pp. 99-100), waarvan er een, een oud cf in winterkleed, in 1926 aan 'sRijks Museum te Leiden werd geschonken (Zool. Mededeelingen, X, 1927, p. 72).
De boschgors bewoont moerassige bosschen, waar zij op of laag boven den grond een nest van grashalmen bouwt. De 4 a 5, soms 6 eieren, die van eind Mei tot in Juli gevonden worden, doen eenigszins denken aan die van den witten kwikstaart. Zij zijn op loodgrauwe of groenachtig grijze grondkleur dicht met olijfkleurige vlekjes geteekend, missen echter de krasjes en haarlijntjes, die in het algemeen voor gorzeneieren zoo karakteristiek zijn. De gemiddelde afmetingen bedragen, volgens Jourdain, 20.36 x i5-12 mm. Er wordt slechts één broedsel per jaar gemaakt. Het voedsel van de boschgors bestaat voornamelijk uit zaden, o.a. van verschillende granen.
V
36



Orde PASSERIFORMES. Familie FRING1LLIDAE.
N°. 355 Emberiza aureola Pallas.
»
DE WILGENGORS.
Plaat 394: oud 6 en oud ¥.
Emberiza aureola Pallas, Reise durch versch. Prov. des Russ. Reichs, II, Anhang, 1773, p. 711. Temminck, Man. d'Orn. 2e éd. III, 1835, p. 232. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 299. Albarda, Aves neerl. 1897, p. 19. Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 19, pl. 1. Id. Jaarber.no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 71. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, i9o8-'o9, p. 213. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 94.
Engelsch: Yellow-breasted Bunting.
Duitsch: Weidenammer.
Fransch: Bruant auréole.
Beschrijving. Oud d. Voorhoofd, teugels, streep boven en achter het oog, oordekvederen, kin, keel en voorste kopzijden zwart; bovenkop, achterhoofd, achteihals, rug, schouders en stuit donker roodbruin, vederen van rug met onduidelijke zwarte schachtvlek aan het einde; voorhals, benedenhalszijden, borst en buik citroengeel, smalle band om bovenborst en de borstzijden donker roodbruin; lichaamszijden licht citroengeel met donker roodbruine schachtstrepen; slagpennen donkerbruin met smallen vaal bruinen zoom langs de buitenvlag en witachtigen zoom langs de binnenvlag, binnenste kleine slagpennen met breeden roodbruinen zoom langs de buitenvlag en vaal bruinen eindzoom; bovenste kleine bovenvleugeldekvederen donkerbruin met grauwgrijze zoomen, de onderste kleine en de middelste bovenvleugeldekvederen wit, de groote donkerbruin met breeden roodachtig bruinen zoom langs de buitenvlag en met grauwwitten eindzoom; ondervleugeldekvederen en okselvederen wit, de laatste al of niet geel getint; staartpennen donkerbruin met smallen vaalbruinen zoom langs de buitenvlag, basale helft van de buitenvlag van het buitenste paar wit, binnenvlagvan het buitenste paar met een breede witte langsstreep, binnenvlagvan het volgende paar met een smallere witte langsstreep; bovenstaartdekvederen donkerbruin, min of meer roodbruin getint, met vaalbruine zoomen; onderstaartdekvederen geelwit. Iris donkerbruin; snavel donkerbruin, ondersnavel lichter vleeschkleurigbruin; pooten lichtbruin. Vleugel 77-83, staart 61-67, snavel 10-11, loopbeen 18-19 mm.
Oud ?. Voorhoofd, bovenkop, achterhoofd en achterhals geelachtig grauwbruin met



smalle zwarte schachtstrepen vooral aan de zijden van bovenkop en achterhoofd, vederen van de zijden van bovenkop en achterhoofd tevens min of meer roodbruin getint ; rug en schouders geelachtig grauwbruin met zwarte schachtstrepen; stuit roodachtig grauwbruin met smalle zwarte schachtstrepen; streep boven en achter het oog geelachtig wit, teugels en kopzijden vaal donkerbruin, de middelste oordekvederen lichter, kin en keel geelwit; voorhals, borst en buik licht geel, op bovenborst grauwachtig getint; lichaamszijden grauwachtig geel met zwartbruine schachtstrepen; slagpennen donkerbruin met vaalbruine zoomen langs de buitenvlag, breeder aan de binnenstekleine slagpennen; kleine bovenvleugeldekvederen donkerbruin met grauwgrijze zoomen, middelste zwartbruin met breeden geelwitten eindzoom, groote donkerbruin met licht geelachtig vaalbruinen zoom langs de buitenvlag en lichteren eindzoom; ondervleugeldekvederen en okselvederen wit; staartpennen als bij hete/; bovenstaartdekvederen grauwbruin met zwartbruine schachtstrepen; onderstaartdekvederen geelachtig wit. Iris donkerbruin; snavel donkerbruin, ondersnavel licht vleeschkleurig bruin; pooten licht bruin. Vleugel 73-74, staart 59-60, snavel 10, loopbeen 19 mm& (2 voorwerpen gemeten).
Oud cf in herfstkleed. Gelijk het bovenbeschreven oude <f, doch de zwarte en roodbruine vederen van kop en hals, alsmede de roodbruine rug-, schouder- en borstvederen van licht bruinachtige gele zoomen voorzien.
Jeugdkleed. Gelijkend op dat van het oude ?, doch bovendeelen meer geelachtig biuin, borst en lichaamszijden licht geelbruin met smalle zwarte schachtstrepen.
Voorkomen en levenswijze. Het verspreidingsgebied van de wilgengors strekt zich uit van Noord-Rusland door geheel Siberië tot in Kamsjatka, waar de soort nog op e Kommandeur-eilanden en waarschijnlijk ook op Jesso (Japan) broedvogel is. In het oosten van dit gebied is zij veel talrijker dan in het westen. Op den trek gaat zij door China zuidwaarts tot in Siam en Indië, waar haar winterkwartieren liggen. Als toevallige gast is de wilgengors ook in verschillende streken van Europa aangetroffen, het meest nog m Zuid-Frankrijk en Italië, verder in Bohemen, Oostenrijk, driemaal in Engeland en ook twee- of driemaal op Helgoland. Uit ons land is slechts één vangst bekend en wel van een jong voorwerp, dat 12 October 1890 bij Harderwijk werd buitgemaakt en dat in de collectie van „Natura Artis Magistra" te Amsterdam wordt
bewaard. Hoewel het etiket de sekse als 6 opgeeft, is dit exemplaar zeer waarschijnlijk een ?. J J
De wilgengors bewoont gedurende den broedtijd oeverlanden van rivieren en andere vochtige, hier en daar met wilgen en ander kreupelhout begroeide terreinen. Hier keert zij in den regel pas in Mei terug om in Juni haar broedsel groot te brengen. Het nest, dat meestal in lage struiken of in grasbuiten vlak boven den grond wordt gebouwd, is een echt gorzennest. De 4 a 5, soms 6 eieren zijn op licht grauwen of groenachtigen grond met donkerbruine vlekken en figuurtjes geteekend; zij meten, volgens Jourdain, gemiddeld 20.53 X 15.05 mm. en worden door beide ouders uit-



gebroed. De lokroep van de wilgengors klinkt als een scherp „zip, zip , de zang herinnert sterk aan dien van den ortolaan, maar hij is iets hoogei van toon en wordt in een sneller tempo voorgedragen. Het voedsel bestaat uit insectenlarven en kleine kevers, maar ook uit zaden, rijst en anderen plantaardigen kost.
Tijdens het vliegen vertoonen beide seksen een duidelijke witte vleugelstreep; ook de witte streep boven het oog en het wit aan den staart vallen op Het d is verder gemakkelijk te onderscheiden aan de kastanjebruine kleur van bovenkop en rug.



Orde PASSERIFORMES. Familie FRINGILLIDAE.
N°. 356.
Emberiza pusilla Pallas.
DE DWERGGORS.
Plaat 395: oud d, oud ? en jong.
Emberiza pusilla Pallas, Reise durch versch. Prov. des Russ. Reichs, III, 1776, p. 697. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 309, pl. 157. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 1x8, pl. 15, fig. 6. Albarda, Aves neerl. 1897, P- r8. Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 21. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 72. VanOort, NotesLeydenMus. XXX, 1908—'09, p. 213. VanOordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 95.
Engelsch: Little Bunting.
Duitsch: Zwergammer.
Fransch: Bruant nain.
Beschrijving. Oud d. Midden van bovenkop en achterhoofd roodbruin; zijden van bovenkop en achterhoofd zwart; teugels, streep boven en achter het oog en oordekvederen roodbruin; de oordekvederen van achteren omgeven door een zwarten band; achterhals en benedenhalszijden grauwbruin; rug en schouders roodachtig geelbruin met breede zwarte schachtstrepen; stuit grauwbruin met zwarte schachtstrepen; kin, keel en voorhals licht roodachtig bruingeel, aan weerszijden van keel en voorhals een zwarte baardstreep; borst en lichaamszijden licht bruingeel met zwarte schachtstrepen; buik bruingeelachtig wit; slagpennen zwartbruin met smallen geelachtig bruinen zoom langs de buiten vlag en grauw witten zoom langs de binnen vlag, binnenste kleine slagpennen bruinzwart met breederen roodachtig geelbruinen zoom langs de buitenvlag; kleine bovenvleugeldekvederen grauwbruin, de middelste bruinzwart met bruingeelachtig witten eindzoom, de groote bruinzwart met roodachtig geelbruinen zoom langs de buitenvlag en lichteren eindzoom; ondervleugeldekvederen en okselvederen wit; staartpennen zwartbruin met smallen, het middelste paar met breederen, grauwbruinen zoom langs de buitenvlag, basale deel van de buitenvlag van het buitenste paar wit, binnenvlag van het buitenste paar met een breede witte langsstreep, binnenvlag van het volgende paar met een veel smallere witte langsstreep; bovenstaartdekvederen grauwbruin, min of meer roodbruinachtig getint, met zwartbruine langsstreep; onderstaartdekvederen bruingeelachtig wit. Iris donkerbruin; snavel donkerbruin, ondersnavel aan de basis lichter; pooten lichtbruin. Vleugel 69 — 75, staart 54—63, snavel 8—9, loopbeen 17 —18 mm.



Oud ?. Gelijk het oude d, doch roodbruin van kop en kopzijden bleeker; kin, keel
en voorhals bruingeelachtig wit.
In den herfst zijn de zwarte vederen langs de zijden van den bovenkop van roodachtig bruine zoomen voorzien.
Jeugdkleed. Bovendeden licht roodachtig geelbruin met zwarte schachtstrepen; streep achter het oog bruingeelachtig wit; oordekvederen roodachtig geelbruin, van achteren zwartbruin omzoomd; onderdeelen geelbruinachtig wit, behalve buik en onderstaartdekvederen bruinzwart langsgestreept; vleugels en staart als bij de ouden,
doch zoomen licht roodachtig geelbruin.
Jonge voorwerpen in eerste herfstkleed gelijken op het oude $ inherfstkleed; bovenkop en achterhoofd echter zijn vaal roodachtig geelbruin, zwart gestreept.
Voorkomen en levenswijze. De dwerggors bewoont het noorden van Hnland en Rusland en verder geheel Siberië; in het westen is zij naar het schijnt bezig haar broedgebied tot in Zweden uit te breiden. Haar winterkwaï tieren zijn gelegen in het noorden van Indië, Burma en China, terwijl een klein aantal individuen op de Andamanen en de Philippijnen belandt. Ook in verschillende landen van Europa is de sooi t bij hei haling voorgekomen, met name in Oost-Pruisen, Zuid-Zweden, Helgoland, GiootBrittannië en Ierland, Nederland, België, Frankrijk, Oostenrijk, Italië en verder op Malta en in Algiers. Meestal werd zij in den herfst aangetroffen, een enkele maal ook in het voorjaar. Dankzij geregelde waarnemingen gedurende den trektijd is gebleken, dat de dwerggors in Schotland niet meer als een toevallige gast moet worden beschouwd, maar dat zij daar in het najaar regelmatig in klein aantal op den doortrek verschijnt. Uit ons land zijn in totaal 12 vangsten bekend, waarvan 9 uit den heifst, 2 uit het voorjaar en 1 zonder datum, bovendien werd nog een i3e exemplaar waargenomen. Het zijn: een ? op 18 November 1842 te Leiden (collectie 'sRijks Museum), een voorwerp, dat in 1854 in de duinen van de provincie Zuid-Holland werd gevangen en door John Gould naar Engeland is medegenomen (Tijdschr. Ned. Dierk. Ver., i* serie, IV, 1879, p. LXXVIII en Jaarbericht Club nederl. vogelk., XVII, 1928, p. 110), een voorwerp in September 1858 te Rotterdam (collectie s Rijks Museum), een oudcf, dat oorspronkelijk als rietgors werd gedetermineerd en 18 October 1870 op Wildhoef bij Bloemendaal werd gevangen (collectie Van Wickevoort Crommelin; Zool. Mededeelingen, X, 1927, p. 72), 1 d buitgemaakt te Harderwijk in October 1888 (collectie „Artis"; oorspronkelijk waren 2 dó onder deze soort ingeschreven, maai het eene exemplaar is blijkbaar later als boschgors herkend), een ? op 1 Mei 1892 te Amsterdam (voormalige collectie Fischer), een d in December 1897 te Den Helder (Jaarbericht Club nederl. vogelk., V, 1915, P- 72), een voorwerp op 21 October 1901 uit de provincie Utrecht (collectie 's Rijks Museum), een d op 25 April 1902 bij De Leek (Gron.) (Avifauna neerl., 1908, p. 21), een d van 30 November 1903 te Loosduinen (Tijdschr. Ned. Dierk. Ver., 2* serie, VIII, 1904, P- 245) en een d in October 1908 te Harderwijk (Versl. & Meded. Ned. Ornith. Ver., VI, 1909, p. 16). Bovendien



onbegaanbare Typha-vegetatie; een andere maal bevindt het zich enkele decimeters boven den grond, tusschen kransgewijs staande wilgenscheuten of in een dichte wirwar van braamstruiken, gagel enz. Ook vindt men het wel in heidestruiken, op Texel en elders ook in de dichte helm der buitenduinen in de nabijheid van vochtige valleien. Het nest is voornamelijk gebouwd van dorre grashalmen en gevoerd met fijner plantaardig materiaal, haren en rietpluis. De 4, meestal 5, soms 6 en zelden 7, kort eivormige eieren zijn op roodachtig bruingele of grauwe grondkleur met zwartbruine en aschgrauwe vlekken en hiëroglyphenachtige figuurtjes en lijntjes geteekend; dikwijls komen zgn. brandvlekken voor zooals bij den vink. De maten van 69 exemplaren afkomstig uit Nederland varieeren van 18 — 21.5 mm- i'1 lengte en van 13.75 — 15.25 mm. in breedte. Het broedseizoen loopt van eind April tot in Juli; in den regel worden 2 broedsels gemaakt. In 13 k 14 dagen worden de eieren uitgebroed, in hoofdzaak door het ?; het ó neemt alleen overdag aan het broeden deel. De pasgeboren jongen zijn naakte, rose wezentjes met grijsblauw doorschemerende oogbollen en een vrij goed ontwikkelde donsbedekking op kop en rug. Bij het opensperren van den snavel vertoonen zij een diep roode keel. Zooals dit met bijna alle zangvogels het geval was, gelukte het Heinroth niet om pasgeboren jongen groot te brengen; deze moeten minstens 6 k 7 dagen oud zijn; ook weer niet veel ouder, want dan zijn zij reeds te schuw en gaan zij doorgaans zoo heftig te keer, dat zij spoedig sterven. Als zij ongeveer 11 dagen oud zijn, dus nog vrijwel volkomen hulpeloos, verlaten zij het nest. Zij zitten dan verborgen in het hooge gras en roepen bij tusschenpoozen een fijn „tsip", opdat de ouders hen kunnen vinden, want zij worden buiten het nest nog geruimen tijd gevoederd. De oude vogels ziet men daarbij op de naburige struiken zitten, met den snavel vol insecten, hetgeen hen niet verhindert om ondertusschen hun korten en angstigen waarschuwingsroep te laten hooren.
Hoewel de rietgors, waarschijnlijk in verband met haar voorkomen in sterk begroeid terrein, minder bodemvogel is dan de geelgors, ziet men haar in den zomer toch graag voedsel zoeken op de zwaden van het pas gemaaide ribbenhooi of in den winter op het aanspoelsel, dat na hooge waterstanden aan de dijken of tusschen de helmduintjes op onze waddeneilanden, is blijven liggen. Het voedsel bestaat in den zomer grootendeels uit insecten (coleoptera, lepidoptera bv. Bombyx potatoria, neuroptera en hemiptera), in het najaar en gedurende winter en voorjaar hoofdzakelijk uit zaden van moerasplanten, kleine mollusken en crustaceeën.
In de duinstreek ziet men haar op den trek meestal alleen of bij tweetallen, op geschikte plaatsen in het binnenland ook in grootere troepen van 10 tot 25 vogels. Zij trekt zoowel overdag als 's nachts en vliegt zich slechts bij uitzondering dood tegen onze vuurtorens.
De rietgors is een onrustige en beweeglijke vogel, die gedurig zijn staart spreidt en ook graag met de vleugels klapt en daarbij zijn kuifveeren opzet. Haar vlucht is golvend en weinig snel; op den grond verplaatst zij zich met kleine sprongetjes en trippelpasjes. In het winterkleed zijn de twee lichtgekleurde lengtestrepen op den rug een goed kenmerk om haar van de ijsgors te onderscheiden.



en Palestina tot in Perzië en Turkestan. In het noorden van haar verspreidingsgebied is zij meest trekvogel, in het zuiden standvogel. De op de Canarische eilanden en Corsica en Sardinië levende grauwe gorzen heeft men als afzonderlijke subspecies beschreven, maar bij nadere beschouwing bleken deze vormen niet te handhaven.
De grauwe gors is een bewoner van open, liefst grootendeels in cultuur gebrachte terreinen. In ons land treft men haar zoowel aan op de zware klei, waar tarwe, boonen, vlas en bieten verbouwd worden, als in een omgeving van vruchtbare weilanden, hier en daar ook bij nieuwe ontginningen op lichtere gronden. Zij valt gewoonlijk spoedig op, want de de? zijn ijverige zangers, die van vroeg in het voorjaar tot laat in den zomer en in mindere mate ook in herfst en winter, hun karakteristieken zang laten hooren. Tijdens het zingen zitten zij in den regel op een verheven uitkijkpost bv. op een telegraafdraad of op een eenzamen struik; op het „ Hooge Land in de provincie Groningen ook graag op een zgn. wring (draaibaar landhek). Bij het zingen sperren zij den snavel wijd open, maar de hooge verwachtingen, die hierdoor gewekt worden, gaan niet in vervulling, want na eenige korte inleidende toonen volgt slechts een vrijwel toonloos, knarsend gebrabbel, dat men min of meer kan nabootsen door een handje vol kleine kiezelsteentjes flink tegen elkaar te wrijven of door te rammelen met een bos sleutels. Het wordt wel weergegeven als „tzik tzik tzik terizzerillerirrl". Ook in de vlucht, als hij met hangende pooten van zijn uitkijkpost neerdaalt, laat het c? vaak zijn zang hooren. De lokroep klinkt als „tziks"; verder hoort men nog verschillende andere geluiden, die als waarschuwingskreet of werkelijk alarm dienst doen. Wanneer het ? weigerachtig is om op het nest terug te keeren, uit het cf een schorren roep, welken hij ook vlak vóór of tijdens het treden laat hooren. Daartegenover noodt het $ tot de paring met een zacht gepiep, dat vergezeld gaat van een trillen met de vleugels. In Augustus, aan het eind van het broedseizoen, hoort men een kort „tip ol „tip, tip , dat overgaat in een drielettergrepig „tip-e-tip" en dat een soort verzamelroep schijnt te zijn, want de grauwe gors leeft buiten den broedtijd bijna steeds in grootere of
kleinere gezelschappen.
Het nest is moeilijk te vinden, aangezien het alleen door het ? wordt gebouwd en niet door het <? bezocht. Meestal ligt het in een bermkant of een perceel wei- of klaverland, soms ook in het bouwland; steeds is het goed verborgen, hetzij in een bodemholte, hetzij tusschen dichte vegetatie vlak boven den grond. De diepe nap is met grasstengels belegd en met zeer fijne halmpjes en haar gevoerd: soms treft men er een enkel veertje in aan. Het bouwen duurt doorgaans slechts twee dagen, waarna op den 4en dag het eerste ei gelegd wordt. Het voltallige legsel telt gewoonlijk 4 a 5, soms 3 of 6 eieren. Deze zijn op grauwe of roodachtig gele grondkleur met grove, donkerbruine en roodgrauwe vlekken en slierten geteekend; dieper liggende vlekken schijnen violetgnjs door. Zij zijn grooter dan leeuwerikeieren en meten, volgens Van PeltLechner, gemiddeld 24.5 X 17-6 mm. In den regel worden de eerste eieren niet vóór Mei gelegd; een aantal $$ maakt nog een tweede broedsel en voltallige legsels worden tot laat in den zomer aangetroffen. Het $ broedt 11 a 13 dagen nadat het laatste ei gelegd is. Zij



zit zeer vast en wordt bij het broeden niet door het d afgelost en evenmin gevoederd; wel is hij dadelijk present als zij van het nest vliegt om voedsel te gaan zoeken. Ook overigens waakt het d over het broedsel, maar aan het voederen van de jongen neemt hij meestal pas deel, zoodra deze het nest hebben verlaten, wat gewoonlijk na 9 èl ii, soms na 12 dagen plaats vindt. Dergelijke uitgeloopen jongen worden nog ruim een week of 10 dagen door de ouden gevoederd; jongen van late broedsels nog langer. Het voedsel, dat hun wordt gebracht, bestaat hoofdzakelijk uit insecten, vooral uit rupsen; zoolang zij nog in het nest zitten worden de excrementen dan ook regelmatig door het ? verwijderd. Eenige weken later komen de jongen in den rui, waarbij zij niet alleen nieuwe lichaamsveeren krijgen, maar ook nieuwe slag- en staartpennen, in welk opzicht zij van de andere gorssoorten verschillen. Buiten den broedtijd voedt de grauwe gors zich voornamelijk met onkruidzaden, graankorrels (tarwe, haver) en knoppen.
Volgens de nauwkeurige en zeer belangrijke waarnemingen van het echtpaar Ryves (British Birds, XXVIII, 1934, pp. 2 — 26 en 154 — 164) leefden in noordelijk Cornwall een groot aantal dd in polygamie, waarbij de 2 of 3, in enkele gevallen 4 en zelfs 7 die gelijktijdig met één d gepaard waren, zich onderling vreedzaam verdroegen.
In het veld kan men het d bijna steeds aan zijn forschere gestalte van het ? onderscheiden; ook het „slabbetje" van donkere vlekjes aan de basis van de keel, dat aansluit bij de baardstrepen, is bij hem sterker ontwikkeld. Dit „slabbetje" ontbreekt bij de jongen, welke ook lichter van kleur zijn zoolang zij nog niet geruid hebben. Wanneer men van boven op een broedend ? neerziet, is een lichte oogstreep zichtbaar.



Genus Plectrophenax Stejneger.
Stejneger, Proc. U.S. Nat. Mus. V, 1882, p. 33.
Snavel gorsachtig, doch zonder knobbel aan het verhemelte. Vleugels langer dan bij het genus Emberiza. De ie zichtbare, groote slagpen het langst, 2e bijna even lang, 3e eenige millimeters korter, volgende slagpennen sterk in lengte verminderend; de werkelijke ie groote slagpen rudimentair. Groote slagpennen veel langer dan de kleine; het verschil bedraagt ongeveer de dubbele lengte van het loopbeen. Staart ongeveer 3/5 van de vleugellengte, sterk ingesneden; het middelste paar staartpennen met spitse punt. Loopbeen iets langer dan de middenteen, schilden sterk vergroeid; nagel van den achterteen zwak gekromd en ongeveer even lang als de teen zelf. Gevederte lang en zacht, de kleuren van het volwassen kleed herinneren aan het genus Monti/ringilla, waarmede evenwel geen nadere verwantschap bestaat. Tot dit genus behoort slechts een species, die circumpolair over het noordelijk halfrond is verspreid; van Groenland, IJsland en van eenige eilandengroepen uit de Beringzee zijn subspecies beschreven. Gedurende den winter en in beide trektijden wordt deze species ook in ons land aangetroffen.



Orde PASSERIFORMES. Familie FRINGILLIDAE.
N°. 359-
Plectrophenax nivalis (Linnaeus).
DE SNEEUWGORS.
Plaat 399: oud d en oud ?.
„ 400: ? in den winter (figuur boven links), oud <S in den winter (figuur boven rechts) en oud ó in het voorjaar.
Emberiza nivalis Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 176. Nozeman en Sepp, Ned. Vog. IV, 1809, p. 301, pl. 154-Temminck,Man.d'Orn. 1815,p. 188.Id.id.2eéd. 1,1820^.319; III, 1835,p.238.Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p.313, pl. 159. Id.Nat. Hist.vanNed. Vog. 1860, p. 1x9, pi. 15, fig. 10, neniia.
Passerina nivalis, Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 213.
Passerina nivalis nivalis, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 22.
Plectrophenax nivalis, Albarda, Aves neerl. 1897, P- 2I- Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 96. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 46.
Plectrophenax nivalis nivalis, Snouckaert van Schauburg, Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 73.
Nederlandsche volksnamen: Duinputter, Strandputter, Sneeuwputter, Zeeputter, Sneeuwvink, Sneeuwvogel, Zeevink; in Groningen: IJskletter. Friesch: Sniefügel, Sniefink, Stranfink, Stranputter (de Vries).
Engelsch: Snow-Bunting.
Duitsch: Schneeammer.
Fransch: Bruant de neige.
Beschrijving: Oud cf. Kop, hals, borst, buik en lichaamszijden wit; rug en schouders zwart; stuit wit, of zwart aan de zijden wit, soms geheel zwart; groote slagpennen zwart, aan de basis wit; buitenste kleine slagpennen wit, binnenste kleine slagpennen zwart; bovenvleugeldekvederen wit; duim vleugeltje zwart; ondervleugeldekvederen en okselvederen wit; 3 buitenste paren staartpennen wit, buitenvlag aan het einde zwart, binnenvlag van het derde paar met bruinzwarte vlek aan het einde of met smallen bruinzwarten eindzoom, het volgende paar zwart, aan de basis wit, met grootendeels witte buitenvlag, binnenste paren zwart; bovenstaartdekvederen wit, de langste zwart; onderstaartdekvederen wit. Iris donkerbruin; snavel zwart of bruinzwart; pooten zwart. Vleugel 103 —119, staart 68 — 80, snavel 9 — 10, loopbeen 20—21 mm.
Oud $. Voorhoofd, bovenkop en achterhoofd grauwzwart met smalle grauwwitte zoomen; achterhals grauwwit met grauwzwarte schachtstrepen; rug, schouders, stuit



vooral van sneeuwhoenders. De 4 tot 6 of 7 k 8 eieren hebben een blauw- of groenachtig, soms geelachtig witte grondkleur en zijn duidelijk geteekend met grove, roodbruine en enkele zwartbruine en violette vlekken; zij meten volgens Jourdain gemiddeld 22 X 16.1 mm. en worden, al naar de geografische breedte, eind Mei of eind Juni gelegd. Sommige $$ maken een tweede broedsel. De eieren worden, in den regel alleen door het ?, gedurende ongeveer 14 dagen bebroed. Bij het voederen der jongen, die zich in hun moeilijk toegankelijk nest luidruchtig gedragen, helpt het <5 evenwel ijverig mede. Het voedsel van de sneeuwgors varieert al naar het jaargetijde en de omgeving : in den zomer bestaat het voornamelijk uit insecten, vooral muggen en vliegen, maar ook uit zaden van grassen, dwergberk enz. en in den nazomer eet zij graag kraaiheidebessen. In den winter vormen zaden, zoowel graankorrels als de zaden van verschillende kwelderplanten, Suaeda, Aster enz., den hoofdschotel en worden insectenlarven in mindere mate gegeten. Over het algemeen zijn de sneeuwgorzen, die ons land bezoeken, zeer weinig schuw; vooral enkelingen of kleine groepjes laten zich meestal zeer dicht naderen. Zij kunnen strenge koude verdragen en overnachten bij sneeuwbedekking wel in kleine holletjes in de sneeuw, waarbij zij goed verspreid zitten.



Genus Calcarius Bechstein.
Bechstein, Orn. Taschenb. Vög. Deutschl. I, 1803, p. 130.
Nauw verwant met het genus Emberiza, maar te onderscheiden aan de langere en spitsere vleugels, de vrij platte nagels van de naar voren gerichte teenen en den rechten nagel van den achterteen, die ongeveer even lang of langer is dan de achterteen zelf. Kleuren van het gevederte sterk afwijkend van die van Plectrophenax. De ie groote slagpen zeer klein en verborgen, 2e tot en met 4e groote slagpen ongeveer even lang en het langst. Tot dit genus behooren 3 species, waarvan er 1 de arctische en subarctische streken van de oude en nieuwe wereld bewoont en de beide andere, Calcarius pictus (Swainson) en Calcarius ornatus (Townsend), in de vlakten van Noord-Amerika en Mexico voorkomen. De eerstgenoemde species bezoekt op den trek en in den winter ook ons land.



Orde PASSER1F0RMES. Familie FRINGILL1DAE.
N°. 360.
Calcarius lapponicus (Linnaeus).
DE IJSGORS.
Plaat 401: oud 6, oud 6 in den winter, ? in den winter.
Fringilla lapponica Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 180.
Emberiza calcarata, Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 190. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 322. III, 1835^.239.
Emberiza lapponica, Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 3J5> pi- I^0, Nat. Hist. van Ned. Vog.
1860, p. 118, pl. 15, fig. 12, 13 en 13a.
Calcarius lapponica, Van Oort, NotesLeyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 213.
Calcarius lapponica lapponica, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 22.
Calcarius lapponicus, Albarda, Aves neerl. 1897, p. 20.
Calcarius lapponicus lapponicus, Snouckaert van Schauburg, Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 73. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 96. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 46.
Nederlandsche volksnamen: IJsvink, Laplander. Friesch: Iisfink.
Engelsch: Lapland Bunting.
Duitsch: Spornammer.
Fransch: Bruant lapon.
Beschrijving. Oudcf. Kop, hals en midden van de bovenborst zwart; streep achter het oog, aan weerszijden van achterhoofd en achterhals licht bruingeel; benedenhalszijden en borstzijden bruingeelachtig wit ;benedenachterhals roodbruin; rug, schouders, stuit en bovenstaartdekvederen roodachtig bruingeel met breede zwarte schachtstrepen, stuit en bovenstaartdekvederen dikwijls sterker roodbruin getint; benedenborst en buik bruingeelachtig wit; lichaamszijden bruingeelachtig wit, min of meer bruin of geelbruin getint, in het voorste gedeelte zwart gevlekt, in het achterste gedeelte zwart of zwartbruin gestreept; slagpennen donkerbruin met smallen licht bruingelen zoom langs de buitenvlag, smallen grauwwitten eindzoom en grauwwitten zoom langs de binnenvlag, de binnenste kleine slagpennen zwartbruin met breederen roodachtig geelbruinen zoom langs de buitenvlag; kleine bovenvleugeldekvederen zwartbruin met lichtgeelachtig grauwbruine zoomen, de middelste zwart met licht bruingelen eindzoom, de groote zwart met breeden roodachtig geelbruinen zoom langs de buitenvlag en valeren eindzoom; ondervleugeldekvederen wit, basis grauw; okselvederen wit; staartpennen zwartbruin met smalle licht geelachtigbruine zoomen, buitenvlag van het buitenste



paar, behalve aan de basis en aan het einde wit, binnenvlag van de twee buitenste paren met een wigvormige witte vlek aan het einde; onderstaartdekvederen bruingeelachtig wit. Iris donkerbruin; snavel geel, punt zwart; pooten donkerbruin. Vleugel 87 — 101, staart 65 — 75, snavel 8 — 10, loopbeen 19 — 20 mm.
Oud $. In teekening gelijkend op het oude d, doch over het geheel valer; bovenkop en achterhals bruinzwart met licht bruingele zoomen aan de vederen; roodbruine vederen van benedenachterhals valer en met bruingele zoomen en min of meer zwartbruin gestreept; teugels en streep achter het oog bruingeelachtig wit; oordekvederen zwartbruin met geelachtige zoomen; zwarte vederen van benedenkopzijden, kin, keel, voorhals en bovenborst met bruingeelachtig witte zoomen; bovendeelen meer geelachtigbruin, minder roodbruin getint; onderdeelen als bij het d, dochbleeker,benedenborst min of meer zwartbruin gestreept; vleugels en staart als bij het d, doch valer. Vleugel 87 — 93, staart 61 — 66, snavel 8 — 9, loopbeen 19 — 20 mm.
Oudd" in herfstkleed. In teekening op het bovenbeschreven oude d gelijkend, doch vederen van bovenkop, achterhals, rug, schouders, stuit en bovenstaartdekvederen van licht bruingele zoomen voorzien, waardoor de kleuren geheel of gedeeltelijk getemperd worden; evenzoo zijn de vederen van kop, halszijden van voorhals, borst en lichaamszijden van bruingeelachtig witte zoomen voorzien, die de zwarte kleur geheel of gedeeltelijk bedekken; kin en keel geelwit. Snavel geelbruin met donkerder punt.
Oud 5 in herfstkleed. Bovendeelen lichter dan bij hete? in herfstkleed, meer bruingeel met zwarte schachtstrepen; voorhoofd, bovenkop en achterhoofd bruingeel met zwarte schachtstrepen; achterhals evenzoo, doch fijner zwart gestreept en roodbruin getint; kin, keel, voorhals en benedenhalszijden bruingeelachtig wit; min of meer duidelijke baardstreep gevormd door zwarte vlekjes aan weerszijden van keel en voorhals.
Het eerste herfstkleed der jongen gelijkt op dat der ouden; de jonge dd hebben echter zwarte schachtvlekjes op de roodbruine vederen van den benedenachterhals en de jonge ?? zijn op bovenborst en borstzijden min of meer zwartbruin gestreept.
Voorkomen en levenswijze. Deijsgors verschijnt in ons land in klein aantal op den trek, van einde September (d, Harderwijk, 26 Sept. 1887) tot in begin December en in het voorjaar tot in April (d, Harderwijk, 16 April 1888). Ook in den winter wordt de soort af en toe aangetroffen, terwijl bij uitzondering voorwerpen in Mei (?, Hellevoetsluis, 9 Mei 1894) en in Augustus (d, sine loco, 18 Augustus 1887) zijn verzameld. De meeste waarnemingen worden gedaan aan de kust van de Noordzee en van de voormalige Zuiderzee; enkele malen zijn ook exemplaren in het binnenland buitgemaakt, o.a. 2 dd in de collectie Beckers, resp. in den herfst van 1899 en 1902 bij Weert (L.) gevangen en 1 d in de collectie Hens 23 October 1915 te Heerlen (L.) buitgemaakt. Waarnemingen uit het binnenland in de laatste jaren zijn: Marum, 28 December 1924; Wageningen, 16 — 19 Januari 1926 (Ardea, XV, 1926, p. 72 en 103). Gewoonlijk ontmoet men hier te lande enkelingen of tweetallen, die soms buitengewoon weinig schuw zijn.



De ijsgors heeft een circumpolaire verspreiding en bewoont gedurende den broedtijd de arctische en subarctische streken van de oude en de nieuwe wereld, zooals de kusten van Groenland, Lapland, Jan Mayen, Kolgoejew, Waigatsj, Nova Zembla, FransJozefsland, noordelijk Siberië en Noord-Amerika. Ten zuiden van den poolcirkel komt de soort alleen hoog in het gebergte voor, zooals op het Dovre-fjeld in Noorwegen. In Kamsjatka en op de Kommandeur-eilanden broedt een meer roestkleurige subspecies, Calcarius lapponicus coloratus Ridgway, terwijl een 2e subspecies, Calcarius lapponicus alascensis Ridgway, die op de bovenzijde lichter van kleur is, in Alaska voorkomt. Misschien zijn ook de iets grootere ijsgorzen van Groenland als een afzonderlijke subspecies te onderscheiden. De ijsgors is een bewoonster van de toendra s en van moerassige, met lage wilgen en dwergberken begroeide terreinen. Het d zingt gewoonlijk in de vlucht en geeft daarbij een lang gezang ten beste, dat uit fraaie, soms aaneengerijde, soms afzonderlijke, vaak zeer welluidende strophen bestaat en dat met een eenigszins stumperig leeuwerikslied te vergelijken is; hij behoort dus niet tot de zgn. refreinzangers. De lokroep doet denken aan dien van de sneeuwgors en klinkt als „tjieoew , eenige malen herhaald; ook laat zij wel een soort gorgelenden roep hooren, klinkend als „tërrrëk, tëk-tërrrrëk", vooral als zij laag over het terrein vliegt. Het nest ligt op den grond, meestal verstopt in een graspol of in andere lage vegetatie; het is gebouwd van grashalmen en mos en van binnen met veeren gevoerd. Begin Juni, in het hooge noorden 2 weken later, bevat het de 6, soms 5 of 7, eieren, welke op groenachtig grijze of olijfbruine grondkleur met roodbruine wolkjes en enkele donkerbruine ki asjes en haarlijntjes geteekend zijn. Zij meten, volgens Jourdain, 20.67 X 14-96 mm. en worden voornamelijk door het ?, maar ook door het 6 uitgebroed. Het voedsel van de ijsgors bestaat uit onkruidzaden, in den zomer ook uit insecten.



bruinzwart naar het einde toe olijfbruin, alle, behalve het middelste paar met smallen, aan de buitenste paren breederen grauwwitten eindzoom; onderstaartdekvederen wit of geelwit, al of niet met smallen zwarten eindzoom. Iris bruin; snavel bruin, basis ondersnavel geelachtig; pooten vleeschkleurig bruin. Vleugel 155-165, staart 110-119, snavel 25 — 26, loopbeen 36 — 37 mm.
Oud $. Gelijk het oudec?. Vleugel 162, staart 119, snavel 24, loopbeen 36 mm. (1 voorwerp gemeten).
Jeugdkleed. Gelijkend op dat der oude vogels.
Voorkomen en levenswijze. De siberische goudlijster is een oost-aziatische lijstersoort, die in Siberië beoosten het Baikalmeer en in Japan broedvogel is en die in Zuid-China en op Formosa den winter doorbrengt. Enkele individuen zijn op de Philippijnen, in Pegu, Assam en in West-Siberië aangetroffen, terwijl de soort zich naar verhouding vrij dikwijls in Europa heeft vertoond. In bijna alle staten van ons werelddeel is zij een of meer malen voorgekomen; zoo zijn bv. uit Groot-Brittannië en Ierland meer dan 20, uit België een dozijn vangsten bekend, terwijl de soort ook in Scandinavië, op Helgoland, in Frankrijk, Duitschland, Oostenrijk, Italië en Zuid-Tirol is buitgemaakt. Bijna al deze vangsten hadden plaats gedurende het winterhalfjaar. In Nederland is de soort pas in 1931 voor het eerst opgemerkt; op 13 October van dat jaar werd namelijk te Scheveningen een ? levend gevangen, hetwelk naar den Haagschen dierentuin werd overgebracht, waar de vogel geruimen tijd heeft geleefd (Orgaan Club nederl. vogelk., IV, 1931, p. 65). Op 11 April 1933 kwam dit voorwerp in het bezit van 'sRijks Museum te Leiden. Een tweede exemplaar, een 6, werd 2 October 1932 te Warns (Fr.) door een kat gegrepen en bevindt zich thans in het Friesch Natuurhistorisch Museum te Leeuwarden (Orgaan Club nederl. vogelk., V, 1933, p. 119). Tenslotte is op 14 October 1934 een derde voorwerp buitgemaakt en wel een 6, dat gevangen werd in de eendenkooi nabij Sassenheim (Z.-H.), welk voorwerp ook in's Rijks Museum te Leiden wordt bewaard (Ardea, XXIII, 1934, p. 213).
De siberische goudlijster is een stille vogel, die zich gaarne ophoudt in uitgestrekte bergbosschen met een dichten ondergroei en die gewoonlijk slechts bij druilerig weer, zijn melancholieken zang laat hooren. Haar nest bouwt zij meestal op boomen, 3 a 6 meter boven den grond in een takvork. Het bestaat grootendeels uit mos en enkele takjes en is gevoerd met naalden van sparren. Het legsel telt in den regel 4 è 5, soms 3 eieren. Deze zijn op licht blauwgroene grondkleur dicht met fijne, soms ook met grovere, roodachtige vlekjes geteekend. De gemiddelde afmetingen bedragen, volgens Jourdam, 32.6 X 23.9 mm. Aangezien het broedseizoen loopt van half Mei tot eind Juli worden waarschijnlijk twee broedsels gemaakt. Het voedsel bestaat in hoofdzaak uit insecten, maar ook uit bessen. Van de groote lijster, waarmede de siberische goudlijster in uiterlijk en gedragingen veel overeenkomst vertoont, is zij aan haar vlekkig geteekende bovenzijde, zwarte ondervleugeldekvederen en aan de halfmaanvormige vlekken op flanken en onderzijde te onderscheiden.



Orde COLYMBIFORMES. Familie COLYMBIDAE.
N°. 362.
Colymbus adamsii Gray.
DE WITGESNAVELDE IJSDUIKER.
Colymbus adamsii Gray, Proc. Zool. Soc. London, 1859, p. 167. Van Oort, Ornith. neerl., I,1922, p. 20.
Engelsch: White-billed Northern Diver.
Beschrijving: Oud d1 in zomerkleed gelijkt op het oude c?van Colymbus immer, maar kop, keel en hals veeleer purper- dan groenglanzend; de witte strepen op keel en hals breeder en minder talrijk; ook de witte vlekken op de bovenzijde zijn grooter, speciaal die op de schouderveeren. De schaften van de groote slagpennen zijn, behalve aan den top, meestal, doch niet altijd, lichter bruin van kleur dan bij C. immer. Het beste kenmerk ten opzichte van laatstgenoemde soort is evenwel de vorm en de kleur van den snavel; deze is gewoonlijk iets langer dan bij C. immer, de rug van den bovensnavel is recht en aan het uiteinde niet omlaag gebogen, de snavelzijden zijn platter en de gonys (kiel van den ondersnavel) is sterker omhoog gebogen en zij vertoont een duidelijker knik tusschen het basale en het apicale gedeelte. De kleur van den snavel is geelachtig wit, aan de basis bruinachtig. Vleugel 375 — 395> staart 56 — 67, snavel (gemeten van af het neusgat) 60 — 76, loopbeen 89 — 96 mm. (volgens Hartert).
Oud $ in zomerkleed gelijkt volkomen op het oude 6. Vleugel 360 — 385, snavel
67 — 75 mm. (volgens Hartert).
Winterkleed en jeugdkleed zijn eveneens gelijk aan de overeenkomstige kleeden
van C. immer.
Voorkomenenlevenswijze. De witgesnavelde ijsduiker bewoont de arctische gewesten van het noordelijk halfrond; in de oude wereld komt hij voor oostelijk van het Taimyr-schiereiland, in de nieuwe wereld in Alaska, westwaarts tot de Franklinbocht of hetBoothia-schiereiland. 'sWinters wordt hij op zuidelijker breedte aangetroffen. Hij is dan in Europa niet zeer zeldzaam aan de kusten van Noorwegen, bij IColgoejew en bij het Kola-schiereiland. Uit Groot-Brittannië zijn minstens 2 vangsten bekend (British Birds, vol. 16, 1922, p. 9), terwijl de soort eveneens in Zweden, Finland, Duitschland, Opper-Oostenrijk en tweemaal in Italië is voorgekomen. Ook in ons land is kortgeleden een exemplaar aangetroffen, namelijk een ? in winterkleed, dat 30 Decembei 1934 aangespoeld op het strand nabij Zandvoort gevonden werd en dat voor de collectie van 'sRijks Museum te Leiden is gepraepareerd. Nest en eieren gelijken op die van den gewonen ijsduiker en ook de leefwijze verschilt naar het schijnt weinig.



ERRATA.
Op p. 13, regel 18 van boven lees: c? en $ van enz.
n » 57>  : Mésange a moustaches.
» 209, bovensten regel lees: 27 Juni 1934 i. p. v. 23 Juni 1934,



Blz.
Linotte 174
Linotte montagnarde 179
Little Bunting 285
littoralis (Anthus spinoletta) 14
Liuwrik 21
Ljurk 
Ljurts s 21
longirostris (Parus communis) 75
longirostris (Parus dresseri) 75
longirostris (Parus palustris) 75
Longtailed Tit 82
lönnbergi (Parus atricapillus) 79
Loriot 
Lorts 21
Lóts 21
Lötse 21
Loxia 231
Lullula 24
Lurk 2i
luteola (Emberiza) 264
M.
Maanvink. . 165
Maaskrao 109, 116
Maasraof 
macrodactyla (Certhia familiaris) .... 87
macrorhynchos (Nucifraga) 129
macrorhynchos (Nucifraga caryocatactes) . 129
macrorhynchus (Nucifraga caryocatactes) . 129
maculata (Alauda) 21
Madelief 25
Madeliefje 25
Magpie I3a
major (Carduelis carduelis) 192
major (Parus) 63
major (Parus major) 63
malaccensis (Passer montanus) 220
Marklooper 109
Markloover 1^9
Markol !09
Markolf jg9
Marrikol 139
Marsh-Tit. . 7c
Martin roselin ^9
Martkolf jg9
Mastmees 69
Blz.
Mastpiepertje gg
Matkoppige zwartkopmees 78
meadewaldoi (Cannabina cannabina) . . . 176
Meadow-Bunting 270
Meadow-Pipit 4
Mealy Redpoll 182
mediterranea (Cannabina cannabind) . . . 176
Meerkol i^g
Meerkolf jgg
Mees 63
Meezen 61
megarhynchos (Certhia brachydactyld) . . 88
melanocephala (Emberiza) 254
Melanocorypha 18
melanotos (Pica pica) 133
meridionalis (Lanius excubitor) 44
Merklouw ^9
Merkoef 
Merkof ^9
Merle doré 306
Mésange bleue 66
Mésange charbonnière 63
Mésange huppée 72
Mésange a longue queue 82
Mésange a moustaches 57
Mésange nonnette 75
Mésange petite charbonnière 69
Mésange des saules 78
Middelste klapekster 48, 52
miliaria (Emberiza) 292
minor (Lanius) 46
minor (Pyrrhula vulgaris) 251
mitratus (Parus) 72
mitratus (Parus cristatus) 72
Moessien 
Moineau 212
Moineau soulcie 223
monedula (Colaeus) 121
monedula (Coloeus) 121
monedula (Coloeus monedula) . . . 122, 124
monedula (Corvus) 121, 124
montana (Fringilla) 218
montana (Passer) 218
montana (Passer montana) 218
montanus (Parus atricapillus) 79
montanus (Passer) 218
montanus (Passer montanus) 218
montana (Passer montana) .... montanus (Parus atricapillus) . montanus (Passer) 
montanus (Passer montanus)



Blz.
Montifringilla 296
montifringilla (Fringilla) 169
montium (Fringilla) 179
Mordaekster 43, 48
Mosk 212
Motacillidae 1
Musch 212
N.
nana (Cannabina cannabina) 176
Nebelkrahe 109
Negendooder 43, 48
newtoni (Parus major) 64
nivalis (Emberiza) 297
nivalis (Passerina) 297
nivalis (Passerina nivalis) 297
■nivalis (Plectrophenax) 297
nivalis (Plectrophenax nivalis) 297
Noatfink 273
Noatmosk 273
Noordsche goudvink 249
Noordsche kauw 124
Noordsche sijs 182
Noordsijs 182
Noordvink 169
Northern Bullfinch 249
Nucifraga 125
Nutekreaker 129
Nuthatch 93
O.
obscurus (Anthus) 14
obscurus (Parus caeruleus) 67
Oeverpieper 14
Oostvink 165
Oranjevink 169
orientalis (Corvus corone) 107
Oriolidae 143
Oriolus 144
oriolus (Coracias) 145
oriolus (Oriolus) 145
oriolus (Oriolus oriolus) 145
ornatus (Calcarius) 301
Ortolaan 273
Ortolan 273
Ortolan Bunting 263
Blz.
Ossenkneu 82
Ossenkopje 75, 82
Otocorys 33
P.
Paapje 182
palustris (Parus) 69, 75, 78
palustris (Parus palustris) 76
Panlijster 151
Panuridae 55
Panurus 56
Paradoxornis 55
Parelmees 69
Paridae 61
Parrot-Crossbill 237
Parus 62
Passer 211
Pastor 158
Pestfügel 38
Pestvogel 38
Pestvogels 36
Petronia 222
petronia (Fringilla) 223
petronia (Petronia) 223
petronia (Petronia petronia) 223
petronius (Passer) 223
petrosus (Anthus spinolettd) 15
Pica 131
pica (Corvus) 132
pica (Pica) 132
pica (Pica pica) 132
pictus (Calcarius) 301
picus (Garrulus) 132
Pie 132
Pie-grièche écorcheur 48
Pie-grièche grise 43
Pie-grièche a poitrine rose 46
Pie-grièche rousse 52
Pieper 4
Piepers 1
Piepleeuwerik 4
Piipljurk .' 4
Pijlstaartje 82
pileata (Pyrrhula pyrrhula) 252
Pimpel 66
Pimpelmees 66
Pine-Bunting . 261



Blz.
Pine Grosbeak 242
Pinicola 241
Pinson 165
Pinson des Ardennes 169
Piper 4
Pipit des arbres 7
Pipit farlouse 4
Pipit obscur . 14
Pipit Richard 16
Pipit rousseline. 9
Pipit spioncelle 12
1 ii ui 
pithyornus (Emberiza) 261
pityornus (Emberiza) 261
Plakker 63
Plakspecht 93
Plectrophenax 296
poliogyna (Loxia curvirostra) 234
Potmusch 212
pratensis (Alauda) 4, 25
pratensis (Anthus) 4
Protsek 151
Protter .....151
Psiltiparus 55
purpurascens (Sturnus vulgaris) . . . . 153
pusilla (Emberiza) 285
Putter 190
Pyrrhocorax 135
pyrrhocorax (Corvus) 136
pyrrhocorax (Pyrrhocorax) 136
Pyrrhula 248
pyrrhula (Fringilla) 249, 251
pyrrhula {Loxia) 249, 251
pyrrhula (Pyrrhula) 249
pyrrhula (Pyrrhula pyrrhula) 249
pytiopsittacus {Loxia) 237
pytyopsittacus {Loxia) 237
R.
Raaf X12
Raafkroa 106
Rabenkrahe 106
Raubwürger 43
Raven 
Reade Wirger 48
Readkopwirger 52
V
Blz.
Red-backed Shrike 48
Red-headed Bunting 264
Reed-Bunting 288
Regenmusch 218
Regulidae 96
Regulus 97
regulus {Motacilla) 98
regulus (Regulus) 98
regulus {Regulus regulus) 98
regulus {Sylvia) 98
Reidmies 78
Reidmieske 78
Reidmosk 288
Reitmosk 288
rhenanus {Parus) 78
rhenanus {Parus atricapillus) 78
richardi {Anthus) 16
richardi {Anthus richardi) 16
richardii {Anthus) 16
Richard's Pipit 16
Rietgors 288
Rietmees 57, 69, 78
Rietmeesachtigen 55
Rietmosk 288
Rietmusch 288
Rietpapegaaitje 57
Rietvink 288
Rietvinkje 4
Ringelduts 218
Ringelmusch 218
Ringeltje 218
Ringeltute 218
Ringmosk 218
Ringmusch 218
Robijntje 174
Röbyn 174
Robyntsje 174
Rock-Sparrow 223
Roek 116
Rohrammer 288
Roitelet 98
Roitelet triple bandeau 101
Rood barmpje 182
Roode haagekster 52
Roode tuinvalk 48
Roodkopklauwier 52
Roodkoppige klauwier 52
41



Blz.
Roodmusch 245
Rood sijsje 182
Roofkroa 106
Rook 
roseala (Erythrina erythrina) 247
Rose-coloured Starling 159
Roselin cramoisi 245
Rosenstar *59
Roséspreeuw *59
roseus (Aegithalos caudatus) 84
roseus (Pastor) *59
roseus (Sturnus) 159
roseus (Turdus) *59
Rostbartiger Ammer 277
rostrata (Acanthis linaria) 184
Rotköpfiger Würger 52
Rotrückiger Würger 48
Rotsmusch 223
Rozenspreeuw 159
rufescens (Anthus) 9
rufescens (Cannabina linaria) 186
rufescens (Linaria) ï86
rufitergum (Garrulus glandarius) .... 140
rufus (Lanius) 52
rupestris (Anthus) z4
rupestris (.Anthus obscura) 14
rupestris (Anthus spinoletta) 14
russicus (Panurus biarmicus) 59
rustica (Emberiza) 279
Rustic-Bunting 279
ruiila (Emberisa) 254
rutilus (Lanius) 52
Rüts ti6
Ruuk 
S.
Saatkrahe lI°
salicarius (Parus atricapillus) 79
salicarius (Parus montanus) 78
Sanpiper 9
sardonius (Corvus cornix) 110
Scandinavian Jackdaw 124
Scandinavian Rock-Pipit ... ... 14
Scarlet Grosbeak 245
Schataakster 48
Scheervink . 232
Blz.
Schiet in 't vuur 63
Schietelier 292
Schildvink 165
Schimmelbek 116
Schlankschnabliger Tannenhaher .... 129
Schneeammer 297
schoeniclus (Emberiza) 288
schoeniclus (Emberiza schoeniclus).... 288
schoeniclus (Fringilla) 288
schoeniculus (Emberiza) 288
Schrieverik 256
Schrijver 256
Schrijverke 256
Schurftkop *16
Schurftkraai 116
Schwanzmeise 82
Schwedische Dohle 124
scotica (Loxia pytyopsittacus) 237
scoticus (Parus cristatus) 73
Seidenschwanz 38
Sé-ljurk 33
senator (Lanius) 52
senator (Lanius senator) 52
Sep 256
Sépiper 14
septentrionalis (Emberiza schoeniclus). . 290
Serin 227
Serin cini 227
Serinus 226
serinus (Fringilla) 227
serinus (Serinus) 227
serinus (Serinus canaria) 227
serinus (Serinus canarius) 227
Shore-Lark 33
Siberische goudlijster 306
Siberische notenkraker 129
sibirica (Melanocorypha) 18
Sidestirt 38
sierrae (Alauda arvensis) 22
Siesche 19^
Siis 196
Siiske 19^
Sijs 196
Sijsien x9^
Sijsje t96
Siskin 
Sitelle torchepot 93







































































































'



























































































































































































■
•TOS?
$























ORNITHOLOGIA NEERLANDICA







ORNITHOLOGIE NEERLANDICA
DE
VOGELS
VAN
NEDERLAND
DOOR
PROF. DR. E. D. VAN OORT
IN LEVEN DIRECTEUR VAN 'S RIJKS MUSEUM VAN NATUURLIJKE HISTORIE TE LEIDEN
voltooid door G. A. BROUWER, zoöl. docts.
VIJFDE DEEL
PASSERIFORMES (Motacillidae (Anthus) - Alaudidae - Ampelidae - Laniidae - Panuridae - Paridae CeRTHIIDAE - SlTTIDAE - REGULIDAE - CoRVIDAE - ORIOLIDAE - StURNIDAE - FrINGILLIDAE)
MET 80 GEKLEURDE PLATEN
'S GRAVENHAGE
MARTINUS NIJHOFF 1935



Copyright 1935 by Martinus Nijhoff, The Haguef Netherlands. All rights reserved includtng the right to translate or to reproduce this book or parts thereof in any form.
PRINTED IN THE NETHERLANDS



SYSTEMATISCHE INHOUDSOPGAVE
BLZ.
Orde PASSERIFORMES (Vervolg).
Familie MOTACILLIDAE i
Genus anthus Bechstein 2
1. Anthus pratensis (Linnaeus) 4
2. Anthus trivialis (Linnaeus) 7
3. Anthus campestris (Linnaeus) 9
4. Anthus spinoletta (Linnaeus) 12
5. Anthus spinoletta rupestris Nilsson 14
6. Anthus richardi Vieillot 16
Familie ALAUDIDAE 18
Genus alauda Linnaeus 20
1. Alauda arvensis Linnaeus 21
Genus lullula Kaup 24
1. Lullula arborea (Linnaeus) 25
Genus galerida Boie 28
1. Galerida cristata (Linnaeus) 29
Genus eremophila Boie 32
1. Eremophila alpestrisflava (Gmelin) 33
Familie AMPELIDAE 36
Genus bombycilla Vieillot 37
1. Bombycilla garrulus (Linnaeus) 38
Familie LANIIDAE 41
Genus lanius Linnaeus 42
1. Lanius excubitor Linnaeus 43
2. Lanius minor Gmelin 46
3. Lanius collurio Linnaeus 48
4. Lanius senator Linnaeus 52
Familie PANURIDAE 55
Genus panurus Koch 56
1. Panurus biarmicus (Linnaeus) 57
Familie PARIDAE 61
Genus parus Linnaeus 62
1. Parus major Linnaeus 63



bl Z.
2. Parus caeruleus Linnaeus 66
3. Parus ater Linnaeus 69
4. Parus cristaius mitratus Brehm 72
5. Parus palustris longirostris Kleinschmidt 75
6. Parus atricapillus rhenanus Kleinschmidt 78
Genus aegithalos Hermann 81
1. Aegithalos caudatus europaeus (Hermann) 82
Familie CERTHIIDAE 86
Genus certhia Linnaeus 87
1. Certhia brachydactyla Brehm 88
Familie SITTIDAE 9*
Genus sitta Linnaeus 92
1. Sitta europaea caesia Wolf 93
Familie REGULIDAE 96
Genus regulus Cuvier 97
1. Regulus regulus (Linnaeus) 98
2. Regulus ignicapillus (Temminck) 101
Familie CORVIDAE io4
Genus corvus Linnaeus io5
1. Corvus corone Linnaeus IC)6
2. Corvus cornix Linnaeus io9
3. Corvus corax Linnaeus 112
4. Corvus frugilegus Linnaeus 116
Genus coloeus Kaup 120
1. Coloeus monedula spermologus (Vieillot) 121
2. Coloeus monedula monedula Linnaeus i24
Genus nucifraga Brisson 12 5
1. Nucifraga caryocatactes (Linnaeus) I26
2. Nucifraga caryocatactes macrorhynchos Brehm 129
Genus pica Brisson I3I
1. Pica pica (Linnaeus) I32
Genus pyrrhocorax Tunstall *35
1. Pyrrhocorax graculus (Linnaeus) 13^
Genus garrulus Brisson J38
1. Garrulus glandarius (Linnaeus) x39
Familie ORIOLIDAE J43
Genus oriolus Linnaeus J44
1. Oriolus oriolus (Linnaeus) I45



BLZ.
Familie STURNIDAE 149
Genus sturnus Linnaeus 150
1. Sturnus vulgaris Linnaeus 151
Genus pastor Temminck 158
1. Pastor roseus (Linnaeus) 159
Familie FRINGILLIDAE 162
Genus fringilla Linnaeus 164
1. Fringilla coelebs Linnaeus 165
2. Fringilla montifringilla Linnaeus 169
Genus cannabina Brehm 173
1. Cannabina cannabina (Linnaeus) 174
Genus acanthis Bechstein 178
1. Acanthis flavirostris (Linnaeus) 179
2. Acanthis linaria (Linnaeus) 182
3. Acanthis linaria cabaret (P. L. S. Müller) 186
Genus carduelis Brisson 189
1. Carduelis carduelis (Linnaeus) 190
Genus chrysomitris Boie 195
1. Chrysomitris spinus (Linnaeus) 196
Genus chloris Cuvier 201
1. Chloris chloris (Linnaeus) 202
Genus coccothraustes Brisson 206
1. Coccothraustes coccothraustes (Linnaeus) 207
Genus passer Brisson 211
1. Passer domesticus (Linnaeus) 212
2. Passer montanus (Linnaeus) 218
Genus petronia Kaup 222
1. Petronia petronia (Linnaeus) 223
Genus serinus Koch 226
1. Serinus canarius serinus (Linnaeus) 227
Genus loxia Linnaeus 231
1. Loxia curvirostra Linnaeus 232
2. Loxiapytyopsittacus Borkhausen 237
3. Loxia leucoptera bifasciata (Brehm) 239
Genus pinicola Vieillot 241
1. Pinicola enucleator (Linnaeus) 242
Genus erythrina Brehm 244
1. Erythrina erythrina (Pallas) 245
Genus pyrrhula Brisson 248
1. Pyrrhula pyrrhula (Linnaeus) 249



blz.
2. Pyrrhula pyrrhula coccinea (Gmelin) 251
Genus emberiza Linnaeus 254
1. Emberiza citrinella Linnaeus 25^
2. Emberiza leucocephala S. G. Gmelin 261
3. Emberiza icterica Eversmann 264
4. Emberiza cirlus Linnaeus 267
5. Emberiza cia Linnaeus 270
6. Emberiza hortulana Linnaeus 273
7. Emberiza caesia Cretzschmar 277
8. Emberiza rustica Pallas 279
9. Emberiza aureola Pallas 282
10. Emberiza pusilla Pallas 285
11. Emberiza schoeniclus (Linnaeus) 288
12. Emberiza calandra Linnaeus 292
Genus plectrophenax Stejneger 296
1. Plectrophenax nivalis (Linnaeus) 297
Genus calcarius Bechstein 
1. Calcarius lapponicus (Linnaeus) 3°2
APPENDIX
Familie TURDIDAE
Geocichla dauma aurea (Holandre) 3°6
Familie COLYMBIDAE
Colymbus adamsii Gray 3°8



Familie MOTACILLIDAE - KWIKSTAARTEN EN PIEPERS. Vervolg (vergelijk deel IV, bldz. 226).



