ik betreur het," zeide hij op ernstigen toon.
„daarom dan toch? vroeg Sarei verwonderd.
„Omdat wij blanken hier samen moeten houden te midden van de millioenen Kaffers."
En met eenigen nadruk voegde hij er aan toe: „Ik behoor tot de verzoenlijken, Sarei, en niet tot de onverzoenlijken. Botha is mijn man — dat moogt ge weten."



Toen zweeg de jongeling, want de spreker was zijn vader, en in Zuid-Afrika zijn de begrippen van eerbied en ontzag voor de ouders nog tot geen holle phrase geworden.
Doch de boer wilde zijn zoon niet het zwijgen opleggen; dat was de bedoeling niet.
„Spreek maar vrij uit, Sarei, wat ge op het hart hebt, en vertel mij eens, waarom Stellenbosch de vuurhaard der rebellie wordt genoemd."
„Dat zit hem in onze nationale studentenvereeniging: „Jong Zuid-Afrika."
„Die naam klinkt goed."
„En haar wapenkreet klinkt niet minder goed: „Afrika voor de Afrikaners."
De oogen van den jongeling begonnen te schitteren, toen hem deze woorden over de lippen kwamen.
De boer nam zijn jongen even op met een opmerkzamen blik, en stak zijn pijpje aan.
„Oom Louis is banje politiek — die zal 't wel klaar spelen."
„Denkt u dat? Oom Louis is te plooibaar tegenover de Engelschen. Ik wil geen oordeel vellen, maar in elk geval kijkt hij de Engelschen te veel naar de oogen."
„Men vangt meer vliegen met stroop dan met azijn, mijn zoon."
„Dat zijn vliegen, maar de Engelsche politiek is geen vlieg. Geeft men haar den vinger, dan neemt ze de geheele hand — ik denk zoo, dat generaal Hertzog het bij het rechte eind heeft."
Daar kwam een trek van een lichtelijke ontstemming op Niekerk's gelaat.
„Wij mogen niet vergeten, dat wij aan de Engelsche



regeering zelfbestuur hebben te danken — laten wij niet ondankbaar zijn!"
„Maar laten we evenmin vergeten, dat de Hollandsch-Afrikaansche taal wordt achteruitgezet — in spijt van de grondwet. Dat moet anders worden.''
Niekerk slaakte een zachten zucht.
„Ik weet het, maar Oom Louis heeft een moeilijke taak, en de steun der bezadigde Engelschen is voor hem onmisbaar."
„Als we maar niet in den grooten wereldoorlog worden betrokken!" zeide Sarei ineens, en dat woord deed het hart van den vader beven.
Dat was het. Daar lag de gevaarlijke plek
Er zat iets onheilspellends in de lucht. Er was een algemeene beduchtheid, dat de wagen vast zou loopen in een slop, en dat de bliksemstraal van den oorlog boven Zuid-Afrika zou inslaan. Men durfde er haast niet over te spreken, en als men 't deed, dan was het fluisterend. Doch ieder dacht er aan, en aller harten waren er vol van.
De vader echter wilde het gemoed van zijn zoon niet bezwaren, en de laatste inlichtingen, hem door een invloedrijk lid van den Volksraad verstrekt, hadden hem trouwens eenigszins gerustgesteld.
„Daar is geen zorg voor, Sarei.''
„Ik vrees."
,,Waarom?"
„Om Zuidwest-Afrika."
„Ik verzeker je, volgens vertrouwbare inlichtingen, dat Oom Louis er feestelijk voor bedankt, de hand in een wespennest te steken. Doch mochten de Duitschers



een poging willen doen, Zuid-Afrika te vermeesteren, dan zullen ze weten, met wie ze te doen krijgen."
„Die dwaasheid zullen de Duitschers niet uithalen," hernam Sarei op vasten toon.
De boer was het geheel met hem eens, doch daar was een andere mogelijkheid: namelijk deze, dat de Engelsche regeering er op zou aandringen, dat Botha handelend optrad.
„Als Engeland ons ministerie het pistool op de borst zet — wat dan? Als het ons volk dwingt, om DuitschZuidwest-Afrika aan te vallen?"
„Daar valt niets te dwingen," hernam de boer met verheffing van stem. „Wij zijn een vrij volk, en Botha heeft alle ware Afrikaners achter zich, als het zoover mocht komen — hoe denkt men er in Stellenbosch over?"
„Dat Engeland met den eisch zal komen, en dat Botha zal — toegeven."
Er heerschte eenige oogenblikken een pijnlijke stilte.
Daarop zeide Niekerk: „Botha zal weigeren, Sarei."
„Ik denk het niet."
„En waarom niet?"
„Uit vrees, dat het door een weigering van kwaad tot erger zal loopen. Ik zeg immers, dat Botha alle heil van Engeland verwacht."
Doch de boer schudde het krachtige hoofd.
„Wat is daar toch te halen in Duitsch Zuidwest? In die zandwoestijn?"
„In die woestijn schuilen de kostbare diamanten. De machtige Engelsche mijnmagnaten zitten er achter. Eerst moest de Afrikaansche Naboth sterven, omdat hij een wijngaard bezat; en nu moet de Duitsche
Voor Vrijheid en Recht. 7



Naboth sterven, omdat hij een wijngaard bezit — en wij, Hollandsche Afrikaners, die van het Duitsche volk niets dan goeds hebben ondervonden, zullen dat vuile werk voor den Engelschman moeten opknappen is
het niet vreeselijk?"
Daar ging een trilling door Sarel's leden. Het bloed steeg hem naar de wangen, en zijn neusvleugels bewogen zich. Hij was opgestaan; de toorn vlamde uit zijn oogen, en zijn handen balden zich tot vuisten.
„Dat is het!" riep hij hartstochtelijk uit: „wij moeten het vuile werk doen! Voor de Engelsche mijnmagnaten! voor Engeland! en Botha zal het niet kunnen keeren!"
Hij riep zijn klacht uit; hij schreeuwde ze uit: daar op dien eenzamen heuvel, naar de vier hoeken van den horizon.
Het was het jonge Zuid-Afrika, dat die onmetelijke klacht slaakte; dat niet wilde vechten tegen zijn weldoeners; dat niet wilde vechten tegen zijn eigen vleesch en bloed, hetwelk in arren moede aan de Engelsche vlag de gehoorzaamheid had opgezegd, om onder de Duitsche vlag bescherming te zoeken.
De baas was stil gebleven bij die uitbarsting van verontwaardiging, maar zijn lippen hadden zich pijnlijk saamgeperst. Nu Sarei echter was uitgesproken, klopte hij den jongen zachtmoedig op den schouder, zeggend: „Het jonge bloed vergeet zoo gauw de maat, Sareltje — het jonge bloed! En ik vrees, dat jullie daar te Stellenbosch te veel aan de politiek doet."
Daarop zwegen beiden. Tyras had zich naast zijn jongen meester neergevleid, en de boer zeide: „Toe, mijn jongen, ga nu nog een poosje slapen!"



„En u dan?"
„Mijn slaap is geheel over, en gij hebt den slaap nog zoo noodig — toe, mijn jongen, ga slapen!"
En om zijn vader geen verdriet aan te doen, vleide Sarei zich neder, met het hoofd tegen Tyras aan.
Zijn vader wilde hem onder dekken met zijn overmantel, doch Sarei weigerde, want hij vreesde, dat zijn vader het zonder dien overmantel te koud zou krijgen. En spoedig was Sarei in slaap gevallen.
Toen ontdeed de boer zich van zijn overmantel en spreidde hem behoedzaam uit over zijn kind.
„Zoo, zeide hij: „nu lijdt mijn jongen geen kou."
Sarel's gelaat was naar het vuur gekeerd, en hij lag daar in een diepen, vredigen slaap. Hij was nog jong — achttien jaar. Daar lag iets zachts, iets teeders, bijna iets vrouwelijks over dat gelaat, maar om die lippen lag een trek van mannelijke vastberadenheid.
i Lanl waren de oogen van den vader op den geliefden zoon gericht. Toen vulden zich die oogen met tranen. De Vader wist zelf niet waarom, doch de toekomst zou het openbaren.
De wind was gaan liggen; even werd het geblaat van een schaap gehoord; toen was het weer stil. De vlam van het eenzame wachtvuur sloeg rechtop naar boven, naar het donkere zwerk, en was een vreemdeling hier voorbij gekomen, dan zou hij een jongen Afrikaner hebben gezien, rustig slapend naast een grooten herdershond, en op een afstand van het wachtvuur de vage lijnen van een Afrikaanschen boer, die daar geknield lag voor God en bad.
Want Niekerk vreesde God. In alle bezwaren en



zorgen was God zijn vaste Burcht en Toeverlaat, Die hem nimmermeer te schande zou laten worden.
Hij bad.
Daar zijn niet zoo veel ware bidders in Zuid-Afrika, maar zij zijn er toch. Beijers was er één van; en de la Rey; en Christiaan de Wet, en nog anderen. En misschien zijn er nog meer, dan wij vermpeden, want in den nood worden de ware bidders geboren. Om dezer uitverkorenen wil, die dag en nacht riepen tot God voor land en volk, zou Hij Zijn hand niet aftrekken van het Afrikaansche volk, maar het voeren door een nacht van lijden tot een blijder dag.
HOOFDSTUK II. Op Vreugdfontein»
Sarei was nu al een paar dagen thuis, op de ouderlijke hoeve, op Vreugdfontein.
Het was een eenvoudig gebouw, van één verdieping, langwerpig en rechthoekig opgetrokken. De roode kleigrond, in de buurt, had de steenen geleverd; het dak was van riet; Niekerk had voor stevige gebindten gezorgd, en het geheel maakte een fermen indruk.
Het woonvertrek besloeg de volle breedte van het huis; tegen den buitenmuur bevond zich de breede 'schouw, en in het midden van het vertrek stond de groote, vierkante tafel met eenige rietmatten stoelen er om heen.
Het huis was gebouwd langs de glooiende helling van een heuvel; op een paar minuten af stands van



den grooten weg. Het erf was groot en ruim; het strekte zich tot ver achter het huis uit. Links had men den stal en rechts het wagenhuis; in dat wagenhuis was ruimte voor een paar ossenwagens, terwijl in den hoek een lichte, tweewielige Kaapsche kar stond. Verderop keek men tegen ronde, van klipsteen opgetrokken muren aan; het waren de ruime veekralen, terwijl op den achtergrond een nederzetting van Kaffers viel op te merken. Deze Kaffers werkten op Vreugdfontein; zij woonden in primitieve strooien hutten, die op buitensporig groote bijenkorven geleken.
Het water eischte een bizondere voorzorg voor den Afrikaanschen boer, want er zijn tal van maanden, dat er geen droppel regen valt, en de beken uitdrogen. Daarom moet de boer het water trachten te sparen, als er overvloed is; hij graaft diepe vijvers en damt ze hoog op. In die vijvers wordt het water der beken opgevangen; het is het reservoir voor het droge seizoen. En zulk een vijver bezat Niekerk ook: tusschen den stal en de veekralen, die gevoed werd door een heldere beek, welke van de heuvels afdaalde.
Voor het huis bevond zich een bloementuin; aan den anderen kant een groote boomgaard met prachtige lemoenboomen; en uit de veranda van het huis had men een wijd vergezicht op den grooten weg.
Betti, de oudste dochter en Moeder's rechterhand bij den huiselijken arbeid, bevond zich in de keuken; de beide jongere zonen, Adriaan en Willem, waren in den boomgaard; en de kleine Leni, het jongste dochtertje, speelde met haar pop vóór het huis.
Het was nu in den namiddag; het ging reeds tegen den avond; en baas Niekerk, zijn vrouw en Sarei zaten



in de veranda, terwijl tante Betta voor allen een kop koffie inschonk.
Op den drempel stond Simson, het hoofd van het Kafferpersoneel, en baas Niekerk, die een accurate boer was, zei: ,,Ou-Simson, hebt ge niet opgemerkt, dat enkele van onze schapen aan blindheid beginnen te lijden?"
„Dat komt van het mistige weer," antwoordde Simson; „dan beginnen de oogen der schapen te loopen — we hebben vele mistige dagen gehad, ou-baas."
,,'t Kan ook van de middaghitte komen," antwoordde de boer: „neem wat Haarlemmerolie, en smeer ze met een hoenderveer voorzichtig aan de oogen van die schapen — dat helpt gauw!"
„De voortrekos Barend laat den kop zoo hangen en wil niet vreten, ou-baas — wil ik hem een kwart pond Engelsch zout met water ingeven?"
De boer dacht even na.
„Ik heb 't opgemerkt; hij kan wel de galziekte onder de leden hebben. We&t ge wat, ou-Simson? Geef hem dadelijk drie lepels Stockholmer teer; dat zal het beest geen kwaad doen; 't is een echt heilzaam middel."
De Kaffer vertrok, en de boer zei met een breed gebaar, den arm naar den grooten weg uitstrekkend: „Kijk toch eens, vrouw — dat is net, of neef Manie naar ons toe komt."
De boer had zich niet vergist; de ruiter hield recht op Vreugdfontein aan, en sprong vlak voor de veranda uit het zadel.
De ruiter telde zeven en veertig jaar; hij was een kloeke verschijning, en droeg de officiersuniform der Afrikaansche verdedigingsmacht. Hij had een paar



heldere scherpe oogen; op hun achtergrond sluimerde de zucht naar avonturen; hij behoorde tot die Afrikaners, voor wier ondernemenden geest zelfs de heele wereld niet te groot is.
„Je hebt hard gereden, neef," zei de boer, den ruiter hartelijk de hand drukkend. En de handen als een spreektrompet voor den mond plaatsend, riep hij den Kaffer, die zich reeds bij den dam bevond, toe: „Kom fluks, ou-Simson, en laat het bezweete paard even opdrogen, en verzorg het dan op den stal!"
Zoo stapten beiden de veranda binnen.
„Dag, nicht Betta — hoe gaat het hier?"
„Redelijk, neef — en dat is onze zoon Sarei."
Toen lachte de ruiter.
„O zoo — is dat onze geleerde neef Sarei? Blij, je te ontmoeten — 't is de eerste keer,"
De ruiter nam plaats. De lach was verdwenen, en baas Niekerk begreep, dat er iets aan haperde.
„Komt neef van Pretoria?"
„Ja neef — dat raadt ge net."
„En is er iets nieuws in Pretoria?"
„Dat trapt daar vreemd door elkandef, neef. En we zijn er nog niet."
„Hoe zoo dan?"
„De Engelsche regeering wil onze regeering dwingen, om den kettinghond los te laten — om te vechten. Nu weet ge 't in eens."
Tante Betta verbleekte van de tijding, en Sarei haalde diep adem.
Doch de baas stopte bedaard zijn pijp en zeide: „Tegen wie moeten we dan vechten? Wij hebben geen vijanden,"



Toen echter lachte de Afrikaansche officier weer; het was die vroolijke, moedige lach, die den Afrikaner ook in de moeilijkste omstandigheden niet licht verlaat.
De ruiter sloeg den boer krachtig op den schouder en zei: „Nee maar — ge bent toch een al te snaaksche ou-baas — ge vraagt als een onnoozele naar den bekenden weg."
„Is het op de Duitschers gemunt?"
„Ja, dat is het."
„Wel nu — dat spit moeten de vrijwilligers dan maar afbijten."
Toen zeide de ruiter met grooten ernst: „Niet de vrijwilligers maar onze verdedigingsmacht, onze burgers, zullen er voor worden gespannen."
De baas keek naar de verte. Een zwaar beladen wagen, bespannen met acht juk ossen, wielde door den breeden zandweg. Doch de baas zag dien wagen niet — hij zag iets anders — een afgrond, die zich opende.
„Maar hoe kan dat dan toch? Zijt ge wel goed ingelicht?"
„Ik heb mijn informaties uit de beste bron. Daar is een conferentie geweest te Pretoria; ze heeft tot diep in den nacht geduurd. Botha was er, onze minister-president, Smuts, onze minister van verdediging, en minister Klaas de Wet. Er waren talrijke officieren; ik was er ook — ge ziet dus, dat ik uit vertrouwbare bron put.'
„Generaal Smuts was er ook?"
„Ja Smuts — de gewezen beschermeling van Cecil Rhodes onzaliger gedachtenis,"
De woorden kwamen er scherp en vlijmend uit, doch de baas wilde dit niet zoo maar over zijn kant laten gaan.



„Hoor eens hier, neef," zei hij met vaste stem: „wat er vroeger is gepasseerd, dat is er gepasseerd — ik kan en wil daarover niet oordeelen. Smuts behoort nu' tot onze overheid, en daar staat geschreven, dat wij onze overheid allen eerbied zullen bewijzen — wie waren er nog meer?"
„Generaal Schalk Burger."
„Een bezadigd man, met een helder hoofd."
„Wel wat slap," zei neef Manie met een zachte minachting in zijn stem.
„Hij is de waarnemende president der Transvaalsche republiek geweest, en verrichtte zijn moeilijke taak met onmiskenbare voorzichtigheid."
„Met voorzichtigheid alleen komen we er heden niet. Als de noodklok luidt, dan moeten we mannen hebben van durf en moed. De la Rey was er ook — ze lieten hem roepen."
Bij het hooren van dien naam voelde zich het hart van baas Niekerk verruimd.
„Zoo lang oom Koos een stem in het kapittel heeft, gaat het goed,"
„Beyers was er ook."
„Uitstekend — zulke mannen verdienen ons onbepaald vertrouwen, maar het voornaamste weet ik nog niet — wat is het standpunt onzer regeering?"
„Ik zeg je immers — zij moet aftreden of toebijten."
„En ze heeft verleden week nog pas verklaard, onzijdig te willen blijven, zoolang de Duitschers ons gebied niet binnenvallen."
„De Engelsche regeering werpt dat plan omver. Als wij niet aanvallen, dan moet het ministerie-Botha ruimen, en zullen 50.000 Indiërs dat zaakje opknap-



pen. Denk je dat nu eens in, ou-maat! Zijn wij geraadpleegd over den wereldoorlog? We konden 't lezen in de krant, dat Engeland aan Duitschland den oorlog had verklaard, en daarmee uit. De Engelsche burgers behoeven niet eens te vechten, als zij niet willen — geen mensch kan er hen toe dwingen."
De spreker begon zich hevig op te winden.
„De wet staat aan hun zijde. Wij echter moeten wèl vechten. Wij mogen voor de heeren Engelschen de kastanjes uit het vuur halen. En het loopt er op, het loopt er op — ge zult het zien. Want Smuts is de sterke man in het ministerie!"
„Maar ik wil liever sterven dan daaraan mee doen!" riep hij, en zijn vuist viel als een ijzeren hamer op de tafel, dat de kopjes stonden te rinkelen.
„Net zoo, net zoo!" zei Sarei met stille ingehouden geestdrift, en toen tante Betta even de veranda verliet, om zich naar binnen te begeven, volgde Sarei zijn moeder, om haar te vragen, wie die vreemde ruiter was.
„Weet ge dat niet?" vroeg de moeder: „het is kolonel Maritz,"
„Kolonel Maritz!" herhaalde Sarei, en hij spoedde weer naar de veranda, want kolonel Salomon Gerhardus Maritz stond hoog aangeschreven bij het jonge Zuid-Afrika van Stellenbosch.
Was het te verwonderen?
In den naam reeds lag een bezielende kracht; hij herinnerde aan den heldentocht der oude Trekboeren, die voor vrijheid en recht de Kaapkolonie en de Engelsche vlag hadden vaarwel gezegd, om in de woeste Kafferlanden beschaving en Christendom te brengen.



Een der leiders van dien trek was een voorvader van dezen Maritz. Hij was over het Drakengebergte doorgedrongen tot in Natal, het land van tuinen en beken, en de hoofdstad van Natal had zijn naam vereeuwigd 1).
Kolonel Maritz had reeds voor jaren getoond, dat het onverschrokken bloed der Voortrekkers in zijn aderen klopte.
Toen Jameson op den Nieuwjaarsdag 1896 met zijn bende avonturiers Doornkop be^ikte, stond Maritz mee op de voorpunt, om dien verraderlijken tocht te keeren, en toen de Boerenoorlog uitbrak, bevond hij zich in de voorhoede van het Transvaalsche leger.
Colenso was voor hem een dag der eere. Met het kranige Johannesburger politie-corps vermeesterde hij, door de Tugela wadend, twee Engelsche batterijen; hij was er getuige van, dat een Engelsch huzarenregiment onder de Mauserkogels der Boeren werd gedecimeerd, en dat de zoon van lord Roberts sneuvelde.
Later maakte hij deel uit van het beroemde Verkennerscorps van Danie Theron, die zijn jonge leven had verpand aan de zaak des vaderlands, en in de gifgassen der Engelsche lyddietbommen stikte.
Met generaal W. Malan trok Maritz de Kaapkolonie in. Hij organiseerde in het Calvinia-district een opstand, verzamelde eenige honderden gewapende Boeren om zich, en viel de Engelschen rusteloos aan: bij dag en bij nacht, als de horzel het paard.
Hij trok van Nieuwoudtsville 2) zuidwaarts tot in
*) De hoofdstad van Natal, Pieter-Maritzburg, ontleent haar naam aan twee Afrikaansche Voortrekkers: Pieter Retief en Gert Maritz. 2) De tegenwoordige standplaats van Ds. Steenkamp.



het district Tulbagh, riep allerwegen de HollandschAfrikaansche onderdanen der Engelsche kroon op tot den heiligen strijd der vrijheid, en vocht in November 1901 met roem en eere in het district Rhijnsdorp.
De vrede van Vereeniging viel als een mokerslag op dit dappere hart. Hij kon het zich niet voorstellen, dat de Boeren het hadden verloren. Hij verzekerde, dat de Engelschen het hadden verloren, en schudde het stof van zijn voeten, omdat hij geen Engelsche vlag boven zich wilde erkennen.
Zoo trok hij dan naar Zuidwest-Afrika; de Duitschers ontvingen hem met open armen, en toen de gevaarlijke opstand der Herero-Kaffers uitbrak, bewees Maritz den Duitschers uitstekende diensten.
Doch de zandwoestijnen van Zuidwest-Afrika waren te eentonig voor dezen onrustigen geest; het was het oude voortrekkersbloed, dat in zijn aderen spookte: de drang naar avonturen. Hij ging naar Madagascar, en men zag hem in Europa. Doch toen de Unie van Zuid-Afrika met een eigen bestuur tot stand was gekomen, werd het heimwee naar het land van den ossenwagen hem te machtig; hij keerde terug, en ontving een aanstelling bij de verdedigingsmacht.
Kolonel Maritz behoorde tot den uitersten vleugel der nationale partij; de Unie-regeering werd door hem slechts beschouwd als een geleidelijke overgang tot een souverein gouvernement, en Niekerk hield hem voor een heethoofd en voor den onverzoenlijksten der onverzoenl ij ken.
Maritz had geen haar op zijn hoofd, dat er aan dacht, om ooit, zonder een rechtvaardige oorzaak, de kolonie binnen te vallen van een volk, dat hem steeds



zoo groote gastvrijheid had geschonken. Veler oogen waren op hem gericht, want bij hem als kolonel berustte de leiding en de organisatie der verdedigingsmacht in de Kaapsche districten, die aan ZuidwestAfrika grensden. Welnu! hij wist, wat hem te doen stond, indien het tot een botsing mocht komen, en hij sprak tegenover Niekerk, die te vertrouwen was, onbewimpeld zijn meening uit, om in het uiterste geval gemeene zaak te maken met den Duitscher.
Niekerk bewaarde zijn zelfbeheersching. Deze man bekeek alles met een nuchteren blik, en liet zich niet licht door den gevaarlijken hartstocht van het oogenblik medeslepen. Hij wees Maritz op de uniform, die deze droeg, en vroeg hem, of het trouw aan de overheid was, indien hij naar den buitenkant, naar den Duitscher overliep. De boer gebruikte nog scherper uitdrukkingen, want hij hield van oprechtheid en waarheid, en het woord „hoogverraad" kwam zelfs over zijn lippen.
Het waren echter met dat al toch nog maar schermutselingen in de lucht. Het spreekwoord zegt, dat de brei niet zoo heet wordt gegeten, als ze wordt opgeschept, en Maritz erkende trouwens, dat Botha en Smuts te Pretoria in verzoenenden en geruststellenden geest hadden gesproken, nadat generaal Beyers de plechtige verzekering had afgelegd, dat hij en zijn burgers, zoo de Duitschers niet aanvielen, slechts tot de grenzen der Unie zouden gaan.
Den officieren was daarop door de regeering gelast, naar hun respectieve districten terug te keeren en de krijgswet te proclameeren, maar er werd uitdrukkelijk bijgevoegd, dat er geen reden voor onrust



was, want hun diensten zouden slechts binnen en niet buiten de grenzen der Unie worden gebruikt.
Voorts was aan Koos de la Rey dringend verzocht, de opgewonden gemoederen der Boeren tot bedaren te brengen. Het was aan Louis Botha namelijk ter oore gekomen, dat met goedvinden van de la Rey een vergadering van Afrikaners te Treur fontein in het district Lichtenburg zou plaats hebben, ter bespreking van den politieken toestand. De la Rey had een machtigen invloed, en één woord van hem zou voldoende zijn, o'm de opwinding te doen bedaren.
„En wat antwoordde Oom Koos op dat verzoek?" vroeg Niekerk.
„Hij stemde er in toe, en zou voorloopig een afwachtende houding aannemen."
De baas knikte bevredigd.
Een afwachtende houding — inderdaad! dat was het verstandigste.
De baas was het met oom Koos en niet met den heet gebakerden Maritz eens. Wani Maritz was eenzijdig en draafde door. Zijn liefde tot de Afrikaners was boven allen twijfel verheven, maar hij was als een jong, vurig paard, dat licht over de strengen heensloeg.
Afwachten — net als oom Koos! — dat was het beste. De tijd voor een rijp oordeel was nog niet aangebroken, en Oom Louis, die in al de geheimgangen der politiek was ingewijd, wist er meer van dan de buitenstaanders.



HOOFDSTUK III.
Een moeilijk Werk.
Zeker! aan het Hollandsch-Afrikaansche hart van Pieter Roux, den jongen knecht op Vreugdfontein, mocht niet worden getwijfeld. Pieter was met hart en ziel de nationale zaak toegedaan, maar het nam niet weg, dat dit hart heden avond toch aan heel andere dingen dacht.
Jannetje, die in het dorp, bij den dominé, diende, had daaraan schuld. En dat dateerde niet van gister of eergister maar reeds van maanden her, en het was Pieter's vaste voornemen geweest, haar vandaag eens vierkant te zeggen, hoe 't er bij stond.
De gelegenheid had zich trouwens voorgedaan, wat niet eiken dag gebeurde, want deze hoeve lag twee uren gaans van 't dorp. De vos moest beslagen worden bij den dorpssmid, en Pieter had expres een klein omwegje gemaakt, ten einde Jannetje te ontmoeten.
De kans was eenig geweest. Zij stond de bloemen te begieten in den tuin van de pastorie, en over de cactush'eg heen had Pieter een praatje gemaakt over %t weer en over de erge droogte, over alles en nog wat. Maar telkens, als hij dan met een stoutmoedige wending recht op het doel wilde afgaan, was er een brok in zijn keel geschoten: een groote, leelijke brok, en 't groote woord had er niet uit gewild.
Dat was nu de derde maal geweest, dat Pieter de poging had gewaagd — drie keeren is immers scheepsrecht — en nu zat hij daar geheel verslagen op een oude bank, tegen den muur van de buitenkamer.



Simson kwam net voorbij en zei: „Piet, jong-kerel, wat maak jij daar?"
„Ik ben triest, ou-Simson."
„Mijmer jij over geheime plannen?"
„Nee, jij ou-schelm, dat kan ik jou niet vertellen."
De bejaarde Kaffer schudde den kroeskop.
„Jij kunt me gerust vertellen, wat de plannen zijn
— 't raakt allicht een vrijerij."
,,'t Is zoover nog niet," zuchtte Pieter. „Maar jij kunt banje goed raden — kun jij ook zoo goed zwijgen?"
„Als de woestijn, jong-maat."
Pieter dacht eenige oogenblikken na, en toen vertelde hij zijn harteleed in alle kleuren aan den eerlijken Simson.
„Ken jij haar, ou-Simson? Zij is oprecht en vroolijk
— geen verengelschte juffer, hoor! O, wat is het jammer, dat 't zoo vreemd begon te klokken in mijn keel!
„Jij bent zoo dom als een klipsteen," antwoordde de Kaffer: „luister, en ik zal jou een raadsel opgeven, jong-kerel!"
„Raadsels kunnen me niet helpen!" meende Pieter.
„Maar de oplossing misschien wel — luister dan! Zwart zaad op witten grond; een kapitein en vijf soldaten."
Pieter maakte een minachtend gebaar.
„O, wat bocht!" riep hij: „daar raad ik niet naar!"
„Omdat jij zoo dom bent als een klipsteen. Nee, jong-kerel, dat is niks gedaan met jou. Luister goed, want nu komt de oplossing: Het zwarte zaad is de inkt; de witte grond is wit papier; de kapitein is de pen, en de vijf soldaten zijn de vijf vingers."



LOUIS BOTHA, Minister-President.







Nu begon Pieter toch land te zien.
„Ik moet dus schrijven aan Jannetje, ou-Simson?"
„Jij bent toch zoo slim als een procureur," zei de Kaffer.
En hij lachte, met den mond wijd open, zoodat de blinkend witte tanden zichtbaar werden.
„Ja, jong-kerel, jij moet een brief schrijven."
„Een brief? Maar ik kan geen brieven schrijven, ou-Simson."
„Ik zal jou helpen," troostte de Kaffer, zich vol zelfbewustzijn met de vuist op de borst slaande: „sta op, jong-maat, en ga fluks mee naar de buitenkamer!"
De buitenkamer was op Afrikaansche manier tegen het huis aangebouwd. Het hoogst eenvoudige vertrek had door een deur slechts verbinding met buiten, en gaf dus geen toegang tot het huis. Er stonden een paar oude stoelen, een groote kist, waarin zich Pieter's kleeren bevonden, en een oude, ongeverfde tafel.
Simson zocht naar een waskaars, want het was reeds te donker, om bij daglicht te schrijven. En met een vuurhoutje stak hij de kaars aan.
In de tafellade lag papier en schrijfgereedschap. Pieter veegde met zijn filten hoed de tafel schoon; toen nam hij een stoel en zette zich voor de tafel.
Doch Simson bleef staan.
„O ou-Simson, zuchtte hij: „ik heb danig pijn."
„Waar dan toch?"
„Hier — in de hartstreek,"
„Trek dan je bovenbaatje uit, jong-kerel — dat helpt."
En Pieter trok het bovenbaatje uit.
Zoo zat hij daar.
Voor Vrijheid en Recht.