Genus Anthus Bechstein.
Bechstein, Gem. Naturg. Deutschl. II, 1805, p. 247.
Snavel dun, priemvormig, bijna recht, korter dan de kop; punt van den bovensnavel zwak gebogen en van een onduidelijke inkerving voorzien. Neusgaten ovaal, aan de basis gelegen, gedeeltelijk door een vlies bedekt. Vleugels tamelijk lang en puntig; tweede, derde en vierde slagpen het langst, de vijfde korter of soms bijna evenlang; binnenste kleine slagpennen verlengd, de langste evenlang als of langer dan de vijfde groote slagpen. Staart matig lang, korter dan de vleugellengte, zwak ingesneden. Loopbeen ongeveer evenlang als de midden teen; nagel van den achterteen min of meer, soms zeer sterk verlengd. De beide seksen zijn gelijk in kleur en teekening, de jongen verschillen als regel weinig van de ouden; vederkleed min of meer gestreept. De talrijke vertegenwoordigers van het genus Anthus komen in alle werelddeelen voor. Van de zes in Europa voorkomende soorten zijn de volgende vijf species en een subspecies in ons land waargenomen; de zesde Europeesche soort, Anthus cervinus (Pallas), die in het hooge noorden van Europa en van Azië broedt en in Engelsch-Indië, de Soenda eilanden en oostelijk Afrika overwintert en eenige malen in West-Europa is waargenomen, gelijkt veel op den graspieper en is te herkennen aan de gestreepte stuit- en bovenstaartdekvederen en in het voorjaar aan de licht roodachtig bruin getinte keel en voorhals.
Tabel ter bepaling der soorten.
1 Loopbeen korter dan 28 mm.; nagel van den achter¬
teen korter dan 15 mm 2
Loopbeen 28 mm of langer; nagel van den achterteen
15 mm. lang of langer A. ncliardi.
2 Bovenzijde, borst en lichaamszijden duidelijk gevlekt
of gestreept 3
Bovenzijde onduidelijk gestreept, borst weinig of niet
gestreept, lichaamszijden niet gestreept A. campestris.
3 Bovenzijde lichter, geelachtig bruin 4
Bovenzijde donkerder, grijsachtig of olijfkleurig bruin 5
4 Nagel van den achterteen weinig gebogen, langer dan
de achterteen A. pratensis.
Nagel van den achterteen sterk gebogen, korter dan
of evenlang als de achterteen A. trivialis.



Vlek aan het einde der binnenvlag van de buitenste
staartpennen wit A. spinoletta.
Vlek aan het einde der binnenvlag van de buitenste
staartpennen bruinachtig wit A. spinoletta rupestris.



Orde PASSERIFORMES. Familie MOTACILLIDAE.
N°. 285.
Anlhus pratensis (Linnaeus).
DE GRASPIEPER.
Plaat 324: oud 6, oud ? en jong ?.
Alauda pratensis Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 166.
Alauda trivialis, Nozeman en Sepp, Ned. Vog. III, i797> P- 2°9> P1- Io8-
Antkus pratensis, Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 151- M- id. 2e éd. I, 1820, p. 269; III, 1835, p. 190; IV, 1840, p. 635. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 181, pl. 96- Id- Nat- Hist- van Ned. Vog. 1860, p. 69, pl. 9, fig. en 5a. Albarda, Aves neerl. 1897, p. 24. Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 25. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 19x5, p. 74. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 200. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13, pl. 35. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 77. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 49.
Nederlandsche volksnamen: Pieper, Tietleeuwerik, Piepleeuwerik, Dansleeuwerik, Veldleeuwerik; op Ameland: Rietvinkje (Albarda); bij Maastricht: Grasleeuwerik en
Enkele pieper (Hens). Friesch: Greidepiper, Piipljurk, Piper, Daemljurk (de Vries).
Engelsch: Meadow-Pipit.
Duitsch: Wiesenpieper.
Fransch: Pipit farlouse.
Beschrijving. Oud d. Vederen van bovenkop, achterhals, halszijden en rug olijfkleurig geelbruin met breede zwartbruine schachtstreep; stuit- en bovenstaartdekvederen olijfkleurig geelbruin met min of meer duidelijke zwartbruine schachtstreep; kin, keel en voorhals geelwit, min of meer licht bruingeel getint, vederen van de zijden van keel en voorhals met bruinzwarte schachtstreep; oordekvederen olijfkleurig geelbruin, van onderen begrensd door een geelwitte, min of meer bruingeel getinte streep; vederen van borst en van lichaamszijden geelwit, min of meer licht bruingeel getint, met bruinzwarte schachtvlekken; buik en onderstaartdekvederen geelwit, min of meer licht bruingeel getint; slagpennen donkerbruin, de groote met smallen, de kleine met breederen olijfkleurig geelbruinen zoom langs de buitenvlag; bovenvleugeldekvederen zwartbruin met breede licht olijfkleurig geelbruine, soms geelwitte, zoomen; ondervleugeldekvederen en okselvederen geelwit of geelbruinachtig wit, met min of meer breede zwartgrauwe schachtstreep; middelste staartpennen zwartbruin met smalle olijfkleurig geelbruine zoomen, buitenste paar wit, basis, breede



streep langs de binnenvlag en uiteinde van de buitenvlag donkerbruin, het daarop volgende paar met witte vlek op de binnenvlag nabij het einde. Iris donkerbruin; snavel donkerbruin, basis van den ondersnavel geelachtig vleeschkleurig; pooten licht vleeschkleurig bruingeel. Vleugel 78—85, staart 60—66, snavel 11—13, loopbeen 21 — 23 mm.
Oud ?. Gelijk het oude 6. Vleugel 76—84, staart 60—65, snavel 11 —13, loopbeen 21—23 mm.
Het herfstkleed der oude vogels gelijkt op het bovenbeschreven voorjaarskleed; de geelbruine tint op boven- en onderdeden is meestal, echter niet altijd, sterker. In den zomer tegen den herfstrui is deze tint dikwijls geheel verdwenen.
Jeugdkleed. Gelijk dat der oude vogels in den herfst, meestal met geelbruine tint op boven- en onderdeelen en donkere vlekken op bovendeelen duidelijker.
Voorkomen en levenswijze. De graspieper komt in ons land, vooral in de lage streken, algemeen broedend voor op weiden, graslanden, vochtige heidevelden, moerassen en ook in de duinen. Hij bewoont bijna geheel Europa, van IJsland en de Noordkaap tot de Pyreneeën, Italië (in het zuiden zeer zeldzaam broedend) en de Karpaten en verder West-Siberië tot Noord-Turkestan. Hij overwintert in ZuidEuropa, Noord-Afrika, Klein-Azië en Palestina, in kleinen getale echter ook in noordelijker streken, o.a. in ons land, waar hij in den winter meestal in klein aantal is aan te treffen, zelfs bij vorst of bij sneeuw. De groote doortrek in het voorjaar heeft in het laatst van Februari, in Maart en in April, tot in het begin van Mei plaats, de doortrek in het najaar van begin Augustus tot eind October, vooral in de eerste helft van deze laatste maand trekt een groot aantal door. De broedtijd van de bij ons broedende voorwerpen is van het eind van April tot begin Juli. Hij bouwt, gelijk alle piepers, zijn nest van droge stengels op den grond tusschen gras of andere planten, voert het van binnen meestal met paardenhaar en maakt jaarlijks twee broedsels. De eieren, waarvan er 5, soms 4 of 6, in een legsel voorkomen, zijn op grijsachtigen, bruinachtigen, zelden ook groenachtigen grond dicht donkerbruin gevlekt en meten bij 25 inlandsche exemplaren 18.5 — 21 mm. in lengte en 13.75 —15.5 mm- in breedte. Zij worden door het wijfje in ongeveer 13 dagen uitgebroed. Het voedsel van den graspieper bestaat uit kleine insecten, die hij zoowel op het land als aan den rand van het water vangt, kleine slakjes en wormpjes, in den winter vermoedelijk ook voor een deel uit kleine zaden en verrotte plantendeelen. Hij is een zeer bewegelijke, weinig schuwe, tegenover zijn soortgenooten en andere kleine vogels eenigszins twistzieke vogel, die zich slechts zelden op struiken of lage boomen neerzet. Op den grond loopt hij zeer schielijk; wanneer hij stilstaat beweegt hij het achterste gedeelte van het lichaam en den staart op en neer; hij vliegt snel, met rukkende, snel opeenvolgende vleugelslagen en met plotselinge zijwendingen, meestal slechts over een korten afstand en valt spoedig weder op den grond neer. Het mannetje laat een weinig beteekenenden zang hooren, stijgt daarbij schuin in de hoogte en daalt onder het uiten van tsjiep,



tsjiep, tsjiep, spoedig weder op den grond. De loktoon van den graspieper is een hoog iest, iest, meestal snel achtereen herhaald; opgejaagd klinkt zijn roep als piep, piep, piep of scheller als: tsriet, tsriet, tsriet. Gedurende den trek, die zoowel in den nacht als op den dag, maar hoofdzakelijk op den dag plaats heeft, vereenigen zij zich in kleinere of grootere vluchten, die zich dikwijls bij vluchten leeuweriken aansluiten.



Orde PASSER1F0RMES. Familie MO TA CILLIDAE.
N°. 286.
Anthus trivia/is (Linnaeus.).
DE BOOMPIEPER.
Plaat 325 : oud cf, oud ¥ en jong cf.
Alauda trivialis Linnaeus, Syst. Nat. ed.X, 1758, p. 166.
Anthus arboreus, Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 271. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 271; III, 1835, p. 194. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'5&> P* P' 97- Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 70, pl. 9, fig. 6 en 6a.
Anthus trivialis, Albarda, Aves neerl. 1897, p. 24. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 200. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. 1,1910 —'13, pl. 33 en 34.
Anthus trivialis trivialis, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 25. Id. Jaarber. no. 5 Club Nederl. Vogelk. 1915, p. 74. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 77. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 49.
Nederlandsche volksnamen: Heidepieper; bij Oirschot: Grasmusch (Albarda); bij Maastricht: Dobbele pieper (Hens). Friesch:Boskpiper,Houtljurk,Kantljurk(deVries).
Engelsch: Tree-Pipit.
Duitsch: Baumpieper.
Fransch: Pipit des arbres.
Beschrijving. Oud cf. In kleur en teekening van het gevederte met Anthus pratensis overeenstemmend; onderzijde iets lichter, voornamelijk doordat de vederen van de lichaamszijden van smallere schachtstrepen voorzien zijn, ook de bovenzijde iets lichter. Gemakkelijk te herkennen aan den korten, meer gekromden nagel van den achterteen, aan de vierde slagpen, die ongeveer 5 mm. korter is dan de eerste drie, die evenlang zijn (bij Anthus pratensis zijn de eerste vier slagpennen evenlang) en aan de grootere afmetingen. Iris donkerbruin; snavel donkerbruin, basis ondersnavel geelachtig vleeschkleurig; pooten licht vleeschkleurig bruingeel. Vleugel 85 — 90, staart 61—68, snavel 11—13, loopbeen 22 — 23 mm-
Oud ?. Gelijk het oude cf. Vleugel 83—88, staart 59—67, snavel 11 —13, loopbeen 20 — 23 mm-
Jeugdkleed. Gelijkend op dat der oude vogels, zoowel op bovendeelen als op borst duidelijker gevlekt, lichaamszijden weinig of niet gestreept en onderdeelen sterker licht geelbruin getint.



Voorkomen enlevenswijze. De boompieper komt overal in boschrijke streken van ons land broedend voor, in het bijzonder in de boschrijke zand- en heidestreken en in de duinen. Buiten ons land wordt hij als broedvogel aangetroffen in Noord- en Midden-Europa, van Tromsö in Noorwegen en van Noord-Rusland tot de Pyreneeën en de gebergten in Italië en in Zuidoost-Europa, verder ook in West-Siberië en CentraalAzië. Hij overwintert in het Middellandsche zeegebied, Midden- en Zuid-Afrika en Noordwest-Indië. Hij verschijnt bij ons in de eerste dagen van April, soms reeds in het laatst van Maart, en wordt waargenomen tot in het laatst van September, enkele voorwerpen soms nog in begin October. Hij nestelt op den grond tusschen lang gras, in haver- of roggevelden of tusschen en onder struiken en vervaardigt zijn nest van dorre bladeren en stengels en voornamelijk van mos met een binnenvoering van dunne halmen en dikwijls ook van paardenhaar. Het legsel, dat uit 5 a 6 eieren bestaat, vindt men op zijn vroegst tegen half Mei, meestal pas in de tweede helft van Mei of in Juni, soms tot in Juli. De eieren verschillen zeer in kleur en teekening en behooren tot de meest variabele inlandsche vogeleieren. Zij zijn op licht grijsachtigen, bruinachtigen, roodachtigen, blauwachtigen of groenachtigen grond, meer ot minder dicht met fijnere of grovere grijze, grijsbruine, bruine, donkerbruine of roodbruine vlekken bedekt; zeer zelden zijn zij op licht blauwachtigen grond weinig of niet gevlekt. Sommige eieren doen aan die van den leeuwerik denken, andere aan die van den witten kwikstaart, weer andere aan die van de huismusch. De eieren van een legsel verschillen in den regel slechts weinig van elkaar. Van 65 inlandsche exemplaren varieert de lengte van 19 tot 22.5 mm. en de breedte van 14.25 tot 16 mm. Het wijfje broedt alleen de eieren uit en maakt als regel maar één broedsel per jaar. De boompieper is in zijne bewegingen rustiger en bedaarder dan de graspieper; hij leeft hoofdzakelijk op den grond, maar zet zich vaker dan deze op struiken of zelfs op hooge boomen. Zijn vlucht gelijkt op die van den graspieper, is dikwijls echter eenigszins fladderend, maar toch snel en over een grooteren afstand stijgend en dalend. Het mannetje heeft een fraaien, helderen, jubelenden zang, bestaande uit trillende en fluitende tonen, waarvan enkele aan den kanarievogel, andere aan den nachtegaal en den boomklever doen denken; het zingt soms zittend op een struik of boom, maar meestal terwijl het een eind in de lucht omhoog vliegt en dan met uitgespreide vleugels en staart neervalt onder het uiten van klagende fluittonen. De loktoon van den boompieper is schriller dan die van den graspieper en klinkt als psriep, psriep, soms ook zachter als psiep, psiep. Het voedsel bestaat hoofdzakelijk uit insecten, die hij op den grond of soms ook in de vlucht vangt; in het najaar voedt hij zich ook voor een deel met kleine zaden en weeke bladspruiten. De boompieper komt op den trek niet in groote vluchten voor; hij trekt alleen of in kleine koppels, die vermoedelijk uit het oude paar en de jongen bestaan.



Orde PASSERIFORMES. Familie MO TACILL1DAE.
N°. 287.
Anthns campestris (Linnaeus).
DE DUINPIEPER.
Plaat 326: oud cf, oud ? en jong d.
Alauda campestris Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 166.
Anthus rufescens Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 150. Id. id. 2e éd. 1, 1820, p. 267; III, 1835, p. 189.
Anthus campestris, Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 178, pi. 94. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 70, pl. 9, fig. 2. Albarda, Aves neerl. 1897, p. 24. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 200. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13, pl. 36. Snouckaert van Schauburg, Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 74.
Anthus campestris campestris, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 25. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 76. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 48.
Nederlandsche volksnamen: Heidepieper. Friesch: Sanpiper, Heidepiper (deVries).
Engelsch: Tawny Pipit.
Duitsch: Brachpieper.
Fransch: Pipit rousseline.
Beschrijving. Oud d. Vederen van bovenkop, achterhals, halszijden en rug vaal zandkleurig grijsbruin, vederen van bovenkop en achterhals met duidelijke, die van rug en halszijden met min of meer onduidelijke donkere vaal zwartbruine schachtstreep; stuitvederen en bovenstaartdekvederen gelijk de rugvederen, doch donkere schachtstrepen zeer onduidelijk of ontbrekend; kin, keel en voorhals geelwit met een donkerbruine streep aan weerszijden van de keel; oordekvederen vaal zandkleurig grijsbruin; bovenborst en lichaamszijden geelwit, min of meer bruingeel getint, vederen van bovenborst al of niet met smalle donkerbruine schachtstreep; benedenborst, buik en onderstaartdekvederen geelwit, al of niet met zwakke bruingele tint; slagpennen donkerbruin met vaal licht bruingelen zoom langs de buitenvlag en geelwitten zoom langs de binnen vlag; kleine boven vleugeldekvederen gelijk de rugvederen, middelste en groote donkerbruin, lichtbruingeel gezoomd; ondervleugeldekvederen en okselvederen geelwit, min of meer bruingeel getint, de langs de vleugelbocht gelegene met donkerbruine schachtstreep of schachtvlek; staartpennen donkerbruin, vaal zandkleurig grijsbruin gezoomd, het buitenste paar wit met breeden donkerbruinen zoom langs de binnenvlag, het daaropvolgende paar donkerbruin met V 2



een smallen witten zoom langs de buitenvlag en met een breede witte streep op de binnenvlag langs de schacht nabij het einde; schachten van de staartpennen donkerbruin, behalve van het buitenste paar, die wit zijn. Iris donkerbruin; snavel donkerbruin, basis van den ondersnavel geelachtig vleeschkleurig; pooten licht bruinachtig geel. Vleugel 88-98, staart 70-80, snavel 15-17, loopbeen 25 -27 mm. ' Oud ?. Gelijk het oude cf. Vleugel 84-95, staart 70—76, snavel 15-16, loopbeen 25— 26 mm.
Het herfstkleed gelijkt op het bovenbeschreven kleed der oude vogels.
Jeugdkleed. Vederen van bovenkop, achterhals, halszijden en rug, bovenvleugeldekvederen en stuitvederen zwartbruin met licht bruingeelachtig witte zoomen; kin, keel, borst, buik en lichaamszijden geelwit, aan weerszijden van de keel een zwartbruine streep, borst met groote zwartbruine vlekken, lichaamszijden met kleinere zwartbruine vlekken of strepen; vleugels en staart als bij de oude vogels.
Het jeugdkleed is opvallend donkerder en meer gevlekt dan het bovenbeschreven
kleed van de oude vogels.
Voorkomen en levenswijze. De duinpieper bewoont droge, zandige, weinig begroeide streken en komt bij ons in klein aantal broedend voor op droge, kale heidevelden en zandverstuivingen in Utrecht, Gelderland, Drenthe, Limburg en Noord-Brabant. Zijn aantal is door de ontginning en de beplanting van de heide gaandeweg verminderd en op vele plaatsen is hij verdwenen. Vroeger broedde hij ook in de duinen, of dit thans nog het geval is, is niet met zekerheid te zeggen. Hij bewoont Europa, vanaf het midden van Zweden, Noordwest-Afrika en Zuidwest-Azië, en komt oostelijk tot Midden-Azië voor; hij overwintert in Noord- en in tropisch Afrika en Noordwest-Indië. Hij verschijnt bij ons in het laatst van April of in begin Mei en verlaat ons weder in September; enkele voorwerpen werden nog in het begin van October in ons land waargenomen. In gedragingen komt hij met den graspieper overeen, hij is echter schuwer, loopt veelvuldiger en sneller op den grond en tracht dreigend gevaar steeds loopend te ontwijken. Zijn nest plaatst hij op den grond, goed verborgen tegen aardkluiten, steenen of uithollingen in den bodem, tusschen graspollen of onder laag struikgewas; het bestaat uit dorre fijne stengels en dunne wortels, van binnen meestal belegd met paardenhaar. Het legsel, dat tegen het laatst van Mei tot in Juli te vinden is, bestaat uit 4^5, soms 6 eieren, die op witachtigen, groenachtigen, geelachtigen ot roodachtigen grond met grijsachtige, bruine, donkerbruine en roodbruine vlekken bedekt zijn en in kleur, zoowel als in grootte der vlekken, sterk varieeren. Van een legsel van 4 stuks, gevonden te Zeist, 23 Juni 1862, dat zich in de collectie van 's Rijks Museum te Leiden bevindt, zijn de afmetingen: lengte 19.8-20.5 mm., breedte I5_I5.5 mm.; volgens Rey varieert de lengte van 19.4-23 mm. en de breedte van
X5 5 17 mm. Ook bij deze soort schijnt het wijfje alleen te broeden en slechts één
broedsel per jaar groot te brengen. Den onbeteekenenden zang laat het mannetje, evenals de graspieper, hooren, terwijl het omhoog vliegt of op de een of andere



verhevenheid zit. Volgens den Heer J. H. Pellinkhof (Jaarber. no. 14 Club nederl. vogelk. 1924, p. 151) bestaat de zang van den duinpieper slechts uit een drielettergrepig geluid, dat het best weer te geven is door tsjierrrewie (met den klemtoon op de laatste lettergreep); dit geluid wordt zittend of vliegend in hetzelfde tempo langzaam herhaald, soms tot zestig maal toe terwijl de vogel zit; wordt de zang onder het vliegen voorgedragen, dan geschiedt dit alleen onder het neerdalen. De lokroep van den duinpieper doet sterk aan het gesjielp van musschen denken, hetgeen ook het geval is met het geluid, dat de jongen maken. Het voedsel van den duinpieper bestaat uitsluitend uit kleine insecten en hunne larven.



Orde PASSERIFORMES. Familie MOTACILLIDAE.
N°. 288.
Anthus spinoletta (Linnaeus).
DE WATERPIEPER.
Plaat 327 : oud ó en oud ? in den herfst.
Alauda spinoletta Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 166.
Anthus aquaticus, Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 149. Id. id. 2de éd. I, 1820, p. 265 ; III, 1835, p. 187 ; IV, 1840, p. 623. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 175.
Anthus spipoletta, Albarda, Aves neerl. 1897, P- 25-
Anthus spinoletta, Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 200.
Anthus spinoletta spinoletta, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 26. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 74. Van Oordt en Vervvey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 77. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 50.
Engelsch: Water-Pipit.
Duitsch: Wasserpieper.
Fransch: Pipit spioncelle.
Beschrijving. Oud 6. Bovenkop, achterhals, halszijden, rug, stuit en bovenstaartdekvederen donker grijsbruin, vederen van bovenkop, achterhals en rug in het midden donkerder en bruiner; min of meer duidelijke streep boven het oog geelachtig wit; oordekvederen donker grijsbruin, van voren min of meer geelwit gespikkeld; kin, keel, borst, buik, lichaamszijden en onderstaartdekvederen geelachtig wit, min of meer roodachtig getint, borst en lichaamszijden al of niet donkerbruin gestreept; slagpennen donkerbruin met smallen geelwitten zoom langs de buitenvlag, de binnenste kleine slagpennen met breeden geelbruinachtig witten zoom langs de buitenvlag; bovenvleugeldekvederen donkerbruin, de middelste en groote met breeden geelbruinachtig witten eindzoom; ondervleugeldekvederen en okselvederen geelachtig wit; middelste paar staartpennen donker grijsbruin, de volgende paren donkerbruin, smal vaal gezoomd en met witte punt, op een na het buitenste paar met wigvormige witte vlek aan het einde, het buitenste paar met grootere, wigvormige vlek aan het einde der binnenvlag en met witte, aan de basis en nabij het uiteinde bruin getinte buitenvlag; schachten van de staartpennen bruinzwart, van het buitenste paar voor ongeveer de helft wit, van op een na het buitenste paar alleen aan de punt wit. Iris donkerbruin; snavel donkerbruin, basis van den ondersnavel bruin-



geelachtig vleeschkleurig; pooten vleeschkleurig bruin. Vleugel 85—93, staart 66—74, snavel 13—15, loopbeen 23—24 mm.
Oud ?. Gelijk het oude d. Vleugel 84—92, staart 67—72, snavel 13—15. loopbeen 23—24 mm.
Jeugdkleed. Gelijkend op dat der oude vogels, doch bovendeelen duidelijker gevlekt, strepen op borst en lichaamszijden smaller en donkerder, kin en keel min of meer fijn bruinzwart gevlekt.
Het herfstkleed gelijkt op het bovenbeschreven kleed, bovendeelen echter met zwakke, min of meer olijfkleurige tint; onderdeelen geelachtig wit; keel, borst en lichaamszijden donkerbruin gestreept.
Voorkomen en levenswijze. De waterpieper bewoont het hoog- en middelgebergte van Midden- en Zuid-Europa, noordelijk tot het Harzgebergte, en van KleinAzië; in den winter bezoekt hij lagere streken, overwintert in de dalen, ook in Zuid-Europa en aan de kusten van Noordwest-Afrika. Slechts zelden werd hij in najaar en winter in de lagere streken van noordelijk Midden-Europa waargenomen, zooals in Noord-Duitschland, Nederland en ook Engeland. In ons land zijn slechts 5 exemplaren bekend en wel: een ? van 10 October 1820 bij Leiden, welk voorwerp later in de collectie van H. E. Dresser in Engeland is terecht gekomen; ó en & van 25 October 1862 uit Zuid-Holland, beide in de collectie van Wickevoort Crommelin in 's Rijks Museum te Leiden; een 6 in zomerkleed van 16 Maart 1899 bij Amsterdam, in de collectie van het genootschap „Natura Artis Magistra", en verder een voorwerp van 1 October 1912 te Limmel bij Maastricht geschoten en bewaard in de collectie van den Heer W. de Backer. In België is de waterpieper regelmatig in den winter aan te treffen, voornamelijk in het oosten en het noorden, zoodat het niet uitgesloten is, dat hij in het zuidoosten en zuiden van ons land in den winter meer voorkomt dan bekend is. In Scandinavië, op de Faröer, in Engeland, in Noord-Amerika en in verschillende deelen van Azië komen min of meer nauwverwante subspecies voor, waarvan alleen die uit Scandinavië, de oeverpieper, in ons land is waargenomen en hierna wordt beschreven. De waterpieper broedt hoog in het gebergte in de nabijheid van beken of op moerassig terrein; hij nestelt op den grond, vervaardigt zijn nest op dezelfde wijze als de andere piepers en legt in het eind van April of in Mei 5 a 6 eieren, die op donkere eieren van den graspieper gelijken en volgens Rey gemiddeld 21.3 mm. lang en 15.6 mm. breed zijn. Zijn voedsel bestaat uit allerlei kleine insecten en larven, kleine waterslakjes, wormpjes, in den winter ook voor een deel uit kleine zaden en kleine waterplanten. In levenswijze gelijkt hij op de andere piepers; hij is schuw en zeer bewegelijk, zoekt zijn voedsel veelal aan den rand van het water en loopt dikwijls op ondiepe plaatsen door het water. Zijn lokroep gelijkt veel op dien van den graspieper; ook de zang van het mannetje lijkt op dien van den graspieper, is echter iets krachtiger en helderder en wordt evenals bij de andere piepers meestal, terwijl de vogel opvliegt, voorgedragen.



Orde PASSER JEOR MES. Familie MO TACILL1DAE.
N°. 289.
Anthus spinoletta rupestris Nilsson.
DE OEVERPIEPER.
Plaat 328: d en ? in den winter en ¥ in het voorjaar *).
Anthus rupestris Nilsson, Orn. Suec. I, 1817, p. 245, pl. 9, fig. 1 en 2. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, P- 179, Pl- 95-
Anthus obscurus, Temminck, Man. d'Orn. 2e éd. IV, 1840, p. 628. Schlegel, Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 71, pl. 9, fig. 3 en 4. Albarda, Aves neerl. 1897, P- 25-
Anthus obscura rupestris, Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 201.
Anthus spinoletta littoralis, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 26. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 75. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 78.
Nederlandsche volksnamen: Strandpieper. Friesch: Stranpiper, Sépiper (de Vries).
Engelsch: Scandinavian Rock-Pipit.
Duitsch: Strandpieper.
Fransch: Pipit obscur.
Beschrijving. Oud ó. Gelijkend op dat van A. spinoletta, doch bovendeelen met donker olijfgroene tint; onderdeelen olijfkleurig geelwit, keel en bovenborst roodachtig getint, bovenborst en lichaamszijden dicht gestreept met donker olijfkleurig bruin; slagpennen en bovenvleugeldekvederen met olijfgroene tint op de zoomen; ondervleugeldekvederen en okselvederen donker bruingrauw, geelwit gezoomd; middelste paar staartpennen donkerbruin met olijfgroene tint, de volgende paren donkerbruin met smallen olijfgroenen zoom langs de buitenvlag, op een na het buitenste paar met een kleine wigvormige, bruinachtig witte vlek aan de punt, het buitenste paar met bruinachtig witte, in het midden witte en aan de basis donkerbruine buitenvlag en met groote wigvormige, bruinachtig witte vlek op het einde van de binnenvlag; onderstaartdekvederen olijfkleurig geelwit, al of niet met donkerbruine schachtstreep. Iris donkerbruin; snavel zwartbruin; pooten donker vleeschkleurig bruin, zolen van de teenen geel. Vleugel 84—95, staart 64—74, snavel 14—16, loopbeen 23—24 mm.
Oud ?. Gelijk het oude d. Vleugel 82—90, staart 63—71, snavel 13—16, loopbeen 23—24 mm.
') De wetenschappelijke naam op de plaat moet Anthus spinoletta rupestris Nilsson zijn.



Herfstkleed. Gelijk het bovenbeschreven kleed, doch bovendeelen sterker olijfgroen getint, evenzoo de onderdeelen sterker olijfgeel; keel en bovenborst zonder roodachtige tint. Iris donkerbruin; snavel zwartbruin, basis lichter; pooten grijsbruin of vleeschkleurig bruin, zolen van de teenen geel.
Jeugdkleed. Gelijk het herfstkleed van de oude vogels, olijfgroene tint op de bovendeelen minder sterk, kin en keel fijn bruinzwart gevlekt.
Voorkomen en levenswijze. De oeverpieper is in ons land een regelmatig verschijnende wintergast, die zich langs de zeekust, en wel vooral aan steenglooiingen, steenen hoofden, pieren en dammen, ophoudt en zich slechts zelden meer binnenslands vertoont; hij verschijnt in de laatste dagen van September of in de eerste dagen van October en vertoeft hier tot omstreeks half April. Hij broedt aan de kusten van Scandinavië en Denemarken, vermoedelijk ook in Noord-Rusland aan de kusten van de Witte zee. In den winter wordt hij, behalve aan onze kust, aan die van Noord-Duitschland, België, Noord-Frankrijk en Engeland waargenomen. De aan de Engelsche kusten en aan die van Noordwest-Frankrijk broedende vorm van den waterpieper, Anthns spinoletta petrosus (Montagu), wijkt van den oeverpieper af door het niet roodachtig getint zijn van keel en bovenborst in het bruiloftskleed; deze vorm is aldaar hoofdzakelijk standvogel, een deel echter schijnt zich in den winter zuidelijk langs de kust van Frankrijk tot de Spaansche kust te verplaatsen. Of deze vorm ook onze kusten bezoekt, is niet met zekerheid te zeggen; slechts door het ringonderzoek zou dit vastgesteld kunnen worden. De in Maart en April aan onze kust geschoten voorwerpen vertoonen een roodachtige tint op de borst en duiden hierdoor op den Scandinavischen vorm; wintervoorwerpen van de beide genoemde vormen zijn niet van elkaar te onderscheiden. De oeverpieper bewoont in den broedtijd de rotsachtige kusten langs de zee en maakt een nest gelijk dat van andere piepers tusschen steenen, in rotsholten, ook tusschen gras of andere planten en legt in het laatst van Mei of in Juni 4^5 eieren, die op die van den waterpieper gelijken. Hij schijnt als regel twee broedsels per jaar groot te brengen. De lokroep gelijkt op dien van den graspieper, ook de zang van het mannetje doet sterk aan dien van den graspieper denken; het vliegt gelijk andere piepers zingend omhoog. Hij zoekt langs den rand van het water en tusschen de steenen der zeeweringen zijn voedsel, dat, behalve uit insecten en larven, uit kleine schaal- en schelpdieren, wormen, wieren en ook zaden bestaat.



Orde PASSER]FORMES. Familie MOTAC1LLIDAE.
N°. 290.
Anthus richardi Vieillot.
DE GROOTE PIEPER.
Plaat 329: oud 6 en jong
Anthus richardi Vieillot, Nouv. Dict. d'Hist. Nat. XXVI, 1818, p. 491- Temminck, Man. d'Orn. 2e éd. I, 1820, p. 263; III, 1835, p. 185. Albarda, Aves neerl. 1897, P- 25. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 201.
Anthus richardii, Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 176, pl. 93. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860,
p. 70, pl. 9, fig. 1. ,
Anthus richardi richardi, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 24.Id.Jaarber.no. 5 Club nederl. vogelk. 19x5, p. 74. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 76.
Engelsch: Richard's Pipit.
Duitsch: Spornpieper.
Fransch: Pipit Richard.
Beschrijving. Oud <5. Vederen van bovenzijde van kop, achterhals, rug en stuit donkerbruin met breede grijsachtig bruingele zoomen, vederen van stuit soms geheel grijsachtig bruingeel; kin en keel geelachtig wit, ter weerszijden van de keel een min of meer duidelijke zwartbruine langsstreep; streep boven en achter het oog bruingeelachtig wit; oordekvederen grijsachtig bruingeel met donkerbruine schachtstreep; borst en benedengedeelte der halszijden licht bruingeel met donkerbruine vlekken; lichaamszijden licht bruingeel; buik geelwit; groote slagpennen donkerbruin met smalle bruingeelachtig witte zoomen langs de buitenvlag; kleine slagpennen donkerbruin met breedere bruingeel achtig witte zoomen; boven vleugeldekvederen donkerbruin met bruingeelachtig witte zoomen; ondervleugeldekvederen en okselvederen bruingeelachtig wit; middelste paar staartpennen donkerbruin met grijsachtig bruingele zoomen, verdere paren donkerbruin met smallen bruingelen zoom langs de buitenvlag, op een na het buitenste paar donkerbruin met witte vlek aan het einde, die zich soms tot meer dan de halve lengte van de veder uitstrekt, het buitenste paar geheel wit, alleen aan de basis van de binnenvlag donker grijsbruin; schachten van de staai tpennen donkerbruin, van het buitenste paar wit; bovenstaartdekvederen donkerbruin met breede grijsachtig bruingele zoomen; onderstaartdekvederen bruingeelachtig wit. Iris donkerbruin; snavel donkerbruin, basis van den ondersnavel vleeschkleurig geel-



achtig bruin; pooten licht geelachtig vleeschkleurig bruin. Vleugel 92—99, staart 79—80, snavel 14 — 15, loopbeen 29 — 31 mm.
Oud?. Gelijk het oude d. Vleugel 89—96, staart 78—80, snavel 14—15, loopbeen 28 — 31 mm.
Jeugdkleed. Bovendeelen donkerbruin met smalle geelwitte of geelbruinachtig witte zoomen; onderdeelen geelwit, borst en borstzijden dicht donkerbruin gevlekt, lichaamszijden met enkele donkerbruine langsstrepen.
Voorkomen en levenswijze. De groote pieper broedt in Noord- en MiddenAzië van het dal van de Jenissei en dat van de Lena, zuidelijk tot Oost-Turkestan, Noord-Tibet en Noord-China. In den winter trekt hij naar Voor-Indië, Ceylon, Burma, Zuid-China en Hainan; herhaaldelijk is hij ook gedurende den trek westelijk van zijn woongebied waargenomen, niet alleen in West- en Zuidwest-Azië, maar ook in geheel Europa van Scandinavië tot Italië en Spanje, o. a. vele malen op Helgoland en meer dan tachtig maal op de Britsche eilanden. In Nederland is hij ongeveer twaalf maal bemachtigd; van deze voorwerpen bevinden zich er vijf in de collectie van 's Rijks Museum van Natuurlijke Historie te Leiden en wel: jong? van October 1841 bij Haarlem; ad. (d) van 1 October 1857 bij Ridderkerk aan den IJssel (Z.H.); jong c? van 24 October i89obij den Haag; ad. d 26 October 1898 bij den Haag en ? van 11 October 1910 bij Harderwijk (G.). Bijna alle met zekerheid uit ons land bekende voorwerpen zijn in October bemachtigd, één in September en één in Mei (? van Mei 1862 bij Noordwijk (Z.H.)). In levenswijze en gedragingen komt de groote pieper met de andere piepers overeen; hij is een schuwe vogel, die zeer snel op den grond loopt en wiens vlucht aan die van de kwikstaarten doet denken. Zijn lokroep is pieperachtig, maar volgens Naumann luider en lager van toon; omtrent den zang van het mannetje is niets bekend. Hij maakt zijn nest op den grond, verscholen tusschen gras of onder laag struikgewas, en het wijfje legt in Juni of Juli 4 k 6 eieren, die op die van de andere piepers gelijken, en tamelijk in kleur en teekening varieeren. Het voedsel van den grooten pieper bestaat hoofdzakelijk uit insecten.
V
3



Familie ALAUDIDAE — LEEUWERIKEN.
De leeuweriken vormen een goed omschreven familie van kleine, op den grond levende vogels, die in talrijke species en subspecies in alle werelddeelen voorkomen, het talrijkst in Afrika, het geringst in aantal in Australië en Amerika, in Zuid-Amerika zoo goed als ontbrekend. Hun snavel is verschillend van vorm, dun priemvormig en tamelijk kort, langer en zwak gebogen, soms meer kegelvormig of zeer dik; de aan de basis gelegene neusgaten zijn al of niet door borstelachtige vederen bedekt. De pooten zijn tamelijk lang, het loopbeen is langer dan de middenteen of evenlang, op de zijden bedekt met een rij van vierhoekige schilden en niet, zooals bij verreweg het meerendeel der zangvogels, met een lange hoornplaat. De nagel van den achterteen is meestal lang en recht. De vleugels zijn tamelijk lang en spits, de eerste groote slagpen is zeer klein of soms rudimentair en zoo goed als ontbrekend, de tweede en de derde of de derde en de vierde zijn het langst. De binnenste kleine slagpennen zijn meestal, evenals bij de vorige familie, min of meer verlengd. De staart is matig lang, recht of een weinig ingesneden en bestaat uit 12 pennen. De beide seksen verschillen meestal niet van elkaar, slechts bij enkele vormen bestaat een opvallend sexueel verschil; de wijfjes zijn meestal kleiner. Zij loopen stappend, wippen niet met den staart, zooals de piepers en kwikstaarten en bewonen in het algemeen vlak, open, droog terrein, weiden, bouwlanden, steppen en woestijnen, enkele vormen ook met kreupelhout begroeid terrein. Zij nestelen op den grond en leggen gevlekte eieren. De tot deze familie behoorende soorten worden tot ongeveer 20 genera gebracht, waarvan van acht vertegenwoordigers in Europa waargenomen zijn. Van deze genera komen van vier geregeld vertegenwoordigers in ons land voor, die volgens de onderstaande tabel te onderscheiden zijn. In het museum „Natura Docet" te Denekamp wordt een opgezet voorwerp bewaard van Melanocorypha yeltoniensis (Forster), dat volgens den Heer J. B. Bernink door hem van een preparateur te Groningen is gekocht en dat indertijd in een tuin te Groningen gevangen zou zijn. Na ontvangst van de mededeeling van den Heer Bernink heb ik getracht nadere informaties hieromtrent in te winnen; de herkomst van dit voorwerp is echtei vooi mij te onzeker, om deze soort thans reeds op grond van bovengenoemd exemplaar in de lijst van in ons land waargenomen vogels op te nemen. De mogelijkheid, dat deze soort in ons land waargenomen wordt, bestaat ongetwijfeld, daar zij reeds eenige malen in Engeland en ook op Helgoland en in België is waargenomen. Zij broedt in Zuidoost-Rusland, West-Siberië en Turkestan. Eveneens bestaat de mogelijkheid van waarnemen in ons land voor twee andere soorten van dit genus, nl. Melanocorypha sibirica (Gmelin) uit Zuidoost-Rusland en West-Siberië en Melanocorypha



calandra (Linnaeus) uit Zuid-Europa, Noord-Afrika en Zuid west-Azië, die beide in Engeland zijn waargenomen, ook op Helgoland en de eerste ook in België. De soorten van het genus Melanocorypha bezitten een krachtigen, hoogen, kegelvormigen, maar eenigszins zijdelings platgedrukten snavel. Ook van het genus Calandrella met kleineren, bijna zuiver kegelvormigen snavel zouden een paar vormen bij ons aangetroffen kunnen worden, nl. Calandrella brachydactyla (Leisier) uit Zuid-Europa, Noord-Afrika en Klein-Azië, die eenige malen in Engeland en op Helgoland is waargenomen, en Calandrella minor heinei (von Homeijer) uit Zuid-Rusland en Transkaspië, die eens op Helgoland is aangetroffen.
De genera, waarvan vertegenwoordigers in ons land voorkomen, zijn uit onderstaande tabel te bepalen.
Tabel ter bepaling der genera.
1 Vederen van het midden van den bovenkop niet puntig verlengd. ... 2 Vederen van het midden van den bovenkop puntig verlengd . . . Galerida.
2 Eerste slagpen rudimentair of zoo goed als ontbrekend 3
Eerste slagpen klein, maar duidelijk zichtbaar Lullula.
3 Vederen aan weerszijden van den bovenkop puntig verlengd . . Eremophila. Vederen aan weerszijden van den bovenkop niet puntig verlengd. . Alauda.



Genus Alauda Linnaeus.
Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 165.
Eerste slagpen rudimentair, korter dan de helft van de dekvederen van de groote slagpennen. Binnenste kleine slagpennen sterk verlengd, echter korter dan de langste groote slagpennen. Snavel tamelijk kort, slank. Nagel van den achterteen zeer lang, recht of zwak gebogen. Seksen niet verschillend. Tot dit genus behoort één soort, die in talrijke subspecies in Europa, Azië en Noord-Afrika en ook bij ons broedend voorkomt. Of vele van deze subspecies recht van bestaan hebben is te betwijfelen, daar leeuweriken uit hetzelfde gebied in kleur en teekening vrij sterk varieeren, waarop de aard van den bodem, zooals bij vele op den grond levende vogels, grooten invloed uitoefent.



Orde PASSERIFORMES. Familie ALAUDIDAE.
N°. 291.
Alauda arvensis Linnaeus.
DE LEEUWERIK.
Plaat 330: oud d, oud ?, jong ? in eerste winterkleed en jong d.
Alauda arvensis Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 165. Nozeman en Sepp, Ned. Vog. I, 1770, p. 27, pl. 15. Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 161. Id. id 2e éd. I, 1820, p. 281; III, 1835^.203. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 292, pl. 148. Id. Nat. Hist van Ned. Vog. 1860, p. 112, pl. 17, fig. 10 en 10 a. Albarda, Aves neerl. 1897, p. 21. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 20X. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13, pl. 27.
Alauda arvensis arvensis, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 23. Id. Jaarber. no. 5. Club nederl. vogelk. 1915, p. 73. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 75. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 48.
Alauda arborea, Nozeman en Sepp, Ned. Vog. IV, 1809, p. 351, pl. 179 bovenste figuur (var.).
Alauda maculata, Nozeman en Sepp, Ned. Vog. IV, 1809, p. 381, pl. 194 (var.).
Nederlandsche volksnamen: Leewerk, Liewerk, Akkerleeuwerik, Veldleeuwerik. Friesch: Ljurk, Ljurts, plaatselijk ook Lötse, Larts, Lorts, Löts, Lêts, Lurk, Liuwrik (de Vries).
Engelsch: Sky-Lark.
Duitsch: Feldlerche.
Fransch: Alouette des champs.
Beschrijving. Oud d. Vederen van bovenkop, van achterhoofd, welke laatste een weinig verlengd zijn, van achterhals, rug en stuit donkerbruin met breede grijsachtig bruingele zoomen, die aan den achterhals een weinig lichter zijn; teugels en oordekvederen licht bruingeel met donkerbruine schachtstrepen; streep boven en achter het oog bruingeelachtig wit; kin geelwit; keel geelwit met kleine donkerbruine vlekjes; bovenborst en lichaamszijden licht bruingeel, de borst met donkerbruine schachtstrepen, de lichaamszijden onduidelijker langsgestreept met bruin; benedenborst en buik geelwit; groote slagpennen donkerbruin, buitenvlag van de eerste met geelwitten zoom, die van de overige met licht bruingelen zoom, alle met smallen geelwitten eindzoom; kleine slagpennen donkerbruin met geelbruinen zoom langs de buitenvlag en met witachtigen eindzoom; bovenvleugeldekvederen donkerbruin met breede grijsachtig bruingele zoomen; ondervleugeldekvederen en okselvederen bruingrijs met breede geelwitte



zoomen; buitenste paar staartpennen wit, breede zoom langs de binnenvlag tot bijna aan de punt bruingrijs, op een na het buitenste paar donkerbruin met naar het einde toe witte buitenvlag, overige paren donkerbruin met smalle geelwitte of licht bruingele zoomen, het middelste paar breeder gezoomd; bovenstaartdekvederen donkerbruin met grijsachtig geelbruine of bruingele zoomen; onderstaartdekvederen geelwit, de langste soms met smalle, donkerbruine schachtstreep. Iris donkerbruin; snavel donkerbruin, ondersnavel aan de basis bruingeel; pooten geelachtig bruin, basis en bovenzijde van de teenen donkerder. Vleugel 104 — 120, staart 65 -82, snavel 11 —13, loopbeen 26 — 27 mm.
Oud ?. Gelijk het oude d", doch afmetingen kleiner. Vleugelioi — 111, staart 64 — 76, snavel 10 — 13, loopbeen 25 — 27 mm.
Jeugdkleed. In kleur en teekening op het kleed der ouden gelijkend, echter zijn de vederen van de bovendeelen langs de zijden meer geelbruin gezoomd en voorzien van een geelwitten eindzoom; donkerbruine schachtstrepen van de borstvederen valer.
Het herfstkleed van de oude vogels gelijkt op het bovenbeschreven kleed, doch is over het geheel warmer van tint; het eerste herfstkleed van de jonge vogels kenmerkt zich door het voorkomen van smalle geelwitte eindzoomen aan de vederen van bovenkop en rug, die in den loop van den winter afslijten.
Voorkomenenlevenswijze. De leeuwerik is in ons land een algemeene broedvogel op wei- en bouwlanden, ook op de heide en in de duinen. Hij verschijnt bij ons op zijne broedplaatsen meestal in Februari, soms reeds in eind Januari, en vertoeft hier tot in September en October De groote doortrek van noordelijker broedende voorwerpen heeft in October, vooral in de laatste helft, en in de eerste helft van November plaats, zoowel op den dag, als ook des nachts; van deze blijft een deel in zachte winters overwinteren. Bij invallende vorst of bij sneeuw trekken ook deze weg, en worden tevens weder groote vluchten doortrekkers en zwervers waargenomen. Bij invallenden dooi is weder spoedig terugtrek waar te nemen. De voorjaarsdoortrek heeft plaats in Februari en begin Maart, niet zelden tot in April toe. Het broedgebied van den leeuwerik strekt zich uit over geheel Europa van ongeveer 70° N.B., uitgezonderd echter ZuidItalië en Zuidoostelijk Europa, waar hij vervangen wordt door de zeer nauw verwante iets lichter gekleurde Alauda arvensis cantarella Bonaparte; uit Zuid-Spanje en Portugal is een eveneens iets lichter gekleurde, doch op de bovenzijde meer donkere subspecies, Alauda arvensis sierraeWeigold, beschreven en uit Portugal nog een, eveneens afwijkende vorm, Alauda arvensis guillelmi Witherby. De in Noord-Europa broedende voorwerpen overwinteren in Midden-Europa, Zuid-Europa en in Noord-Afrika. De leeuwerik maakt zijn nest in een kuiltje van den grond en het komt meestal met de omgeving zoo overeen, dat het slechts bij aandachtige beschouwing te zien is. Het wordt los vervaardigd van dorre stengels en fijne wortels en is van binnen meestal dun belegd met paardenhaar. Het eerste legsel, bestaande uit meestal 5, zelden 6 eieren, is reeds in de tweede helft van April of in begin Mei te vinden; het tweede legsel, en



ongetwijfeld soms nog het derde, is in Juni en Juli, soms nog in Augustus aan te treffen en bevat als regel een kleiner aantal eieren, 4 of 3. Het wijfje broedt de eieren alleen in ongeveer 14 dagen uit. De eieren varieeren zeer in kleur en zijn op witachtigen, geelachtigen, grijsachtigen, groenachtigen, bruinachtigen of roodachtigen grond, dicht met grijze en bruine vlekjes en wolkjes bedekt; 75 inlandsche exemplaren meten 20 — 24.75 mm. in lengte en 15 — 18 mm. in breedte.
De jongen verlaten veelal het nest reeds zoo spoedig zij geheel bevederd zijn, maar nog niet vliegen kunnen; zij verbergen zich in de naaste omgeving tusschen het gras en worden nog een tijdlang door de ouden met insecten en wormpjes gevoederd. Het voedsel van den leeuwerik bestaat uit allerlei zaden, vooral graansoorten, die hij niet van de zaadhuls ontdoet, maar met deze doorslikt, gras- en weeke bladspruiten, wormpjes, kleine slakjes en in den zomer grootendeels uit insecten en larven. De luide, jubelende zang van het mannetje is algemeen bekend; het vliegt al zingende bijna recht naar boven, stijgt voortdurend hooger, soms zoo hoog dat het nog als een stipje zichtbaar is, staat een tijd fladderend en steeds zingend in de lucht, soms langer dan vijf minuten en daalt eindelijk snel weder dicht bij het punt van opvliegen, tot vlak bij den grond steeds zingende, neder. Slechts zelden hoort men den leeuwerik zittend op den grond, op een aardkluit, een steen of eenige andere verhevenheid zingen. Hij begint reeds heel vroeg in het voorjaar te zingen en gaat hiermede tot einde Juli door; enkele voorwerpen zingen soms in nazomer en herfst, maar steeds zachter en korter. Onvermoeid weerklinkt zijn zang den geheelen dag, soms tot na zonsondergang. Zijn loktoon is een helder triedrie, triedrie; bij het opvliegen en onder het vliegen roept hij tsjirr of tsjerr en dikwijls ook helder fluitend pie-ieb. Hij is een onrustige, bewegelijke vogel, die zich steeds op den grond ophoudt, stappend loopt, bij rustig voortgaan bij iedere schrede op de manier van de duiven den kop naar voren beweegt en af en toe de vederen van den bovenkop opzet; zijn vlucht is snel, over groote afstanden boogvormig, waarbij eenige snelle vleugelslagen door een voortschieten met tegen het lichaam gelegde vleugels gevolgd worden. Aan dreigend gevaar tracht hij zich te onttrekken door zich plat op den bodem te drukken. Behalve in den trektijd, wanneer hij zich tot groote vluchten vereenigt, is hij overigens tamelijk eenzelvig; een broedend paar duldt geen ander in zijn onmiddellijke omgeving. Gelijk de andere leeuweriken baadt hij niet in het water, maar neemt in droge, stoffige aarde een zandbad.



Genus Lullula Kaup.
Kaup, Skizz. Entw. u. Natürl. Syst. Eur. Thierw. 1829, p. 92.
Dit genus is nauw verwant met het vorige en verschilt door het bezit van een duidelijk ontwikkelde eerste groote slagpen, die bijna evenlang is als de dekvederen van de groote slagpennen, van een korteren staart en van een slankeren en dunneren snavel. Seksen eveneens gelijk van kleur en teekening. Tot dit genus behoort één soort en een paar zeer nauw verwante ondersoorten, die in Europa, ook in ons land, Noordwest-Afrika en Zuidwest-Azië voorkomen.



Orde PASSERIFORMES. Familie ALAUDIDAE.
N°. 292.
Lullula arborea (Linnaeus).
DE BOOMLEEUWERIK.
Plaat 331: oud 6, oud? en jong 6.
Alauda arborea Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 166. Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 162. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 282; III, 1835, P- 203- Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 294, pl. 149. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 113, pl. 17, fig. 11.
Alaudapratensis, Nozeman en Sepp, Ned. Vog. IV, 1809, p. 345, pl. 176.
Lullula arborea, Albarda, Aves neerl. 1897, P* 22< Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908-—'09, p. 201. Van PeltLechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13, pl. 29.
Lullula arborea arborea, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 23. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 73. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 75. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 47.
Nederlandsche volksnamen: Grasleeuwerik, Madeliefje, Kopier (Houttuyn in Nozeman en Sepp); Heideleeuwerik, Madelief, Zoetelief, Tuimeluur.
Engelsch: Wood-Lark.
Duitsch: Heidelerche.
Fransch: Alouette lulu.
Beschrijving: Oud 6. Vederen van bovenkop bruinzwart met breede grijsachtig geelbruine zoomen langs de zijden, de vederen van het achterste gedeelte van den bovenkop een weinig verlengd; streep boven en achter het oog geelwit; vederen van het achterhoofd en bovenste deel van den achterhals geelwit, langs de schacht donkerbruin gestreept; vederen van het overige gedeelte van den achterhals, van rug en van schouders bruinzwart met breede grijsachtig geelbruine zoomen; stuit en bovenstaartdekvederen grijsachtig olijfkleurig geelbruin; oordekvederen geelachtig bruin, naar achteren toe donkerbruin, van onderen en van achteren begrensd door geelwitte vederen; kin, keel en benedengedeelte der halszijden geelwit, keel en halszijden met kleine zwartbruine vlekjes, ter weerszijden van de keel een of twee min of meer duidelijke zwartbruine langsstrepen; vederen van bovenborst geelbruinachtig wit met zwartbruine schachtstrepen; benedenborst, buik, lichaamszijden en onderstaartdekvederen geelwit, de lichaamszijden met donkerbruine schachtstrepen; groote slagpennen donkerbruin met smallen geelwitten zoom langs de buitenvlag en met geelwitten eind-



zoom; kleine slagpennen donkerbruin met licht bruingele zoomen en met geelwitten eindzoom, de verlengde binnenste met een geelbruine vlek aan het uiteinde; kleine bovenvleugeldekvederen grijsachtig geelbruin, de middelste en groote donkerbruin met geelwitte of geelbruinachtig witte zoomen; bovendekvederen van de groote slagpennen zwartbruin metbreedengeelwitteneindzoom; ondervleugeldekvederen geelachtig wit; okselvederen geelachtig wit, min of meer grijs getint; middelste paar staartpennen grijsachtig geelbruin, langs de schachten donkerbruin, overige paren zwartbruin, de uiteinden van het 2de, 3de en 4de paar van buitenaf met witte uiteinden, die naar binnen toe in grootte afnemen, het buitenste paar aan de basis donkerbruin, aan het einde licht grijsbruin, smalle zoom langs de buitenvlag witachtig. Iris bruin; snavel donkerbruin, basis ondersnavel licht vleeschkleurig bruin; pooten vleeschkleurig bruingeel. Vleugel 93—100, staart 53—60, snavel 11 —12, loopbeen 21—22 mm.
Oud ?. Gelijk het oude <5. Vleugel 90 -97, staart 51-60, snavel 11 —12, loopbeen 21—22 mm.
Jeugdkleed. In het algemeen gelijkend op dat der oude vogels, echter zijn de vederen van bovenkop, rug en schouders van geelachtig bruine zijzoomen en van een geelwitten eindzoom voorzien, evenzoo de binnenste kleine slagpennen en de middelste en groote bovenvleugeldekvederen; stuit- en bovenstaartdekvederen geelachtig roodbruin met geelwitten eindzoom en daarvoor gelegen donkerbruinen band; zoomen van het middelste paar staartpennen geelachtig roodbruin, het wit van de buitenste paren staartpennen geelachtig roodbruin getint; onderdeelen als bij de ouden, doch schachtstrepen op de bovenborst valer en gedeeltelijk meer driehoekig.
Het herfstkleed gelijkt op het bovenbeschreven kleed der oude vogels, doch is over het algemeen warmer bruin getint, vooral op de bovendeelen.
Voorkomen en levenswijze. De boomleeuwerik broedt in Europa van het midden van Scandinavië tot aan de Middellandsche zee, in Noordwest-Afrika en in Zuid west-Azië; de voorwerpen van Corsica en Sardinië, die van Zuidoost-Europa en die van Zuidwest-Azië zijn min of meer valer en werden als afzonderlijke subspecies afgescheiden. In de noordelijke deelen van zijn broedgebied is hij trekvogel en overwintert in Zuid-Europa en Noord-Afrika, in de zuidelijke deelen is hij standvogel. In ons land komt de boomleeuwerik in droge, zandige, met loof- of naaldhout begroeide streken, o.a. in Utrecht, het Gooi, Gelderland, Overijssel, Drenthe, Noord-Brabant, Limburg en ook in de duinen van Zuid- en Noord-Holland in klein aantal broedend voor. Hij is herhaaldelijk ook 's winters in ons land aangetroffen; het is echter nog niet uitgemaakt of deze voorwerpen onze overwinterende broedvogels zijn, dan wel overwinteraars van elders. De voorjaarsdoortrek heeft plaats van eind Februari, vooral in Maart tot begin April, de najaarsdoortrek van eind September tot begin November; bij invallende vorst en bij sneeuw in den winter vertoonen zich steeds weder grootere of kleinere vluchten. De boomleeuwerik begint reeds vroeg met nestelen, in begin April is het eerste legsel soms voltallig, meestal echter in het laatst van April en begin



Mei; het tweede legsel vindt men in het laatst van Mei en in Juni. Hij maakt zijn nest op den grond tusschen verdord gras, tusschen varens, heidestruiken enz. van droge stengels, fijne wortels en mos, en belegt het van binnen soms met wat wol of haar. De eieren, waarvan er 4 of 5, zelden 6, in een legsel voorkomen zijn op witten of zwak roodachtigen grond met fijne grijze, bruine en roodbruine vlekjes bedekt; zij varieeren van 19.5—21.5 mm. in lengte en 15.5—16.25 mm. in breedte, gemeten aan 19 inlandsche voorwerpen. Evenals bij den leeuwerik verlaten de jongen spoedig het nest en verbergen zich tusschen planten in de omgeving, waar zij door de ouden van voedsel voorzien worden tot zij zelfstandig zijn. Na den broedtijd zwerven de ouden van een paar met de jongen tot een kleine vlucht vereenigd in het broedgebied rond. Zijn voedsel bestaat uit insecten en hunne larven, in najaar en winter ook uit kleine zaden. In zijn wezen heeft hij veel van den leeuwerik weg, echter is hij verdraagzamer en minder schichtig. Hij leeft hoofdzakelijk op den grond, loopt zeer snel en vliegt op de wijze van den gewonen leeuwerik, wellicht nog sneller, en is in de vlucht aan zijn korteren staart en geringere grootte te herkennen. Hij zet zich dikwijls op struiken en boomen, vanwaar het mannetje zijn bijzonder liefelijken, trillenden en zachtfluitenden zang laat hooren, zoowel op den dag als des nachts; ook wordt de zang onder het vliegen voorgedragen, waarbij het in kringen opstijgt en in de lucht heen en weer vliegt. Hij begint reeds zeer vroeg in het jaar te zingen; op mooie herfst- en winterdagen hoort men nog af en toe zijn zang. Den lokroep, die evenals de zang zeer aangenaam en liefelijk is, laten zij herhaaldelijk zoowel op den grond als onder het vliegen hooren en kan weergegeven worden door trudelu of dludelu.



Genus Galerida Boie.
Boie, Isis, 1828, p. 321.
Vederen van het midden van bovenkop verlengd en puntig. Eerste groote slagpen, evenals bij Lullula, duidelijk ontwikkeld en ongeveer evenlang als de dekvederen van de groote slagpennen. Staart tamelijk kort. Snavel tamelijk lang en slank. Seksen gelijk van kleur. In Europa komen twee soorten voor, waarvan één ook in ons land, die in talrijke subspecies onderscheiden worden.



Orde PASSERIFORMES. Familie ALAUDIDAE.
N°. 293.
Galerida cristata (Linnaeus).
DE KUIFLEEUWERIK.
Plaat 332: oud d, oud ? en jong ?.
Alauda cristata Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 166. Nozeman en Sepp, Ned. Vog. IV, 1809, p. 351, pl. 179 onderste figuur.Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 158. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 277; III, 1835, p. 204. Schlegel, Vog. van Ned. 1854 —'58, p. 297, pl. 151 en 152. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 1x4, pl. 17, fig. 12.
Galerita cristata, Albarda, Aves neerl. 1897, P- 22'
Galerida cristata, Wan Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 201. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13, pl. 28.
Galerida cristata cristata, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 23. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 75. Hens, Avif. Limburg, 1826, p. 47 en 173.
Nederlandsche volksnamen: volgens Albarda Tureluur (bij Nijmegen); bij 's-Gravenhage: Strontpikker; in Limburg: Kokelevi; volgens van Wickevoort Crommelin bij Zandvoort: Juffer. Friesch: Tüfljurk, Dykljurk, Winterljurk (de Vries).
Engelsch: Crested Lark.
Duitsch: Haubenlerche.
Fransch: Alouette cochevis.
Beschrijving. Oud ó. Vederen van het midden van den bovenkop verlengd en een puntige kuif vormend; bovenkop, achterhals, bovenrug en schouders vaal grijsbruin met donkerbruine of zwartbruine schachtstreep op de vederen; benedenrug en stuit vaal grijsbruin weinig of niet donkerbruin langsgestreept; teugels, smalle streep boven en achter het oog geelwit; oordekvederen vaal grijsbruin, donkerder gestreept; kop- en halszijden geelbruinachtig wit, donkerbruin gestreept; kin en keel geelwit, ter weerszijden twee min of meer duidelijke zwartbruine langsstrepen; bovenborst geelbruinachtig wit met breede zwartbruine schachtstreep op de vederen; lichaamszijden geelbruinachtig wit met smalle vaalbruine schachtstrepen; benedenborst en buik geelbruinachtig wit; groote slagpennen donkerbruin met smallen licht roodachtig bruingelen zoom langs de buitenvlag en breeden licht roodachtig bruingelen zoom langs de binnenvlag; buitenste kleine slagpennen gelijk de groote, de verlengde binnenste donkerbruin met breede vaal grijsbruine zoomen; bovenvleugeldekvederen vaal grijsbruin met smallen geelbruinachtig witten zoom, de middelste en groote met



donkerbruine schachtstreep; ondervleugeldekvederen en okselvederen licht roodachtig bruingeel, de langs den vleugelrand gelegen dekvederen in het midden grauwbruin; middelste paar staartpennen vaal grijsbruin, langs de schacht zwartbruin, smal geelbruinachtig wit gezoomd, de verdere paren zwartbruin, zeer smal vaalbruin gezoomd, op een na het buitenste paar zwartbruin met breeden licht roodachtig bruingelen of bruingeelachtig witten zoom langs de buitenvlag, het buitenste paar op de buitenvlag en aan het einde van de binnenvlag licht roodachtig bruingeel of bruingeelachtig wit, overigens donkerbruin; bovenstaartdekvederen aan de basis licht roodachtig bruin, aan het einde vaal grijsbruin met donkerbruine schachtstreep; onderstaartdekvederen geelbruinachtig wit, de langste met vaal donkerbruine schachtstreep. Iris bruin; snavel vaal donkerbruin, basis ondersnavel vleeschkleurig bruingeel; pooten geelachtig vleeschkleurig. Vleugel 104—no, staart 65-74, snavel
X5—17, loopbeen 24—26 mm.
Oud ?. Gelijk het oude <f. Vleugel 101—109, staart 63—71, snavel 15—17, loopbeen 24—25 mm.
In voorjaar en zomer worden de bovendeelen door afslijting van de vederranden
donkerder en duidelijker gevlekt.
Jeugdkleed. Verlengde kuifvederen korter en ronder dan bij de ouden; vederen van bovenkop, achterhals, rug, schouders en stuit geelachtig bruin, naar het uiteinde toe zwartbruin, met breeden geelwitten eindzoom; bovenborst vaal geelbruinachtig wit met vale donkerbruine vlekken; lichaamszijden grijsbruinachtig wit; buik en onderstaartdekvederen geelwit; slagpennen vaal donkerbruin met licht bruingele zoomen: bovenvleugeldekvederen gelijk de rugvederen; staartpennen zwartbruin met duidelijken geelwitten eindzoom, overigens als bij de ouden; bovenstaartdekvederen gely c de rugvederen.
Het eerste herfstkleed der jongen gelijkt op het bovenbeschreven kleed der oude vogels.
Voorkomen en levenswijze. De kuifleeuwerik komt vrij algemeen broedend in ons land voor op droge zand- en grindgronden in het westen, midden en zuiden, en in alle oostelijke provincies. Hij zoekt de nabijheid van den mensch en schijnt vergeleken bij vroeger, in aantal toegenomen te zijn. Hij is meestal m de nabijheid van dorpen of steden aan te treffen, waar hij zich in de buitenwijken op vlakke, opene, weinig begroeide terreinen, als exercitieplaatsen, stationsterreinen, kale velden, zandvlakten en straatwegen, ook aan het zeestrand, ophoudt. Hij is standvogel, die in strenge winters ook niet ver van zijn broedgebied in kleinere of grootere vluchten rondzwerft en bij sneeuw en vorst zich tot in de in de nabijheid liggende steden en dorpen vertoont. De kuifleeuwerik broedt in Europa van Zuid-Zweden tot de Pyreneeën, NoordItalie en den Balkan, niet in Groot-Brittannië en Ierland; op het Balkanschiereiland, in Zuid-Rusland, in Griekenland, in Italië en in Spanje, ook in Noord-Afnka en in Azie, wordt hij door talrijke, veelal weinig verschillende subspecies vervangen. Hij maa 't



zijn nest op den grond, meer op ongecultiveerd terrein dan in bouwland, tegen een aardkluit, in oude wagensporen, op weinig gebruikte spoorwegdijken, soms ook op lage wallen, op lage stroodaken of zelfs op platte daken van hoogere gebouwen, van droge stengels, voert het soms met paardenhaar en legt in het laatst, soms reeds in het begin van April 4 —5, soms 6 eieren, die veel op die van den gewonen leeuwerik gelijken, maar minder dicht gevlekt zijn en daardoor de grondkleur meer laten zien, en die bij gemiddeld iets kortere lengte (19—24.7 mm.) en bij gemiddeld gelijke breedte (15— 18.3 mm.) iets buikiger van vorm zijn. In den regel maakt hij twee broedsels, soms drie, zoodat men tot in Juli nestjongen vindt. De eieren worden hoofdzakelijk door het wijije in ongeveer 13 dagen uitgebroed en de jongen verlaten ook bij deze soort spoedig het nest en zoeken in de omgeving dekking. Hij is weinig schuw, loopt snel over den grond, af en toe de kuif opzettend, en vliegt opgejaagd een kort eind weg, om spoedig weer neer te vallen; niet zelden ziet men hem op de een of andere verhevenheid, een steenhoop, een muur of een laag dak zitten, maar nooit op struiken ot boomen. Zijn voedsel bestaat uit allerlei insecten, hunne larven, kleine wormpjes, slakjes en voor een groot deel ook uit zaden, jonge spruiten en knoppen van planten. De zang van het mannetje, dien het zoowel zittend op den grond, een steen of een paal, zelfs op een dak, als wel vliegend in de lucht laat hooren, is aangenaam en welluidend en doet zoowel aan den zang van den leeuwerik, als aan dien van den boomleeuwerik denken; het zingt bijna het geheele jaar, ook op mooie winterdagen. Zijn gewone lokroep is zacht en fluitend, ongeveer door dudridia weer te geven; bij het opvliegen laat hij ook een korter zacht fluitend geluid hooren.



Genus Eremophila Boie.
Boie, Isis, 1828, p. 322.
Vederen aan weerszijden van den bovenkop puntig verlengd. Eerste groote slagpen zeer weinig ontwikkeld, rudimentair. Binnenste kleine slagpennen niet sterk verlengd, veel korter dan de langste groote slagpennen. Snavel kort, min of meer kegelvormig. Seksen zeer weinig van elkaar verschillend. Dit genus is door talrijke vormen, die alle vermoedelijk tot slechts één soort behooren, vertegenwoordigd vooral in Noord-Amerika, in Zuid-Amerika alleen in de Andes van Columbia, in Noord- en Midden-Azië, Europa en Noord-Afrika; één vorm wordt in den winter ook in ons land waargenomen.



Orde PASSERIFORMES. Familie ALAUDIDAE.
N°. 294.
Eremophila alpestris flava (Gmelin).
DE BERGLEEUWERIK.
Plaat 333: oud 6, oud $ en jong ó in herfstkleed.
t
Alauda flava Gmelin, Syst. Nat. I, 1788, p. 800.
Alauda alpestris, Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 160. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 279; III, 1835, P- 201Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 295, pl. 150. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 113, pl. 17, fig. 13.
Otocorys alpestris, Albarda, Aves neerl. 1897, p. 21.
Eremophila alpestris flava, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 24. Id. Jaarber no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 74. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 201. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 76. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 48.
Nederlandsche volksnamen: Fransche leeuwerik, Strandleeuwerik, Zeeleeuwerik. Friesch: Stranljurk, Sé-ljurk (de Vries).
Engelsch: Shore-Lark.
Duitsch: Alpenlerche.
Fransch: Alouette a hausse-col noir.
Beschrijving. Oud d. De over de neusgaten liggende vederen, teugels, vlek beneden het oog, dwarsband midden over den bovenkop, verlengde vederen ter weerszijden van den bovenkop, breede band over het benedengedeelte van den voorhals en van de bovenborst en bovenborstzijden zwart; voorhoofd, streep boven en achter het oog, kin, keel en benedengedeelte van de halszijden zwavelgeel; oordekvederen zwavelgeel, aan het einde grijsbruin; achterhoofd, achterhals en benedengedeelte der borstzijden roodachtig bruin; vederen van rug en stuit bruin, aan de randen roodachtig bruin getint, langs de schacht donkerbruin of bruinzwart; benedenborst en buik wit, de benedenborst al of niet grauwgrijs gevlekt; lichaamszijden roodachtig bruin met donkerbruine schachtstrepen; groote slagpennen donkerbruin, de eerste met een breeden, de overige met een smalleren witten zoom langs de buiten vlag, met een breeden witten zoom aan de basis van de binnen vlag en met smallen witten zoom aan de uiteinden; buitenste kleine slagpennen donkerbruin, smal wit gezoomd, verlengde binnenste kleine slagpennen donkerbruin, naar de randen toe lichter bruin; kleine en middelste boven vleugeldekvederen roodachtig bruin met



grijswitte zoomen, groote vleugeldekvederen donkerbruin met grijswitten eindzoom en met vaalbruine randen; ondervleugeldekvederen en okselvederen wit, de langs den vleugelrand gelegen dekvederen in het midden zwartgrauw; middelste paar staartpennen bruinzwart met aan de basis breede roodachtig bruine, naar het einde meer bruine zoomen, overige paren bruinzwart, alle met smallen witten eindzoom, op een na het buitenste paar met smallen witten zoom langs de buitenvlag en met breederen witten eindzoom, het buitenste paar evenzoo, doch met naar het einde toe soms geheel witte buitenvlag; bovenstaartdekvederen roodachtig bruin, de langste bruin met zwartbruine schachtstreep; onderstaartdekvederen wit. Iris donkerbruin; snavel hoornkleurig zwart, basis ondersnavel geelachtig hoornkleurig; pooten zwart. Vleugel 103—116, staart 68—81, snavel 10—11, loopbeen 22—23 mm.
Oud $. In teekening en kleur op het d gelijkend, echter de zwarte dwarsband over den kop smaller en minder zuiver van kleur, de verlengde vederen aan de zijden van den bovenkop korter, het geel van voorhoofd en keel minder zuiver, de zwarte band over de bovenborst smaller, de benedenborst steeds min of meer grauw gevlekt, het roodachtig bruin van de bovendeelen meer bruin en de donkere schachtstrepen op den rug duidelijker. Afmetingen kleiner. Vleugel 100—109, staart 62 77, snavel
10—11, loopbeen 21—23 mm.
Het herfstkleed gelijkt op het bovenbeschreven kleed, echter zijn de zwarte vederen van bovenkop en kopzijden van geelachtige eindzoomen voorzien, de gele vederen van het voorhoofd hebben donkerbruine uiteinden, de zwarte vederen van bovenborst hebben witachtige uiteinden, de benedenborst is bruingrauw gevlekt en de roodachtig bruine kleur van achterkop, achterhals, zijden van de bovenborst en bovenstaartdekvederen is door grijsachtig witte zoomen aan de vederen minder helder. Door afslijting van de vederzoomen worden in den loop van het voorjaar en den zomer het zwart en geel van kop en borst zuiverder en de roodachtig bruine kleur van de andere deelen helderder; het geel verbleekt in den loop van den zomer bijna tot wit.
Jeugdkleed. Verschilt van dat der oude vogels, doordat de bovendeelen licht gevlekt zijn; de vederen zijn bruinzwart met geelbruinachtig witte zoomen en geelwitte vlek nabij het einde; bovenstaartdekvederen aan de basis roodachtig bruin; kopzijden donkerbruin, geelwit gevlekt; kin en keel geelwit met vaal donkerbruine vlekjes, borst en lichaamszijden licht geelbruin met donkerbruin gevlekt; buik geelwit; slagpennen donkerbruin, langs de buitenvlag geelbruinachtig wit gezoomd; staartpennen donkerbruin, het middelste paar met geelbruinachtige zoomen, het buitenste paar op de
buitenvlag geelwit.
Het eerste herfstkleed van de jongen gelijkt op dat der oude vogels.
Voorkomen en levenswijze. De bergleeuwerik is in ons land een jaarlijks in grooter of kleiner aantal verschijnende wintergast, die in October verschijnt en in het laatst van Maart en in April weder verdwijnt. Hij houdt zich voornamelijk langs de zeekust op, zoowel van de Noordzee als van de Zuiderzee, en langs de Zuidhol-



landsche en Zeeuwsche zeegaten; in het binnenland wordt hij slechts zeer zelden gezien. Hij is zoowel op het strand, als op de nabij de zee gelegen landerijen en dijken, ook in de duinen, aan te treffen, meestal in kleine vluchten, in strenge winters dikwijls in grooter aantal. Hij broedt in het noorden van Scandinavië en van Rusland, ook in het noorden van Azië en wordt in den winter aangetroffen aan de kusten van Midden-Europa, zeldzamer in Zuid-Europa en in het binnenland, verder in ZuidRusland en in Azië tot aan de kusten van Noord-China. De typische vorm, Eremophila alpestris (Linnaeus), komt in Noord-Amerika voor en is gekenmerkt door een krachtigeren, meestal langeren snavel en door de meer bruine kleine en middelste bovenvleugeldekvederen en bovenstaartdekvederen. De bergleeuwerik nestelt op den grond op de wijze der andere leeuweriken, legt in de tweede helft van Mei en in Juni 4 £ 5 eieren, die veel op die van den gewonen leeuwerik gelijken, maar gemiddeld iets kleiner zijn. In zijn gedragingen gelijkt hij op de andere leeuweriken; hij is bij ons tamelijk schuw, in tegenstelling met zijn gedrag op de broedplaatsen, waar hij meer vertrouwelijk is. De lokroep is een heldere, eenigszins klagende fluittoon en wordt bij het opvliegen, zoowel als onder het vliegen geuit. Het mannetje heeft een aangenamen zang, korter, zachter en minder jubelend dan die van den gewonen leeuwerik, dien het zoowel zittend als onder het vliegen laat hooren.Zijn voedsel bestaat uit allerlei zaden, weeke spruiten en bladen van planten, insecten en hunne larven, ook kleine schaal- en schelpdieren.



Familie AMPELIDAE - PESTVOGELS.
Deze familie, die thans beter die der Bombycillidae genoemd kan worden, omdat de generieke naam Ampelis door Bombycilla vervangen moet worden, vormt een kleine, afzonderlijk staande groep van vogels, die verwant zijn met de Muscicapidae en met de Laniidae. Behalve de eigenlijke pestvogels, het genus Bombycilla, worden door sommige onderzoekers tot deze familie nog een viertal Amerikaansche genera gerekend. De eigenlijke pestvogels zijn gekenmerkt door een zacht en dicht gevederte; de vederen van den bovenkop zijn verlengd en los van bouw. De krachtige snavel is kort en breed, punt van den bovensnavel eenigszins haakvormig over den ondersnavel heengebogen en aan weerszijden van een inkerving voorzien. De neusgaten zijn van de basis gelegen, ovaal van vorm en bedekt door fluweelachtige vederen en korte borstels. Snavelborstels aan den mondhoek ontbreken. De vleugels zijn lang; aan de 10 groote slagpennen is de eerste klein, de tweede het langst. De staart is kort, recht afgesneden en bestaat uit 12 pennen. De schachten van de kleine slagpennen, en soms ook die van de staartpennen, eindigen in platte hoornplaatjes. De pooten zijn kort; het loopbeen is van voren met duidelijke hoornschilden bedekt en ongeveer zoo lang als de middenteen. Zij bewonen het noorden van Europa, Azië en Noord-Amerika, voeden zich met insecten en besvruchten, bouwen open nesten op struiken en boomen en leggen gevlekte eieren. De seksen gelijken veel op elkaar; het kleed der jongen wijkt van dat der ouden af.



Genus Bombycilla Vieillot.
Vieillot, Anal. nouv. Orn. 1816, p. 37.
De kenmerken van dit genus zijn die, welke voor de eigenlijke pestvogels opgegeven zijn. Tot dit genus' behooren 3 soorten, die in Europa, Azië, Japan en NoordAmerika voorkomen en waarvan er een ook in ons land is aangetroffen.



Orde PASSERIFORMES. Familie AMPELIDAE.
N°. 295. ,
Bombycilla garrulus (Linnaeus).
DE PESTVOGEL.
Plaat 334: oud 6, oud $ en jong <3.
Lanius garrulus Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 95.
Ampelis garrulus, Nozeman en Sepp, Ned. Vog. III, 1797, p. 201, pl. 104. Albarda, Aves neerl. 1897, p. 11. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 202.
Ampelis garrula, Schlegel, Vog. van Ned. 1854/58, p. 235, pl. 121. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 83, pl. 11, fig. 5 en 5a.
Bombycivora garrula, Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 77. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 124.
Bombycilla garrula, Temminck, Man. d'Orn. 2e éd. III, 1835, p. 71. Snouckaert van Schauburg, Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 80.
Bombycilla garrulus, Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 80. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 61.
Bombycilla garrulus garrulus, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 34.
Nederlandsche volksnamen: Vlaamsche viezel (Gronovius); Beemer, Zijdestaart, Sneeuwvogel, Wijnstaart, Zwarte mantel; in Groningen: Lakvogel. Friesch: Sidestirt, Lakfügel, Pestfügel (de Vries).
Engelsch: Waxwing.
Duitsch: Seidenschwanz.
Fransch: Jaseur de Bohème.
Beschrijving. Oud d*. Kop en hals roodbruinachtig grauw, voorhoofd, zijden van den bovenkop en voorste gedeelte van de keel- en halszijden kaneelkleurig; rug- en schoudervederen bruinachtig grauw, met zwakke roodachtige tint; stuit en bovenstaartdekvederen grijs; smalle band voor het voorhoofd, teugels, streep boven en achter het oog, kin en keel zwart; kleine vlek beneden den mondhoek en smalle streep beneden het oog wit; borst en zijden van het lichaam licht bruinachtig grauw met zwakke roodachtige tint; buik licht grauwgrijs; groote slagpennen zwart, de buitenste zonder witte streep aan het einde, de volgende met een witte streep aan het einde op de buitenvlag, de binnenste paren met gele streep aan het einde op de buitenvlag en met smallen witten eindzoom; kleine slagpennen donker grauwgrijs met breeden witten eindzoom, de binnenste donker bruingrijs, bij alle de schachten eindigend in een vermiljoenrood, verlengd-ovaal plaatje; bovenvleugeldekvederen bruinachtig grauw met roodachtige



tint, dekvederen van de groote slagpennen zwart met witte uiteinden; ondervleugeldekvederen en okselvederen licht grauwgrijs; staartpennen aan de basis donker grauwgrijs, aan het einde zwart, met breeden gelen eindzoom, zeer zelden met aan het einde vermiljoenroode en driehoekig verbreede schachten; onderstaartdekvederen kaneelkleurig bruin. Iris bruin; snavel zwart, aan de basis grijsachtig of geelachtig wit; pooten zwart. Vleugel 115 —120, staart 65 — 68, snavel 11 —13, loopbeen 22 — 23 mm-
Oud ?. Gelijk het oude d1, doch witte eindzoom der groote slagpennen korter ot geheel ontbrekend, het geel van vleugels en staart bleeker, de roode plaatjes aan de kleine slagpennen meestal kleiner. Vleugel 114 — 118, staart 60 —68, snavel 11 —13, loopbeen 22 — 23 mm-
Jonge vogels in het eerste herfstkleed gelijken op het oude ?, doch zijn over het geheel iets somberder van kleur, de witte eindzoomen der groote slagpennen ontbreken, het geel van de vleugels is bleeker, bij de ?? wit, de gele staartband is smaller en bleeker en de roode plaatjes der kleine slagpennen zijn zeer klein of gedeeltelijk ontbrekend.
Jeugdkleed. Verschillend van het kleed der ouden; bovendeelen olijfkleurig bruin met lichtere zoomen aan de vederen, bovenkop meer effen olijfkleurig bruin; kin en keel witachtig, grijsbruin gestreept; zijden van den kop bruin met een lichtere vlek in het midden; borst en zijde van het lichaam grauwbruin, de vederen geelwit gezoomd langs de randen; buik witachtig; vleugels en staart ongeveer als bij het jonge ?; kleine slagpennen zonder of met zeer kleine roode plaatjes; onderstaartdekvederen roodachtig bruin, de langste met witachtig uiteinde. Pooten bruin.
Voorkomen en levenswijze. De pestvogel is een onregelmatig verschijnende wintergast in ons land, in sommige jaren is hij talrijk, in andere komt hij in klein aantal, soms in het geheel niet voor. Hij werd vooral in de maanden November, December en Januari waargenomen, dikwijls ook reeds in October en tot in Februari toe. Volgens A. A. van Bemmelen (in Herklots, Bouwst. Faun. Ned. III, 1866, p. 522) is twee jaren achtereen een voorwerp midden in den zomer nabij Haarlem waargenomen. Als jaren, waarin hij talrijk in ons land is voorgekomen, zijn te vermelden 1788, 1847, 1849, 1850, 1851, 1866, 1892, 1893, 1897, 1901, 1903, 1913, 1914, 1921 en 1922. Hij is een stille, weinig bewegelijke en weinig schuwe vogel, die zich bij ons meestal in kleinere of grootere vluchten ophoudt, soms ook in slechts enkele voorwerpen bijeen en die vooral daar aan te treffen is, waar besdragende heesters en boomen hem zijn voedsel verschaffen; wanneer zij niet met eten bezig zijn, zitten zij soms langen tijd dicht bij elkaar stil op dezelfde plaats. Op den grond komen zij slechts zelden en daar bewegen zij zich met kleine sprongen vrij onbeholpen vooruit. Zijn vlucht is snel, over grootere afstanden boogvormig, over korte afstanden fladderend. Hij broedt in het hooge noorden van de oude en van de nieuwe wereld, in Europa niet zuidelijker dan ongeveer 65° N.B., vertoont zich in den winter regelmatig iets zuidelijker van zijn broedgebied, o.a. in Oost-Pruisen, onregelmatig echter in het overige Europa, tot Italië toe. Hij



maakt zijn nest van takjes, mos en korstmossen, van binnen dikwijls met rendierhaar gevoerd, in boomen en struiken, voornamelijk sparren en berken, van manshoogte tot 5 & 6 meter van den grond en legt in Juni 4 & 5, soms 6 eieren, die op lichtgrijzen, blauwgrijzen, iets geelroodachtig grijzen of witachtigen grond zwart en lichtgrijs gevlekt en ongeveer 24 mm. lang en 17.25 mm. breed zijn. Meestal broeden meerdere paren dicht bijeen. Behalve met allerlei besvruchten voedt de pestvogel zich ook met bladknoppen, jonge bladspruiten en insecten, welke laatste in den zomer zijn hoofdvoedsel zijn en waarmede ook de jongen worden grootgebracht. Hij vangt insecten ook in de vlucht op de wijze der vliegenvangers. De lokroep van den pestvogel is een vrij zacht tsjirpend geluid, dat hij zoowel zittend als onder het vliegen laat hooren; ook hoort men soms een zacht fluitend geluid, dat aan den goudvink doet denken. Zoowel het mannetje als het wijfje laat een weinig beteekenenden zang hooren, bestaande uit zachte trillende en tsjirpende tonen; onder het zingen zetten zij af en toe de kuif op. Zij zingen voornamelijk tegen de schemering en gedurende bijna het geheele jaar.



Familie LANIIDAE — KLAUWIEREN.
De tot deze familie behoorende vogels, varieerend van de grootte van een musch tot die van een lijster en een kauw, zijn gekenmerkt door een meestal dikken, breeden kop, een krachtigen, zijdelings saamgedrukten snavel, waarvan de bovensnavel aan de punt haakvormig over den benedensnavel is gebogen en aan weerszijden van een inkerving is voorzien. De ronde neusgaten zijn aan de basis van den snavel gelegen en meestal door kleine vederen of borstels bedekt. Snavelborstels zijn aanwezig, maar meestal klein. Hunne vleugels zijn meestal vrij kort en afgerond; van de 10 groote slagpennen is de eerste het kortst, de tweede bijna tweemaal zoo lang, de derde en vierde of de vierde en vijfde het langst. De pooten zijn krachtig, middelmatig van lengte; het loopbeen is meestal langer, soms korter dan de middenteen, van voren met dwarsschilden, aan de zijden meestal met een lang schild bekleed. De staart is verschillend van lengte en van vorm en bestaat uit 12 pennen. De zeer talrijke vertegenwoordigers van deze familie komen voornamelijk in de oude wereld voor, slechts enkele vormen worden in Noord-Amerika gevonden; de grootste vormenrijkdom vindt men in het indo-australische gebied, waar vormen voorkomen, die sterke verwantschap met vertegenwoordigers van de familie der Muscicapidae en die der Corvidae vertoonen. Het zijn vogels, die in beboschte streken leven, die op struiken en boomen vrijstaande, open nesten bouwen en gevlekte eieren leggen. Hun voedsel is van dierlijken aard, hoofdzakelijk uit insecten bestaande, de grootere soorten voeden zich ook met kleine zoogdieren, vogels en kruipende dieren. In Europa komen alleen vertegenwoordigers van het genus Lanins voor.
V
6



Genus Lanius Linnaeus.
Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 93.
Snavel kort, krachtig, zijdelings samengedrukt; punt van den bovensnavel haakvormig naar beneden gebogen, aan weerszijden van een inkerving voorzien. Neusgaten ovaal, door veertjes bedekt. Vleugels tamelijk kort en afgerond; eerste slagpen korter of langer dan de helft van de tweede, de derde meestal het langst. Staart tamelijk lang, langer dan de vleugellengte, afgerond of de naar buiten gelegen pennen trapsgewijs korter. Pooten tamelijk lang; loopbeen langer dan de middenteen; buiten- en midden teen aan de basis vergroeid. Gevederte los en zacht. Seksen al of niet gelijk gekleurd; jongen van de ouden verschillend door boogvormige dwarsteekening in het gevederte. Dit genus komt in talrijke soorten en subspecies in Europa, Afrika, Azië, de Soendaeilanden tot op Celebes en Timor, en in Noord-Amerika tot Mexico voor. Van de zes Europeesche soorten komen er vier in ons land voor.
Tabel ter bepaling der soorten.
1 Rug blauwachtig grijs of grauwgrijs met donkere en lichte dwars¬
teekening 2
Rug niet blauwachtig grijs of grauwgrijs 3
2 Eerste groote slagpen langer dan de dekvederen van de groote slag¬
pennen, ongeveer zoo lang als de helft van de tweede groote slagpen; derde en vierde groote slagpen het langst L. excubitor.
Eerste groote slagpen zoo lang als of korter dan de dekvederen van de groote slagpennen, veel korter dan de halve lengte van de tweede groote slagpen; tweede en derde groote slagpen het langst ... L. minor.
3 Rug roodbruin of bruingeel met zwartbruine dwarsteekening; basis
van de groote slagpennen niet wit collurto.
Rug gedeeltelijk zwart, geheel grauwzwart of geelachtig of bruingeelachtig wit met bruinzwarte dwarsteekening; basis van de groote slagpennen wit sena^°f •



Orde PASSER1F0RMES. Familie LANIIDAE.
N°. 296.
Lanins excubitor Linnaeus.
DE KLAPEKSTER.
Plaat 335: oud 6, oud ? en jong ó.
Lanius excubitor Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 94. Nozeman en Sepp, Ned. Vog. II, 1789, p. 121, pi. 64. Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 59. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 142; III, 1835, p. 80. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, P- 22&> I]:^- Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 85, pl. 11, fig. 6. Albarda, Aves neerl. 1897, p. 10. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 202. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13, pl. 8.
Lanius excubitor excubitor, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 33. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 79. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 80. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 59.
Nederlandsche volksnamen: Blauwe klauwier, Groote klauwier, Negendooder, Vinkenbijter, Wachter, Waldheer; in Groningen: Blauwe tuinvalk, Kleine valk, Grauwe doorndraaier; in Noord-Brabant: Handwerk (bij de oude valkeniers), Halve ekster, Haakklauwier, Groote klapekster; in Limburg: Steenekster, Ekster van Antwerpen (Albarda), Mordaekster, Houwekster (Hens). Friesch: Toarnekster, Tünekster, Finkebiter, Skatekster (de Vries).
Engelsch: Great Grey Shrike.
Duitsch: Raubwürger.
Fransch: Pie-grièche grise.
Beschrijving. Oud 6. Bovenkop, achterhals, rug, schouders, stuit en bovenstaartdekvederen blauwachtig grijs, de schoudervederen met witte of grijswitte uiteinden, de bovenstaartdekvederen aan de basis wit; de de neusgaten bedekkende vederen, de teugels, smalle streep onder en breede streep achter het oog zwart; smalle streep boven het oog wit, zich soms voortzettend boven de teugels tot op het voorhoofd; kin, keel, voorhals, halszijden, borst, zijden van het lichaam, buik en onderstaartdekvederen grijsachtig wit; groote slagpennen zwart, aan de basis wit, de binnenste aan het uiteinde al of niet smal wit gezoomd; kleine slagpennen zwart met witten eindzoom, de buitenste soms met witte basis; kleine boven vleugeldekvederen aan de basis grauwzwart, aan het uiteinde grauwgrijs, middelste en groote zwart, al of niet met smallen witten eindzoom; ondervleugeldekvederen wit, de grootste grauwgrijs; okselvederen lichtgrijs of grijswit; middelste paar staartpennen zwart met kleine witte



uiteinden, de volgende paren zwart met naar de buitenste toe steeds grooter wit uiteinde, het buitenste paar soms geheel wit met in het basale gedeelte zwarte schacht. Iris donkerbruin; snavel zwart, basis ondersnavel donker hoornkleurig bruin; pooten zwart. Vleugel in —117, staart 114—126, snavel 17—19, loopbeen 27—28 mm.
Oud ?. Gelijk het oude ó, kleuren iets minder helder; vederen van borst en van voorste gedeelte van de zijden van het lichaam bij jongere voorwerpen meestal met licht bruingrijze eindzoomen. Vleugel 109—117, staart 113—123, snavel 17—19, loopbeen 27—28 mm.
Jeugdkleed. Gelijkend op dat van het ?, bovendeelen meer grauwachtig grijs, bovenkop en schoudervederen met min of meer duidelijke smalle, donker bruingrijze dwarsbanden; teugels donker grauwgrijs; borst en zijden van het lichaam met duidelijke vale bruingrijze eindzoomen. Het eerste herfstkleed van de jongen gelijkt op het kleed van het ?.
Voorkomen en levenswijze. De klapekster wordt in ons land in zeer kleinen getale broedend gevonden in Noord-Brabant, Limburg, in het oosten van Gelderland en Overijssel, in Drenthe en in het zuiden van Groningen en Friesland. Haar broedgebied strekt zich uit over Noord- en Midden-Europa, van Scandinavië en NoordRusland tot de Pyreneeën, de Alpen en Hongarije en over West-SiberiëtotaandeOb; in het zuidoosten van Frankrijk en in Spanje en Portugal wordt zij vervangen door Lanius excubitor meridionalis Temminck, die op de bovendeelen veel donkerder grijs en op de onderdeelen rose getint is, en in Bulgarije, Roemenië, Zuid-Rusland en WestSiberië door Lanius excubitor homeyeri Cabanis, die bleeker is en geheel witte bovenstaartdekvederen heeft. In de noordelijke streken van haar broedgebied trekt de klapekster in het koude jaargetijde weg, om in Midden- en Zuid-Europa te overwinteren; in de meer zuidelijke streken is zij stand- en zwerfvogel. Ook in ons land is zij stand- en.zwerfvogel, en trekt in October en in Maart tevens in klein aantal door; op den trek en in den winter is zij ook in de overige provincies van ons land waargenomen. Zij broedt in ons land in heide- en zandstreken, waar zij zich ophoudt op open terrein met alleenstaande struiken en boomen of aan den rand van boschjes. Zij nestelt meestal in alleenstaande struiken of boomen, dikwijls in doornstruiken, als meidoorns, maar ook in eiken en dennen, dikwijls op ongeveer manshoogte maar ook veel hooger. Het nest wordt vervaardigd van dunne takjes, wortels, dorre stengels, mos en dikwijls gedeeltelijk ook van groene stengels; van binnen is het gevoerd met haar en met vederen. Het legsel bestaat uit 5 a.7, zeer zelden uit 8 eieren, die op witten of zeer licht groenachtig gelen grond, bruin, grijsachtig bruin en grijs gevlekt zijn, meestal aan het stompe einde dichter; 23 Nederlandsche eieren in de collectie van 'sRijks Museum te Leiden meten 24—27 mm. in lengte en 18.5—20.5 mm. in breedte. De broedtijd valt in het laatst van April en in Mei; na ongeveer 15 dagen broeden, vermoedelijk door het wijfje alleen, komen de jongen uit. Er wordt slechts één broedsel per jaar gemaakt; de jongen blijven na het uitvliegen nog lang bij de ouden en worden nog langen tijd



door deze gevoederd. De klapekster is een tamelijk onrustige en schuwe vogel; zij is strijdlustig, niet alleen tegenover kleinere vogels, maar ook tegenover kraaien en roofvogels, die zij achtervolgt en uit haar gebied tracht te verjagen. Zij verkent haar terrein, zittend op een struik of op een boom, met scherpen blik, wordt bij nadering van gevaar onrustig, beweegt den staart heen en weer en laat haar schril, waarschuwend tsjek, tsjek hooren; van deze eigenschap trokken de valkeniers eertijds partij en gebruikten haar bij de valkenvangst om de komst van een valk aan te kondigen, dien zij met haar scherpen blik eerder dan de vangers waarnam. Behalve haar waarschuwingsroep, laat zij ook een welluidender en fluitenden lokroep hooren, ongeveer als als tru-ie klinkend; haar zachte zang is een mengeling van fluitende en schrille tonen, veelal doorvlochten met geluiden van andere vogels. Zij houdt zich bijna steeds in struikgewas en in boomen op, komt slechts zelden op den grond, waar zij niet stappend loopt, maar zich met kleine sprongen voortbeweegt; haar vlucht is fladderend en niet snel, over een afstand in boogvormige lijn. Haar voedsel bestaat uit grootere insecten, kleine kikvorschen, kleine hagedissen, kleine vogels en muizen; zij vangt haar prooi, zoowel in de vlucht als op den grond of in het struikgewas. Vooral in het winterhalfjaar vormen vogels, tot de grootte van een vink of zelfs van een lijster, en veldmuizen haar hoofdvoedsel. Zij vliegt met haar prooi, deze in den bek of in de pooten houdend, meestal naar een bepaalde rustplaats, waar zij ze op doorns spietst of ze tusschen takken of spleten klemt, alvorens ze te verslinden. Wanneer zij genoeg voedsel vindt, blijft een deel van de verzamelde slachtoffers dikwijls onaangeroerd. Onverteerbare deelen van haar voedsel, dekschilden van torren, vederen en haar spuwt zij, evenals de uilen en de roofvogels, door den mond in den vorm van ballen weder uit.



Orde PASSERIFORMES. Familie LANIIDAE.
N°. 297.
Lanius minor Gmelin.
DE KLEINE KLAPEKSTER.
Plaat 336: oud 6, oud $ en jong.
Lanius minor Gmelin, Syst. Nat. I, 1788, p. 308. Temminck, Man. d'Orn. 18x5, p. 60. Id. id. 2e éd. I, 1820 p. 144; III, 1835, p. 81. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 226. Albarda; Aves neerl. 1897, p 10' Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 33- M. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 79. Van Ooit, Notes Leyden Mus. XXX, 1908-'09, p. 202. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 80. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 58.
Nederlandsche volksnamen: Kleine klauwier.
Engelsch: Lesser Grey Shrike.
Duitsch: Grauer Würger.
Fransch: Pie-grièche a poitrine rose.
Beschrijving. Oud ó. Voorhoofd, voorste gedeelte van den bovenkop, teugels, streep boven en onder het oog en groote vlek tot op de halszijden achter het oog zwart; achterste gedeelte van den bovenkop, achterhals, rug, schouders, stuit en bovenstaartdekvederen blauwachtig grijs, de langste schoudervederen smal wit gezoomd, de rug iets donkerder getint; kin, keel, voorhals, voorste gedeelte van de halszijden,'borst, lichaamszijden, buik en onderstaartdekvederen wit, borst en lichaamszijden met bleek rose tint; groote slagpennen zwart, aan de basis wit, met zeer smallen witachtigen eindzoom; kleine slagpennen zwart met witachtigen eindzoom; kleine bovenvleugeldekvederen grauwzwart met grijsachtige zoomen, middelste en groote zwart; ondervleugeldekvederen wit, de grootste zwartgrauw; okselvederen licht grijs of grijswit; twee middelste paren staartpennen zwart met zeer smallen witten eindzoom, de beide volgende paren zwart met witte basis en witte vlek aan het einde, op een na het buitenste paar wit, met zwarte vlek nabij het einde en met zwarte schacht het buitenste paar geheel wit; soms is ook het derde paar staartpennen van buiten af geheel wit met zwarte vlek nabij het einde en met zwarte schacht, de beide buitenste paren geheel wit, het tweede van buiten af alleen met zwarte schacht. Iris donkerbruin; snavel zwart, basis ondersnavel bruinzwart; pooten zwart. Vleugel 117-125,
staart 87 —100, snavel 15 — 16, loopbeen 24 — 25 mm.
Oud $. Gelijk het oude6. Vleugel 117-123, staart 92-95, snavel 15-16, loopbeen 24—25 mm. .
In het herfstkleed zijn de zwarte vederen van voorhoofd en bovenkop min ot meer
met grijze gemengd.



Jeugdkleed. Voorhoofd, bovenkop, achterhals, rug, stuit en bovenstaartdekvederen grauwachtig grijs met geelachtig witte en bruingrijze dwarsbanden, stuit en bovenstaartdekvederen meer effen grauwgrijs; kin, keel, voorhals, borst, lichaamszijden, buik en onderstaartdekvederen wit, borst met geelachtig rose tint, vederen van borst- en lichaamszijden met vaal bruingrijze eindzoomen; slagpennen als bij de ouden, doch met breedere grijswitte eindzoomen; kleinste boven vleugeldekvederen gelijk de rug, middelste en groote zwart met smalle grijswitte zoomen; staartpennen als bij de ouden.
Het eerste herfstkleed van de jongen gelijkt op dat van de ouden, echter zijn voorhoofd en bovenkop geheel gekleurd als de verdere bovendeelen of slechts van enkele zwarte vederen voorzien; het grijs van de bovendeelen is minder helder en meer licht bruinachtig grijs.
Voorkomen en levenswijze. Van de kleine klapekster zijn slechts twee voorwerpen uit ons land bekend; in de verzameling opgezette vogels van de Rotterdamsche Diergaarde wordt een cf bewaard, dat in de maand October van 1859 of van 1860 in een moestuin aan de Schiekade bij Rotterdam werd geschoten en volgens den Heer Hens werd 3 Juni 1918 een $ bij Merkelbeek (L.), niet ver van Sittard, buitgemaakt; dit voorwerp wordt bewaard in het Benedictijnenklooster te Sittard. In vroeger tijd moet zij ook wel eens in ons land waargenomen zijn, althans in 1815 vermeldde Temminck reeds in de eerste uitgave van zijn Manuel d'Ornithologie bij deze soort: „tres rare en Hollande". Zij bewoont Midden- en Zuid-Europa, van Noord-Duitschland en Lijfland tot de Middellandsche zee, verder West-Siberië, Midden-Azië tot het Altai-gebergte, Perzië en Klein-Azië; in het westen van Europa, Noordwest-Duitschland, Denemarken, Groot-Brittanië en Ierland, het westen van België en van Frankrijk en het Iberisch schiereiland, komt zij niet als broedvogel voor, maar slechts als zeldzame gast. Zij is in haar geheele gebied trekvogel, die in tropisch en Zuid-Afrika overwintert. Zij houdt zich in loofhoutbosschen, in de nabijheid waarvan zich weideen bouwvelden bevinden, of soms in dennenbosschen op, nestelt meestal hoog in boomen en legt einde Mei of begin Juni 5^7 groenachtig witte of licht groenachtig, olijfbruin en grijs gevlekte eieren, die gemiddeld iets kleiner dan van de klapekster zijn. Een eigenaardigheid van den nestbouw van de kleine klapekster is, dat zij behalve droge takjes en stengels ook groene, bebladerde stengels, dikwerf met bloemen en veelal van aromatische planten in het nest verwerkt. In hare gedragingen komt zij met de klapekster in het algemeen overeen; zij is nog levendiger en even strijdlustig, ook tegenover kraaien, maar zij laat roofvogels ongemoeid. Haar voedsel bestaat uitsluitend uit grootere insecten, vooral kevers en sprinkhanen, rupsen en ook slakken; zeer zelden en slechts bij uitzondering schijnt zij ook jonge vogels en muizen te bemachtigen. Haar lokroep is, evenals die van de klapekster, een schril geluid; de zang van het mannetje heeft niet veel te beteekenen, maar wordt soms aangenamer, doordat geluiden van andere vogels nagebootst worden.



Orde PASSERIFORMES. Familie LANI1DAE.
N°. 298.
Lanius collurio Linnaeus.
DE GRAUWE KLAUWIER.
Plaat 337: oud <5, 2 oude £ ?, jong cf in herfstkleed en 6 in jeugdkleed.
Lanius collurio Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 54. Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 62. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 147; III, 1835, p. 82. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 232, pl. 120. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 87, pl. 11, fig. 8, 9 en 9a. Albarda, Aves neerl. 1897, p. 11. Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 34. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 202. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13 pl. 10.
Lanius collurio collurio, Snouckaert van Schauburg, Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 80. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 81. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 60 en 173.
Lanius collyrio, Nozeman en Sepp, Ned. Vog. II, 1789, p. 127, pl. 66.
Nederlandsche volksnamen: Schataakster, Negendooder, Steenekster; in Groningen: Bruine doorndraaier, Kleine valk, Roode tuinvalk, Vinkenbijter; in Limburg: Middelste klapekster, Mordaekster. Friesch: Wirger, Wurgert, Reade Wirger, Skatekster (de Vries).
Engelsch: Red-backed Shrike.
Duitsch: Rotrückiger Würger.
Fransch: Pie-grièche écorcheur.
Beschrijving: Oud 6. Voorste rand van het voorhoofd, teugels, smalle streep onder en boven het oog en oordekvederen zwart; bovenkop en achterhals grauwgrijs, het lichtst op den bovenkop; boven en achter het oog een min of meer duidelijke smalle witte streep; rug en schouders roodbruin; stuit en bovenstaartdekvederen grauwgrijs; kin, keel en voorhals wit; borst en zijden van het lichaam wit met meer of minder sterke rose tint; buik en onderstaartdekvederen wit; groote slagpennen donkerbruin of zwartbruin met smalle roodbruine zoomen langs de buitenvlag en aan het einde, binnenvlag aan de basis wit gezoomd, basis van de binnenste wit; kleine slagpennen zwartbruin met breedere roodbruine zoomen, de binnenste met smallen witachtigen eindzoom; bovenvleugeldekvederen roodbruin, het midden en de basis van de vederen donkerbruin; ondervleugeldekvederen wit met grauwzwarte basis, de onderste grauwgrijs; okselvederen wit, aan de basis grauwgrijs; middelste paar staartpennen zwart met



smallen witten eindzoom, volgende paren zwart met naar de buitenste toe grooter wordende witte basis, die bij de vier buitenste paren meer dan de helft van de veer inneemt, en met breederen witten eindzoom; schachten van alle staartpennen zwart. Iris donkerbruin; snavel zwart; pooten grauwzwart. Vleugel 89—99, staart 73 — 84, snavel 13—15, loopbeen 22 —23 mm. .
Oud 2. Bovenkop, rug, schouders en bovenstaartdekvederen grijsachtig roodbruin, achterhals en stuit grijsachtig bruin, bovenkop meestal, soms ook de bovenstaartdekvederen, met onduidelijke zwartbruine dwarsbandjes, vederen van rug en schouders, en ook de bovenstaartdekvederen, dikwijls met valere uiteinden; voorste rand van het voorhoofd, teugels en streep boven en achter het oog geelwit met zwartbruine spikkels; oordekvederen grijsachtig roodbruin; kin, keel, voorhals en halszijden, borst, zijden van het lichaam, buik en onderstaartdekvederen wit, borst en lichaamszijden geelachtig getint, de vederen van keel- en halszijden en van de zijden van het lichaam, meestal ook van borst, met donkerbruine halvemaanvormige of V-vormige dwarsteekening nabij het einde; slagpennen als bij hete?, doch grondkleur bruiner en zoomen valer bruin; bovenvleugeldekvederen grijsachtig roodbruin, de middelste en groote donkerbruin met vaal roodbruine zoomen; ondervleugeldekvederen en okselvederen als bij hetd"; staartpennen donkerbruin, naar het uiteinde zwartbruin, meestal met zeer onduidelijke donkere dwarsteekening, smalle, aan buitenste paren breedere eindzoom geelwit, buitenvlag van het buitenste paar met smallen geelwitten zoom. Iris donkerbruin; snavel zwartbruin; pooten grauwzwart. Vleugel 89 — 97, staart 70 — 84, snavel 13 — 15, loopbeen 22 — 23 mm.
Jeugdkleed. Bovendeelen licht bruingeel of licht roodachtig bruin met zwartbruine halvemaanvormige dwarsteekening; teugels als de bovenkop; boven het oog een witachtige streep; oordekvederen donkerbruin, licht bruingeel gestreept; onderdeelen geelachtig wit met donkerbruine halvemaanvormige dwarsteekening op borst en op lichaamszijden; slagpennen als bij het oude?; bovenvleugeldekvederen gelijk de rugvederen; staartpennen roodachtig bruin, nabij het einde met een donkerbruinen dwarsband en met roodbruinachtig witten eindzoom, buitenste paar met geelwitten zoom langs de buitenvlag.
Het eerste herfstkleed van de jongen, zoowel van het c? als van het ?, gelijkt op het kleed van het oude ?, echter zijn de bovendeelen lichter roodbruin en van duidelijke halvemaanvormige dwarsteekening voorzien. Na den herfstrui in het tweede jaar dragen de jongen het bovenbeschreven kleed van de oude vogels.
Voorkomen enlevenswijze. De grauwe klauwier komt in ons land vrij algemeen in zandige streken broedend voor, vooral langs den duinkant en in de duinen, maar ook op vele plaatsen in het binnenland. Op plaatsen, waar hij gedurende een of meer jaren vrij algemeen broedend voorkwam, is hij soms in een volgend jaar of in volgende jaren in veel geringer aantal aanwezig of wel geheel afwezig; ook treedt hij soms ergens als broedvogel op, waar hij in vorige jaren niet werd gezien. In het V 7



algemeen echter schijnt zijn aantal, vooral in de duinen, vergeleken bij vroeger afgenomen te zijn. Niet alleen bij ons is plaatselijke achteruitgang van deze soort merkbaar, ook is die in meerdere of mindere mate waargenomen in naburige landen. Hij verschijnt bij ons in de laatste dagen van April of in de eerste dagen van Mei, trekt in dien tijd tot in het laatst van Mei in vrij groot aantal door, en verlaat ons weder in het eind van Juli en Augustus of pas in September; in Augustus en September, tot in de laatste helft, trekt wederom een vrij groot aantal door. Zijn broedgebied strekt zich uit over geheel Europa van ongeveer 64° N.B. tot aan de Pyreneeën, Corsica en Sardinië, Zuid-Italië, en het Balkan-schiereiland, verder over westelijk Azië tot West-Turkestan, Noord-Perzië, Klein-Azië en Syrië; hij overwintert in Midden- en Zuid-Afrika. Hij bewoont streken, begroeid met kreupelhout en struiken, aan de zoomen van bosschen, langs veldwegen of langs wei- en bouwland en heeft een voorliefde voor die plaatsen, waar doornstruiken of prikkeldraadhekken voorkomen. Hij maakt zijn nest uit dunne takjes, fijne wortels, halmen en mos, belegt het van binnen met wol en haren en plaatst het op ongeveer 1 tot 2 meter van den grond in allerlei struiken, voornamelijk doornstruiken, soms ook in jonge Coniferen. Het bevat in de laatste helft van Mei of in begin Juni 5^7 eieren, die op witachtigen, groenachtigen, geelachtigen of roodachtigen grond bedekt zijn met grijsbruine, roodbruine, olijfbruine en grijze vlekken, die meestal een krans om het stompe einde of om het midden vormen; zij varieeren in lengte van 19.5—26 mm. en in breedte van 15—18 mm., gemeten aan 114 inlandsche exemplaren. Als regel wordt slechts één legsel per jaar gemaakt, dat het wijfje in ongeveer 14 a 15 dagen uitbroedt; wordt het legsel verstoord, dan wordt een tweede broedsel gemaakt, meestal van slechts 4^5 eieren, dat soms nog in Juli gevonden wordt. De jongen verlaten na ongeveer 14 dagen het nest, worden ook dan nog een tijd door de ouders van voedsel voorzien en verlaten, wanneer zij goed zelfstandig zijn, gezamenlijk met de ouden de broedplaats, hetgeen veelal reeds tegen het einde van Juli het geval is. De grauwe klauwier komt in zijn geaardheid en zijne bewegingen veel met de klapekster overeen; hij is bewegelijk en onrustig, strijdlustig tegenover andere vogels, zelfs tegenover kraaien, eksters en roofvogels. Hij vliegt tamelijk snel, steeds over korten afstand, in dalende en stijgende lijn en zet zich steeds zoo neder op een struik, een uitstekenden tak, een hek of een telegraafdraad, dat hij zijn gebied kan overzien. Hij heeft meestal een vaste rustplaats, waar hij steeds is aan te treffen en vanwaar hij zijn voorbijvliegende prooi vangt en indringers in zijn gebied achtervolgt. Bij naderend gevaar maakt hij eveneens een heen en weer gaande beweging met den staart en laat hij zijn waarschuwingsroep, die ongeveer als tjek tjek klinkt, hooren, die bij grooten angst in een krijschend geluid overgaat. Zijn lokroep is een meer klagend en zachter gwè gwè; de jongen laten een scheller en hooger geluid hooren. De zang van het mannetje is zeer verschillend, bij sommige is het slechts een zacht kweelen zonder veel variatie, andere voorwerpen echter vlechten er stukken van den zang en het geluid van andere vogels in; onder het zingen wordt de bek bijna niet geopend. Het voedsel van den



grauwen klauwier bestaat voornamelijk uit allerlei insecten, ook grootere als mesttorren, meikevers, junikevers, sprinkhanen, hommels enz., verder uit kleine hagedissen, kleine kikkers, kleine vogels, zoowel volwassen kleine zangvogels en hun jongen als jonge fazanten en patrijzen, en jonge veldmuizen; zijn prooi vangt hij zoowel vliegend als op den grond en hij toont bij het bemachtigen van jonge vogels of van vogels van zijne lichaamsgrootte veel moed en roofzucht. Hij sleept zijn prooi naar een bepaalde plaats, waar hij de verschillende slachtoffers op doornen, takjes, stekels of punten van prikkeldraad spietst, om ze later te verslinden; dikwijls ook verorbert hij ze gedeeltelijk en laat een deel verdrogen. Onverteerbare deelen van zijn voedsel werpt hij in kleine ballen weder door den bek uit.