„Ik weet er geen kop en geen staart aan te krijgen, ou-Simson," zei Pieter, en hij keek den Kaffer, die daar als een schoolmeester, met een indrukwekkende houding voor hem stond, aan met een smeekenden blik.
„Wij beginnen met den kop, Jong-Piet, en de staart komt dan vanzelf," zei Simson, die toch een menschelijke ontferming voelde opkomen onder zijn zwarte huid, op zachten, vriendelijken toon.
„Eerst de plaats, Piet — Vreugdfontein! dat is een mooi begin."
En Pieter schreef: „Vreugfontein."
„Nu de datum — hoor eens hier! dat weet ik niet."
Pieter wist het gelukkig: 14 Augustus 1914.
„Nou het opschrift, jong-maat — denk eens na! Stel jou voor, dat Jannetje daar voor jou staat, in levenden lijve, en dat ge haar toe moet spreken met iets heel deftigs, maar dat toch ook heel liefelijk klinkt wat zoudt ge dan schrijven? Het opschrift moet krachtig zijn als een jonge, brullende leeuw, en recht op het doel afgaan: als de pijl van een boogschutter."
Pieter dacht lang na, de punt van den penhouder
fijn knauwend,
„Ou-Simson," zei hij eindelijk: „een paard berijden, dat den kolder heeft, zou mij minder zwaar vallen, dan zoo'n brief neer te pennen. Wat dunkt je zouden wij maar met „mijn liefste" beginnen? Dat klinkt
zoo zoet, zoo innig!"
Doch Simson kon er zich niet mee vereenigen.
„Dat is te kras, jong-kerel. Gij zijt daar nog tien paardenlengten vandaan. Op zijn best zoudt ge kunnen zeggen: „O liefste!" Bovendien moet ge beden-



ken, dat ge later nog allerlei nieuwe benamingen moet hebben, en er gerust een wagenvracht van moogt opslaan — dat zal jou te pas komen/'
„Maar goeie gerustheid — wat moet ik dan toch schrijven?" riep Pieter op driftigen toon.
De Kaffer keek eenige oogenblikken strak voor zich uit en antwoordde toen: „Ge moet met een meissiemensch net doen als met een schaap. Vang het lam, en je hebt het schaap — het loopt je achterna door dik en dun. Vang het hart van een meissiemensch, zeg ik je, en 't is klaar. Schrijf nou zoo: „O liefste hartlapl"
Pieter s gelaat verhelderde voor een oogenblik geheel en al,
„Dat is wel zoo raak, zei hij: „als de knal op den vuurstraal van 't geweer — wat nou, ou-Simson? Wil ik maar dadelijk schrijven van mijn liefde?"
„Ja, doe dat maar, zei de Kaffer met een lichten spot: „maar ik verzeker je, dat ge den wagen tot de as in de modder rijdt."
Pieter kreeg het warm.
„Wat is 'thier broeiend heet!" riep hij: „gooi de deur toch open, ou-Simson!"
De Kaffer zette de deur wagenwijd open, maar het scheen bitter weinig te helpen. Groote zweetdruppels parelden den jongeling op het door de zon gebruind gelaat. En toen Simson zich eenige oogenblikken in Pieter's verlegenheid had verlustigd, zeide hij: „Ge moet eerst een deftige toespraak houden — net "als een advocaat, die zijn vak in de puntjes verstaat. Niet zoo ineens met de deur in 'thuis vallen — dat is lomp en onbeschaafd,"



Hij liep het vertrek eenige oogenblikken met groote passen in diepe gedachten op en neer en vervolgde: „Ik heb het al mooi achter malkaar. Schrijf nou, jongmaat: Ik ben zoo gelukkig te kunnen zeggen, dat ik nog leef, en het zou voor mij een narigheid zijn, als u mij zulks niet subiet zoudt kunnen nazeggen."
„Dat is een magnifieke zin," zei Pieter, met het hoofd knikkend: „die is tien shilling waard!"
En hij schreef.
Maar hij doopte te diep in den inktkoker, en er viel een groote vlak op het papier.
De jongeling maakte een wanhopig gebaar, maar de Kaffer zei: „Geef maar op, jong-kerel — ik zal 't er aflekken."
En hij lekte de inkt er af met zijn tong, maar de vlek, het lidteeken bleef zitten.
Simson schudde 't hoofd.
„Dat gaat zoo niet — een nieuw vel papier!"
„Zouden wij 'tzoo maar niet wagen, ou-Simson?"
„Ik zeg je: nee — maak voort!"
,,'t Is om er hersenloos van te worden!" barstte Pieter uit.
Hij veegde zich met de mouw het zweet van het gelaat, en keek naar de open staande buitendeur,
„Wat is het hier toch crimineel heet, ou-Simson!"
En de Kaffer antwoordde op gebiedenden toon: „Trek dan jou onderbaat je uit, jong-kerel — anders blijf je nog steken in je werk!"
Met een stomme gedweeheid gehoorzaamde Pieter. En met nieuwen ijver begon hij een ander vel papier te beschrijven,
Simson wachtte geduldig, totdat Pieter klaar was, en



zeide toen met een ernstig gebaar: „Nu komt het voornaamste; nu moeten we recht op de haven aanzeilen, zonder rechts of links te zien. Schrijf dan zoo: Met allen eerbied en ontzag en een groote liefderijkheid
bied ik u mijn hart aan "
„Gaat dat niet te schielijk, ou-Simson? 't Lijkt me een effectieve overrompeling."
„Ik zeg je," hernam de Kaffer op strengen toon: ,,dat het zoo moet en niet anders."
Pieter had er weinig tegen in te brengen; hij boog gehoorzaam het hoofd en schreef.
„Wat moet er nu volgen? Ben ik nu aan 't eind?" „Ezelskinnebakken, stoof Simson op: „de zin is nog niet eens afgeloopen. Ga voort: Met allen eerbied en ontzag en een groote liefderijkheid bied ik u mijn hart aan, dat zoo krachtig voor uwes klopt als een vuur, waar drie liter peterolie is ingeworpen."
„Dat is een vuurschot!" riep Pieter vol geestdrift: „waar haal je dat toch alles vandaan? 't Is krek zoo! t Is krek zoo! Maar zou ik er geen vijf liter peterolie van maken, ou-Simson? Dat is nog geweldiger,"
„Nee, antwoordde de Kaffer op een toon, die geen tegenspraak duldde: „drie is een mooi getal. Als ge vijf liter zet, dan kunt ge even goed vijftien honderd duizend millioen liter zetten — drie moet het blijven. Dan komen de vragen, jong-kerel. En die moeten frisch en fluks zijn als het gehinnik van een paard, dat de hooiruif ruikt. Schrijf dan zoo: Hoe is het met
uwes gemoed gesteld? Ik heb u lief 
Pieter schreef de woorden neer.
„Wat moet er nu volgen, ou-Simson? hebt u mii lief?"



„Net zoo, Piet," zei de Kaffer op bemoedigenden toon: „ge begint het al te leeren. En voeg er dit aan toe, opdat ze goed wete, welken kant ge uit wilt, en er absoluut geen vergissing mogelijk is: Ik wil met u trouwen — wilt u mij hebben? Ik zeg: Kom naar Vreugdfontein, want baas Niekerk zal voor een huisje zorgen — zegt u daarop: Ja? Schrijf gauw, want mijn hart versmelt van liefdesvuur, en anders schiet er niets anders over dan asch. Zoo eindigt met de pen maar niet met zijn hart Uwes onderdanigste en liefhebbenste
PIETER ROUX."
De oude Simson sprak deze woorden met een triumfeerend gebaar, en het was trouwens bekend, dat er in geen twintig mijlen in den omtrek een geleerder Kaffer woonde. En Pieter schreef alles na: met een uiterste nauwgezetheid, met open mond, en een gelaat, waarop een spanning te lezen stond, alsof het gold een strijd op leven en dood.
Toen de brief af was, keek Simson het epistel na: vlak bij het kaarslicht, als een strenge examinator.
,,De inhoud is goed," zei hij; „dat loopt als een goed gesmeerde Kaapsche kar."
„Maar," voegde hij er onverbiddelijk aan toe: „jij hadt de letters beter achter malkaar moeten inspannen, jong-kerel; ze trekken te veel hot en haar — ik zeg jou: schrijf over, en drijf de letters gelijk op, net als de acht juk ossen voor den wagen!"
Daar hielp geen moederlief aan, Pieter moest er aan gelooven, en toen de brief was overgeschreven, zei de Kaffer voldaan: „Zie zoo! nou is 't in orde, en jij hebt haar hart vastgekeerd als een schaap in het scheerhok!"



HOOFDSTUK IV.
Licht en Schaduw.
Daar was verademing in den politieleen toestand. Baas Niekerk was naar het dorp geweest, en bracht „de Volksstem" mee van 14 Augustus. Hij riep zijn vrouw en zijn kinderen bijeen, en zei tot Sarei met opgewekte stem: „Nu jong, ik heb gewichtig nieuws — een verklaring van generaal Hertzog! Lees het stuk eens hardop voor; hier staat het — in „de Volksstem!"
Toen nam Sarei het nieuwsblad over en las daar Hertzog's verklaring:
„Steunt de regeering! provoceert niemand! In antwoord op uw verzoek om een uitdrukking mijner meening betreffende onze gedragslijn in den tegenwoordigen kritieken toestand van ons land, schijnt het mij toe...."
„Langzaam, Sarei — langzaam."
„Schijnt het mij toe, dat de eenige gedragslijn voor ons is die van onzen plicht tegenover het vaderland. In onze trouw tot en liefde voor ons land moeten alle geschillen verdwijnen...."
De baas stopte de pijp, en blies groote rookwolken voqjj zich uit.
„Dat is het nu net, vrouw; ik ben het vandaag van harte met generaal Hertzog eens. Ga maar voort, Sarei — neen, wacht nog even!"
Door de ruiten kijkend, had de baas namelijk Pieter den knecht gezien, en hij wenkte hem om binnen te komen.
„Wat ga je doen, Piet?" vroeg de boer, en de knecht



antwoordde: „Ik ga de kalveren verzorgen, ou-baas."
„Goed," antwoordde de boer: „maar als Afrikaner hebt gij ook belang bij den stand van zaken. Sarei leest daar net een verklaring voor van generaal Hertzog; zij is machtig en aangrijpend; ge moet ze ook hooren, Piet — lees nu nog eens van meetaan voor, Sarei, dat Piet het ook hoort!"
Sarei voldeed aan het verzoek.
„Laat ons besloten zijn," zoo ging de voorlezer voor: „tot één ding, en dat is, dat wij geen vreemde aanvallen zullen dulden."
„Dat ziet op den Duitscher, zoo hij neiging mocht voelen, ons aan te tasten — ga maar voort, Sarei!"
„Doch dat wij, indien dit beproefd mocht worden, zullen blijken ons recht en onze eer ten koste van alles te verdedigen.... Laten wij standhouden als een vereenigd volk en vastbesloten; maar terzelfdertijd kalm en waardig, vertrouwend op de regeering. ..."
„Hoort ge 't, tante Betta? Zeg, Betti, hoe bevalt je dat? Vertrouwend op de regeering — generaal Hertzog is heden mijn man — lees voort, Sareltje!"
„Vertrouwend op de regeering, in wier handen wij 't gezag hebben geplaatst, om de lotgevallen der Unie te leiden door dit tijdperk van zorg en moeite. Aangezien wij niet het licht der feiten hebben, waardoor wij ons kunnen laten leiden, laten wij dan niet trachten, leiding te geven of een verantwoordelijkheid te aanvaarden, die niet de onze is!"
De boer keek zegevierend zijn vrouw aan.
„Zeg vrouw — heb ik daar niet altoos op gehamerd? Wij missen het licht der feiten; Botha is een man met vossenslimheid en slangenvoorzichtigheid; hij zit er



midden in, en weet alles. Maritz die driftkop zal wel bedaren, als hij dit leest; daar is geen kou aan de lucht."
Sarei las de geheele verklaring voor, en toen hij ten einde was, verkeerde de baas in een zeer opgewekte stemming.
„Het verschrikkelijkste zou de tweespalt zijn onder ons volk; generaal Hertzog slaat op het ware aanbeeld — ah neef, Pietersen! zijt gij daar? Kom binnen!"
Pietersen overschreed den drempel, en reikte allen de hand. Een trouwer en oprechter gelaat zou men zelden zien; in de borst van dezen man klopte een hart van goud, en hij zou in deze beroeringen toonen, wat hij over had voor het Hollandsch-Afrikaansche volk.
„Sarei heeft daar net Hertzog's verklaring voorgelezen — kent gij ze?"
„Ik ken ze haast van buiten, oom Jan."
„En zijt gij 't er mee eens?"
„Natuurlijk — alle echte Afrikaners moeten 't er mee eens zijn."
,,Dan zijt ge toch wel danig in je schik?"
„Wat zal ik zeggen?" was het antwoord. „Hertzog is gewillig genoeg, maar 't is de vraag, of Botha den Engelschen druk kan weerstaan, en of hij zich niet reeds vóór den oorlog de handen heeft laten binden door Engeland — ik ben te Treurfontein geweest."
Te Treurfontein — Niekerk keek den spreker met spanning aan.
„Nou jong — en hoe is het daar geloopen? Ik vernam bij gerucht, dat een motie van vertrouwen in onze regeering is aangenomen,"
Pietersen schudde 't hoofd.



„Daar wordt zoo veel verteld, oom. Onderweg werd zelfs voor vaste waarheid verzekerd, dat oom Koos de koorts in 't hoofd had gekregen, en stapelgek was geworden — dat strooien de Jingo's uit. Maar ik zal jullie klaren wijn schenken, en er niet toe doen noch af doen. Daar waren meer dan acht honderd Afrikaners bij elkaar, de meesten gewapend."
„En wat zei Oom Koos dan toch?"
„Hij heeft de burgers toegesproken en hun verteld van de oorlogstoestanden in Europa. Hij kalmeerde hen en verzocht hen, rustig huiswaarts te keeren. En indien er iets gewichtigs mocht gebeuren, zou hij hen laten roepen — dat waren zijn eigen woorden."
„Zoo," zei baas Niekerk: „heeft Oom Koos dat gezegd?"
Hij legde de uitgegane pijp op de vensterbank en vervolgde op geprikkelden toon: „De Afrikaners hadden de wapens thuis moeten laten."
„Zij dachten er blijkbaar anders over," hernam Pietersen: „en ik zeg: zij hadden recht."
„En vond de la Rey dat goed?"
„Oom Koos heeft het niet goedgekeurd en niet afgekeurd."
„Dat spijt mij van Oom Koos."
„Wees blij, dat hij de leiding had! Indien Christiaan de Wet, die wat driftiger van gestel is, de leiding had gehad, zou er misschien een motie van wantrouwen zijn gevolgd."
„Och wat bocht — ze zou niet aangenomen zijn.'
„Denkt ge dat? Ik zeg jou, oom Jan, dat ze met vlag en wimpel zou zijn aangenomen, want het Afrikaansche volk...."



Pietersen aarzelde, verder te spreken.
„Spreek maar door!"
„Nu dan — het Afrikaansche volk vertrouwt Botha niet meer."
Niekerk sprong overeind uit den stoel. Het bloed was hem naar de wangen geschoten; de aderen aan zijn slapen zwollen; en tante Betta keek hem aan met een bezorgden blik.
Het gebeurde uiterst zelden, dat de boer zijn evenwicht en zijn zelfbeheersching verloor; maar zes maanden geleden had zij iets dergelijks opgemerkt, toen Grobbelaar hem een dampig paard voor gezond had verkocht. Niekerk had ten minste beweerd, het dampig te hebben ontvangen. Grobbelaar had het ontkend; 't was tot hooge woorden gekomen, en Niekerk had aan Grobbelaar voor altoos het huis ontzegd.
Het was een nare geschiedenis.
De predikant van het dorp had er een heelen nacht niet van geslapen. Niekerk was zijn ouderling, Grobbelaar zijn diaken. De twist had zich voortgeplant in den kerkeraad, en Niekerk had bedankt als ouderling, omdat de kerkeraad hem niet in het gelijk had gesteld.
Die verbittering had voor Dirk Grobbelaar, een zoon van den diaken, nog droever gevolgen gehad. Hij was met Betti verloofd, en de menschen hadden gezegd, dat die beiden voor elkander als geknipt waren. Maar de hartstocht van den toorn had Niekerk's hart geheel overheerd.
„Die kerel heeft mij een dampig paard geleverd," zeide hij: „wie weet, hoe 't later met zijn zoon uitpakt — hij krijgt mijn dochter niet."
En Betti's vriendelijke oogen hadden vele tranen



geschreid, om het hart van den vader te vermurwen, doch het was te vergeefs geweest, en de baas had lakoniek gezegd: „Dat zal wel overgaan."
Hij stond daar thans tegenover Pietersen met toornige gebaren en riep: „Wat? zou het Afrikaansche volk Botha niet meer vertrouwen? Dan zou ik mij schamen, een Hollandsch-Afrikaner te zijn."
„En ik schaam me reeds lang," antwoordde Pietersen met ingehouden drift: „dat de Hollandsche Afrikaners door dik en dun met Botha meegaan."
„Wat denk jij dan toch van Botha?" hernam de boer, bevend van opwinding.
„Dat Botha in een Engelsch maar niet in een Afrikaansch ministerie thuis behoort."
De boer strekte den arm uit.
„Daar is 't gat van de deur — maak, dat ge weg komt!"
„Ik ga al," zei Pietersen: „ik ga al!"
Maar hij keerde zich op den drempel der deur nog eenmaal om en sprak met verheffing van stem: „Hoe noemen ze dat ook nog, als de electrische verbinding is verbroken? Och, nou weet ik het al: dan zegt men, dat het contact is verloren. Zoo heeft Botha het contact verloren met het Hollandsch-Afrikaansche volk. Straks zullen in het Engelsche parlement mooie lofliederen worden gezongen ter eere van den Zuid-Afrikaanschen minister-president, maar de Hollandsche Afrikaners zullen rouw bedrijven. En jou oogen, baas Niekerk, zullen opengaan, als het te laat is."
Pietersen sprak het, en ging heen. Hij sprong op het rijwiel en vertrok. En hij keek niet eens meer om.
Daar volgde een lange stilte. Men keek elkander



verlegen aart; de „Volksstem" met de verklaring van generaal Hertzog lag daar nog op tafel, maar de blijmoedige stemming, die ze had opgewekt bij den baas, was in zware wolken ondergegaan, en er was tijd noodig, om weer tot kalmte te komen.
Toen wilde de boer een einde maken aan dat pijnlijke zwijgen, en hij zeide: „Niet waar, vrouw? Heb ik geen gelijk gehad, dien doordrijver, dien Pietersen de deur te wijzen?"
Tante Betta zweeg en zuchtte.
„Spreek maar gerust je meening uit!",
„Pietersen is een rechtschapen man...."
„En ik dan niet?"
Zoon vraag, in dat verband, had tante Betta nog nooit van haar man gehoord, en hij deed haar onrecht aan, met die vraag te stellen. Zij voelde zich gekrenkt en ging heen. En Betti volgde haar.
„Sarei, zou jij ook niet heengaan?" vroeg de baas, doch Sarei antwoordde: ,,'t Zou zoo eenzaam worden voor u."
En zoo bleef Sarei bij zijn vader.
Het ware goed geweest, zoo tante Betta ook ware gebleven, de christelijke zelfverloochening had beoefend, en aan haar man gelegenheid had gegeven, zich uit te spreken. Zij had in overweging moeten nemen, dat hij de laatste dagen door den kritieken toestand, waarin Zuid-Afrika verkeerde, prikkelbaar was geworden, en die geprikkeldheid was gaandeweg toegenomen door de vrees, dat er tweedracht zou ontstaan onder de Afrikaners. Hij was te goeder trouw, door Botha te volgen, en mocht Botha's trouw worden verdacht?



Botha zag slechts heil in nauwe aansluiting bij Engeland; dat was zijn standpunt; en dat beheerschte zijn staatkunde.
De la Rey had dezer dagen tot Botha de vraag gericht: „Is het zeker, dat Engeland het Duitsche rijk zal overwinnen?" en Botha had van die vraag al heel vreemd opgekeken. Het was bij hem boven allen twijfel verheven, dat Engeland zou zegevieren, en zulks was trouwens de gangbare meening over drie vierde gedeelte der wereld. Botha koesterde hetzelfde ontzag voor Engeland als Europa voor Napoleon I vóór diens rampspoedigen tocht naar Moskou, en daarom moest hij zich verbazen over de vraag van de la Rey, die anders zulk een scherp opmerker was.
Engeland zou immers zegevieren; Düitschland zou worden verpletterd, en binnen eenige maanden zou aan den verslagen vijand in diens eigen hoofdstad, in Berlijn, de vrede worden gedicteerd.
Zoo beschouwde Botha den toestand, en daarom achtte hij het de verstandigste staatkunde, dat het Afrikaansche volk zich met al zijn hebben en houden op den Engelschen driemaster inscheepte.
Baas Niekerk nu vertrouwde op Botha's wijzen staatsmansblik, doch tot zijn smartelijke teleurstelling ontdekte hij, dat vele Afrikaners met verontwaardiging het hoofd schudden. De eendracht was verbroken; de splijtzwam begon te woekeren. Hij zag het in zijn eigen huisgezin — de wereldoorlog wierp zijn zwarte schaduw over Zuid-Afrika en over Vreugd fontein!
De vonk lag dicht bij het kruitmagazijn. Zoo Botha een aanval op Zuidwest-Afrika onvermijdelijk achtte,



zou de uitbarsting komen, en de scheidingslijn zou diep en scherp worden getrokken.
Het werd den baas te eng, te benauwd in huis.
„Sarei," zei hij vriendelijk: „ga nog maar een beetje naar de boeken!"
Toen ging Sarei naar zijn studeerkamertje, maar hij sloeg geen boek op. Hij weende. Daarna knielde hij neder en bad.
De baas was intusschen het erf overgeloopen, in de richting van de stallen, toen de jonge knecht hem tegenkwam.
„Heb jij de kalveren bezorgd, Piet?"
„Ja, ou-baas — dat is in orde."
Pieter was blijven staan, en keek den boer vragend aan.
„Heb je iets op het hart?"
„Ou-baas," zei de jonge man, en zijn oogen straalden van blijdschap: „ik heb het jawoord gekregen van Jannetje Pienaar, die bij den dominé dient van 't dorp, mits ik een echte Hollandsche Afrikaner ben. Nou, dat zijn we toch allemaal, niet waar ou-baas?"
,,Natuurlijk," antwoordde de boer verstrooid: „dat zijn we allemaal. Enfin, ik feliciteer jou, jong-maat."
„Dank je, ou-baas — dank je. En zoudt ge nu ook eens om een huisje willen denken voor later?"
De boer had een hart voor zijn ondergeschikten. Zelfs de Kaffers, wier behandeling zoo veel tact en beleid vorderde, roemden hem als een menschlievenden baas. En nu Pieter daar voor hem stond met smeekenden blik, zeide hij: „Alles zal recht komen, jong."
Pieter keek den boer lang na — hij had den baas in geen jaren zoo neerslachtig gezien. Maar zijn hart



stond er niet lang bij stil, want in dat hart zong de liefde haar zoetste accoorden.
Alles zal recht komen — ja, zoo zou 't zijn!
En Pieter Roux legde de hand teeder op zijn bovenbaatje: precies op de plek, waar Jannetje's antwoord zat.
HOOFDSTUK V.
Een Volksvergadering»
Vele geruchten gonsden door het dorp. En de tijding, dat de Duitschers Zuid-Afrika waren binnengevallen, klonk als de klap van een vuurpijl wijd door 't land.
Baas Niekerk had de tijding van den Engelschen dorpswinkelier vernomen, en de koopman had den boer duidelijk gemaakt, dat die inval een gelukkige inval kon worden genoemd: in meer dan één beteekenis, want nu hielden alle geschillen onder de Afrikaners op. Generaal Hertzog had immers in zijn verklaring gezegd, dat de Hollandsche Afrikaners geen vreemde aanvallen zouden dulden, en het had als een krachtige dreiging geklonken.
Die vreemde aanval was nu gekomen, en de Unieregeering had reeds vastberaden haar tegenmaatregelen genomen. Zij was tot de mobilisatie der geheele verdedigingsmacht besloten, en de Afrikaners zouden het van harte toejuichen.
De koopman had lachend beweerd, dat de domme Duitschers geen dwazere streek hadden kunnen uit-



Generaal DE LA REY.







halen, en de boer moest den man gelijk geven. De Duitsche aanval was eigenlijk met geen goud te betalen; Zuidwest-Afrika was nu onherroepelijk voor den Duitscher verloren, en de eenheid van Zuid-Afrika was terzelfder tijd gered.
De „Volksstem" had het bericht van den Duitschen inval bevestigd; het was den baas gelukt, een exemplaar van den 24sten Augustus machtig te worden, en daar las hij 't gedrukt: zwart op wit.
Nu was er geen twijfel meer mogelijk. En dat de „Volksstem", die tot heden voor de onzijdigheid had geijverd, nu in eens het roer omwierp, en met den hartstocht der verontwaardiging voor een offensief optreden tegen Zuidwest-Afrika pleitte, sprak wel van zelf. De handschoen was den Afrikaners toegeworpen —■ zij zouden hem niet laten liggen.
Nu week de donkere schaduw van boven Vreugdfontein. De baas lachte weer. En Sarei zeide: „Als de Duitschers met geweld komen, dan vergun mij, aan uw zijde te mogen vechten."
„Mijn jongen," antwoordde de boer met blijde fierheid: „daaraan herken ik het Afrikaansche bloed."
Doch het verhaal, dat de Zuid-Afrikaansche grenzen waren geschonden, vond geen algemeen geloof. In den Hertzoghoek sprak men van een intrigue, een sluwen strik, om het Hollandsch-Afrikaansche volk te vangen. Voormannen der onverzoenlijken zeiden, dat de Duitsche strijdmacht, die hoogstens 5000 manschappen telde, onmogelijk de dwaasheid kon begaan, om ZuidAfrika binnen te vallen.
Het was immers krankzinnigenwerk, Engeland had in den Boerenoorlog 400,000 soldaten naar Zuid-Afrika
Veor Vrijheid en Recht.
4



gezonden om Transvaal en Oranje-Vrij staat te vermeesteren, en zonder de concentratiekampen, een algemeene verwoesting des lands en de hulp van vele duizenden Kaffers zou de toeleg nóg zijn mislukt. En nu zouden 5000 Duitschers tegen geheel Zuid-Afrika willen vechten? Een klein kind tegen een gepantserden reus — het was immers te mal om los te loopen!
Pieter kwam met de tijding, dat den volgenden namiddag op het groote kerkplein van het dorp een volksvergadering zou worden gehouden, en toen de namiddag kwam, was het er zwart van menschen.
De oude Grobbelaar was er, en Dirk zijn zoon was er ook. Zij passeerden rakelings Jan Niekerk, en Dirk groette Niekerk. Maar de boer keek den anderen kant uit, en Grobbelaar eveneens: want in stugge koppigheid deden zij niet voor elkander onder.
Er werden levendige gesprekken gevoerd; Niekerk zag wel, dat de Boeren opgewonden waren. Het bericht, dat de Duitschers het land waren binnengevallen, had hen blijkbaar verbijsterd. Zij wisten niet, wat er van te denken, en het werd ineens stil, toen een grijsgebaarde Boer, van een herculische gestalte, op een wagen klimmend, die voor platform moest dienen, zijn oogen langzaam liet gaan over de honderden menschen, die hier van heinde en ver waren saamgekomen.
Hij behoefde niet eens stilte te verzoeken; het werd vanzelve stil. Maar oom Frederik stond dan ook in hoog aanzien bij het volk; hij bezat het onbepaald vertrouwen, en de burgers waren hier saamgestroomd als een kudde, die den weg bijster is, en stellig zou verdwalen zonder een goeden gids.



Oom Frederik was veldkornet; hij had den Amajuba bestormd, en in den Boerenoorlog mannelijk gevochten tot het bittere einde. Hij hield 't bewuste nummer van „de Volksstem , dat aan Niekerk zoo'n groote verluchting had gegeven, in de hand, en sloeg met zijn stevigen wandelstok drie keeren tegen de borden van den boerenwagen, waarop hij stond. Dat was blijkbaar zijn voorafspraak, en toen riep hij met forsche stem: „Wij zijn hier gekomen, om raadsels op te lossen, en wie ooren heeft ontvangen om te hooren, die hoore!"
De menigte drong naar voren, opdat haar geen woord mocht ontsnappen. En aller oogen waren gericht op dat gespierde gelaat, dat sympathieke trekken verried, al speelde thans een onmiskenbare, bijtende scherpte om die lippen.
„Mijne vrienden!" zeide hij: „aldoor heeft „de Volksstem" ons bezworen, ons onzijdig te houden. En waarom? Omdat het lot van deze gewesten zou beslist worden op de slagvelden van Europa en niet in andere werelddeelen. Wij waren het daarmee eens, want het was een verstandige raad. En wij hadden vurig gehoopt, dat het zoo zou blijven. Maar kijk! nu is het ineens veranderd. De redactie heeft den kop glad omgegooid, en holt nu met den wagen den tegenovergestelden kant uit — ik vraag: wat is er dan toch gebeurd?
„De „Volksstem van 24 Augustus zal 't ons vertellen. De Duitsche barbaren zijn ons gebied binnengevallen, Zij zijn dwars door de woestijnen van de Kalihari getrokken, en zijn minstens twaalf en een halve tree onze landpalen binnengedrongen. Dat is ongehoord en een ergerlijke schending onzer grenzen. Was 't daarbij



nog maar gebleven! Helaas! de barbaren waren door den landhonger dermate aangetast, dat zij zich zelfs niet ontzagen, militaire operaties uit te voeren op ons grondgebied. Denkt dat eens in, burgers: militaire operaties! Forten gebouwd, loopgraven gemaakt, versterkingen aangelegd in het mulle zand: in elk gevat
militaire operaties begonnen!
„Dat is geweld. Een casus belli. Wij brandden van verlangen, om met de Duitschers op voet van vrede te blijven, maar die geheimzinnige militaire operaties hebben ons gealtereerd. We moeten vechten, en de stortvloed van overwinningsberichten, die de Engelsche Reuter ons toevallig dezer dagen brengt, heeft daarmee natuurlijk niets uit te staan. Joffre en French hebben de Duitschers geklopt; dat is de eenvoudige waarheid;
en Reuter seint ons dat. „
„Ons eigen landsbelang, zegt de „Volksstem : maakt
militair optreden noodzakelijk.
„Natuurlijk — dat is zoo glad als een klontje. Bovendien is Lüderitzbocht een dreigend gevaar voor onzen zeehandel. We wisten dat niet, maar de „Volksstem vertelt het ons. Daar in die Bocht moet een heele vloot Duitsche superdreadnoughts op de loer liggen. Hoe ze daar zijn gekomen, weet geen mensch, maar ze moeten er zijn, en dat is toch maar de hoofdzaak. Zij zijn een gevaar voor onze zeeschepen; ze zullen onze brievenpost onderscheppen - weet ge 't al, dat de mail, die Vrijdagavond te Kaapstad moest aankomen, den volgenden morgen er nog niet was?
Eerst des middags kwam ze aan — bijna zestien uren over tijd - ligt er geen verband tusschen die vertraging en de Duitsche dreadnoughts van Lüderitzbocht



„Dat is nog niet het ergste. Teekens van onrust zijn merkbaar geworden onder de.... onder de ... nu. ge raadt het in tienen niet: onder de.... Hottentotten. Dat is nou, om alle ou-tantes van schrik een zenuwtoeval te doen krijgen. Volgens Reuter moet de wereld tegenwoordig vechten tegen een overstrooming van Hunnen; en nu kan ik me levendig voorstellen, dat wij spoedig geroepen zullen zijn, om de vrouwen der Herero-Negers, die in Duitsch Zuidwest wonen, tegen de barbaren in bescherming te nemen.
„Ik heb meer op mijn hart: Zijn de diamantmijnen vak Kimberiey niet ons eigendom? Kunnen wij ze met sluiten en openstellen naar welgevallen? En waar halen die Duitsche barbaren dan het recht vandaan, langs hun zeekust eigen diamantvelden te bezitten.
De Engelsche dorpswinkelier, die reeds herhaalde malen zijn ongeduld had getoond, kon zich thans niet
langer bedwingen.
„Gij leidt de aandacht af," riep hij vertoornd: „het gaat noch om Herero-meiden noch om diamantvelden
het gaat om de schending onzer grenzen.
„Houd jij je mond," antwoordde de veldkornet op kordaten toon; „over de schending onzer grenzen heb ik straks nog een hartig woordje in 't midden te brengen. Ik had het over de diamanten van Duitsch Zuidwest, en ik beweer, dat het onze heilige plicht kan worden, om te beletten, dat de Hunnen de wereldmarkt met hun diamanten overvoeren.
Daar ging een schaterend gelach op, dat als een bliksemafleider werkte, om aan de overspannen gemoederen lucht tegeven. , „Hoe zullen we dat echter beletten? Wel, dat is al



heel eenvoudig. Wij nemen de Duitsche diamantvelden in onze bescherming, en zonder snoeverij mogen we toch zeggen, dat wij de exploitatie van diamantmijnen beter verstaan dan die ellendige Hunnen."
„Ja, ja," riep een reus, met zijn zweep zwaaiend: „zoo is 't, menschen! De diamanthonger en de landhonger plagen ons, als we naar Duitsch Zuidwest trekken, en voor de diamanthandelaren mogen wij domme achtervelders de heete kastanjes uit het vuur halen. Maar zoo waar ik Barend Hollander heet — ik pas er voor."
„We moeten dat vuile werk aan Jameson en diens kornuiten overlaten," riep een tweede Boer; „dat is geen werk voor een fatsoenlijk mensch!"
En een derde voegde er spottend aan toe: „Net — Jameson! laat die het doen! En zooals de Uitlanders in Johannesburg een telegram zonden naar Koningin Victoria om hulp, omdat ze door de Hollandsche Afrikaansche Boeren werden mishandeld en vermoord, zoo moeten de vrouwen van onze Afrikaners, die in Zuidwest wonen, van Kakamas af tot Keetmanshoop toe een smeekschrift zenden aan onze regeering van dezen inhoud: „Van Boerenvrouwen in Zuidwest: Laat Botha snel als de wind komen en ons helpen, of wij verdrinken in het barbarendom!"
„Och wat," hernam de tweede Boer: „dat is heelemaal niet noodig. We vertalen maar den Engelschen tekst van het telegram, dat aan Jameson werd gezonden, en 't is in orde."
Het werd rumoerig op het kerkplein; de tongen kwamen los, maar de oude veldkornet riep met zijn stentorstem: „Brave burgers! we kunnen wel allemaal



tegelijk zingen, als we maar niet te hoog inzetten, maar niet tegelijk allen praten en verstaan worden — stilte! zeg ik jullie, of ik geef er de brui van!"
De gewenschte stilte was nu spoedig hersteld, en de veldkomet ging voort: „Thans kom ik tot het voornaamste, tot de schending onzer grenzen door het Duitsch gespuis. Wat is daarvan nu waar? Alles verzonnen, menschen! Uit den duim gezogen! Voor het goede doel, Engeland aangenaam te zijn, ons Boeren te bedotten, en de diamantvelden van Duitsch Zuidwest
in te palmen!"
Daar ging een machtige ontroering door de volksmenigte.
„Hoort ge 't ?" riep de reus: „allemaal verzonnen! 't Is veel geschreeuw en weinig wol!"
Maar de Engelsche koopman was woedend en bulderde: „De spreker liegt — gelooft hem niet, burgers! Hij wil jullie wat op de mouw spelden — leest de „Volksstem!"
„Juist," zei een Boer. „Daaraan houden we ons, oom Frederik, en op jou praatjes geeft de lommerd geen crediet!"
„Ah neef Leen — ben jij dat?" riep de oude veldkornet: „kom toch eens fluks hier op den wagen, dat alle menschen jou kunnen zien! Ik begrijp niet, dat jij vandaag zoo fel bent om te vechten; dat is al te snaaksch — in den Boerenoorlog kreegt ge al heel gauw pijn in den buik."
De man, die geen drie maanden had meegevochten, en er toen van door was gegaan, om zich aan de Engelschen over te geven, kreeg een hoofd als vuur, en droop beschaamd af.