Orde PASSERIFORMES. Familie LANIIDAE.
N°. 299.
Lanius senator Linnaeus.
DE ROODKOPKLAUWIER.
Plaat 338: oud ó, oud ? en jong ?.
Lanius senator Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, P- 94- Albarda, Aves neerl. 1897, P- 10. Van Oort, NotesLeyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 202. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, i9io-'i3, pl. 9-
Lanius senator senator, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 34. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p- 79- Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 80.
Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 60.
Lanius rufus, Nozeman en Sepp, Ned. Vog. V, 1829, p. 469, pl- 238. Temminck, Man. d Orn. 1815, p. 61. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 146. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 230, pl. 119. Id. Nat. Hist. van
Ned. Vog. 1860, p. 86, pl. xi, fig. 7-
Lanius rutilus, Temminck, Man. d'Orn. 2e éd. III, 1835, p. 82.
Nederlandsche volksnamen: Roodkoppige klauwier; volgens Albarda in Noord-Brabant: Bruinkop en Middelste klapekster en in Limburg: Roode haagekster. Friesch: Readkopwirger (de Vries).
Engelsch: Woodchat Shrike.
Duitsch: Rotköpfiger Würger.
Fransch: Pie-grièche rousse.
Beschrijving. Oud c?. Voorhoofd, voorste gedeelte van den bovenkop, streep onder het oog en vlek op de kop- en halszijden zwart; teugels soms geheel zwart, meestal met een kleinere of grootere geelwitte vlek, soms geheel geelwit, evenals e voorste rand van het voorhoofd; achterkop en achterhals bruinrood; bovenrug zwart; benedenrug grauwgrijs; schoudervederen wit; kin, keel, voorhals, borst en zijden van het lichaam en buik wit, min of meer geelachtig getint, vooral op de zijden van het lichaam; groote slagpennen bruinzwart, basis en zoom van het benedengedeelte van de binnenvlag wit; de binnenste met zeer smallen witten zoom langs de buitenvlag; kleine slagpennen bruinzwart met smallen witten zoom langs de buitenvlag en aan het einde; bovenvleugeldekvederen zwart, zeer smal witachtig gezoomd; ondervleugeldekvederen wit, de grootste zwartgrauw; okselvederen grauwgrijs, aan het einde wit, middelste paar staartpennen zwart, de volgende paren zwart met naar buiten toe grooter wordende witte basis, het buitenste paar wit met een zwarte vlek op de binnen-



vlag nabij het einde, de middelste paren met zeer smallen, de buitenste paren met breederen witten eindzoom; stuit en bovenstaartdekvederen wit, min of meer geel of bruingeel getint, de langste aan het einde grauwgrijs; onderstaartdekvederen wit, min of meer geelachtig getint. Iris donkerbruin; snavel blauwachtig zwart; pooten zwart. Vleugel 94 — 103, staart 74 — 83, snavel 13 — 15, loopbeen 23 — 24 mm.
Oud $. Gelijk het oude d, doch kleuren minder helder; zwart aan het voorhoofd minder uitgebreid, voorste rand van het voorhoofd en teugels meer geelwit; rug meestal geheel grauwzwart; bruinrood van kop en hals meestal valer; vederen van borst en lichaamszijden soms nog van grauwzwarte dwarsteekening voorzien. Vleugel 95 —102, staart 78 — 83, snavel 13 — 15, loopbeen 23 — 24 mm.
Het herfstkleed gelijkt op het bovenbeschreven kleed, doch de zwarte rugvederen zijn min of meer met roodbruin gezoomd en de grijze vederen van den benedenrug min of meer licht geelbruin gezoomd; groote slagpennen langs de buitenvlag smal geelwit gezoomd, kleine slagpennen licht bruingeel gezoomd; bovenvleugeldekvederen met duidelijke geelwitte zoomen.
Jeugdkleed. Voorhoofd, bovenkop, achterhals, rug, schouders, stuit en bovenstaartdekvederen geelachtig wit of bruingeelachtig wit met duidelijke bruinzwarte dwarsteekening; oordekvederen donkerbruin met geelwitte schachtstrepen; kin, keel en voorhals geelwit, aan de zijden met donkerbruine vlekjes of dwarsteekening; borst en zijden van het lichaam geelwit met halvemaanvormige of V-vormige donkerbruine dwarsteekening; buik geelwit; groote slagpennen donkerbruin, basis en zoom langs de binnenvlag wit, zoom langs de buitenvlag bruingeelachtig wit, eindzoom witachtig; kleine slagpennen donkerbruin licht geelbruin gezoomd; kleine bovenvleugeldekvederen gelijk de rugvederen, de middelste geelbruin getint, de groote donkerbruin met breeden licht geelbruinen zoom langs de buitenvlag en witachtigen eindzoom; ondervleugeldekvederen als bij de ouden; staartpennen donkerbruin, naar het einde toe donkerder, met smallen geelachtig witten zoom langs de buitenvlag, basis wit, uitgezonderd van het middelste paar, buitenste paar in teekening overeenstemmend met dat bij de oude vogels, doch het wit van buitenvlag bruingeel getint, eindzoom van alle pennen geelwit; onderstaartdekvederen geelwit al of niet met donkerbruine vlekteekening nabij het einde. Snavel en pooten bruinzwart.
In het eerste herfstkleed zijn voorhoofd, bovenkop, achterhals bruinrood met bruinzwarte dwarsteekening, rug en schouders roodachtig bruin met onduidelijke donkere dwarsteekening, stuit en bovenstaartdekvederen geelbruinachtig wit met bruinzwarte dwarsteekening; onderdeelen geelwit, borst en lichaamszijden met donkerbruine halvemaanvormige dwarsteekening; vleugels en staart als in het herfstkleed der ouden.
Voorkomen en levenswijze. De roodkopklauwier is een zeldzame broedvogel in ons land, die met zekerheid in klein aantal broedend aangetroffen is in Gelderland, Noord-Brabant, Overijssel, Utrecht en Limburg. De opgaven van het



broeden in Zuid-Holland (Oudewater en den Haag) en in Noord-Holland (op Texel) berusten op verzamelde eieren, niet op verzamelde vogels, en aangezien de eieren van den roodkopklauwier en die van den grauwen klauwier niet van elkaar te onderscheiden zijn, hebben deze opgaven geen waarde en zijn zeer twijfelachtig. Hij wordt in ons land steeds zeldzamer broedend waargenomen en is op sommige plaatsen, waar hij voorheen broedde, geheel verdwenen, o.a. in Zuid-Limburg. Omtrent het verschijnen in en wegtrekken uit ons land en omtrent den doortrek bestaan weinig gegevens. De in ons land verzamelde voorwerpen zijn van uit het laatst van April, Mei, Juni, Juli, Augustus tot uit het eind van September, de in ons land verzamelde legsels zijn van Mei en Juni, waarvan één legsel van 4 in de collectie van 's Rijks Museum te Leiden reeds van 3 Mei (Valkenswaard, 1863), waaruit te besluiten is, dat de roodkopklauwier reeds in den loop van April bij ons op zijn broedplaats verschijnt en tot in September hier vertoeft, althans doortrekt. Hij is een meer zuidelijke vogel, die in de noordelijke deelen van zijn broedgebied slechts sporadisch en steeds in klein aantal voorkomt. Zijn broedgebied strekt zich uit over Noordwest-Afrika, Zuid-Europa, van Spanje tot den Kaukasus, Middel-Europa, noordelijk tot België, ons land en NoordDuitschland, oostelijk tot Hongarije; op Corsica, Sardinië en de Balearen en in Perzië en Palestina komen zeer nauw verwante subspecies voor. Hij overwintert in Senegambië en Nigeria. De roodkopklauwier bewoont met boomen en struiken begroeid terrein in de nabijheid van weilanden en bouwlanden, parken, boomgaarden en groote tuinen. Hij is schuwer dan de grauwe klauwier, zit niet zoo vaak open en bloot op struiken en uitstekende takken, maar houdt zich meer in struiken en boomen verborgen. In zijne bewegingen en in zijn geaardheid gelijkt hij overigens veel op de vorige soort. Hij maakt zijn nest in boomen en struiken, meestal vrij hoog, minstens 3 meter van den grond van dunne takjes, fijne wortels, droge stengels, groene, veelal welriekende stengels en takjes met blad en bloem, mos, van binnen gevoerd met wol, haar en ook vederen. Hij maakt slechts één legsel van 5 a 6, soms 7 eieren per jaar en dit is in Zuid-Europa reeds in April, bij ons pas in Mei en Juni te vinden. De eieren gelijken op die van den grauwen klauwier en zijn niet met zekerheid van deze te onderscheiden; roodachtige eieren, die bij den grauwen klauwier niet zeldzaam zijn, komen echter bij den roodkopklauwier uiterst zelden voor. De gemiddelde afmetingen van de eieren zijn iets grooter dan die van den grauwen klauwier; de maten van 27 inlandsche eieren in de collectie van 's Rijks Museum te Leiden zijn: lengte 21.5—24.8 mm., breedte 15.75—17.75 mm. Het voedsel van den roodkopklauwier komt met dat van den grauwen klauwier overeen en bestaat hoofdzakelijk uit insecten, verder uit rupsen, wormen en ook uit jonge zangvogels, die hij uit de nesten haalt of als ze pas uitgevlogen zijn overmeestert, soms zelfs ook uit oude kleine zangvogels. Zijn loktoon is schril en onaangenaam; het mannetje bootst ook het geluid en den zang van andere vogels na.



Familie PANURIDAE — RIETMEESACHTIGEN.
De tot deze familie behoorende baardmannetjes of rietmeezen werden, en worden door sommige auteurs nog, tot de familie der Paridae of Meezen gebracht. In morphologische en anatomische kenmerken, vooral ook in biologische, wijken zij echter van de echte meezen af. Sundevall heeft het eerst erop gewezen, dat het genus Panurus niet bij de Paridae behoort; hij bracht het, ten onrechte, tot de familie van de wevervogels in de buurt van Astrilda (Sundevall, Meth. Nat. Av. dispon. Tent. 1872, p. 30: „Male inter Paros enumeratus, melius cum Astrildis convenit". Gadow zag op grond van anatomisch onderzoek verwantschap met vinkachtige vogels (Gadow, Cat. Birds Brit. Mus. VIII, 1883, p. 3). Nauw verwant is het genus Panurus met een groep van Centraal- en Zuid-Aziatische vormen, tot de genera Paradoxornis, Conostoma, Psittiparus, Cholornis en Suthora behoorend, die echter een hoogen, zijdelings saamgedrukten snavel van verschillende grootte, een sterk gebogen rug van den bovensnavel, door vederen bedekte neusgaten en een goed ontwikkelde eerste groote slagpen bezitten, maar overigens, ook in leefwijze en in wijze van nestelen, punten van overeenstemming vertoonen. De genoemde genera zijn hier in de familie der Panuridae vereenigd. Van het genus Panurus komt een vertegenwoordiger zoowel in Europa als in Azië voor.



Genus Panurus Koch.
Koch, Syst. baier. Zool. 1816, p. 201.
Snavel kort, puntig, aan de basis een weinig verbreed; rug van den bovensnavel gebogen over de geheele lengte, punt een weinig over den ondersnavel naar beneden gebogen. Neusgaten aan de basis gelegen, door een vlies en door enkele borstelachtige veertjes bedekt. Snavelborstels tamelijk kort en dun. Vleugels tamelijk kort en eenigszins afgerond; eerste groote slagpen zeer klein, korter dan de dekvederen van de groote slagpennen; 3de, 4de en 5de groote slagpen het langst. Staart lang, langer dan de vleugel, sterk trapvormig verlengd. Gevederte dicht, maar los en op benedenrug en stuit tamelijk lang. Pooten lang; loopbeen veel langer dan de middenteen, van voren met dwarsschilden bedekt; teenen lang, nagels slank en zwak gebogen. Seksen verschillend. Tot dit genus behoort slechts één soort met een subspecies, die in Midden- en Zuid-Europa en in westelijk en Midden-Azië voorkomen.



Orde PASSERIFORMES.
Familie PANURIDAE.
N°. 300.
Panurus biarmicus (Linnaeus).
HET BAARDMANNETJE.
Plaat 339: oud 6, oud $, jong d, jong $ en jong ? in den winter.
Parus biarmicus Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 190. Nozeman en Sepp, Ned. Vog. I, 1770, p. 85, pl. 47. Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 174. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 298; III, 1835, p. 214. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 255, pl. 132 en 133. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 92, pl. 12, fig. 6 en 7.
Panurus biarmicus, Albarda, Aves neerl. 1897, p. 28. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 202. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13, pl. 45.
Panurus biarmicus biarmicus, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 32. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 79. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p 81. Ten Kate, Ardea, XVII, 1928, p. 81; id. XVIII, 1929. p. 131.
Nederlandsche volksnamen: Baardmees, Rietmees. Dekvogeltje; Rietpapegaaitje (bij Vlijmen). Friesch: Dekfügeltsje, Birdmantsje, Beardmantsje (de Vries).
Engelsch: Bearded Tit.
Duitsch: Bartmeise.
Fransch: Mésange moustache.
Beschrijving. Oud ó. Voorhoofd, bovenkop, achterhals en halszijden blauwachtig grijs, het donkerst aan achterhoofd en achterhals; teugels, streep boven het oog en een streep van verlengde vederen onder de teugels en het oog ter weerszijden van de keel zwart; rug en schouders geelbruin; stuit bruingeel; kin en keel wit; borst en borstzijden grijswit met paarsrose tint; lichaamszijden geelbruin; buik geelwit; groote slagpennen donkerbruin, de eerste met smallen, de overige met breeden witten zoom langs de buitenvlag, met witachtigen zoom aan de basis van de binnenvlag en met licht bruingelen eindzoom; kleine slagpennen bruinzwart met breeden geelbruinen zoom langs de buitenvlag en witachtigen zoom langs de binnenvlag, de drie binnenste zwart met breeden geelbruinen zoom langs de buitenvlag en met geelbruinachtig witte binnenvlag; kleine bovenvleugeldekvederen donkerbruin, breed grauwgrijs gezoomd, middelste zwart met breede geelbruine zoomen, groote geelbruin, langs de binnenvlag geelwit; ondervleugeldekvederen grijsachtig wit; okselvederen geelachtig wit; middelste paar staartpennen vaal roodbruin, de volgende roodbruin met valere uiteinden, op een na het buitenste paar aan de basis zwart, verder grijswit met roodachtigen bruinen zoom
V
8



langs de binnenvlag, het buitenste paar aan de basis zwart en een groot deel van de binnenvlag zwart, overigens wit, naar het uiteinde grijs getint; bovenstaartdekvederen bruingeel met zwakke paarsrose tint; onderstaartdekvederen zwart. Iris geel; snavel geel; pooten zwart. Vleugel 58 —62, staart 80 — 86, snavel 7—8, loopbeen 20—21 mm.
Oud ?. Voorhoofd, bovenkop en achterhals grijsachtig bruingeel; rug en schouders bruingeel, stuit en bovenstaartdekvederen iets valer bruingeel, op benedenrug en stuit soms enkele zwarte strepen; teugels en kopzijden bruingeelachtig grijs; kin, keel en benedenhalszijden wit; borst en borstzijden grijswit met zwakke paarsrose tint; lichaamszijden bruingeel; buik wit; onderstaartdekvederen vaal bruingeel; vleugels als bij het cf, doch het geelbruin valer; staartpennen als bij het 6, doch middelste paar pennen valer. Iris lichtgeel; snavel lichtgeel; punt bovensnavel bruinachtig geel; pooten zwart. Vleugel 58—62, staart 79—86, snavel 7—8, loopbeen 20—21 mm.
cf in jeugdkleed. Voorhoofd, bovenkop, kopzijden, achterhals, borstzijden, lichaamszijden, boven- en onderstaartdekvederen vaal bruinachtig geel; teugels zwart; kin en keel wit; borst en buik geelachtig wit; rug en stuit zwart, de vederen van stuit bruingeelachtig gezoomd; schouders bruingeelachtig wit; vleugels als bij het oude ?, doch valer en bovenvleugeldekvederen met smallere geelbruine zoomen en daardoor zwarter; middelste paar staartpennen vaal bruinachtig geel met lichtgeelachtige schacht, die aan het einde soms zwart is, volgende paar vaal bruinachtig geel min ot meer grauwzwart getint; verdere paren zwart, aan de basis bruinachtig geel en aan het einde wit, het buitenste paar zwart met grootendeels witte buitenvlag en wit uiteinde. Iris licht geelachtig bruingrijs; snavel lichtgeel, punt bruinachtig; pooten zwart.
? in jeugdkleed. Gelijk het ó in jeugdkleed, doch teugels niet zwart, maar vaal bruinachtig geel, min of meer licht grauwgrijs getint. Snavel donkerder.
Het eerste herfstkleed, dat bij de jongen van late broedsels pas in September aangelegd wordt, gelijkt op het kleed der oude vogels, echter hebben jonge ? ¥ niet zelden rug en stuit met zwart gemengd en evenzoo zwarte strepen aan de zijden van bovenkop en achterhoofd.
Voorkomen en levenswijze. Het baardmannetje komt op enkele plaatsen in ons land regelmatig als broedvogel voor en wel in uitgestrekte rietvelden van het Naardermeer, op het Kampereiland, in de moerassen in het noordwesten van Overijssel (Ossenzijl, Kalenberg) en in die van het midden van Friesland (Eernewoude, Wartena, Oudega, Boornbergum, Grouw), wellicht ook op Schokland. Het is niet onmogelijk, dat het nog op andere plaatsen broedend voorkomt; vroeger is dit het geval geweest aan de plassen tusschen Rotterdam en Gouda (Kralingen, Stompwijk, Zevenhuizen) en in Noord-Brabant (Valkenswaard, Vlijmen), maar door drooglegging van eerstgenoemde streken is hij aldaar verdwenen en in later jaren is het broeden in Noord-Brabant niet meer bevestigd. De voornaamste broedplaatsen in ons land zijn thans het Kampereiland, waar het in de buitendijksche terreinen nestelt, en het Naardermeer, waar het werkelijk nog veelvuldig voorkomt. Het is bij ons stand- en



zwerfvogel, bij langdurige, zeer strenge koude schijnt het ook gedeeltelijk weg te trekken. Het baardmannetje broedt, behalve in ons land, ook in het zuidoosten van Engeland (Norfolk, Suffolk en Devon), zeer plaatselijk in Noord-Duitschland (in Mecklenburg, aan den ouden Weichselmond bij Neufahr, bij Stettin, bij Roghalen in Oost-Pruisen), in Litauen, in het oosten van Spanje (Albufera, prov. Valencia), in het zuiden van Frankrijk (aan den mond van de Rhöne), in Italië (Venetië, Mantua, Toscane, Sicilië) en in Griekenland; de in Roemenië, Hongarije, Zuid-Rusland, KleinAzië en Centraal-Azië broedende voorwerpen zijn bleeker van kleur en werden afgescheiden als Panurus biarmicus russicus (Brehm). Overal waar het baardmannetje aangetroffen wordt, is het een bewoner van dicht met riet begroeide moerassen en van uitgestrekte rietvelden, zoowel aan zoet- als aan brakwater, en ook in den winter, wanneer het zich min of meer verplaatst, houdt het aan dergelijk terrein vast. Het nestelt in het riet op den grond of dicht bij den grond op omgeknikte rietstengels, tusschen rietstengels, rietgras of soms tusschen andere planten, bouwt een min of meer komvormig nest van droge bladeren en stengelstukken van riet, rietgras, bies enz., van binnen gevoerd met stukjes van oude rietpluimen en dikwijls ook met enkele vederen. Soms wordt reeds in begin April met den nestbouw een aanvang gemaakt, meestal pas in het eind van April of begin Mei. Het legsel bevat 5 a 7, soms 8 eieren, die afwisselend door het wijfje en het mannetje, 's nachts door beide, in 11 a 13 dagen uitgebroed worden. Het eerste legsel wordt door een tweede en soms nog door een derde gevolgd, zoodat men in Juli nog eieren en in Augustus soms nog pas vlugge jongen vindt. Enkele malen is een grooter aantal eieren dan het bovengenoemde in een nest gevonden, hetgeen toe te schrijven is aan het leggen van twee of meer wijfjes in hetzelfde nest, vermoedelijk wel ten gevolge van verstoring van nesten met nog niet volledige legsels, waarvan de wijfjes dan een ander nest, dat soms tamelijk dicht in de nabijheid ligt, gebruiken om de eieren te deponeeren. De eieren zijn wit, onuitgeblazen geelwit, en bedekt met bruine en zwartbruine vlekjes en streepjes; de afmetingen varieeren volgens van der Meer (Ardea, XVIII, 1929, p. 136) gemeten aan 75 inlandsche eieren in lengte van 16.4—19.25 mm. en in breedte van 13.1—14.9 mm. De jongen kunnen na acht a tien dagen het nest verlaten, maar keeren in de eerste dagen er nog in terug, zoodat zij op den dertienden dag na het uitkomen nog in het nest aan te treffen zijn. Zoolang de jongen in het nest zitten, komen op hun verhemelte witte, puntige, iets naar achteren gerichte uitsteeksels voor, welker functie vooralsnog onbekend is; door het voorkomen van deze zoog. mondpapillen wijken de baardmannetjes o.a. ook van de meezen af, bij wier jongen van dergelijke papillen geen spoor aan te treffen is. Het baardmannetje is een weinig schuwe, zeer levendige vogel, die met groote behendigheid door het riet klimt; op den grond beweegt het zich loopend, niet springend, tamelijk goed; zijn vlucht is matig snel, in rechte lijn en meestal laag over het riet. Zijn voedsel bestaat uit insecten en larven, waarmede ook de jongen grootgebracht worden, verder kleine huisjesslakken en in den winter uit kleine zaden, voornamelijk van riet, maar ook van andere planten; het pikt de zaden uit de bloei-



wijze, maar zoekt ze ook op den grond, waar het door een achterwaartsch sprongetje met beide pooten tegelijk het opperste laagje van den bodem omwoelt. Het is zeer luidruchtig, bijna voortdurend laat het een fijn, tsiet, tsiet, of tsiet tsiet tsirr en af en toe ook een luider klokjeshelder, ping, ping hooren; bij onraad of in angst roept het snorrend en langgerekt tsjirrr; het mannetje heeft een zachten, weinig beteekenenden zang, hoofdzakelijk uit de loktonen en eenige snorrende geluiden bestaande, die het in den paartijd ijverig laat hooren, waarbij het zijn vederen opzet en den staart gedeeltelijk uitspreidt.



Familie PARIDAE - MEEZEN.
De tot deze familie behoorende kleine vogels zijn gekenmerkt door een korten, stevigen, priem- of kegelvormigen, meestal rechten bek, waarvan de bovensnavel evenlang is als de ondersnavel en aan de basis door smalle, naar voren gerichte veertjes bedekt is, waaronder de niet door een vlies bedekte neusgaten gelegen zijn. Korte snavelborstels komen aan den mondhoek voor of ontbreken soms geheel. Hun gevederte is los en zacht, vooral op rug en stuit lang. De vleugels zijn kort of middelmatig van lengte, min of meer afgerond; van de 10 groote slagpennen is de eerste duidelijk ontwikkeld, de 3de tot de 6de zijn meestal het langst. De staart, uit 12 pennen bestaande, is lang of tamelijk lang, meestal min of meer recht afgesneden, soms afgerond of trapvormig verlengd. Hunne pooten zijn krachtig en tamelijk kort; het loopbeen is langer dan de middenteen en van voren met min of meer duidelijke dwarsschilden bedekt. Bijna alle meezen zijn typische bosch- en boombewoners, die zich hoofdzakelijk met insekten en de larven en eieren daarvan voeden, maar ook de kern van zaden eten. Zij nestelen in holle boomen of bouwen vrijstaande, bolvormige nesten met een zijdelingsche opening, leggen een groot aantal eieren, die meestal wit met rood of roodbruin gestippeld en gevlekt zijn, soms ook blauwachtig. Zij komen in alle werelddeelen voor en worden in talrijke genera verdeeld, van drie waarvan vertegenwoordigers in Europa en van twee hiervan, Parus en Aegithalos, ook in ons land voorkomen.



Genus Parus Linnaeus.
Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 189.
Snavel verschillend in lengte, steeds veel korter dan de kop, stevig, min of meer kegelvormig; rug van den bovensnavel zwak gebogen. Vleugels afgerond en tamelijk kort; eerste groote slagpen langer dan de dekvederen van de groote slagpennen, 4de en 5de groote slagpen het langst. Staart tamelijk lang, meestal korter dan de vleugellengte, afgerond of zeer zwak ingesneden. Pooten krachtig, loopbeen aan de voorzijde met duidelijke dwarsschilden bedekt. Seksen weinig verschillend. Tot dit genus behooren bijna 50 soorten en talrijke ondersoorten, die in Europa, Azië, Afrika en Noord-Amerika voorkomen. In ons land zijn de volgende vormen waargenomen.
Tabel ter bepaling der soorten.
1 Vederen van achterhoofd niet puntig verlengd 2
Vederen van achterhoofd puntig verlengd P. cristatus mitratus.
2 Bovenkop zwart 3
Bovenkop blauw P. ccieruleus.
3 Bovenrug geelgroen P. major.
Bovenrug niet geelgroen, hoogstens groenachtig grijsgrauw 4
4 Midden van den achterhals wit of geelwit P. ater.
Achterhals geheel zwart 5
5 Bovenkop glanzend zwart, zwarte keel vlek van onderen
niet verbreed P. palusiris longirostris.
Bovenkop dof zwart, zwarte keelvlekvan onderen breeder P. atricapillus rhenanus.



Orde PASSERIFORMES. Familie PARIDAE.
N°. 301.
Parus major Linnaeus.
DE KOOLMEES.
Plaat 340: oud d, oud ? en jong d.
Parus major Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 189. Nozeman en Sepp, Ned. Vog. II, 1789, p. 113, pl. 60. Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 165. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 287; III, 1835, P-ao8. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'5^i P- 246, pl. 125. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 88, pl. 12, fig. 1 en ia. Albarda, Aves neerl. 1897, p. 26. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 203. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13, pl. 39.
Parus major major, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 29. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 78. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 81. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 54.
Nederlandsche volksnamen: Mees, Plakker (bij Haarlem), Bijmees (in Gelderland), Dubbele mees, Kaasmees, Schiet in 't vuur, Blok vink, Keesmees, in Utrecht ook nog: Bijenvretertje en in Limburg: Biemusch (Hens). Friesch: Blokfink, Gielboartske, Gielboarstje, Stiselkop, Bijbiterke, Swartkopke, Swartkopke-didyt en Bijenvretertien (de Vries).
Engelsch: Great Tit.
Duitsch: Kohlmeise.
Fransch: Mésange charbonnière.
B e s c h r ij v i n g. Oud ó. Voorhoofd, bovenkop, teugels, kin, keel, voorhals, midden van de bovenborst, streep van het achterhoofd langs de achterhalszijden over den benedenhals tot aan den voorhals glanzend blauwzwart; kopzijden, oordekvederen en bovenhalszijden wit; vlek beneden het achterhoofd groenachtig geel, van boven min of meer wit; achterhals, bovenrug en schouders geelachtig groen; benedenrug, stuit en bovenstaartdekvederen blauwachtig grijs; zijden van borst, van lichaam en van buik bleek zwavelgeel, de zijden van het lichaam iets donkerder en groener getint; midden van borst en van buik zwart; anaalstreek wit; groote slagpennen grauwzwart, de 3e tot 6e met witachtigen, de overige met blauwachtig grijzen zoom langs de buitenvlag, alle, behalve de eerste, met witachtigen zoom langs de binnenvlag; kleine slagpennen grauwzwart, de buitenste gezoomd gelijk de binnenste groote slagpennen, de binnenste met breeden geelwitachtigen zoom langs de buiten vlag; bovenvleugeldekvederen blauwachtig grijs, de groote blauwachtig grijs, langs de schacht zwartgrauw



en met breeden witten eindzoom; ondervleugeldekvederen wit, aan de basis zwartgrauw; okselvederen lichtgeel, aan de basis grauw; middelste paar staartpennen donkerblauwachtig grijs, schachten zwart, de verdere paren zwartgrauw met donker blauwachtig grijze buitenvlag, op een na het buitenste met kleine witte vlek aan het einde, het buitenste paar zwartgrauw met witte buitenvlag, witte vlek aan het einde der binnenvlag en zwarte schacht; onderstaartdekvederen wit, de middelste zwart met witte uiteinden. Iris bruinzwart; snavel hoornzwart, langs de randen van onder- en bovensnavel en aan de punt lichter; pooten blauwachtig grijs. Vleugel 74 — 80, staart 61—70, snavel 9 —10, loopbeen 20 — 22 mm.
Oud ?. Gelijkend op het oude d, doch kleuren iets minder helder; bovenkop minder glanzend; kin, keel, voorhals en midden van bovenborst doffer zwart, zonder glans; de zwarte streep over borst en buik smaller en soms niet tot over den buik loopend; zoomen van de buitenvlag van binnenste groote en buitenste kleine slagpennen geelgroenachtig. Vleugel 71 — 75, staart 59 — 65, snavel 9—10, loopbeen 20—22 mm.
Jeugdkleed. Voorhoofd, bovenkop, achterhoofd, streep aan weerszijden van den achterhals (zich niet uitstrekkend tot aan den voorhals), teugels, kin, keel, voorhals en midden van de bovenborst bruinzwart; kop en halszijden geelachtig wit; vlek beneden het achterhoofd op den achterhals lichtgeel; rug en schouders grijsachtig geelgroen; stuit en bovenstaartdekvederen grauwachtig grijs met groenachtige tint; bovenzijde van vleugels en staart als bij het ?, doch zoomen van de binnenste kleine slagpennen en eindzoom van de groote bovenvleugeldekvederen groengeelachtig wit; borst, buik en lichaamszijden bleek zwavelgeel; anaalstreek en onderstaartdekvederen wit.
In het eerste herfstkleed gelijken de jongen op de ouden, kleuren zoowel bij. het d als bij het ? iets valer en doffer, vleugel- en staartpennen gedeeltelijk als in het jeugdkleed.
Voorkomen en levenswijze. De koolmees komt door ons geheele land algemeen als broed vogel voor. Zij is bij ons stand- en zwerfvogel; in den herfst, dikwijls reeds in begin September, en in den winter is haar aantal grooter door doortrekkers uit noordelijker streken, die hier gedeeltelijk ook overwinteren. Haar broedgebied omvat geheel Europa, van ongeveer 66° N.B. tot aan de kusten van de Middellandsche zee, verder West-Siberië tot het Altai-gebergte in Mongolië. Zij wordt door nauwverwante subspecies vervangen in Groot-Brittannië en Ierland, in Zuid-Europa, in Noordwest-Afrika en in verschillende streken van Azië, waarvan enkele Aziatische subspecies gekenmerkt zijn door het min of meer ontbreken van geel en groen in het gevederte, een verschijnsel, dat bij onze koolmees bij hooge uitzondering in geringere mate als afwijking wordt waargenomen. De op de Britsche eilanden broedende koolmeezen onderscheiden zich van den bij ons voorkomenden vorm door een grooteren en dikkeren snavel en zijn als Parus major newtoni Prazak afgescheiden. Overal, waar boomen of struikgewas voorkomen, tot midden in de steden toe, is de koolmees aan te treffen. Met groote behendigheid beweegt zij zich door de takken, zoekt in alle spleten en holten naar voedsel, hangt dikwijls aan takjes of tegen stammen, muren en schuttingen en



komt ook af en toe op den grond, waar zij zich met kleine sprongen voortbeweegt. Zij is, gelijk alle meezen, zeer bewegelijk, weinig schuw, maar toch voorzichtig. Zij vliegt meestal niet over groote afstanden, maar valt spoedig weder in het hout neer; haar vlucht is snel, boogvormig, daar afwisselend een aantal vleugelslagen door een voortglijden in de lucht met tegen het lichaam aangelegde vleugels gevolgd wordt. De koolmees maakt haar nest in allerlei holten van boomen, op verschillende hoogte van den grond, soms ook in holen van den bodem op den grond, dikwijls ook in holten en spleten van muren en aard wanden, in holle palen, in de onderlaag van oude nesten of in nesten van andere vogels, soms zelfs in de meest vreemde voorwerpen, als in een pomp, een lantaarn of een brievenbus. Het nest wordt vervaardigd van droge stengels, fijne wortels en mos en van binnen bekleed met vederen, wol en haren. In de tweede helft van April begint de koolmees met nestelen en in het laatst van deze maand of in de eerste dagen van Mei is het volledige legsel, bestaande uit 8 a 12, zelfs tot 14 of nog meer eieren, te vinden; niet zelden worden tot in begin Juli eieren of pas uitgevlogen jongen aangetroffen, waaruit op te maken is, dat dikwijls een tweede legsel gemaakt wordt, dat echter uit een kleiner aantal eieren, 6 a 8, bestaat. De eieren zijn wit, met fijnere of grovere roodbruine vlekken bedekt, die dichter of wijder over de geheele schaaloppervlakte verspreid staan; van 108 voorwerpen uit Nederland varieert de lengte van 15 —19.5 mm. en de breedte van 12.5 —14 mm. Het uitbroeden der eieren geschiedt in 12 a 14 dagen en wordt hoofdzakelijk door het wijfje alleen gedaan; de jongen worden gedurende ongeveer 14 dagen door beide ouders in het nest van voedsel voorzien en ook gedurende eenigen tijd na het uitvliegen nog gevoederd. Het voedsel van de koolmees is hoofdzakelijk van dierlijken aard en bestaat uit kleinere insecten van allerlei soort, vooral rupsen, verder ook uit spinnen en hare eieren, kleine huisjesslakken en wormpjes; naast dierlijken kost nuttigt zij in herfst en winter ook plantaardigen kost in den vorm van allerlei, vooral oliehoudende zaden, waarvan zij de kleinere geheel inslikt en de grootere tusschen de pooten vastklemt en met haar krachtigen snavel openhakt om alleen de kern te nuttigen. Soms valt zij ook kleinere en zwakke vogels aan en pikt deze den schedel open om de hersenen te verslinden; vooral in gevangenschap vertoont zij deze onaangename eigenschap. Haar lokroep is een fijn tsiet of tsie-iet, gelijk dien van alle meezen, afgewisseld door een helder en tamelijk luid pienk, pienk, pienk, dat sterk aan den roep van den vink doet denken; bij opwinding of angst klinkt haar roep ongeveer als tsiet-errrr, of als pienk-tsjerrr, het errr of tsjerrr min of meer langgerekt. In het voorjaar, tot in den broedtijd, laat het mannetje een soort zang hooren, die weer te geven is door een hoog en helder, eenige malen achtereen herhaald titipu. In den winter zwerft zij in grootere of kleinere vluchten rond, waarbij zich soms andere meessoorten, boomkruipertjes en boomklevers aansluiten.
V
9



Orde PA SSER1F0RMES. Familie PARIDAE.
N°. 302.
Parus caeruleus Linnaeus.
DE PIMPELMEES.
Plaat 341: oud 6, oud $ en jong x).
Parus caeruleus Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 190. Nozeman en Sepp, Ned. Vog. I, 1770, p. 45, pl. 24. Temminck, Man. d'Orn. 2e éd. III, 1835, p. 209.
Parus coeruleus, Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 168. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 289. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 247, pl. 126. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 89, pl. 12, % 2. Albarda, Aves neerl. 1897, p. 26. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 203. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13, pl. 40.
Parus caeruleus caeruleus, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 30. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 55.
Parus coeruleus coeruleus, Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 81.
Nederlandsche volksnamen: Pimpel, Blauwmees, Blauwkopmees; bij Oirschot: Blauwkopje en Hemelmees; in Groningen: Blauwmeesje. Friesch: Blaumieske, Blaumüske, Blausyske, Blausiiske, Blaumütske, Blaukopke, Blaukopke-didyt (de Vries).
Engelsch: Blue Tit.
Duitsch: Blaumeise.
Fransch: Mésange bleue.
Beschrijving. Oud d. Bovenkop blauw, rondom wit omzoomd; teugels zwart; streep achter het oog blauwzwart, zich aansluitend aan het donkerblauwe achterhoofd; kopzijden, oordekvederen en halszijden wit, van achteren begrensd door een breeden donkerblauwen band, van onderen door een smalleren donkerblauwen band, de eerste in verbinding met het donkerblauwe achterhoofd, de laatste met den zwarten voorhals, keel en kin; achterhals blauwwit; rug, schouders en stuit geelachtig groen; borst en lichaamszijden zwavelgeel, buik zwavelgeel, in het midden wit, over het midden van benedenborst en buik een min of meer duidelijke blauwachtig grauwzwarte streep; groote slagpennen donker grauw, de buitenvlag van de 3de tot 6de naar het uiteinde toe smal wit, aan de basis lichtblauw gezoomd, de overige langs de buitenvlag lichtblauw gezoomd en met smallen witten eindzoom, alle langs de binnenvlag wit gezoomd;
De wetenschappelijke naam op de plaat moet in overeenstemming met de oorspronkelijke schrijfwijze van Linnaeus Parus caeruleus luiden.



kleine slagpennen gelijk de binnenste groote, de binnenste kleine slagpennen grijsachtig blauw met smallen groenachtigen zoom langs de buitenvlag en met breeden witten eindzoom; boven vleugeldekvederen blauw, de groote met breeden witten eindzoom; ondervleugeldekvederen wit; okselvederen bleek geel; staartpennen blauw, schachten grauwzwart, zoom van de buitenvlagvan het buitenste paar wit, behalve aan het einde; bovenstaartdekvederen blauw; onderstaartdekvederen zwavelgeel. Iris bruinzwart; snavel hoornzwart, langs de randen van boven- en ondersnavel lichter; pooten donker blauwgrijs. Vleugel 64 — 70, staart 50 — 59, snavel 6 —8, loopbeen 16—17 mm-
Oud ?. Gelijk het oude d1, meestal het midden van benedenborst en buik minder blauwachtig grauwzwart. Afmetingen gemiddeld kleiner. Vleugel 63 — 68, staart 50 — 56, snavel 6 — 8, loopbeen 16—17 mm.
Jeugdkleed.Bovenkop donkergrauw, geelachtig olijfkleurig getint, rondom omzoomd door bleek zwavelgeel; kopzijden, oordekvederen en halszijden bleek zwavelgeel, van achteren en van onderen begrensd door een geelachtig donkergrauwen band, die over het achterhoofd loopt en zich van voren vereenigt met het donkergrauw van voorhals; kin en keel bleek zwavelgeel, in het midden min of meer grauw; vlek op den achterhals bleek zwavelgeel; rug, schouders, stuit en bovenstaartdekvederen vaal geelachtig groen; borst, lichaamszijden, buik en onderstaartdekvederen bleek zwavelgeel; vleugels en staart als bij de ouden doch valer, witte zoomen aan de groote bovenvleugeldekvederen min of meer geelachtig wit. Snavel en pooten lichter.
In het eerste herfstkleed gelijken de jongen op de ouden; de zwarte vederen van kin en keel hebben witte eindzoomen, hetgeen ook bij oude vogels in den herfst soms het geval is.
Voorkomen en levenswijze. De pimpelmees komt evenals de koolmees door ons geheele land broedend voor, echter in vele streken minder talrijk dan de koolmees. Zij is evenals deze stand- en zwerfvogel bij ons en haar aantal is in het najaar en in den winter dikwijls talrijker, daar in sommige jaren vogels uit meer noordelijk gelegen, streken hier overwinteren. Behalve in ons land broedt de pimpelmees in bijna geheel Europa, in het noorden tot ongeveer 64° N B. in Scandinavië en ongeveer 60° N.B. in Rusland, in het zuiden tot Griekenland en Italië, verder in Klein-Azië; in Spanje, op Corsica en Sardinië, op de Balearen, in Noordwest-Afrika, op de Canarische eilanden en in Perzië wordt zij door nauwverwante subspecies vervangen. Ook de in Engeland, Schotland en Ierland broedende pimpelmeezen worden afgescheiden als Parus caeruleus obscurus PraZ&k en onderscheiden zich van onzen vorm o. a. door kleinere afmetingen (vleugellengte d" d" 60—65 mm., $$57 — 64 mm.) en door een donkerder, meer groene kleur van den rug. De pimpelmees bewoont bosschen, parken, boomgaarden, tuinen, in het algemeen die plaatsen, waar geboomte en struikgewas te vinden is Zij komt in levenswijze en gedragingen met de koolmees overeen en nestelt evenals deze in holen en spleten van boomen, in gaten van muren, in holten van palen enz. Het nest wordt vervaardigd van dorre halmen, stukjes van dorre bladeren, mos, stukjes ver-



molmd hout en van binnen bekleed met vederen en haren. In April, soms reeds in Maart, wordt met den nestbouw begonnen en in het laatst van April of in begin Mei is het broedsel, bestaande uit 7 a 10, soms tot 12 eieren compleet. De eieren zijn wit, bedekt met fijnere en grovere roodbruine vlekjes en varieeren van 14.25 — 16 5 mm. in lengte en 11.5 —12.25 mm- in breedte, gemeten aan 64 exemplaren uit Nederland. In ongeveer 13 dagen worden de eieren uitgebroed, vermoedelijk afwisselend door beide ouders. Als regel wordt één broedsel per jaar gemaakt; gaan de vogels tot een tweede over, dan bestaat dit meestal uit een geringer aantal eieren. In levenswijze en gedragingen komt de pimpelmees met de koolmees en de andere meezen overeen; zij is even bewegelijk, houdt zich in boomen en struikgewas op, komt slechts zelden op den grond en vliegt snel in boogvormige lijn. Haar voedsel bestaat hoofdzakelijk uit kleine insecten in alle ontwikkelingsstadiën en spinnen,voor een klein deel ook uit bladknoppen, vruchten en zaden. Haar lokroep en haar angstkreet lijken op die van de koolmees, maar zijn hooger en fijner; een vinkachtig geluid als de koolmees laat zij niet hooren. In het voorjaar laat zij ook een geluid hooren, dat als een soort zang te beschouwen is en dat ongeveer als tsie-tsietètètè klinkt.



Orde PASSERIFORMES. Familie PARIDAE.
N°. 303.
Parus ater Linnaeus.
DE ZWARTE MEES.
Plaat 342: oud 6, oud ? en jong d.
Parus ater Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 190. Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 167. Id.id.2e éd. I, 1820, p. 288; III, 1835, p. 209. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 249, pl. 127. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 90, pl. 12, fig. 3. Albarda, Aves neerl 1897, p. 26. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 203. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13, pl. 41.
Parus ater ater, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 30. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 78. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 82. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 55.
Parus ater abietum, Hens, Avif. Limburg, 2e aanv., 1932, p. 3.
Paruspalustris, Nozeman en Sepp, Ned. Vog. I, 1770, p. 47 (het cf), pl. 25 (bovenste fig.).
Nederlandsche volksnamen: Rietmees (bij Nozeman), Zwarte bijmees, Parelmees, Mastmees, Dennemees. Friesch: Waldmies, Swarte mies (de Vries).
Engelsch: Coal-Tit.
Duitsch: Tannenmeise.
Fransch: Mésange petite charbonnière.
Beschrijving. Oud cf. Bovenkop en streep ter weerszijden van den achterhals glanzend zwart, kin, keel, voorhals, bovenborst en borstzijden dof zwart, kopzijden, oordekvederen, halszijden en breede streep of vlek van het achterhoofd midden over den achterhals tot aan den rug wit; rug en schouders donker blauwachtig grijs; stuit en bovenstaartdekvederen donker blauwachtig grijs met vaal geelbruine uiteinden; benedenborst en buik grauwwit; lichaamszijden en onderstaartdekvederen vaal licht geelbruin; slagpennen zwartgrauw, behalve de beide eerste langs de buitenvlag licht grauwgrijs gezoomd, langs de binnenvlag grijswit, de binnenste kleine slagpennen met witten eindzoom; bovenvleugeldekvederen donker blauwachtig grijs, de middelste en groote met witten eindzoom; ondervleugeldekvederen grauwgrijs met witte zoomen; okselvederen geelbruinachtig wit; staartpennen donker zwartgrauw, langs de buitenvlag vaal geelachtig of groenachtig grijs gezoomd. Iris donkerbruin; snavel bruinzwart, langs de randen van boven- en ondersnavel lichter; pooten blauwachtig grauwgrijs. Vleugel 61—65, staart 46 — 54, snavel 8 — 9, loopbeen 16 — 18 mm.



Oud?. Gelijk het oude d1. Vleugel 60 — 64, staart 45 — 51, snavel 8 —9, loopbeen 16 — 17 mm.
Jeugdkleed. In teekening op dat der ouden gelijkend, echter het zwart van bovenkop, achterhalszijden, keel en voorhals olijfkleurig bruinzwart; kopzijden en vlek op den achterhals bleek geel; rug, schouders, stuit en bovenstaartdekvederen donker groenachtig grijsgrauw; borst, buik en lichaamszijden vuil bleekgeel; vleugels donkergrauw, zoomen aan de slagpennen en uiteinden van de middelste en groote vleugeldekvederen geelachtig wit; staartpennen donkergrauw, groengeelachtig gezoomd.
Het eerste herfstkleed der jongen gelijkt op het kleed der ouden, de zwarte vederen van de bovenborst zijn echter van witte eindzoomen voorzien, hetgeen ook het geval is bij de oude voorwerpen in herfst en winter.
Voorkomen en levensw ijze. De zwarte mees bewoont in den broedtijd naaldhoutbosschen en komt bij ons vrij algemeen broedend voor, waar dergelijke bosschen aangetroffen worden in het midden, zuiden en oosten van het land, zeer enkel ook langs den duinkant en in de duinen. Zij is standvogel, maar zwerft in het najaar en in den winter ook min of meer rond en vertoont zich dan soms in vrij groot aantal in streken, waar zij niet of zeer enkel broedt. De in noordelijker streken broedende vogels verplaatsen zich in den winter zuidelijk en doen in herfst en winter het aantal der zwarte meezen in ons land soms opvallend toenemen. Op den doortrek treft men ze van de eerste Septemberhelft tot in de tweede helft van November en in zeer klein aantal in het voorjaar van eind Februari tot half April.
Uit een groot aantal gegevens betreffende circa 50, in de provincie Gelderland geringde zwarte meezen blijkt, dat deze soort aldaar standvogel is; slechts één voorwerp (nr. 83463), dat men als nestjong ringde, werd 5V2 maand later, eind November, uit den Eifel teruggemeld (Zool. Meded., Dl. 12 t/m 16).
Buiten ons land strekt het broedgebied van deze soort zich uit over geheel Europa en Noord-Azië. In Europa van ongeveer 65° N.B. tot in de gebergten van Spanje, Italië en Sicilië. In enkele gedeelten van dit gebied, die meestal vrij scherpe geografische grenzen bezitten, heeft men verschillende subspecies kunnen afscheiden. Zoo vindt men in Groot-Brittannië Parus ater britannicus Sharpe & Dresser, die zich van den bij ons voorkomenden vorm onderscheidt door valer gekleurde wangen, iets rossiger flanken en een meer olijfgrauw getinte bovenzijde; de in Ierland levende subspecies, Parus ater hibernicus Ogilvie-Grant, heeft de wangen en de vlek aan het achterhoofd geelachtig van tint. Eigenaardig is, dat de zwarte meezen op de Britsche eilanden minder aan naaldhout gebonden zijn dan die van het continent, waardoor zij daar heden ten dage, volgens Stresemann, waarschijnlijk meer algemeen verspreid zijn dan de kuifmees, die de sedert den Ijstijd terugtrekkende coniferen gevolgd zou zijn en die thans tot enkele dalen in Schotland beperkt is.
In ons land is de zwarte mees, als echte naaldhoutbewoner, een der vroegst broedende meessoorten, alleen de kuifmees is nog vroeger. Aangezien boomholten in onze naald-



bosschen zeer weinig voorkomen, wordt het nest meestal bij of in den grond gebouwd, soms ook in een oud eekhoornnest of in een verlaten oeverzwaluwgang en, waar zij aanwezig zijn, in nestkastjes. Meestal worden twee broedsels per jaar gemaakt, het eerste, dat gewoonlijk uit 7 & 10 eieren bestaat, vindt men omstreeks de tweede helft van April, waarna eind Juni nog een tweede broedsel van 6 a 7 eieren volgt. De eieren zijn op witten ondergrond met kleine, roodachtige vlekjes geteekerid; zij zijn van die van de pimpelmees en de beide zwartkopmeezen niet met zekerheid te onderscheiden en meten 13.5 — 16.5 mm. in lengte en 11 —12.25 mm. in breedte, gemeten aan 83 inlandsche exemplaren Ruim 12 dagen na het leggen van het laatste ei komen de jongen uit; deze kunnen onderling soms 3^4 dagen verschillen en zijn alleen op den kop rijkelijk met dons bekleed, maar overigens geheel naakt. Met ongeveer 16 dagen kunnen zij het nest verlaten. Zij gelijken dan op de ouden, maar hebben de witte vederpartijen nog eenigszins geelachtig van tint.
De oude vogels maken na afloop van den broedtijd een volledigen rui door; de jongen ruien op een leeftijd van eenige maanden alleen de dek- en lichaamsveeren. Merkwaardig zijn bij deze soort de haarveeren, waarvan men er enkele aantreft inde witte vlek aan het achterhoofd.
Als alle echte meezen is ook de zwarte mees bijna den geheelen dag in de weer met haar voedselvoorziening, waartoe zij met haar vrij korte, ronde vleugels behendig in de dichte dennenkronen rondfladdert om er hangend en rekkend, in alle mogelijke houdingen de twijgen naar insecten en hun eieren af te zoeken. Maar ook oliehoudende zaden worden graag door haar gegeten, vooral in het najaar en in den winter. Dan kan men de zwarte mees ook op den grond bezig zien, op zoek naar afgevallen beukenootjes of sparrenzaden. Beukenootjes weet zij behendig te openen, door ze tusschen haar krachtige teenen te klemmen en er dan met den snavel op te hameren.
De lokroep klinkt als „siet" of „situi", ook wel als „sie tah tah"; de zang bestaat uit een reeks zachte geluidjes, gedeeltelijk ook uit een schel „sifi, sifi, sifi, sitüditüdi". Behalve de lokroep zijn de witte vlek aan het achterhoofd en de zwarte keelvlek, die niet, zooals bij de koolmees, over de borst doorloopt, goede veldkenmerken.



Orde PASSERIFORMES. Familie PARIDAE.
N°. 304.
Parus cristatus mitratus Brehm.
DE KUIFMEES.
Plaat 343 : oud cf, oud ? en jong 6.
Parus mitratus Chr. L. Brehm, Handb. Naturg. Vög. Deutschl. 1831, p. 467.
Parus cristatus, Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 169. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 290 ; III, 1835, p. 211. Nozeman en Sepp, Ned Vog. V, 1829, p. 445, pl. 226. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 250, pl. 128. Id. Nat. Hist. van Ned Vog. 1860, p. 90, pl. 12, fig. 5.
Parus cristatus mitratus, Snouckaert van Schauburg. Avif. neerl. 1908, p. 30. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 78. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908 — '09, p. 203. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13, pl. 43. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trekNed. vogelsoorten, 1925, p. 82. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 55.
Parus cristatus brunnescens, Hens, Avif. Limburg, 2e aanv. 1932, p. 3.
Lophoplianescristatus, Albarda, Aves neerl. 1897, p. 27.
Nederlandsche volksnamen: Gekuifde mees. Friesch: Tütmies, Tüfmieske, Ulsholtsje (de Vries).
Engelsch: Crested Tit.
Duitsch: Haubenmeise.
Fransch: Mésange huppée.
Beschrijving. Oud <5. Vederen van voorhoofd, bovenkop en achterhoofd zwart met witte zoomen, die van het achterhoofd verlengd en puntig; teugels, streep boven het oog, zijden van het achterhoofd, kopzijden en halszijden wit, omgeven door een smallen zwarten band van het achterhoofd naar den voorhals; streep achter het oog en achterrand van de oordekvederen zwart; kin, keel en voorhals zwart; achterhals, rug, schouders, stuit en bovenstaartdekvederen geelachtig bruin, stuit en bovenstaartdekvederen iets bruiner; borst en buik vuilwit; lichaamszijden bleek bruingeel; slagpennen donkerbruin, de buitenvlag met smallen geelachtig bruinen zoom, de binnenvlag met smallen witachtigen zoom; bovenvleugeldekvederen donkerbruin met geelachtig bruine zoomen; ondervleugeldekvederen wit; okselvederen geelbruinachtig wit; staartpennen donkerbruin met geelachtig bruinen zoom langs de buitenvlag; onderstaartdekvederen bleek bruingeel. Iris bruin; snavel zwart; pooten donker blauwachtig grijs. Vleugel 63—70, staart 46—58, snavel 8—9, loopbeen 17—18 mm.



Oud ?. Gelijk het oude 6, doch verlengde vederen van het achterhoofd korter. Vleugel 62 — 68, staart 51—55, snavel 8 — 9, loopbeen 17 — 18 mm.
Jeugdkleed. Gelijkend op dat der oude vogels, doch kuifvederen zeer weinig verlengd, het wit van de kopzijden grauwer en de bovendeelen bruiner.
Voorkomen en levenswijze. De kuifmees bewoont evenals de zwarte mees gedurende den broedtijd uitsluitend naaldhoutbosschen en is dientengevolge voornamelijk beperkt tot het diluviale deel van ons land. Albarda (Aves neerlandicae, 1897, p. 27) vermeldt, dat de soort ook in Zuid- en Noord-Holland nestelend gevonden is, hetgeen men sindsdien jaren lang niet meer heeft kunnen vaststellen. In verband echter met het opgroeien van de duinbebosschingen uit het einde van de vorige eeuw, is deze soort in 1923 en volgende jaren weer in het westen van het land broedend aangetroffen, met name in de omgeving van Haarlem, in 1928 ook bij Bergen (N.-H.) en in 1930 bij Loosduinen. Buiten den broedtijd zwerft zij in grooter of kleiner aantal rond en vertoont zich dan ook op plaatsen, waar er anders geen gezien worden. Uit een aantal gegevens betreffende een 16-tal, in de provincie Gelderland geringde kuifmeezen blijkt, dat de soort aldaar standvogel is (Zool. Meded., Dl. 15 en 16).
Het verspreidingsgebied van den in ons land voorkomenden vorm van de kuifmees omvat in grove trekken westelijk en zuidelijk Europa, ongeveer van Jutland tot de Pyreneeën en de Alpen; in het oosten kan men den Weichsel ongeveer als grens aannemen. In noordelijk en oostelijk Europa, namelijk in Scandinavië, Oost-Pruisen, Polen tot de Karpaten en Rusland leeft een andere subspecies, Parus cristatus cristatus Linnaeus, die zich onderscheidt van de onze door een meer grijsgrauwe kleur van de bovendeelen. Intusschen varieert vooral Parus cristatus mitratus Brehm zoo sterk, dat de geografische vorm in vele gevallen onmogelijk is vast te stellen en men steeds grootere seriën dient te vergelijken. De in Schotland voorkomende Parus cristatus scoticus (Prazak), die een zeer locale verbreiding heeft en vrijwel alleen in de Spey valley gevonden wordt, heefteen eenigszins afwijkenden snavelvorm en een donkerder, min of meer olijf bruine bovenzijde.
De kuifmees is evenals de andere meezen beweeglijk van aard. Bij voorkeur houdt zij zich op in de dichte dennenkruinen, waar zij bijna den geheelen dag in de weer is om het noodige voedsel te verzamelen. Dit bestaat uit allerlei insecten en hun eieren, larven en poppen, welke zij met groote behendigheid uit schorsspleten, knoppen en tusschen de naalden vandaan weet te halen. In voor- en najaar en gedurende den winter eet zij ook zaden, vooral van dennen.
In verband met de schaarschte aan geschikte nestholten in onze naaldbosschen neemt de kuifmees voor het onderbrengen van haar broedsel dikwijls haar toevlucht tot een vermolmde boomstomp of paal, die zij dan zelf verder uitholt. Maar ook nestelt zij wel in oude ekster- of eekhoornnesten of zij kiest zich een nestholte in aangrenzend loofhout. Tegenwoordig broedt een vrij groot aantal kuifmeezen in nestkastjes, die men heden ten dage meer en meer in de bebosschingen ophangt en die door deze soort V 10



graag bewoond worden. Het nest bestaat uit mos, halmen, wol en haren. Van alle meessoorten broedt de kuifmees het vroegst. In de eerste helft van April kan men het legsel reeds voltallig vinden, waarna in Juni gewoonlijk nog een tweede broedsel volgt. Het eerste legsel telt 7 a 10, het tweede 6 a 8 eieren. Deze zijn meest kort eivormig, melkwit van kleur en geteekend met vrij grove, roodbruine vlekken, die om de stompe eipool dikwijls een krans vormen. Van 45 voorwerpen uit Nederland bedragen de afmetingen van 14.75 — 17.25 mm. in lengte en van 11.75 —13 mm. in breedte. In tegenstelling tot de pasgeboren jongen van de andere meezen, hebben jonge kuifmeezen behalve dons op den kop, ook eenig dons op den rug. Zij zijn na ongeveer 16 dagen zoo groot, dat zij het nest kunnen verlaten en zijn aan hun korte kuifjes gemakkelijk van de oude vogels te onderscheiden. De eenigszins gorgelende lokroep van de kuifmees is een goed hulpmiddel om de soort in het dichte dennenbosch op te sporen, hij klinkt als „tjiep, tjiep, tjierrr" of „zizi gürrr". De zang is een zacht en vrij lang aangehouden liedje en bestaat uit een aantal variaties van den lokroep.



Orde PA SSERIFORMES. Familie PARIDAE.
N°. 305.
Parus palustris longirostris Kleinschmidt.
DE GLANSKOPPIGE ZWARTKOPMEES.
Plaat 344: oud 6, oud $ en jong.
Parus dresseri longirostris Kleinschmidt, Orn. Jahrb. 1897, p. 65.
Parus palustris longirostris, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 31. Id. Jaarber. No. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 78. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13, pl. 42. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 82. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 56.
Parus communis longirostris, Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 203.
De volgende litteratuur heeft zoowel betrekking op de glanskoppige als op de matkoppige zwartkopmees:
Parus palustris, Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 170. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 291; III, 1835, p. 212. Schlegel,Vog. van Ned. 1854—'58, p. 251, pl. 129. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 89, pl. 12, fig 4. Albarda, Aves neerl. 1897, p. 27.
Nederlandsche Volksnamen: Zwartkoppige mees, Zwartkopmees. De doorSchlegel voor Zwartkopmeezen opgegeven namen van Korstje kaas en Ossenkopje werden voor de Staartmees gebruikt.
Engelsch: Marsh-Tit.
Duitsch: Westliche Sumpfmeise.
Fransch: Mésange nonnette.
•
Beschrijving. Oud cf. Voorhoofd, bovenkop, achterhoofd en achterhals zwart met duidelijken, soms min of meer blauwachtigen glans; kin en keel zwart; kopzijden grijsachtig wit; halszijden licht bruingrijs; rug, schouders en stuit grijsachtig geelbruin, bovenstaartdekvederen lichter geelbruin; slagpennen donkerbruin met smallen, vaal geelbruinen zoom langs de buitenvlag; bovenvleugeldekvederen donker geelbruin; ondervleugeldekvederen grijswit; okselvederen geelachtig wit; borst en buik grauwwit; lichaamszijden licht geelbruinachtig grijs; staartpennen donkerbruin; langs de buitenvlag smal bruingeelachtig gezoomd, buitenvlag van het buitenste paar witachtig gezoomd; onderstaartdekvederen geelgrauwachtig wit. Iris donkerbruin; snavel zwart, langs de randen van boven- en ondersnavel lichter; pooten blauwachtig grijs. Vleugel 60 — 66, staart 53 — 58, snavel 8 —9, loopbeen 16—17 mm-
Oud $. Gelijk het oude 6. Vleugel 61—65, staart 48 — 56, snavel 8 — 9, loopbeen 16—17 mm.