„Nu kom ik op de „Volksstem", ging de grijze veldkornet voort: „die Engelsche sinjeur beweert immers, dat we de „Volksstem" moeten gelooven — wel nul hier in mijn hand heb ik het jongste nummer, pas gearriveerd. Luistert, en ik zal voorlezen, wat die
„ou-Volksstem" zegt."
Het werd doodstil; men had een speld kunnen hoo-
ren vallen.
En de spreker las voor: „Zekere leden eener Duitsche troepenafdeeling hebben de grenzen overschreden, zonder dit te weten; voor die onwillekeurige grensoverschrijding is een verontschuldiging tot de autoriteiten gericht."
Het bleef eenige oogenblikken bladstil. Toen schrapte de reus zijn keel en riep: „Machtig! machtig! Net een paar leden van een Duitsche troepenaf deeling? En bij vergissing, onopzettelijk? Hoeveel duim zijn ze aan dezen kant gekomen? O, wat lawaai om niet! En de barbaren hebben bovendien nederig om excuus verzocht — wat wil onze regeering nog meer? '
„Nou ja," antwoordde een andere Boer: „dan zullen we maar een andere kwestie zoeken. De hond moet slaag hebben, en een knuppel zal er toch wel te vinden zijn. We gaan naar Duitsch Zuidwest, al zou de onderste steen boven komen."
Toornige uitroepen en kreten van verontwaardiging werden vernomen. „Welk een huichelarij! riep Grobbelaar met een stem, die over het kerkplein daverde.
De oude veldkornet hief zich recht op tot zijn statige lengte, en zeide met verheffing van stem: ,,In onze grootste nationale benauwdheid hebben wij de smart gekend van een roekelooze leugen- en lastercampagne,



die tegen ons arme volk werd gevoerd. Wij werden erger belasterd en bezwalkt dan de Russen eenige jaren geleden, toen ze tegen den gelen bondgenoot van Engeland moesten optornen, door de Engelsche pers. Wij hebben al het bittere van den laster geproefd — zullen we nu aan den lasterveldtocht tegen onze Duitsche vrienden meedoen? Dat doen wij niet dat doen wij nooit!"
„Neen, neen — dat doen wij nooit!" riepen honderden stemmen.
„Zoo meen ik het ook," hernam de spreker met machtige stem: „dat doen we nooit! Het zou a.1 te schandelijk zijn. We staan hier voor klipharde feiten; wij willen onze weldoeners geen slag in het aangezicht geven, en eerder moge mijn hand verdorren, dan dat zij de Mauser zou aanleggen op onze Afrikaansche broeders in Zuidwest Afrika — ons eigen vleesch en bloed!"
Zoo sprak de veldkornet, de vriend van Christiaan de Wet. En zooals hij daar stond: met gefronste wenkbrauwen en schitterende oogen, met uitgestrekten arm, in vastberaden houding, moedig en onverschrokken, met den heldenmoed van den martelaar, was hij de belichaming van het groote beginsel, dat de almachtige God onuitroeibaar in het hart van het ware Hollandsche Afrika heeft geplant.
De vergadering werd beëindigd; de predikant besloot ze met een roerend gebed, en Jan Niekerk en Sarei begaven zich naar een boerenhoeve, aan 't eind van het dorp, want daar hadden ze hun paarden gestald.
De huisheer was nog niet thuis, en de huisvrouw



vroeg, of oom Jan nog niet een beetje bleef gezelsen, totdat de baas thuis kwam.
„Neen," zei de Boer: „een volgenden keer, nichie! Maar nu wil ik naar huis."
Het was zijn gewoonte niet, direct heen te gaan, maar de huisvrouw dacht voor 't naaste, dat Niekerk thuis nog iets dringends te doen had.
„Hoe is 't afgeloopen?" vroeg zij nog.
„Met de vergadering? Och, wat zal ik zeggen — zoon gangetje!"
Nu wist ze nog weinig meer, maar Niekerk spoedde naar den stal, en de vos en de schimmel werden naar buiten geleid.
De vos was bestemd voor den baas, en de schimmel voor Sarei.
Zij reden het erf af; de huisvrouw stond op den drempel der deur, en riep de ruiters nog na: „Wel thuis, oom! wel thuis, neef!"
Zoo reden ze het eenzame veld in, en geen van beiden sprak een woord. De Boer van Vreugdfontein reed daarheen met neergebogen hoofd, als een oud man; en toen Sarei hem eindelijk vroeg, wat hij dacht van de gehouden samenkomst, was zijn antwoord: „Ik sta aan de zijde van Botha, Sarei — spijt je dat?"
„Ja," was Sarel's antwoord: „dat doet mij leed."
„Ik kan niet anders, en ik mag niet anders. Maar Sarei — ik wil jou conscientie geen geweld aandoen."
De woorden werden kalm uitgesproken; kalm en zacht; zelfs was er eenige matheid in den toon te bespeuren.
Niettemin was de verklaring buitengewoon. Er blonk de liefde in van den vader tot zijn zoon. Deze man,



die in toorn en verontwaardiging aan Pietersen de deur had gewezen, omdat htm meeningen over Botha uiteen liepen, wilde zijn eigen kind vrijlaten. Geen dwang; geen druk op de conscientie. Zoo Sarei naar het andere kamp ging, dan zou hem geen boos woord van zijn vader treffen.
Naar het andere kamp — de gedachte trof Sarei als een scherpe pijl.
„God verhoede het!" zeide hij met droeve stem.
„Maar onze liefde blijft!" zei de vader: ,,dat is onze troostL"
Hij liet zijn vos even de sporen voelen, en snel reden ze voort, om Vreugdfontein te bereiken. Er werd geen woord meer gewisseld; hun harten waren vol zorgen voor den dag van morgen, en zoo bereikten ze Vreugdfontein.
HOOFDSTUK VI.
Liefde en Rouw.
Er waren een viertal weken voorbij gegaan. Er was geen druppel regen gevallen; het was al maar die strakke, koperen hemel. Het water in den vijver verminderde zienderoogen, en de beek was uitgedroogd.
Betti stond bij de karnton, en Sarei, die zijn zuster had gezocht, fluisterde haar in 't oor: „Hij staat daar bij het erf,"
Hij — Sarei behoefde het niet nader uit te leggen, wie daarmee was bedoeld. Het bloed schoot het jonge



meisje naar de wangen, en er lag iets angstigs in haar blik, toen zij vroeg: „Waar is vader?
Het smartte Sarei, dat die vraag over haar lippen kwam.
„Betti," zei hij: „ik denk, dat ge vader miskent."
Zij begreep die opmerking echter niet. Het huis was even goed aan den jongen als aan den ouden Grobbelaar ontzegd, en zij vreesde haars vaders toorn, omdat Dirk daar bij 't erf stond.
„Wilt ge Dirk spreken, dan doe het; ik neem de verantwoordelijkheid op mij, en zal het zelf aan vader zeggen."
Het meisje schrok van dit voornemen.
„Doe het niet," smeekte zij: „doe dat toch niet!
Maar Sarei antwoordde, dat hij het wél zou doen. Hij zei, er niet van te houden, dat achter vader s rug werd gekonkeld.
,,'t Zal goed afloopen — ga nu, Betti!"
Het meisje zette de wijdgekuifde witte kap op het hoofd, want de zon brandde fel op velden en wegen, en toen ijlde ze met gejaagden tred het erf af.
Simson kwam haar tegen.
„De jonge liefde is vaardig op haar voeten als de klipgeit," zei Simson, en met welgevallen staarde hij de bevallige verschijning na, die hij, toen ze nog een klein kind was, zoo dikwijls op zijn breede schouders
had rondgedragen.
Buiten het erf stond een ruiter geduldig te wachten. Want de liefde maakt vaardig, maar de liefde maakt ook geduldig. Dirk droeg een stroohoed, en had den leeren teugel van het gezadelde paard om den arm geslagen. Daar was ze dan. Het meisje keek links en



1
rechts met schuwen, schichtigen blik. En toen ze geen onraad merkte, naderde zij den jongen ruiter. „Dag Dirk!"
„Dag mijn liefste!"
Hij sloeg den arm om haar hals en kuste haar. Daar kwam een gloed op haar wangen, doch haar oogen vulden zich met tranen.
„Wat is het, Betti? Zijt ge niet blij, mij te zien? „Ik heb er zeer naar verlangd, maar.... gij weet, dat mijn vader onze verkeering niet wil."
„Dat ongelukspaard heeft alles bedorven, zei Dirk met een wrevelig gebaar: „doch wacht maar ik krijg het wel in orde.'
„Hoe dan?"
..Zoo gauw als de politieke beroeringen aan een einde zijn, hoop ik met jou vader te spreken — in 't ordentelijke."
„En wat wil je dan zeggen, Dirk? Vader komt met
de Heilige Schrift."
„En wat staat er dan in de Heilige Schrift?"
„Eert uwen vader en uwe moeder."
„Maar ik heb ook een tekst, liefste, een geweldiger tekst, waarvoor jou vader zoo zeker bakzeil moet haler
als twee maal twee vier is.
Dirk sprak met een zegevierend gebaar, en Bett keek den geliefde met groote, hopende oogen aan. „Hoe heet die tekst, Dirk?
„Hetgeen dan God samengevoegd heeft, scheide d mensch niet" — dat is de tekst, Betti. Hij past net o] ons — zou jij 't ook niet denken?
„O mijn jongen," zei het meisje: „dat is een koste
Hjke tekst."



„Dat meen ik ook."
En de jonge ruiter voelde zich machtig gestreeld door de stille bewondering, die op Betti's lieftallig gelaat stond te lezen.
„We konden alvast wel eens een stormaanval op Vreugdfontein wagen," zei hij in een stoutmoedige houding: „onze liefde is eerlijk en oprecht — kom, Betti! ik ga jou moeder g'en dag zeggen."
„Zou 't goed afloopen?" vroeg het meisje aarzelend, want de onderneming kwam haar toch zeer gewaagd voor.
„Bij de moeders loopt dat altijd secuur goed af," antwoordde Dirk op fermen toon.
Hij zag haar aan met zijn zonnig gelaat, en nu voelde zij sterker dan ooit, dat zij aan zijn zijde alle stormen des levens moedig zou durven trotseeren.
Zoo wandelden zij dan het erf op, en toen Dirk den ouden Kaffer zag, riep hij: „Ou-Simson! zet den moorkop vast!" op een toon, alsof hij op Vreugdfontein de lakens had uit te deelen.
Daarop stapte Dirk met fier opgeheven hoofd de keuken in, en het meisje volgde hem met een kloppend hart.
De verbazing van tante Betta, die zich midden in haar huiselijke bezigheden bevond, was buitengewoon.
„Alle menschen!" riep tante: „gij hier, neef? Nee maar, dat is ongedacht!"
„En onverdacht, hé? Ik heb dorst, tante Betta — misschien is er nog wel een slok koffie in den pot"
De huisvrouw was nu toch een beetje bekomen van haar verbazing, en verstond haar plicht als gastvrouw.
„Betti, schenk fluks een kop koffie in voor neef!"



Doch er zou meer komen dan koffie. Dirk begreep het wel aan tante's vlugge gebaren, en nauwelijks had hij het kop koffie aan den mond gezet, of zij zeide op vasten toon: „Neef — het huis is jou door den baas verboden."
„Zoo, tante." »
„Ja, ja, dat weet je ook wel. En anders wordt het tijd, dat ik jou memorie een beetje opfrisch."
Betti voelde geen grond meer onder haar voeten, en deed zich zelve het bitterste zelfverwijt, dat zij Dirk niet had weerhouden van dezen vermetelen gang. Maar zij zou haren geliefde nu in al zijn grootheid leeren kennen.
„Tante Betta," zeide hij met een ernstig gebaar: „mag ik u een vraag doen?"
„Dat is er naar," was haar antwoord, want zij was een voorzichtige vrouw.
„Hoe zou het u hebben bevallen, toen u in alle eer en deugd met oom Jan waart verloofd, indien jullie ouders tusschen beide waren gekomen, en de verloving hadden willen verbreken?"
„Het zit hem niet in jou," was het ontwijkend antwoord: „gij zijt een brave boerenzoon, en kunt kiezen te kust en te keur."
„Maar ik heb mijn keuze al gedaan, tante Betta."
Het meisje voelde weer grond onder haar voeten, en zij meende het tegenover Dirk verplicht te zijn, haar meening nu eens vrij en frank tegenover haar moeder te zeggen. Zij plaatste zich naast den geliefde en zeide: „Ik wil nooit en nimmer iemand anders dan Dirk, al was 't een baron of graaf."
Dirk's gelaat straalde van innige voldoening.



„Nu hoort ge 't, tante Betta, en kunt ge 't dan over uw gemoed verkrijgen, om twee menschenkinderen ongelukkig te maken? En dat om zoon ongelukspaard?'
„Ik heb die zaak niet zoo beslist — maar de baas.'
„Spreek er nog eens over met oom Jan!"
Tante Betta keek de beide jonge menschen aan; hun oogen waren op haar gericht; toen werd het haar schier te machtig.
„Kinderen," zei ze met bewogen stem: „ik zal t overleggen, en als er een goede gelegenheid komt, dan hoop ik er met den baas over te spreken. Toe Betti
schenk Dirk nog eens in! En geef neef er een koekje
bij! En vertel mij eens, neef: hoe staat het in tland?
Zij bedoelde den staatkundigen toestand, en Dirk vertelde er alles van, wat hij wist: helaas! het was met veel goeds.
Den 12den September had een gewichtige zitting van den Volksraad plaats gehad. Een adres van trouw aan den Koning van Engeland was aangenomen. De minister-president Botha had voorts verzekerd, dat een Duitsche strijdmacht bij Nakob het gebied der Unie •was binnengedrongen, en zich op Unie-gebied — achter kopjes — had verschanst, terwijl de regeering in die ernstige omstandigheden voorstelde, geweld met geweld te keeren en aan de verdedigingsmacht bevel te geven, Zuidwest-Afrika binnen te rukken.
Generaal Hertzog echter ontkende de schending der grenzen door een Duitsche strijdmacht op den stelligsten toon; hij en zijn fractie, twaalf leden sterk, verzetten zich daarom ook met kracht tegen een aanvallenden oorlog; en generaal de la Rey stond op hetzelfde standpunt.



Maar het had niet mogen baten; het voorstel der regeering was met groote meerderheid aangenomen en de oorlog was nu onvermijdelijk geworden.
Dat alles vertelde Dirk aan tante Betta, en het sombere vooruitzicht wierp een schaduw over zijn gelaat. Doch die schaduw vlood heen, want Betti was bij hem, en zijn moed en levenslust kwamen weer zegevierend te voorschijn als de zon na een regenbui.
„Kom," zei hij: „het zal nog wel goed afloopen!"
En Betti geloofde die troostende woorden, want Dirk had ze gesproken.
Hij stond op, en de huisvrouw drukte hem hartelijk de hand, terwijl het meisje hem uitliet, en Simson den moorkop haalde.
Alles was tot nog toe goed gegaan, maar net was de jonge Grobbelaar in het zadel gesprongen, toen Betti met sidderende lippen riep: „O Dirk — daar komt vader aan!"
„Goed — dan wacht ik even!" zei de jonge man op kalmen toon: „ik zei jou moeder g'en dag — 't is behoorlijk, dat ik ook jou vader g'en dag zeg!"
Hij hield den teugel van den moorkop in, en toen de baas was genaderd, riep hij: „Goeden dag, oom Jan!"
„Dag!" antwoordde de boer kortaf.
Meer zei de baas niet, en Dirk reed het erf af, terwijl Betti met een hart vol angst de uitbarsting van een zwaar onweer verwachtte.
Doch zij vergiste zich.
„Ou-Simson," zei de boer tot den Kaffer: „de vos lijkt een beetje kreupel — kijk de hoeven eens na!"
Daarop vroeg hij, waar Sarei was, en stapte de wo-
Voor Vrijheid en Recht. ^



ning binnen, waar tante Betta voor het raam kousen zat te stoppen. En zij vertelde den baas, dat Dirk Grobbelaar er was geweest, want zij had geen geheimen voor haar man.
„Ik weet het," antwoordde de boer: „waar is Sarei?"
Toen riep tante Betta haar jongen. Hij bevond zich in het zijkamertje: druk aan 't studeeren.
„Je vader roept je, Sarei."
„Goed — ik kom al."
En terwijl Sarei meende, dat de baas het over Dirk's vrijpostige manieren zou hebben, haastte hij zich om te komen.
Doch hij vergiste zich even als Betti.
„Ge zult honger hebben," zei de huisvrouw tot haar man: „wacht, ik heb nog een mooie runderlap voor jef"
„Laat maar," zei hij: „ik lust geen eten."
„Zijt ge dan niet goed?" vroeg ze op onthutsten toon.
Ze keek den baas aandachtiger aan, en las een diepen kommer op zijn gelaat. En Sarei, die binnentrad, merkte hetzelfde op.
„Is er iets gebeurd?"
„Beyers heeft zijn ontslag genomen als kommandant-generaal."
Tante Betta sloeg haar handen van smartelijke verbazing ineen.
„Nee maar — hoe is dat dan toch gekomen?"
„Hij kon zich niet met de zienswijze van onze regeering vereenigen. En Oom Koos is gisteravond doodgeschoten — nu weet ge alles!"
Als een Zeppelin een bom op Vreugdfontein had neergeworpen, zou de schrik, de ontroering niet grooter zijn geweest. Nu begrepen de aanwezigen, waarom de



huisvader niet kon eten, en waarom hij geen aanmerking had gemaakt op Dirk's bezoek,
„Maar wat is er dan toch gebeurd?" vroeg Sarei, Daar flitste een vreeselijk vermoeden door zijn brein, en hij keek zijn vader met starre oogen aan. Toen begreep Niekerk, wat Sarei dacht.
,,'t Is een ongeluk," zei hij: „en 't is vreeselijk," Een oogenblik verhief zich zijn vermoeide stem, toen hij voortging: „De tegenstanders der regeering zullen wel spreken van een moord, omdat de la Rey afkeerig was van den oorlog, maar t is een ongeluk geweest — anders niet,"
En hij verhaalde den tragischen dood van den grooten held.
Wat was er dan gebeurd?
Een brutale rooversbende had reeds sedert verscheiden dagen den Witwatersrand, het gebied der goudmijnen, onveilig gemaakt. Twee politie-agenten waren binnen een paar dagen doodgeschoten, en gister, Dinsdagmiddag, den 15den September, werd een inspecteur van politie, toen hij poogde, een lid der bende te arresteeren, vermoord-
De bandieten ontsnapten in een automobiel in de richting van Heidelberg. Langs den geheelen Witwatersrand werd nu de politie gealarmeerd: met bevel, alle passeerende auto s aan te houden. Weigerde een chauffeur om te stoppen, dan moest onmiddellijk met scherp worden gevuurd. Dat waren de instructies.
Gisteravond nu te zeven uur vertrokken Beyers en de la Rey in een auto van eerstgenoemde uit Johannesburg naar de boerderij van Beyers te Lichtenburg, Bij het station van Langlaagte werd de auto door twee



politie-agenten aangeroepen, maar de auto liep met groote vaart, en niemand der inzittenden hoorde den aanioep. Toen viel er een schot, en dat schot trof de
la Rey doodelijk in den rug.
De auto stopte direct, en de la Rey gaf m de armen van zijn boezemvriend Beyers den laatsten snik. Zijn lijk werd naar het politie-bureau van Fordsburg vervoerd, en de geneesheeren constateerden den dood.
Dat was het einde van den grooten vaderlander.
Met verslagen harten zaten daar de leden van Niekerk's gezin. De slag was te geweldig en te plotseling geweest. En baas Niekerk zeide met een droeve zucht: „Hij is weggenomen vóór den dag des kwaaa .
HOOFDSTUK VII.
De Begrafenis van generaal de la Rey.
De la Rey dood — het bericht viel als een mokerslag
od het AfrikcL3.nscli0 hart» _ i - ,
De gebeurtenissen joegen elkander. De oor oQ me Duitschiand onvermijdelijk! Beyers in arren moede naar huis! de tweespalt in den boezem des volks zich reeds scherp afteekenendl en generaal de a Rey, die trouwe wachter op de muren van het Afnkaansche Jeruzalem, als lijk naar zijn woning vervoerd — o, het was verbijsterend, en de hersens waren te zwak, om dat alles in zijn volle beteekenis op te nemen!
Oom Koos dood — het was verschrikkelijk. De noodlottige kogel had zijn hart doorboord, en een trouwer



hart had er nooit voor het Hollandsch-Afrikaansche
volk geklopt, ..... j i . i,
Nu was hij dood. En wanneer wij net doodsbericht
vernemen van iemand, die ons dierbaar was, dan spreken wij nog gaarne over zijn leven. Wij herinneren elkander aan hetgeen hij heeft gesproken en gewerkt, en met een weemoedige liefde stellen wij hem elkander tot een voorbeeld, om in trouwe plichtsbetrachting, hopende op des Heeren hulp, te werken, zoolang het
dag is, ..
Jacobus Herklaas de la Rey, dat was zijn volle naam.
Maar het Boerenvolk noemde hem Oom Koos, zooals het Christiaan de Wet Oom Krisjan noemt cn in den Boerenoorlog heeft hij zijn naam met gouden letteren in de Zuid-Afrikaansche geschiedenis ingegnft.
Hij was even vlug als Christiaan de Wet, en deze was als de wolf, door vele honden omsingeld, die nimmer versaagde, t . . .
Oom Krisjan was hen allen te glad af, en er ging eiken keer een gejuich op in Nederland, als men hoorde, dat hij weer aan een tien-, een twintig-, een vijitig-
voudige overmacht was ontkomen.
Doch Koos de la Rey was de leeuw; hij was de leeuw der Magaliesbergen, en als de Engelschen het brullen van den leeuw hoorden, dan hebben zij gesiddei . ^
Het strijdbare bloed der oude Takharen bruiste m zijn aderen. In de Kaffer oorlogen leerde hij als knaap reeds met de wapenen om te gaan. Al vijftig jaar geleden werd hij wegens zijn koelbloedigheid, zijn onverschrokkenheid en zijn schranderheid tot veldkornet benoemd, en hooge staatsambten heeft hij bekleed. Hij was van gewone, middelmatige lengte, met don-



kere oogen, een Romeinschen neus en een grooten grijzenden baard.
Hij heeft tegen de Basoeto- en de Zoeloe-Kaffers gevochten. Hij is drie maal op kommando geweest tegen de Engelschen, en de derde maal was het de groote Boerenoorlog, waarin al de luister op de Boeren, en al de schande op hun vijanden viel.
In dien oorlog dan trok Oom Koos er op uit op zijn kleinen, taaien hit: met zijn verrekijker, zijn houten pijp en zijn Bijbel. Want hij was een man, die den Bijbel liefhad, en het geheim van zijn heldenkracht lag in dat Woord,
Gemeenlijk liep hij iets voorover gebogen, als in gepeinzen, en dan dacht hij aan zijn volk. Maar in het granaatvuur rees hij recht overeind als een zuil; dan begonnen de peinzende oogen vuur te schieten, en dat zorgende gelaat klaarde op.
Hij schreed dan naar den een of anderen heuvel, en van die hoogte leidde hij den strijd. En de sjambok, de buffelleeren zweep in zijn hand, was zijn maarschalksstaf.
Daar stond hij dan, en zijn kommando's waren keurbenden, Het waren allen helden, en hij was de leeuw van die helden. Doch als het geduchte vuur der Engelschen al te hevig werd, en de vrees, door den overmachtigen vijand overstelpt te worden, hen aangreep, dan sprong hij van den heuvel af en zeide: „Kinders — julle bent toch die kinders van oom Koos? En julle ziet toch wel, dat oom Koos ook nie vlucht nie? Wil julle oom Koos in die steek laat?"
Het was, alsof men Maarten Harpertszoon Tromp hoorde.



En als oom Koos zoo sprak, dan ging het al weer; dan moest het immers gaan.
Deze voortvarende Boerenkommandant opende den oorlog met het gevecht bij Kraaipan, waarin hij overwinnaar was, en hij leverde het laatste gevecht van den oorlog bij Tweebosch, dat ook een overwinning was. Geslagen is hij eigenlijk nimmer; hij scheen onoverwinnelijk, maar nederig erkende hij, dat God het was, die hem hielp in den strijd.
Bij de Modderrivier verloor hij zijn oudsten zoon in den strijd, en het gewonde vaderhart klaagde slechts aan God zijn nood. Zijn hoeve ging in puin; zijn vrouw moest in een strooien Kafferhut haar toevlucht zoeken; maar met klassieken eenvoud schreef hij aan de Transvaalsche regeering: „Er zal nochtans geen verslapping zijn in mijn ijver, om onze worsteling tot het einde vol te houden."
Hij versloeg den vijand bij Nitralsnek en bij Nooitgedacht; bij Krugersdorp en Hartebeestfontein; bij Vlakfontein en Kleifontein en IJzerspruit. En zijn schitterendste overwinning was die bij Tweebosch: het laatste gevecht van den oorlog.
De la Rey had de kanonnen bij zich, die hij pas tien dagen geleden op de Engelschen had veroverd, en men zou zeggen, dat hij nu die kanonnen zou gebruiken, om den vijand eerst murw te beuken.
Doch niets er van gebeurde, want oom Koos dacht er anders over, en de kanonnen bleven stom. Hij hief den sjambok omhoog, en zijn Boerenkommando's «tormden op den vijand in. Het was als een orkaan, als een stroom, neerdonderend van de hoogte.
De vijandelijke ruiterij werd weggebezemd als het



kaf van den dorschvloer. Het is de prachtigste ruiteraanval geweest van den ganschen oorlog, en toen de Boeren hun paarden inhielden, bezat lord Methuen
geen ruiterij meer.
Enkel de infanterie hield nog stand, en lord Methuen verdedigde zich met al den moed, dien men van een dapperen Engelschen hoofdofficier mag verwachten.
Maar wat baatte het? Thans begonnen de veroverde kanonnen van de Boeren te spreken, en zwaar gewond gaf lord Methuen bevel, de witte vlag te hijschen.
Toen dat laatste gevecht was geëindigd, werd de leeuw weer een lam; de krijgsheld een barmhartige Samaritaan.
Hij ging tot de gewonden, en troostte hen; het was deze kolonne, die zijn huis in brand had gestoken, en
zie hij verkwikte de overlevenden door spijs en
drank. En op zijn eigen kar liet hij, opdat lord Methuen de noodige verpleging zou ontvangen, dezen naar het Engelsche kamp vervoeren.
Dat was zijn daad, en die daad ontroerde vele nobele Engelschen. Toen steeg hun het schaamrood naar de wangen, en dat de Engelsche regeering later aan het uit duizend wonden bloedende Zuid-Afrika de helpende hand heeft gereikt, was mede de vrucht van de edele houding van Koos de la Rey tegenover een verslagen vijand.
Hij was den laatsten tijd Senator van Zuid-Afrika. Daar lag iets patriarchaals in zijn wezen, en hij genoot het vertrouwen van allen. Toen het gedenkteeken ter herinnering aan de omgekomen vrouwen en kinderen der concentratiekampen werd onthuld, zeide hij met tranen in de stem: „Die kampen met hun dood en ver-



woesting kan ons nic vergeet nie, en wil ons me vergeet
nic" /
En toen hij dat zeide, trof hij een snaar in de ziel
van het Boerenvolk, die machtig natrilde.
Nu was die edele held dood. In den dichten kogelregen van zooveel gevechten bleef hij gespaard, en nu — plotseling — werd dit kostbare leven afgesneden. Hij was 67 jaar geworden, en mocht met recht een der voortreffelijkste mannen van Zuid-Afrika worden genoemd. Op Christus was zijn hoop gericht, en zijn voeten drukken thans den gouden drempel van het
hemelsche Zion!
Doch zie! een treurend volk bleef achter. En toen zijn begrafenis zou plaats hebben, stroomden meer dan tien duizend Afrikaners naar Lichtenburg, om den grooten doode de laatste eer te bewijzen.
Botha was er aanwezig en Smuts; Beyers en de Wet; Niekerk en Sarei, Grobbelaar en Dirk. Dit open graf had als met geheimzinnige kracht de uiterste partijen van het Afrikaansche volk hier saamgetrokken; daar ging een sprake uit van dit graf: Weest één! weest één!
Helaas! die eendracht was ver te zoeken. Daar gaapte een klove, tien duizend maal dieper dan dit graf. Beyers en de Wet werden met warme hartelijkheid; Botha en Smuts met koele terughouding begroet. Er heerschten achterdocht en wantrouwen; men fluisterde het elkander in het oor, dat Botha en Smuts niet ZuidAfrika maar Engeland voorop zetten, en een onheilspellend teeken was het, dat vele Boeren gewapend
Lichtenburg binnenreden.
De auto, waarin de la Rey zijn doodsrit had gemaakt, stond daar op het dorpsplein, getooid met de



Vierkleur en de Oranjevlag van den Vrijstaat, En toen de duizenden die oude, geliefde kleuren zagen, begonnen snaren, die lang hadden gezwegen, te trillen. Er ging een sterke ontroering door het volk, en fret barstte in tranen uit.
De predikant H. D, van Broekhuizen gebruikte de auto voor platform, en nam als tekst voor zijn grafrede: „Uwe droefheid zal tot blijschap worden,"
Aandoenlijke woorden van droefheid en liefde vloeiden van zijn welsprekende lippen. Hij sprak van hart tot hart; hij wees op de rijke beloften van Gods Woord: „Uwe droefheid zal tot blijdschap worden," en hij vermaande zijn toehoorders, zich daaraan vast te klemmen in deze ure der duisternis,
„De la Rey is gevallen als een martelaar," zeide hij: „maar schept moed, mijne broeders, want het bloed der martelaren is het zaad der kerk en des volks, en dit bloed'zal ons Afrikaansche volk wakker schudden uit zijn dommeling!"
Aan het open graf was Botha, de minister-president, de eerste spreker. Hij prees den doode om diens voortreffelijke eigenschappen, en raadde het volk aan, zijn kalmte en zelfbeheersching te bewaren.
De aanwezigen luisterden met een koel gebaar, doch toen — onmiddellijk na Botha — Christiaan de Wet naar voren trad, om het woord te nemen, ging de ritseling eener machtige geestdrift door de harten.
„Ik zal jullie wat vertellen," zeide hij, „Even na den vrijheidsoorlog van 1881 kwam ik een keer in Pretoria, en bezocht president Kruger aan huis. Toen vroeg de President: „Waar woon jij nou?" en ik antwoordde: „President, ik woon in het midden van de



Vaalrivier." 1) Toen zei de President: „Man, schep de Vaal rivier leeg, want daar moet geen scheiding meer zijn tusschen de Transvaal en den Vrijstaat!" Welnu, vrienden, ik verzeker jullie, dat in mijn hart en in het hart van eiken Vrijstater niet alleen de Vaalrivier maar ook de Grootrivier is leeggeschept. Daar is voor ons geen scheiding meer tusschen de Transvaal, den Oranje-Vrij staat en de Kaapkolonie. Jullie droefheid hier vandaag is ook onze droefheid, en jullie blijdschap zal onze blijdschap worden."
De Wet sprak op zijn krachtige, kernachtige manier. Zijn rede was vol pakkende beelden; zij klonk als een krijgsklaroen en als een hamer, die den nagel diep indrijft.
Op Beyers' gelaat lag een diepe ontroering. Het woord „rebellen" was reeds van de zijde der Engelschgezinden uitgesproken, en dat woord had hem bereikt. Het nokte in zijn keel, toen hij zou spreken, en hij zeide met een van aandoening en verontwaardiging bevende stem: „Bij dit open graf, bij het stoffelijk overschot van onzen grooten doode werp ik elke verdachtmaking van rebellie met verachting van mij af. Ik ben geen rebel, en ik ben geen verrader. Doch aan den anderen kant mag de geheele wereld het weten, dat ik voor mijn geliefd Afrikaansch volk den laatsten bloeddrup veil heb."
Het volk was hevig opgewonden. Het noodlottig einde van de la Rey had de gemoederen reeds verontrust; de dwang, om te vechten tegen hun eigen vleesch en bloed in Zuidwest-Afrika, had die onrust vermeerderd,
Het was een zinspeling op de Vaalrivier als grensscheiding tusschen de toenmalige republieken Transvaal en Oranje-Vrijstaat.



en de aantijging, dat Beyers, hun Beyers, die om zijner conscientie wil de prachtige betrekking van opperbevelhebber had neergelegd, zich daardoor aan rebellie zou hebben schuldig gemaakt, deed de deur dicht.
Doch toen de doodkist daar langzaam neerdaalde in het graf, verkregen de droefheid en de smart de overhand op de verontwaardiging en den toorn. De sterke voormannen der Boeren beefden; daar ging een droevig ruischen door de banen der Vierkleur; en onder een groot geween en gezucht daalde de edele held neer in den schoot der aarde.
HOOFDSTUK VIII.
Een Openbaring.
„Slaapt het Afrikaner volk?
Ziet het niet, hoe wolk op wolk Aan het zwerk te zamen pakken,
En steeds lager, lager zakken?
Hoor toch 't loeien van d orkaan!
Moet dat volk — ten onder gaan?"
Sarei was op bezoek bij een studievriend in Pretoria, Het was Zaterdag de 10de October, de verjaardag van Paul Kruger; generaal Beyers zou dien avond in het operagebouw op een uitnoodiging der christelijke vrouwenfederatie spreken, en Sarei ging er heen met Coen, zijn vriend. En terwijl zij zich naar het opera-



gebouw begaven, ontmoetten ze onderweg een kapitein der verdedigingsmacht,
„G'en avond, neef! zei Sarei,
De kapitein bleef staan. Het was een man van zes-endertig jaar; het zwart gebaarde gelaat teekende oprechtheid en rechtschapenheid; uit de oogen blonk energie en vastberadenheid.
„Gij hier!" zei de kapitein, blijde verrast: „hoe gaat
het thuis?"
„Alles wel — waar gaat ge heen?"
De kapitein vertelde, dat hij eigenlijk naar huis had gewild, maar het was wat laat geworden, en nu zou hij maar in de stad logeeren vannacht. Hij had gehoord, dat generaal Beyers zou spreken in het operagebouw, en nu begaf hij zich daarheen.
„Prachtig!" zei Sarei: „dan gaan we samen."
En zoo wandelden ze met hun drieën naar het operagebouw.
„Waar gaat ge zitten?" vroeg Sarei.
„Op de galerij," zei de kapitein lachend: „ik ben
niet gekleed voor beneden."
En met hun drieën klommen ze toen de trap op naar
de galerij.
Sarei keek eens rond. De galerij was dicht bezet; er heerschte een opmerkelijke onrust, en zachte, spottende uitdrukkingen in de Engelsche taal verrieden, wat daar woelde onder de oppervlakte.
„De lucht is hier niet zuiver," meende Sarei.
„Ze is bedorven door den Jingogeest, antwoordde Coen op scherpen toon.
Doch de kapitein zeide niets.
Een zangkoor verscheen op het tooneel, om eenige



Hollandsch-Airikaansche liederen voor te dragen, en onmiddellijk daarop begon men op de galerij straatdeunen aan te heffen. Duidelijk bleek het opzet, de samenkomst in de war te sturen.
„Dat gaat te ver!" zei de kapitein verontwaardigd. Hij stond op, en verzocht den onruststokers met krachtige stem, in de Engelsche taal, hun fatsoen te bewaren, Eenige bezadigde Engelschen vielen hem bij, maar het mocht niet baten — de vergadering zou en moest mislukken,
„Als het u hier niet bevalt, verlaat dan de zaalf" riep hij,
„Ga jij zelf!" was het brutale antwoord.
Generaal Beyers was nu opgestaan, om zijn rede uit te spreken. Hij werd uitgejouwd, en zijn stem ging verloren in een woest geloei.
„Schande! schande!" riep de kapitein, bevend van toorn.
Maar het gaf niet met al.
De hel scheen losgebroken,
Beyers echter behield zijn zelfbeheersching. Hij stond daar op het platform met een rustig gebaar, geduldig wachtend, totdat die orkaan van beschimpingen zou zijn uitgeraasd. En toen hij weer verstaan kon worden, zeide hij met vaste, heldere stem: „Ik verklaar met allen nadruk, dat mijn houding en die van andere voormannen niets anders beoogt dan een protest tegen den aanval op Duitsch gebied; de rechte weg zou zijn geweest, eerst het volk te raadplegen."
Van de galerij kwam weer een stortvloed van gemeene scheldwoorden,
„Monsterachtig!" zei Coen,



Sarei keek den kapitein aan. Hij stond daar met over elkander geslagen armen: stom, met saamgeperste lippen.
Dit afschuwelijk tooneel was voor hem een openbaring. Zoover was het gekomen in Zuid-Afrika, onder een Afrikaansch ministerie, in de stad, die naar den grooten voortrekker Pretorius was genoemd, dat aan een Hollandscben Afrikaner niet eens het vrije woord meer werd gegund.
Toen openden zich zijn lippen. En als een striemende zweepslag klonk het: „Canaille!"
„Wat zeg jij daar?"
Het was een ruwe kerel, die dat vroeg. De man rook naar de jenever, en ging met uitdagende gebaren voor den kapitein staan,
„Wat zeg jij daar? Ik ken jou wel, Fourie! Ik tart jou, om nog eens dat woord te herhalen!"
„Canaille!" herhaalde kapitein Fourie met snijdende verachting: „ga naar bed, en slaap daar jou roes uit!"
„Turk er op, Charles!" sarden de medestanders van den dronken kerel, maar daar lag zoo iets onheilspellends op Fourie's gelaat, dat de man het blijkbaar niet aandorst. Hij keerde den kapitein den rug en zeide: „Wilt ge een landverrader zien, kameraden? Daar is er eentje! — die kapitein Fourie! — omgekocht door Duitsch geld!"
Ja, 't was een openbaring, en nu wist Fourie, waar zijn plaats was. Tot nog toe had hij, al was het met een bloedend hart, oprecht en eerlijk de partij der regeering opgenomen, doch thans werd het anders. Het operagebouw beteekende een keerpunt in zijn leven. Het scheen hem toe, alsof een blinddoek van



zijn oogen was weggenomen, en de afgrond gaapte aan zijn voeten. Hij had zijn uiterste best gedaan, om te vergeven en te vergeten, en aldoor had hij het in praktijk trachten te brengen, doch wat thans geschiedde, scheurde de oude wonden weer open. Neen, hij liet het Afrikaansche volk niet langer vertrappen; de weg was hem voorgeteekend — hij stond aan de zijde van de la Rey, die als een martelaar was gevallen; aan de zijde van Beyers, die zijn leven veil had voor zijn volk; aan de zijde van den onverschrokken Christiaan de Wet en van al die helden, waarmede hij schouder aan schouder tegen den Engelschen landhonger in den
Boerenoorlog had gevochten.
Hij wachtte eenige oogenblikken, totdat de bende onruststokers weer een straatlied aanhief. Toen zeide hij: „De atmosfeer hier is vergiftigd, Sarei — ik haak
naar de frissche lucht."
Sarei en Coen volgden hem naar de straat. Zij namen afscheid, en kapitein Fourie zei bij het afscheid:
„Ik ga buitenkant-toe."
Sarei en Coen gingen dien onvergetelijken Zaterdagavond samen terug naar Coen s woning.
„Sarei," zei Coen: „twijfelt ge nog aan hetgeen
kapitein Fourie zal doen?"
„Neen," was bet antwoord: „hij zal doen, wat nij
zegt — hij gaat buitenkant-toe."
„En ik ga ook," zei Coen.
Doch Sarei zweeg. Want hij wilde eerst zijn vader
SPDen volgenden Zondag gingen beiden naar de kerk. Generaal Beyers was er ook. En toen de kerk uitging, waren beiden er getuigen van, hoe deze uitnemende



President STEYN.







Afrikaner door laag en hoog gemeen werd uitgejouwd en uitgefloten. Hij was niet veilig meer op den publieken weg. En toch was zijn eenige misdaad geweest, dat hij volgens zijn heilige overtuiging had gesproken.
Des Maandags zou Sarei vertrekken, en Coen vergezelde hem naar het station,
„Nog niet besloten, Sarei?"
„Eerst wil ik mijn ouders spreken, maar hoe dan ook, ik sta aan de zijde van vrijheid en recht."
„Dan zijn we 't eens," hernam Coen, Sarei de hand drukkend. En hartelijk was het afscheid.
Zoo reisde Sarei naar Vreugdfontein. Hier en daar glipten aan den horizont, over de heuvelen, vluchtige schaduwen voorbij; het waren Boeren, die naar het Noorden reden — het was het gewapend protest!
„Ik ga buitenkant-toe," had Fourie gezegd, en het was kort en krachtig gezegd.
De binnenkant — dat was de regeering. De buitenkant — dat was het gewapend protest. En Joseph Fourie ging buitenkant-toe.
Kolonel Maritz was dien buitenkant reeds op; hij had de vaan van den opstand geplant, en zich met het Duitsche bestuur van Zuidwest-Afrika in verbinding gesteld.
Botha seinde Maritz' daad aan President Steyn, en smeekte den President, de regeering in deze zware crisis bij te staan.
„Gij beseft natuurlijk den ernst der zaak. Een woord van u zal vér gaan."
V©or Vrijheid en Recht. f\



Zoo seinde Botha. En met het telegram in de hand, wandelde Steyn lang op en neer.
Nu was Hollandsch Afrika in nood, en niemand besefte het dieper dan President Steyn. Voor dat volk had hij lijf en leven gewaagd; in den dienst van dat volk had hij zijn levenskracht verteerd en zijn gezondheid geofferd. Een wolk van zorgen ging over dat hooge, gewelfde voorhoofd; zijn oog stond droevig, en een diep-smartelijke trek plooide zijn mond.
Ach, hij had het zien aankomen, toen deze Afrikaansche ministers nog gerust waren als de gerusten in Zion. En hij had gewaarschuwd — reeds jaren geleden, maar zijn stem was geweest als die eens roependen in de woestijn. De koers dezer regeering, om voor de Engelsche gunst eiken prijs te betalen, met verwaarloozing van de onaantastbare rechten der Hollandsche Afrikaners, moest over kort of lang op een ramp, een bitter treurspel uitloopen.
Nu opende zich de afgrond, en smeekte de regeering den beproefden voorman, om tusschenbeiden te treden. Doch hoe zou hij dat doen? Waar en oprecht was hij geweest zijn gansche leven, en hoe pijnlijk het hem ook viel — ook heden zou hij klaren wijn schenken. Dat was hij voor God, voor zijn geweten en voor zijn volk verplicht.
Hij zette zich neder en antwoordde Botha als volgt:
„U zegt, dat een woord van mij veel zal kunnen doen. Waar ik echter een woord tot het volk moet spreken, daar moet ik het volk eerlijk en openhartig behandelen. Ik zal het volk moeten zeggen, dat ik de politiek van de Regeering, om een aanval op Duitsch Zuidwest Afrika te doen, ten zeerste afkeur. Ik zal het



volk ook moeten zeggen, dat ik die politiek niet alleen afkeur, maar dat ik u reeds drie jaren geleden tegen zoodanige politiek heb gewaarschuwd, en dat ik bij het uitbreken van den Europeeschen oorlog die waarschuwing weer aan generaal Smuts heb herhaald.
«Tot mijn leedwezen is mijn welgemeende raad, dien ik beschouwde, in het belang van Zuid-Afrika en het Rijk te zijn, niet opgevolgd. Ten gevolge van die politiek zijn een aantal officieren en manschappen, die zoover ik weet, loyaal waren, rebel geworden,"
Zoo schreef President Steyn,
Naar voren tredend, zou hij pleiten voor de zoogenaamde „rebellen en niet voor de regeering. Dat moest Botha weten, en daarom was het uiterste, dat President Steyn voor een verdoolde regeering kon doen — stil in zijn tent blijven en zwijgen.
HOOFDSTUK IX,
Het dorstend Aardrijk verkwikt»
Laat op een avond kwam Sarei thuis van zijn reis
ar Pretoria. En hij had veel te vertellen, al was het weinig goeds.
„Kolonel Maritz is buitenkant-toe, vader."
ante Betta slaakte een zaehten kreet van schrik,
Z,Z ge'aat Sl<""i een "i-iskenbare ont-
steldheid te lezen,
„Waar is Maritz heen?"
„Naar de Duitschers,"



„Vreeselijkl"
„En kapitein Fourie is ook buitenkant-toe."
„Is het werkelijk waar?" vroeg de boer in hevige opwinding: „hoort gij 't, vrouw? hoort gij 't, Betti? En is Fourie ook tot de Duitschers overgeloopen?"
„Dat denk ik niet," antwoordde Sarei.
Hij vertelde alles, wat hij wist, en hoe de samenkomst van verleden Zaterdagavond in het honderd was gejaagd, en hoe Beyers in het openbaar werd beleedigd, waar hij stond of ging.
Het was een lang en droevig relaas; de boer zag nu duidelijk in, dat de stemming onder het Afrikaansche volk al onheilspellender werd, en niemand was in staat, dien opstekenden storm te bezweren.
„Hoe gaat het hier op de plaats?" vroeg Sarei: „ik bedoel met de boerderij?"
„Het land smacht naar regen!" zeide de baas.
En tante Betta, die anders zoo moedige vrouw, voegde er aan toe: „Het schijnt, dat alles danig moet saamloopen, om ons neer te drukken,"
De baas look dien nacht geen oog, en reeds vroeg stond hij den volgenden morgen op, om naar de lucht te zien.
„Ou-Simson," zei de boer, over het erf gaande: „wat een droogte! In geen maanden één druppel water!"
,,'t Is banje erg," antwoordde de Kaffer, nadenkend over zijn kroeskop strijkend: „ik denk, dat Afrika nog heelemaal uitdroogt, ou-baas, als een spons, die geen
water krijgt."
Ja, het was erg. Eiken morgen ging de zon op aan het strak gespannen, blauwe zwerk, om met onbarmhartig geweld het wijde veld dag aan dag te blakeren. De



meeste vijvers of „dammen" waren zonder water; slechts een kleikorst zag men op den bodem. De akkers spleten van de hitte; de fonteinen droogden op; de boorgaten, door de boeren gemaakt, leverden slechts weinig water meer op.
De beesten vermagerden. Zij liepen den heelen dag rond, om voedsel te zoeken, en vonden slechts verschroeide en verschrompelde stoppels. En als de Kafferhoeders ze des avonds naar de veekraal dreven, zag het scherpe oog van Niekerk wel, dat ze niet half genoeg hadden gehad.
Meer dan ooit voelde de baas van Vreugdfontein zijn afhankelijkheid van God,
„De menschen doen net, alsof zij alles kunnen," zei hij: „maar ze zijn niet ééns in staat, één wolk te gebieden."
Zuchtend ging hij naar binnen, toen daar aan de ruiten werd geklopt. Het was Pieter de knecht, en Pieter riep met een stralend gelaat: „Daar komen wolken achter de bulten opzetten, ou-baas — echte regenwolken."
De boer kon het haast niet gelooven,
„ls het wel waar?" zei hij, maar hij sprong toch op van zijn stoel, en snelde naar buiten.
Toen zag hij het; er was geen twijfel aan; echte regenwolken!
Tante Betta, die zooveel storm en leed met den baas had gedeeld, stond naast hem, en zeide met vochtige oogen: „De Heere heeft ons nog niet vergeten!"
„Neen," was zijn antwoord: „de Heere is goed en recht!"
„Eindelijk,"zeide hij: „eindelijk! Gode zij dank!"



Zware onweersbanken verrezen aan den horizont; zij trokken zegevierend voorwaarts, en onderschepten het licht der zon. Zij veroverden het geheel e zwerft; de lucht werd zwart van wolken, en zware donderslagen rolden vol majesteit over het wijde veld.
De beesten staken de koppen loeiend omhoog. Zij schenen om regen te smeeken, en daar vielen reeds de eerste druppels: zacht, onmerkbaar zacht. En de dorstige aarde dronk ze in.
,,'t Wordt een echte waterstorting, vader!" zei tante Betta met een blij gelaat, en de baas antwoordde: „Ja, vrouw — het zijn verbeurde zegeningen van onzen Hemelschen Vader!"
De regen werd sterker en geweldiger; het begon te gieten. Ou-Simson holde voorbij en zei: „Ou-baas — 't is net, alsof 't met bakken uit de lucht komt vallen."
De wolken dreven niet weg; bliksemstralen doorkliefden het zwerk, maar de wolken bleven daar standvastig hangen boven het Afrikaansche veld, haar vruchtbaarheid uitstortend over een versmachtend aardrijk.
„Kom binnen," zei de huisvrouw tot haar man: „ge wordt kletsnat."
Maar de baas bleef buiten. Het scheen hem een weelde te zijn, eens tot op de huid nat te worden. Hij ging in den stroomenden regen naar den vijver, waar het water reeds steeg, en vroeg aan Sarei, of deze niet mee wilde het veld in.
Sarei ging dolgraag mee; hij had er even als zijn vader gaarne een nat pak voor over. En zij zagen, hoe het water van de bulten en golvingen van t veld afstroomde. De heuvelpaden veranderden in beken, en



die beken spoedden met driftige vaart naar de spruit: de groote beek, welker bedding de laatste dagen niets anders had vertoond dan eenige modderige poelen.
Maar die poelen waren reeds verdwenen; het water rees in de bedding zienderoogen, en het schuimde en bruiste en stormde van de bergen nederwaarts, alle beletsels meesleurend in zijn triomfeerende kracht, O, het was een heerlijkheid! Het regende al door: met forsche kracht, den ganschen dag. De wolk daalde al lager; zij kuste met de teederheid eener moeder den verschroeiden bergtop, en laafde hem met het gezegende water.
Vreugdfontein juichte — ja, het was toch nog Vreugdfontein! Adriaan en Willem namen hun jonger zusje Leni tusschen zich in, en zoo draafden zij door de plassen van het erf, dat het water hen om de ooren spatte, Willem hinnikte als een paard, en Leni klapte in de kleine handjes — o, het was een verheuging!
Tyras blafte van pleizier, en de bladeren der perzikboomen vingen met welbehagen de regendruppels op. Uit de kelken der bloemen steeg een zacht loflied op, en door het loover der lemoenboomen ging een geruisch van nieuw, jong leven.
Alles herademde: mensch en beest. De kale velden begonnen weer te groenen; Pieter berekende reeds, hoe zoo'n regenwolk het pad kon effenen voor de vervulling van zijn zoetste begeerten, en Betti overdacht, o! dit nu niet het geschikte moment zou zijn, om eens met vader over Dirk en haar toekomst te spreken.
De dag daalde, en geen zon was gezien. En toen het huisgezin ter ruste ging, regende het nog.
De baas luisterde naar het gedruisch van den regen



met welgevallen. Midden in den nacht stond hij op, en het regende nog steeds. Toen dankte hij God uit het diepst van zijn hart, en zoo sliep hij in.
Tegen den morgen lichtte het zwerk. De wolken verdeelden zich; nu scheen de zon, om den arbeid der vruchtbaarheid te voltooien.
HOOFDSTUK X.
De gapende Klove,
In den voormiddag bracht de dorpspredikant een bezoek op Vreugdfontein, Den laatsten tijd waren die bezoeken schaars uitgevallen, want het geschil met Grobbelaar had een verwijdering gegeven, Niekerk begreep, dat er iets gewichtigs aan de hand moest zijn, en hij vergiste zich niet,
„Goeden morgen," zei de predikant op monteren toon: „hoe maakt ge 't zooal, oom Jan? Tante Betta, goeden morgen! Zoo, Sarei — ontmoet ik u ook hier?"
Het was een jong predikant, met een innemend gelaat, Doch in die oogen lag een stille vastberadenheid,
„Het gaat redelijk met ons, dominé," zei de baas: „ik dacht niet, dat ge ons huis nog wist te vinden."
De leeraar glimlachte,
„Ik zou met evenveel recht kunnen zeggen, dat gij de pastorie geheel en al vergeten hebt."
„U heeft gelijk," hernam de baas op gullen toon. En de huisvrouw vroeg, waarmee zij den dominé kon dienen: een kop koffie of een glas wijn.



„Geef me dan maar een kop koffie!"
De dominé had er eigenlijk geen trek in, want hij had reeds op twee plaatsen koffie gedronken, maar hij deed het welstaanshalve.
„Heerlijke regens zijn er gevallen, oom Jan!"
„En ik verwacht er nog meer, dominé!"
„Onverdiende weldaden, man — zouden ze u niet kunnen bewegen, u met uw broeder te verzoenen?"
Dat was het dus. Nu begreep Niekerk de zaak. Het nachtmaal stond spoedig gehouden te worden, en de dominé wilde probeeren, die nare kwestie met het dampige paard uit den weg te ruimen.
„Hoor eens hier, dominé — als Grobbelaar mij vijf en twintig pond schadevergoeding geeft, dan is de zaak in orde,"
„Grobbelaar heeft mij verzekerd, u het paard cadeau te willen geven, indien hij het dampig heeft afgeleverd. Het zit hem niet in het geld, maar hij houdt strak en stijf vol, dat gij hem voor een bedrieger uitmaakt — dat kan hij niet verdragen, en noemt hij een gemeene verdachtmaking."
Tante Betta keek haar man veelbeteekenend aan en schudde het hoofd. En de baas zeide met een koele zelfbeheersching: „Ik wil me niet driftig maken; er ziin al te veel woorden om vuil gemaakt. Het spijt me, d jininé, dat uw komst vergeefsch is."
Doch de baas had het mis; de predikant had die zaak maar zoo even en passant ter sprake gebracht.
„Ik heb eigenlijk een andere boodschap."
De boer keek verrast op.
„O zoo — dan heb ik niets gezegd."
En hij luisterde, terwijl de predikant mededeelde,



dat kolonel Maritz den openbaren opstand had geproclameerd.
De boer nam de tijding kalmer op, dan de predikant had verwacht; hij wist ze trouwens reeds van Sarei.
„Ik had het wei gedacht, dominé — neef Manie is een gelukzoeker."
„Een gelukzoeker?" zei de predikant: „dan kent ge hem slecht. Hij heeft zijn vaderland lief, en waagt er alles voor — denkt ge, dat hem het scheiden van vrouw en kindéren licht is ge\allen?"
De predikant sprak met nadruk en met overtuiging, terwijl de baas door de ruiten naar buiten keek, naar het erf, waar Wil:em bezig was, voor de kleine Leni den geitenhok in het wagentje te spannen.
Daarop wendde hij zich tot den predikant en zeide met verheffing van stem: „Weet u, hoe ik Maritz' daad noem? Rebellie en muiterij! Maar de oog«;n der Afrikaners zullen nu opengaan, en zij zullen zien, waar ze terecht komen met een daadwerkelijk verzet."
De predikant sloeg de asch van zijn sigaar. Het speet hem, dat Maritz de hand aan de Duitschers had gereikt, maar hij kon die daad toch verklaren, en stelde de regeering verantwoordelijk. Maritz werd immers door het noodlottig besluit der regeering gedwongen, het zwaard te trekken tegen zijn eigen vrienden en zijn eigen vleesch en bloed, dat in Zuidwest-Afrika woonde. Het volk was bij dit besluit niet gekend; het druischte tegen den geest der grondwet in, de Zuid-Afrikaansche verdedigingsmacht tot een aanvallenden oorlog te gebruiken, en Maritz had zijn betrekking neergelegd, om uit dit verschrikkelijk dilemma te komen, en de handen vrij te krijgen.



Dat alles zette de predikant uiteen: schijnbaar kalm doch met groote beslistheid, en met ingehouden drift zat Niekerk te luisteren. En toen de predikant was uitgesproken, zeide de baas op scherpen toon: ,,Een schaap, dat de schurft heeft, is voor mij een schurftig schaap en daarmee uit. Maritz is een muiter, een rebel, en hij zou door zijn roekeloos bedrijf ons volk in den diepsten jammer storten."
De voorzichtige huisvrouw vreesde voor een heftig twistgesprek.
„Toe, dominé," zeide ze: „drink de koffie eens uit — ze wordt heelemaal koud!"
De predikant scheen echter haar uitnoodiging niet eens te hooren, en den boer met een vasten, vorschenden blik aanziende, zeide hij: „Waar staat ge eigenlijk, oom Jan?"
Dat was het dan. Die vraag had de dominé uit de pastorie meegebracht. En met die vraag ging hij nu vermoedelijk de gemeente af, om de leden tegen de regeering in het harnas te jagen.
Het beviel Niekerk slecht, en hij antwoordde op harden toon: „Ik sta aan de zijde der overheid, aan den kant van Botha en Smuts — tegen de rebellie; nu weet u het ineens,"
De jonge predikant wierp het hoofd driftig in den nek.
„Dan ga ik niet met u mee."
„Waarom niet?" vroeg de baas met iets schampers in zijn stem.
Hij had den leeraar vroeger steeds geprezen als een predikant, die een rijken Christus en een armen zondaar verkondigde, doch heden stonden zij ver van



elkander. En daarom vroeg hij op schamperen toon: „Waarom niet?"
„Omdat ik een anderen kijk op de zaak heb."
„Wat wil u dan?"
„Lijdelijk verzet."
„Ik dacht het al; ik dacht het al — in uw preek van verleden Zondagmorgen heeft u daarop reeds gezinspeeld."
„Aanstaanden Zondag hoop ik het duidelijker te zeggen."
Nu wist de baas genoeg.
„Mag ik u een goeden raad geven, dominé? Houd u buiten de politiek, en verkondig het Evangelie!"
„Ik zal mijn gemeente waarschuwen, om geen onschuldig bloed te vergieten — dat is mijn dure roeping als Evangeliedienaar,"
„De regeering draagt de verantwoordelijkheid, zou ik zoo zeggen,"
„Wij meteen, als we niet waarschuwen."
En de oogen van den spreker ontmoetten de oogen van Sarei, van het jonge Zuid-Afrika, die met stille geestdrift op den leeraar waren gericht.
De predikant stond op.
„U gaat de gevangenis in, dominé."
De predikant keek den baas aan met den blik van een strijdhaftigen martelaar.
„Dat heb ik er voor over — dag, oom Jan!"
Niekerk reikte hem koel de hand,
,.Dag dominé!"
„Dag, tante Betti — dag Sarei!"
En met vasten, snellen tred verliet de predikant Vreugdfontein,



Het was een kwartier later. Pieter de knecht kwam ran de veekralen, toen een sergeant van de politie het erf opreed.
„Heidaar, vent — is Jan Niekerk thuis?"
Pieter verschoot van kleur bij het zien van den politiedienaar. De burgers van dit district waren opgekommandeerd, en deze sergeant kwam nu waarschijnlijk aan de weifelende burgers duidelijk maken, wat er zoo al aan vast zat, indien aan het bevel der mobilisatie geen gevolg werd gegeven.
Doch hij zou geen zwakheid toonen, zoo waar als hij Pieter Roux heette.
Eergisteravond had hij er nog rijp met Jannetje over gesproken, en ze waren tot een accoord gekomen, dat klonk als een klok.
„Kijk," had het meisje gezegd: „ik zou haast net zoo lief met een landlooper trouwen als met jou, zoo ik moest denken, dat jij een stof lekker van de Jingo's waart. Maar ik ken jou rechtschapen natuur; gij zijt een Hollandsche Afrikaner, en daarom wil ik jou."
Zij was zoo doorkneed in de politiek, dat Pieter haar met alle blijken van eerbied en ontzag in het gezicht keek, en toen zij vroeg: „Ge belooft mij immers, dat ge niet naar Duitsch Zuidwest gaat?" had hij geantwoord in een kordate houding: „Liever sterven!"
De tranen waren Jannetje in de oogen geschoten om zooveel braafheid, maar dat sterven had haar toch ijzig in de ooren geklonken.
„Ge behoeft nog niet dadelijk dood te gaan," had ze geantwoord: „al weigert gij te vechten — die schelmen zullen jou een poosje in de nor stoppen, en daarmee uit."



„Goed, dan ga ik in de nor — voor Afrika en voor jou, Jannetje."
Toen was het dappere Afrikaansche meisje werkelijk in schreien uitgebarsten.
„Waarom huil je toch, Jannetje? Is 't om mij?"
„Ja, om jou — nu weet je 't."
Zulk een bekentenis, van die geliefde lippen, had Pieter onuitsprekelijk gelukkig gemaakt. Nu werd zij dierbaarder in zijn oogen dan ooit, en mst fier opgeheven hoofd was hij huiswaarts gekeerd.
Zooals gezegd, dit had eergisteravond plaats gehad, en nu vroeg de sergeant: „Heidaar, vent — is Jan Niekerk thuis?"
Pieter knikte bevestigend, en de sergeant stapte het huis binnen.
De baas bevond zich in 't woonvertrek.
„Ben jij baas Niekerk?" vroeg de sergeant op parmantigen toon, en de boer antwoordde lakoniek: „Dat denk ik wel — ga zitten, als ge wilt!"
De sergeant nam een stoel, en zijn notitieboekje voor den dag halend, vroeg hij, of zich hier niet een zekere Pieter Roux bevond.
,,'t Is mijn knecht,"
„Juist, dat is me gezegd."
De sergeant wist nog meer. Gedienstige geesten hadden hem verteld, dat deze Pieter Roux verkeering had met de dienstbode van den dorpspredikant: den gevaarlijken dominé, die reeds op de zwarte lijst stond.
„Ik zou dien Roux wel even willen spreken," zei de sergeant, en de baas gelastte Sarei, den knecht te roepen.