Jeugdkleed. Gelijkend op het kleed der ouden; bovenkop matter, zonder glans; kin en keel bruinzwart; bovendeelen donkerder en onderdeelen lichter. In den herfst hebben de zwarte keelvederen grauwwitte eindzoomen.
Voorkomen en levenswijze. In het oosten en in het midden van ons land, met name in Overijssel, Gelderland, Limburg en Utrecht, is de glanskoppige zwartkopmees een algemeene broedvogel, die ook 's winters meest in de omgeving van zijn broedplaats aanwezig is, zooals mede door de tot dusverre verkregen ringresultaten, die evenwel op slechts een dozijn vogels uit Gelderland en Limburg betrekking hebben, gebleken is. Ook in de duinstreek, o.a. bij Alkmaar, Haarlem, Leiden, Wassenaar en Loosduinen is de glanskop sedert 1918 vrij geregeld waargenomen, zoowel in den winter als in het zomerhalfjaar. Maar pas in 1933 werd te Overveen het broeden geconstateerd; de heer L. van 't Sant vond aldaar 6 Juli 1933 namelijk een ?, dat in een nestkastje dood op een legsel van 5 eieren zat (Ardea, XXIII, 1934, p. 66). Voordien had men in den herfst nabij Haarlem weliswaar oude vogels met vlugge jongen gezien, maar deze laatsten hadden desnoods elders uitgebroed kunnen zijn, want enkele waarnemingen, o.a. te Leiden, wijzen er wel op, dat de soort toch ook grootere zwerftochten onderneemt.
De glanskoppige zwartkopmees bewoont in talrijke geografische vormen vrijwel het geheele palaearktische faunagebied, van Engeland en Wales in het westen tot Japan en de zuidelijke Koerilen in het verre oosten. In Europa gaat zij noordelijk tot MiddenZweden en zuidelijk tot Sicilië, het Balkanschiereiland en Zuid-Rusland en verder
oostwaarts tot in Klein-Azië en Turkestan.
De in ons land voorkomende subspecies, Parus palustris longirostris Kleinschmidt, bewoont ook de Duitsche Rijnstreek, België en Frankrijk. In Midden-Duitschland, Tsjecho-Slowakije, Oostenrijk, westelijk Hongarije en de Alpen tot gemiddeld 1000 k 1200 meter, wordt zij door Parus palustris communis Baldenstein vervangen, in Engeland en Wales door Parus palustris dresseri Stejneger, terwijl in Scandinavië, Oost-Pruisen en centraal Rusland de grootere en grijzere Parus palustris palustris Linnaeus voorkomt, om hier alleen de voornaamste naburige vormen te vermelden.
De glanskop houdt zich naar het schijnt bij voorkeur op in hoogstammig loofbosch, dat al of niet met naaldhout gemengd is. Zij is, vergeleken met den matkop, de beweeglijkste van de twee zwartkopmeezen en hamert bij het zoeken naar voedsel graag met haar dikken snavel op knoppen en takken. Daarbij laat zij vrij geregeld haar lokroep hooren. Deze klinkt als „pietje, etsjie" (met den klemtoon op de tweede lettergreep) of „petsjieep", met of zonder het „detdetdet" of „tih tih tih" er achteraan. De zang heeft weinig te beteekenen en bestaat uit een 10 a 15 maal herhaald, opgewekt klinkend „etsjuup", dat in snel tempo wordt voorgedragen.
Het nest wordt gewoonlijk gebouwd in een natuurlijke holte, dikwijls laag boven of zelfs in den grond en ook in nestkastjes, doch in tegenstelling tot de volgende soort hakt de vogel het slechts bij uitzondering zelf uit in vermolmd hout. Het zit meestal



steviger in elkaar dan het nest van den matkop en bestaat vrijwel geheel uit dierenhaar en wol, soms met een onderlaag van mos. In de tweede helft van April is het legsel, dat uit 6 a 9 eieren bestaat, in den regel voltallig. De eieren, die veel op die van de pimpel- en de zwarte mees gelijken, zijn wit en met roodbruine vlekjes geteekend; over het algemeen zijn zij iets minder dicht gevlekt dan atricapillus-eieren en de vlekken zijn kleiner. Van 32 voorwerpen uit Nederland varieeren de afmetingen van 14.75—*6.25 mm. in lengte en van 11 —12.25 mm. in breedte. Pas uit het ei hebben de jongen dons op den kop en aan den benedenrug. Na 16 k 17 dagen zijn zij vliegvaardig en verlaten zij het nest. Het paar blijft het geheele jaar trouw bijeen en de soort sluit zich zelden aan bij andere rondzwervende meezentroepen.
Behalve aan haar lokroep is de glanskop ook aan haar glanzend zwarte schedelkap en de kleinere zwarte keelvlek van den matkop te onderscheiden. De heer J. L. F. de Meyere nam waar, dat de glanskop de gewoonte had om op het voederhuisje haar bek vol te laden met het geboden hennepzaad en er dan mede weg te vliegen, terwijl de matkop steeds slechts één zaadje tegelijk medenam. Overigens bestaat het voedsel van den glanskop voornamelijk uit insecten en verder uit bloesemknoppen en allerlei zaden.



Orde PASSERIFORMES. Familie PARIDAE.
N°. 306.
Parus atricapillus rhenanus Kleinschmidt.
DE MATKOPPIGE ZWARTKOPMEES.
Plaat 345: oud 6, oud ? en jong <$.
Parus rhenanus Kleinschmidt, Orn. Monatsber. 1900, p. 168.
Parus atricapillus rhenanus, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 31. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 78. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13, pl. 42. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 82.
Parus atricapillus borealis, Snouckaert van Schauburg, Versl. & Meded. N.O.V., no. 3, 1906, p. 8. Id., Avif. neerl. 1908, p. 31. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 78. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 83. Hens, Jaarber. no. 15 Club nederl. vogelk. 1916, p. 134.
Parus atricapillus subrhenanus, Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 56.
Parus montanus borealis, Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 204.
Parus montanus salicarius, Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908 '09, p. 204.
Paruspalustris, Nozeman en Sepp, Ned. Vog. I, i77°> P- 47 {het $)> pl- 25 (onderste fig.). Zie verder de onder Parus palustris vermelde litteratuur bij de glanskoppige zwartkopmees, die ook voor de matkoppige geldt.
Nederlandsche volksnamen: Rietmees, Zwartkopmees en vermoedelijk de door Schlegel vermelde namen: Korstje kaas en Zwartkoppige bijmees, die ook op de vorige soort betrekking kunnen hebben. Friesch: Reidmies of Reidmieske (de Vries).
Engelsch: Willow-Tit.
Duitsch: Weidenmeise.
Fransch: Mésange des saules.
Beschrijving. Oud 6. Gelijkend op het oude 6 van de vorige soort; echter is het zwart van bovenkop en achterhals niet glanzend, doch mat, soms min of meer bruinzwart; het zwart van de keel is naar onderen toe breeder en zet zich tot op den voorhals voort; kopzijden meer geelachtig wit; de kleur der bovendeelen is meer geelbruin; borst en buik zijn meer geelachtig grauwwit en de lichaamszijden licht bruingeel; halszijden geelachtig grauwwit; de beide buitenste paren staartpennen zijn sterker trapsgewijs verkort ten opzichte van de overige paren; snavel naar verhouding langer en slanker. Iris donkerbruin; snavel zwart, langs de randen lichter; pooten blauwachtig grijs. Vleugel 57 — 62, staart 48 — 55, snavel 8 —9, loopbeen 16—17 mm.
Oud?.Gelijkhet ouded'.Vleugel57-6i, staart 50-56, snavel8-9,loopbeen i6-i7mm.
Jeugdkleed. Gelijkend op dat van de vorige soort, op boven- en onderdeelen zeer weinig lichter en met min of meer duidelijker licht bruingele tint.



In den herfst zijn de zwarte vederen van keel en voorhals van geelwitte eindzoomen voorzien.
Voorkomen en levenswijze. De matkoppige zwartkopmees is, evenals de glanskop, in talrijke subspecies over het geheele palaearktische faunagebied verspreid en bovendien bewoont zij geheel Noord-Amerika, van Nieuw-Foundland tot Alaska. De voornaamste geografische vormen, welke men in Europa heeft onderscheiden, zijn: Parus atricapillus colletti Stejneger uit westelijk Noorwegen, de iets lichtere Parus atricapillus borealis Sélys-Longchamps, die Midden- en Zuid-Zweden, de Baltische staten en een groot deel van Rusland bewoont en de nog lichter gekleurde Parus atricapilius lönnbergi Zedlitz uit het noorden van Zweden en Finland; Parus atricapillus salicarius Brehm, die in Duitschland en Jutland voorkomt, met uitzondering van OostPruisen en de Rijnstreek; Parus atricapillus rhenanus Kleinschmidt, wier verspreidingsgebied behalve Nederland, ook de Rijnstreek, België en Noordoost-Frankrijk omvat; Parus atricapillus montanus Baldenstein uit de Alpen en Parus atricapillus kleinschmidti Hellmayr uit Engeland en Schotland.
Op grond van minutieuse verschillen in vleugellengte heeft men gemeend de aan den Beneden-Rijn en dus ook in ons land voorkomende matkoppen (vleugellengte 56.5 — 62.5 mm.) van de typische rhenanus van den Midden-Rijn (vleugellengte 57.5 — 63.5 mm.) als subrhenanus Kleinschmidt & von Jordans te kunnen afscheiden, maar dergelijke vormen kan men niet meer van een diagnose voorzien (Vögel pal. Fauna, Erganzungsband, Heft 2, 1933, p. 192).
De vogel, die in de tweede helft van de vorige eeuw te Cromvoirt in Noord-Brabant werd geschoten en die in 1906 door Hartert zonder den minsten twijfel voor een exemplaar van Parus atricapillus borealis werd gehouden, is 20 jaar later door denzelfden ornitholoog met even groote stelligheid als niet tot dezen vorm behoorende gekwalificeerd (cf. Versl. & Meded. Ned. Ornith. Ver., no. 3, 1906, p. 8 en Jaarbericht Club nederl. vogelk., no. 15, 1926, p. 134). Dit voorwerp, dat aanvankelijk deel uitmaakte van de collectie L. van den Bogaert, bevindt zich thans in het museum van „Natura Artis Magistra" te Amsterdam.
De matkoppige zwartkopmees is meer gelijkmatig over het geheele land verspreid dan de glanskop. Zij is bij ons broed- en zwerfvogel en komt plaatselijk o.a. op de achter de duinen gelegen buitenplaatsen en in Limburg, vrij algemeen voor. Hoewel zij een zekere voorliefde heeft voor vochtig terrein, kan men haar toch in de meest uiteenloopende vegetaties aantreffen, zoowel in zeer droge, jonge dennenaanplantingen, als in donkere, vochtige loofhoutboschjes, zooals oude eendenkooien enz. In het eigenlijke laagveenmoeras schijnt zij echter te ontbreken, misschien bij gebrek aan een geschikte nestgelegenheid. Want ondanks haar fijneren snavel beitelt de matkop haar nestholte gewoonlijk zelf uit in vermolmd hout, zooals berkenstammen, knotwilgen of hekpalen. Zelden nestelt zij in nestkastjes. Het nest, dat soms op een onderlaagje van mos rust, zit minder stevig in elkaar dan het palustris-nest, een gevolg van de vele bast-



en houtvezels, die onder het haar en de donsveertjes vermengd zijn. In de laatste helft van April of begin Mei is het legsel, dat uit 8 a 10 eieren bestaat, in den regel voltallig. Zooals reeds onder de vorige soort werd vermeld, zijn de eieren van den matkop naar het schijnt over het algemeen grover gevlekt en bovendien zijn de vlekken meer rond de stompe pool gegroepeerd. De afmetingen van 52 voorwerpen uit Nederland varieeren van 14.25—16.4 mm. in lengte en van 11 —12.5 mm. in breedte.
De onrustroep van den matkop is zeer karakteristiek; zij klinkt eenigszins klagend en wordt meestal weergegeven door een langgerekt „pèh, pèh, pèh", dat van 3 tot 7 keeren achtereen herhaald wordt, welk geluid men misschien nog beter als V
schrijven kan. Soms gaat er een vlug „tjie tjie" aan vooraf en klinkt de roep als „tjie tjie pèh pèh pèh" of „si si dah dah dah". De voorjaarsroep of zang is een eenigszins valsch en lang „tsjie, tsjie, tsjie", dat verscheidene malen achtereen herhaald wordt en ver hoorbaar is. Van meer nabij kan men nog eenige voorafgaande strophen hooren en klinkt de zang wel als „errr rie-iet tu tu tu tu". Het voedsel bestaat evenals bij den glanskop uit insecten en zaden.



Genus Aegithalos Hermann.
Hermann, Obs. Zool. 1804, p. 214.
Snavel zeer kort en dik, zijdelings samengedrukt, zoowel rug van den bovensnavel als onderrand van den ondersnavel gebogen. Oogleden met naakte geel of rood gekleurde randen. Vleugels afgerond en kort, eerste groote slagpen korter dan de helft van de lengte van de tweede, 4de en 5de het langst. Staart lang, veel langer dan de vleugellengte, pennen van buiten naar binnen trapvormig verlengd, middelste paar weder verkort. Pooten tamelijk lang en slank; loopbeen van voren met min of meer duidelijke dwarsschilden bedekt. Gevederte opvallend los, dicht en lang. Seksen weinig verschillend. Tot dit genus behoort één soort, die in talrijke subspecies in Europa en Azië voorkomt, waarvan één ook in ons land wordt waargenomen.
V
11



Orde PA SSERIFORMES. Familie PARIDAE.
N°. 307.
Aegithalos candatus europaeus (Hermann).
DE STAARTMEES.
Plaat 346: oud d, oud ?, jong ? *) in den winter (figuur boven links) en jong d.
Pipra europaea Hermann, Obs. zool. 1804, p. 214.
Parus caudatus, Nozeman en Sepp, Ned. Vog. I, 1770, p. 49, pl. 26. Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 173. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 296; III, 1835, p. 214. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 254, pl. 130 en 131. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 91, pl. 12, fig. 8 en 9.
Aegithalus caudatus, Albarda, Aves neerl. 1897, p 27.
Aegithalus caudatus vagans, Albarda, Aves neerl. 1897, p. 28.
Aegithalos caudatus europaeus, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 31. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 78. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 204. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910 -'13, pl. 44. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 83 Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 57.
Nederlandsche volksnamen: Korsjes kaes (Nozeman), Langstaartje, Ossenkopje, Ossenkneu; Pijlstaartje en Doodshoofdje bij Haarlem; Ijsbeer en Moessien in Groningen. Friesch: Langstirtemies, Langstirtmieske, Langstirtsje en Langstirte didyt.
Engelsch: Longtailed Tit.
Duitsch: Schwanzmeise.
Fransch: Mésange k longue queue.
Beschrijving. Oud d. Voorhoofd, bovenkop, achterhoofd, kopzijden, kin, keel, voorhals, halszijden en borst wit; meestal min of meer duidelijke streep achter het oog, zich soms ook boven en gedeeltelijk voor het oog uitstrekkend, zwart of bruinzwart, oordekvederen wit, aan het einde meestal grauw of bruin getint; bovenachterhals wit, min of meer met grauwzwart gemengd; benedenachterhals en voorste gedeelte van den rug zwart; benedenrug en stuit zwart, met rose en wit gevlekt; schoudervederen vuil rose met witte uiteinden; buik en lichaamszijden wit, vuil rose getint; groote slagpennen bruinzwart met witten zoom langs de binnenvlag; buitenste kleine slagpennen bruinzwart met smallen witten zoom langs de buitenvlag en met breederen witten zoom langs de binnenvlag, binnenste kleine slagpennen met geheel witte buitenvlag; bovenvleugeldekvederen zwart, de binnenste groote donkerbruin met witten eindzoom en
!) Op plaat 346 abusievelijk oud £ genoemd.



met vuil rosen zoom langs de buitenvlag; ondervleugeldekvederen en okselvederen wit; middelste paar staartpennen zwart, de twee buitenste paren bruinzwart met witte buitenvlag en wit uiteinde, het volgende paar bruinzwart met naar het einde toe witte buitenvlag en wit uiteinde, het daarop volgende paar bruinzwart, soms met witte vlek op de buitenvlag aan het einde, het vijfde paar bruinzwart; bovenstaartdekvederen zwart; onderstaartdekvederen vuil rose. Iris donkerbruin, naakt ooglid geel; snavel zwart; pooten zwartbruin. Vleugel 61—68, staart 83 — 99, snavel 5 — 7, loopbeen 16 — 17 mm.
Oud ?. Gelijkend op het oude d. Vleugel 60 — 65, staart 82 — 92, snavel 6 — 7, loopbeen 16 mm.
Jeugdkleed. Voorhoofd, bovenkop en achterhoofd wit, voorhoofd bruin getint, bovenkop en achterhoofd min of meer duidelijk bruin gevlekt; teugels, streep boven en achter het oog, kopzijden, halszijden, achterhals, rug en stuit donkerbruin; schoudervederen bruin, aan het einde wit of rose-wit; kin, keel, voorhals, borst en buik wit; lichaamszijden geelbruinachtig wit; slagpennen donkerbruin, de binnenste kleine slagpennen wit gezoomd; bovenvleugeldekvederen donkerbruin, de binnenste groote wit gezoomd; ondervleugeldekvederen en okselvederen wit; staartpennen zwartbruin, de buitenvlag van de beide buitenste paren wit, het daarop volgende paar al of niet met witte vlek op de buitenvlag nabij het einde; bovenstaartdekvederen zwartbruin; onderstaartdekvederen en anaalstreek vuil bruinachtig rose. Iris donkerbruin, naakte ooglid licht rood; snavel zwart, aan de basis en aan de punt geelachtig; pooten vleeschkleurig donkerbruin.
Het eerste herfstkleed gelijkt op het kleed der oude vogels, echter is de bruinzwarte streep achter, boven en gedeeltelijk voor het oog meestal duidelijk aanwezig. Bij den volgenden rui verdwijnen deze strepen meer en meer.
Voorkomen en levenswijze. De staartmees is in ons land een niet zeer algemeene broedvogel, die vooral is aan te treffen in boschrijke streken, zoowel in de oostelijke provincies als aan den duinkant. Op landgoederen met hoog opgaand loofbosch, al of niet met naaldhout gemengd, in parklandschappen met oude vruchtboomen en dichte coniferen en in groote tuinen, kan men haar gedurende het geheele jaar aantreffen, want de soort is in hoofdzaak standvogel; hetgeen door enkele ringresultaten uit Zuid-Limburg wordt bevestigd. Zij onderneemt alleen in het najaar en in den winter grootere zwerftochten, soms in gezelschap van andere meezen. Sporadisch hebben in najaar en lente ook uitgesproken trekbe wegingen plaats, die behalve op onze staartmees, ten deele misschien ook op de Noordsche staartmees, Aegithalos caudatus caudatus Linnaeus, betrekking hebben. Laatstgenoemde subspecies, die kenbaar is aan zijn geheel witten kop, leeft in Noord- en Oost-Europa en verder in Noord-Azië, oostelijk tot in Korea. Daarentegen is de in onsland voorkomende vorm, Aegithalos caudatus europaeus Hermann, die iets kortvederiger is en zich verder onderscheidt door een gevlekten kop en een iets korter staart, in hoofdzaak beperkt tot westelijk, zuidelijk en zuidoostelijk



Europa. Zij bewoont behalve Nederland, ook België, oostelijk Frankrijk, West-Duitschland tot Hessen en Thuringen, Zwitserland, Noord-Italië, Servië, Bosnië, Bulgarije en Roemenië. Nog talrijke andere subspecies van de staartmees heeft men in Europa onderscheiden, maar slechts enkele, zooals Aegithalos caudatus roseus Blyth van de Britsche eilanden, Aegithalos caudatus aremoricus Whistier uit Bretagne en WestFrankrijk en enkele andere, heeft men bij latere beschouwing kunnen handhaven. In ons land en in geringer aantal ook in West- en Midden-Duitschland, komen eveneens exemplaren met geheel witten kop voor, zoowel dd als ¥?, die soms onder elkaar, soms met vogels, welke de donkere kopteekening wel bezitten, gepaard blijken te zijn. Dergelijke witkoppige exemplaren verschillen evenwel duidelijk van de typische caudatus en moeten dan ook als extreme varianten van europaeus worden beschouwd, want wat de pigmentatie van de kopveeren betreft, ziet men binnen de verschillende subspecies zeer sterke gradueele verschillen optreden, die door Kleinschmidt in zijn monografie over Parus Acredula (KI.) in Berajah 1929 duidelijk zijn afgebeeld.
De beste tijd om staartmeezen te observeeren is het winterhalljaar, wanneer zij in troepen van omstreeks een dozijn door het hout zwerven. Daarbij volgen zij elkaar „als indianen op het oorlogspad" en hoort men voortdurend het klanklooze „dscherrr, dscherrr", een soort waarschuwingskreet, waarmede de troepgenooten onderling voeling houden. Onder de hand worden de takken ijverig naar insecten afgezocht, waarbij de vogeltjes met hun lange staarten behendig balanceeren. In tegenstelling tot de andere meezen worden de pooten nooit voor het vastklemmen van grootere voedselbrokken gebruikt en slechts sporadisch ziet men de staartmees op de voedertafel. Reeds vroeg in Maart kan men het paar met den bouw van het kunstige, eenigszins eivormige nest bezig zien, waartoe de vogels eerst een groote hoeveelheid mos aansleepen, waaruit het nest in hoofdzaak wordt opgebouwd. Daarna begint de afwerking en wordt de mosklomp van buiten geheel met stukjes korstmos bekleed, terwijl de nestholte met vele honderden veertjes wordt gevoerd. Gewoonlijk zit het nest in een takvork of tegen een met korstmossen bedekten stam aangekleefd, maar ook wel is het in een meidoornheg of in dichte coniferen gebouwd, meestal weinige meters boven den grond, soms op vrij groote hoogte. Niet zelden worden twee broedsels pei jaar gemaakt. Het eerste legsel, dat 9 a 12 eieren telt, is omstreeks half April voltallig, het tweede van 6 a 8 eieren volgt begin Juni. De eieren zijn wit, zwak geelachtig of grijsachtig geel van kleur en meestal met kleine roodachtige vlekjes geteekend; soms zijn zij ongevlekt. Van 106 voorwerpen uit Nederland varieeren de maten voor de lengte van 13 —14.75 mm. en voor de breedte van 10.5 —11 5 mm. Zij zijn dus relatief zeer groot en het produceeren van een dergelijk legsel beteekent voor het $ een groote krachtsinspanning. Volgens Heinroth bedraagt het gewicht van een voltallig legsel 116 % van het lichaamsgewicht van den voortbrengenden vogel! Reeds vóór dat het laatste ei gelegd is begint het ? te broeden, zoodat de jongen met eenig tijdverschil ter wereld komen. Het zijn aanvankelijk volkomen naakte, rose wezentjes, die bij het sperren een gele keelholte toonen. De groote oogen zijn dan nog niet geopend, maar



schijnen blauw door de huid heen; ook de ooren zijn nog dicht. Als zij eenige dagen oud zijn, laten zij reeds zacht het „sie zirrr" van de oude vogels hooren. Merkwaardig is de houding, die zij bij het defaeceeren aannemen. Zij heffen daartoe het achtereinde van het lichaam op hun lange pooten hoog op, brengen den anus in de nabijheid van de nestopening, waarna het faecespakketje geheel vrij wordt aangeboden en door den ouden vogel wordt weggedragen. Na ongeveer 15 dagen kunnen de jongen het nest, waar zij dan soms aan alle kanten uitpuilen, verlaten. Zij dragen dan het jeugdkleed, dat opvalt, omdat hierbij ook de teugels, wangen en oorstreek donker gekleurd zijn. Na den herfstrui blijven alleen de zwarte strepen boven het oog tot in den nek over. Deze eerste herfstrui, dien de jongen op een leeftijd van 2 a 3 maanden doormaken, is een volledige rui, waarbij ook de slag- en staartpennen worden vernieuwd.



Familie CERTHIIDAE - BOOMKRUIPERS.
De boomkruipers zijn gekenmerkt door een langen, dunnen, meer of minder sabelvormig gebogen snavel; de spleetvormige neusgaten zijn aan de basis van den bovensnavel gelegen en door een vlies, niet door vederen bedekt. Snavelborstels ontbreken meestal. Hun gevederte is los en zacht, en vooral op rug en stuit lang. Hunne vleugels zijn matig van lengte en afgerond; van de 10 groote slagpennen is de eerste kort, maar meestal langer dan de dekvederen van de groote slagpennen, de 3de, 4de of 5de zijn het langst. De staart bestaat uit 12 pennen en is verschillend van vorm, wigvormig, afgerond of recht afgesneden. De pooten zijn matig lang; het loopbeen is van voren met dwarsschilden of met een groot schild bedekt, de achterteen met nagel is meestal langer dan de middenteen; de nagels zijn groot, maar dun en spits. Zij leven op boomen of tegen rotswanden, klimmen tegen deze op, al of niet met behulp van den staart, nestelen in holten van boomen of rotsen en leggen witte, bruinrood of donkerbruin gespikkelde eieren. Hun voedsel bestaat uit insecten. Tot deze familie behooren ongeveer 20 soorten van kleine vogels, die tot 5 genera gebracht worden en die in Europa, Azië, Afrika, Australië en Noord-Amerika voorkomen. Alleen vertegenwoordigers van de genera Certhia en Tichodroma komen in Europa voor en in ons land alleen een van het genus Certhia.



Genus Certhia Linnaeus.
Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 118.
Snavel lang, dun, puntig, zwak gebogen, zijdelings saamgedrukt. Vleugels matig lang, afgerond; iste groote slagpen korter dan de helft van de lengte van de tweede, 4de en 5de het langst. Staartpennen lang, stijf, puntig en een weinig naar beneden gebogen, van de buitenste naar de binnenste steeds langer wordend. Pooten vrij kort; loopbeen tamelijk dun, van voren met dwarsschilden bedekt, korter dan de middenteen. Seksen niet verschillend. Tot dit genus behooren vijf soorten en talrijke subspecies, die in Europa, Noord-Afrika, Azië en Noord-Amerika voorkomen. In Europa komen twee soorten voor, die elk weder in vele subspecies onderverdeeld zijn. De in ons land broedende soort is hierna beschreven. De andere europeesche soort, Certhia familiaris Linnaeus, die in Scandinavië, Noord-Rusland, Polen, oostelijk Duitschland en NoordAzië voorkomt en waarvan een subspecies, Certhia familiaris macrodactyla Brehm in westelijk Duitschland, België, Frankrijk, Zwitserland, Oostenrijk, Hongarije, Griekenland en Italië voorkomt en een andere, Certhia familiaris brittanica Ridgway, in GrootBrittannië en Ierland, onderscheidt zich van ons boomkruipertje door een langeren en minder gebogen nagel van den achterteen, door een meestal korteren snavel, doordat meestal alle ondervleugeldekvederen wit zijn, door meer zuiver witte onderzijde en door duidelijke witachtige schachtstrepen op de voorhoofdsvederen. Het is niet onmogelijk, dat voorwerpen van de eerstgenoemde subspecies in het zuiden of zuidoosten van ons land waargenomen zouden kunnen worden; tot heden is echter nog geen voorwerp uit ons land bekend.



Orde PASSERIFORMES. Familie CERTHIIDAE.
N°. 308.
Certhia brachydactyla Brehm.
HET BOOMKRUIPERTJE.
Plaat 347 : oud <S, oud ? en jong ?.
Certhia brachydactyla Chr. L. Brehm, Beitr. z. Vögelk., I, 1820, p. 570. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 204. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13, pl. 37.
Certhia brachydactyla brachydactyla, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 29. Id. Jaarbei. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 77. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 83. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 53.
Certhia brachydactyla megarhynchos, Hens, Avif. Limburg, 2e aanv., 1932, p. 3-
Certhia familiaris, Nozeman en Sepp, Ned Vog. I, p. 59, pl. 31. Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 252. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 410; III, 1835, p. 288.Schlegel, Vog. van Ned. 1854—58, p. 108, pl. 63. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 50, pl. 6, fig. 10 en 10 a.
Nederlandsche volksnamen: Grijs houtspechtje (in Zuid-Holland), Duimtje (bij Cadzand); in Noord-Brabant: Klampvogeltje, bij Oirschot: Klaverkatje, Boomloopertje; in Limburg: Baumleuperke, Kleddermenneke. Friesch: Beamklimmerke, Beamkrüperke, Beamkeklimmer, Beamkekladder, Boomkruperke (de Vries).
Engelsch: Tree-Creeper.
Duitsch: Kurzkralliger Baumlaufer.
Fransch: Grimperau brachydactyle.
Beschrijving. Oud d. Vederen van voorhoofd, teugels, bovenkop, achterhoofd, oordekvederen, achterhals, rug en schouders donker grijsachtig bruin, min of meer roodbruin getint, met smalle geelwitte schachtstrepen op bovenkop en breedere grijsachtig geelwitte schachtstrepen op hals, rug en schouders; smalle streep boven en achter het oog grijsachtig geelwit; kin, keel en voorhals zijdeachtig wit; borst en buik vuil, grijsachtig wit; voorste gedeelte van de lichaamszij den vuil grijsachtig wit, achterste gedeelte vaal bruingeel getint; 3 buitenste groote slagpennen donkerbruin, langs de buiten vlag smal geelachtig gezoomd, de binnenste groote slagpennen donkerbruin, ongeveer in het midden met een breeden licht bruingelen, min of meer zwait begrensden dwarsband, een breeden licht bruingelen zoom langs de buitenvlag nabij het uiteinde en een grijswitte eind vlek; de buitenste kleine slagpennen gelijk de binnenste groote, de binnenste kleine slagpennen donkerbruin, de buitenvlag naai het einde toe bruinzwart en aan de punt grauwwit; bovenvleugeldekvederen zwartbruin met geel-



witte uiteinden, de groote met licht bruingelen zoom langs de buitenvlag; ondervleugeldekvederen wit, de buitenste onderste donker grijsgrauw; okselvederen wit; staartpennen donker grijsgeelachtig bruin, naar de punt toe bruinzwart, smalle zoomen langs de buitenvlag grijsgeelachtig, schachten lichter bruin; stuit- en bovenstaartdekvederen aan het uiteinde vaal roodbruin, naar het midden toe licht bruingeel, aan de basis donkerblauwgrijs; onderstaartdekvederen en anaalstreek vaal bruingeel. Iris geelbruin; snavel donkerbruin, basis van den ondersnavel vleeschkleurig bruingeel; pooten geelachtig bruin. Vleugel 60 — 70, staart 55 — 66, snavel 14—17, loopbeen 15 — 16 mm.
Oud $. Gelijk het oude d". Vleugel 60 — 65, staart 50 — 65, snavel 14—17, loopbeen 15 — 16 mm.
Jeugdkleed. Gelijkend op het kleed der ouden, doch bovenzijde meer gevlekt, doordat de lichte schachtstrepen veel breeder zijn en zich meer als schachtvlekken voordoen; onderzijde vuilwit.
Voorkomenenlevenswijze. Het boomkruipertje is bij ons een echte standvogel, die door het geheele land vrij algemeen voorkomt, overal waar hoog geboomte aanwezig is. Alleen na den broedtijd en in het winterhalfjaar zwerft het rond, dikwijls in gezelschap van meezen en goudhaantjes. Het meest ziet men de soort in stadsparken, op buitenplaatsen, in lanen met oude boomen, in boomgaarden, op knotwilgen en in andere houtopstanden bij steden en dorpen. Met korte sprongetjes gaat het hier schokkend tegen de stammen der boomen omhoog, de stijve staartpennetjes tegen de schors gedrukt, en onderwijl speurt het naar allerlei insecten en hun larven, die het met zijn fijne, lange snaveltje uit de schorsspleten te voorschijn haalt, waarbij de eigenaardige scheeve stand van zijn oogen, waarvan de assen een hoek met elkander maken, misschien van voordeel is. Voor hameren is de snavel te teer. Heeft het een boomstam tot vrij groote hoogte afgezocht, dan schiet het met een zwaai omlaag naar den voet van een volgenden boom, om dezen op gelijke wijze te bestijgen. Nadert men het te dicht, dan verdwijnt het naar den achterkant van den stam om ongezien hooger te kruipen. De slijtage van de staartpennen is groot. Evenals bij de spechten wordt het middelste paar het laatst geruid, pas als de overige staartpennen al weer volgroeid zijn en als steun dienst kunnen doen. Ook het gevederte van borst en buik ondergaat sterk den invloed van het kruipen langs stam en takken; het wordt na den rui in den nazomer spoedig vuil en harsig en krijgt dan een grauwe kleur.
Buiten Nederland treft men den bij ons voorkomenden vorm van boomkruipertje aan in België, West- en Midden-Duitschland, Frankrijk en de lager gelegen deelen van Zwitserland en Oostenrijk. In Zuid-Europa, Noordwest-Afrika, op Cyprus en inKleinAzië wordt ons boomkruipertje door enkele, eenigszins afwijkend gekleurde subspecies vervangen.
Na de goudhaantjes is het boomkruipertje een van onze kleinste vogels; het weegt 8 ü 9 gram en is dus ongeveer even zwaar als winterkoning en staartmees. Het nest wordt meestal in de een of andere spleet gebouwd, bij voorbeeld achter een stuk schors, V 12



dat van den stam heeft losgelaten, achter latwerk aan tuinmuren of prieeltjes, in houtstapels, achter afvoerpijpen enz., liefst zoo, dat het twee toegangen heeft, zoodat de oude vogel bij de voedering van de eene zijde kan naderen en aan den anderen kant weer verdwijnen. Het is gebouwd van takjes en ander plantaardig materiaal en wordt gevoerd met veeren en insectenspinsels. Soms worden twee broedsels per jaar gemaakt, zoodat men van April tot in begin Juni voltallige legsels kan aantreffen. Het eerste telt gewoonlijk 6 è. 9, het tweede 4 & 7 eieren. Deze zijn wit met roodbruine vlekjes; bij dichtgevlekte exemplaren vindt men in den krans om de stompe eipool vaak enkele dieperliggende, violetgrijs doorschijnende vlekken, die een onderscheidingskenmerk vormen ten opzichte van sommige eieren van de kuifmees. Van 25 voorwerpen uit Nederland varieert de lengte van 14.75 — 16.5 mm. en de breedte van 11.5—12.5 mm. De duur der bebroeding is iets langer dan bij de meezen, want eerst 15 dagen nadat het laatste ei gelegd is, komen de jongen uit. Deze hebben een pruik van opvallend lang dons op den kop, maar verder zijn zij geheel naakt. Na ongeveer 16 dagen kunnen zij het nest verlaten, waarna zij nog eenigen tijd door de ouden worden gevoederd.
Het boomkruipertje is betrekkelijk luidruchtig. Behalve zijn lokroep, die klinkt als „siet", hoort men ook dikwijls een scherp „tie, tie, tie". De zang, dien men vooral in het vroege voorjaar, maar ook in den herfst en winter wel te hooren krijgt — 's zomers wordt hij door de andere vogels overstemd — wordt wel weergegeven als „die-diridididiroi-tit" of „ditt deh di de leh hih". Bij herhaling heeft men waargenomen, dat een aantal boomkruipers gezamenlijk den nacht doorbrengt. Hierbij zitten de diertjes soms samengepakt in een nestkastje, maar ook wel hangen zij dicht opeen, geklemd in diepe schorsspleten van oude acacia's (Robinia spec.) of wellingtonia's of beschut onder de overhangende nokspits van een buitenhuis.



Familie SITTIDAE - BOOMKLEVERS.
De boomklevers, ook spechtmeezen genoemd, zijn kleine, op boomen of rotsen levende, klimmende vogels, die een krachtigen, vrij langen of korteren, rechten of zwak naar boven gebogen, puntigen snavel bezitten. De rondachtige neusgaten liggen aan de basis van den bovensnavel en zijn door borstelachtige vedertjes bedekt of soms ook door een vlies. Hun gevederte is dicht, maar zacht en vrij los. Hunne vleugels zijn tamelijk lang en puntig; van de 10 groote slagpennen is de eerste veel korter dan de tweede, meestal zijn de 3de, 4de en 5de het langst. De staart is kort, recht afgesneden en bestaat uit 12 pennen. Hunne pooten zijn krachtig, maar kort; het loopbeen is van voren meestal met dwarsschilden bedekt; de teenen zijn lang en van krachtige, gekromde nagels voorzien. Zij voeden zich met insecten en ook zaden. Zij nestelen in boomholen en rotsspleten en leggen meestal witte, bruinrood gespikkelde en gevlekte eieren Tot deze familie rekent men een viertal genera, waarvan de vertegenwoordigers in Europa, Azië, Australië, Madagascar en Noord-Amerika voorkomen. Alleen het genus Sitta is in Europa vertegenwoordigd en ook in ons land.



Genus Sitta Linnaeus.
Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 115.
Snavel krachtig, recht, puntig, bijna zoo lang als het loopbeen of korter. Neusgaten rondachtig, aan de basis van den bovensnavel gelegen, bedekt door borstelachtige veertjes. Vleugels tamelijk lang en puntig; eerste slagpen ongeveer even lang als, of langer dan de dekvederen van de groote slagpennen, 3de tot 5de of 4de en 5de groote slagpen het langst. Staart kort, recht afgesneden, uit 12 breede, naar het einde toe niet versmalde pennen bestaand. Pooten kort en krachtig; loopbeen van voren met duidelijke dwarsschilden bedekt. Seksen niet verschillend. Ongeveer een vijftiental soorten en talrijke ondersoorten komen in Europa, Azië, Noord- en Midden-Amerika voor; in Europa zijn drie soorten vertegenwoordigd en een vijftal subspecies, waarvan er één in ons land voorkomt.



Orde PASSERIFORMES. Familie SITTIDAE.
N°. 309.
Sitta europaea caesia Wolt.
DE BOOMKLEVER.
Plaat 348: oud ó en oud ?.
Sitta caesia Wolfin Meyer & Wolf, Taschenb. deutsch. Vögelk. 1810, p. 128, p!. 15. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 110, pl. 64. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 93, pl. 12, fig. 10 en 10a. Albarda, Aves neerl. 1897, p. 25.
Sitta europaea, Nozeman en Sepp, Ned. Vog. V, 1829, p- 431, pl. 219.
Sitta europea, Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 249. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 407.
Sitta europoca, Temminck, Man. d'Orn. 2e éd. III, 1835, p. 285.
Sitta europaea caesia, Snouckaert vanSchauburg, Avif. neerl. 1908, p. 29. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 77, Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 205. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13, pl. 38. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925^.83. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 54.
Sitta europaea hassica, Hens, Avif. Limburg, ie aanv., 1932, p. 12.
Nederlandsche volksnamen: Blauwspecht, Spechtmees; in Gelderland: Brabandertje, Plakspecht; in Limburg: Turksche boomhakker (Hens). Friesch: Blauspjucht, Beambikker (de Vries).
Engelsch: Nuthatch.
Duitsch: Kleiber.
Fransch: Sitelle torchepot.
Beschrijving. Oud d. Bovenzijde van kop, achterhals, rug, schouders, stuit en bovenstaartdekvederen donker blauwgrijs; de vederen, die de neusgaten bedekken, teugelstreep, streep achter het oog en zijden van den achterhals zwart; boven het zwart achter het oog soms een min ot meer duidelijke witachtige streep; kin, keel en kopzijden zilverwit; voorhals, halszijden, borst en buik bruingeel, voorhals lichter; zijden van het lichaam roodbruin; groote slagpennen donkerbruin, buitenvlag van de derde tot vijfde in het benedengedeelte blauwachtig wit gezoomd, zoom van de binnenvlag wit; kleine slagpennen donkerbruin, smal donker blauwgrijs gezoomd langs de buitenvlag, wit langs de binnenvlag, de binnenste kleine slagpennen donker blauwgrijs; bovenvleugeldekvederen donker blauwgrijs, langs de schacht donkerbruin; ondervleugeldekvederen zwart, de buitenste onderste wit; okselvederen blauwgrijs, min of meer geelbruin getint; middelste paar staartpennen donker blauwgrijs, de beide vol-



gende paren zwart met grauwgrijze uiteinden, de twee daaropvolgende paren zwart met witte vlek op de binnenvlag voor het grauwgrijze uiteinde, het buitenste paar evenzoo, maar met in het middengedeelte witte buitenvlag; onderstaartdekvederen roodbruin met groote witte vlek aan het einde. Iris donker grijsachtig bruin; snavel blauwzwart, langwerpige vlek op den rug van den bovensnavel aan de basis en basis ondersnavel geelachtig grijs; pooten geelachtig bruin. Vleugel 83 — 91, staart 43 — 52, snavel 17—20, loopbeen 20—21 mm.
Oud $. Gelijk het oude <5, onderzijde iets lichter bruingeel en zijden van het lichaam valer roodbruin. Vleugel 83 — 90, staart 43 — 53» snavel 17 - 20, loopbeen 20—21 mm.
Jeugdkleed. Gelijkend op het kleed van het oude ?, doch bovendeden grauwer, onderzijde en zijden van het lichaam valer.
Voorkomen en levenswijze. De boomklever is een typische standvogel, die in de boschrijke streken van ons land, waar grootere bestanden oud loofhout gevonden worden, vrij algemeen broedt, met name in de provincies Utrecht, Gelderland en Overijssel, maar ook in Noord-Brabant, in het zuiden van Limburg en in de achter de duinen gelegen loofbosschen bij Alkmaar, Haarlem, Wassenaar en Den Haag.
Over de talrijke geografische vormen van den boomklever zijn in den laatsten tijd verschillende publicaties verschenen. Volgens de nieuwste gegevens zou de in ons land voorkomende vorm, waartoe ook de in België en Frankrijk, zuidelijk tot in het Cantabrisch gebergte levende vogels behooren, Sitta europaea hassica (Kleinschmidt) genoemd moeten worden; de in Groot-Brittannië levende subspecies, die iets bleeker van kleur is en een eenigszins afwijkenden snavelvorm vertoont, Sitta europaea affinis Blyth, terwijl de typische vorm, Sitta europaea europaea Linnaeus, die gekenmerkt is door een witte onderzijde en meestal door een smalle witte streep achter het oog en eenig wit aan het voorhoofd, gevonden wordt in de boschgebieden van Scandinavië, ongeveer tot zoover als de eiken voorkomen in het zuidelijke Varmland en verder in de Baltische staten en een groot gedeelte van Rusland, zuidelijk tot Woronesch, Charkow en Samara.
De boomklever zoekt zijn voedsel voornamelijk tusschen de schors van zware boomstammen, waarlangs hij zich even gemakkelijk omhoog, zijwaarts als, met den kop omlaag, naar beneden kan verplaatsen. Deze laatste manoeuvre kan hij volbrengen door zijn pooten wijd uiteen te plaatsen, waarbij hij op zijn naar voren gestrekten voet steunt en aan den anderen, die ver achterwaarts grijpt, hangt. De zeer lange, van stevige nagels voorziene teenen, die dwars op den stam geplaatst worden, en de korte staart, die nooit als steun dienst doet, zijn hem hierbij van groot voordeel. Maar ook op den grond ziet men hem wel naar voedsel uitkijken, want behalve met allerlei insecten, zooals schorskevers en hun larven, spinnen en kleine slakjes, voedt hij zich ook met verschillende zaden, zooals beukenootjes, eikels en hazelnoten, welke laatste hij met krachtige snavelhouwen weet te openen. Grootere zaden klemt hij daartoe eerst in een spleet van de schors, om er vervolgens van boven af, dus terwijl hij met den kop om-



laag hangt, uit alle macht op te hameren. Dit in tegenstelling tot de methode der spechten, die steeds onder het te bearbeiden voorwerp tegen den stam plaats nemen. Ook op de voedertafel vindt de boomklever allerlei van zijn gading, zooals hennepzaad, zonnepitten, apennootjes enz. Een groot deel van hetgeen hij hier wegsleept, wordt niet dadelijk opgegeten, maar op verschillende plaatsen tusschen de schors verstopt.
De lokroep van den boomklever, dien hij vooral 's winters laat hooren, wanneer hij tezamen met een troep meezen en goudhaantjes rondzwerft, is een scherp „sit"; bij schrik of opwinding roept hij snel achtereen „ watsj, watsj, wattewat, wat, twat, twat", ook wel „wiet, twiet, twiet". Karakteristiek zijn ook de heldere fluittonen, die men in het voorjaar van hem te hooren krijgt en die eenigszins doen denken aan een bepaalde strophe van den zanglijster. Ook kan hij soms een soort triller voortbrengen.
De naam boomklever duidt er op, dat deze vogel den ingang van zijn nest, wanneer die hem te groot is, met leem of liever met door speeksel bevochtigde aarde gedeeltelijk dicht kleeft. Gewoonlijk wordt een oud spechtengat, zelden een muurgat of een leege oeverzwaluwgang betrokken. Ook van nestkastjes maakt de boomklever vrij geregeld gebruik, waarbij eventueel aanwezige naden netjes met leem worden dichtgeplakt. Soms echter brengt de vogel wel zonder eenige noodzaak een paar leemklompjes op het kastje aan. Het nestmateriaal bestaat uit dorre bladeren of uit dunne schorsschilfers, vooral van dennen. Het legsel, dat van eind April tot in Juni gevonden wordt, telt 5—8, zelden 9 of meer eieren. Deze zijn op melkwitten grond met roodbruine vlekken geteekend. Van 7 exemplaren uit Nederland zijn de maten 19 25—21 mm. in lengte en 13.5 —14.25 mm. in breedte. Normaal wordt slechts één broedsel per jaar gemaakt.
De kleine jongen zijn bijzonder leelijk; zij blijven lang kaal en maken vanwege hun gerimpelde huid bepaald een ziekelijken indruk. In tegenstelling tot jonge spechten houden zij zich in het nest meestal stil; slechts wanneer zij gevoederd worden hoort men zachte pruttelgeluidjes. Hun ontwikkeling verloopt opvallend langzaam, want eerst na 4 weken kunnen zij het nest verlaten. Tegenover zijn soortgenooten is de boomklever in hooge mate onverdraagzaam.



Familie REGULIDAE — GOUDHAANTJES.
De vertegenwoordigers van deze familie zijn zeer kleine, uiterst fijn gebouwde vogels met zeer zacht en los, tamelijk lang gevederte. Hun snavel is matig lang, dun, recht, spits en aan de basis iets verbreed. De neusgaten zijn aan de basis van den bovensnavel gelegen, ovaal en ieder neusgat is, behalve door een vlies, meestal bedekt door één stijf borstelachtig veertje, in een enkel geval door meerdere veertjes. Zachte, korte snavelborstels komen aan den mondhoek voor. Hunne vleugels zijn matig lang en afgerond; de eerste groote slagpen is klein, maar goed ontwikkeld, langer dan de dekvederen van de groote slagpennen, hoogstens van de halve lengte van de tweede groote slagpen; de vierde groote slagpen is het langst, dikwijls evenlang als de vijfde en zesde, soms als de derde en vijfde. Hun staart is een weinig ingesneden, van middelmatige lengte, korter dan de vleugel en bestaat uit 12, aan het einde eenigszins puntige pennen. De pooten zijn tamelijk lang en dun; het loopbeen van voren met een lang schild bedekt; de teenen zijn tamelijk kort en van sterk gekromde nagels voorzien. Zij houden zich voornamelijk in naaldhout op, bewonen echter ook gemengde bosschen, voeden zich met insecten, bouwen opene, min of meer hangende nesten in boomen en leggen meestal een groot aantal witachtige, geelachtige of roodachtige, donkerder geteekende en gewolkte eieren. Tot deze familie behoort alleen het genus Reguius, dat een viertal soorten en een aantal ondersoorten bevat, die in Europa, Noord-Afrika, de Kanarische eilanden, de Azoren, Noord- en Midden-Azië, Noord- en Midden-Amerika voorkomen.



Genus Regulus Cuvier.
Cuvier, Legons d'Anat. comp. I, 1800, tab. 2.
De kenmerken van dit geslacht zijn dezelfde als die van de familie. In Europa komen twee soorten voor, die ook in ons land zijn waargenomen.
Tabel ter bepaling der soorten.
Streep boven het oog wit, voor en achter het oog zwart R. ignicapillus.
Geen witte streep boven het oog en geen zwart voor en achter het oog . R. regulus.
V
13



Orde PASSERIFORMES. Familie REGULIDAE.
N°. 310.
Regulus regulus (Linnaeus).
HET GOUDHAANTJE.
Plaat 349: oud 6, oud ? en jong.
Motacilla regulus Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 188. Nozeman en Sepp, Ned. Vog. III, 1797, p. 293, pl. 150.
Sylvia regulus, Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 126. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 229.
Regulus cristatus, Temminck, Man. d'Orn. 2e éd. III, 1835, p. 157. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—58, p. 241, pl. 123. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 95.. pl. 12, fig. 11, 12 en 12a.
Regulus regulus, Albarda, Aves neerl. 1897, p. 28. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 205. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13, pl. 46.
Regulus regulus regulus, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 32. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 79- Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 84. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 57.
Nederlandsche volksnamen: Goudsbloem vogeltje, St. Maartensvogeltje; Sparresijsje en Bergsijsje bij Haarlem; bij Oirschot: Mastpiepertje; in Limburg: Koninkske. Friesch: Fügelkeninkje, op Schiermonnikoog: Tommelid (de Vries).
Engelsch: Gold-Crest.
Duitsch: Gelbköpfiges Goldhahnchen.
Fransch: Roitelet.
Beschrij ving. Oud 6. Verlengde vederen van het voorste gedeelte van het midden
van den bovenkop hoog citroengeel, die van het achterste gedeelte vurig oranje; aan weerszijden van den bovenkop een streep van verlengde zwarte vederen, waarvan de naar binnen gelegene op de binnenvlag citroengeel zijn; voorhoofd bruinachtig olijfkleurig, aan den voorrand grauwwit; de de neusgaten bedekkende vederen zwartbruin; kop- en halszijden licht groenachtig bruingeel, teugels en streek rond de oogen grauwachtig wit; achterhals, rug, schouders, stuit en bovenstaartdekvederen geelachtig olijfgroen, op den achterhals min of meer grijsachtig getint, stuit meer geelachtig getint; soms zijn de stuitvederen aan het einde geelwit; kin, keel, voorhals, borst, buik en lichaamszijden bruingroenachtig wit, midden van den buik witachtig, groote slagpennen donkerbruin met smallen geelgroenen zoom langs de buitenvlagen witten zoom langs de binnenvlag, de binnenste groote slagpennen en de kleine slagpennen donkerbruin met witten zoom langs de binnenvlag en grijswitte uiteinden, buitenvlag aan de



basis geelwit, vervolgens bruinzwart en naar het einde toe donkerbruin met groengelen zoom; kleine bovendekvederen van de vleugels gelijk de rug, de middelste en groote donkerbruin, geelgroen gezoomd en met geelwitte uiteinden; ondervleugeldekvederen en okselvederen wit, de laatste al of niet geel getint; staartpennen donkerbruin met geelachtig olijfgroenen zoom langs de buitenvlag; onderstaartdekvederen bruingroenachtig wit. Iris donkerbruin; snavel bruinzwart; pooten donkerbruin, onderzijde van de teenen geelachtig. Vleugel 52 — 57, staart 36 — 44, snavel 7 — 9, loopbeen 17 — 18 mm.
Oud ?. Gelijk het oude d, doch verlengde vederen van het achterste gedeelte van het midden van den bovenkop, evenals die van het voorste gedeelte hoog citroengeel, zeer zelden met een enkele oranjekleurige veder er tusschen. Vleugel 51—55, staart 37 — 43, snavel 7 — 9, loopbeen 17 — 18 mm.
Jeugdkleed. Bovenzijde van kop en verdere bovendeelen geelgroenachtig grijs; onderdeelen bruingroenachtig grauwwit; vleugels en staart als bij de ouden. In het eerste herfstkleed gelijken de jongen op de ouden, echter is de bovenkop van enkele dd in het eerste jaar, naar het schijnt, gelijk gekleurd als die der ??.
Voorkomen en levenswijze. Het goudhaantje bewoont in den broedtijd hoofdzakelijk sparrenbosschen, maar ook wel gemengde bosschen, parklandschappen en tuinen, waar slechts weinige sparren bijeen staan. Zoodoende is het vooral in het oosten van ons land een vrij algemeene broedvogel en nestelen er in de duinstreek slechts een gering aantal paren; wellicht broedt het in de laatste jaren ook op eenige van onze waddeneilanden, waar sedert het einde der 19e eeuw verscheidene honderden hectaren naaldhout zijn aangeplant. Buiten den broedtijd is het goudhaantje op den trek een gewone verschijning. Vooral in het najaar kunnen soms groote aantallen bij ons voorkomen. De eerste voorwerpen worden doorgaans tegen het einde van Augustus waargenomen, de meeste trekken in October en de laatste nog in de tweede helft van November door. De voorjaarstrek verloopt tusschen begin Maart en half Mei. Vele overwinteren in ons land en zwerven dan rond, dikwijls tezamen met verschillende soorten meezen, speciaal met de naaldhout bewonende kuif- en zwarte mees.
Buiten Nederland bewoont het goudhaantje geheel Europa. In Scandinavië en NoordRusland treft men het aan tot zoover als de sparrenbosschen gaan, in het oosten tot den Oeral, in het zuiden tot de Pyreneeën en verder in Noord-Italië en op den Balkan in Macedonië, Montenegro, Servië en Bulgarije en in Klein-Azië en den Kaukasus tot het Elboersgebergte. Het op de Britsche eilanden voorkomende goudhaantje, dat als Regulus regulus anglomm Hartert beschreven werd, is over het geheel iets grijzer van tint, speciaal aan den nek. Ook op de Azoren, op de Canarische eilanden en op Corsica en Sardinië leven eenigszins afwijkende subspecies.
Het goudhaantje, dat slechts 5^6 gram weegt, is het kleinste vogeltje van Europa en tegelijk de kleinste vertegenwoordiger van de orde der zangvogels.
Het goudhaantje is weinig schuw van aard en laat zich gewoonlijk zeer dicht naderen



wanneer het in lage sparretjes of in ander struikgewas zijn voedsel zoekt. Op den trek treft men het ook buiten het naaldhout aan, bij voorbeeld in de buitenste helmduintjes, op de kwelders, op boerderij-erven of in stadstuintjes, waar het zijne aanwezigheid meestal verraadt door een fijn „zisisi" of „srisrisri . Het is een echte nachttrekker, die in klein aantal tegen onze vuurtorens verongelukt; een grooter aantal komt waarschijnlijk om op zee.
In zijn bewegingen herinnert het goudhaantje soms meer aan een sylvide dan aan een mees, hoewel het ook op meezenmanier in het naaldhout naar voedsel zoekt. Dit bestaat hoofdzakelijk uit kleine insecten, en hun larven of eieren, maar ook uit kleine zaden van coniferen.
De zang, die het <ƒ in het voorjaar laat hooren, is een fijn gesponnen liedje, dat wel wordt weergegeven als „diedididiedididiedididiedit', dat in snel tempo wordt voorgedragen. Eind April of begin Mei worden gewoonlijk de 7 &8, soms tot 11 eieren van het eerste broedsel gelegd, hetgeen van het ? een zeer groote physieke prestatie vergt, aangezien een pas gelegd ei volgens Heinroth 0.72 gram weegt, zoodat een legsel van 10 eieren, dat meestal ook in een overeenkomstig aantal dagen geproduceerd wordt, s/4 van het lichaamsgewicht van den voortbrengenden vogel bedraagt. Het nest is een kogelvormig klompje mos, van buiten met korstmossen en insectenspinsel bekleed en van binnen met haren, vruchtpluis en volop veeren gevoerd; het is van boven open en hangt onder aan een horizontalen of afhangenden sparretak, vervlochten tusschen de kleine zijtakjes. Gewoonlijk is het op vrij groote hoogte gebouwd, maar ook wel bevindt het zich slechts eenige decimeters boven den grond. Het tweede legsel verschijnt in Juni. De eieren zijn min of meer grijsgeel van kleur, somseenigszins vleeschkleurig; zij zijn met fijne donkere wolkjes geteekend en meten gemiddeld 13.6 X 10.3 mm. De 9 eieren van een legsel uit Limburg, aanwezig in 'sRijks Museum te Leiden, meten van 15.5—16.5 mm. in lengte en van 11.5—12.25 mm. in breedte.
Bij de pasgeboren jongen valt op, dat het dons over de geheele bovenzijde verspreid is; het is dus niet alleen op den kop aanwezig zooals bij de meeste meezen. Ook nadat zij het nest verlaten hebben, worden de jongen nog eenigen tijd door de ouden van voedsel voorzien; aan het ontbreken van het gele kopstreepje zijn zij gemakkelijk te onderscheiden.
Als niet-holenbroeder overnacht het goudhaantje ook niet in boomholten, maar in
dichte coniferen of andere struiken.
In tegenstelling tot het vuurgoudhaantje is bij deze soort het groote donkere oog steeds duidelijk zichtbaar, hetgeen een goed veldkenmerk is ter onderscheiding.



Orde PASSERIFORMES. Familie REGULIDAE.
N°. 311.
Regulus ignicapillus (Temminck).
HET VUURGOUDHAANTJE.
Plaat 350: oud d en oud $.
Sylvia ignicapilla Temminck, Man. d'Orn. 2e éd. I, 1820, p. 231.
Regulus ignicapillus, Temminck,Man. d'Orn. 2e éd. III, 1835, p. 158. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 243, pi. 124. Id. Nat. Hist. van Ned. 1860, p. 95, pl. 12, fig. 13 en 14. Albarda, Aves neerl. 1897, p. 29.
Regulus ignicapillus ignicapillus, Snouckaert van Schauburg, Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 79. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten 1925, p. 84. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 58.
Regulus ignicapilla, Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 205.
Regulus ignicapilla ignicapilla, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 32.
Engelsch: Fire-Crest.
Duitsch: Feuerköpfiges Goldhahnchen.
Fransch: Roitelet triple bandeau.
Bes chrijving. Oud ó. Verlengde vederen van het midden van denbovenkopvurig oranje, aan weerszijden begrensd door een breede streep van verlengde zwarte vederen, waarvan de binnenste op de binnenvlag hooggeel zijn; voorhoofd roodbruinachtig geel; breede streep boven het oog onder de zwarte bovenkopzijden wit; teugels en streep achter het oog zwart; oordekvederen donker bruinachtig grijs; vlek onder de teugels en de voorrand van het oog witachtig, van voren en van onderen begrensd door een min of meer duidelijke, smalle zwarte streep; benedenhalszijden oranjegeelachtig groen; achterhals, rug, schouders, stuit en bovenstaartdekvederen geelachtig groen, de vederen van de stuit met een witte vlek tusschen de donkergrijze basis en het groene uiteinde; kin, keel, voorhals, borst, lichaamszijden en onderstaartdekvederen geelbruinachtig grijswit, buik lichter, slagpennen als bij de vorige soort, doch grijswitte eindvlek aan de kleine slagpennen veel kleiner en de bruinzwarte band over de vleugels, gevormd door het bruinzwart op de buitenvlag van binnenste groote en buitenste kleine slagpennen, iets smaller; boven- en ondervleugeldekvederen als bij de vorige soort; okselvederen wit; staartpennen donkerbruin, langs de buitenvlag geelachtig groen gezoomd. Iris donkerbruin; snavel bruinzwart; pooten donkerbruin. Vleugel 50—56, staart 38—43, snavel 8—9, loopbeen 17—18 mm.