Pieter's hart klopte van opwinding, maar hij wist, wat hem te doen stond.
„Ah zoo!" zei de sergeant: „ben jij Pieter Roux? Dan heb ik jou reeds gezien. Ge weet, waar jij je morgen te melden hebt, en ik wou je vragen, of ge aan den oproep der regeering gevolg zult geven."
Pieter luisterde met hoog roode kleur, het linker oog half geloken, om des te beter een ferm en flink antwoord te kunnen geven. Want nu zou hij moeten toonen, Jannetje waardig te zijn.
„Moeten we de Duitschers aanvallen, sergeant?"
„Dat zullen ze je morgen wel vertellen."
„Ik wou 't nou graag weten."
„Goed, dan mag je 't weten. Wij zullen den Duitscher aanvallen, omdat hij er mee begonnen is."
Pieter schudde 't hoofd.
„Dat is maar apekool, sergeant — dat weten we wel beter. En ik ga niet naar Duitsch Zuidwest."
De sergeant keek den knecht met verbazing aan.
„Jou dominé heeft jou waarschijnlijk opgestookt tegen de regeering."
Niekerk had pas een onaangenaam onderhoud gehad met den predikant, maar zulke woorden, op een smalenden toon uitgesproken, wilde hij toch niet over zijn kant laten gaan.
,,'t Is onze predikant, sergeant."
,,'t Is een rebel; we zullen hem wel vinden met zijn vrome praatjes. En in plaats van het voor een rebel op te nemen, zou 't jou knapper staan, dat onnoozele schaap daar den rechten weg te wijzen."
„Hij weet mijn meening, en voorts is hij een vrije Afrikaner."



„Net baas," riep Pieter: „een vrije Afrikaner!"
Hij stampte met den voet, alsof hij er die waarheid nu eens diep wilde in heien, en zijn oogen waren nu allebei flink open — ze schitterden van de vrijheidsliefde, die zijn binnenste in gloed zette.
De sergeant trok de schouders op.
„Ge moet het zelf weten, Pieter Roux, Onthoud het, dat ge je aan de straf van desertie schuldig maakt, indien ge morgen op het appèl ontbreekt,"
„Dank je, sergeant," zei Pieter.
Hij draaide op zijn hiel een slag rond en ging heen.
Niekerk dacht er anders over dan zijn knecht. Hij was vast van plan, aan den oproep gevolg te geven, en niemand zou hem weerhouden om te doen, wat hij zijn plicht achtte. Hij had pas de waarschuwing van Schalk Burger gelezen, om het tot geen burgeroorlog te laten komen, en slechts in gehoorzaamheid aan dö regeering kon die oorlog worden voorkomen.
„Botha kan op mij rekenen, sergeant."
Het stuursche gelaat van den sergeant verhelderde er van.
„Dat doet me machtig veel plezier, baas Niekerk. De lucht van het dorp is inverpest door rebellie, maar de echte vaderlanders zullen het belang van ZuidAfrika begrijpen. En uw zoon gaat toch ook mee?"
„Hier staat hij — vraag het hem zelf!"
„Gij zijt de vader."
„Hij is een vrije Afrikaner, en ik wil hem niet dwingen."
Het gelaat van den politieman, een oogenblik verhelderd, begon weer te versomberen.
„Nu Sarei — je gaat toch met je vader mee?"



Generaal BEYERS.







De jongeling deed een schrede voorwaarts en zeide met vaste stem: „Ik ga niet naar Duitsch Zuidwest."
„Waarom niet?"
„Omdat de Duitschers ons niet aanvallen, en de regeering des lands door haar besluit de rechten des volks aantast."
„Dan gaat ge naar de gevangenis."
„Dat zullen we zien."
Met een ruk stond de sergeant op.
„De regeering zal de rebellen weten te vinden," zeide hij met dreigende stem, en hij ging heen met dreunenden tred.
Toch was hij niet op zijn gemak.
Het gewapend verzet zat reeds in de lucht. Generaal Christiaan de Wet bad zijn hoeve verlaten, en hield op verschillende plaatsen zijn gespierde redevoeringen, die oude snaren deden trillen. In den OranjeVrijstaat en in westelijk Transvaal weerklonk het vrijheidslied; de leeuw ontwaakte in het hart van het HoIIandsch-Afrikaansche volk.
De goudmagnaten maakten zich bevreesd. Een trein, door twee gepantserde en zwaar bemande treinen beschermd, bracht voor een bedrag van ruim honderd millioen gulden aan goud naar een veilige plek in Kaapland. Niemand mocht meer zonder een pas Pretoria verlaten. Verscheiden treinen werden stopgezet; nachttreinen liepen er in het geheel niet meer, en uit Natal werd in allerijl geschut aangevoerd, om de „rebellie" met één slag te verpletteren.
Tegen den middag kwam een jonge ruiter aanrijden, met het geweer over den schouder, de bandelier met
Voor Vrijheid en Recht. 7



scherpe patronen gevuld. Hij hield vlak voor het raam stil, en sprong uit het zadel.
„Dirk," zei Betti met verbleekte lippen: „wat kom
jij doen?'
„Afscheid nemen, liefste.
„Waar gaat ge dan heen?" vroeg ze vol angst, en htj antwoordde: „Ik sluit me bij een Boerenkommando
aan — dag, oom Jan!
Gramstorig zag de boer den jongen ruiter aan. „Wat zoekt ge hier?" vroeg hij met gefronste wenkbrauwen,
„Ik wil Betti vaarwel zeggen."
„Ge dacht misschien, dat de baas uit was. ^Ou-Simson kwam me tegen, en vertelde mij, iat u thuis waart, 'k Was er blij om — ik kan niet denken, dat oom Jan mij een laatste afscheid van zijn dochter
zal weigeren."
Het strakke gelaat van den boer ontspande zich; mildere gedachten schenen in zijn hart de overhand
te verkrijgen.
„Waarheen gaat de tocht?
„Naar generaal Beyers.'
Toen zag de boer het vuurwapen, en zijn toorn ontbrandde.
„Gewapend — met de Mauser over den schouder. Weet ge, wat dat beteekent? Dat is rebellie, openbare
opstand tegen het wettig gezag!
„Vader," zei Betti: „ge laat Sarei toch ook vrij. De baas verwonderde zich over haar vrijmoedigheid, en antwoordde op scherpen toon: „Ik ken Sarei — hij zal geen vuurwapen meenemen, als hij gaat.
„Wat ik doe, is geen rebellie," hernam Dnkj)p_^_



ten toon. ,,'t Is een gewapend protest voor de onvervreemdbare rechten des volks, die heden schaamteloos worden vertrapt."
De polsen van den baas klopten van opwinding.
,, ' wat bocht, zeide hij: ,,'t wordt een binnenlandsche oorlog!"
Dirk was reeds met een krachtig antwoord gereed, maar het meisje zaj hem aan met een smeekenden blik, en omdat zijne liefde voor haar zoo groot was, beheerschte hij zich.
Hij reikte het meisje de hand en zeide: „Dag Betti!"
„Dag Dirk!' antwoordde het meisje.
En de vader was er getuige van.
Doch het meisje bedacht, dat dit'hun laatste ontmoeting kon zijn op aarde. Nu ontroerde haar hart, want Dirk vervulde al haar denken en peinzen. Voor den gloed harer liefde smolt de maagdelijke schuchterheid weg als een ijle vlasdraad in het vuur; op dit oogenblik zag zij hem alleen. En den arm om zijn hals slaande, Kuste zij hem en weende.
Daarop sprong de jonge ruiter in het zadel, en veriet vreugdfontein. Hij keerde zich nog eenmaal om; hij zwaaide met het geweer boven zijn hoofd en riep-
de velden ld ^ ^ Wijd uitschalde over



HOOFDSTUK XI.
Scheiden l
Zoo was de opstand dan in Zuid-Afrika uitgebroken, doch was dit werkelijk een georganiseerde opstand?
Het is waar: te Reitz in den Vrijstaat werd een trein aangehouden en de landweer ontwapend- Generaal Wessels trok met 180 Boeren naar Harrismith, en ontwapende er 1300 burgers. Heilbron werd bezet; Lichtenburg en Rustenburg bedreigd. En toen kleine, beweeglijke paardenkommando's tot in de nabijheid van Pretoria werden gerapporteerd, vermoedde men, dat
zij Pretoria wilden bezetten.
Toch was het slechts een gewapend protest en anders niet. Daar was geen veldtochtsplan, geen geschut, geen proviand.
Deze burgers hadden geen spoorlijn ter hunner beschikking, en al was Christiaan de Wet met een leeuwenijver aan 'twerk getogen, om de spoorlijnen in den Vrijstaat op te breken, het zou hem niet baten, want de snelle auto's der regeering zouden hem de baas
worden. , , ,
De meeste burgers, die zich bij de kommando s te
velde aansloten, waren zelfs zonder wapens. Zij wilden niet vechten tegen hun stamgenooten in ZuidwestAfrika en evenmin tegen hun Afrikaansche broeders, die aan de zi]de van Botha stonden, en de Wet haalde zelfs verscheiden kommandanten over, met hun burgers naar huis te gaan, omdat daar vruchtbaarder
werk voor hen te doen was.
Slechts in den uitersten nood zou van de wapenen



ter zelfverdediging gebruik worden gemaakt. Deze mannen steunden op God en op wat zij voor Zijn hei-, lig aangezicht als hun goed recht beschouwden. Helden als Chr, Mulder, Kemp, Bezuidenhout, Wessels en anderen, die in den Boerenoorlog kloeke en groote daden hadden verricht, traden weer naar voren, en deze helden zouden de martelaren worden voor een groot en onaantastbaar beginsel.
Het offer werd niet vergeefsch gebracht; de Unieregeering was toch geschrokken, en bepaalde, dat voorloopig geen burgers tegen hun zin naar Zuidwest-Afrika zouden worden gezonden.
Voorloopig — dat was een overwinning. Maar zoolang dat „voorloopig" niet in een „volstrekt" werd veranderd, bleef het een halfslachtige uitdrukking, en was de volledige zege niet behaald. En daarom bleven deze mannen in het veld.
Doch Pieter Roux dacht er niet aan, zich bij de kommando's in het veld aan te sluiten. Hij was in den namiddag nog naar het dorp geweest, om afscheid te nemen van Jannetje, en zij had tot hem gezegd, dat lijdelijk verzet nog maar het beste was. Nu zou de tronk voor hem openstaan, maar in hare gedachten zou zij medegaan en bij hem zijn. Zij gaf hem een prachtig gebonden bijbeltje, dat ze van haar overgespaarde geld had gekocht, en verzekerde hem onder vele tranen, dat zij hem trouw zou blijven tot den dood.
Pieter was den volgenden morgen reeds vroeg uit de veeren. Tante Betta pakte zijn bundeltje, en stopte er nog een flinke reep gerookt vleesch bij,
„Ge bent net mijn eigen kind," zeide ze, en Pieter



"voelde er zich machtig door gestreeld. Hij vond, da£ ze hem allen huldigden om zijn vaderlandlievende daad; zijn oogen stonden opgewekt, en hij gaf allen de hand.
Zoo verliet Pieter Roux het erf, het bundeltje over den schouder.
m
„Dag ou-Simson!"
„Dag Jong-Piet — trap maar vast! En ge blijft toch niet te lang weg?"
„O nee!" riep de jonge knecht met vroolijken moed terug: „een paar weken misschien — ze zijn gauw gepiept."
De reis was lang. Een eind met de spoor. En toen hij de stad en het lokaal bereikte, waar zich de leden der commissie bevonden, om mogelijke bezwaren aan te hooren, ontdekte Pieter daar vreemde dingen.
Daar kwam er een uit het achterveld, blakend van gezondheid,
„Ook bezwaren?" vroeg de voorzitter.
„Een verborgen breuk, meneertje."
„Heb je een certificaat van den dokter?"
„Als 't u blieft, meneertje."
De voorzitter wierp een blik op het schrift.
„Ik kan den naam van den dokter niet ontcijferen.'
„Dat is juist een bewijs, meneertje, dat 't een echte is. Echte dokters kriebelen maar zoo wat,"
De voorzitter haalde de schouders op, en reikte het document den anderen leden der commissie. Zij zetten heel bedenkelijke gezichten, bekeken het papier van den binnen- en van den buitenkant, doch beslisten ten slotte, dat de zaak in orde was.
Blijkbaar waren ze nog nieuwelingen in 't vak; ze



moesten 't nog leeren; en allengs schoten ze vlugger op.
Pieter verbaasde zich over de vele certificaten van ongeschiktheid voor den dienst, die binnenkwamen. De een leed aan chronische rhenmatiek; een ander had platvoeten; een derde was een slaapwandelaar, en allen deponeerden hun certificaat van ongeschiktheid — nooit heeft Zuid-Afrika zooveel menschen, behebt met gebreken en kwalen, geherbergd als tijdens deze mobilisatie!
Pieter zelf kwam in de verzoeking, in deze richting een kans te wagen, maar hij bezat geen certificaat. Bovendien vond hij een uitvlucht beneden zijn waar*digheid, en hij vreesde, dat het op Jannet) e's gemoed al een heel slechten indruk zou maken.
„En wat heb jij?" vroeg de voorzitter; „neen, man, jou bedoel ik niet, maar jou nevenman rechts."
Pieter had gemeend, dat hij bedoeld was, en daarom reeds een stap naar voren gedaan. Doch zijn nevenman rechts werd bedoeld,
„Wat.... ik .... heb....?"
„Ja, ja — jij! gauw wat — daar zijn er zoo'n hoop. Heb je bezwaren?"
„ïk.... pen.... pang...."
De man leed aan een spraakgebrek, en daar de ambtenaren hem zoo streng aankeken, stotterde hij oog erger dan gewoonlijk,
„Wat bedoelt die vent toch?" vroeg de voorzitter aan een collega, en deze antwoordde: „Hij zegt, dat hij bang is."
„Voor wien ben je dan bang?" bulderde de voorzitter, die een sanguinisch gestel had, en de heeren der commissie met vervaarlijke oogen aanziende, ant-



woordde de candidaat-recruut, terwijl hem het zweet uitbrak: „Ik pen pang voor de kogels!"
„Rijp voor 't gekkenhuis!" concludeerde de voorzitter.
£n hij liet den man zoo waar een certificaat uitreiken van — krankzinnigheid, waarmede de stotteraar zielsvergenoegd naar huis ging.
Doch het scheen wel, dat er tweeërlei maatstaf wfcrd gebruikt. In sommige gevallen was de commissie uiterst mild; in andere gevallen uiterst streng. En het moest verwonderlijk genoeg wel zoo treffen, dat met de bezwaren der ontwikkeldste burgers de minste consideratie werd gebruikt.
Terwijl Pieter daar op zijn beurt stond te wachten, werd een hem bekende landbouwkundige ondervraagd. Deze man had vier jaar in het buitenland vertoefd, en was eerst sedert drie maanden thuis. Volgens de verdedigingswet was hij niet dienstplichtig. Maar hij had een broeder, die zich bij de „rebellen had aangesloten, en zelf verklaarde hij volmondig, in geen geval naar Duitsch Zuidwest te gaan.
Dat scheen voldoende te zijn, om hem te vonnissen. Hij werd geboeid naar de gevangenis gevoerd, terwijl vingerafdrukken van hem werden genomen, alsof het een gevaarlijke dief was — alles in flagranten strijd met de wet.
Nu brak het groote moment voor Pieter aan.
„Hoe is jou naam?"
„Pieter Roux."
„Geboren Afrikaner?"
„Ja, meneer de voorzitter. Van 't echte ras — een Hollandsch Afrikaner."



7
\
hn Pieter keek de heeren aan met een uitdagenden blik.
„Heb je bezwaren? Of heb je wat te vragen?"
„Ik zou van de heeren gaarne weten, waar de tronk is, want naar Duitsch Zuidwest ga ik niet, en de ordentelijkste menschen verhuizen tegenwoordig naar den tronk."
„Jij zult je zin hebben," zeide de voorzitter met een grimmig gebaar.
Pieter werd hardhandig in de gevangenis gestopt. En toen de ijzeren deur achter hem op het nachtslot werd geworpen, begon hij het lied van de Vierkleur te zingen.
Den volgenden morgen zou de baas vertrekken, om zich aan te sluiten bij de Unie-troepen.
Een droever morgen had Vreugdfontein nog nooit gekend. Het geheele gezin was in het woonvertrek; de kleine Leni had de pop weggelegd, omdat vader en moeder zoo droevig keken, en Adriaan en Willem zaten stil in een hoek.
„Is er niets aan te doen?" vroeg de huisvrouw met aarzelende stem.
„Neen," was het somber antwoord: „daar is niets aan te doen."
Zij waren in de groote beginselen des levens steeds één van zin en geest geweest, en bij alle wederwaardigheden had deze eenstemmigheid de glans en de glorie van hun huwelijk uitgemaakt. Doch thans stonden hun voeten in twee verschillende kampen, en daar gaapte een zwarte, diepe klove.



„Is er niets aan te doen?"
„Keen, daar is niets aan te doen."
En met een smartelijk gebaar schudde de baas het hoofd.
Hij veroordeelde zijn vrouw niet, en hij veroordeelde Sarei ook niet. Hij had een blik geslagen in het hart van zijn jongen, en mocht hem zijn eigen meening niet opdringen.
„Wat denkt ge te doen, Sarei?"
„Als u 't me niet verbiedt, dan sluit ik mij bij de protesteerenae burgers aan."
„Mijn kind," zei de vader met de teederheid der liefde: „ik zeg niet: ga rechts! en ik zeg niet: ga links! Handel naar je eigen geweten; tracht de stem des Heeren te beluisteren — ik mag niet heerschen over
je conscientie!"
De baas sprak zacht en gelaten, zooals men spreekt bij een ramp, die onafwendbaar en onvermijdelijk is. Hij was niet vertoornd maar bedroefd, dat zijn zoon aan den anderen kant stond.
„Wanneer ga je, Sarei?"
„Als de politie komt, mij te halen — dan vlucht ik. „Ze kan je overrompelen."
„De schimmel staat gezadeld.'
„Eén ding eisch ik slechts als vader: dat gij geen vuurwapen zult gebruiken.
„Ik ga ongewapend, vader.'
„Dan is 't goed," zei de baas.
Maar zijn droefheid verminderde niet, en allen
waren diep bewogen.
„Mijn vader," zeide Sarei: „wij bedoelen beiden het waarachtig heil van ons volk. Ik ga naar de „rebel-



len", omdat ik het met hen eens ben, en voorts, om bloedvergieten te voorkomen."
De boer drukte zijn zoon hartelijk de hand, om die woorden.
„Doe dat, mijn kind, doe dat — tracht het bloedvergieten te voorkomen!"
Leni klauterde op Niekerk's knie en vroeg: „Wanneer komt ge terug, va?"
„Ik weet niet, mijn kind."
„En brengt ge ook wat voor mij mee?"
„Ja, ik breng wat voor je mee."
„Waarom kijkt ge toch zoo bedroefd, va?"
Toen bedekte de baas het gelaat met zijn handen, en Leni vroeg niets meer.
Daarop zei tante Betta: ,,Sarei — geef mij den Bijbel!"
Want de oude Simson stond reeds met den gezadelden vos voor het raam, en het oogenblik van het afscheid brak aan.
Zoo gaf Sarei dan aan zijn moeder den Bijbel.
Het was iets buitengewoons. De baas las gemeenlijk voor, en 't was nog nooit gebeurd, dat de huisvrouw die taak had overgenomen.
Ja toch — één keer. Jaren geleden. Toen de baas met de kommando's optrok in den krijg tegen Engeland.
En zij las weer denzelfden Psalm:
„Een lied Hammaaloth.
„Ik hef mijne oogen op naar de bergen, van waar mijne hulp komen zal....
„Hij zal uwen voet niet laten wankelen; uw Bewaarder zal niet sluimeren....



„De Heere is uw Bewaarder; de Heere is uwe Schaduw, aan uwe rechterhand...."
Zoo ver had tante Betta gelezen; toen begonnen de lippen dezer dappere vrouw te beven, en zij barstte uit in snikken.
En allen weenden.
Doch Betti nam toen den Bijbel, en las met ontroering het hoofdstuk uit:
„De zon zal u des daags niet steken, noch de maan des nachts.
„De Heere zal u bewaren van alle kwaad; uwe ziel zal Hij bewaren.
„De Heere zal uwen uitgang en uwen ingang bewaren, van nu aan tot in der eeuwigheid."
De vos begon ongeduldig te worden. Hij schuurde met de hoeven van zijn slanke voorpooten den grond, en Simson tikte tegen de ruiten, dat het tijd was.
Toen nam de baas afscheid van zijn gezin, en allen vergezelden hem naar buiten. De morgenzon kuste de toppen der bergen, en de dauw fonkelde in de bloemenkelken. Maar niemand had oog voor die heerlijkheid, en tante Betta tuurde den baas na tot den heuvelrand.
Hij zwaaide een laatst vaarwel; toen verdween de vos snel achter den heuvelrand.
HOOFDSTUK XII.
Op Kommanden
Het was een grauwe, nevelige morgen; een koude mist hing over het onmetelijke veld, en de ochtend-



schemering kampte een zwaren strijd, om door de zware mistwolken heen te breken.
Een jonge ruiter reed door dat eenzame veld. Het paard ging stapvoets; en nu en dan strekte de ruiter het hoofd ter zijde, om beter te kunnen luisteren.
Nu kwam er een lichtstraal in zijn oogen. „Eindelijk gevonden!" fluisterde hij, en hij gaf den schimmel even de sporen, zóódat deze in een korten draf viel.
„Dag Dirk!"
De jonge Grobbelaar was blijde verrast.
„Dag Sarei — ben jij daar? Hoe vond je ons?"
„Het gehinnik van jullie paarden wees mij den koers — waar is de brandwacht?"
Het was nog vroeg in den morgen; het kommando sliep; en met de brandwacht bedoelde Sarei de schildwachten.
De jonge Grobbelaar schoot in den lach.
,,Ik ben er eentje van," zeide hij: „de anderen liggen daar als telegraafpalen lang uitgestrekt, in genisten slaap."
„En hoe bevalt je 't veldleven, Dirk?"
„Gezond als een visch, maar altijd honger!"
Inderdaad — Dirk zag er uitstekend uit. Hij was een beetje magerder en ranker geworden, doch de tint van zijn gelaat was frisch en gezond, diep gebruind door de zon. t
„Hoe gaat het met generaal Beyers?"
„Wat zal ik je zeggen? Gelaten en kalm. De Unietroepen vervolgen hem als een veldhoen op de bergen, en onze jong-kerels gloeien van ongeduld, om los te branden op dat gespuis. Maar bij wil niet, dat we schieten — kun je dat verstaan, Sarei?"



„Ja, dat versta ik."
„Maar ik niet," hernam Dirk, heftig op den grond stampend.
En hij vertelde van een geval, dat nog geen acht dagen geleden had plaats gehad.
Een kommandant van de Gouvernements-Boeren, r.e.n persoonlijke bittere vijand van Beyers, was zichtbaar geworden op een kopje. De man was een kind des doods geweest, indien generaal Beyers, die een scherpschutter eerste klas was, op hem had aangelegd. loch schoot hij niet, en verbood zelfs, dat anderen op hem aanlegden.
Dirk was over zulke lijdelijkheid zeer ontstemd, maar Beyers zei: „We moeten zuinig zijn met het Afrikaansche bloed."
„Die kerel bespiedt onze posities." hernam Dirk.
„Dan doet hij overtollig werk," was Beyers' antwoord: „want onder ons eigen volk zitten de verspieders. Doch de dag breekt aan, dat zij zich zullen schamen, en dat zal hun straf zijn."
„Zoo spreekt onze generaal," zei Dirk. „Jij snapt het misschien met je geleerden bol, ma^r ik snap er geen sikkepit van. Daar zitten in onzen generaal twee wezens: de brieschende leeuw en het zachtmoedige lam. In den Boerenoorlog hadden wij den leeuw; thans hebben wij het lam, Maar voor den drommel' ik houd het met den leeuw!"
Hoorngéschal werd gehoord, en het Boerenkommando, dat daar op eenige honderden passen afstands was gelegerd, rees op van den kalen grond. Het waren er honderden. Mannen bevonden zich er onder in de kracht des levens, maar ook jongens, die nog niet



volwassen waren, en oude Takharen, die twee menschengeslachten geleden tegen Kaffers en wild gedierte hadden gevochten.
De nevel werd doorgloeid door de eerste stralen der morgenzon. Sarei zag door de wazige dampen, hoe die honderden Boeren zwijgend oprezen van den grond, en het scheen hem toe als een visioen, als een opstanding der dooden.
Hij kniehalsterde zijn paard en liet het grazen. Daas op zetten beide vrienden zich neder op een verhooging van het golvende veld, en Sarei luisterde, terwijl Dirk het een en ander uit de laatste, veel bewogen dagen van generaal Beyers vertelde.
Het was een droevig verhaal.
Sedert den beruchten Zaterdagavond van Paul Kruger's verjaardag was de generaal door hoog en laag gemeen beleedigd. Hij kon geen stap meer doen, zonder verdacht te worden; hij was een vogelvrijverklaarde; het martelaarschap van het Hollandsch-Afrikaansche volk was in hem vleesch en bloed geworden. Toen hij zich per auto stil naar de woonplaats van Wolmarans Senior te Skeerpoort begaf, werd er verteld, dat hij plannen smeedde, om Pretoria te vermeesteren, terwijl zijn eenig doel was geweest, zich aan verregaande beleedigingen te onttrekken.
Later zond Botha, de premier, den kommandant S. Aïberts van Krugersdorp tot Beyers, om te zien, wat die aartsrebel toch uitrichtte, en Alberts kwam met de boodschap, dat Beyers naar rust verlangde, en zich daarom had teruggetrokken onder zijn eigen menschen,
Beyers zocht vrede en verzoening: op een eerlijken grondslag, die de onvervreemdbare rechten der Hol-



landsche Afrikaners niet aantastte. En dat was alles,
wat hij begeerde!
Geen veertien dagen geleden, den 27sten October, bevond Johannes Malan uit Rustenburg zich te Damhoek, waar Beyers met een kommando protesteerende burgers was gelegerd. Malan kon zich hier \ergewissen, dat Beyers een aantal Boeren naar huis had gezonden, en de geblevenen waren zijn getuigen, dat hij hen ernstig had verzocht uiteen te gaan, zoo zij vijandige bedoelingen tegen de regeering mochten koesteren. Malan stelde voor, verbinding te zoeken met Botha, ten einde tot een vredelievende oplossing te komen, en met dit voorstel ontmoette hij Beyers' hartewensch. Met blijde hoop begaf Malan zich op pad, om Botha te bereiken, en het slot was, dat Malan zelf in den tronk te Pretoria terecht kwam.
Een dag later zaten Beyers en Ds. H. van Broekhuizen, die zich bij Beyers had aangesloten, rustig op de hofstede van Fouché bij Kommissiedrift (WestTransvaal), toen zijn kommando onverhoeds door regeeringskommando's, die met den spoortrein waren aangevoerd, werd overrompeld. Daar vloeide het eerste burgerbloed.
„Kijk, daar komt de generaal net aan!" zei Dirk
ineens.
Het was generaal Beyers.
„Goeden morgen, vrienden!"
„Goeden morgen, generaal," zeiden beiden. En Dirk voegde er aan toe: „Dit is Sarei Niekerk, van Vreugdfontein."
„Zoo, zoo," hernam Beyers: „ben jij een Niekerk? Aan welken kant staat je vader, neef?



„Aan den kant der regeering."
„Ik zou daar ook staan," zei de generaal met verheffing van stem: „indien de rechten des volks niet werden aangerand."
Doch dan vervolgde hij met een vriendelijken opslag van zijn oprechte oogen: „Daar blinkt nog een ster der hoop."
Hij had namelijk door bemiddeling van Unie-officieren een vrijpas ontvangen, ten einde een onderhoud te hebben met president Steyn, die het onbepaalde vertrouwen van beide partijen genoot.
Dirk Grobbelaar was zeer verbaasd over het nieuws.
„Mag ik vragen, wanneer u gaat, generaal?"
„Aanstonds," antwoordde Beyers glimlachend: „daar komt mijn klompje burgers al aan."
Het waren ruim twintig Boeren, allen te paard. En Pietersen leidde het paard van den generaal aan den teugel,
Diïk wendde zich tot Pietersen.
„Moet het kommando achterblijven?"
„Dat kan niet anders, neef."
„En waarom niet?"
„Omdat het kommando verloren is, indien de vijand weet, waar het zich heen begeeft."
„Maar dan is de generaal ook verloren."
„Als het onderhoud met president Steyn geen resultaat oplevert — ja, dan vrees ik."
Dirk keek Pietersen aan. En in dat trouwe oog las hij een somber voorgevoel.
„Weet de generaal dit alles?"
„Beter dan wij," antwoordde Pietersen: „hij offert zich voor zijn volk."
Voor Vrijheid en Reckt 8



De generaal sprong reeds in het zadel.
„Ik ga mee," zei Sarei, kort besloten.
„En ik doe 't ook," zei Dirk.
Beyers schudde 't hoofd.
„Blijft jullie hier!" zeide hij: „de tocht kan gevaarlijk worden."
„Neen," was hun antwoord: „wij vergezellen h."
„Blijf gij dan hier, Pietersen!"
„Voor al het goud van den Witwatersrand niet, generaal; waar u blijft, daar blijf ik ook.
Daar lag zulk een roerende aanhankelijkheid in die woorden, dat Beyers er niet verder op aandrong.
„Voorwaarts dan!" zeide hij, het paard de sporen gevend.
De nevel vlood heen voor het zegevierende licht der dagvorstin. De toppen der bergen fonkelden als goud, en het onmetelijke veld, gedrenkt door overvloedigen regen, juichte in den zonneschijn.
Onderweg, op Vrijstaatsch gebied, passeerden de ruiters een spoorlijn; zij was opgebroken — het was de hand van de Wet geweest. Een Kaffer, die een kudde schapen weidde, vertelde hun, dat de Wet met een kommando Boeren hier was voorbijgekomen, en wel op twintig plaatsen de spoorlijn had vernield. Ook had de Kaffer vernomen, dat de Wet een scherp gevecht had geleverd tegen de loyalisten, zooals de mannen van Botha zich noemden.
De mededeeling, dat gister — op Zondag nog wel — een gevecht was geleverd, terwijl president Steyn het uiterste deed, om een bloedige botsing te voorkomen, wekte bij de ruiters een niet geringe spanning.