Oud ?. Gelijk het oude d, doch midden van den bovenkop geelachtig oranje of oranje-geel. Vleugel 49—53, staart 32—39, snavel 8, loopbeen 17—18 mm.
Jeugdkleed. Gelijkt op dat van de vorige soort, doch bovenzijde iets groener; streek voor en achter het oog donkerder.
Voorkomen en levenswijze. Het vuurgoudhaantje wordt vooral in het voorjaar en in den herfst in klein aantal in ons land aangetroffen, dikwijls alleen, maar ook wel in gezelschap van gewone goudhaantjes en meezen. Hier en daar blijven enkele exemplaren overwinteren, terwijl in de laatste jaren eveneens in den zomer individuen zijn waargenomen o.a. in Drente (Ardea, XV, 1926, p. 25 en XXII, 1933, p. 20) en bij Zutfen (Orgaan Club nederl. vogelk., V, 1915, pp. 95—98). Sedert 1928 werd ook het broeden van deze soort in ons land geconstateerd. De heeren J. H. PellinkhofenH. W. Klerk de Reus vonden in genoemd jaar twee nesten met eieren onder Ginneken, respectievelijk in het UI venhoutsche bosch en in het Liesbosch, terwijl de heer H. J. Hogeslag Jr. in de jaren 1931 en 1933 het broeden constateerde op het landgoed ,,'t Smalenbroek" in de gemeente Lonneker. Een nest met 1 ei van deze laatste localiteit bevindt zich thans in de collectie van 's Rijks Museum te Leiden. Overigens is het vuurgoudhaantje op den trek waargenomen van eind Augustus tot begin November, het meest in September, en in het voorjaar van begin Maart tot ongeveer half Mei.
Het schijnt, dat het vuurgoudhaantje zijn verspreidingsgebied, dat in hoofdzaak Midden- en Zuid-Europa omvat en verder Noordwest-Afrika en Klein-Azië, in noordwestelijke richting uitbreidt, want ook in Groot-Brittannië, in de provincie Lancashire, en in Denemarken werd de soort in de laatste jaren als broedvogel vastgesteld.
Evenals het gewone goudhaantje bewoont ook het vuurgoudhaantje in den broedtijd naaldhoutbosschen, waar het voor het ophangen van zijn nest, dat den vorm heeft van een diep, komvormig napje, aangewezen is op de horizontale takken van Picea- en Abies-soorten. Het nest wordt vrijwel alleen door het ? gebouwd, dat daarbij veelal door het 6 wordt vergezeld. Het bestaat uit mos, insectenspinsels, haren en volop veeren en bevindt zich meestal op vrij groote hoogte boven den grond. Het legsel bestaat uit 7 — 12 eieren, die een donker rose tint hebben en die met eenige donkere stippen en vlekjes geteekend zijn. In uitgeblazen toestand gaat de rose tint meer in het vleeschkleurige over. De eieren meten gemiddeld 13.5 mm. in lengte en 10.3 mm. in breedte. In ongeveer 13 dagen worden de jongen uitgebroed en 2 weken later kunnen zij het nest verlaten. Ook buiten het nest worden zij nog eenigen tijd door de ouden gevoederd. Doorgaans worden twee broedsels gemaakt, het eerste begin Mei, het tweede begin Juli.
Het vuurgoudhaantje is in het vrije veld zeer goed van het gewone goudhaantje te onderscheiden. Het is doorgaans beweeglijker en ook iets schuwer en heeft een scherper lokroep. Verder zijn vooral de witte wenkbrauwstreep en ook de donkere streep door het oog, het meer oranjegele kuifje op den kop en de goudgroen glanzende schouder-



streek goede onderscheidingskenmerken. Maar bovenal is de zang, die het d vooral in voorjaar en zomer, maar soms ook op den herfsttrek, voortdurend laat hooren, karakteristieken een belangrijk hulpmiddel bij het opsporen. Hij klinkt als „tjitjitjitjitjitjitjitji", een 8 k 10 malen achtereen herhaald „tji", dat op dezelfde toonshoogte, maar voortdurend in kracht toenemend, wordt voorgedragen, terwijl het vogeltje van tak tot tak fladdert. Het voedsel bestaat uit kleine insecten en hun larven en eieren en verder uit vlinderpoppen, spinnen en enkele kleine zaden.



Familie CORVIDAE - KRAAIACHTIGEN.
Onder de familie der kraaiachtigen komen de grootste zangvogels voor. Zij zijn alle krachtig van maaksel en bezitten een stevigen, zwak gebogen of rechten, aan de punt veelal min of meer zijdelings samengedrukten snavel, die korter dan, of even lang als de kop is en waarvan de punt van den bovensnavel min of meer voor die van den ondersnavel uitsteekt en soms aan weerszijden zwak ingekorven is. De aan de basis of meer naar het midden van den bovensnavel gelegen, rondachtige neusgaten zijn door borstelvederen bedekt of soms onbedekt. Hunne vleugels zijn lang en spits of korter en afgerond; zij bezitten 10 groote slagpennen, waarvan de eerste goed ontwikkeld is, langer dan de dekvederen van de groote slagpennen, maar korter dan de tweede groote slagpen; het langst zijn meestal de derde, de vierde, vijfde of zesde groote slagpen. De staart, meestal uit 12 pennen bestaande, soms slechts 10, is meestal middelmatig van lengte, recht afgesneden of afgerond, soms sterk trapsgewijs verlengd. Hunne pooten zijn krachtig, de teenen tamelijk kort en van sterke gekromde nagels voorzien; het loopbeen is van voren met dwarsschilden, aan weerszijden met een lang schild bedekt. Hun dicht gevederte is zeer verschillend van kleur, dikwijls van metaalglans voorzien; de vederen zijn tamelijk los van bouw, soms zeer los. De seksen zijn niet verschillend. Zij houden zich zoowel op boomen, als op den grond op, sommige leven ook hoog in het gebergte. Hun voedsel is zoowel van dierlijken als van plantaardigen aard, ook krengen worden door sommige niet versmaad. Zij bouwen vrijstaande nesten op boomen, soms op den grond, andere nestelen in holen van boomen, rotsspleten of op rotsen. Hunne eieren zijn op groenachtigen, witachtigen of roodachtigen grond bruin gevlekt. Hoewel tot de zangvogels behoorend en een goed ontwikkeld stemapparaat bezittend, hebben zij geen bepaalden zang; hun stemgeluid is meestal onaangenaam en krassend. Vertegenwoordigers dezer familie komen over de geheele aarde voor, behalve in Nieuw-Zeeland. Van de talrijke genera, waarin de familie verdeeld wordt, komen er acht in Europa voor, waarvan er van zes in ons land vertegenwoordigers zijn waargenomen.
Tabel ter bepaling der genera.
1 Staart korter dan de vleugellengte 2
Staart langer dan de vleugellengte Pica.
2 Gevederte eenkleurig zwart, al of niet met metaalglans, of zwart en grijs ... 3
Gevederte anders gekleurd 5
3 Snavel en pooten zwart 4
Snavel geel, pooten rood Pyrrhocorax.
4 Vleugel langer dan 250 mm., snavel langer dan 40 mm Corvus.
Vleugel korter dan 250 mm., snavel korter dan 40 mm Coloeus.
5 Rug en borst donkerbruin met witte vlekken Nucifraga.
Rug en borst effen bruingrijs of roodachtig bruingrijs, niet gevlekt . . Garrulus.



Genus Corvus Linnaeus.
Linnaeus, Syst. Nat., ed. X, 1758, p. 105.
Vrij groote vogels met zwart of grauw met zwart gevederte. Snavel even lang als of langer dan het loopbeen, zelden iets korter. Neusgaten door naar voren gerichte borstels bedekt. Vleugels veel langer dan de recht afgesneden of afgeronde staart, tegen het lichaam gevouwen bijna tot aan het einde van den staart reikend. Groote slagpennen veel langer dan de kleine slagpennen; 3e of 3e en 4e groote slagpen het langst, ie slagpen met halverwege versmalde binnenvlag. Tot dit genus behooren talrijke soorten, die in alle deelen van de wereld voorkomen met uitzondering van ZuidAmerika en Nieuw-Zeeland. In Europa leven 4 soorten en verscheidene ondersoorten; deze 4 soorten komen ook in ons land voor.
Tabel ter bepaling der soorten.
1 Gevederte eenkleurig zwart, al of niet met metaalglans 2
Gevederte tweekleurig, grijs en zwart C. cornix.
2 Zeer groot, met zwaren snavel, gevederte van den voorhals sterk
verlengd, min of meer spits gepunt, vleugel langer dan 380 mm. . . . C. corax.
Kleiner, gevederte van den voorhals niet zoo opvallend verlengd
en gepunt, vleugel korter dan 380 mm 3
3 Gevederte met sterken purperglans, ie slagpen even lang als of
langer dan ge, 2e langer dan 6e slagpen C.frugilegus.
Gevederte zonder dien sterken purperglans, ie slagpen korter dan
9e, 2e korter dan 6e slagpen C. corone.
V
14



Orde PASSER1F0RMES. Familie CORVIDAE.
N°. 312.
Corvus corone Linnaeus.
DE KRAAI.
Plaat 351: oud d" en oud ?.
Corvus corone Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758' P- io5- Nozeman en Sepp, Ned. Vog. III, i797> P- 223> pl. 115. Tetnminck, Man. d'Orn. 1815, p. 67. ld. Id. 2e éd. I, 1820, p. 108; III, 1835, p. 58. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 267, pl. 137. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 101, pl. 13, fig. 2. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 205. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13, pl. 4.
Corvus corone corone, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 8. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 65. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 85, Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 31.
Corone corone, Albarda, Aves neerl. 1897, p. 8.
Nederlandsche volksnamen: Zwarte kraai; inLimburg: Boschkraai,Roofkroa,Raafkroa en Kukeroaf bij Maastricht (Hens). Friesch: Krie, Swarte krie of Krei (de Vries).
Engelsch: Carrion-Crow.
Duitsch: Rabenkrahe.
Fransch: Corneille noir.
Beschrijving. Oud 6. Geheele gevederte zwart met groenachtigen, op rug, schouders, bovenvleugeldekvederen, rug, stuit, bovenstaartdekvederen en staartpennen met violetten glans; vederen van voorhals en halszijden aan het uiteinde puntig, overige kleine gevederte afgerond aan het uiteinde; basis van hals- en lichaams veder en licht grauwgrijs. Iris donkerbruin; snavel en pooten zwart. Vleugel 305—349, staart 185—211, snavel 51—56, loopbeen 58—61 mm.
Oud ?. Gelijk het oude 6. Vleugel 301—329, staart 181—195, snavel 45—51, loopbeen 57—60 mm.
Jeugdkleed. Vederen van kop, hals, rug, stuit en van de geheele onderzijde bruinzwart, op de bovendeelen met geringen groenachtigen glans, op de onderdeelen zonder glans; vleugels en staart als bij de ouden; basis van hals- en lichaamsvederen donkerder grauwgrijs. Iris grijsbruin. Het eerste herfstkleed van de jongen gelijkt op dat der oude vogels, echter worden in den loop van den winter en het voorjaai de vleugels en de staart valer.



Voorkomen en levenswijze. De kraai is door het geheele land een algemeen voorkomende stand- en zwerfvogel, die in het westen en, in verband met de belangen van de jacht, plaatselijk ook in andere gedeelten van het land, sterk in aantal is verminderd. In den herfst, vooral in October, maar ook bij strenge koude later in den winter, trekt zij in niet groot aantal door, waarbij een klein aantal vogels van het vasteland naar Engeland oversteekt. Een gedeelte van de doortrekkers blijft den winter bij ons over en verlaat ons weer in Maart of April. Hier en daar, vooral in het oosten en zuiden van ons land, ziet men ook in het zomerhalfjaar grootere of kleinere gezelschappen van zwarte kraaien, die niet broeden, welke gezelschappen zoowel uit jonge als uit oude vogels kunnen bestaan.
Buiten ons land bewoont de kraai Engeland, België, Frankrijk, het noorden van Spanje, West-Duitschland oostelijk tot de Elbe en verder geheel Zwitserland, Bohemen, Moravië, de Oostenrijksche Alpen en Noord-Italië. In Oost-Azië leeft een aanzienlijk grootere vorm, Corvus corone oriëntalis Eversmann, die van de Jenissei tot aan den Pacifischen oceaan, in Kamsjatka en in Japan voorkomt.
Evenals de ekster, bewoont de kraai haast alle landschapstypen, die in ons land te vinden zijn, mits er, althans in den broedtijd, maar het noodige voedsel en liefst eenige hooge boomen voor het nest aanwezig zijn. Maar als opgaand geboomte in een rijk voedselgebied ontbreekt, bouwt zij ook op lager houtgewas, zooals in de loofhoutboschjes van het laagveenmoeras, in oude jeneverbessen of hulsten in de heidestreken of in duindoornstruiken op de waddeneilanden. Bij uitzondering ligt het nest zelfs op den grond, in helmduintjes, in het weiland of op de bazaltglooiing van een dijk (cf. Ardea, IV, 1915, p. 75 en Orgaan Club nederl. vogelk., III, 1930, p. 101). Ook worden wel nesten op hoogspanningsmasten gebouwd of op telefoonpalen oftusschen het ijzerwerk van een torenspits, want de kraai is haast nog meer dan de ekster een bewoonster van onze steden.
Het grootste gedeelte van het jaar zijn de afzonderlijke paren in hun gebied aanwezig, in nazomer en herfst, soms tot het volgend voorjaar, in gezelschap van de grootgebrachte jongen. Alleen om te overnachten verzamelen zij zich tegen den avond tot grootere troepen.
Het nest, dat meestal dicht bij den stam of op een dikken, horizontalen tak gebouwd wordt, in tegenstelling tot de nesten van den roek, die in veel dunner takvorken zijn aangebracht, is een bouwsel van stevige takken; dit bevat een diepe kom van aarde, vezels en mos, welke zacht gevoerd is met wol, haren, veeren en vodden. Het legsel bestaat uit 4 a 5, soms 6 eieren, die in April of Mei worden gelegd. De eieren hebben een groenachtige grondkleur en zijn meer of minder dicht geteekend met olijfkleurige vlekken in verschillende groene en bruine tinten; 90 voorwerpen uit Nederland varieeren van 36.5 — 48.75 mm. in lengte en van 28 — 32 mm. in breedte. Na een broedperiode van 18 k 19 dagen komen de jongen ter wereld. Zij vertoonen eenig onderling leeftijdsverschil en zijn gedurende de eerste dagen vrijwel geheel naakt, afgezien van eenig dons op kop, schouders en rug. Na eenige dagen verandert hun rose



huidkleur in groenachtig geel en op een leeftijd van ongeveer 10 dagen beginnen ook de pennen op de veervelden door te komen. Met 30 dagen kunnen zij bijna vliegen en als zij 2 maanden oud zijn ruien zij de dek- en lichaamsveeren en verandert de kleur van hun iris van lichtblauw in donkerbruin. In het nest houden zij zich volkomen stil, in tegenstelling tot jonge roeken, die zonder ophouden hun heeschen roep laten hooren.
De kraai is een echte alleseter, die zich in hoofdzaak voedt met wormen, insecten en graan en verder met muizen, eieren en jonge vogels, kikkers, visch, schelpen en afval, 's winters ook met paardenmest. In den broedtijd zijn het geduchte eierroovers, die de geheele omgeving naar nesten afzoeken, waarbij zij het in de steden gemunt hebben op de jonge musschen en spreeuwen, op de boerderij-erven op de kuikens en in het jachtveld op de eieren en jongen van alle mogelijke vogelsoorten. Vooral in reiger- en aalscholverkolonies en op daartoe gunstig gelegen broedplaatsen van sterns, weten zij een groot aantal eieren buit te maken. Veelal maken zij daarbij van een verontrusting van de kolonie of het broedterrein gebruik om snel hun slag te slaan (cf. Ardea, XXIII, 1934, p. 98). Het is dan ook geen wonder, dat de weidevogels zooals kieviten, grutto's enz. overvliegende kraaien zoo fel achtervolgen.
Het opvoeden van jonge kraaiachtigen van uit het ei is aan Heinroth nooit gelukt, maar ook het grootbrengen van jongen, die reeds ruim een week oud waren, is lang niet zoo eenvoudig als men gewoonlijk aanneemt. Van belang is, dat men hun het voedsel in goed vochtigen toestand geeft, want dat is voor jonge kraaiachtigen een eerste behoefte, waarschijnlijk omdat zij van de ouden ook steeds met speeksel vermengd voedsel uit den keelzak ontvangen. In het veld onderscheidt de zwarte kraai zich van de roek door haar zwaarderen snavel en den geheel bevederden snavelwortel. In rust draagt zij het vederkleed meest goed aansluitend tegen het lichaam, terwijl bij de roek de flankveeren losjes langs de dijen afhangen. Ook roepen kraai en roek duidelijk verschillend. De eerste laat meest een diep „kroh" hooren, soms ook „koe-ah", „koe-ah". Roofvogels achtervolgen zij met dezelfde volharding als de bonte kraai, terwijl zij gewoonlijk hoog in de lucht alarmeeren, wanneer men zich in de nabijheid van hun groote jongen bevindt, hetzij dat deze nog in het nest zitten, of dit pas verlaten hebben.



Orde PASSERIFORMES. Familie CORVIDAE.
N°. 313.
Corvus comix Linnaeus.
DE BONTE KRAAI.
Plaat 352: oud d en oud ?.
Corvus cornix Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, I, 1758, p. 105. Nozeman en Sepp, Ned. Vog. III, 1797, p. 205, pl. 106. Temminck, Man.d'Orn. 1815,p. 67. Id. id. 2e éd. 1,1820, p. 109; III, 1835, p. 59.Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 268, pl. 138. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 102, pl. 13, fig. 3. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 205.
Corvus cornix cornix, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 7. Id.Jaarber.no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 64. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 84. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 30 en 171.
Corone cornix, Albarda, Aves neerl. 1897, p. 8.
Nederlandsche volksnamen: Grijze kraai, Grijze lummel, Winterkraai, Zeekraai, Weesjongen; in Limburg: Maaskrao, Grieskrao en Maasraof bij Maastricht (Hens). Friesch: Skiere krie, Skierkert, Büntrök, Winterkrie, Grieze kreie en Skierroek (de Vries).
Engelsch: Hooded Crow.
Duitsch: Nebelkrahe.
Fransch: Corneille mantelée.
Beschrijving: Oud <$. Kop, voorhals, middengedeelte van de bovenborst, slagpennen, boven- en ondervleugeldekvederen, staartpennen en vederen van het scheenbeen zwart, op kop, hals, borst, groote slagpennen en staart met groenachtigen of blauwachtigen glans, op bovenvleugeldekvederen en kleine slagpennen met violetten glans; vederen van voorhals en halszijden puntig; achterhals, halszijden, rug, schouders, stuit, overige gedeelte van de borst, borst- en lichaamszijden, okselvederen, buik en onderstaartdekvederen grauwgrijs met grauwzwarte schachten, vederen van den bovenachterhals aan het einde grauwzwart, enkele vederen van de middenborst met breede zwarte schachtstrepen; langste bovenstaartdekvederen blauw- of groenglanzend zwart met grauwgrijze randen, de kortere grauwgrijs of zwartgrauw met lichtere randen. Iris donkerbruin; snavel en pooten zwart. Vleugel 303-336, staart 189—216, snavel 50 — 52, loopbeen 58 — 59 mm.
Oud $. Gelijk het oude 6. Vleugel 302 — 332, staart 180—206, snavel 48 — 50, loopbeen 58 — 59 mm.



Jeugdkleed. In kleurverdeeling gelijkende op het kleed der oude vogels, doch het zwart van het gevederte meer bruinzwart en met zwakkeren glans op kop, vleugels en staart; het grijs van het gevederte is somberder, de vederen van rug en schouders zijn aan het uiteinde bruingrauw. Iris grijsachtig.
Voorkomen en levenswijze. De bonte kraai is als broedvogel verspreid over geheel Noord- en Oost-Europa, westelijk tot in Ierland, het noorden van Schotland en de buitenste Hebriden: in het noorden bewoont zij Denemarken, geheel Scandinavië, Finland en Noord-Rusland; in Midden-Europa gaat zij westelijk tot aan de Elbe en oostelijk tot den Oeral en ook treft men haar aan in Hongarije en Italië. In Zuid-Europa komen enkele naverwante vormen voor, namelijk Corvus cornix 5aröfomMsKleinschmidt, die iets kleiner is dan de typische cornix en die, behalve op Corsica en Sardinië, ook voorkomt op het Balkanschiereiland, van Roemenië en Servië tot in Griekenland, waar zij evenwel zeldzaam is. Ook de bonte kraaien van Klein-Azië, Palestina, Syrië en Egypte behooren tot dezen vorm. Daarentegen leven op Cyprus, Creta, in het stroomgebied van de Wolga, in West-Siberië en in Mesopotamië nog een vijftal afwijkende subspecies. Om kort te gaan kan men dus zeggen: de bonte kraai bewoont het geheele gebied tusschen de west-europeesche Corvus corone corone en de oost-aziatische Corvus corone orientalis. In de grensgebieden gaat zij met deze beide corone-vormen veelvuldig kruisingen aan, waaruit onderling vruchtbare bastaarden voortkomen. In verband met deze verspreiding en gezien de groote onderlinge gelijkenis, beschouwen sommige ornithologen bonte en zwarte kraai als subspecies van een en dezelfde soort en zij duiden de eerstgenoemde dan aan als Corvus corone cornix Linnaeus. In het noorden en oosten van haar verspreidingsgebied is de bonte kraai trekvogel, die in het winterhalijaar het woongebied van de zwarte in grooten getale overstroomt; in het zuiden is zij standvogel.
In ons land vertoont de bonte kraai zich in groot aantal op den trek en gedurende den winter, hoewel zij 's winters niet overal even talrijk is en in het oosten van het land plaatselijk kan ontbreken. In den herfst verschijnen de eerste omstreeks einde September of begin October, de meeste passeeren echter in de tweede helft van laatstgenoemde maand, maar soms in begin November en nakomers trekken nog tot in December door. Plotselinge koude of sneeuwbedekking schijnen deze soort minder sterk te beïnvloeden dan de roek. De terugtrek verloopt van eind Februari tot eind April; achterblijvers, die vooral aan de kust worden waargenomen, passeeren nog gedurende de geheele maand Mei. Af en toe worden ook 's zomers exemplaren waargenomen, maar gewoonlijk zijn dit zieke of niet geheel gave dieren. Bij hooge uitzondering paart een enkele bonte kraai met een zwarte en blijft hier broeden; ook is een of twee maal een broedpoging van een paar bonte kraaien geconstateerd, waarvan beide vogels cornix waren. De in de litteratuur vermelde gevallen zijn: vóór 1866 onder Zwaagwesteinde (Bouwstoffen, III, p. 214 (3!4))j 1891 te Rotterdam, beide vogels cornix (Tijdschr. Ned. Dierk. Ver., 1893, p. 23); 1896 te Stiens, vogels waarschijnlijk bastaarden (Tijdschr.Ned. Dierk. Ver., 1896^.37); 1898 in roekenkolonie op de marine-



werf te Amsterdam, beide vogels cornix, werden door de roeken verdreven (Tijdschr. Ned. Dierk. Ver., 1898, p. 110); enkele jaren tusschen 1902 en .1906 bij Warns, gemengd paar (Versl. & Meded. N.O.V., V, 1908, p. 15); 1908 bij Warns, gemengd paar (Avif. neerl. 1908, p. 161); 1907 en 1908 te Kloetinge, gemengd paar (resp. Avif. neerl. 1908, p. 8 en Jaarboekje N.O.V., VII, p. 46) en 1908 te Finsterwolde, gemengd paar (Versl. & Meded. N.O.V., VI, p. 15).
Ofschoon bastaarden van corone en cornix in den winter verscheidene malen in ons land zijn aangetroffen, zijn zij toch betrekkelijk zeldzaam, hetgeen een aanwijzing er voor is, dat de bonte kraaien, die in ons land overwinteren, uit hoognoordelijker streken afkomstig zijn.
Op den trek ziet men de bonte kraaien meestal in kleine, losse groepjes, die in het najaar stil zuidwest koersen, maar in het voorjaar zijn de vogels luidruchtiger en roepen zij vaak, ook onder het trekken. In de duinen strijken zij in October bij troepen neer op de duindoorns en verslinden er de bessen met groote gretigheid, zoodat men spoedig overal in het duin en ook op het strand de uitgebraakte brokken, bestaande uit de pitten en schillen der bessen, kan aantreffen. Dikwijls bevatten deze braakballen ook fragmenten van schelpen, resten van crustacea enz., want de bonte kraai zoekt graag zijn voedsel aan de hoogwaterlijn. Grootere schelpen, die zij niet met den snavel kan openen, laat zij dikwijls van eenige hoogte op het strand of op de golfbrekers stuk vallen, om zoodoende den inhoud machtig te worden. Behalve aan zee en aan de oevers van rivieren en kanalen, zoekt de bonte kraai haar voedsel ook op bouwen weilanden en in de duinen, bosschen en steden, bij voorkeur ook op mesthoopen en vuilnisbelten, want de soort is een echte alleseter, die in de lente vóór haar vertrek, nog menig ei uit onze reigerkolonies weet te stelen. Ook aan cadavers, gestrikte konijnen, aangeschoten of door strenge koude verzwakt waterwild doet zij zich in het winterjaargetijde te goed.
Tijdens hun verblijf hier te lande hebben de bonte kraaien overal hun vaste slaapplaatsen, meestal in afgelegen boschperceelen van niet te hoog hout, waarheen men de vogels tegen zonsondergang ziet koers zetten. Hier slapen zij in grooten getale bijeen, soms tezamen met kauwen, roeken en zwarte kraaien. Op den grond onder de slaapboomen vindt men eveneens allerlei onverteerbare voedselresten; behalve de reeds genoemde schelpbrokken, ook veel steentjes, haar, beentjes, papier, plantaardige resten en soms allerlei kleine rubber voorwerpen, zooals sluitingen van melkflesschen enz.



Orde PASSERIFORMES. Familie COR VIDAE.
N°. 314.
Corvus corax Linnaeus.
DE RAAF.
Plaat 353: oud ó en jong ?.
Corvus corax Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 105. Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 66. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 107; III, 1835, p. 56. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 265, pl. 136. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 100, pl. 13, fig. 1. Albarda, Aves neerl. 1897, p. 7. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 206. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13, pl. 2.
Corvus corax corax, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 7. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 64. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925^.84. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 29.
Nederlandsche volksnamen: in Friesland Raven.
Engelsch: Raven.
Duitsch: Kolkrabe.
Fransch: Corbeau.
Beschrijving. Oud cf. Geheele gevederte zwart, kop, hals, onderdeelen engroote slagpennen met groen- of blauwachtigen glans, rug, schouders en vooral bovenvleugeldekvederen, kleine slagpennen en staart met violetten glans; vederen van keel, voorhals en halszijden puntig aan het einde; basis van hals- en lichaamsvederen donker grauwgrijs. Iris donkerbruin; snavel en pooten zwart. Vleugel 350 — 425, staart 231—250, snavel 69 — 75, loopbeen 73 — 75 mm.
Oud ?. Gelijk het oude d1. Vleugel 330 — 421, staart 216 — 255, snavel 67 — 72, loopbeen 71 — 73 mm.
Jeugdkleed. Kop en bovendeelen als bij de ouden, doch met veel minder glans; onderdeelen dof zwart, op keel en voorhals met eenigen glans, vederen van voorhals en halszijden niet zoo smal en puntig als bij de ouden. Iris bruin, aan den buitenrand grijsachtig.
In het eerste herfstkleed gelijken de jongen op de ouden, het gevederte is echter minder fraai glanzend; slagpennen en staartpennen zijn valer.
Voorkomen en levenswijze. Omstreeks 1900 was de raaf in ons land nog een niet zeer zeldzame broedvogel, die in alle provincies, met uitzondering van Zeeland, nestelde. De nesten bevonden zich meest op oude landgoederen met hoog opgaand



geboomte, gelegen temidden van uitgestrekte groenlanden, heidevelden of andere, schaarsch bevolkte landerijen. Ieder paar had steeds een groot jachtgebied en nooit nestelden twee paren in eikaars onmiddellijke nabijheid. Sedert 1927 is echter het laatste paar verdwenen en de kans om nog exemplaren van deze soort in ons land aan te treffen, is daardoor aanmerkelijk geringer geworden, want de raaf was in Nederland in hoofdzaak standvogel, al verlieten sommige paren 's winters hun broedgebied. Ook in de naburige landen is de soort sterk in aantal verminderd. Slechts in SleeswijkHolstein is zij nog betrekkelijk algemeen, maar overigens is zij in West-Duitschland, België, Luxemburg en Noordoost-Frankrijk zoo goed als uitgestorven. Dank zij de nasporingen van Mr. C. H. Thiebout te Zwolle zijn nog verschillende bijzonderheden over de laatste Nederlandsche ravenparen en over hunne voormalige broedplaatsen bekend geworden. Zoo waren er ongeveer 40 jaar geleden in de provincie Groningen nog een vijftal paren, te weten bij Midwolda („Ennemaborgh"), Slochteren („Fraeylemaborgh"), Wedde, Ter Apel en de Leek (waarschijnlijk op „ Groot Nienoord',) (cf. De Levende Natuur, XXXIV, 1929/1930, p. 411). In Friesland hebben na 1900 nog enkele paren genesteld, meest in het oosten van de provincie. Zoo bevindt zich in de collectie van 's Rijks Museum een 4-legsel van 18 April 1896, afkomstig van den Boschberg, gemeente Ooststellingwerf en een 5-legsel van 19 Maart 1904 uit Beetsterzwaag. Verder heeft er zeer waarschijnlijk in Trynwalden, de streek rond Oenkerk en Oudkerk, langen tijd een paar gehuisd, want nog tot 1917 werden bij laatstgenoemd dorp raven gezien. In Drente leefden de laatste paren o.a. in de buurt van Grolloo, onder Eemster bij Dwingeloo en op de „Klencke" bij Oosterhesselen. In Overijssel broedde een paar in de nabijheid van de stad Zwolle, waarvan beide vogels in 1921 werden doodgeschoten. In Gelderland was omstreeks 1913 een nest op den „ Wildenborch" bij Vorden en ook bij Nijkerk moet nog langen tijd een nest zijn geweest, terwijl de „ravenboom" van Hagenau eveneens op een oude broedplaats schijnt te wijzen. In denTielerwaard bevonden zich tot ongeveer 1916 twee nesten, het eene bij het kasteel Neerijnen, het andere bij het huis Mariënweerd onder Beesd (Nederlandsche Vereeniging tot Bescherming van Vogels, 1898 — 1923, p. 159). Het laatste nest in deze provincie bevond zich te Millingen aan den Rijn, maar ook hier zijn de vogels sinds 1927 verdwenen (Ardea, XVIII, 1929, p. 23). De provincie Utrecht heeft na 1920 ook nog twee paar raven gehuisvest, namelijk een bij Breukelen aan de Vecht en een dicht aan de provinciale grens in het Linschoterbosch (Jaarbericht Club nederl. vogelk. XIII, 1923, p. 93).
Op de buitenplaatsen langs den duinkant hebben eveneens na 1900 nog raven gebroed; in 1904 nestelde voor het laatst een paar op „Raaphorst" onder Wassenaar, waarvan het legsel van 4 eieren in een verzameling terecht kwam. In de tweede helft der vorige eeuw moeten deze vogels ook in de omgeving van Noordwijk en Haarlem niet zeldzaam zijn geweest, want 's Rijks Museum bezit 5 voorwerpen van eerstgenoemde localiteit uit de jaren 1858 t/m 1866 en 4 uit de omstreken van Haarlem; onder deze laatste bevindt zich een jong, dat nog niet kon vliegen, van 29 April 1863.



Uit Limburg schijnt de soort al vroeger te zijn verdwenen. Hens (Avifauna vanLimburg, 1926, p. 29) bericht, dat tusschen 1840 en 1850 jonge raven verkregen werden uit het Geerendal tusschen Oud-Valkenburg en Gulpen en dat in 1870 en waarschijnlijk nog later een paar nestelde op het landgoed „Terborg" te Schinnen. Ook in het Ravensbosch te Houthem zou de soort zeer lang geleden gebroed hebben. In NoordBrabant werden in 1911 bij Oosterhout nog twee jongen uit het nest gehaald, welke in de collectie N. Beckers belandden.
Deze achteruitgang is naar het schijnt in hoofdzaak te wijten aan het afschieten van de oude vogels, die men schadelijk oordeelde voor de jacht en aan het jaar in jaar uit rooven van de jongen, die voor de kooi werden opgefokt.
Buiten Nederland omvat het verspreidingsgebied van de raaf bijna geheel Europa en verder deKrim, den Kaukasus, den Griekschen archipel, Creta en West-Siberië tot het Altaigebergte en het Baikalmeer. Op IJsland leeft een iets grootere vorm met krachtiger snavel, Corvus corax islandicus Hantzsch. De partieele albino's, die vroeger zoo veelvuldig op de Faröer voorkwamen, schijnen daar thans te zijn verdwenen; normaal zwart gekleurde exemplaren van de laatstgenoemde eilandengroep zijn van islandicus niet met zekerheid te onderscheiden. De raaf, die in Spanje en Portugal en op de Balearen voorkomt, Corvus corax hispanus Hartert & Kleinschmidt, heeft een relatief hoogeren snavel, waarvan de rug van den bovensnavel sterker gekromd is. Weer andere subspecies van de raaf bewonen Sardinië, de Canarische eilanden, NoordwestAfrika, de Sahara tot oostelijk Perzië, noordelijk en oostelijk Azië, Groenland en Noord-Amerika.
De raaf bouwt een groot nest van zware takken, in ons land steeds op hooge boomen, gaarne op dennen, en niet zelden in de nabijheid van roeken of reigers; in andere streken nestelt zij ook aan steile rotskusten. Het nest is van binnen met hard ge worden aarde versterkt en gevoerd met haren en wol. De 4 of 5, soms 3 of 6 en bij uitzondering 7 eieren, zijn maar weinig grooter dan kraaieneieren, want in vergelijking tot haar lichaamsgewicht legt de raaf het op een na kleinste ei van alle inheemsche vogels (2.25 °/o van het lichaamsgewicht van het ?); slechts de aalscholver legt een relatief nog kleiner ei.De gemiddelde afmetingen van de eieren bedragen49-8X33-5 mm.; van9voorwerpen uit Friesland varieeren de maten voor delengte van 46 — 48.5 mm. en voor de breedte van 32 — 33.25 mm. Ook in kleur en teekening gelijken de eieren sterk op die van de kraai. Na een bebroeding van 20 k 21 dagen komen de jongen uit. Deze zijn in den beginne grootendeels naakt, hebben een rosegrauwe huidkleur en zijn op kop en rug spaarzaam met dons bedekt. Vanwege hun kleine oogen maakt het voorhoofd een eigenaardig platten indruk. Later groeien er ook donsveertjes op de aanvankelijk naakte huidgedeelten en zij krijgen dan een zoogenaamd tweede donskleed, zooals dit ook bij roofvogels voorkomt. De veertjes van het eerste donskleed, dat zij uit het ei hadden meegekregen, groeien op de toppen van de uitspruitende veeren en vallen later af. Evenals de andere kraaiachtigen hebben ook jonge raven een groote behoefte aan vocht. Zij zijn in het nest vrij luidruchtig, wat een gevolg kan zijn van het feit, dat de eenzaam



nestelende raaf weinig vijanden heeft. Op een leeftijd van ongeveer 6 weken zijn zij vliegvaardig.
De raaf is een alleseter, die zich op het bouwland voedt met muizen, kikkers, slakken, wormen, insecten en eenig graan, maar die daarnaast ook graag eieren, jonge vogels, jonge hazen enz. eet en zelfs voor jonge lammeren gevaarlijk kan worden. Verder komt zij ook op aas.
Behalve aan den zwaren snavel herkent men de raaf aan haar wijze van vliegen, want deze vogels kunnen langen tijd met uitgespreide vleugels rondzweven, waarbij de wigvormige staart goed zichtbaar is. Ook de gewone roep van de raaf is niet met dien van een andere soort te verwarren; hij is zeer laag van toon en klinkt als „rarr".



Orde PASSERIFORMES. Familie C0RV1DAE.
N°. 315.
Corvus frugilegus Linnaeus.
DE ROEK.
Plaat 354: oud 6 en jong ?.
Corvus frugilegus Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 105. Nozeman en Sepp, Ned. Vog. III, 1797, p. 199, pl. 103. Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 68. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 110; III, 1835, p. 59. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 269, pl. 139. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 102, pl. 13, fig. 4 en 5. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 206. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910 — '13, pl. 1.
Corvus frugilegus frugilegus, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 8. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 65. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 85. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 31.
Trypanocorax frugilegus, Albarda, Aves neerl. 1897, P- 7-
Nederlandsche volksnamen: Gezelschapskraai, Zwarte witbek, Schimmelbek, Korenkraai, Schurftkraai, Schurftkop, Zaadkraai; in Limburg: Zandkraai, Maaskrao (Hens). Friesch: behalve Roek, soms ook Rüts en op Schiermonnikoog: Ruuk (de Vries).
Engelsch: Rook.
Duitsch: Saatkrahe.
Fransch: Corbeau freux.
Beschrijving. Oud ó. Geheele gevederte zwart met fraaien violetten glans, kop met blauw-violetten glans, groote slagpennen en soms ook staartpennen met groenvioletten glans; basis van hals- en lichaamsvederen donker bruinachtig grauwgrijs; vederen van voorhals niet puntig; de huid rond de snavelbasis en die van kin en keel is onbevederd. Iris donkerbruin; naakte huid rond den snavel ruw, schilferig en grauwwit; snavel en pooten zwart. Vleugel 288—329, staart 164—202, snavel 53—60, loopbeen 55—56 mm.
Oud ?. Gelijk het oude cf. Vleugel 282—309, staart 170—191, snavel 48—56, loopbeen 55—56 mm.
Het herfstkleed van de oude vogels gelijkt op het bovenbeschreven kleed, echter zijn kin en keel min of meer bedekt met bruinachtige donsvederen en enkele kleine zwarte vederen, die echter spoedig uitvallen of afslijten, zoodat reeds in den winter kin en keel weder kaal en, gelijk de andere naakte deelen rond den snavel, grauwwit zijn.



Jeugdkleed. Neusgaten bedekt door zwarte borstelvederen en huid rond den snavel bevederd; kop, hals, rug, schouders, stuit, bovenstaartdekvederen, borst, buik, lichaamszijden en onderstaartdekvederen dof bruinzwart met geringen groenachtigen glans op kop en hals en weinig merkbaren glans op rug en bovenstaartdekvederen; vederen van kin en keel dof bruinzwart, soms die van kin wit, zelden ook die van keel; vleugels en staart als bij de ouden. Iris grijsbruin.
In het eerste herfstkleed gelijken de jongen op de ouden, echter zijn de neusgaten met zwarte borstelvederen en de basis van den snavel, de kin en de keel met blauwvioletglanzende zwarte vederen bevederd. Deze vederen vallen in den loop van den winter uit en wordt de omgeving van den snavel kaal en grauwwit als bij de ouden; de vederen van kin en keel verdwijnen het eerst, het laatst de borstelvederen over de neusgaten.
Voorkomen en levenswij ze. De roek is in de meeste streken van ons land, met name langs onze groote rivieren inclusief den Ouden en Krommen Rijn en de Utrechtsche Vecht, en verder in Zuid-Limburg en in enkele gedeelten van Drente en het aangrenzende Groningen een algemeene broedvogel, die aldaar in talrijke, goed bezette kolonies wordt aangetroffen. Ook vertoont de soort een zekere neiging om zich in onze steden te vestigen. Daarentegen ontbreekt hij als broedvogel vrijwel in geheel Zeeland, met uitzondering van Walcheren en verder in Noord-Holland benoorden het Noordzeekanaal. Ook van de Veluwe zijn geen kolonies bekend, terwijl zij in groote gedeelten van Noord-Brabant, in den Achterhoek, Twente en Zuidoost-Friesland evenmin voorkomen. Volgens een telling van den Plantenziektenkundigen Dienst, gehouden in 1924, bedroeg de totale roekenbevolking van ons land ongeveer 30.000 nesten, verdeeld over ruim 240 kolonies. Ruim een half dozijn kolonies telden 1000 of meer nesten; de drie grootste, gelegen te Gorssel, Heeze (N.Br.) en Vught respectievelijk 2400, 2000 en 1500 h 2000 nesten (cf. De Roek in Nederland, Versl. en Meded. Plantenziektenkundige Dienst, Nr. 39, 1925). Behalve broedvogel, die in vrij groot aantal blijft overwinteren, is de roek ook een zeer talrijke doortrekker, die in den herfst van af begin October, tot laat in den winter, vooral bij inval van koude, in groote troepen kan passeeren. In het voorjaar heeft doortrek plaats van de tweede helft van Februari tot in Mei. De meeste roeken trekken in het najaar in ongeveer zuidwestelijke richting over ons land, waarbij zij in Holland de duinkust volgen; een gedeelte vliegt echter in westelijke richting zee in en steekt naar Engeland over. Deze trek in westelijke richting is waargenomen van half October tot begin November; de terugtrek van uit Engeland heeft plaats van de tweede helft van Februari tot in de tweede helft van Maart.
Het verspreidingsgebied van de roek beslaat vrijwel geheel Midden-Europa, noordelijk tot Cholmogory in Archangel en tot den benedenloop van de Petschora; in Finland tot 62zl° N.B., in Zweden tot ongeveer 6o° N.B. Over het geheel trekken de vogels uit noordelijker en oostelijker streken 's winters weg, maar reeds in West-Duitschland blijven vele den winter over en in Engeland is de soort standvogel. In Zuid-Europa,



waar de bodem 's zomers zoo hard wordt, dat de roek daarin niet meer kan boren, ontbreekt hij als broedvogel. Hij is hier echter een talrijke wintergast, die bij uitzondering tot in Algiers, Palestina en het noordelijk deel van Egypte zuidelijk gaat.
Reeds vroeg in het voorjaar, soms reeds in December, ziet men de vogels, die bij ons overwinteren, eenige korte morgenuren op de broedplaatsen doorbrengen. Deze bezoeken herhalen zich meer en meer en blijven alleen bij slechte weersgesteldheid achterwege. In Maart wordt in den regel met den bouw of herbouw van het nest begonnen, waartoe de vogels in naburige boomen overal druk takken afbreken, maar deze ook wel van den grond opzoeken. Behalve 's nachts heerscht er nu in de kolonie voortdurend een oorverdoovend lawaai, want als typische kolonievogel doet de roek geen moeite om zijn nestplaats geheim te houden en allerlei onderlinge ruzie's over nestmateriaal en de plaats van het nest worden er onder onafgebroken gekrakeel beslecht. De nesten worden meestal gebouwd in de kruinen van hooge boomen, op iepen langs de wegen en de stadswallen in het hollandsche polderland, op canada's langs onze groote rivieren of in de eikenbosschen op de zandgronden van Drente en Gelderland. Ook op dennen zijn de nesten soms gebouwd. In tegenstelling tot het nest van de kraai is het roekennest meer met dor gras, stroo en haar en minder met wol en lompen gevoerd. Einde Maart, begin April worden de 3—5, soms 6 en zelden 7 eieren gelegd. Zij zijn iets kleiner dan kraaieneieren en op een licht, blauwgroene grondkleur met talrijke grauwe en bruine vlekken overdekt. Van 69 exemplaren uit Nederland bedraagt de lengte 33.25—46.25 mm. en de breedte 26.25—3° mm- Het schijnt, dat ook het 6 aan het broeden deelneemt, maar meer nog rust op hem de taak om het broedende $ van voedsel te voorzien. Aangezien reeds dadelijk na het leggen van het eerste ei met broeden wordt begonnen, komen de jongen na 17 èl 18 dagen met eenig onderling tijdsverschil uit het ei. Direkt na de geboorte zijn zij aan hun bruinzwarte kleur van alle andere, inheemsche corviden-jongen te onderscheiden. Zij zijn slechts spaarzaam met dons bedekt en krijgen na eenige dagen een donker paarse tint. De keelholte is donkerrood, de mondhoekplooien zijn dun en weinig opvallend van kleur, maar zij zijn sterk in de breedte ontwikkeld. Evenals de oude zijn ook de jonge roeken in het nest erg luidruchtig en laten zij haast onophoudelijk hun heesch stemgeluid hooren. In dezen tijd ziet men de oude vogels van alle kanten in hun bol ge vulden keelzak voedsel aandragen en de bodem onder de nesten ligt dikwijls bezaaid met allerlei voedselresten, vooral brokken van uitgebraakte graandoppen gemengd met steentjes. Want de roek doet zich op het bouwland graag te goed aan ontkiemend graan en verder aan erwten, knolletjes, pootaardappelen enz. Al kan hij zoodoende soms plaatselijk belangrijke schade aanrichten, zoo mag men den roek toch niet tot de in hoofdzaak schadelijke vogels rekenen, want op het grasland en op de akkers, waar het gewas reeds wortel geschoten heeft, verdelgt hij ontelbare insecten, wormen en millioenpooten en bij een meikeverplaag is hij een der beste bestrijders. Ook schijnt hij dikwijls alleen de door ritnaalden aangetaste plantjes uit den grond te trekken, terwijl men heeft waargenomen, dat hij bij het ontkiemend graan vaak de korrel bij het kiem-



plantje wegpikte, zonder dat dit laatste daardoor ten gronde ging. In den herfst eet hij verschillende vruchten zooals eikels en hazelnooten. Vergeleken met de zwarte kraai is hij minder roofzuchtig en stellig vallen er aan de talrijke roeken veel minder eieren en jonge vogels ten prooi dan aan de relatief weinig talrijke zwarte kraaien. Ook op vuilnisbelten vindt hij veel van zijn gading.
De roek heeft een uitgesproken zin voor gezelligheid en bij haast al zijn levensverrichtingen treft men hem in troep verband aan, behalve met zijn soortgenooten ook vaak met kauwen. Verder nestelt hij niet zelden in de nabijheid van reigers.
De onbevederde snavelbasis, waaraan de soort den naam schurftkraai te danken heeft, ontstaat ook zonder dat de vogels in den grond boren. Jonge vogels, die de basis van den snavel nog bevederd hebben, vertoonen hier echter reeds kleine witte vlekjes. Na den herfstrui behouden zij nog de genoemde bevedering, maar na den tweeden rui in het volgend voorjaar, komen slechts een aantal gedegenereerde veertjes terug, die spoedig verdwijnen. Ook aan zijn licht grauwblauwe iris is de jonge vogel kenbaar; oude roeken hebben donkerbruine oogen.



Genus Coloeus Kaup.
Kaup, Skizz. Entw. u. Natürl. Syst. Eur. Thierw., 1829, p. 114.
Snavel zeer kort, bijna recht, belangrijk korter dan het loopbeen, bovensnavel weinig gekromd. Het gevederte aan hals en bovenkop maakt een versleten indruk. ie slagpen met sterk versmalde binnenvlag, even lang als of iets langer dan de kleine slagpennen, 3e en 4e slagpen het langst, staartpennen recht afgesneden. Broedt in holten, slechts bij uitzondering in oude kraaiennesten. Eieren meestal lichter van kleur en minder dicht gevlekt dan die van de verschillende Corvus-soorten. Alle kauwen ruiken duidelijk naar muskus, welke geur ook aan reeds langen tijd geleden opgezette exemplaren nog is waar te nemen. Tot dit genus behoort 1 species, die is gesplitst in een 5-tal subspecies, welke over geheel Europa en het noorden van Azië verspreid zijn. Twee van deze ondersoorten komen ook in ons land voor.



I
Orde PASSERIFORMES. Familie CORVIDAE.
N°. 316.
Coloeus monedula spermologus (Vieillot).
DE KAUW.
Plaat 355: oud d, oud $, jong d en oud d met aanduiding van witte halsvlek.
Corvus spermologus Vieillot, Nouv. Dict. d'Hist. Nat. VIII, 1817, p. 40. Temminck, Man. d'Orn. 2e éd. III, 1835, p. 61.
Corvus monedula, Nozeman en Sepp, Ned.Vog. III, 1797^.219, pl. 113. Temminck,Man. d'Orn. 1815, p. 70. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. ui; III, 1835, p. 60. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 271, pl. 140. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 103, pl. 13, fig. 6. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13, pl. 3.
Colaeus monedula, Albarda, Aves neerl. 1897, p. 7.
Coloeus monedula, Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 206.
Coloeus monedula spermologus, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 8. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 65. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 85. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 31.
Nederlandsche volksnamen: Kerkkauw, Kauwtje, Torenkraai; in Limburg: Dölke (Hens); Friesch: Ka, Akke, Toerka en Alk.
Engelsch: Jackdaw.
Duitsch: Dohle.
Fransch: Choucas.
Beschrijving. Oud d. Voorhoofd, bovenkop en achterhoofd glanzend violetblauwzwart; borstel vederen over de neusgaten bruinzwart; teugels, streek onder het oog en rond den mondhoek zwart; achterhals, oordekvederen en halszijden licht grauwgrijs, op het benedengedeelte van de halszijden soms een witachtige streep of vlek; rug, schouders, stuit en bovenstaartdekvederen leikleurig zwart met zwakken blauwachtigen glans, uiteinden van de vederen lichter; vederen van kin, keel en voorhals leikleurig zwart met min of meer duidelijk bruinachtige schacht; borst, buik, lichaamszijden en onderstaartdekvederen leikleurig zwart; groote slagpennen zwart met groenachtigen glans; kleine slagpennen en bovenvleugeldekvederen zwart met violetten glans; ondervleugeldekvederen en okselvederen zwart; staartpennen zwart met groen achtigen glans. Iris geelachtiggrauw; snavel en pooten zwart. Vleugel 227—243, staart 132—146, snavel 29 — 34, loopbeen 43 — 45 mm.
Oud ?. Gelijk het oude d. Vleugel 211—236, staart 122—139, snavel 30—34, loopbeen 43 — 45 mm.
V 16



Jeugdkleed. Bovenkop donker bruingrijs met zwakken glans; teugels en omgeving van den mondhoek bruinzwart; oordekvederen bruingrijs, eenigszins glanzend; achterhals en halszijden grijsbruin; rug, schouders, stuit en bovenstaartdekvederenleikleurig zwart met zwakken groenachtigen glans; kin, keel, voorhals, borst, buik, lichaamszijden en onderstaartdekvederen grijsbruin; vleugels en staart als bij de ouden. Iris blauwgrij sachtig.
Het eerste herfstkleed gelijkt op het kleed der ouden, het grijs van den hals is iets donkerder en vleugels en staart zijn iets valer. Tegen den zomer wordt bij de jongen, en ook bij de oude vogels het grijs van den hals iets lichter.
Partieele albino's komen bij deze soort nog al eens voor.
Voorkomen en levenswijze. De kauw is in ons geheele land, met uitzondering van de waddeneilanden, een algemeene broedvogel, die steeds in grootere of kleinere groepen nestelt, veelal in oude kerktorens, groote schoorsteenen of lanen met oude, holle boomen, in Zuid-Limburg ook in de mergelrotsen. Vrij geregeld nestelt zij verder temidden der grootere roekenkolonies, in de klompen van overjarige nesten, terwijl plaatselijk, o.a. nabij Arnhem (Orgaan Club nederl. vogelk., V, 1932, p. 18) verscheidene paren in konijnenholen broeden. Een enkele maal is ook broeden in open nesten buiten een roekenkolonie waargenomen.
Onze broedvogels zijn bijna uitsluitend standvogels, die ook 's winters in de wijdere omgeving van de broedplaats zijn aan te treffen. Hun aantal neemt in den herfst nog aanmerkelijk toe, doordat troepen kauwen uit noordelijker en oostelijker streken dan op den doortrek ons land passeeren. Een gedeelte van deze doortrekkers blijft hier den winter over. In het voorjaar heeft de terugtrek plaats van de tweede helft van Februari tot in de tweede helft van Mei. In gezelschap van roeken ziet men ook deze soort in het najaar naar Engeland oversteken en in het voorjaar weer uit Engeland terugkomen. Sporadisch zijn er onder de van elders komende kauwen exemplaren aangetroffen van de noordsche kauw, Coloeus monedula monedula (Linnaeus), die Zuid- en Midden-Zweden bewoont, noordelijk tot ongeveer 63V20 N.B. Laatstgenoemde subspecies verschilt van onze kauw maar zeer weinig. Alleen de bevedering van de onderzijde is bij de noordsche kauw iets lichter van kleur en de bases van de lichaamsveeren zijn meest ook iets lichter. Verder vindt men bij dezen noordelijken vorm soms een lichte vlek op zij van den hals, maar deze vlek, die men op plaat 355 bij het oude 6 in den linker bovenhoek ziet afgebeeld, kan bij monedula ook ontbreken en bij onze kauw, die als Coloeus monedula spermologus (Vieillot) wordt onderscheiden, voorkomen. Grootere seriën zijn dan ook noodig om de verschillen te kunnen constateeren. Coloeus monedula spermologus bewoont in hoofdzaak West-Europa, met name Groot-Brittannië en Ierland, Duitschland, België, Frankrijk, de Alpenlanden, Spanje en Portugal tot Gibraltar; ook Marokko en verder Italië, Sardinië, Tsjecho-Slowakije, Oostenrijk en Hongarije. Nauwverwante vormen vindt men in Noord-Algiers en in Azië.
Evenals andere zangvogels bouwt de kauw, ondanks het feit dat zij eenholenbroeder



is, toch een behoorlijk nest, bestaande uit takken en stroo en gevoerd met wol, lappen, haren en veeren, somsookpapier. Soms, bv. in zeer ruime schoorsteenen, kunnen zij een enorme hoeveelheid takken aansleepen, maar in andere gevallen worden de eieren slechts op een dun onderlaagje gelegd. Van half April tot eind Mei kan men het voltallige legsel aantreffen. Dit telt meestal 5 of 6, maar ook wel 4 en soms 7 eieren. De eieren zijn op helder blauwgroene of blauw- of groenachtig witte grondkleur met meestal kleinere olijfbruine, donkerbruine of geelgrijze vlekken geteekend. Zij zijn blauwer dan de eieren der andere kraaiachtigen en gemakkelijk van deze te onderscheiden. Wat hun afmetingen betreft varieeren zij van 32 — 40.25 mm. in lengte en van 22 — 28 mm. in breedte, gemeten aan 90 voorwerpen afkomstig uit Nederland.
De jongen, die na een bebroeding van 18 a 20 dagen uit het ei komen, zijn op schouders, rug en bovenarm, maar niet op den kop, zeer spaarzaam met dons bedekt. Zij zijn licht rose van kleur en bezitten een oranjeroode keelholte, welke door breede, hel gele mondhoekplooien begrensd wordt, zoodat de ouden bij de voedering in de meestal donkere nestholte de opengesperde snavels van hun jongen gemakkelijk kunnen vinden. Zoolang zij nog niet kunnen vliegen hebben de jongen de gewoonte om naar het donkerste hoekje van het nest te kruipen, van het vlieggat weg; pas als zij op uitvliegen staan, draaien zij zich om en kijken uit de nestopening naar buiten. Eerst na ruim 5 weken zijn zij volkomen vliegvaardig. Zij zijn dan behalve aan hun gevederte ook aan de grauwwitte iris, die bij de ouden geelgrauw gekleurd is, te onderscheiden.
De kauw vertoont evenals de roek een uitgesproken neiging tot troepvorming. Bijna steeds broeden verscheidene paren dicht opeen en ook 's winters, als zij op de akkers naar voedsel zoeken, zijn zij altijd in grootere of kleinere troepen vereenigd, dikwijls tezamen met roeken. Binnen deze troepen kan men de afzonderlijke paren gedurende vrijwel het geheele jaar onderscheiden, want c? en $ zitten of vliegen steeds in eikaars onmiddellijke nabijheid.
Het voedsel van de kauw bestaat in hoofdzaak uit insecten, vooral kevers en hun larven, maar ook uit regenwormen, slakken, graan, jonge aardappels en sommige vruchten, zooals kersen, hazelnoten enz.; in den winter ook allerhande afval. Inden broedtijd rooft zij graag eieren en soms jonge vogeltjes.
De kauw is een levendige en luidruchtige vogel, die allerlei geluiden ten beste geeft, vooral als een groepje zijn vliegspelen houdt rond een torenspits of als er eenige om dezelfde nestholte vechten. Het meest hoort men een kort ,,ka", „kja" of ,,tchek"; de alarmkreet herinnert aan den roep van den roek, maar is hooger van toon. Behalve aan haar geringere grootte is de kauw ook aan haar bewegingen van de andere kraaiachtigen te onderscheiden. Zij vliegt met sneller vleugelslagen en haar vlucht is, behalve op den trek, eenigszins schommelend, met allerlei zijdelingsche of benedenwaartsche afdwalingen. Op den grond stapt zij met parmantige lichaamsbewegingen.



Orde PASSERIFORMES. Familie COR VIDAE.
N°. 317-
Coloeus monedula monedula Linnaeus.
DE NOORDSCHE KAUW.
Corvus monedula, Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 106.
Coloeus monedula monedula, Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 86. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 32.
Engelsch: Scandinavian Jackdaw.
Duitsch: Schwedische Dohle.
Beschrijving: De noordsche kauw gelijkt volkomen op den westeuropeeschen vorm spermologns, slechts de lichaamsvederen zijn iets lichter van tint, hetgeen voornamelijk aan de onderzijde opvalt, wanneer men voorwerpen uit hetzelfde jaargetijde met elkaar vergelijkt. Ook hebben de vederen meestal een iets lichtere basis. Slechts zelden vertoont deze vorm een smalle, onduidelijke witte vlek ter zijde van den hals, nabij de vleugelbocht.
Vleugel 230—250, staart 135—140, loopbeen 42—45, snavel 29—36 mm.
Voorkomen en levensw ij ze. In ons land zijn slechts weinig vogels met bovenbedoelde kenmerken verzameld. Koller beschreef in 1888 een oud d van 23 September 1884, met duidelijke nekvlekken, dat in de collectie van „Artis" bewaard wordt (Bijdragen tot de Dierkunde, 1888, Feestnummer, art. IV, p. 34). Een dergelijk exemplaar, namelijk een ?, dat 25 October 1916 op Texel verzameld werd, bevindt zich in de collectie van 's Rijks Museum. Verder zouden tot deze subspecies te rekenen zijn een vogel, die omstreeks 1900 te Maastricht werd buitgemaakt en zich thans in de collectie Hens bevindt (Hens, Avifauna van Limburg, 1926, p. 32) en een ó van 31 Januari 1920, dat te 'sGravenhage verzameld is en in de collectie Siebers—Van der Meer wordt bewaard.
Waarschijnlijk zal de noordsche kauw in het winterhalfjaar vaker bij ons voorkomen dan deze weinige exemplaren doen vermoeden, speciaal onder de vogels, die nog laat in het voorjaar hier doortrekken.



Genus Nucifraga Brisson.
Brisson, Orn. I, 1760, p. 30.
Snavel lang, recht, met spitse punt, zoo lang als of langer dan de kop, zonder scherpen rug op den bovensnavel, ondersnavel meestal iets korter. Neusgaten rond, gelegen nabij de snavelbasis en geheel door korte, borstelachtige, naar voren gerichte vederen overdekt. Gevederte lang, zacht, meestal zwartbruin met witte vlekken. 4e tot 6e slagpen ongeveer gelijk en het langst. Staart eenigszins afgerond, bijna recht, korter dan de vleugels. De seksen verschillen niet. Tot dit genus behooren 2 species en verscheidene subspecies. De eene species bewoont het noorden van Europa en Azië, de andere het westen van Noord-Amerika. Twee subspecies van de eerstgenoemde species zijn ook in ons land aangetroffen.
Tabel ter bepaling der soorten.
Snavel breeder en hooger (hoogte van den snavel bij d 14—16, bij ? 13—15 mm.) N'. caryocatactes.
Snavel smaller en platter (hoogte van den snavel bij den ? 12-14 mm.) ■ . N.caryocatactesmacrorhynchos.