„Wie voerde de loyalisten aan?" vroeg Beyers.
De Kaffer haalde schouders op.
„Was het kolonel Coen Brits?"
De Kaffer wist het niet. En hoe het gevecht was afgeloopen, wist hij evenmin te zeggen.
Doch de ruiters behoefden niet lang in de onzekerheid te verkeeren. Zij ontmoetten onderweg een rapportganger van de Wet, die den strijd had medegemaakt, en hij vertelde hun alles.
„Piet Cronjé voerde de Gouvernements-Boeren aan," zeide de man: „u kent hem wel, generaal."
„Piet Cronjé — lid van den Vrijstaatschen volksraad?"
„Ja, die mooie jongen was het. In 1901, tijdens den Boerenoorlog, liep hij tot de Engelschen over, en werd lid van het gespan verraders, die heel deftig „Nationale Verkenners" werden gedoopt."
„Ik herinner 't me."
„Oom Kris jan kreeg hem toen een keer te pakken, en daar we over geen gevangenissen meer beschikten, heeft oom Kris jan hem toen een ferm pak slaag toegediend, en daarmee kon Piet Cronjé vertrekken. Enfin! gister kwam de vent met een kommando op de vlakte, om dat oude zeer van dertien jaar her te wreken. Maar als hij met de Wet wil aanbinden, dan moet hij vroeger opstaan."
Wat was er eigenlijk gebeurd?
De Wet wenschte den Zondag stichtelijk te Aderen, toen hem de nadering van een aantal Boeren werd gerapporteerd. Zij misten den witten band, dien de loyalisten als onderscheidingsteeken om den arm droegen, en de Wet dacht voor het naaste, dat het protes-
/



teerende burgers waien, die zich bij zijn kommando wilden aansluiten. Brandwachten meldden intusschen, dat het naderende kommando blijkbaar vijandelijke bedoelingen in het schild voerde, en bevreesd voor bloedvergieten, zond de Wet een zijner veldkornetten naar Piet Cronjé met de boodschap, dat er onderhandelingen aan den gang waren.
Het mocht echter niet baten. Misschien hield Cronjé die boodschap wel voor een bewijs van zwakheid; in elk geval gaf hij bevel tot den aanval, en Danie, de Wet's jongste zoon, stortte doodelijk getroffen neer.
Toen sprong de Wet recht op zijn voeten als een grimmige leeuw. Cronjé's kommando werd geheel verslagen, en Piet Cronjé ontsnapte ter nauwernood aan
de gevangensschap.
Dat was het gevecht bij Zandrivier op Zondag den
8sten November 1914.
Generaal Beycrs bereikte intusschen met zijn gevolg de plaats „Onze Rust", waar president Steyn woonde, om met dezen een mogelijken uitweg tot vrede en verzoening te zoeken.
Steyn schepte weer moed; alles hing nu van de houding der Regeering af; en hij seinde op den lOden November aan generaal Smuts: „Generaal Beyers zooeven aangekomen. Heb een lang gesprek met hem gehad. Mij dunkt, het zal goed zijn, als u hem een vrijgeleide kunt geven naar generaal de Wet, te zamen met Beyers' secretaris Ds. H. van Broekhuizen. Ik zou ten sterkste aanraden, een breede vergevensgezinde
politiek te volgen.
Het was de stem eens roependen in de woestijn.
President Steyn smeekte te vergeefs; generaal Smuts



was onvermurwbaar, en weigerde, een vrijgeleide te geven.
Een dag later werd het komman do van de Wet bij Paddestoelvallei, 24 mijlen ten Oosten van Winburg in den Oranje-Vrij staat, door overmachtige strijdmachten plotseling overrompeld. Wel gelukte het aan de Wet te ontkomen, maar zijn kommando was uiteengeslagen, en de zoo voortreffelijke generaal Chr, Muller sleepte zich gewond naar een boerenwoning, om daar gevangen te worden genomen.
Het was het begin van het einde....
HOOFDSTUK XIII.
Beyers sterft voor zijn Volk.
De tocht naar president Steyn zou in zijn gevolgen noodlottig worden voor generaal Beyers. Het was hem voorspeld; hij had het zelf vermoed, maar had hij niet aan het open graf van zijn boezemvriend de la Rey verklaard, zijn laatsten bloeddrup over te hebben voor zijn geliefd volk?
Sedert hij „Onze Rust" had bezocht, wisten zijn bittere vijanden, waar ze hem hadden te zoeken. Het was hem niet meer mogelijk, zich bij zijn kommando's aan te sluiten; de weg was versperd, en hij werd opgejaagd met zijn vijf en twintig man als het edele hert, door den wreeden jager vervolgd.
Het was nu Zondagavond, de 6de December, Beyers ' bevond zich met zijn manschappen in het open veld,



op Vrijstaatsch gebied: vlak bij de Vaalrivier, die door de geweldige regens tot een bruisenden, snel vlietenden stroom was aangezwollen.
De droeve tijding, dat generaal de Wet was gevangen genomen, had hem bereikt.
De populaire held was het slachtoffer geworden van verraad — vijf dagen geleden. Twee manschappen van de troepenmacht van kolonel Brits hadden zich als protesteerende burgers bij de Wet's kommando aangesloten; zij verrieden zijn verblijfplaats, en de Wet werd door kolonel Brits overrompeld.
Het was nu Zondagavond. Dezen dag hadden zij rast gehad van den vijand; toch stond Beyers' gelaat droef en ernstig.
„Pietersen," zei Dirk: „wat scheelt onzen generaal toch?"
Pietersen wist het niet. En hij vroeg den generaal, of er slechte tijdingen waren gekomen.
„Geen slechtere dan gister of eergister," antwoordde de generaal. „Ik kan 't me niet verklaren — ik gevoel me gedrukt en ellendig."
Neen, hij kon 't zich niet verklaren. Het was de geheimzinnige hand des doods; zij wierp haar schaduw op zijn pad. Zijn levenszon was ter westerkim gedaald — het was de laatste avond zijns levens.
Zijn burgers zagen hem aan, en de diepe ernst, die zich op zijn gelaat weerspiegelde, drukte allen neer. Toen begreep Beyers, dat hij behoorde te spreken, en hij wendde zich tot zijn mannen. Hij noemde hen broeders, en vermaande hen met hartroerende woorden, om vast te houden aan God en Zijn Woord. Hij sprak tot hen niet als een veldheer, die hen zou leiden in den



donder van den slag en tot de glorierijke overwinning, maar als een vriend tot zijn vrienden. Zijn woord klonk als een afscheidswoord, als een weemoedig vaarwel.
„Komt, mijn broeders!'' zeide hij daarop: „laten wi; het zoeken bij onzen God!"
Toen knielden zij neder: daar op dat open veld, op dien grond, gedrenkt door het bloed der HollandschAfrikaansche helden, aanroepend den God van het arme, lijdende, uit vele wonden bloedende volk.
Hij bad in de eenvoudigste taal, doch in die taal trilde de liefde tot zijn volk. Hij bad voor dat volk; hij smeekte voor dat volk; hij wees er den Heere op, dat Hij in dit land nog een overblijfsel had naar de verkiezing der genade: de zeven duizend, die geen knie hadden gebogen voor den god der eeuw.
Nooit was er een aangrijpender gebed van zijn lippen gevloeid. Het was het kind, dat in den duisteren nacht de hand des Vaders zoekt. Nu vond het die hand; nu werd het hart weer gerust; en het fluisterde: „Abba, lieve Vader!'
Toen de bidder oprees van zijn knieën, was de diepe neerslachtigheid geweken van zijn gelaat. Hij had gedronken uit de eeuwige Fonteinen, en zijn ziel was verkwikt geworden.
„Broeders!" zeide hij: „wie heeft er nu, nog een psalmvers op te geven?" en Pietersen antwoordde: „Ik heb nog wel een versje, generaal!"
Hij noemde het vers, en Beyers zeide: „Ja, dat is ee® kostelijk vers.'
En toen hieven die mannen, van alle zijden door den vijand heftig benard, het psalmlied aan:



„Wien heb ik nevens U omhoog?
Wat zou mijn hart, wat zou mijn oog Op aarde nevens U toch lusten?
Niets is er, daar ik in kan rusten.
Bezwijkt dan ooit in bitt re smart Of hangen nood mijn vleesch en hart,
Zoo zult Gij zijn voor mijn gemoed Mijn rots, mijn deel, mijn eeuwig goed!"
Het was nog vroeg in den volgenden morgen. Sarei kwam juist van een vexkenningsrit terug; hij had hard gereden; den schimmel spatte het zweet in vlokken van
de flanken.
„Wat is *t?" vroeg de generaal.
„De vijand nadert."
„Hoe sterk is hij?"
„Ik schat, dat het kommando honderden telt.'
„Dan wordt het een moeilijk geval," zeide de generaal.
Hij was bewonderenswaardig in zijn kalmte; geen spier bewoog van zijn gelaat. Hij beklom met rustigen tred een naburige hoogte, nam door zijn veldkijker aandachtig den omtrek op, en zeide, terugkeerend: „Sarel's rapport is juist."
Beyers had het een moeilijk geval genoemd in der daad was het een wanhopig geval. Deze kleine afdeeling Boeren kon niet meer ontwijken; zij was vastgekeerd tegen de breede \ aalrivier, die hare grauwe, modderige golven bruisend voorbij stuwde.
„Wij draaien er nog wel uit," zeide Dirk, die den
moed nimmer opgaf.
„Neen," antwoordde Beyers: „we zijn hier aan het



eind. Hoor! daar fluiten de kogels reeds! Zoekt schuiling, -vrienden, en dekt mijn aftocht — daarna geeft ge u over!"
Niemand sprak een woord; aller oogen waren op den geliefden aanvoerder gericht. En zij begrepen, dat hij den hachelijken tocht over de Vaalrivier wilde beproeven,
„U komt er niet over!" zuchtte Sarei.
„Ik wil 't beproeven — 't is in Gods hand.
In Beyers' oog blonk een verheven moed, en die moed wortelde in zijn Godsvertrouwen. Tot hem had God gezegd: „Wandel voor Mijn aangezicht en wees oprecht!" en door genade had hij aan dat bevel gehoorzaamd. En nu vertrouwde hij op God in nood en dood.
Beyers wenkte, om voort te maken, want de kogels begonnen dichter te fluiten. En met een stom gebaar namen zijn manschappen afscheid van hem.
Doch Pietersen bleef achter.
„Wat wilt ge?" vroeg de generaal met eenige verwondering.
„Ik ga met u mee," was het antwoord. En al wees Beyers hem op het groote gevaar, hij volhardde bij zijn voornemen,
„Ik kan zwemmen, generaal, en waar u blijft, daar blijf ik ook,"
Beyers' oogen werden vochtig, en hij maakte geen
tegenwerpingen meer.
Pietersen nam nu vlug den veldkijker en de revolver van den generaal over, om diens last te verlichten, en begaf zich met twee paarden te water, terwijl Beyers volgde met zijn rijpaard.
Een onbarmhartig vuur werd op Pietersen gericht;



zijn beide paarden werden doodgeschoten, en het was haast een wonder, dat hij zelf nog niet was getroffen. Maar hij zwom moedig voorwaarts, en bereikte onverlet den overkant, den Transvaalschen oever — hij was gered.
Doch zie! Bevers verkeerde in nood. En zonder zich een oogenblik te bedenken, sprong Pietersen weer te water, om zijn geliefden meester bij te staan.
Daar was echter geen erbarming bij den vijand — geen ontroering om zooveel trouw. Want het was de ure van Satan....
De kogels troffen dezen Hollandschen Afrikaner. Hij voelde de krachten wijken; zijn armen strekten zich naar boven, alsof ze daar een houvast zochten; toen zonk hij weg in de golven.
„Hieraan hebben wij de liefde gekend, zegt de Apostel: „dat Hij Zijn leven voor ons gesteld heeft; en wij zijn schuldig, voor de broeders het leven te stellen."
En aan dat apostolische woord was Pietersen getrouw geweest tot den dood.
Generaal Beyers streed ook zijn doodstrijd. De kogels van den wreeden vijand zochten hem; het paard, dat hem moest overbrengen, werd door negen kogels doodelijk getroffen, en zelf kon hij niet zwemmen. Bovendien miste hij de vrije beweging van de voeten, daar de hak van den rechterschoen vastraakte aan den linkschen, terwijl zijn kleeding verzadigd werd van water.
Zijn krachten begaven hem.
Daar aan den oever stond een officier der Unietroepen.



„Help mij," riep Beyers: „ik kan niet meer!
Doch het was de ure van Satan. En die officier antwoordde: „Met jou heb ik niets te maken."
Toen was Beyers' lot bezegeld. Hij wierp een laatsten, stervenden blik naar die dalen, naar die heuvelen, naar dat dierbare vaderland, waarvoor hij zoo menigwerf zijn leven had gewaagd, en twas voorbij. De golven grepen hem, en de held van Nooitgedacht, de roem van Hollandsch Afrika ging onder in de grauwe wateren der Vaalrivier.
Dat was het droeve treurspel bij Kommandodrift.
Den volgenden Donderdagmorgen werd zijn lijk op 25 mijlen afstands van Kommandodrift ontdekt door een Gouvernements-Boer, die juist terugkeerde van het oorlogsveld. En twee dagen later werd het lijk van den trouwen Pietersen uit het water gehaald.
Beyer's horloge was op 6 uur 20 min. stil blijven staan. Voorts vond men op het lijk een boekje van Murray, getiteld: „Aanbid God!" en een papieren rol met scherpe patronen.
Er werden veertig van die patronen geteld. Zeven weken geleden was Beyers met die veertig patronen op kommando gegaan — was er een krachtiger bewijs denkbaar, dat hij het leven zijner landgenooten had gespaard?
Op een tweewielige kar, bespannen met twee paarden, werd het lijk vervoerd. Twee gewapende loyalisten vergezelden het. Het lijk lag op de vloer van de kar, bedekt met oude, vuile zakken, doch den held kon het niet meer deren.
Generaal Smuts had telegrafisch de wenschelijkheid uitgesproken, dat Beyers niet in Pretoria zou worden



begraven. Het was goed. En hij zou rusten op „rebellengrond": op de plaats van van Zijl, bij Maquassi.
Vriendenhanden legden het dierbare stoffelijke overschot met teedere zorg in de kist, met de Vierkleur, die Beyers zoo lief had gehad, er over heen gespreid. En de predikanten Neethling en Naudé leidden de aandoelijke begrafenisplechtigheid.
De zon ging onder in wondere pracht. Er heerschte een plechtige stilte in de natuur, doch boven de hoofden, aan den hemel, was het gerucht van een zacht rollenden donder.
Bij het graf stond een jonge man, die door niemand was opgemerkt, want de harten waren te veel bewogen. En toen de predikanten en anderen hadden gesproken, trad die jonge man naar voren.
Zijn wangen waren bleek, en zijn lippen beefden. Doch in die oogen schitterde de stille geestdrift van het jonge Zuid-Afrika.
En hij sprak: „Wij brengen u de weemoedige hulde van ons volk, o onze held. En God, Die zulke helden verwekt, zegt daarmede, dat zulk een volk niet zal sterven maar leven. Van nu aan kennen wij slechts dien éénen kreet: Vrijheid en recht! Eén ideaal beweegt onze harten: Het Vaderland! En één visioen ontroert ons: Het Hollandsch Afrika, oprijzend uit zijn smaad eu ellende tot ongekende kracht! Dan zal er een ruischen gaan over uw graf, en gij zult luisteren, als wij aanheffen den Psalm der verlossing.
„Nog is het nacht, maar het zal dagen in het Oosten
vaarwel, o onze geliefde held! totdat de dag komt,
en de schaduwen vlieden!"
De spreker keerde zich om. En even geheimzinnig
/



als hij was gekomen, verdween hij in de schemering van den avond, terwijl allen nog waren onder den ban van zijn woorden.
Toen vroeg men, wie die jonge spreker toch was geweest, en een oude boer zeide: „Ik ken hem wel; het is Sarei Niekerk, de zoon van een van Botha's trouwste aanhangers — nu schep ik moed!"
HOOFDSTUK XIV.
De nachtelijke Rit,
Dirk stond Sarei op te wachten: achter het struikgewas, zijn eigen paard en Sarel's schimmel bij den teugel vasthoudend.
Beyers' kleine afdeeling burgers was door de Gouvernements-Boeren gevangen genomen, maar Dirk en Sarei hadden weten te ontsnappen. En een heel eind hooger op waren zij, zonder door den vijand opgemerkt te zijn, de Vaalrivier overgegaan.
„Geen onraad gemerkt?" vroeg Sarei.
„Niets — heeft de begrafenis plaats gehad?"
„Ik kom er zoo vandaan."
„Zeg mij één ding — is onze generaal in de Vierkleur begraven?"
En toen Sarei de vraag bevestigend beantwoordde, zeide Dirk: „Dan is 't goed."
Zij sprongen in het zadel, en gaven hun paarden de sporen. De onweerswolken waren weggedreven. In de verte zong een beek hare zachte melodie, en de



nachtwind fluisterde in het loover der populieren. Zoet geurde de eucalyptus, en helder blonken de sterren.
Te middernacht hielden zij stil: midden in de wildernis, bij een eenzaam boerenhuis.
De beide ruiters sprongen uit het zadel; de kettinghond sloeg woedend aan; en een raam werd opgeschoven.
„Wie daar?" vroeg een resolute vrouwenstem: „o, zijt gij het, neef Dirk? Wacht een beetje — ik zal Hannes roepen!"
Even later werd de huisdeur geopend, en met een kaars in de hand ging de vrouw de beide ruiters voor naar de keuken.
Het was eene echte Afrikaansche vrouw van boven de vijftig: krachtig en stevig, met een onvervaarden opslag der staalblauwe oogen, die de stormen en orkanen, welke over het Afrikaansche volk waren heengegaan, had medegemaakt.
Zij was als in het harnas geboren. Over haar wieg heen hadden de kogels gefloten tijdens den geweldigen Basoeto-oorlog, toen de Boeren met hun gezinnen hun eenzame hofsteden hadden verlaten, om in hun wagenburgten, gevormd door in een kring saamgetrokken ossenwagens, den stormloop der bloeddorstige BasoetoKaffers te keeren.
Deze vrouw leek op eene Afrikaansche Kenau Hasselaar; daar lag een bijna harde trek om haar scherpe mondhoeken, maar de gulle vriendschap en gastvrijheid, waarmede zij de hongerige ruiters onthaalde op brood, vleesch en melk, bewees haar goedhartigheid. Zij noodigde Sarei en Dirk met een forsch gebaar uit, maar goed toe te tasten, terwijl Hannes de knecht, die uit



zijn eersten slaap was gewekt, in een alles behalve prettige stemming de paarden verzorgde.
Waar is oom?" vroeg Dirk.
Tante Sannie kruiste de armen over de borst en antwoordde: „Hij is naar 't kommando van generaal Kemp gegaan, maar tegen mijn zin — ik heb 't hem afgeraden."
„Wat is dat?" vroeg Dirk met groote verbazing, want hij begreep haar niet. ,
„Natuurlijk," zeide zij met klem: „jullie praat van een gewapend protest — dat is allemaal malligheid. De la Rey is doodgeschoten — per ongeluk, zeggen de Engelschen; Beyers is verdronken — per ongeluk, zeggen de loyalisten; de Wet is een gevangen man — door verraad. En als ze neef Jopie te pakken krijgen — nu, dan weet ik het wel. Geen twaalf uur geleden was hij hier — toen heb ik hem zijn lot voorspeld."
„Welk lot dan?"
„De kogel."
Dirk dronk kalm zijn glas melk leeg.
„Dat durven ze niet, tante Sannie."
„Niet durven? Smuts durft veel aan."
„Botha is er ook nog."
De huisvrouw maakte een minachtend gebaar.
„Met Botha is niets te beginnen — die is door de Engelschen heelemaal over 't paard gebeurd."
„Is u de moed in de schoenen gezakt?" vroeg Dirk met een zekeren wrevel, maar zij antwoordde op kordaten toon: „Dat niet, volstrekt niet. Als 't moet, dan neem ik ook nog een geweer op den schouder, maar dit is mijn grief, dat bij jullie het verstand in de schoenen is gezakt. Als jullie voormannen het bloedvergieten



willen vermijden, dan moet ge de vuurwapenen thuis laten, want het is gevaarlijk speelgoed."
„Wat moeten we dan doen, tante Sannie?" ,,Verstandige menschen worden!" antwoordde ze, „en zorgen, dat ge in de hooge regeering des lands geen menschen van pap hebt, die voor den conciliatie-god in
het stof kruipen."
„Daar geef ik niet zóóveel voor," zeide ze, de eeltige
handen in elkander klappend. ^
„Wij moeten daar kerels hebben van stavast," vervolgde ze: „die niet dulden, dat de Hollandsche Afrikaner altijd in den hoek wordt geduwd."
Zij vond den opstand een dwaas ding. Het was een opstand en toch weer geen opstand. Men wilde vechten maar geen bloed vergieten — hoe kon dat nu bestaan?
„Ik zal hartgrondig blij zijn," hernam ze: „zoo het met Duitsch Zuidwest maar gauw is afgeloopen. Hoe eerder Botha 't heeft veroverd, hoe liever 't mij is.
De beide jonge menschen keken haar opnieuw met verwondering aan, maar zij liet zich niet van haar stuk brengen, en ging met vaste stem voort: „Het handje vol menschen, dat de Duitscher in Zuidwest heeft, kan zijn vaderland toch niet redden. In Europa wordt het beslist, en de helden, die Zuidwest vermeesteren, gaan misschien nog wel naar de Europeesche slagvelden — nou, ze krijgen mijn zegen mee, hoor!"
Ze zag die vrijwilligers reeds op het stoomschip stappen, en lachte zacht voor zich heen: als een mensch,
die schik heeft.
„Ik heb vier jongens," zeide ze met verheffing van stem: „brave zoons! Ze zitten alle vier in den tronk. 6lapen op een cementvloer en krijgen wat flauwe



Generaal CHRISTIAAN DE WET.







miiiespap. Maar dat is niks, dat is niks — ik wou, dat mijn baas er ook zat!"
In eens sprong zij recht overeind, terwijl een strijdbaar vuur in haar oogen brandde.
„De loyalisten hebben vijf duizend van de edelste Afrikaners in den tronk gestopt — dat hebben ze. Maar 't zal hun opbreken! In den tronk ontwaakt ons volk!"
Zij zette zich weer neder en zeide op kalmer toon: „Nou neven — lust je nog wat?"
„Dank u, tante Sannie; we zijn geheel verzadigd."
„Opschieten dan — 't wordt tijd."
Zij fronste de wenkbrauwen en vroeg: „Waarheen gaat eigenlijk de tocht?"
„We zoeken een Boerenkommando."
„Ik vermoedde 't al — ik vermoedde 't al. Meldt jullie voor den tronk — waarom een omweg maken?"
„De tronk loopt niet weg," lachte Dirk: „waar bevindt zich kapitein Fourie met zijn kommando?"
„Je bedoelt neef Jopie — bij Hertenpoort."
Geen tien minuten later zaten de jonge ruiters weer in het zadel. Zij reden in dezelfde richting voort, al den nacht, todat de morgenster opging boven hun pad.
Toen strekte Dirk den arm uit en zeide: „Daar ligt Hertenpoort!"
HOOFDSTUK XV.
Onder de Vierkleur.
• Zoo hadden Sare! en Dirk dan Hertenpoort bereikt, en zich aangesloten bij Fourie's kommando, waar zij
Voor Vrijheid .-n Recht.
9



Sarei's vriend Coen uit Pretoria ook hadden aangetroffen.
Het was een klein koramando van meest jonge Boeren. Van lijdelijk verzet wilden ze niet weten, en als het moest, dan zouden ze vechten, dat er de vonken afstoven. O neen, bij een lijdelijk verzet bleven zij niet staan; zelfs een gewapend protest ging hen niet ver genoeg; zij hadden de brug achter zich afgebroken, en ijverden voor de herstelling der oude Boerenrepublieken.
Sarei was de eenige, die geen wapens bezat. En hij was wel een eenling te midden van deze strijdhaftige mannen.
Deze Boeren hadden een schuilplaats in de Magaliesbergen; zij noemden deze de spelonk van Adullam, en Botha was Saul, die hun ziel zocht.
Zij leefden als van de hand in den tand. Stille vrienden, die afkeerig waren van den opstand en nochtans sympathiseerden met deze vogelvrij verklaarden, verzorgden hen langs geheime wegen van proviand, en waarschuwden, als er gevaar op til was.
Op zekeren dag nu, toen zij tusschen Rustenburg en Pietersburg in noordwestelijk Transvaal waren gelegerd, werd aan Sarei de komst van een bejaarden
Kaffer gemeld.
„Ou-Simson!" zei Sarei verbaasd en verheugd: ,.ben
jij het?"
„Het was banje moeilijk, u uit te vinden, antwoordde de Kaffer: „gelukkig, dat ik hier ben. Het is op Vreugdfontein maar droevig, jong-baas Ou-baas is weg; jong-baas is weg; de jong-kerel Piet is weg — o, 't is erg triestig!"



„Is vader al een keer thuis geweest van het kommando?"
„Eén keer. De Gouvernements-Boeren waren dicht bij ons in de buurt. Zoo kreeg hij verlof, om een dag op de plaats door te brengen,"
„Was vader opgewekt?"
De Kaffer schudde den kroeskop.
,,Hij was erg somber, jong-baas; nog somberder dan toen hij twaalf jaar geleden bij de puinhoopen van Vreugdfontein stond, en zijn haar is spierwit geworden — zou deze oorlog nou gauw aan een end zijn, jongbaas?"
„Dat is God bekend, ou-Simson — ik weet het niet. En wat kom je eigenlijk doen? Heeft vader je gestuurd?"
„Ja, jong-baas — ge raadt het net in eens."
„En wat wil vader?"
„Hij wou gaarne weten, hoe het met uw gezondheid gaat"
„Nog iets anders?"
„En of ge nog niet van opinie veranderd bent."
„Nee, ou-Simson," antwoordde Sarei op zachten toon: „ik blijf nog bij mijn opinie."
„Dat spijt mij, jong-baas."
Ach, het speet Sarei ook, meer dan hij zeggen kon, dat dit verschil van meening bestond.
„Hoe gaat het thuis?"
„Allemaal gezond. En ze hebben mij allen brieven meegegeven tot Leni toe."
De brieven waren een blijde verrassing voor Sarei. Hij nam ze van den Kafferknecht aan, en hoopte ze straks op zijn gemak te lezen: heel langzaam, om het



genot te rekken. Hij borg ze zorgvuldig bij zich en zeide: „Ik ben danig verheugd met die brieven, ouSimson."
Maar hij haalde ze weer te voorschijn, en de brieven bekijkend, zeide hij met eenige teleurstelling: „Ik mis een brief van vader." «
„De ou-baas durft niet te schrijven, 't Zou argwaan kunnen wekken, dat een Gouvernements-Boer schrijft
aan een "
„Nou, ga maar voort: ge bedoelt een rebel. ,,'t Is zoon miserabel woord, jong-baas."
„Och, dat hindert niet — 't woord is maar een uitvinding dr r menschen. Hoe gaat het met het vee? hoe
staan de gewassen?"
„Florissant, florissant, jong-baas — wat jammer, dat de oorlog nu net moest komen."
„Zijn er velen van 't dorp gehaald?
„Bij hoopen, jong-baas. Ze noemen 't een echt rebellendorp. En de dominé is ook in den tronk gestopt zoudt ge niet met mij huis-toe gaan?"
Over Sarel's ernstig gelaat gleed een zachte glimlach.
„Ik geloof nou, dat ge mij ook in den tronk wilt heb
ben, ou-Simson.
„Daar is jong-baas in elk geval veiliger dan in 't veld
— gaat ge nou mee?"
„Nee, ou-Simson, dat kan niet."
„Waarom dan niet?'
„Omdat ik mijn lot heb ingeworpen met dat van
Fourie's kommando.'
„Dat lot zal gauw bezegeld zijn, hernam de Kaffer met een bezorgd gelaat. ,,Ik voelde den grond onder-



weg dreunen onder den hoefslag van vele paarden, en de lucht gonsde van het snorren der auto's."
Sarei wist het ook wel. Het was als een wonder, dat het kommando nog niet was vastgekeerd,
„Kijk," zei de Kaffer: „daar komt de jong-baas Grobbelaar ook aan — dag jong-baas!"
Dirk was zielsverblijd, Simson te ontmoeten, want alles, wat met Vreugdfontein in betrekking stond, deelde om Betti's wil in zijn warme belangstelling.
„Ou-Simson!" zei hij: „hoe gaat het met Betti?
„Zij heeft ampel veel gehuild, jong-baas, omdat gij in den oorlog zijt getrokken."
De jonge borst zuchtte.
Toen echter zeide hij: „Dat is maar een kleine moeite en jammer, ou-Simson; dit gaat haast over. En dan krijgen we een vasten koninklijken weg, waar de wagen niet meer tot de as in de Jingomodder zal wegzakken.
Coen naderde met snelle passen; en op zijn gelaat stond te lezen, dat er iets gewichtigs aan de hand was.
„Onze kapitein roept zijn manschappen bij elkander," zeide Coen.
„Is er iets bizonders?" vroeg Sarei.
„Het zal de vijand zijn, die op komst is!" meende Simson.
En Coen antwoordde: „Ik denk het."
Het waren misschien een honderdtal Boeren, die daar in het lager samenkwamen. Kapitein Fourie wandelde in groote passen nadenkend op en neer en zeide tot zijn broeder: „Zijn zij er nu allen?"
„Coen komt daar met Niekerk en Grobbelaar aan — dat zullen de laatsten zijn."
Toen allen bijeen waren, zou Fourie spreken. En



in zijn oogen weerspiegelde zich een diepe ernst, toen hij zei de: „Mijne vrienden! Ik heb zoo even uit vertrouwbare bron bericht ontvangen, dat de vijand van drie zijden nadert — wij zijn vastgekeerd."
Vastgekeerd — het begon een alledaagsche geschiedenis te worden. Beyers werd vastgekeerd; de Wet werd vastgekeerd; tal van kleine kommando's waren vastgekeerd — door de overmacht; door de snelle auto, die vlugger was dan de vlugste paardenhoef; door het verraad, dat overal loerde.
Deze Afrikaners verbaasden zich dan ook niet. Zij hadden het verwacht. En in den grond huns harten gaven zij de voorkeur aan een einde met verschrikking dan aan een verschrikking zonder einde.
„Het doet me genoegen," zei Coen, met de kolf van het geweer op den grond stootend: „inderdaad, het doet me genoegen! We hebben tot vervelens toe schuilvinkje gespeeld, en eens moet de bom toch barsten.
Doch Fourie had de volle verantwoordelijkheid te dragen, en die verantwoordelijkheid drukte op zijn gemoed. Hij was voor deze menschen aansprakelijk; zij volgden hem met een bijna blinde trouw — God zou rekenschap vragen van zijn hand.
„Mijne vrienden," zeide hij: „dit oogenblik weegt mij zwaar. Niet om mij, maar om u. Hier staan mijn naaste bloedverwanten en tal van vrienden, en mijn invloed op u allen was groot. In dit ernstig oogenblik moet gij mijn persoon weg denken, en eerlijk, met de hand op het hart, 'onderzoeken, hoe gij staat tegenover de gemeenschappelijke zaak. Het is om mij te doen, en indien ge mij thans verlaat, zal uw straf licht zijn.
Daar was een lange pauze, en niemand antwoordde.