Orde PASSERIFORMES. Familie CORVIDAE.
N°. 318.
Nucifraga caryocatactes (Linnaeus).
DE DIKSNAVELIGE NOTENKRAKER.
Plaat 356: oud ? (linker figuur).
Corvus caryocatactes Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 106.
Nucifraga caryocatactes, Van Oort, Ardea, I, 1912, p. 22.
Nucifraga caryocatactes caryocatactes, Snouckaert van Schauburg, Jaarber. no 1 Club nederl. vogelk. 1911, p. 11. Jaarber.no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 65. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 86.
Zie voor verdere litteratuur, die gedeeltelijk op dezen vorm, maar voornamelijk op den dunsnaveligen vorm betrekking heeft, de bij den volgenden vorm vermelde opgaven.
Engelsch: Thick-billed Nutcracker.
Duitsch: Dickschnabliger Tannenhaher.
Fransch: Casse-noix ordinaire.
Beschrijving: Oud 6. Voorhoofd, bovenkop, achterhoofden achterhals donkerbruin, vederen boven het oog met witte schachtstreep; borstel vederen over de neusgaten wit, aan de basis donkerbruin, aan het uiteinde geelachtig of geelbruinachtig wit; teugels wit; vederen van kopzijden, halszijden, kin, keel en voorhals donkerbruin met kleine witte schachtvlek, die van rug, schouders en stuit iets lichter bruin, metgrootere, droppelvormige, door donkerder bruin omgeven, witte schachtvlekken, stuitvederen met kleinere vlek en soms ongevlekt; vederen van borst, buik en lichaamszijden donkerbruin met groote droppelvormige witte, door donkerder bruin omgeven schachtvlek; slagpennen bruinzwart met groenen glans op de buitenvlag, 5de, 6deen 7de groote slagpen, meestal alleen 6de en 7de, met een witte vlek op de binnenvlag, binnenste groote en buitenste kleine slagpennen met zeer kleine witte eindspits; bovenvleugeldekvederen groenachtig zwart met driehoekige witte eindvlek, de groote meestal zonder eindvlek; ondervleugeldekvederen bruinzwart met breeden witten eindzoom; okselvederen donkerbruin met witte eindvlek; staartpennen bruinzwart met groenachtigen glans, het middelste paar met smallen witten eindzoom, de volgende paren met steeds breederen witten eindzoom; bovenstaartdekvederen bruinzwart met groenachtigen glans, al of niet met een kleine driehoekige witte vlek aan het einde; onderstaartdekvederen wit. Iris donkerbruin; snavel en pooten zwart. Vleugel 173—194, staart 115 — 136, snavel 39—49, loopbeen 40 — 45 mm.



Oud ?. Gelijk het oude d1.
Jeugdkleed. Gelijkend op het kleed der oude vogels, doch het bruin valer, bovenkop met lichtbruine schachtstrepen, bovendeelen minder gevlekt, kin en keel witachtig, onderdeelen minder duidelijk gevlekt; vleugels en staart valer en met weinig glans.
In het eerste herfstkleed gelijken de jongen op de ouden; de bovenvleugeldekvederen zijn, vooral de kleine, bruiner en minder glanzend en alle, ook de groote, van witte uiteinden voorzien, evenzoo de bovenstaartdekvederen.
Voorkomen en levenswijze. De diksnavelige notenkraker is de in Europa broedende vorm, een echte standvogel, die bij voorkeur dichte sparrenbosschen bewoont, vooral als hierin arve-dennen voorkomen of als zij met loofhout gemengd zijn. Hier is hij gedurende het geheele jaar in dezelfde omgeving aan te treffen en slechts de hooger in de Alpen broedende individuen dalen 's winters af naar de voorgebergten en de aangrenzende vlakten. Behalve in de voornaamste gebergten van MiddenEuropa, zooals de Harz, het Bohemer woud, de Jura, de geheele Alpenketen, de Tatra, de Karpaten en de noordelijke Balkanlanden, broedt de soort ook in Scandinavië, Denemarken, Bornholm, Finland, noordelijk Wit-Rusland en Oost-Pruisen. Uit Engeland zijn ongeveer een half dozijn vangsten bekend, alle uit de zuidelijke graafschappen, terwijl de soort in België een zeldzame najaarsgast is, die soms zijn Siberische verwanten bij hun invasies schijnt te vergezellen.
In ons land is slechts eenmaal een exemplaar van den diksnaveligen notenkraker aangetroffen en wel een vogel, die 7 October 1911 bij Gendringen werd geschoten (Jaarbericht Club nederl. vogelk., II, p. 11).
Buiten den broedtijd is de notenkraker een vrij luidruchtige vogel, zoodat men zijn heeschen alarmroep, die klinkt als „krak, krak", vrij veel te hooren krijgt. De paringsroep klinkt doffer en wordt wel met „körrr, körrr" of „gurrr, gurrr" weergegeven. Zeer vroeg in het seizoen, ongeveer in begin Maart, wordt met den bouw van het vrij omvangrijke nest een aanvang gemaakt. Dit bestaat uit 3 k 4 verschillende lagen en wel van buiten uit grove takken, waarop een laag aarde of houtmolm volgt, terwijl de diepe nestkom geheel met baardmossen is bekleed. Het houdt ongeveer het midden tusschen een kraaiennest en het nest van een vlaamsche gaai en wordt door de beide vogels gebouwd. Meestal ligt het in jong sparrenbosch, op 4 tot 8 meter hoogte aan de zonzijde van den stam. Zelfs bij zwaren sneeuwval gedurende de broedperiode blijft de vogel haar eieren bebroeden. Het legsel, dat in den Harz meestal einde Maart voltallig is, telt gewoonlijk 3, soms 4 en bij uitzondering 2 of 5 eieren, waarvan de afmetingen gemiddeld 33.9 mm. in lengte en 25 mm. in breedte bedragen. Zij gelijken in uiterlijk eenigszins op fijngespikkelde eieren van de kauw en zijn op vuilwitte of zeer licht groene grondkleur met kleine, bruingrauwe vlekjes bedekt, die zich aan de stompe eipool ophoopen. Na 16 a 18 dagen broeden komen de jongen uit; deze bezitten een tamelijk dicht donskleed en blijven ruim 3 weken in het nest, zoodat zij gewoonlijk in de eerste helft van Mei uitvliegen. Ook nadat zij het nest verlaten hebben, trekken de



jongen nog langen tijd familiegewijze met hun ouders rond. Eerst na den rui van het jeugdkleed, dien zij op een leeftijd van 2 a 3 maanden doormaken, worden zij zelfstandig. Normaal wordt slechts één broedsel per jaar grootgebracht; na verstoring maakt het ? een vervolglegsel.
Het voornaamste voedsel van den notenkraker bestaat uit coniferenzaden, vooral uit nootjes van den arve-den (Pinus cembra), die hij handig uit de kegels peutert. Ook aan hazelnoten doet hij zich graag te goed; hiervan kan hij er verscheidene in zijn keelzak bergen, om ze op een stil plekje weer uit te braken, open te hakken en op te eten. Een aantal noten worden ook in den grond begraven en zoo speelt de notenkraker een rol bij de verspreiding van den hazelaar. Verder eet hij ook eikels, jeneverbessen en insecten en zelfs eieren en jonge vogeltjes.
De vlucht van den notenkraker is golvend en eenigszins onzeker, alleen wanneer men den vogel over de toppen der sparren langs een berghelling omlaag ziet vliegen, beschrijft hij wijde bogen, waarbij de witte eindzoom aan de zwarte staartpennen sterk opvalt. Op een afstand zien deze vogels er eenigszins witachtig uit, zoodat zij temidden van de lichtgrijze baardmossen, waarmede het naaldhout in het gebergte vaak rijkelijk begroeid is, soms niet gemakkelijk zijn te ontdekken.



Orde PASSERIFORMES. Familie COR VIDAE.
N°. 319.
Nucifraga caryocatactes macrorhynchos Brehm.
DE DUNSNAVELIGE NOTENKRAKER.
Plaat 356: oud c? (rechter figuur).
Nucifraga macrorhynchos, Chr. L. Brehm, Lehrb. Naturg. eur. Vög. I, 1823, p. 103.
Corvus caryocatactes, Nozeman en Sepp, Ned. Vog. I, 1770, p. 7, pl. 3. Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 74.
Nucifraga caryocatactes, Temminck, Man. d'Orn. 2e éd. I, 1820, p. 117; III, 1835, p. 67. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 276, pl. 142. Id. Nat.Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 105, pl. 13, fig. 9. Albarda, Aves neerl. 1897, P- 8.
Nucifraga caryocatactes macrorhynchos, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 9. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 206.
Nucifraga caryocatactes macrorhynchus, Snouckaert van Schauburg, Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 191:5, p. 65. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 87. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 33.
Nederlandsche volksnamen: Dennenekster, Siberische notenkraker. Friesch: Nutekreaker.
Engelsch: Slender-billed Nutcracker.
Duitsch: Schlankschnübliger Tannenhaher.
Fransch: Casse-noix k bec grêle.
Beschrijving: Oud 6. Volkomen gelijkend op den vorigen vorm, echter is de snavel dunner en slanker, en meestal ook langer. Vleugel 179 — 192, staart 124 —141, snavel 45 — 50, loopbeen 40 — 41 mm.
Oud ?. Gelijk het oude d". Vleugel 172 — 187, staart 117 —133, snavel 42 — 52, loopbeen 40 — 42 mm.
In het eerste herfstkleed hebben de jongen dezelfde kenmerken als die van den vorigen vorm.
Voorkomen en levenswijze. De dunsnavelige notenkraker is een van de zes of meer vormen van notenkrakers, die in Azië gevonden worden. Hij broedt in de naaldbosschen van Siberië, oostelijk tot Korea. In vele winters verlaten de vogels hun broedgebied in grooten getale en zij verspreiden zich dan in westelijke richting over geheel Europa, westelijk tot in Frankrijk en de Pyreneeën en zelfs tot in Groot-Brittannië, V 17



in welk land reeds meer dan 40 stuks werden buitgemaakt. Ook in ons land is de soort een onregelmatige najaarsgast, die in sommige jaren zeer talrijk kan optreden, zooals in 1753, 1840, 1847, 1850, 1864, 1885, 1886, 1893, 1900, 1911 en 1913. In andere jaren verschijnen er minder, zooals in 1887, 1888, 1889, 1907, 1912 en 1917 en soms vertoonen er zich in het geheel geen. Volgens Kleinschmidt bestaan deze vluchten, waarvan het niet zeker is of de er aan deelnemende vogels ooit weer in hun vaderland terugkeeren, in hoofdzaak uit jonge vogels en uit vogels, die nog maar kort het volwassen kleed dragen. Vogels van eenige jaren oud treft men er niet onder aan, die schijnen hun broedgebied niet te verlaten.
In ons land worden deze notenkrakers gewoonlijk waargenomen tusschen einde September en einde November, een enkeling nog tot in December en Januari. Van overwinteren in ons land is weinig bekend. Wel is de soort in het voorjaar van Februari tot half April in klein aantal bij ons waargenomen. Slechts een tweetal zomerwaarnemingen zijn uit ons land bekend: 3 Juni 1918 is een ? bij Borculo (Geld.) geschoten en aan 's Rijks Museum toegezonden en in Juni en Juli 1913 is waarschijnlijk een exemplaar op Voorne gezien (Ardea, III, 1914, p. 24). Over het geheel zijn de vogels, die ons land bezoeken, opvallend weinig schuw.
Over de broedgewoonten van den dunsnaveligen notenkraker is maar weinig bekend, behalve dat deze vorm eveneens zeer vroeg in het voorjaar nestelt en dat hij zich in zijn woongebied bijna uitsluitend met nootjes van den Siberischen arve(Ptnus cembra sibirica) voedt. De in Engeland en in ons land buitgemaakte voorwerpen hadden zich met graan en insecten, o.a. mestkevers, gevoed.



Genus Pica Brisson.
Brisson, Orn. I, 1760, p. 30.
Snavel kort, weinig gebogen, veel korter dan het loopbeen. Vleugels ronder, 4e en en 5e, of 4e tot 6e slagpen het langst, 2e slagpen vrijwel even lang als de kleine slagpennen, ie slagpen aanmerkelijk korter, zeer smal en sabelvormig gebogen. Staart lang, wigvormig, middelste paar staartpennen vooral zeer lang. Gevederte wit en zwart, gedeeltelijk met prachtige staalglanzen. Tot dit genus behoort een soort, die in verscheidene subspecies is gesplitst, welke over Europa, Azie, Noord-Afrika en NoordAmerika verspreid zijn. Een van deze subspecies komt ook in ons land voor.



Orde PASSER1F0RMES. Familie CORVIDAE.
N°. 320.
Pica pica (Linnaeus).
DE EKSTER.
Plaat 357: oud d en jong <3.
Corvuspica Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 106. Nozeman en Sepp, Ned. Vog. I, 1770, p. 3, pl. 2. Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 73. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 113.
Garruluspicus, Temminck, Man. d'Orn. 2e éd. III, 1835, p. 63.
Pica varia, Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 273, pl. 141. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 104, pl. 13, fig. 7 en 7a.
Pica pica, Albarda, Aves neerl. 1897, p. 9. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 207. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13, pl. 5.
Pica pica pica, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 9. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 65.
Pica pica galliae, Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 86. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 32, 168 en 171.
Nederlandsche volksnamen: Bonte Aakster, Aakster, Henneker;in Noord-Brabant: Atzel; in Limburg: Aegusj en Eekster (Hens); Friesch: Ekster, Akster, Aekster, Bünte ekster, Akke, Akke-wytgat, Akke-swartgat, Akke-moai, Akke-tsjoenster, Dakakster (de Vries).
Engelsch: Magpie.
Duitsch: Elster.
Fransch: Pie.
Beschrijving. Oud d. Kop, hals, rug, binnenste schoudervederen, bovenborst, ondervleugeldekvederen, okselvederen, boven- en onderstaartdekvederen en scheenbeenvederen zwart, op kop en rug en vooral op schoudervederen met groenachtigen en violetten glans, schachten van de vederen van de keel grauwwit; buitenste schoudervederen, benedenborst, buik en zijden van het lichaam wit; stuit zelden geheel zwart, meestal met een breeden donker grauwgrijzen dwarsband, die dikwijls met wit gemengd, zelden zoo goed als geheel wit is; groote slagpennen en buitenste kleine slagpennen bruinzwart met groenachtigen glans op de buitenvlag, binnenvlag aan de basis wit, welke kleur zich langs de schacht nog een eind naar boven voortzet; binnenste kleine slagpennen glanzend blauwgroen; bovenvleugeldekvederen glanzend groen, de



kleine zwart met groenachtigen glans; middelste paar staartpennen van boven glanzend donker goudgroen, naar het einde toe glanzend violet en blauw, binnenvlag van de buitenste paren bruinzwart met geringen glans, alle staartpennen van onderen zwart zonder metaalglans. Iris donkerbruin; snavel en pooten zwart.Vleugel 188 — 205, staart 198—290, snavel 32 — 36, loopbeen 53 — 55 mm.
Oud ?. Gelijk het oude 6. Vleugel 176-205, staart 199-247, snavel 32-35,loopbeen 53-55 mm.
Jeugdkleed. Gelijkend op het kleed der oude vogels, doch het zwart van kop, hals, borst en rug bruinzwart en zonder glans, het wit van de schoudervederen min of meer met grauwbruin gemengd, band over de stuit donker grauwbruin; vleugels en staart als bij de ouden, doch minder glanzend. Na den herfstrui gelijken de jongen op de ouden, de binnenste witte schoudervederen zijn soms echter nog min of meer donkerbruin getint.
Voorkomen en levenswijze. Het verspreidingsgebied van de ekster omvat het grootste gedeelte van het noordelijk halfrond, te weten bijna geheel Europa, Noordwest-Afrika, een groot deel van Azië en verder geheel Noord-Amerika. Binnen de grenzen van dit zeer uitgestrekte gebied heeft men echter talrijke geografische vormen kunnen onderscheiden. Bepalen wij ons tot Europa, dan moet hier melding gemaakt worden van de 4 volgende subspecies: Pica pica pica (Linnaeus), die van de Britsche eilanden door Zuid-Zweden, Noord- en Midden-Duitschland tot in den Balkan verspreid is, Pica pica galliae Kleinschmidt, die behalve ons land ook de Rijnprovincie, België en Frankrijk bewoont; Pica pica fennonim Lönnberg uit Noord-Zweden, Finland en de aangrenzende deelen van Rusland en Pica pica melanotos Brehm, die in Spanje en Portugal leeft.
In ons land is de ekster een vrij algemeene standvogel, die in het noorden, oosten en zuiden plaatselijk soms talrijk voorkomt, maar die in het westen daarentegen zeldzaam is, behalve in het noordelijk deel van Noord-Holland. Hier en daar is de soort met het oog op de belangen van de jacht grootendeels uitgeroeid. In het najaar, voornamelijk gedurende October en bij inval van koude, worden sommige terreinen verlaten en heeft er eenige verplaatsing in zuidelijke richting plaats; terugtrek is waargenomen in het voorjaar van half Maart tot begin Mei. In Azië blijkt, dat de ekster bij haar verspreiding min of meer gebonden is aan menschelijke nederzettingen, iets wat men in ons dichtbevolkte land moeilijk meer kan vaststellen. Veeleer bewoont zij hier te lande de meest uiteenloopendelandschappen, want men treft haar zoowel op de Groningsche klei als in de Friesche woudstreken en in den greidhoek aan, verder in de naaldbosschen op onze zandgronden zoowel als in de moeilijk toegankelijke boschjes van hetlaagveenmoeras,in de boomgaarden langs de groote rivieren, in afgelegen duinboschjes, in stadsparken enz. Bij voorkeur echter in streken met wei- en bouwland, waar hier en daar alleenstaande boomen of dichte boschjes voorkomen. Hier vindt men 's winters meest kleinere troepjes bijeen, die veelal op een bepaalde plaats gezamenlijk overnachten.



In Februari en Maart verzamelen deze kleine groepjes zich tot grootere troepen van 12, 20 of meer vogels, die men dan kan aantreffen neergestreken op een akker of luidruchtig rondspringend en elkaar najagend in de kruinen van eenige hooge boomen. Klaarblijkelijk worden dan de paren gevormd, want reeds in Maart wordt met den bouw van het groote nest begonnen. Dit wordt meestal hoog in den top van een populier, iep, den of andere boomsoort gebouwd, dikwijls vlak bij bewoonde huizen, maar ook vindt men het wel op reikhoogte in jonge aanplantingen, in waterwilgen of in duindoorns; een enkele maal rust het zelfs op den grond, verscholen onder een braamstruik. Het nest is diep napvormig en bestaat uit een buitenlaag van vrij grove en lange takken, waarop een dikke laag leemige aarde volgt, die naar binnen toe bekleed is met fijnere takjes en worteltjes. Een eenigszins doorzichtige kap, liefst van stevige doorntakken, overwelft het geheel, waarbij de toegangsopening ter zijde is uitgespaard. In April of Mei worden de 5, meest 6 tot 8, zelden 9 of zelfs 10 relatief zeer kleine eieren gelegd; vervolglegsels tellen gewoonlijk 4 a 5 eieren. De eieren hebben een groenachtige of blauwachtige grondkleur en zijn dicht met grauwe en olijfbruine vlekken geteekend. Zij varieeren van 30 — 38.5 mm. in lengte en van 22 — 26 mm. in breedte, gemeten aan 114 exemplaren uit Nederland.
Na een bebroeding van 17 a 18 dagen, die naar het schijnt meestal alleen door het $ wordt verricht, komen de jongen uit. Zij loopen in hun ontwikkeling nogal uiteen en kunnen onderling wel 334 dagen in leeftijd verschillen. Pas uit het ei zijn het geheel naakte wezentjes met een eenigszins geelachtige huidkleur, die bij het opensperren van den snavel een donkerroode keel laten zien. Met 14 dagen, als de pennen doorkomen, krijgen zij een blauwgroene tint en als zij ruim 3 weken oud zijn, kunnen zij al wel het nest verlaten, maar nog niet vliegen. Een tijd lang blyft de familie nog bij elkaar; de jongen zijn dan aan hun, vanwege de kortere bevedering kleiner lijkenden kop, korteren staart en het doffere zwart van de ouden te onderscheiden. Eerst na twee maanden zijn de lange middelste staartpennen volgroeid.
Over het geheel is de ekster geen groote vlieger, ofschoon zij beter vliegt dan de vlaamsche gaai en vooral in het voorjaar soms groote afstanden door de lucht kan afleggen. Haar voedsel zoekt zij hoofdzakelijk op den grond, op bouw- en weiland, waar zij door het verdelgen van engerlingen, ritnaalden en andere in den grond levende insecten nuttig is voor den landbouw. Behalve met insecten voedt zij zich met vruchten, zooals eikels, en in den broedtijd ook met eieren, jonge vogels en kippen- en eendenkuikens; in den winter ook met graan, paardenmest en allerlei afval.
Op den grond stapt zij met opgeheven staart of springt staartwippend met vlugge sprongen. In dicht bosch verraadt de ekster haar aanwezigheid meestal door een hard geschetter; in het voorjaar kan zij ook allerlei zachte geluidjes laten hooren.
Dat de ekster een sterke voorkeur heeft voor blinkende voorwerpen, die zij dan evenals voedselbrokken ergens verstopt, is algemeen bekend.



Genus Pyrrhocorax Tunstall.
Tunstall, Orn. Brit., 1771, p. 2.
Snavel lang, dun, zwak gebogen, rood of geel. Neusgaten door korte, dichte, harde borstels bedekt. Vleugels lang, 4de en 5de slagpen het langst, iste langer dan de kleine slagpennen. Staart bijna recht afgesneden. Pooten geel of rood, loopbeen aan voor- en achterzijde met één onverdeeld schild bedekt. Twee soorten bewonen de gebergten van Zuid-Europa, Azië en Noord-Afrika. Een van deze soorten is als toevallige gast ook in ons land aangetroffen.



Orde PASSERIFORMES. Familie CORVIDAE.
N°. 321.
Pyrrhocorax graculus (Linnaeus).
DE ALPENKAUW.
Plaat 358: oud 6.
Corvus graculus Linnaeus, Syst. Nat. ed. XII, 1766, p. 158.
Corvus pyrrhocorax, Temminck, Man. d'Orn. 1815. p. 71.
Pyrrhocorax pyrrhocorax, Temminck, Man. d'Orn. 2e éd. I, 1820, p. 121; III, 1835, p. 68.
Pyrrhocorax graculus, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 10. Van Oort, Ardea, VI, 1917, p. 98. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p 87.
Fregilus alpinus, Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 264.
Engelsch: Alpine Chough.
Duitsch: Alpendohle.
Fransch:Chocard.
Beschrijving. Oud d. Geheele gevederte glanzend zwart, eenigszins groenglanzend op boven vleugeldekvederen en kleine slagpennen. Iris donkerbruin; snavel geel; pooten helder rood, onderzijde van de teenen zwart. Vleugel 260 —299, staart 170— 199, snavel 28 — 34, loopbeen 47 — 48 mm.
Oud ?. Gelijk het oude 6. Vleugel 249 - 275, staart 165 -179, snavel 28 - 30, loopbeen 47 mm.
De jongen zijn dof zwart en hebben een bruinzwarten, aan de basis gelen snavel en bruinachtig roode pooten.
Voorkomen en levens wij ze. Vandealpenkauw, de kleinere soort met den gelen snavel, is bij uitzondering eenmaal een exemplaar in ons land aangetroffen en wel een oud voorwerp, dat in October 1893 te Corle bij Winterswijk geschoten werd, welk voorwerp zich thans bevindt in de collectie van 's Rijks Museum van Natuurlijke Historie te
Leiden.
De alpenkauw is een echte bergvogel, die de gebergten van Zuid-Europa van de Alpen tot de Apenijnen bewoont en verder het Iberische schiereiland, Griekenland, Palestina en Klein-Azië tot den Kaukasus en Tien-Schan, en in den Himalaya van Kaschmir tot Bhoetan. Zij is enkele malen op Helgoland waargenomen. In de Alpen leven deze vogels het grootste gedeelte van het jaar boven de boomgrens (± 2000 meter),



waar men hen 's zomers tot in het gletschergebied aantreft en bij de hooger gelegen hotels en alpenhutten haast geregeld kan waarnemen. Alleen in den winter bij sneeuwval of föhnstormen zoeken zij beschutting in de dalen.
De alpenkauw vertoont zich meestal in kleinere of grootere troepen, die onder het uitstooten van hun fluitenden roep, die klinkt als „kroe-ie, kroe-ie", voor een bepaalden bergwand heen en weer vliegen, waarbij er af en toe enkele elkaar twistend najagen. Ook ziet men hen wel met uitgespreiden staart hoog in de lucht rondzweven of voedsel zoeken op een puinhelling. Het zijn echte alleseters, die zich zoowel met graan en bessen als met slakken, aangeschoten wild en afval voeden. Zij broeden in kolonies, in spleten en holten aan steile en meestal ontoegankelijke rotswanden, soms in ruïne's. De nesten zijn gebouwd van takken en twijgen en gevoerd met dor gras, gemzenhaar en eenige veeren. Het legsel is eind April, maar ook wel in Mei voltallig en bestaat uit 4 a 5 eieren. Deze hebben, volgens Rey, een geelgrauwe grondkleur en zijn met kleine vlekken en stippen van lichtgrauwe of bruinachtige kleur geteekend; zij meten gemiddeld 35.9 — 4ï.8 mm. in lengte en 25.1—26.4 mm. in breedte.
V
18



Genus Garrulus Brisson.
Brisson, Orn. I, 1760, p. 30.
Snavel kort en recht. De groote, ronde of ovale neusgaten door borstelvederen bedekt. De vederen van den bovenkop kunnen tot een kuif worden opgezet. Vleugel vrij lang en breed, 5de en 6de slagpen het langst, 2de ongeveer zoo lang als de kleine slagpennen, ie ongeveer half zoo lang als 5de en 6de. Groote bovenvleugeldekvederen en vederen van het duimvleugeltje glanzend lichtblauw met zwarte, van boven witbegrensde dwarsbanden. Staart iets afgerond. Tot dit genus behoort één species met ongeveer 25 subspecies, welke over Europa, Azië en Noord-Afrika verspreid zijn. Een subspecies bewoont ook ons land.



Orde PASSERIFORMES. Familie CORVIDAE.
N°. 322.
Garrulus glandarius (Linnaeus).
DE VLAAMSCHE GAAI.
Plaat 359: oud ó, oud ? en jong $.
Corvus glandarius Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 106. Nozeman en Sepp, Ned. Vog. I, 1770, p. 1, pl. x. Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 75. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 114.
Garrulus glandarius, Temminck, Man. d'Orn. 2e éd. III, 1835, p. 65. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 278, pl. 143. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 106, pl. 13, fig. 8. Albarda, Aves neerl. 1897, p. 9. Van Oort, NotesLeyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 207. Van PeltLechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13, pl. 6.
Garrulus glandarius glandarius, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 9. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 65.
Garrulus glandarius subsp., Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 87. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 33 en 171.
Nederlandsche volksnamen: Meerkol, Marrikol, Markol, Meerkolf, Markolf, Spaansche aakster, Eikel-aakster, Merklouw, Krijtekster; in Limburg: Martkolf, Merkof en Merkoef (Hens). Friesch: Houtekster, Waldekster, Walekster, Akster, Marklooper, Markloover (de Vries).
Engelsch: Jay.
Duitsch: Eichelhaher.
Fransch: Geai.
Beschrijving. Oud 6. Vederen van voorhoofd en bovenkop wit, soms min of meer grauwachtig of bruingeelachtig getint, met smallere of breedere bruinzwarte schachtstrepen, de achterste vederen in het midden soms blauwachtig met duidelijke smalle zwarte dwarsteekening; neusborstels grijsachtig of bruingeelachtig wit, soms met bruinzwarte schachtvlek of met bruinzwarte schacht; vederen van de kopzijden grauwzwart met breede witachtige einden; oordekvederen en benedenhalszijden roodachtig bruingrauw, aan de basis geelachtig grauwwit; breede baardstreep zwart; achterhoofd, achterhals, rug, schouders en stuit roodbruinachtig grauw, achterhoofd en bovenste gedeelte van den achterhals blauwgrijs getint met min of meer duidelijke fijne donkere dwarsteekening, rug en schouders grijsgrauw getint; kin, keel en voorhals wit of vuilwit; borst en buik licht bruingrauwachtig grijs; borst- en lichaamszijden roodbruinachtig grauw; groote slagpennen grauwzwart, de buitenvlag, behalve van de



eerste, breed grauwgrijsachtig wit gezoomd; vijf buitenste kleine slagpennen zwart, basis van de buitenvlag wit met blauwen rand tegen het zwart, de vijfde soms, zelden ook de vierde, de zesde steeds met blauwe en zwarte dwarsteekening in het wit, de verdere geheel zwart, de binnenste roodbruin met zwart uiteinde; kleine en middelste boven vleugeldekvederen roodbruinachtig grauw, de middelste al of niet met donkerder dwarsteekening; groote bovenvleugeldekvederen en vederen van het duimvleugeltje glanzend lichtblauw met zwarte van boven wit begrensde dwarsbanden, de binnenste geheel zwart; ondervleugeldekvederen en okselvederen roodbruinachtig grauw; staartpennen zwart, aan de basis met blauwachtig grauwgrijze dwarsbanden, het buitenste paar donkerbruin, basis van de buitenvlag grauwgrijs dwarsgeband; Stuit, bovenstaartdekvederen, onderstaartdekvederen en anaalstreek wit. Iris blauwgrijsachtig wit; snavel bruinzwart, uiterste punt hoorngrauw; pooten vleeschkleurig bruin. Vleugel 170 — 190, staart 144—176, snavel 28—33, loopbeen 43—45 mm.
Oud ?. Gelijk het oude rf. Vleugel 168—190, staart 145-167, snavel 27-30, loopbeen 43 — 45 mm.
Jeugdkleed. Gelijkend op het kleed der ouden, doch achterhoofd, achterhals, halszijden en borst licht roodbruin, rug en schouders iets donkerder roodbruin, niet grijsgrauw getint als bij de ouden; vederen van voorhoofd en bovenkop geelachtig wit, die van het achterste gedeelte licht geelbruin, met smalle bruinzwarte schachtstrepen. Iris bruingrijs.
In het eerste herfstkleed gelijken de jongen volkomen op de oude vogels.
Voorkomen en levenswijze. De vlaamsche gaai broedt in ons geheele land vrij algemeen, overal waar grootere en kleinere houtopstanden gevonden worden. Zoodoende is haar voorkomen in hoofdzaak beperkt tot de zandgronden met inbegrip van den duinkant. In sommige jaren valt een duidelijke trek waar te nemen, waarbij waarschijnlijk ook vogels uit Noord- en Oost-Europa tot ons komen. Deze trek heelt meestal plaats in het najaar tusschen half September en begin November. Vooral in het najaar van 1885, 1889, 1890, 1891, 1895, 1901, 1904, 1905, 1910, 1912, 1916, 1919, 1923 en 1925 werd ons land door talrijke gaaien bezocht. In het voorjaar vindt dan meestal een terugtrek plaats in Maart en April.
Het woongebied van de vlaamsche gaai omvat geheel Europa, in Scandinavië noordelijk tot den poolcirkel, in Rusland ongeveer tot 63° N.B. In het zuiden gaat de soort tot aan de Middellandsche zee, waar men o.a. in Zuid-Spanje, op Sardinië, in ZuidItalië en op Cyprus zeer na verwante vormen heeft afgescheiden. Ook de vogels van de Britsche eilanden heeft men, op grond van geringe kleurverschillen ten opzichte van den continentalen vorm, afzonderlijk benoemd, met name Garrulus glandarius rufitergum Hartert van Groot-Brittannië en Garrulus glandarius hibernicus Witherby & Hartert van Ierland. Deze kleurverschillen zijn echter zoo gering, dat zij alleen waargenomen kunnen worden bij het vergelijken van grootere seriën; in het vrije veld zijn Britsche en continentale gaaien niet te onderscheiden. Nederlandsche broedvogels



met exemplaren van Britsche en oostelijke herkomst vergeleken, blijken min of meer intermediair te zijn tusschen den typischen vorm en rufitergum (cf. Hens, Avifauna van Limburg, 1926, p. 18 en 34 en ie Aanvulling, 1932, p. 4).
De vlaamsche gaai is de kleinste inheemsche kraaiachtige, wier gewicht ongeveer 73 van dat van de ekster bedraagt. Zij is een schuwe vogel, die niet graag over lange afstanden vliegt, maar die steeds geneigd is dekking te zoeken. In het bosch verraadt zij haar aanwezigheid gewoonlijk door haar heesch gekrijsch, een soort schrik- of agitatieroep, die de vogel vooral laat hooren, wanneer hij zich bedreigd waant. Behalve deze alarmkreet, die klinkt als „schraak, schraak", hoort men van de gaai soms ook een miauwenden roep, die bedriegelijk veel op dien van den buizerd gelijkt. In het voorjaar, wanneer de paren zich vormen, kunnen gaaien ook zacht in zichzelf zitten zingen, waarbij zij allerlei zonderlinge bewegingen maken met vleugels, kuif en staart. De zang lijkt van veraf te komen en is een aaneenschakeling van verschillende imitaties, gemengd met allerlei fluitende en klapperende tonen. In dien tijd vertoonen de vogels zich meest in kleine luidruchtige groepjes, maar zoodra de broedtijd aanbreekt, worden zij buitengewoon stil.
Het nest wordt gebouwd van takjes en heeft den vorm van een vrij diepen nap, die van binnen belegd is met dunne worteltjes, heidekruid en andere plantenstengels. Het bevindt zich soms hoog in een den, soms op reikhoogte in het eikenhakhout of in jonge aanplantingen, niet zelden in de nabijheid van menschelijke woningen. In April of Mei worden de 5 tot 7, bij uitzondering 8 of meer eieren gelegd. Deze zijn relatief zeer klein en hebben ongeveer de grootte van mereleieren. Zij zijn grijsachtig groen van kleur en zoo dicht met grijsbruin gespikkeld, dat van de grondkleur meestal niets te zien is; aan de stompe pool vertoonen zij vaak enkele donkerbruine aderstreepjes. De maten van 124 exemplaren uit Nederland bedragen 27.5—35 mm. in lengte en 21.25 — 24.25 mm. in breedte. Na een bebroeding van ongeveer 17 dagen komen de jongen uit. Deze zijn in den beginne blind, geheel naakt en roserood van tint, een kleur, die na eenige dagen in groenachtig brons verandert. De opgezwollen mondhoekplooien zijn bij jonge gaaien, evenals bij trouwens alle in open nesten broedende kraaiachtigen, weinig ontwikkeld. Na 4 of 5 dagen openen zij de oogen en als zij ruim een week oud zijn, krijgen zij een stekelig aanzien vanwege de doorkomende vederpennen. Op dezen leeftijd laten zij, als zij gevoederd worden, een soort hongerschreeuw hooren en bij het sperren slaan zij heftig met de vleugels. Na 19 dagen kunnen zij het nest verlaten en met 23 dagen zijn zij vliegvaardig. Daarna trekken zij nog geruimen tijd met de ouders rond.
Het voedsel van de gaai bestaat voor een groot deel uit insecten en verder uit regenwormen, kleine kikkers, muizen, graan, erwten en kleine aardappels. In den broedtijd is zij een erge nestplunderaar, aan wie een groot aantal broedsels van lijsters, vliegenvangers enz. ten offer vallen, maar in het najaar voedt zij zich meer vegetarisch, met lijsterbessen, eikels, beukenootjes en hazelnoten, waarvan zij bij overvloed een gedeelte verstopt. Vanwege haar nestrooverijen wordt de gaai in het jachtveld en in



onze villaparken niet geduld. Vogels, die in half open nestkastjes broeden, kan men tegen haar rooverijen beveiligen, door deze kastjes van een flink overstekende luifel te voorzien. Vrij veel gaaien, waarschijnlijk de jongen, worden op hun beurt door roofvogels buitgemaakt, vooral door den havik.
Over groote afstanden vliegt de gaai eenigszins onbeholpen, maar in het hout is zij uiterst behendig. Daar kan zij bijna recht omhoog vliegen of, als dat noodig is, pijlsnel omlaag schieten en daarbij allerlei zwenkingen maken en toch steeds weer een steunpunt vinden. Op den grond beweegt zij zich springend voort.
De kobaltblauwe kleur van de duimvleugelveertjes en de groote bovenvleugeldekveeren is een structuurkleur, die veroorzaakt wordt door den bouw van de veer; bij voorzichtig betasten voelt men, dat de blauwe plaatsen dikker zijn.



Familie ORIOLIDAE - WIELEWALEN.
Tot deze familie behooren een betrekkelijk klein aantal vogels, ongeveer ter grootte van een lijster, wier gevederte bij de meeste soorten geel en zwart, bij andere groenachtig, rood en zwart of bruin en zwart is; bij sommige soorten zijn de teugels en de streek rond de oogen onbevederd. Zij hebben een krachtigen, min of meer kegelvormigen snavel. Snavel, ongeveer zoo lang als de kop, de neusgaten zijn aan de basis van den bovensnavel gelegen, ovaal of meer gerekt van vorm, en niet door vederen bedekt. Snavelborstels aan den mondhoek zijn zeer weinig ontwikkeld of zoo goed als ontbrekend. Hunne vleugels zijn lang en puntig; van de 10 groote slagpennen is de eerste ongeveer zoo lang als de helft van de tweede of langer, de derde en de vierde of de vierde en de vijfde het langst. De staart is recht afgesneden of afgerond, middelmatig van lengte en bestaat uit 12 pennen. Hunne pooten zijn kort; het loopbeen is ongeveer van de lengte van den middenteen, van voren met dwarsschilden bedekt. Zij leven in het geboomte en voeden zich met insecten en vruchten. Hunne komvormige nesten hangen meestal tusschen takken; zij leggen witte of roodachtig witte, donkerbruin of zwart gestippelde eieren. De meeste soorten hebben een aangenaam fluitenden, maar korten zang. Zij komen voor in Europa, Afrika, Azië, den Indo-Australischen archipel en Noord-Australië. Tot deze familie rekent men 2 genera, waarvan alleen het genus Oriolus in Europa en ook in ons land vertegenwoordigd is.



Genus Oriolus Linnaeus.
Linnaeus, Syst. Nat. ed. XII, I, 1766, p. 160.
Teugels en streek rond de oogen met vederen bedekt. Snavel ongeveer zoo lang als de kop, min of meer kegelvormig, rug van den bovensnavel zwak gebogen. Neusgaten niet door vederen bedekt. Vleugels lang en puntig; derde slagpen het langst. Staart middelmatig van lengte, een weinig afgerond. Loopbeen ongeveer zoo lang als de middenteen. Tot het genus Oriolus behooren ongeveer 40 soorten, die in het verspreidingsgebied voor de familie aangegeven voorkomen en waarvan één soort in Europa en ook in ons land voorkomt.



Orde PA SSERIFORMES. Familie ORIOLIDAE.
N°. 323.
Oriolus oriolus (Linnaeus).
DE WIELEWAAL.
Plaat 360: oud cf, oud $ en jong cf.
Coracias oriolus Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 107. Nozeman en Sepp, Ned. Vog. I, 1770, p. 19, pl. 11.
Oriolus galbula, Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 79. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 129; III, 1835, p. 73. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 216, pl. 113 en 114. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860^.79, pl. 14, fig. 3, 4 en 4a.
Oriolus oriolus, Albarda, Aves neerl. 1897, p. 9. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908— '09, p. 207. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13, pl. 7.
Oriolus oriolus oriolus, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 11. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 66. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 88. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 35 en 171.
Nederlandsche volksnamen: Goudmerel, Gele gouw, Wielewouw, Goudlijster; op Texel: Gouw; in Noord-Brabant: Gele wie wouw; in Limburg: Wie waal, Goudmale. Friesch: Gielegou (de Vries).
Engelsch: Golden Oriole.
Duitsch: Pirol.
Fransch: Loriot.
Beschrijving. Oud 6. Kop, hals, rug, schouders, stuit, bovenstaartdekvederen, borst, buik, lichaamszijden en onderstaartdekvederen goudgeel, enkele vederen van rug en schouders en enkele bovenstaartdekvederen soms met zwarte schachtteekening; teugels zwart; slagpennen en vederen van duimvleugeltje zwart, de buitenvlag van de 3de, 4de en 5de groote slagpen metwitachtigen zoom in het midden, die naar het uiteinde toe zeer smal wordt, alle slagpennen vanaf de 3de of 4de met geelwitte uiteinden, het breedst aan de middelste kleine slagpennen; bovenvleugeldekvederen zwart, dekvederen van de groote slagpennen zwart met breeden, gelen eindzoom; ondervleugeldekvederen geel, de onderste buitenste langs de schacht zwart; okselvederen geel, middelste paar staartpennen zwart met zeer smallen gelen eindzoom, de overige paren zwart met naar buiten toe steeds grooter geel einde, alle staartpennen aan de basis geelachtig. Iris donker bloedrood; snavel bruinachtig rood; pooten blauwachtig grijs. Vleugel 147—155, staart 88 — 98, snavel 24 — 26, loopbeen 25 — 26 mm. V IQ



Oud ?. Voorhoofd, bovenkop, achterhals, rug, schouders, stuit en bovenstaartdekvederen geelgroen, stuit en bovenstaartdekvederen iets geler; teugels donker grauwgrijs; oordekvederen geelgroen, schachten geelachtig wit; kin, keel, voorhals en bovenborst grijsachtig wit met donker grauwgrijze schachtstrepen, de bovenborst min of meer groenachtig getint; benedenborst en buik geelachtig wit, op benedenborst met donker grauwgrijze schachtstrepen; lichaamszijden geel met min of meer duidelijke grauwgrijze schachtstrepen; slagpennen donkerbruin, langs de buitenvlag en aan het einde smal grijsachtig wit gezoomd, behalve de eerste groote slagpen, binnenste kleine slagpennen geelachtig groen getint, bovenvleugeldekvederen donkerbruin, behalve langs de schachten, geelachtig groen getint, dekvederen van de groote slagpennen zwartbruin met smallen geelachtig groenen zoom langs de buitenvlag en bleekgele uiteinden; vederen van het duimvleugeltje zwartbruin, smal geelachtig groen gezoomd langs de buitenvlag; ondervleugeldekvederen geel, langs de schacht licht grauwgrijs; okselvederen geel; middelste paar staartpennen geelachtig groen, naar het einde donkerbruin, met zeer smallen gelen eindzoom, de overige paren bruinzwart met geelachtige basis en naar buiten toe steeds grooter geel uiteinde, buitenvlag van het buitenste tot bijna aan het einde bruinzwart; onderstaartdekvederen en anaalstreek geel. Iris donker bloedrood; snavel bruinachtig rood; pooten blauwachtig grijs. Vleugel 143 — 153, staart 90 — 98, snavel 24 — 26, loopbeen 25 — 26 mrn.
Bij zeer oude wijfjes zijn kin, keel, voorhals en bovenborst sterk groenachtig geel getint en zonder donkere schachtstrepen; benedenborst en buik, evenals de lichaamszijden hooggeel met min of meer duidelijke donkergrauwe schachtstrepen; bovenkop en achterhals meer geel getint.
Jeugdkleed. Gelijkend op het kleed van het oude ?, doch het geelgroen van de bovendeden groener, de vederen van bovenkop, achterhals, rug en schouders met bleekgelen eindzoom; onderzijde wit met grauwzwarte schachtstrepen op de vederen; lichaamszijden zeer zwak geel getint; slagpennen als bij het oude ?, doch valer; bovenvleugeldekvederen donkerbruin, geelgroenachtig getint en met bleekgelen eindzoom; ondervleugeldekvederen en okselvederen geel; staartpennen als bij het oude ?, doch valer bruin en meer geheel geelgroenachtig getint, eindzoom geel; onderstaartdekvederen geel. Iris donkerbruin; snavel roodachtig bruin; pooten blauwachtig grijs.
In het eerste herfstkleed gelijkt het jonge ó op het oude ?, de borst is meestal groenachtig, vooral aan de zijden, soms zijn voorhals, benedenborst en buik geelachtig getint; de bovenvleugeldekvederen met bleekgele of geelachtig witte eindzoomen. Het eerste herfstkleed van het jonge ? gelijkt op het kleed van het oude ?, de bovendeelen zijn echter iets groener en de bovenvleugeldekvederen van geelachtige eindzoomen voorzien; de onderdeelen zijn witter, minder geel getint en duidelijker gestreept. Na den tweeden rui leggen de jongen het kleed der ouden meer volkomen aan, de cfd zijn echter dikwerf nog op benedenborst, buik en lichaamszijden van donkergrauwe schachtstrepen voorzien. Pas na den volgenden rui is het kleed geheel volkomen.
De jongen zijn reeds in onvolkomen kleed tot voortplanting geschikt.



Voorkomen en levenswijze. De wielewaal is in ons land een echte zomervogel, die plaatselijk vrij algemeen en in wisselend aantal broedt. Hij verschijnt gewoonlijk pas begin Mei of einde April (vroegste datum 18 April, bij Roermond) en vertrekt weer in Augustus, terwijl enkele nog tot in September gezien worden. Bij voorkeur bewoont hij oude parkbosschen met veel loofhout, eiken en elzen, maar ook in dennenbosch komt hij voor en verder in de grootere duinboschjes, in grienden langs de rivieren en in groote tuinen. Aangezien de wielewaal zich bij voorkeur ophoudt in de kruinen der boomen en deze, als hij arriveert, reeds volop in blad staan, krijgt men den vogel maar weinig te zien en kan men zijn aanwezigheid beter op het gehoor vaststellen, want het ó laat zijn welluidenden paringsroep, die wel wordt weergegeven als „dideluo", „gidlio" of „gitadidlio", in het voorjaar voortdurend hooren. Het dikwijls er op volgende gekrijsch, kan zoowel van het 6 als van het? afkomstig zijn. Ook houdt het o er nog een aaneengesloten zang op na, die eenigszins doet denken aan dien van rietzanger en grasmusch.
De wielewaal broedt in geheel Midden-Europa, noordelijk tot het uiterste zuiden van Zweden en zuidelijk Finland, oostelijk tot in den Kaukasus, Perzië, Turkestan en ZuidSiberië tot de Tien-Schan en het Altaigebergte. Westelijk gaat zijn verspreidingsgebied tot in het zuiden en oosten van Engeland, waar de soort echter nog slechts sporadisch nestelt, maar geregeld op den voorjaarstrek verschijnt.
De wielewaal is een echte trekvogel, die 's nachts trekt en die tot in Zuid-Afrika en op Madagascar overwintert. Dientengevolge is hij voor kooivogel weinig geschikt, want bijna een halfjaar lang fladdert het dier alle nachten in zijn kooi rond, waarbij hij zich gewoonlijk min of meer ernstig verwondt. Verder springt hij slecht vanwege zijn korte pooten en wil hij ook in de kooi steeds zijn lange, spitse vleugels gebruiken.
Het nest, dat door beide vogels wordt gebouwd, is diep napvormig en hangt meestal in een horizontale takvork, op vrij groote hoogte boven den grond. Het is gemaakt van graslinten, strookjes bast en vezels en met veel wol gevoerd, terwijl er dikwijls stukjes papier of touw in zijn verwerkt. Einde Mei, dikwijls echter pas in Juni vindt men het voltallige legsel, dat bestaat uit 3 tot 5, relatief vrij groote eieren. Deze zijn zuiver wit of soms iets rose getint en met donkerbruine, haast zwarte vlekken geteekend. Dieper liggende vlekken schijnen violetgrijs door, terwijl bij rose getinte eieren de vlekken vervloeien in een licht wijnrooden rand, waardoor zij het karakter van brandvlekken verkrijgen. Van 43 inlandsche exemplaren varieeren de maten voor de lengte van 27.5 — 34 mm. en voor de breedte van 19.5 — 23 mm. De taak der bebroeding komt in hoofdzaak neer op het ?, dat midden op den dag echter door het 6 wordt afgelost. De kleine jongen zijn met licht-zwavelgeel dons bedekt. Zij zijn tamelijk luidruchtig en rekken volgens Heinroth bij het bedelen om voedsel alleen de halzen, waarbij zij tevens den kop eigenaardig draaien. Voor het overige blijven zij met hun lichamen plat op den bodem van het nest gedrukt, een wijze van doen, die wellicht in verband staat met het feit, dat het nest gewoonlijk ver van den stam in de uiterste takken gebouwd is en dus bij sterken wind geducht heen en weer kan zwiepen. Na goed 2 weken



verlaten zij het nest en als zij ongeveer een maand oud zijn, ruien zij de eerste lichaamsveeren van het nestkleed. Zij krijgen dan een nieuw vederkleed, dat van het eerste maar weinig verschilt en dat zoowat volledig is uitgegroeid als zij den leeftijd van 2V2 maand bereikt hebben. De vleugel- en staartpennen worden hierbij niet geruid. De roep, dien de jongen in en ook den eersten tijd buiten het nest laten hooren, klinkt ongeveer als „tje-doèk, tje-doèk".
Over het geheel is de wielewaal een schuwe, wilde en twistzieke vogel, die zijn vijanden zooals kraaien, katten e.d. geducht kan attaqueeren, waarbij hij een heftig geschetter laat hooren. Karakteristiek is zijn wijze van baden, want behalve dat hij soms aan den oever in het water kan zitten plassen, baadt hij ook wel door in de vlucht een dompeling te maken, ongeveer zooals de zwaluwen doen. Hij vliegt daartoe van een boomtak vrij steil omlaag naar het wateroppervlak, plast even half onder en vliegt weer naar zijn punt van uitgang terug, welke manoeuvre hij verscheidene malen achtereen kan herhalen. Het voedsel van den wielewaal bestaat uit allerlei insecten, zooals kevers, vlinders, rupsen, zoowel de groote harige rupsen van spinners als die van kleine motjes; later in het seizoen eet hij ook kersen, bessen, frambozen en andere vruchten.



Familie STURNIDAE - SPREEUWEN.
De tot deze familie behoorende vogels komen in ongeveer 150 soorten, behoorende tot 38 genera, uitsluitend in de oude wereld voor; in Noord-en Zuid-Amerika ontbreken zij en worden daar vervangen door de familie der Icteridae. In grootte varieeren zij van die van een musch tot die van een kauw. Hunne snavel is verschillend van vorm, bij de typische vormen recht, min of meer kegelvormig, bij andere meer lijster- of kraaiachtig. De aan de basis van den bovensnavel gelegen neusgaten zijn niet door vederen bedekt. Snavelborstels ontbreken geheel. Hunne vleugels zijn puntig en tamelijk lang; de eerste groote slagpen is steeds zeer kort, van de negen overige zijn de tweede en derde, of de tweede tot de vierde, soms ook de derde en vierde het langst. De staart is verschillend van lengte, meestal korter, soms veel langer dan de vleugellengte, en eveneens verschillend van vorm, recht, afgerond of trapvormig. Zij bezitten tamelijk krachtige en vrij lange pooten; het loopbeen is ongeveer zoo lang als de middenteen, van voren met dwarsschilden, van achteren met 2 groote langsschilden bedekt. Hun dicht gevederte is zeer verschillend; metaalglans komt bij de meeste vormen voor. De seksen verschillen meestal weinig van elkaar. Zij houden zich op boomen op, maar komen veel op den grond om voedsel te zoeken; de meeste soorten leven in groote gezelschappen. Hun voedsel bestaat uit insecten, wormen, slakken en ook uit vruchten. Zij nestelen in boomholen en rotsspleten, ook onder daken van gebouwen, enkele soorten bouwen vrijhangende nesten aan takken. De eieren zijn meestal effen blauw, soms wit, dikwijls ook blauw met roodbruine vlekken. Hun stemgeluid is meestal schril en krijschend; sommige soorten laten ook een soort zang hooren, waarbij dikwijls geluiden van andere vogels nagebootst worden. In Europa en ook in ons land zijn slechts twee genera vertegenwoordigd, Sturnus en Pastor, het eerste met een rechten snavel, het tweede met een naar de punt toe gebogen snavel.



Genus Sturnus Linnaeus.
Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 167.
Snavel recht, verlengd kegelvormig, eenigszins afgeplat, langer dan de achterteen. Neusgaten aan de basis van den bovensnavel, niet bedekt door vederen. Vleugels lang en puntig; tweede en derde groote slagpen het langst. Staart kort, ongeveer van de halve vleugellengte, recht afgesneden. Seksen ongeveer gelijk; jongen sterk verschillend. Tot dit genus behooren twee soorten, die in Europa, Noord-Afrika en in het zuidwesten en midden van Azië voorkomen, en waarvan er één, die in talrijke subspecies verdeeld wordt, ook in ons land vertegenwoordigd is.



Orde PASSER1F0RMES. Familie STURNIDAE.
N°. 324.
Sturnus vulgaris Linnaeus.
DE SPREEUW.
Plaat 361: oud d in den zomer '), oud d in het voorjaar, oud $ en jong cf.
„ 362: jong d in overgang, oud d in winterkleed en oud ? in winterkleed.
Sturnus vulgaris Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 167. Nozeman en Sepp, Ned. Vog. I, 1770, p. 25, pl. 14. Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 81. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 132; III, 1835, p. 74. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 284, pl. 145 en 146. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 108, pl. 14, fig. 5 en 5a. Albarda, Aves neerl. 1897, p. 11. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 207. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13, pl. 11.
Sturnus vulgaris vulgaris, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 10. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 66. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 87. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 34 en 171.
Nederlandsche volksnamen: Spraan; bij de Amsterdamsche poeliers vroeger Panlijster; in Groningen: Spra, Sprotter en de jongen Dotter; in Overijssel: Sproa en de jongen Doddekonte; in het land van Kuik: Sproon; in Limburg: Sprauw, Spreef en Sprieuw. Friesch: Protter, Staer, Staring, Starring, Stork en de jongen Protsek (de Vries).
Engelsch: Starling.
Duitsch: Star.
Fransch: Etourneau.
Beschrijving. Oud d. Vederen van kop, hals, rug, schouders, stuit, borst, lichaamszijden en buik puntig van vorm, zwart, op kopzijden, schouders, benedenrug, stuit, benedenborst en buik met groenen glans, op achterhals, halszijden, bovenborst en soms op bovenkop met violetten glans, op het achtergedeelte der lichaamszijden met blauwvioletten glans; slagpennen donkerbruin, aan het einde met zwarten zoom, de binnenste kleine slagpennen omzoomd met zwart, dat langs de buitenvlag violetgroen glanzend is; bovenvleugeldekvederen groenglanzend zwart; ondervleugeldekvederen en okselvederen bruin met licht geelbruine zoomen; staartpennen zwartbruin, het middelste paar met zwakken olijfgroenen glans, de buitenste paren met zeer smallen
*) Bij het oude d in den zomer, dat in den linker bovenhoek van plaat 361 is afgebeeld, waren de licht geelbruine punten van de rugvederen nog niet geheel afgesleten, hetgeen in de figuur niet volkomen juist is weergegeven. De rug moet aan de zijden nog enkele, kleine vlekjes vertoonen.



licht geelbruinen zoom langs de buitenvlag; bovenstaartdekvederen groenglanzend zwart met licht geelbruine uiteinden; onderstaartdekvederen zwart met zwakken groenen glans en met licht geelbruine zoomen. Iris donkerbruin; snavel geel, basis van den ondersnavel in het voorjaar leiblauw; op den bovensnavel is deze kleur soms ook even zichtbaar, soms ontbreekt zij daar; pooten roodbruin. Vleugel 127 — 136, staart 68 — 78, snavel 23 — 28, loopbeen 27 — 29 mm.
Oud ?. Gelijkend op het oude d", doch glans minder sterk, vederen minder puntig verlengd en uiteinden van de vederen van bovenkop, achterhals en kopzijden geelachtig wit, van die van rug, schouders en stuit, alsmede van de bovenvleugeldekvederen licht bruingeel, uiteinden van de vederen van buik en lichaamszijden, dikwijls ook die van borst wit; slagpennen en staartpennen als bij het d", doch met smalle geelbruinachtig witte zoomen langs de buitenvlag, evenzoo de groote bovenvleugeldekvederen. Iris bestaat uit 2 concentrische, onscherp gescheiden ringen, waarvan de binnenste donkerbruin en de buitenste geelwit is. Snavel bleekgeel, punt min of meer bruin, basis van boven- en ondersnavel in het voorjaar vuilwit; pooten bleek roodbruin. Vleugel 125 —134, staaft 66 — 77, snavel 24 — 28, loopbeen 27 — 29 mm.
Oud d in herfstkleed. Vederen van voorhoofd, bovenkop, achterhals, rug, schouders, stuit en bovenstaartdekvederen, alsmede de bovenvleugeldekvederen, van licht bruingele eindzoomen voorzien; vederen van kin, keel, voorhals, kop- en halszijden, borst, buik en zijden van het lichaam van witte eindzoomen voorzien; slagpennen en groote bovenvleugeldekvederen, alsmede staartpennen langs de buitenvlag licht geelbruin gezoomd; licht geelbruine zoomen aan de onderdekvederen van den staart breeder. Iris grijsbruin; snavel donker hoornbruin, basis ondersnavel geelachtig; pooten roodbruin.
Oud ? in herfstkleed. Gelijkend op het oude ó in herfstkleed, doch minder glanzend, eindzoomen van de vederen van de bovendeelen breeder, meer afgerond en bruiner; voorhoofd bijna effen licht geelbruin; witte eindzoomen van de vederen van de onderdeden breeder en meer afgerond, op borst, buik en lichaamszijden zich als ronde vlekken voordoend; kin en keel bijna effen wit; vleugels en staart valer. Iris tweekleurig als boven; snavel hoornbruin; pooten roodbruin.
Door geheele en gedeeltelijke afslijting van de uiteinden der vederen van onder- en bovendeelen in den loop van het voorjaar en den zomer ontstaat het boven beschrevene, meer uniforme prachtkleed.
Jeugdkleed. Voorhoofd, bovenkop, achterhals, kopzijden, halszijden, rug, schouders, stuit, bovenstaartdekvederen, borst en lichaamszijden grauwbruin; kin witachtig; keel en boven voorhals grijsachtig of bruinachtig wit; buik wit, grauwbruin gestreept; slagpennen grauwbruin met licht geelbruine zoomen langs de buitenvlag, het breedst aan de kleine slagpennen; bovenvleugeldekvederen grauwbruin, de groote met licht geelbruine zoomen; ondervleugeldekvederen en oksel vederen vaal bruin, lichter gezoomd; staartpennen grauwbruin, langs de buitenvlag met smallen licht geelbruinen zoom; onderstaartdekvederen grauwbruin met valere zoomen. Iris bruingrauw; snavel bruinzwart; pooten donkerbruin.