Toen echter trad Dirk naar voren en zeide: „Ik versta de zaak zoo, dat wij vrijwillig onzen kapitein Fourie zijn gevolgd, en er niet aan denken, hem lafhartig in den steek te laten. Samen uit en samen thuis! Daar is veel verraad en afval -— het wordt hoog tijd, dat de Hollandsch-Afrikaansche trouw zich openbare!"
„Is dat ulieder aller meening?" vroeg Fourie, en de schitterende blikken van allen gaven hem het antwoord.
Toen gleed de schaduw weg van zijn gelaat.
„Welaan," zeide hij: „dan aanvaarden we den ongelijken strijd, omdat hij onvermijdelijk is. God beschikt het, en wij berusten in Zijn wijs en genadig bestel. Ik beloof u geen zegepraal maar een roemvol einde."
Het hart dezer dappere Afrikaners was bewogen. De meesten waren nog jong; de levenslust klopte in hun aderen, en zouden zij nu moeten sterven?
Dirk dacht aan de roos van Vreugdfontein, en hij kon het niet helpen, dat de tranen zijn blik benevelden. Doch had de kapitein niet gezegd, dat het beste was, te berusten in 's Heeren wijs bestel?
Ja, dat was verreweg het beste.
„Mannen broeders!" riep Fourie toen met verheffing van stem: „de vijand weet, waar we ons bevinden — nu dan, de voorzichtigheid verbiedt ons thans niet meer, de Vierkleur te hijschen, en wij hijschen ze op dezen historischen dag, want het is heden Dingaansdag!
Dingaansdag — er ging een zachte trilling door die dappere harten. Op den Dingaansdag — 16 December 1838 — hadden de Trekboeren onder aanvoering van Pretorius een veertigvoudige overmacht van wreede Zoeloe-Kaffers verslagen.
„Onder de roemvolle banen onzer geliefde Vierkleur



strijden wij vandaag. Wij strijden voor ons eerstgeboorterecht op den Afrikaanschen bodem —! voor de wederopstanding uit de dooden van onze vermoorde republieken —! wij strijden voor vrijheid en recht —!"
De Vierkleur werd geheschen. Zij sloeg in den wind, die over de vlakte scheerde, hare banen uit als een adelaar zijn vleugels. En ineens ontblootten zich alle hoofden, en barstte uit die ontroerde harten het vlaggelied:
Die Vierkleur van ons dierbaar land, Die waai weer o'er Transvaal;
En wee die God vergeten hand,
Wat dit weer neer wil haal!"
In een snellen galop naderden eenige brandwachten, om hun rapport aan Fourie over te brengen.
„Is het tijd?"
„De vijand heeft gindsche kopjes reeds bezet, kappie."
„Wij zullen hem ontvangen!" antwoordde Fourie met een krachtig gebaar.
Kalm en onverschrokken gaf hij zijn bevelen. De paarden werden onder de hoede van Kaffers in de laagte gebracht: achter een muur van hooge rotsen, waar ze veilig waren voor het vuur. En Fourie bezette met zijn manschappen den voorliggenden heuvelrand.
„Denkt er om," waarschuwde de aanvoerder: „dat ge in geen geval het eerste schot doet, want wij willen niet de aanvallers zijn!"
Geen tien minuten later werd een bliksemstraal zichtbaar aan den horizon. De aarde dreunde als van



een donderslag, en een granaat sloeg op honderd pas afstands vóór Coen in den grond.
„Een ellendig slecht schot!" meende Coen met minachting.
„Wacht maar — ze zijn nog niet ingeschoten!" zeide Dirk.
De tweede bom viel achter de positie der „rebellen"; de derde barstte in de nabijheid der Vierkleur, en zij verdween in wolken van stof en gruis.
„Onze vlag is verdwenen!" zuchtte Sarei.
Maar hij vergistte zich — ze kwam weer te voorschijn, en hare banen schitterden onder het licht der Afrikaansche zon ver over het wijde veld.
Twee uren lang werd de stelling der „rebellen" gebombardeerd. En de Vierkleur hield in het brullende noodweer moedig stand, totdat haar banen werden verscheurd, totdat haar schacht werd versplinterd. En zij stortte neer met een droeven zucht, vol teederheid den Afrikaanschen bodem met haar kleuren bedekkend.
Coen keek om en zag de Vierkleur niet meer.
,,'t Is niks," zei hij; „zoo lang ze de Vierkleur niet kunnen neerhalen in ons hart, is het niks."
Sarel's hart werd door de tegenstrijdigste aandoeningen bestormd. Zijn handen strekten zich onwillekeurig uit naar het vuurwapen van een gevallen kameraad, maar hij dacht aan zijn belofte, zijn vader gedaan — ze was hem heilig als een eed.
Niet het hart van den held. maar van den martelaar klopte in zijn borst, terwijl hij daar achter den heuvelrand wegschuilde voor het overmachtige vuur van den vijand, maar Dirk en Coen dachten er anders over. Sarel's standpunt was hun vreemd, en dit gevecht was



voor hen de eenvoudigste en eerlijkste zaak der wereld.
De regeering wilde hen dwingen, om te vechten tegen een natie, die hun niets dan goeds had bewezen. Zij noemden dien dwang ongrondwettig; een krenking van de rechten des volks. Nu zagen ze, hoe noodlottig de band kon worden, die hen aan Engeland bond; daarom wilden ze dien band verbreken, en weer een vrij volk worden.
Voor den ouden Simson bestonden die kwesties echter niet, en het was wel een zonderlinge speling van het lot, dat hij betrokken werd in een bloedigen strijd, waarmee hij niets had uit te staan. Hij was er geheel door van streek geraakt; hij was in een aardvarkengat gekropen, al maar kermend: „Wat is de wereld toch ban je slecht geworden! ban je slecht!"
Kapitein Fourie trotseerde de kogels. Hij liep rechtop langs den heuvelrand, met een verwonderlijken moed, en sprak tot zijn manschappen zoo kalm, alsof men zich in den diepsten vrede bevond.
Het is een kommando Gcuvernements-Boeren," zeide hij: „versterkt door een politiemacht — het zal hun
niet meevallen."
„Jan," zei hij tot een jongen Vrijstater, die pas was gehuwd: „buk je — ge geeft je te veel bloot!"
Jan lag daar achter den heuvelrand, de hand aan het slot van het geweer, het hoofd iets ter zijde: leunend tegen een klipsteen.
De Vrijstater gaf echter geen antwoord; ook verroerde hij zich niet.
Toen zeide Sarei: „Kappie — Jan is dood.
En Fourie antwoordde: „Ik geloof het ook.
Een kogel had hem het voorhoofd doorboord, vlak



boven de oogen, en men had hem zelfs geen zucht hooren slaken.
Fourie stond daar boven op den heuvelrand, door den veldkijker aandachtig de posities van den vijand opnemend, toen hem een kogel rakelings langs het hoofd voorbij floot.
„Die kogel komt van gindsch kopje, zei hij bedaard; „dat is iets voor Barend."
Hij riep Barend, den zoon van een leeuwenjager uit het hooge Noorden, en Barend zei: „We zullen zien, wat we kunnen!"
Drie maal schoot hij; toen was dat kopje verstomd; Barend was dan ook een scherpschutter van de bovenste plank.
Een bom ontplofte in een onheilspellende nabijheid, en de jonge du Plessis vroeg, of niemand was gekwetst.
„Gij bent zelf geblesseerd," zei Dirk, en nu eerst bemerkte du Plessis aan het bloed, dat zijn baatje kleurde, dat zijn schouder was geraakt.
Het getal dooden en gewonden vermeerderde, doch daar was geen ambulance, geen dokter. Het was een troosteloos vooruitzicht; Sarei echter deed, wat hij vermocht. Hij verbond de gekwetsten en laafde de gewonden. En hij deed het met mannelijken moed, het gevaar overwinnend, door het te verachten.
Allen behielden hun standvastigen moed. Het was een keurbende. En Coen zeide: „Ik ben in elk geval liever hier dan in dat Operagebouw van Pretoria te midden van hoog en laag gemeen,"
Daar trad een rustpauze in. De zon daalde langzaam ter westerkim, en de boomen wierpen lange schaduwen.
Simson maakte gebruik van de rust, om Sarei op te



zoeken. En hij lachte en begon kwinkslagen te maken, omdat zijn jong-baas zelfs geen schram had opgeloopen.
„Dat onweer drijft over," zeiae hij; „we draaien er dezen keer nog heelhuids uit — o, 't wordt snaakschi"
Doch kapitein Fourie wist wel beter. De vijand had geen haast; de prooi kon hem niet meer ontsnappen; voorzichtig naderde hij — met een omtrekkende beweging — de stelling der rebellen.
Leunend op zijn geweer, rustte Fourie's oog vol ontroering op zijn heldenschaar, die den dood was gewijd.
„Broeders!" zeide hij: „de vijand mag weten, op Wien ons vertrouwen in nood en dood is gevestigd."
Hij hief Luther's stormlied aan, en over de wijde vlakte klonk het lied: „Een vaste Burgt is onze God."
Toen dat lied was gezongen, volgde een plechtige stilte. Velen knielden neder. Nu spraken zij met den Vader der geesten, Die ook de zachtste fluisteringen van een arm, geslingerd menschenhart met het teederst mededoogen zal aanhooren.
Het beginsel, waarvoor zij in den dood gingen, was groot en heerlijk; het zou eens zijn zegevierende banier planten op den hoogsten bergtop van Zuid-Afrika: ver boven de trotsche Babels der ongerechtigheid. En hun bloed, dat zij zouden storten, zou den Afrikaanschen akker vruchtbaar maken voor een rijken oogst.
Thans kwam het einde: een hageljacht van kogels, van voren en uit de flanken.
Vijf Afrikaners vielen neer, om nimmer meer op te staan.
„Houdt moed, broeders!" riep Coen: ,.trapt vast — het is voor vrijheid en recht!"



En met dien kreet stortte hij neer, de jonge held, de hand op de doodelijk getroffen borst.
Sarei knielde bij hem.
„Ken je mij nog, Coen?"
„Ja," steunde de doodelijk gewonde.
„Waar voel je pijn?"
Hij wees op zijn borst.
Sarei sneed Coen's buis open met vaardige hand, en ontblootte de borst.
Daar was een druppel bloed zichtbaar — meer niet.
„Hebt ge t benauwd?"
,,"t Zal wel overgaan."
Ja, 't zou we! overgaan. Sarei dacht het ook; hij zag het voor zijn oogen, dat het snel afliep met zijn vriend.
Hij stutte Coen's hoofd, en bevochtigde diens lippen met de laatste druppels wijn, die zich nog in zijn veldflesch bevonden.
„O Coen, mijn vriend," zeide hij: „is het vrede met God?"
„Ik hoop op Zijn barmhartigheden," fluisterde Coen met wegstervende stem.
Het was zijn laatste woord; en hij perste de lippen op elkander, alsof hij iets wrangs proefde. Dat was de dood. Toen kwam een vredige ontspanning, en een kalm welbehagen teekende zich af op het verkillend gelaat.
Droevig ging de zon onder; de wind verhief zich met kracht, de wolken vuor zich uitdrijvend.
„Nu komt onze beurt," zei Dirk Grobbelaar.
En er trilde een zachte weemoed in zijn stem, toen hij voortging: „Zoo gij er 't leven afbrengt, Sarei, en ik mocht vallen, dan groet Betti van mij!"



De schemering viel; het werd donker. De bevelhebber der Unietroepen wilde er nu een einde aan maken; de politie stak de bajonet op het geweeer, en de trompetten bliezen tot den laatsten stormaanval.
Toen riep Fourie: „Vlucht, wie nog kan!"
Maar hij zelf bleef staan. Het was immers om hem te doen. Hij offerde zich zeiven, om het leven van zijn makkers te redden, en hij hief de handen omhoog.
„Sarei, vlucht," zeide hij: „de donkerte biedt je nog een kans!"
Doch Sarei steunde: „Ik ben gewond, kappie — ik kan niet!"
Zijn buis was vol bloed; hij trachtte het te stelpen, maar de levenskrachten vloeiden weg met dien rooden stroom van bloed.
De overwinnaars hadden den met zooveel heldenmoed verdedigden rand bereikt. Fourie en een aantal „rebellen" werden door politie-mannen snel ontwapend, en hij was nu weerloos den vijanden overgeleverd.
Hij zou den dood niet ontloopen; dat wist hij — er moest immers een exempel worden gesteld. Hij wist alles. Het akelige gat van den tronk wachtte hem en een martelend rechtsgeding en dan de gang naar een somberen achtermuur — dat zou het slot zijn,
O, de dood in het vrije veld, te midden van zijn helden, zou Fourie begeerlijker zijn geweest, maar de Heere beschikte het zoo. En nu wilde hij ook wel dezen weg bewandelen; de engelen wachtten hem immers.
Achter de politiemannen beklommen thans Gouvernements-Boeren den heuvelrand. Zij verspreidden zich



over het gevechtsterrein, dat het bloed van zoo menigen braven Afrikaner had ingedronken, en op veler gelaat stond kommer en smart te lezen.
Een dezer Boeren kwam langs het lager der „rebellen," waar hun paarden stonden, toen hij daar eensklaps als aan den grond genageld bleef staan.
De Boer slaakte een kreet van ontzetting, want hij had den schimmel herkend. En de schimmel had in spijt van de donkerte den Boer ook herkend en hinnikte zijn meester toe.
Op de vleugelen van den vaderangst holde de Boer naar den heuvelrand, toen hij Simson ontmoette. En die ontmoeting was hem een troost in al zijn ellende, „Ou-Simson," zei hij: „is Sarei ontkomen?"
„Zijt gij het, ou-baas?" riep de Kafferknecht: „nee, Sarei is niet ontkomen."
„Waar is hij dan?"
„Volg mij maar, ou-baas — ik heb hem onder een struik gedragen. En u moet het toch weten — hij is banje zwaar gewond."
Zoo bereikte Niekerk zijn zoon. Sarei trachtte het hoofd op te heffen, maar de kracht ontbrak hem. Niekerk knielde neer bij zijn kind.
,,'t Is een rebel, mijn vader!" fluisterde Sarei. „O, dat is niks, Sareltje," antwoordde de Boer in zijn zielsangst en in zijn liefde: „o, dat is allemaal niks. Gij zijt mijn kind — mijn dierbaar kind. En waar is de wond, mijn jongen?"
„Ou-Simson heeft er reeds een noodverband om gelegd, om het bloeden te stelpen,"
Sarei sprak zacht, fluisterend, met horten en stooten. Nu moest hij ophouden, want zijn kracht was geheel



uitgeput. Maar op zijn bleek gelaat lag een blijde trek, omdat vader bij hem was.
De gloed van brandende fakkels viel over den heuvelrand, en verspreidde een droeven glans over de roode bloedplassen.
Het was de ambulance-dokter der GouvernementsBoeren, die daar naderde, en baas Niekerk ging hem tegemoet, om hulp te vragen voor zijn kind.
Hij klopte aan het rechte kantoor, want deze geneesheer vroeg niet, of het loyalisten of rebellen waren. Het waren allen menschen; het waren zijn naasten. En die zijn hulp het meeste noodig had, was zijn allernaaste.
Bij het schijnsel der flambouwen onderzocht hij zorgvuldig Sarel's wond. Hij legde een geschikter verband, dan de oude Simson het ooit had geleerd, en zeide tot Niekerk: „Ik weet het nog niet — we moeten afwachten, of er edele deelen zijn geraakt, en of er complicaties komen."
Meer kon de dokter ook niet zeggen. Doch toen hij daar den vader zoo indroevig zag staan, werd hij zelf bewogen en klopte den baas troostend op den schouder.
„Moed houden, baas — 't is alles in Gods hand!"
Ja, dat was het. God had de zaak in handen, en Hij zou beslissen.
De baas van Vreugdfontein behoorde tot de overwinnaars, doch de ellende overstelpte hem. Het leed, dat zijn borst doorwoelde, was niet uit te spreken. Hij wierp zich in het stof neer: daar achter dien struik, onder den duisteren hemel en die jagende wolken, en riep uit den angst zijner ziel: „O mijn God! aanzie



Kapitein J. J. FOURIE.







mijn ellende en de ellende van dit arme Afrikaansche volk en erbarm u onzer!"
Toen wendde hij zich weer tot zijn kind.
„Heb je pijn, mijn jongen?"
„Een beetje."
„0, mijn kind, dat we elkander zoo weer moeten zien!"
Daar was een korte pauze. Simson was er op uitgegaan, om een voertuig machtig te worden, ten einde den zwaar gewonde te vervoeren.
„Wat heeft de dokter gezegd, vader? Zou ik sterven?"
Toen weende de baas.
„Het is in Gods hand, mijn jongen."
„En wat Hij doet, is welgedaan."
„Ja," zeide de vader met een hart, verscheurd van smart. Want voor vleesch en bloed kan het zwaar worden, om te berusten in 's Heeren bestel.
Sarei lag daar, het hoofd in vader's schoot, stil als een martelaar. Maar plotseling kwam er iets angstigs op zijn gelaat, en een bange gedachte scheen zijn ziel te benauwen.
„Wat is 't?" vroeg zijn vader: „wordt de pijn heviger?"
„Nee, dat is het niet."
„Wat is het dan?"
„Ik durf het niet te zeggen."
„Zeg het gerust, mijn kind," drong de vader,
„Het kan u bezwaren."
„Nu bezwaart het me reeds, terwijl ik niet eens weet, wat gij bedeelt."
De baas had gelijk. En Sarei, die helder bij zijn
Voor Vrijheid en Recht. JQ



bewustzijn was, moest zijn vader gelijk geven. Hij had reeds te veel gezegd, en kon niet meer terug.
„Nu dan," zeide hij met zachte, haperende sterns „het laatste schot trof mij...."
Toen begreep de boer alles.
„Gij vreest, dat ik dat schot heb gelost?"
,,'t Kon immers zijn, va. Maar al was het zoo 
dan moet ge u dat niet te zeer aantrekken "
De oogen van den jongeling waren vol zorg en angst op het gelaat van zijn vader gericht, doch dit aangezicht verhelderde thans.
„Wees gerust, mijn jongen! Al was dat laatste schot van mij geweest, dan nóg zou het je niet hebben geraakt. Ik heb slechts in de lucht gevuurd, en vele anderen van de verdedigingsmacht hebben hetzelide gedaan."
„O, dan is 't goed," zeide Sarei met een dankbaar gemoed: „dan is 't goed!"
Een hand legde zich op Niekerk's schouder.
„Is dat uw zoon, oom Jan?"
„Ja, kommandant."
„Is hij erg gewond?"
„Ik vrees."
,,'t Is een harde zaak, maar in elk geval is de opstand nu gedaan. En ik geef je verlof, je zoon thuis te brengen."
„Die jongen is een rebel!" riep een stem uit de donkerte: „een hond van een rebel!"
Den kommandant scheen die hatelijke opmerking geweldig te hinderen, en hij zeide met verheffing van stem: „Je hebt onbepaald verlof, oom Jan — onbepaald hoor, totdat je zoon is hersteld."



„Dank u, kommandant."
Simson had beslag gelegd op een Kaapsche kar; de schimmel en de vos van den baas werden er voor gespannen; en met de hulp van eenige ambulance-verplegers werd Sarei op eenige paardedekens voorzichtig in de kar neergelegd.
,,Gaan we nu huis-toe, vader?"
„Ja, mijn jongen — we gaan huis-toe."
Huis-toe — o zoete klank!
De baas stapte in de kar, bij zijn kind. En Simson liep er naast, de teugels in de hand.
Men hoorde het schuren van spaden in den grond. Het waren grafspaden. En reeds gaapten daar de zwarte kuilen, waarin Coen en zijn dappere makkers zouden worden neergelegd tot den grooten Dag, dat het bazuingeschal van den Archangel zal weerklinken, en de dooden zullen opstaan ten gericht.
Daar ging een kille huivering door Niekerk's leden. Niemand sprak een woord, en de baas dacht aan het lot van zijn zoon.
Sarei was een rebel, maar dat was niks. Als hij zijn kind maar behouden mocht — zijn geliefd kind! En ze reden daar stapvoets heen door den donkeren nacht, totdat ze het huis van tante Sannie passeerden.
Tante Sannie stond op hen te wachten — midden op den weg. En zij had daar reeds lang gestaan.
„Zijt gij het, oom Jan?"
„Ja, tante Sannie — ik zou hier gaarne de paarden drenken. En weet jij al, wat er gebeurd is?"
„Goeie man, stil maar!" was haar antwoord: „neef Dirk heeft mij 't reeds verteld."
,,Neef Dirk? Dirk Grobbelaar?"



„Dezelfde. Hij haalde 't door 't oog van een naald, maar heeft er nu genoeg van. Morgen meldt hij zich voor den tronk, waar mijn vier brave zoons ook zitten opgesloten. Ik heb 't wel voorspeld. Zoo moest het afloopen — 'tkon niet anders. Maar alles zal recht komen."
Zij ging naar binnen, en kwam met een flesch wijn terug. Daarop schrapte zij een vuurhoutje aan, en lichtte in de kar.
„Die flesch wijn is voor jou, Sarei — hoe gaat het
nou?"
Zij lichtte hem in 't gezicht, en hij keek haar aan met zijn vermoeide oogen. Toen zeide ze met moederlijke teederheid: „Arme bloed!"
Hannes de knecht verzorgde de paarden. Daarna nam de oude Simson weer de teugels, en werd afscheid genomen. En tante Sannie staarde de Kaapsche kar na, totdat deze als een ijle schaduw in de duisternis verdween.
De wondkoorts begon te kloppen in de aderen van den lijder. Hij sprak verwarde woorden, en de baas streek zijn kind met zachte hand liefkoozend over het voorhoofd.
Het werd een stormachtige nacht. Zwarte wolkgevaarten joegen laag langs den duisteren hemel, en zware windstooten floten klagend over de hooge kopjes heen.



HOOFDSTUK XVI.
Hier klopt het Afrikaanschè Hart!
In den tronk, in de gevangenis daar zit Joseph Fourie,
Zijn vrienden noemen hem „onzen Jopie." En zijn krijgsmakkers noemden hem met dienzelfden naam. Hij was hun kommandant, en zij hadden hem lief als een broeder, omdat hij steeds zoo trouw voor hen zorgde.
Het gaat nu naar 't einde. Nóóit zal hij hen meer aanvoeren in den donder van den slag, en het vroolijk getrappel van zijn paardenkommando zal zijn oor niet meer bereiken. Hij is zooeven uit de cel van het Klachtenkantoor naar de plaatselijke gevangenis overgebracht, en over enkele uren zal hij sterven.
Hij heeft zijn brieven geschreven: aan zijn naaste bloedverwanten; aan zijn vrouw; aan zijn oude moeder.
En aan zijn geliefd volk schreef hij in zijn laatsten nacht:
„Uit den tronk te Pretoria, Zondagmorgen 20 December 1914, 10 minuten voor één uur:
„Getrouwe Afrikaners, Vrienden en Vriendinnen!
„Bij den tijd, dat gij dit schrijven ontvangt, dan is Jopie bij zijn Hemelschen Vader, Om vijf uur vertrek ik van hier op reis naar de eeuwigheid, met den getrouwen Leidsman en Vriend Jezus,
„Ik heb u allen veel te bedanken. De boom, die geplant is en met mijn bloed bevochtigd wordt, zal op-



groeien tot een grooten boom, en hij zal heerlijke vruchten voortbrengen. Weest getrouw aan uw tradities! weest getrouw aan uw volk! aan uw godsdienst en san uw God!
„De Heere zal u leiden; Hij zal u den weg wijzen, waarheen gij gaan moet. Schrijft op mijn grafsteen deze woorden:
„Voor God en Vaderland!"
„Ik ben jong, en mijn leven is zoet, maar dank Godel Hij heeft mij van alles losgemaakt. Ik heb niets, dat mij hindert; geen haat, geen liefde. God zal voor mijn geliefden zorgen.
„Den Heere komt de wraak toe, getrouwe vrienden; weest overtuigd, dat ik uw sympathie en gebeden waardeer. Het spijt mij, dat ik u allen niet de hand kan drukken, maar God heeft het zoo gewild, en Hij heelt kracht gegeven, om mij aan Zijn wil te onderwerpen,
„Dit zijn mijn laatste letteren, die ik schrijven zal, en mijn vermaning is: Weest getrouw tot den dood aan uw tradities, aan uw godsdienst, aan uw taal, aan uw volk!
God zij met u allen, tot wij elkander wederzien.
Joseph Johannes Fourie,"
Is het vrede, Fourie?
Ja, 't is vrede. Hij zal sterven voor vrijheid, waarheid en recht.
Verwonderlijk, dat hij sterven moet! In 't midden zijner jaren, op de middaghoogte zijner kracht, terwijl het bloed hem zoo krachtig door de aderen bruist!
Doch 't is niet anders: de edele Hollandsch-Afri-



baansche stam moet gedrenkt door tranen en bloed. En daar gaat een sprake uit van de geschiedenis van het lijdende, worstelende Afrika, Het begint met de galg van Slachtersnek, waaraan zes Afrikaansche Boeren werden opgehangen ten aanschouwe van hun vrouwen, hun kinderen.
Zij waren opgestaan tegen het Engelsch gezag, doch deze opstand had geen druppel bloed gekost, en nochtans moesten zij sterven. En toen de dwarsbalk brak, werden ze ten tweeden male opgehangen.
Daar gaat een sprake uit van de Bloedrivier, waar de Zoeloe-Kaffers, aangevoerd door Engelsche officieren, de ossenwagens der Boeren overrompelden, en het hoofd van den zuigeling te pletter sloegen tegen de ijzeren wielbanden.
En de moordkampen spreken, waar 27000 vrouwen en kinderen werden vermorzeld tusschen de harde molensteenen der Engelsche barmhartigheid, omdat haar mannen, hun vaders streden voor het heilig recht. En de heuvelen en de dalen spreken, en de snelle beken en de hooge bergtoppen en de graven in het eenzame veld — Naboth bezat een wijngaard, en Naboth
moest sterven, omdat hij een wijngaard bezat 
Fourie kent de geschiedenis van het HollandschAfrikaansche volk. In den grooten Boerenoorlog streed hij op de voorpunt, en zwaargewond in 's vijands handen gevallen, gaf een Engelsch officier den weerlooze een stomp met de revolver. De wond genas, maar de stomp brandt nog — daar in zijn rechter zij.
Fourie moet sterven: de man, die daar bij Doornkop op Nieuwjaarsmorgen 1896 aan Jameson en diens gezellen het pardon overbracht van de Boeren, Jame-



son's leven werd gespaard, al had hij hoogverraad gepleegd; thans is Jameson een groot meneer, en Fourie, die het geweer greep voor wat hij als heilig recht beschouwde, moet sterven.
Daar gebeuren meer van die dingen in de wereld. We verbazen er ons over, en vinden ze zeer vreemd, maar dan wordt onze ziel weer getroost, want we weten, dat God een rechtvaardig vonnis zal vellen.
Ds. Neethling is bij den veroordeelde in de duffe cel.
En de predikant vraagt: „Is het vrede, Fourie?"
„Ja," luidt het antwoord: „het is vrede."
„Geen vrees?"
„Voel het kloppen van mijn hart!"
En Ds. Neethling legt de hand op Fourie's hart. Dat is het sterke, Afrikaansche hart, en het klopt met een vasten, krachtigen slag als het hart van den held in de ure der zegepraal.
Fourie heeft aan de rechters zijn meening onbewimpeld gezegd. Hij nam al de verantwoordelijkheid op zich, om zijn broeder en zijn manschappen te ontlasten. Hij hield den rechters Engeland's misdaden voor: de misdaden van eeuwen. Hij, de aangeklaagde, vertegenwoordigde het verdrukte volk; hij werd hun pleitbezorger; hij slingerde den rechters het schuldig, schuldig! in 't gelaat. De rollen waren verwisseld; de aangeklaagde werd de rechter, en voor den blik van dezen rechtvaardige sloegen de rechters beschaamd de oogen neer.
Toch vonnisten zij hem. Het was het doodvonnis. En toen Fourie, uit den slaap gewekt, de eentonige stem van den ambtenaar hoorde zeggen: ,,Joseph Johannes Fourie! Gij zult morgen vroeg, Zondag morgen,



bij het lichten van den dageraad worden doodgeschoten!" glimlachte hij als Socrates, toen dezen de gifbeker werd aangeboden.
Doch meer dan Socrates is hier. In Fourie verheft zich het Hollandsche Afrikanerdom tot het hooge standpunt van het christelijk geloof. Fourie gaat met Jezus. Straks zingt hij, en met een lied op de lipper. doorwandelt hij het donkere dal van de schaduwen des doods.
Daar is geen wrok in zijn ziel. Ook niet tegen zijn vijanden. En hij kan allen vergeven. De liefde voor zijn volk ontvangt een heilige wijding; in die donkere cel valt een hemelsch licht, de glans der eeuwigheid, en het is hier een Bethel met een ladder, welker opperste aan den hemel raakt. En Gods engelen dalen neder.
Het schemert; de dag breekt aan* daar buiten wordt een gerucht gehoord,
Fourie richt zich op. Het is nu vijf uur in den morgen.
„Daar zijn ze,"
Maar het is een vergissing. En Fourie spreekt met Ds. Neethling rustig voort over de dmgen der eeuwigheid. Slechts een handbreed scheidt hem nog van die eeuwigheid; binnen een uur bevindt hij zich in dat land vol mysteries, waarvan niemand wederkeert.
Nu worden er buiten dreunende stappen en luide kommando's gehoord. En de leeraar ziet Fourie aan met een smartelijken, veel beteekenenden blik.
De gevonniste staat op.
„Hoe is 't met u, mijn vriend?"
Fourie vouwt de handen,
„O mijn God," bidt hij: „geef mij kracht, geef mij



moed! Het is wel met mij — help mij tot het einde toe!"
Het ernstige gelaat van den baljuw verschijnt in de cel.
„Hebt gij, Joseph Johannes Fourie, nog beschikkingen te miken?'
En rustig verzoekt de gevonniste, zijn lijk te willen overgeven aan zijn familie, Opdat voor een christelijke begrafenis worde gezorgd.
Het gelaat van den baijuw staat nog ernstiger en strakker.
„Het doodvonnis wordt onder de krijgswet voltrokken; ge begrijpt...."
Fourie begrijpt het.
Maar door een menschel ijk erbarmen bewogen, verklaart de baljuw, al het mogelijke te zullen doen, om aan het verzoek te beantwoorden.
De gevangenisdokter treedt binnen, en vraagt aan Fourie, of hij een kalmeerende medicijn wenscht met het oog op den zwaren gang, die hem te wachten staat.
Hij schudt het hoofd. O neen, geen bedwelmende drank! Christus is bij hem — wien zou hij dan vreezen?
En als het ontzaglijke oogenblik aanbreekt, zegt Ds. Neethling: ,,Hier in de cel wil ik achterblijven, om voor u te bidden."
Fourie staat reeds op den drempel der celdeur, als de predikant dit zegt. Doch Fourie kan zich met deze beslissing niet vereenigen, en zich omkeerend, antwoordt hij: „Oude Vriend! gij zijt bij mij geweest tot het laatste — vergezel mij nu! Het zal mij tot troost eijn!"
„Zeker wil ik dat doen!" zegt de predikant.
En beiden verlaten naast elkander de cel.



Fourie ziet nog eenmaal rond. Het is zijn land, zija volk, dat hij liefheeft met een liefde sterk als de dood, en vele wateren zouden deze liefde niet blusschen.
De zon gaat op; hij begroet haar — de Afrikaansche zon!
Achter de gevangenis — daar zal het vonnis worden voltrokken. En als de sombere gerechtsplaats is bereikt, drukt Fourie Ds. Neethling hartelijk de hand.
„Tot weerziens!" zegt hij, en meer zegt hij niet. En in dien groet van vaarwel schittert zijn hoop, zijn geloof, zijn liefde.
De predikant weent, maar Fourie weent niet. Zijn oog is onbeneveld, en ziet met wonderbare klaarheid de glanzende bergtoppen der zalige eeuwigheid, waar de gerechtigheid zal heerschen, en de stem van het onrecht voor eeuwig zal verstommen.
Daar tegen den grauwen muur staat een stoel. Die stoel is voor hem bestemd. En terwijl het vuurpeloton aantreedt, roept hij met kracht: „Mikt goed, mannen — hier klopt het Afrikaansche hart!"
Dan neemt hij plaats.
Een militair wil hem den blinddoek voor de oogen binden, maar hij weeft den man zacht af; zelf bindt hij zich den blinddoek voor de oogen.
En hoor! nu zingt hij. Met een lied gaat deze held de eeuwigheid in.
En hij zingt:
„Als wij de doodsvallei betreen,
Laat ons elk aardsche vriend alleen;
Maar Hij, de beste Vriend in nood,
Verzelt ons over graf en dood!"



Daar gaat een diepe ontroering door de cellen der gevangenis. Zijn broeders, zijn stamgenooten, die daar zuchten in den kerker, hooren het lied, en nu weten zij, dat hun kommandant, hun aanvoerder, hun held zal sterven.
Maar hij is getroost, want Jezus is bij hem, Jezus wandelde hem tegemoet op het pad, dat leidt naar de Doodsjordaan, en zijn ziel is getroost.
Nu wil hij wel sterven, want hij sterft immers voor zijn volk, en de held wordt een martelaar. Hij is als de balling, die ver van het vaderlandsche strand het snelle schip ziet naderen, dat hem huiswaarts zal brengen.
Hij voelt, dat de engelen hem wenken; de geesten der volmaakte rechtvaardigen verlangen naar hem: een lange rij van helden en martelaren, die met Jezus' naam op de lippen, vielen onder het vijandelijk lood.
Hij weet, dat al dit onschuldige bloed zal gewroken worden. Op Gods tijd. En nu voelt hij, dat die geesten naar hem verlangen.
Daar is geen beven in zijn stem; geen trilling in zijn mondhoeken — hij vreest God! wat zou hem dan een nietig mensch kunnen doen?
Mikt goed, mannen — hier, hier klopt het Afrikaansche hart!
De schoten knallen met een hard, onbarmhartig geweld. Daar gaat een siddering over de graven der Jielden, die stierven voor vrijheid, waarheid en recht En 't is voorbij.
Er vertoonen zich eenige droppelen bloed: op Fourie's borst. Dat is het kostbare heldenbloed, dat den Hollandsch-Afrikaanschen stam zal bevochtigen, en



de Afrikaansche Maagd staat bij den verslagen held: het oog flikkerend van toorn en verontwaardiging, omdat hier iets vreeselijks, iets onherstelbaars heeft plaats gehad.
O, daar is veel gedaan, om dit kostbaar leven te redden! Verscheiden petities werden opgezonden met de smeeking, het eventuëele doodvonnis niet te voltrekken. Een deputatie van de achtenswaardigste burgers begaf zich tot generaal Smuts, om hem die petities te overhandigen, maar de deputatie kon hem niet bereiken.
Smuts gaf geen gehoor; zelfs niet aan de oude moeder van Fourie....
Toen werden de petities des Zaterdagavonds aan luitenant Louis Esselen gegeven, en deze nam op zich, zijn best te doen, ze aan generaal Smuts ter hand te stellen.
Esselen sprak telefonisch met generaal Smuts, en deze antwoordde: „Morgen vroeg te negen uur kunnen de verzoekschriften mij ter hand worden gesteld."
Te negen uur — en uren te voren was Fourie reeds in de eeuwigheid!
Het is voorbij. Daar ligt het kleed, door wreede kogels doorboord, gekleurd door 't bloed. Het daalt neer in het koele graf; en het is de dag des Heeren,
Fourie is dood. Ze haalden hem uit de gevangenis, en achter den tronk, in een eenzamen, stillen hoek, hebben ze hem doodgeschoten. Maar met vlammend schrift staat zijn naam ingegrift in de geschiedenis van een lijdend, strijdend volk. Die naam zal nooit verbleeken; die naam is voortaan een program, een wapenkreet en het onderpand van een blijder toekomst.



O Hollandsch Afrika — wat klaagt gij? Weenend wordt het graan in de vore gelegd, en straks wordt met blij gejuich en onder het vroolijk sikkellied de oogst binnengehaald!
HOOFDSTUK XVII. De Schaduwen des Doods.
N #
Op een heuvel, in de nabijheid van Vreugdfontein, stond een eenzame vrouw. Zij hield de hand boven de oogen, want de zon stond op haar middaghoogte, en zij staarde naar de verte.
Even later kwam daar een jongen aan te paard, over den breeden wagenweg, en hij riep: „Ginds komen ze aan, moeder — achter dat kopje zijn ze!"
„Wie, Adriaan?" vroeg tante Betta, en de knaap antwoordde: „Vader en Sarei en ou-Simson."
De jongen was op kondschap uitgereden, want de mare van het bloedige treffen, dat het gouvernementskommando, waartoe baas Niekerk behoorde, met Fourie's manschappen had gehad, was reeds door 't land gegaan.
„En is Sarei er ook bij?"
„Ja, moeder — Sarei is er ook bij."
„Is er niemand gewond, Adriaan?"
„Sarei is banje gewond, moeder."
Tante Betta dacht een oogenblik na. Toen zeide zij: „Geef mij den bles!"
Zij steeg te paard, om haar man tegemoet te rijden,



cn over den tweeden bult van den weg gekomen, zag zij de Kaapsche kar langzaam naderen.
Ou-Simson had de ruitster reeds opgemerkt. Hij ging naast de kar, de leidsels straf in de hand, want de paarden begrepen, dat het huis-toe ging. En zij mochten om Sarei's wil slechts stapvoets loopen.
Hij wendde zich om, zeggend: „Ou-baas — daar komt een vrouwmensch aan te paard, en zij rijdt hard."
En de boer antwoordde: „Dat is rnijn vrouw."
Hij zuchtte. Want hij zag zwaar tegen de ontmoeting op.
„Ou-Simson!" zei hij: „laat mij uit de kar en wacht hier!"
Toen hield Simson den teugel in en wachtte, terwijl de baas zijn vrouw tegemoet ging. En zij ontmoetten elkander bij een statigen eik, die daar eenzaam stond aan den weg.
Die eik was een mijlpaal geweest in hun leven. Daar hadden zij van elkander afscheid genomen, nu vijftien jaar geleden, toen hij in den oorlog trok voor vrijheid en recht. De eik was in die jaren grooter en sterker geworden; hij wierp een breede, koele schaduw over den weg, en in die schaduw stonden thans de baas en zijn vrouw.
In 't eerst zei geen van beiden een woord. En uit de droeve oogen van den baas sprak zijn bezwaarde ziel.
Daarna echter, omdat tante Betta bleef zwijgen, zeide hij: „Adriaan zal 't je wel hebben verteld."
Zij knikte zacht met het hoofd.
„Sarei is zwaar gewond, en ik vrees."
Zij hoorde hem bedaard aan; geen spier vertrok van haar gelaat.



„Laten wij tot Sarei gaan," zeide ze.
En zoo gingen zij naar Sarei.
Zij boog zich naar de kar, rustig en kalm, en zag daar een doodelijk bleek gelaat.
Dat was haar kind, haar lieveling. Hij lag daar in de kar, op een bos stroo, onder een kombaars *). En op een dubbel gevouwen kombaars rustte zijn hoofd.
,.Dag, mijn student," zei ze.
Zoo had ze hem meer dan eens genoemd in de blijde dagen van weleer, en nu deed zij 't ook.
„Moedertje," fluisterde Sarei: „nu gaan we huis-toe."
„Ja, mijn kind."
Zij maakte een gebaar met de hand, en de Kaapsche kar zette zich weer langzaam in beweging.
De oude Simson reed met de uiterste voorzichtigheid. Hij vermeed de zware steenen en de diepe gaten in den weg. En als een steen onvermijdelijk was, en de kar stootte, dan ging er een zachte schok als van pijn door zijn eigen lichaam. Want Sarei had hem nooit iets anders dan goeds bewezen, en hij zou voor Sarei zijn leven hebben gegeven.
Tante Betta bond den bles vast aan den achterkant van de gehuifde kar, en volgde met den baas 'van Vreugdfontein de kar. En de baas was zoo droevig gestemd, alsof hij achter een lijkstoet aan ging.
Toen zei tante Betta: „Ik wist het, man."
,.Ja," was zijn antwoord: „Adriaan heeft het je verteld."
Doch zoo bedoelde zij het niet.
„Ik wist het reeds eerder."
„Wie had het je dan verteld?"
*) Een wollen deken.



„Luister," zei ze: „ik zal het je zeggen!"
Toen zag de baas haar opmerkzaam aan. Op haar vriendelijk gelaat lag wel een diepe ernst, doch uit haar oogen blonk de blijmoedigheid van een vast vertrouwen.
„Luister — ik zal het je zeggen!"
En hij luisterde.
„Verleden Zondag spraken we elkander nog. Gij kwaamt met je kommando net voorbij. Ik was bedroefd maar kalm; toen echter de gepasseerde Woensdag aanbrak, werd ik door een hevigen angst aangegrepen."
„Woensdag," zei de baas: „dat was de dag van het gevecht."
„Die angst nam toe, en tegen den avond wist ik niet, waar ik het moest zoeken. Ik vereenigde onze kinderen rondom me, en riep luide tot God. Ik voelde, dat een verschrikkelijk ongeluk ons bedreigde, al wist ik niet, welk ongeluk het was. Voor het naaste dacht ik, dat jou leven in gevaar was. Daarna kwam er rust in mijn ziel: een wonderbare, zoete rust. Ik kon alles overgeven; ja, ik gevoelde, dat God mijn smeeking genadiglijk had aangenomen — heb jij ooit zoo iets ervaren?"
„Neen, nooit. Maar de Heere leidt Zijn kinderen langs verschillende wegen — ik kan het niet beoordeelen."
Toen dacht de baas aan Sarei,
"Meent ge, dat het betrekking had op onzen jongen? Denkt ge dat?"
Tante Betta was verbaasd over de vraag.
„Natuurlijk — dat is niet anders."
De baas twijfelde.
Voor Vrijheid en Recht. 1 1



„Ik weet het niet — men kan zich in die dingen vergissen."
„O neen," was haar antwoord: „ik vergis me niet."
Zij zag haar man vol in 't gelaat. Toen zeide ze met een plechtig gebaar: „Ons kind zal leven en niet sterven!"
Het klonk den vader als een openbaring in de ooren. De woorden van zijn vrouw troostten hem, en hij schepte weer moed.
Zoo wandelden zij voort, naast elkander, als twee pelgrims, die hand in hand den moeilijken weg naar Zion bewandelen.
Uit de kar klonk een zacht gesteun, en de droefheid en de angst grepen den boer weer aan,
„Sarei is erg, erg gewond, Betta,"
„Ja," antwoordde ze, en nu blonken er tranen in haar oogen: „zijn lijden is ons lijden!"
„Als ge je maar niet vergist, m'n kind."
„Waarmede?"
„Dat ge voor een gebeasverhooring beschouwt, wat — het niet was."
Toen echter schudde zij krachtig het hoofd. Zij wees achterwaarts: naar den statigen eik, dien ze weer waren gepasseerd.
„Weet ge 't nog, Jan?"
Ja, de baas wist het nog,
„Daar, onder dien eik, namen wij afscheid, toen gijf ten oorlog gingt. En ik zeide: Wij zien elkander weer."
„Mocht je woord nogmaals uitkomen!" zei de boer.
De jongens en de kleine Leni stonden op het erf te wachten, toen de kar het erf opreed. Zij weenden niet, en zij lachten niet. En met een eerbiedig ontzag keken



zij toe, terwijl de baas zijn dierbaar kind op sterke armen naar binnen droeg.
„Thuis," fluisterde Sarei: „zoet tehuis!"
Toen hij in bed lag, was hij geheel uitgeput. Hij viel in een verdooving, die angst aanjoeg, en tante Betta zat aan zijn sponde.
De dokter van 't dorp werd gehaald. Hij onderzocht de wond en zeide, dat de toestand ernstig was.
Niekerk en zijn vrouw waakten bij beurte: eiken nacht.
Het was stil op de hoeve; de luiken stonden aan; de kinderen slopen als op hun teenen door het huis.
Daar werd in die dagen veel gebeden op Vreugdfontein. De ouders, de kinderen baden. En toen de kleine Leni aan Simson vroeg: „Ou-Simson, bid jij ook?" was zijn antwoord: „Ik bid eiken morgen en eiken avond, dat de jong-baas mag genezen. Ik ben maar een zwartmensch, doch dat hindert toch niet, Leni?"
„Nee," zei ze met een wijs gezicht: „dat hindert niet."
En op zekeren dag, toen de lijder door een hevige onrust werd gekweld, zei de dokter: „Dat is de crisis!"
Het werd een zware dag. De koortsgloed gloeide in Sarel's oogen, en eerst diep in den nacht, tegen den morgen, werd hij rustiger.
Hij sloot de oogen, en viel in slaap.
Toen zei de baas tot zijn vrouw: „Ga gij nu slapen — ik blijf bij onzen jongen!"
En tante Betta ging, want zij was in geen dagen uit de kleeren geweest.
Sarei was intusschen in een diepen, gerusten slaap gevallen, om eerst tegen den middag te ontwaken.
Zijn oogen zwierven verbaasd rond. Toen ontdekten



zij zijn vader aan het hoofdeinde van het bed, en hij zcide: „Vader — hoe laat is 't?"
„Kwart voor twaalf, m'n kind."
De oogen loken weer langzaam dicht, en Sarei viel opnieuw in een gerusten slaap.
De dokter kwam. Hij voelde de pols van den patiënt, en zijn gelaat werd al opgeruimder.
„Ik feliciteer je, oom Jan," zei hij: „de crisis is voorbij, maar altijd nog maar voorzichtig aan, hoor!"
De dokter was weg. Daar lag een vader geknield aan de sponde van zijn kind, om God te danken. En toen hij oprees van zijn knieën, stond tante Betta voor hem,
„Gered!" fluisterde hij: ,,'t gevaar is voorbij!"
Toen weende tante Betta: het waren tranen van oprechte dankbaarheid. En oom Jan weende ook.
Het was een ure, om nimmer te vergeten: daar was vreugde op Vreugdfontein....
Daarop nam de baas den Bijbel, en hij las den tekst, waarmede zijn huwelijk was bevestigd: „Offert Gode dank, en betaalt den Allerhoogste uwe geloften! En roept Mij aan in den dag der benauwdheid; Ik zal er u uithelpen, en gij zult Mij ecren."
„Vrouw!" zeide hij: „nu zal ik den Allerhoogste mijne geloften betalen."
Doch tante Betta wist niet, welke geloften de baas bedoelde.



HOOFDSTUK XVIII.
Hoop en nieuwe Moed»
Aan de sponde van zijn dierbaar kind had de baas van Vreugd fontein ernstig nagedacht over de ZuidAfrikaansche beroeringen der laatste maanden, en met klimmenden nadruk was de vraag tot hem gekomen, ©f Botha, de minister-president, wel de rechte man was aan de rechte plaats.
In de diepte zijner ziel was een stille, onbedwingbare angst opgekomen, dat hij zich misschien tóch nog had vergist; zijn gedachten waren naar het verleden teruggegaan, naar den grooten Boerenoorlog, en op tal van feiten uit die bange worsteling viel thans een ander en helderder licht.
Helaas! het was een smartelijk licht, Niekerk kwam nu tot de droeve overtuiging, dat de held van Colenso, zijn held, reeds zes maanden na het begin der vijandelijkheden de zaak van het heilig recht voor verloren had beschouwd, en moedeloos den oorlog had voortgezet, Ter ongelukkiger ure was Koos de la Rey gepasseerd, toen een nieuwe kotnmandant-generaal moest benoemd. Piet Joubert, de slappe man, was heengegaan, en Botha, door Piet Joubert aanbevolen, was hem opgevolgd.
Niekerk woog. Hij woog met een rechtvaardige weegschaal- En Botha werd driewerf te licht bevonden. ...
Wat was Botha's ongeluk geweest, en wat zou het Hollandsch-Afrikaansche volk met geheele vernietiging en oplossing in de Engel sche elementen hebben



bedreigd, indien het niet ter elfder ure was ontwaakt uit zijn noodlottige sluimering?
Dit feit, dat Botha tegen het Britsche rijk opzag met hetzelfde ontzag, als de geknechte volken van Europa ruim een eeuw geleden tegen Napoleon I. In den Boerenoorlog beschouwde hij Engeland als onoverwinnelijk, overmachtig, geweldig: in staat, om eiken tegenstand te verpletteren. Het woord van den grooten Zwijger: „Ik heb met den Potentaat aller potentaten een verbond gesloten": een woord, in even benarde omstandigheden gesproken, had geen weerklank gevonden in zijn ziel. Hij cijferde en berekende, en de gunst van Engeland ging hem boven alles,
Botha was de man, die bijna drie jaar geleden met het voorstel was gekomen, om aan de Britsche marine een dreadnought te schenken: een voorstel, dat door Hertzog's kordaatheid viel. En in dezen volkerenoorlog had hij Zuid-Afrika in een jammerlijken oorlog gestort. *)
De baas had thans alles overwogen; zijn oordeel was gerijpt; hij kende nu de plaats, waar zijn voeten moesten staan.
Zijn plaats was voortaan aan de zijde van het ver-
') „Hij geloofde in Engeland's overmacht en was daarom bereid, de vijanden van dien Staat te helpen slaan, al mochten zij het Recht aan hunne zijde hebben .... Hij had zijn Afrikaansche ziel aan den Engelschen politicus verkocht." '
Zoo spreekt de heer M. P. C. Valter op blz. 30 van zijn brochure: „Louis Botha contra Generaal Christiaan de Wet."
De heer Valter put uit onuitgegeven officiëele stukken. We bevelen de lezing van deze brochure alsmede de lezing van de daarop volgende, niet minder belangrijke brochure: „Generaal Botha tijdens den Engelsch-Afrikaanschen oorlog, in 1900", uitgave van de firma C. L. van Langenhuysen, Amsterdam, ten zeerste aan. 1-^® Schr.



drukte volk. Hun God was zijn God. Met dat volk wilde hij leven en sterven.
Hij had in oprechtheid gedwaald, en zag thans die dwaling in, want den oprechten gaat het licht op in de duisternis. En nu zou hij met vasten tred het spoor volgen, dat voor hem door een hoogere Hand was uitgestippeld.
Niemand had hem overreed. Ook was er geen wrok in zijn ziel. Maar hij wist, waar de echte Afrikaners waren te vinden: achter de zware grendels; tusschen de vochtige muren; in den vunzigen tronk.
Hij huldigde het beginsel van het lijdelijk verzet. Het werd voor hem een stuk van zijn redelijken godsdienst, en hij zei met Luther: „Hier sta ik; ik kan niet anders; God helpe mij!"
„Ou-Simson," riep hij: „is de vos gezadeld?"
„Ja ou-baas," antwoordde de Kafferknecht.
En de oude Simson brandde van nieuwsgierigheid, om te weten, waarheen de reis zou gaan.
Toen riep de baas zijn vrouw en zijn kinderen bijeen. Sarei was zoo goed als geheel hersteld, en het had eenige verwondering gewekt, dat hij nog niet naar den tronk was overgebracht.
Het was een feit, dat de autoriteiten niet zoo scherp meer keken, en daaraan had Sarei het misschien te danken, dat hij nog vrij rond ging. De laatste sintels van den opstand waren trouwens uitgetrapt, zooals de Unie-regeering verzekerde. En Botha, die thans met een twintigvoudige overmacht aan geschut en manschappen de Duitschers in Zuidwest-Afrika naar hun laatste schuilhoeken joeg, had reeds het parool gegeven van vergeven en vergeten.



Toen allen bijeen waren, zei de baas: „Ik heb jullie wat te zeggen — ik heb me weer te melden."
„Ja," zuchtte tante Betta: „daar is niets aan te veranderen."
„Maar ik trek niet op naar Duitsch Zuidwest."
Tante Betta had het wel vermoed. Zij had reeds dagen geleden tot Sarei en Betti gezegd: „Kinderen, ge zult zien, dat je vader niet meer staat aan Botha's kant."
Zij legde de hand op Niekerk's schouder en zeide met omfloersde stem: „Ik ben fier op jou, mijn beste man,"
Het was een treffend afscheid. De baas nam de kleine Leni op zijn armen, en kuste haar op beide wangen.
Doch toen het afscheid achter hem lag, scheen de baas jonger geworden. Hij sprong veerkrachtig in het zadel, en tante Betta lachte hem toe door haar tranen heen,
„Het wordt nog een keer Vreugdfontein!" zei ze,
„Zoo God wil!" antwoordde de baas, en hij gaf den vos de sporen.
Zoo bereikte Niekerk het dorp. Daar heerschte in het anders zoo stille dorp een ongewone drukte, die den baas moest verwonderen. En de dienstbode van den dominé aan het hek ziende staan, zeide hij: „Jannetje, wat is hier toch aan de hand?"
\
„Wel ou-baas," riep ze met een kleur van opwinding op het gelaat: „weet ge dat nog niet? Daar is arremestie geproclameerd."
„Arreinestie?" vroeg de boer, en nu schoot hij toch in den lach: „ge bedoelt amnestie?"



„Net, net — amnestie. Ik kan die gekke woorden »aar niet onthouden Nu komt mijn Piet ook uit de nor — als ge hem ziet, dan zeg hem, dat ik reeds een half uur op hem sta te wachten!"
Het was een geweldige tijding.
„En de dominé?"
Toen betrok Jannetje's gelaat.
„De dominé en de rebellen-aanvoerders wachten op hun vonnis, 't Is treurig, ou-baas, en Mevrouw heeft al wat afgehuild."
Doch Jannet je's gelaat fleurde aanstonds weer op, want Pieter Roux verdrong al het andere.
„Ik begrijp eigenlijk niet, waar Piet blijft — de ou-baas Grobbelaar is zooeven al thuis gekomen met den jong-baas Dirk. En Jansen, de GouvernementsBoer, is ook thuis; de gouvernements-kommando's zijn ontbonden; de inlandsche oorlog is gedaan."
Roerloos hoorde de boer de tijding aan.
„Dankje, Jannetje," zei hij eindelijk: „zoo, is de ou-baas Grobbelaar ook thuis!"
„En als ge Piet ziet, ou-baas...."
„Ja, ja — ik zal 't hem zeggen."
Niekerk reed dwars door het dorp, totdat een tweesprong werd bereikt. En daar hield hij den teugel in van zijn vos, want rechts, op vijf honderd pas afstands, woonde Grobbelaar.
Het paard stond daar rustig, en boog den nek, om eenige grassprietjes langs den berm van den weg af te knabbelen, terwijl het hart van den baas in bitteren tweestrijd verkeerde.
Had hij geen gelofte gedaan, toen de schaduwen des doods zich uitbreidden over zijn huis? Had hij niet



beloofd, zich met Grobbelaar te verzoenen, als zijn kind werd behouden?
Maar hoe zou Grobbelaar de poging opnemen? Oom Arend ,was een strenge, trotsche boer — zou het niet beter zijn, een derde als bemiddelaar te nemen? Later! later! — dat zou het beste zijn. En eerst huis-toe, om het groote nieuws van de amnestie mede te deelen.
De baas trok aan den teugel, en de vos wendde den kop links. Maar toen klonk het met kracht in zijn ziel: „Offert Gode dank, en betaalt den Allerhoogste uwe geloften!"
Het was beslist. Hij keerde het paard om en sloeg rechts.
„Vader," zei Dirk: „kijk toch eens!"
Dirk Grobbelaar had, toen Fourie's kommando was uiteengeslagen, het slechts aan de snelheid van zijn paard te danken gehad, dat hij was ontkomen. Doch geen ander kommando der „rebellen" was meer te bereiken; toen had hij zich vrijwillig overgegeven, en de amnestie had hem de vrijheid geschonken,
„Vader," zei Dirk: „kijk toch eens!"
De boer fronste de zware wenkbrauwen.
„Een Jingo-aanbidder," zei hij op forschen toon: „die mij bovendien diep heeft beleedigd — jij blijft hier, Dirk!"
En zoo bleven Grobbelaar en zijn zoon in de keuken, terwijl de baas van Vreugdfontein het erf opreed,
Niekerk zag niemand om hem te verwelkomen. Toen bond hij den vos aan een boom, en stapte de keuken binnen,
„Dag neef Arend," zei hij: „dag Dirk!"
„Dag oom Jan!" antwoordde Dirk, maar de oude



Grobbelaar stond door de ruiten te kijken, alsof daar op het erf iets buitengewoons was te zien.
,,Neef Arend!" zei daarop Niekerk: „ik ben gekomen, om mij met jou te verzoenen —"
De stem bleef den boer in de keel steken.
Toen keerde Grobbelaar zich toch om. Maar hij bood den vroegeren vriend geen stoel, en stopte kalm zijn pijp.
,,'t Heeft nog wel den tijd, zou ik zoo zeggen."
Het was de stugge boerentrots, die Grobbelaar in den weg zat, doch Niekerk's hart was week.
„Geef mij de hand," zei hij; „dat dampige paard bestaat voor mij niet meer, en vergeef mijn harde woorden, die ik vroeger in zondige voorbarigheid heb geuit!"
Oom Arend schrapte een vuurhoutje aan, om zijn pijp aan te steken, maar zijn hand begon te beven, en dat overkwam hem anders nooit.
Toen keek hij den baas van Vreugdfontein lang aan en zeide op zachten toon: „Hoe komt gij daartoe, neel Jan?"
„God zendt mij."
Daar was een pauze, en Grobbelaar's stugge boerentrots vlood heen.
„Neef Jan," zei hij daarop: „ik vergeef jou van ganscher harte, zoo waar als ik op Gods vergeving hoop."
Hij reikte Niekerk de hand. Zij zagen elkander aan met een blik van oprechtheid en toegenegenheid, en beiden waren zeer verwonderd, dat hun onmin zoo lang had kunnen duren.
„Is er nu niets meer tusschen ons, neef Arend?"
„Niets, hoor — wij zijn broeders. Dirk, verzorg het paard van neef, en roep fluks je moeder!"



Aan Dirk behoefde zulks inderdaad geen twee keeren gezegd te worden. Hij snelde weg, en hij dacht aan de lieftallige Betti — nu zou immers alles recht komen,
Betti was druk in hare huiselijke bezigheden, toen ze ineens Simson hoorde lachen, dat het zoo daverde over het erf. Hij tikte tegen de ruiten, en riep, met zijn oude beenen vroolijke luchtsprongen makend: „Kom toch eens kijken!"
Toen ging het meisje naar buiten, en zag daar drie ruiters naderen.
De middelste was haar vader, en de beide anderen waren Grobbelaar en Dirk. En zij zag die drie ruiters door een nevel heen — die nevel-waren haar tranen.
De ruiters reden snel het erf op,en sprongen uit het zadel. Doch Dirk was de vlugste.
„Dag Betti!" zei hij: „mijn liefste!"
„O lang verwachte!" fluisterde zij: „mijn dierbare schat! En is nu alles goed?"
„Verzoend," zei hij: „verzoend!"
Zoet woord — verzoend!
„En de Heere heeft je te midden van vele doodsgevaren in het oorlogsveld bewaard, Dirk."
„Ik denk, dat je voor mijn bewaring hebt gebeden."
„Ja," zei het meisje zacht: „ik heb veel voor je gebeden."
Het was haar als een droom. Zij stond eigenlijk voor een raadsel, en Dirk vertelde haar, hoe de amnestie de ijzeren grendelen van den vunzigen tronk had weggeschoven.
Arm in arm gingen ze naar binnen, en tante Betta stond hen reeds op te wachten. Zij kuste Dirk, alsof



't haar eigen kind was en zeide: „Gij zijt onze jongen, hoor — welkom hier, Dirkl"
Deze dag werd een feestdag, en het was een eenige dag. De natuur prijkte in haar schoonste gewaad; de bergbeek ruischte van de hoogte neer; het zomerwindje deed even het gebladerte der lemoenboomen trillen.
Alle geluiden schenen een liefelijke melodie te hebben, en de zonnestralen gleden als glanzend goud door de ranken van den wijnstok en van de kamperfoelie.
Men gedacht de dooden en bracht hun een weemoedige hulde; men gedacht de leiders, die daar zuchtten in den vunzigen kerker, en Grobbelaar zeide het zoo treffend: „Hun banden zijn onze banden, en hun lijden is ons lijden,"
Maar een heerlijke hoop op een blijder toekomst klonk door al de gesprekken heen.
Er kwamen dien dag nog een aantal Boeren te Vreugdfontein: echte „rebellen", die ontslagen waren uit den tronk, en loyalisten, die bezig waren, „rebellen" te worden in dien zin, dat ze ware Afrikaners zouden worden.
Het was een dag van blijdschap en verheuging; van eendracht en broederzin. Sarel's gelaat straalde, en de droeve wolken waren weggedreven van Vreugdfontein.
Snel gingen de uren voorbij, en toen de zon ter westerkim daalde, wandelden Dirk en Betti hand in hand door den boomgaard.
„Nu, Betti", — zei Dirk: „wat denkt gij er van?"
En zij antwoordde: „Ik geloof in de toekomst van het Hollandsch-Afrikaansche volk."
Zij sprak met een wijding en een nadruk, alsof ze



een geloofsbelijdenis uitsprak. En het was een geloofsbelijdenis.
Dirk knikte,
„Ik denk het ook. Daar is een vuur ontgloeid in de harten van ons volk, zooals ik het nooit heb gezien — dat is Gods werk,"
„Voor dat volk zullen wij bidden en werken," zeide ze met een glimlach en een traan.
Dirk zag haar aan, en nooit — neen nóóit was zij in zijn oogen bekoorlijker en beminnelijker geweest dan in dit oogenblik. Uit haar oogen sprak haar ziel; daar lag een teedere wijding op dat gelaat, een stille, heilige geestdrift, die dat aangezicht als verheerlijkte.
Vaster en inniger drukte Dirk haar hand,
„Ja, mijn liefste," was zijn antwoord: „dat zullen wij doen — bidden en werken voor ons volk — wij beiden,"
Wij beiden — daar lag een zoete betoovering in die verbinding.
En hand in hand wandelden zij daar heen. De schemering viel, en de avondster ging op boven hun pad.



L. S.l
Op dit eerste, zelfstandige verhaal zal D.V. een tweede, eveneens zelfstandig, verhaal volgen, gelijk als dit, de gebeurtenissen in Zuid-Afrika behandelend.
De tijd van verschijning daarvan zal nader worden bepaald, daar dit in verband staat met den duur van den Europeeschen oorlog.
De uitgave zal geschieden op dezelfde wijze als van dit werkje en ook verschijnen in de Goedkoope Christelijke Volksbibliotheek.
Het Afrikaansche Volk bezit de belangstelling van het volk van Nederland, en daarom durven we veronderstellen, dat het tweede werkje evenals het eerste een ruime aftrek zal vinden.
DE UITGEVER.



INHOUD.
I. Op het eenzame Kopje S
II. Op Vreugdfontein 20
III. Een moeilijk werk 31
IV. Licht en Schaduw 41
V. Een Volksvergadering 50
VI. Liefde en Rouw 63
VIL De begrafenis van generaal de la Rey 72
VIII. Een Openbaring 80
IX. Het dorstend Aardrijk verkwikt 89
X. De gapende Klove 94
XI. Scheiden 108
XII. Op Kommando 116
XIII. Beyers sterft voor zijn Volk 12S
XIV. De nachtelijke Rit 133
XV. Onder de Vierkleur 139
XVI. Hier klopt het Afrikaansche Hart 161
XVII. De Schaduwen des Doods 179
XVIII. Hoop en Nieuwe Moed 177















Goedkoope Christelijke
Voïks-bibliotheek.
iw I ■!—IMIIII1I ■ ■■■■■■■■■■■! I ■ I ■ MmiIBTf» HTWm ■ I "
Met de verschijning van dit werkje wordt geopend de Goedkoope Christelijke Volksbibliotheek.
De bedoeling van deze Bibliotheek is: goede Christelijke lectuur zoo goedkoop mogelijk te verspreiden onder alle rangen en standen van het Nederl. Volk.
Het is ons aangenaam te kunnen meedeelen, dat wij van alle kanten sympathie op dit streven mochten ontvangen, en dit eerste werkje reeds bij duizenden werd besteld. Ziehier reer's een dord© druk; een vierde zal ongetwijfeld moeten volgen.
Als medewerkers traden reeds toe de Heeren L. Penning, P. Brouwer, J. Keuning, P. Keuning, Idsardi, M. van der Staal; de dames: Mevr. Westerbrink Wirtz, Mej. H. S. S. Kuyper, Joh. Breevoort en anderen; allen namen met een goeden klank.
Als tweede deel zal D. V. spoedig verschijnen:
GOUD, DAT BEPROEFD WORDT.
Uit de mobilisatiedagen van 1914—1915,
door P. Keuning.
Reeds nu worden bestellingen hierop in ontvangst genomen. Wij hopen, dat dit tweede werk zich in dezelfde belangstelling mag verheugen als het eerste. Wekke daartoe de een den ander op, om het zich aan te schaffen!
Voorts bevelen wij onze onderneming in de belangstelling van het lezend publiek vriendelijk aan.
Arnh. Drukkerij en Uitgeverszaak.
A. TAMMINGA, Directeur.