Het eerste herfstkleed van de jongen gelijkt op dat der ouden, de glans van het gevederte is echter minder sterk en de eindzoomen van de vederen van de onderdeden, vooral opvallend bij de 6 6, zijn breeder en grooter. Dit kleed leggen de jongen in den loop van Juli en Augustus tot in begin September aan; de verwisseling der vederen begint aan borst- en lichaamszijden, daarna volgen vleugels, rug en staart en ten slotte kop en hals.
Voorkomen en levenswijze. De spreeuw is in ons geheele land een zeer alge meene broedvogel, die bij voorkeur nestelt in holle boomen, nestkasten en onder de daken van menschelijke woningen, vooral wanneer die gelegen zijn in de nabijheid van wei- en bouwland, waar de vogels het noodige voedsel vinden. Zoodoende is deze soort het talrijkst in de lager gelegen streken van ons land en is zijn aantal op de hooge zandgronden geringer. Over het algemeen is de spreeuw in ons land gedurende de laatste decenniën belangrijk in aantal toegenomen, een gevolg van de bevolkingstoename en de daarmede gepaard gaande uitbreiding der ontginningen. Behalve onze broedvogels, die slechts voor een gedeelte standvogels zijn, passeeren in herfst en voorjaar vele duizenden spreeuwen ons land op den trek. In den nazomer reeds in klein aantal in de tweede helft van Augustus, in grooter aantal van af de tweede helft van September, tienduizenden gedurende October tot diep inden winter, wanneer bij sneeuwval „rushes" plaats vinden. De voorjaarstrek bereikt haar hoogtepunt gewoonlijk in de tweede helft van Maart of de eerste dagen van April, maar reeds van af de tweede helft van Januari kan men terugkeer van spreeuwen vaststellen en nog tot in Mei zijn doortrekkers op geschikte plaatsen waar te nemen. Behalve overdag trekt de spreeuw ook 's nachts, zooals men kan vaststellen aan onze vuurtorens en lichtschepen. Het schijnt zelfs, dat de voorjaarstrek grootendeels 's nachts verloopt. De rekken, die ter beveiliging van de trekvogels op den Brandaris van Terschelling zijn aangebracht, worden in donkere nachten vrijwel uitsluitend door spreeuwen bezet.
Buiten ons land omvat het verspreidingsgebied van den spreeuw geheel Europa, van noordelijk Scandinavië en ongeveer 62° N.B. in Rusland tot de Pyreneeën en Italië. Gedurende den winter houden groote aantallen verblijf in Noord-Afrika, waar zij in de olijvenboomgaarden groote schade kunnen aanrichten en waar zij in grooten getale gevangen en gegeten worden. In Zuidoost-Europa is onze spreeuw vervangen door enkele nauwverwante subspecies, zooals Sturnus vulgarispurpurascens Gould, die den Balkan, Cyprus en Klein-Azië bewoont en die zich onderscheidt door een groenen kop en een meer roodachtigen purperglans op borst en mantel. Ook van de Azoren, Noordwest-Afrika, Noord- en Zuid-Perzië, Oost-Rusland zijn nog tallooze subspecies van den spreeuw beschreven, meerendeels op grond van verschillen in grootte of vanwege een afwijkende verdeeling van de staalglanzen, maar deze vormen zijn nog niet geheel gestabiliseerd en verschillende heeft men bij onderzoek van grootere seriën weer moeten prijsgeven. Bij uitzondering wordt de spreeuw op Spitsbergen, IJsland en Groenland gezien; de vogels die in de beide laatstgenoemde landen zijn waargenomen, zijn misV 20



schien exemplaren van den grooten, donkeren Sturnus vulgaris faroensis Feilden, den langvleugeligen en forscher gesnavelden vorm van de Faröer, op welke eilandengroep deze vorm overigens standvogel is.
In de Vereenigde Staten van Noord-Amerika heeft men onzen spreeuw in 1890 en 1891 geïmporteerd; ongeveer 100 stuks werden in die jaren te New York losgelaten, waarna de soort zich vrij snel over de oostelijke staten heeft uitgebreid (cf. May Thacher Cooke, 1925, Dept. Agric. Circular 336).
De spreeuw heeft een zeer sterk ontwikkeld sociaal instinct, zoodat de vogels vooral buiten den broedtijd steeds in kleinere of grootere troepen bijeen zijn. Gewoonlijk zoeken zij in groepjes van enkele tientallen overdag hun voedsel op wei- en bouwland of in boomgaarden en fruittuinen, om zich tegen zonsondergang tot grootere gezelschappen te vereenigen en in de kruinen van enkele boomen of in den top en op de draden van een telefoon- of telegraafpaal gezamenlijk te gaan zitten zingen. Van hier vertrekken zij eerst later naar de eigenlijke slaapplaats. Soms wordt de vlucht daarheen nog een keer onderbroken, wanneer hoog geboomte tot pleisteren lokt; laatkomers ziet men evenwel direct doorvliegen. De slaapplaats is gewoonlijk in een rietveld, maar ook wel in een jonge dennenaanplanting of in ander laag houtgewas gelegen, terwijl de vogels in sommige steden op parkboomen (cf. De Wandelaar, II, 1930, p. 122—123) of in dichte klimop overnachten. Boven de slaapplaats kan men, voor de dieren er tot rust komen, de imposante spreeuwenwolken gadeslaan, die zich van uit de verte het eene oogenblik voordoen als een lichte rooksliert, het volgend oogenblik als een kleine donkere wolk. Zij bestaan uit meerdere duizenden of tienduizenden vogels, die alle als op commando nu eens met snelle wiekslagen zich voortreppen, dan weer met strak uitgespreide vleugels voortzweven en die daarbij alle tegelijk de meest verschillende zwenkingen uitvoeren. Vooral als een slechtvalk of sperwer verschijnt, ontstaan er wilde bewegingen onder de scharen en zwelt het geruisch van hun vleugels plotseling sterk aan. Dat er in deze zwermen behalve Nederlandsche, ook vogels uit Noord- en Oost-Europa aanwezig kunnen zijn, is uit de terugmeldingen van geringde spreeuwen reeds gebleken (cf. Orgaan Club nederl. vogelk., VI, 1933, p. 1 -11). Naarmate de broedtijd nadert, vermindert het aantal vogels op de roestplaats zienderoogen en als in Mei de meeste spreeuwen hun jongen te verzorgen hebben, komen er nog slechts een klein aantal den nacht doorbrengen. Volgens buiten ons land gedane waarnemingen zijn dit meest 66 en slechts enkele ??; deze 66 bezaten meestal goed ontwikkelde testes, terwijl de ovaria der gewoonlijk zwak ontwikkeld waren; hieruit maakte men op, dat ook de 66 van broedende nog op de slaapplaats blijven overnachten. Dank zij de zeer nauwkeurige waarnemingen van Dr. H. N. Kluyver te Wageningen (cf. Bijdrage tot de biologie en de ecologie van den spreeuw (Sturnus vulgaris vulgaris L.) gedurende zijn voortplantingstijd, Meded. Plantenziektenk. Dienst, Nr. 69, Juni 1933) weten wij thans, dat het de 66 zijn, die in Februari of Maart een nestholte uitkiezen, in de nabijheid waarvan zij dan graag gaan zitten zingen. Soms wordt er door de 66 om het bezit van een nestholte gevochten; de ?? brengen ongeveer



2 weken later haar eerste bezoek aan de nestholte. De vorming van de paren duurt eenige weken, waarbij het ?zich een d kiest; misschien hebben enkele paren zich reeds in den voorafgaanden herfst geformeerd. Nog vóór dat de $$ verschijnen, beginnen de de? met den nestbouw. De paring heeft meestal op den grond plaats, maar ook wel op een daknok, boomtak of zelfs op een telefoondraad. Karakteristieke baltsbewegingen blijven achterwege; veeleer is het verloop van de copulatie als volgt. Beide vogels loopen gezamenlijk voedsel te zoeken. Het d onderbreekt het voedselzoeken en gaat met zijn rug naar het $ gekeerd zitten zingen. Naarmate het c? langer zingt, toont het meer teekenen van groote opgewondenheid: het rekt zich hoog op de pooten en neemt een stijve, vrijwel verticale houding aan, het uiteinde van den staart rust daarbij op den grond, terwijl de snavel recht omhoog wijst. De keel is onder het zingen sterk opgezwollen, de keelveeren staan overeind. In de hoogste opwinding roept het d „pwet, pwet", een geluid, dat veel op den gewonen lokroep gelijkt. Het $ is intusschen voedsel blijven zoeken en doet alsof zij het zingende cf niet opmerkt. Eerst na eenige minuten nadert zij hem plotseling met snelle pasjes van achteren en plaatst zich vlak naast het d, een halve lengte achter hem blijvend. Het dzingt door en schijnt de aanwezigheid van het ? niet te bemerken. Daarop pikt het ? hem in den vleugel ter plaatse van de kleine vleugeldekveeren om onmiddellijk daarna het lichaam tegen den grond te drukken en den staart naar voren om te buigen. Het d staakt het zingen en bestijgt het$, met zijn snavel haar kopveeren grijpend, waarna de copulatie volgt. Na één, hoogstens twee seconden is deze afgeloopen, waarop beide vogels onmiddellijk het voedsel zoeken voortzetten of aan het nest gaan bouwen. Binnen het eerste half uur volgt geen tweede copulatie. De nestbouw waarmede de dd reeds begonnen waren, wordt nu door beide seksen voortgezet, aanvankelijk in een zeer langzaam tempo, zoodat er soms een week lang niets aan wordt gedaan. Als nestmateriaal wordt graag rogge- of haverstroo gebruikt, dat de vogels op de met stalmest gestrooide landerijen verzamelen. Eerst als de eieren zijn gelegd wordt in de nestkom de veerbekleeding aangebracht. De onordelijke nesten van de dd, die ongepaard bleven, waarschijnlijk door gebrek aan voldoende ??, bleken dikwijls groen blad en bloemen te bevatten, terwijl veeren hierin geheel of nagenoeg geheel ontbraken. Behalve in boomholten, vooral spechtengaten, nestkasten en onder dakpannen, nestelt de spreeuw ook wel tegen muren, die dicht met klimop begroeid zijn of in de fundamenten van een hoog opgebouwd ooievaars- of reigernest, terwijl bij uitzondering nesten in een konijnenhol, in een oeverzwaluwgang of in een dichte jeneverbes zijn aangetroffen. Op Rottum nestelt de soort ook in stapels takkenbossen. In ons land maken de meeste spreeuwen slechts één legsel; er zijn echter jaren, waarin het aantal tweede legsels veel grooter is dan in andere jaren. Bij hooge uitzondering wordt soms in herfst en winter een broedsel gemaakt (Jaarber. Club nederl. vogelk., XVII, 1928, p. io4).Tusschen het begin van een eerste en een tweede legsel moeten minstens 36 dagen verloopen (4 dagen leggen + 12 dagen broeden + 20 dagen voeren in het nest), al komen hier als regel nog 8 dagen bij voor de voedering der uitgevlogen jongen en den bouw van het nieuwe nest. De



eerste eieren van een kolonie worden vrijwel alle tegelijk in de tweede helft van April of in begin Mei gelegd; in het zuiden van ons land verschijnen zij soms 3 weken vroeger dan op de waddeneilanden. Nakomende eerste legsels schijnen van eenjarige ?¥ afkomstig te zijn. De laatste tweede broedsels worden half Juni aangevangen. Het aantal eieren van het eerste legsel bedraagt soms 3 of 4, als regel 5^7, een enkele maal 8 en bij uitzondering 9; zoogenaamde vervolglegsels en tweede legsels tellen 3 tot 5, zelden 6 of 7 eieren. In Amerika komt een derde legsel veel voor. De eieren zijn lichtblauw, soms iets groenachtig; zij meten van 27 — 32.5 mm. in lengte en 20-22.5 mm. in breedte, gemeten aan 78 voorwerpen afkomstig uit Nederland. Overdag broeden beide seksen afwisselend, 's nachts broedt alleen het ?. Beide ouders voeden zich gedurende den broedtijd ieder zelfstandig. Nadat de jongen zijn uitgekomen, worden zij nog ongeveer 5 dagen door het ? verwarmd, daarna echter niet meer en het is, volgens Kluyver, een eigenaardige ervaring om in dien tijd (± 20 Mei) in het schemeruur een kolonie te bezoeken en in alle nestkasten kale jongen aan te treffen, zonder dat ergens een oude spreeuw te bespeuren is. Waarschijnlijk slapen de ¥$ dan in gezelschap van de dtf op de oude slaapplaats of elders. De jongen worden door beide ouders gevoederd, al brengt het ? gewoonlijk meer keeren per dag voedsel aan dan het 6. Het aantal voederingen per dag kan nogal varieeren, al naar gelang er minder of meer jongen in het nest aanwezig zijn; Kluyver registreerde 112 voederingen per jong per dag bij een nest met 2 en 65 voederingen per jong per dag bij een nest met 6 jongen, toen deze ongeveer een week oud waren. De excrementen, die de jongen in den beginne onmiddellijk na de voedering afscheiden, worden door de ouders opgenomen en naar buiten gebracht, waar zij ze op eenigen afstand van hetnestlaten vallen. Van zeer kleine jongen eten de ?? de excrementen soms op. Eerst wanneer de jongen 9 è. 10 dagen oud zijn, worden de excrementen niet meer zoo direct na de voedering afgescheiden, maar de jongen spuiten ze dan tegen den wand van de nestholte, vanwaar zij door de oude vogels verwijderd worden. Dit wegspuiten der excrementen ontwikkelt zich tenslotte tot het defaeceeren door het vlieggat naar buiten, mits de nestholte niet te diep is, want in dat ge val moeten de ouders de excrementen bij voortduring verwijderen. Onder bepaalde omstandigheden, namelijk wanneer het door de ouders aangebrachte voedsel een te groot percentage aan Tipula-Xzxvzw (emelten) bevat, tengevolge waarvan de faeces zoo dun vloeibaar worden, dat zij door de oude spreeuwen niet meer verwijderd kunnen worden, kan in dergelijke diepe nestholten een erge vervuiling optreden. Vele jongen sterven dan, omdat zij voortdurend in de vochtige faeces moeten zitten, enkele vliegen soms te vroeg uit. De spreeuw zoekt zijn voedsel in hoofdzaak op den grond, waarbij hij de gewoonte heeft te „zirkeln". Dat wil zeggen, hij steekt den gesloten snavel in den grond en spreidt daarna de beide helften uiteen, waardoor hij de ondiepe boorgaatjes van emelten en andere, dicht aan de oppervlakte levende insectenlarven wijder maakt en zoodoende zijn prooi kan bemachtigen. Laag vliegende insecten maakt hij vrij veel buit door even van af den grond op te vliegen en het insect in de vlucht te grijpen. Ook kan men hem wel op zwaluwenmanier in de lucht zien rond-



vliegen om vliegende insecten te vangen. In boomenen struiken zoekt de spreeuw alleen voedsel, wanneer dit daarin rijkelijk aanwezig is, zooals de schadelijke bladrollerrupsen in de eikenbosschen, de rupsen van den plakker in de waterwilgen of de massaal optredende gestreepte dennenrups in het dennenbosch. Ook gedurende den rijpingstijd der kersen, vlier- en duindoornbessen strijken de spreeuwen veel op boomen en struiken neer. Soms ziet men dezen vogel zich neerzetten op rug en kop van koeien en schapen, waarbij hij soms naar parasieten zoekt, een andere maal het vee slechts als uitkijkpost gebruikt. Het voedsel, dat aan de jongen gebracht wordt, is vrijwel uitsluitend van dierlijken aard. Gedurende de eerste dagen bestaat het in hoofdzaak uit spinnen, maar al spoedig worden allerlei insecten aangebracht, ook de carnivore soorten, waaronder vele roofvijanden van schadelijke insecten. Het percentage aan wormen in het voedsel is gering, aangezien deze te diep onder de oppervlakte leven; alleen na een regenbui worden zij in grooter aantal door den spreeuw buitgemaakt. Het is dus zeer moeilijk om een juiste voorstelling van de economische beteekenis van den spreeuw te verkrijgen, maar in het algemeen kan men zeggen, dat de spreeuw van groot nut is bij insectenplagen, vooral wanneer meer extensieve cultures door de een of andere insectensoort bedreigd worden. Bij de intensieve cultures heeft de mensch de rol van insectenverdelger overgenomen en hij bestrijdt de insecten door jaarlijksche bespuitingen veel radicaler en op een wijze, die meer bedrijfszekerheid geeft. Directe schade richt de spreeuw aan in boomgaarden en fruittuinen (Meded. Plantenziektenk. Dienst, Nr. 57, 1929) en in de rietvelden, als zij daarin komen overnachten.
De zang, die men vrijwel het geheele jaar door, maar vooral in het voorjaar, te hooren krijgt, is een aaneenschakeling van kwetterende geluiden en fluittonen, waarin nabootsingen van allerlei vogelgeluiden, zooals van den wielewaal, kwikstaart, kievit en wulp, voorkomen. Ook het miauwen van een kat wordt soms duidelijk weergegeven. In het voorjaar wordt de zang der 66 bijna steeds ingeleid door een veerenpikken, terwijl de vogels bij groote opwinding met de vleugels gaan slaan. Voor zoover Kluyver kon nagaan, zingen de ?? op de broedplaatsen nooit; zij schijnen echter wel deel te nemen aan den gemeenschappelijken zang in den winter en op de roestplaatsen. De lokroep, die zoowel c? als ? eigen is, klinkt ongeveer als „prèèèt". Men hoort dit geluid vooral bij het opvliegen van een troep of bij het invallen op de roestplaatsen, terwijl de 66 er vaak hun gezang mede beginnen. De angstroep klink scherper en wordt langer aangehouden dan de lokroep. Men hoort hem van de ouden als er gevaar voor het nest dreigt; het sterkst evenwel op het moment, dat een spreeuw door een roofvogel gepakt wordt, soms ook als een oude spreeuw in de hand genomen wordt. Op het zien van een roofvogel reageert de spreeuw met een korte alarmroep.
De spreeuw is een goed vlieger, die op den trek gemiddeld 70 K.M. per uur aflegt. Zijn vlucht is ruischend, recht toe recht aan; hij vliegt met snelle vleugelslagen, die telkens even onderbroken worden, waarbij hij met tegen het lichaam gevouwen vleugels doorschiet zonder veel aan hoogte te verliezen.



Genus Pastor Temminck.
Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 82.
Snavel naar de punt toe duidelijk gebogen, zijdelings saamgedrukt, ongeveer zoo lang als de achterteen. Vederen van den bovenkop bij de oude vogels sterk verlengd. Vleugels en staart als bij Sturnus. Pooten naar verhouding krachtiger; nagels sterker gekromd. Tot dit genus behoort slechts één soort uit Zuidoost-Europa en Zuidwest-Azië.



Orde PASSERIFORMES. Familie STURN1DAE.
N°. 325.
Pastor roseus (Linnaeus).
DE ROSÉSPREEUW.
Plaat 363: oud d, oud ? en jong.
Turdus roseus Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 170.
Pastor roseus Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 136. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 136; III, 1835, PAlbarda, Aves neerl. 1897, p. 12. Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 11. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 66. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 208. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 88. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 34.
Sturnus roseus, Schlegel, Vog. van Ned. 1854 —'58, p. 286, pl. 147. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 109, pl. 14, fig. 6 en 7.
Nederlandsche volksnamen: Rozenspreeuw, Steppenspreeuw.
Engelsch: Rose-coloured Starling.
Duitsch: Rosenstar.
Fransch: Martin roselin.
Beschrijving. Oud 6. Kop en hals zwart met zwakken donkervioletten glans, de vederen van bovenkop, kopzijden en achterhoofd smal en sterk verlengd, ook de vederen van den benedenvoorhals eenigszins verlengd; rug, schouders, borst, borstzijden, lichaamszijden en buik rose, binnenste schoudervederen gedeeltelijk bruinzwart; vederen van het scheenbeen en van het achterste gedeelte van de lichaamszijden zwart met blauwvioletten glans, slagpennen donkerbruin, buitenvlag en einde zwart met zwakken groenachtigen glans, binnenste kleine slagpennen en groote bovenvleugeldekvederen groenglanzend zwart, middelste en kleine bovenvleugeldekvederen meer violet groenglanzend zwart; ondervleugeldekvederen en okselvederen donkerbruin met witte zoomen; staartpennen groenglanzend zwart; boven- en onderstaartdekvederen en anaalstreek zwart met groenachtigen glans. Iris bruin; snavel licht rose, basis van den ondersnavel zwart; pooten vuil licht vleeschkleurig. Vleugel 129—140, staart 72—82, snavel 21—23, loopbeen 28—30 mm.
Oud ?. Gelijk het oude <3, doch het zwart van kop en hals minder glanzend, op den achterhals meer bruinzwart, bovenkopvederen minder verlengd; de rose kleur van het gevederte bleeker; binnenste schouderdekvederen zwartbruin; vleugels en staart valer en met minder glans; boven- en onderstaartdekvederen met geelachtig witte zoomen. Iris bruin; snavel licht rose, basis ondersnavel zwart; pooten vuil licht vleeschkleurig. Vleugel 126—134, staart 75—76, snavel 20—22, loopbeen 28—30 mm.
In het herfstkleed zijn bij beide seksen de zwarte vederen van kop en hals van vaal



bruine uiteinden voorzien, de bovenvleugeldekvederen van smalle witachtige eindzoomen, evenzoo de boven- en onderstaartdekvederen, de scheenbeenvederen en de vederen van het achterste gedeelte van de lichaamszijden; de rose vederen van de bovendeelen hebben breede bruine uiteinden, die van borst en lichaamszijden vaalbruine uiteinden. Door afslijting van deze vedereinden tegen den zomer ontstaat het bovenbeschreven prachtkleed.
Jeugdkleed. Voorhoofd en bovenkop grauwbruin, achterhals, halszijden, rug, schouders en stuit licht grijsachtig bruin; kin en keel witachtig; voorhals en bovenborst grijsachtig wit met donker grijsbruine schachtstrepen; benedenborst, buik en lichaamszijden licht bruinachtig grijs; slagpennen en bovenvleugeldekvederen donkerbruin met licht bruingele zoomen; ondervleugeldekvederen en okselvederen licht bruinachtig grijs; staartpennen donkerbruin met smalle licht bruingele zoomen langs de buitenvlag; bovenstaartdekvederen donker grauwbruin met lichtere zoomen; onderstaartdekvederen licht bruinachtig grijs. Iris grijsbruin; snavel bruin, aan de basis vuil vleeschkleurig; pooten vuil vleeschkleurig.
In het eerste herfstkleed gelijken de jonge mannetjes op het oude $ in herfstkleed, de jonge wijfjes zijn op rug, stuit en schouders geheel bruin, alleen op de onderzijde bleek rose getint.
Voorkomen en levenswijze. De roséspreeuw is een echte nomade, wiens massaal optreden in de steppen van West-Azië gedurende het broedseizoen vooral in verband staat met het al of niet talrijk voorkomen van verschillende soorten van sprinkhanen, waarmede hij zijn jongen grootbrengt. Behalve in West-Azië verschijnt deze soort met onregelmatige tusschenpoozen ook in Zuidoost-Europa, waar zij zich vooral in Zuid-Rusland en de Hongaarsche poesta's en eenmaal ook in de Noord-Italiaansche laagvlakte (1875 te Villafranca bij Verona) plotseling in groote troepen kan vestigen, welke troepen in snel tempo nesten bouwen, eieren leggen en jongen grootbrengen, om dan weer voor langen tijd geheel uit de streek te verdwijnen. Buiten de broedperiode, d.i. van einde Juli tot begin Mei, is de roséspreeuw in Indië algemeen, oostelijk tot Sikkim en Ceylon. Kleine groepjes of enkelingen zijn als toevallige gasten in bijna alle deelen van Europa waargenomen, noordelijk tot in Lapland, westelijk tot in GrootBrittannië en Ierland en oostelijk tot in Oost-Pruisen. Ook in ons land is de roséspreeuw eenige malen aangetroffen en wel eens in April, verscheidene in Juli 1856 (cf. Schlegel, 1858, p. 288) en één in Juli 1932 en tenslotte een vijftal in de maanden September en October. 'sRijks Museum te Leiden bezit drie voorwerpen: een oud? van 14 Juli 1856 uit Bloemendaal (N.-H.), een oud 6 van 15 April 1874 uit de provincie Noord-Brabant en een cf in jeugdkleed, dat 27 September 1894 bij Leiden verzameld werd; de beide eerstgenoemde voorwerpen maken deel uit van de collectie Van Wickevoort Crommelin. Ook in de collectie van het genootschap „Natura Artis Magistra" zijn drie exemplaren aanwezig, namelijk een jong cf van 20 September 1885 uit Harderwijk en twee jonge vogels, een cf van 20 October 1893 en een ? van October 1897, beide te Scheveningen



gevangen. De laatst bekend geworden vangst is die van een oud c? op het Kampereiland op 15 Juli 1932, welk voorwerp zich bevindt in de collectie van Dr. C. G. B. ten Kate te Kampen (Orgaan Club nederl. vogelk., V, 1932, p. 54).
Volgens de waarnemingen van Schenk in Hongarije en van Serebrennikow in Turkestan, vertoonen zich vóór dat de hoofdmacht in het uitgekozen broedgebied arriveert, eerst enkele voorloopers. Gedurende eenige dagen verschijnen er dan steeds nieuwe troepen en bijna direct daarna wordt aanstalte tot nestelen gemaakt, waartoe de vogels puinhellingen of steengroeven in het naburig gebergte opzoeken of bij gebrek hieraan ook in muurgaten, houtstapels, steenhoopen of draineerbuizen van bruggen enz. hun slordige nesten bouwen. Het nestmateriaal bestaat uit takjes, dor gras, mos en veeren. Vrijwel gelijktijdig wordt in de geheele kolonie met den nestbouw begonnen. Er heerscht in die dagen op de broedplaats een oorverdoovend lawaai, want meestal zijn vele honderden of eenige duizenden vogels aanwezig. De paring wordt voorafgegaan door duidelijke baltsceremoniën, waarbij het c? in neergedrukte houding met trillende vleugels en staart en opgezette kuif- en keelveeren om het £ heen trippelt onder het uitstooten van allerlei gorgelende geluiden, weergegeven als „trrrtrrr" en „tjitjitji". Aanvankelijk blijft het ? passief, maar later laat ook zij een sjilpend geluid hooren en gaan beide vogels met groote snelheid om elkaar heen draaien, tot het ? zich drukt, de paringsroep verstomt en de paring plaats heeft. Daar men heeft waargenomen, dat vele dtf van het eene ¥ naar het andere vliegen of loopen, is het niet onmogelijk, dat de roséspreeuw polygaam is. De lichtblauwe, ongevlekte eieren, lichter van kleur en sterker glanzend dan gewone spreeuweneieren, worden in minder dan 14 dagen tijd alleen door het ? uitgebroed. De talrijkheid der aanwezige sprinkhanen schijnt van invloed te zijn op de grootte der legsels; bij overvloed bestaan zij uit gemiddeld 5 è 6, bij uitzondering uit 8 eieren; is de sprinkhaanvoorraad minder groot, dan komt het voor, dat gemiddeld 3 eieren worden gelegd. Aan de voedering der jongen nemen ook de dtf deel,albetoonen zij zich veel minder ijverig dan de $$, die bijna zonder te rusten tusschen steppe en broedplaats heen en weer vliegen, om de noodige sprinkhanen, die zij van de pooten ontdoen, te verzamelen. Geregeld vertoonen zij zich in dien tijd ook aan de bevloeiingsgreppels, om er te drinken en te baden. Na de voedering worden de faeces der jongen buiten het nest gedragen. Zijn de jongen bijna volwassen, dan krioelen de verschillende broedsels spoedig zoo door elkaar, dat het voor de oude vogels onmogelijk wordt, om steeds aan de eigen jongen voedsel te brengen, zoodat een soort gemeenschappelijke voedering plaats heeft. Zoodra de jongen vlug zijn, wordt de broedplaats verlaten. Behalve sprinkhanen eet de roséspreeuw graag rijstkorrels, moerbeien, druiven, kleine vijgen enz.; zoodoende kunnen zij in de wijnbergen en boomgaarden belangrijke schade aanrichten.
In aard is de roséspreeuw een echte spreeuw, al doet de snavel, die minder voor het boren in den grond wordt gebruikt, eenigszins lijsterachtig aan; de lange kuifveeren vallen gewoonlijk weinig op, daar zij nauw aansluiten aan het achterhoofd. Het geluid, dat men van deze vogels te hooren krijgt, is een scherp gekwetter.
V
21



Familie FRINGILLIDAE - VINKACHTIGEN.
De tot deze familie behoorende vogels worden gevonden in alle werelddeelen, behalve Australië en zijn gekenmerkt door het bezit van een meestal rechten, korten, kegelvormigen, min of meer dikken, puntig eindigenden snavel; bij enkele vormen is de punt van den bovensnavel min of meer haakvormig over den ondersnavel heengebogen, soms zijn de punten van boven- en ondersnavel gekruist. De snavelranden zijn meestal recht, soms zwak of hoekig gebogen, soms zijn de randen van den bovensnavel in het midden of aan de basis van een tandvormig uitsteeksel voorzien. Het gehemelte is bij de meeste vormen glad, bij sommige echter van een knobbel voorzien. De neusgaten zijn aan de basis van den bovensnavel gelegen, steeds dichter bij den rug van den bovensnavel dan bij den rand, en zijn vrij of door vederen bedekt. Hunne vleugels zijn meestal tamelijk lang en puntig, soms min of meer afgerond; van de 10 groote slagpennen is de eerste meestal niet ontwikkeld, zoodat er schijnbaar maar 9 aanwezig zijn, soms echter is zij duidelijk ontwikkeld, maar blijft door de dekvederen van de groote slagpennen verborgen. Hunne staart bestaat uit 12 pennen, is middelmatig van lengte, recht afgesneden, afgerond of min of meer trapvormig en dikwijls een weinig ingesneden. Hunne pooten zijn tamelijk kort; het loopbeen is van voren met dwarsschilden bedekt, aan elk der zijden met een groot langsschild.
De vinkachtigen houden zich zoowel in geboomte als op den grond op; zij bouwen voor het meerendeel open nesten in boomen en struiken of op den grond, enkele soorten echter nestelen in boomholen of andere holten, of bouwen soms tusschen takken vrijstaande bolvormige nesten met een zijdelingsch vlieggat en stemmen hierin met de nestelwijze van sommige wevervogels overeen. De eieren zijn meestal op witten of licht groenachtigen of blauwachtigen grond spaarzaam donkerbruin, roodbruin, grijs of zwart gevlekt, zelden geheel wit. Zij voeden zich hoofdzakelijk met allerlei zaden, die zij met den snavel pellen, en met insekten, waarmede vele soorten uitsluitend de jongen voederen. Het stemgeluid van de meeste soorten is aangenaam en welluidend; van vele soorten laten de mannetjes een fraaien zang hooren. Wegens deze eigenschap en doordat zij in gevangenschap gemakkelijk te houden zijn, zijn de vinkachtige vogels terecht de meest gezochte kooivogels. Eene onderverdeeling van deze familie in goedbegrensde onderfamilies is niet mogelijk; de drie subfamilies Coccothraustinae, Fringillinae en Emberizinae, die door velen nog aangenomen worden, zijn door tusschenvormen verbonden. De familie der vinkachtigen is eveneens nauwverwant en door overgangen verbonden met de familie der wevervogels, de Ploceidae, waarvan de talrijke vertegenwoordigers in Afrika, Madagascar, Zuid-Azië, den Indo-Australischen archipel, Australië en Polynesië voorkomen en die gekenmerkt zijn door het bezit van 10 groote slagpennen, waarvan de eerste duidelijk ontwikkeld is. Ook de Amerikaansche familie der



Tanagridae vertoont verwantschap met die der Fringillidae. De meer dan 500 soorten en talrijke ondersoorten der vinkachtige vogels worden tot ruim 100 genera gebracht, die niet alle gelijkwaardig naast elkaar staan, maar waarvan enkele nauwelijks meer dan sub-generieke waarde bezitten. Van de 19 genera, die in Europa vertegenwoordigd zijn, zijn ervan 17 vertegenwoordigers in ons land waargenomen. Aangezien bij onderscheiding der genera veelal alle kenmerken in acht genomen dienen te worden, laat ik een tabel ter bepaling der genera achterwege en verwijs ik naar de kenmerken, die bij elk genus opgegeven zijn.



Genus Fringilla Linnaeus.
Linnaeus, Syst. Nat., ed. X, 1758, p. 179.
Snavel hard, recht en spits, neusgaten ovaal, meestal verborgen onder de kleine naar voren gerichte vedertjes van het voorhoofd. De eerste drie of 2e tot 4e groote slagpennen ongeveer even lang en het langst, de werkelijke ie slagpen niet zichtbaar; loopbeen aan de voorzijde met groote, aan de onderzijde scherp begrensde dwarsschilden bedekt, aan elk der zijden met een groot langsschild. De seksen zijn verschillend gekleurd ; de jongen gelijken op het ?. In Europa, Noordwest-Afrika, op Madeira, de Azoren, Canarische eilanden en inNoord-Azië komen 3 species voor, waarvan de eene in 8 subspecies verdeeld is.
Tabel ter bepaling der soorten.
Kop en rug bruin-, blauw- of groenachtig, buitenste staartpennen met veel wit, stuit groen-of blauwachtig Fringilla coelebs.
Kop en rug zwart met bruine randjes aan de vederen,
buitenste staartpennen met smalle witte randjes, stuit wit of
leikleurig met wit gevlekt Fringilla montifringilla.



Orde PASSERIFORMES. Familie FRINGILLIDAE.
N°. 326.
Fringilla coelebs Linnaeus.
DE VINK.
Plaat 364: oud cf, oud ?, oud c? in den winter en jong d\
Fringilla coelebs Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 179. Nozeman en Sepp, Ned. Vog. II, 1789, p. 141, pl. 73. Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 218. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 357; III, 1835^.260. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 329, pl. 165. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 122, pl. 16, fig. 7, 8 en 8a. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 208. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13, pl. 14.
Fringilla coelebs coelebs, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 17. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 3915, p. 69. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 88.
Fringilla coelebs subsp.?, Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 43, 169 en 172.
Fringilla caelebs, Albarda, Aves neerl. 1897, P- J3-
Nederlandsche volksnamen: Schildvink, Boekvink, Maanvink, Kwinker, Slagvink, Hofsteevink, Oostvink, Blauwvink, Blauwkop, Kolfvink, Toetvink, Botvink,Toogvink, Bogerdvink, Bokvink. Friesch: Fink, Skelfink, Slachfink, Boekfink (de Vries).
Engelsch: Chaffinch.
Duitsch: Buchfink.
Fransch: Pinson.
Beschrijving. Oud d". Voorhoofd zwart; bovenkop, achterhoofd, achterhals en benedenhalszijden grijsblauw, benedenrand van achterhals en halszijden soms geelachtig groen; vederen van rug donker roodbruin met groengeelachtige zoomen, aan de basis blauwachtig grijs; schoudervederen blauwachtig grijs met donker roodbruine zoomen; stuit geelgroen; streep boven het oog, teugels, kopzijden, oordekvederen, voorhals en bovenborst licht of donkerder rosékleurig roodbruin; kin en keel geelachtig roodbruin; benedenborst en lichaamszijden vaal rosékleurig roodbruin; buik wit; groote slagpennen bruinzwart langs de buitenvlag smal lichtgeel, langs de binnenvlag breeder wit gezoomd, basis van de 4e en volgende wit of geelwit; kleine slagpennen bruinzwart langs de buitenvlag met breederen lichtgelen zoom, langs de binnenvlag met witten zoom en aan de basis wit of geelwit, binnenste kleine slagpennen bruinzwart met licht groenachtig bruingelen zoom langs de buitenvlag; bovenste kleine bovenvleugeldekvederen donker blauwgrijs, de onderste kleine en de middelste wit, zelden min of meer geel getint, de groote zwart met geelwitte uiteinden, de binnenste



zwart met licht bruingele uiteinden; onder vleugeldekveder en wit, aan de basis grauwzwart; okselvederen wit, al of niet geel getint; middelste paar staartpennen donker grauwgrijs, langs de schacht en aan de punt bruinzwart, zoomen langs binnen- en buitenvlag groenachtig, volgende paren zwart met zeer smallen groenachtigen zoom langs de buiten vlag, op een na het buitenste paar met een grootere of kleinere wigvormige witte vlek aan het einde, het buitenste paar met de binnenvlag aan het einde grootendeels wit en de buitenvlag in het basale deel eveneens wit; bovenstaartdekvederen geelgroen, de langste grauwgrijs met geelgroene zoomen; onderstaartdekvederen bruingeelachtig wit. Iris donkerbruin; snavel blauwgrijs, punt zwart ;pooten licht bruin. Vleugel 85—94, staart 64 — 76, snavel 11 —13, loopbeen 19 — 20 mm.
Oud ?. Voorhoofd, teugels, bovenkop, achterhals, rug en schouders olijfkleurig bruin, midden van den bovenkop en van den achterhals iets lichter, vederen van rug en schouders min of meer groenachtig gezoomd; benedenrug en stuit geelgroen; kopzijden, oordekvederen, halszijden, bovenborst en lichaamszijden grijsachtig bruin, bovenborst soms zeer zwak roodbruin getint; kin, voorhals en buik lichter grijsachtig bruin; slagpennen en bovenvleugeldekvederen als bij het cf, doch het zwart van de slagpennen bruiner en de zoomen van de groote bovenvleugeldekvederen grauwwit; ondervleugeldekvederen en okselvederen wit; staartpennen als bij het o", middelste paar donkerbruin, olijfgroen getint; bovenstaartdekvederen geelgroen, de langste olijfkleurig bruin met smalle geelgroene zoomen; onderstaartdekvederen geelbruinachtig wit. Iris donkerbruin; snavel bruin, ondersnavel lichter; pooten licht bruin. Vleugel 82 — 87, staart 60 — 73, snavel 11 —13, loopbeen 19 — 20 mm.
Oud d* in herfstkleed. In het herfstkleed is de kleur van de vederen van voorhoofd, bovenkop en achterhals door licht bruingele uiteinden min of meer bedekt, ook de groengeelachtige zoomen van rug- en schoudervederen zijn breeder, evenzoo de zoomen van de binnenste kleine slagpennen. De vederen van de onderdeelen zijn van licht bruingele eindzoomen voorzien. Deze uiteinden en zoomen slijten tegen den broedtijd geheel of gedeeltelijk af, zoodat de onderliggende kleur zuiverder wordt. De witte bovenvleugeldekvederen zijn soms min of meer geel getint, ook de witte uiteinden van de groote. Snavel licht bruin, punt zwart.
Oud ? in herfstkleed. Bovendeelen iets groener; onderdeelen iets lichter, door valere zoomen aan de vederen.
Jeugdkleed. Gelijkend op het kleed van het oude ?, rug bruiner, stuit olijfkleurig groen; kin, keel en buik witter. De seksen zijn gelijk en bijna niet te onderscheiden, de <f op rug en vleugels wellicht iets donkerder. Het eerste herfstkleed van de jongen gelijkt op dat der oude vogels.
Voor ko men en levenswijze. De vink is in ons land een algemeene broedvogel, die de voorkeur geeft aan boschachtige streken, waar hij vooral in opgaand loofhout, maar ook in het naaldbosch gevonden wordt. Buiten het eigenlijke bosch treft men den vink ook aan in parken, boomgaarden, lanen met boomen, boerderij-erven met eenig



hout, groote tuinen enz., kortom overal waar eenige boombegroeiing gevonden wordt, behalve in het laagveenmoeras. In den herfst neemt het aantal vinken in ons land belangrijk toe, want dan passeeren er vele duizenden op den trek. Deze verloopt van af half September tot laat in November en bereikt zijn hoogtepunt in October, meestal in de middelste 20 dagen dezer maand. Het schijnt, dat een aantal in den nazomer eerder op den trek gaan dan de 66; in ieder geval bestaan de vinkentroepen, die in October bij ons doortrekken, uit een domineerend aantal dV. Daarentegen is uit de waarnemingen verricht aan de Deensche vuurtorens gebleken, dat in het voorjaar de dtf eenige dagen eerder op de broedplaatsen arriveeren dan de ?$, een verschijnsel, dat ook door het „Ringstation Wassenaar" werd opgemerkt. Over ons land heeft de terugtrek in het voorjaar plaats van begin Februari tot einde April, enkele vogels passeeren nog in begin Mei.
Het verspreidingsgebied van den vink omvat geheel Europa en het westen van Azië. In het noorden gaat hij in klein aantal tot benoorden den poolcirkel, in het zuiden tot aan de Middellandsche zee; in Zuid-Spanje is hij echter zeldzaam. In West-Azië is hij nog tot Tomsk aan te treffen, ook broedt hij in Klein-Azië, in de gebergten van Palestina, Transcaspië, westelijk Turkestan en Perzië. De meeste vinken overwinteren in Europa, slechts een klein aantal steekt over naar Noord-Afrika. Hier en opMadeira, de Azoren en de Canarische eilanden komen een 8-tal minder bontgekleurde subspecies voor, die lang niet zoo goed zingen als onze vink en waarvan Fringilla coelebs spodiogenys Bonaparte uitTunis en Tripolis, een der bekendste is. Ook de opCreta en in Noord-Perzië voorkomende vinken heeft men kortgeleden als zelfstandige subspecies afgescheiden. Zeer geringe verschillen zijn ook waargenomen tusschen vinken uit Engeland en uit ons land, wanneer seriën van c?V, die in de maanden Maart —Augustus verzameld waren, vergeleken werden: bij de Engelsche cftf zijn kin, oordekveeren en onderzijde meer kaneelkleurig, bij de Nederlandsche dtf meer wijnrood (Orgaan Club nederl. vogelk., VI, 1933, pp. 49-58).
De vink houdt er in het voorjaar een bepaald territorium op na, dat door het c? fel tegen andere cfc? verdedigd wordt, waarbij vaak ernstige gevechten voorkomen. Het nest wordt alleen door het ¥ gebouwd, slechts bij uitzondering schijnt het d* te helpen. Gewoonlijk rust het nest op een vrij dikken tak, vaak in een takvork, maar ook wel zit het op eenige kleine zijtakjes dicht tegen den stam gedrukt, zoodat het op een knoest of schorswoekering gelijkt. Een andere maal ligt het in een dichten heester of in wilden wingerd of andere klimplanten, waarmede tuinmuren of prieeltjes begroeid zijn; bijna nooit bevindt het zich lager dan 2 meter boven den grond. Van buiten is het nest met korstmossen en insectenspinsels bekleed en van binnen met haar en een enkel veertje gevoerd. Het legsel bestaat meestal uit 4^5, soms uit 6 en bij hooge uitzondering uit 7 eieren, die op lichtblauwe of grijsachtige grondkleur geteekend zijn met een enkel lijntje en met zwartbruine of purperkleurige vlekken, welke dikwijls een lichteren rand hebben en dan het karakter dragen van brandvlekken. De maten van 92 exemplaren uit Nederland varieeren van 17 — 21.25 mm. in lengte en van 13 — 15 mm. in



breedte. Een gedeelte van de vogels maakt een tweede broedsel. Na een broedtijd van 12 a 13 dagen komen de jongen uit het ei. Zij zijn met vrij lang dons op kop en bovenzijde bedekt; bij het sperren ziet men, dat in hun keelholte naast het rood ook een blauwe kleur optreedt. Zoolang zij nog klein zijn, bew'egen zij voor het eigenlijke sperren den kop met geopenden snavel heen en weer en laten ondertusschen een zacht gesjirp hooren, welk geluid later voor het gesjilp, dat men vooral van de uitgevlogen jongen kent, plaats maakt.
De vinkenslag, dien men van af midden Februari tot in Augustus te hooren krijgt, kan plaatselijk en individueel zeer sterk verschillen. Hij klinkt ongeveer als „tititü Würzgebier" of „hiep hiep hiep hoera ik ben er weer". Gewoonlijk is deze slag in den beginne nog onvolledig en moet hij ieder jaar eerst geoefend worden. De gewone lokroep is een helder „pink, pink", dat bij angst in snel tempo en opvallend luid geroepen wordt. Ook hoort men, vooral in het oosten van ons land, wel een geluid, dat met „trief" of „roelsj" wordt weergegeven, welken roep het c? soms minuten lang kan laten hooren. In den broedtijd roepen beide seksen een muschachtig „chissik" en in den winter hoort men bij het opvliegen vaak „ juup, juup", een roep, dien ook trekkende vinken laten hooren.
De vink trekt overdag, meestal in troepen van 10 tot 50 en meer, veelal tezamen met keepen. Zoodoende vliegt de soort zich slechts bij uitzondering dood tegen onze vuurtorens. Vóór het in werking treden van de Vogelwet 1912 werden er in ons land vele vinken voor de consumptie en voor de kooi gevangen, speciaal in de duinstreek van Kennemerland en in de omgeving van Den Haag; maar ook aan de Zuiderzeekust bij Harderwijk, bij Harlingen, bij Nijmegen en in Brabant en Limburg, legde men zich op deze vangst toe. Dit zgn. „vinken" was in vroeger jaren een geliefkoosde sport, die behalve de noodige vaardigheid en kennis van zaken, vooral een voorraad goede lokvogels vereischte (cf. Bierens de Haan, Een merkwaardig vinkenjournaal, Ardea, X, 1921, pp. 123 — 128 en Snouckaert van Schauburg, Het vinken, Jaarbericht Club nederl. vogelk., VI, 1916, p. 56). Nadat het vangen voor de consumptie evenwel verboden was, is het vinkersbedrijf sterk teruggegaan. In de laatste jaren is bovendien de vangtijd belangrijk ingekrompen en in 1933 van 6 weken tot 14 dagen (16 t/m 31 October) teruggebracht. De eenige vinkenbaan, die tegenwoordig nog in het belang van het ringonderzoek in vol bedrijf is, is die van het „Ringstation Wassenaar", gelegen ten noorden van het pompstation der Haagsche Duinwaterleiding.
Vrij veel vinken vallen aan roofvogels, speciaal aan den sperwer, ten prooi en het is een bekend verschijnsel, dat op dagen van sterken vinkentrek, doorgaans ook talrijke sperwers meetrekken.
De vink is een levendige vogel, die sierlijk is in zijn bewegingen. Zijn gang is half trippelend, half springend. Hij zoekt een groot deel van het jaar zijn voedsel op den grond. Dit bestaat in den zomer hoofdzakelijk uit insecten, in het winterhalfjaar uit zaden.



Orde PASSERIFORMES. Familie FRINGILLIDAE.
N°. 327.
Fringilla montifringilla Linnaeus.
DE KEEP.
Plaat 365: oud 6 in den zomer, oud c? en oud ? in den winter.
Fringilla montifringilla Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 179. Nozeman en Sepp, Ned. Vog. III, 1797, p. 225, pl. nö.Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 220. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 360; III, 1835, p. 261. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 331, pl. 166. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 123, pl. 16, fig. 9 en 10. Albarda, Aves neerl. 1897, p. 13. Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 18. Id. Jaarber. no. 5 Club Nederl. vogelk. 1915, p. 70. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908 —'09, p. 208. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 89. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 43.
Nederlandsche volksnamen: Bergvink, Oranjevink, Boschvink, Noord vink, Kweevink, Eikelvink, Keepvink; in Limburg: Kweeker, Kwaekvink, Spaansche bokvink, T urksche bookvink, Ardensche vink. F riesch: K weakfink, Berchfink, Keepfink (de V ries).
Engelsch: Brambling.
Duitsch: Bergfink.
Fransch: Pinson des Ardennes.
Beschrijving: Oudd1. Voorhoofd, bovenkop, kopzijden, oordekvederen, achterhoofd, achterhals, halszijden en rug glanzend blauwzwart; basis van de vederen van achterhals grijswit, min of meer te voorschijn tredend, vederen van het middengedeelte van den rug aan de basis lichtgrijs, langs de schacht min of meer wit; kin lichtgeel, soms min of meer zwart; keel, voorhals, borst en borstzijden geelachtig roodbruin; lichaamszijden licht geelachtig roodbruin met langwerpige of meer ronde zwarte schachtvlekken ; buik wit; groote slagpennen zwart met smallen citroengelen zoom langs de buitenvlag en witten zoom langs de binnenvlag, vanaf de 4de met een witte vlek in het basale gedeelte op de buitenvlag, smalle eindzoom witachtig; buitenste kleine slagpennen evenzoo, binnenste kleine slagpennen zwart met breeden geelachtig roodbruinen zoom langs de buitenvlag aan het einde en een witte vlek op het basale deel van de buitenvlag, eindzoom witachtig; schoudervederen geelachtig roodbruin; kleine bovenvleugeldekvederen geelachtig roodbruin; middelste wit, min of meer roodbruinachtig getint; groote zwart met witte, min of meer roodbruinachtig getinte uiteinden; V 22



ondervleugeldekvederen wit, aan de basis grauwgrijs; okselvederen citroengeel, aan het einde wit; staartpennen zwart met smallen geelachtig witten zoom langs de buitenvlag en zeer smallen witachtigen eindzoom, het buitenste paar met de basis van de buitenvlag wit, in het midden van de binnenvlag een in de lengte verloopende grootere of kleinere witte streep en een witte zoom langs de binnenvlag nabij het uiteinde, op een na het buitenste paar soms met een smalle witte langsstreep op de binnenvlag in het basale gedeelte; stuit en bovenste bovenstaartdekvederen wit, de langste bovenstaartdekvederen zwart met grijsgrauwe uiteinden; onderstaartdekvederen geelwit, min of meer roodbruin getint. Iris donkerbruin; snavel blauwzwart; pooten bruinachtig vleeschkleurig. Vleugel 88—96, staart 59-71, snavel 11 - 12, loopbeen 19-20 mm.
Oud ?. Vederen van voorhoofd, bovenkop en achterhoofd zwart, al of niet met vaal geelbruine zoomen; achterhals licht bruingrijs, aan weerszijden begrensd door een breede donkerbruine langsstreep; kopzijden licht grauwbruin; halszijden licht grijsachtig grauwbruin; vederen van rug zwart met vaal geelachtig bruine zoomen; schoudervederen zwart met breede geelachtig roodbruine zoomen; kin en keel licht bruinachtig geel, aan weerszijden begrensd door een min of meer duidelijke zwartbruine streep, die zeer zelden door een zwartbruine dwarsstreep om den benedenhals verbonden zijn of zeer zelden de keel zwartbruin; borst en borstzijden bleek geelachtig roodbruin; lichaamszijden wit, geelachtig roodbruin getint, met zwartbruine schachtstrepen of schachtvlekken; buik wit; vleugels als bij het d", doch slagpennen valeidonkerbruin en zwartbruin; kleine bovenvleugeldekvederen zwartbruin met vaal geelachtig bruine zoomen, middelste bruinzwart met breeden witten eindzoom; groote bruinzwart met vaal geelachtig roodbruinen eindzoom; ondervleugeldekvederen wit, die langs den vleugelrand licht grauwbruin; okselvederen licht citroengeel, aan het einde wit; staartpennen als bij het d, doch meer donkerbruin, middelste paar grauwbruin; stuit en kortste bovenstaartdekvederen wit, min of meer met grauwbruin gemengd, langste bovenstaartdekvederen donker grauwbruin met valere zoomen; onderstaartdekvederen wit, licht bruingeel getint. Iris donkerbruin, snavel geel, naar de punt toe donker hoornbruin; pooten bruinachtig vleeschkleurig. Vleugel85 — 91, staart 55—66, snavel 10 —12, loopbeen 19—20 mm.
Oud cf in herfstkleed. Gelijkend op het bovenbeschreven ouded, doch blauwzwarte vederen van kop, hals en rug met breede geelbruine zoomen; deze slijten in voorjaar en zomer meer en meer af. Ook de zoomen van de kleine slagpennen en van de groote bovenvleugeldekvederen zijn breeder en sterker roodbruin getint; eveneens zijn de lichte zoomen van de staartpennen duidelijker. Het roodbruin van voorhals, borst en borstzijden is dieper van kleur en verbleekt min of meer in het voorjaar. Snavel geel, punt en randen van boven- en ondersnavel hoornzwart.
Oud ? in herfstkleed. Gelijk het bovenbeschreven $, doch vederen van bovenkop en rug breeder gezoomd. Snavel geel, naar de punt toe hoornbruin.
Jeugdkleed. Gelijkend op dat van het oude ?, doch stuit en buik lichtgeelbruin getint. In het eerste herfstkleed gelijken de jongen op de ouden in herfstkleed.



Voorkomen en levenswijze. De keep bewoont in den broedtijd de berken-en naaldhoutbosschen van het hooge noorden der oude wereld, van Noorwegen en Zweden in het westen tot Kamsjatka in het oosten. In het najaar trekt hij naar het zuiden om in Midden- en Zuid-Europa, Turkestan, Noord west-Indië, China en Japan te overwinteren. In Nederland is de soort in de meeste jaren een vrij talrijke doortrekker, die hier te lande in wisselend aantal blijft overwinteren, al naar gelang er een grootere of kleinere hoeveelheid beukenootjes aanwezig is. In sommige jaren kan hij haast ontbreken, zooals in den winter van 1915/1916; het is gebleken, dat in genoemd jaar de geheele keepen-populatie, geschat op minstens 3 millioen vogels, in Zuid-Zweden is blijven hangen, aangelokt en vastgehouden door een overvloed van de begeerde beukenootjes (cf. Journal f. Ornithologie, LXIV, 1916, p. 371). In de tweede helft van September, soms reeds in het begin van deze maand (5 Sept. 1908, Swalmen), worden de eerste keepen bij ons gezien; de meeste trekken door inOctober en de eerste helft van November, daarna verflauwt de trek, maar nog tot laat in November of nog later onder invloed van koude, kunnen er trekkers passeeren. Eenige ringresultaten schijnen er op te wijzen, dat een gedeelte van de doortrekkers naar België en Noord-Frankrijk verder gaat. De terugtrek in het voorjaar wordt soms al merkbaar in begin Februari, maar pas in de laatste helft van Maart en de eerste helft van April is er van een geregelden trek sprake; achterblijvers worden nog gezien tot begin Mei en soms later, o.a. 22 Mei 1922 een exemplaar te Schipborg (Dr.) (Ardea, XI, 1922, p. 130). Ook in de zomermaanden zijn af en toe keepen in ons land waargenomen: zoo werd in Juli 1879 een zingend 6 waargenomen bij De Steeg (Jaarber. Club nederl. vogelk. V, 1915, p. 70), 12 Augustus 1902 een exemplaar bij Diepenveen (Ov.) (Tijdschr. Ned. Dierk. Ver., VIII, 1903, p. 94), 8 Juni 1927 eend1 bij Valkenburg (L.) (Hens, Avif. v.Limburg, ie en2e aanvulling, 1932, p. 10), 9 Juni 1930 een voorwerp op Texel (Ardea, XX, 1931, p. 80) en 15 —18 Juni 1930 een d" op het Kampereiland (Orgaan Club nederl. vogelk., III, 1930, p. 105). De keep trekt bijna uitsluitend overdag, dikwijls tezamen met vinken in gemengde gezelschappen. Van een gescheiden trekken van ód en ?? is bij den keep weinig gebleken; wel schijnen er meer keepen dan vinken tegen onze vuurtorens te verongelukken. Verder is de keep aanmerkelijk minder schuw dan de vink en in het algemeen op de vinkenbaan veel gemakkelijker te vangen; aan deze geringere schuwheid is het misschien ook te wijten, dat op met beuken beplante landwegen verscheidene keepen in den herfst aan het snelverkeer ten offer kunnen vallen. In het najaar draagt hij het nieuw geruide, eenigszins grauwe winterkleed, dat pas in April door afslijten van de bruine veerrandjes in het, althans bij het d1, veel kleuriger zomerkleed overgaat. De ó keep is dan ook een bekend voorbeeld van het, onder de zangvogels meer voorkomende verschijnsel, dat niet het nieuwe, maar het afgesleten vederkleed het mooiste is. Overwinterende keepen ziet men vooral in de boschrijke streken van ons land; enkelingen treft men in den winter ook op onkruidakkers, stoppelvelden of boerderij-erven aan, in gezelschap van geelgorzen, vinken, ringmusschen enz. Bij sneeuwbedekking komt de keep ook in stadstuintjes. De zang, dien men hier te lande



zelden of nooit te hooren krijgt, doet eenigszins denken aan het geblèr van den groenling; de lokroep klinkt als een scherp en langgerekt „kèèèp" en vormt vooral bij overtrekkende troepen een goed herkenningsteeken. Ook hoort men wel een korter ,,chuk".
Het nest, dat op een vinkennest gelijkt, maar iets minder netjes wordt afgewerkt, is meestal gebouwd in een takvork of tegen den stam van een berk, maar ook wel op naaldboomen. Het is van buiten in den regel met korstmossen en stukjes berkenschors bekleed en van binnen met haar, veeren en soms eenig dons gevoerd. De 5 tot 7, bij uitzondering 8, eieren gelijken sterk op die van den vink en kunnen evenzeer in kleur varieeren, namelijk van lichtblauw tot helder olijfbruin. Meestal zijn zij iets groener en donkerder dan vinkeneieren, waarmede zij ook wat de vlekking betreft overeenstemmen. De gemiddelde maten bedragen, volgens Jourdain, 19.5 X 14-6 mm. Het broedseizoen verschilt in verband met de geografische breedte; in zuidelijker streken valt het half Mei of begin Juni, in Lapland eerst in Juli. De taak der bebroeding rust bijna uitsluitend op het ?. Merkwaardig is, dat in het noorden de koekoek haar eieren vaak in de nesten van deze soort onderbrengt. Het voedsel van den keep bestaat in den zomer hoofdzakelijk uit insecten, in het winterhalfjaar vooral uit oliehoudende zaden.
Bastaarden tusschen vink en keep zijn eenige malen in ons land aangetroffen (Avifauna neerl, 1908, p. 140).



Genus Cannabina Brehm *).
Brehm, Handb. Naturgesch. Vög. Deutschl., 1831, p. 276.
Van Acanthis flavirostris niet door structureele kenmerken te onderscheiden. Snavel hard, kort en kegelvormig; neusgaten aan de basis gelegen, door korte vedertjes bedekt. Vleugels vrij lang en spits; staart vrij lang en duidelijk ingesneden. Loopbeen kort, teenen met lange nagels. Gevederte van de bovenzijde bruin. Het 6 is kleuriger dan het ?, in afgesleten kleed met rood aan voorhoofd, kropstreek en borstzijden; de jongen gelijken op het ?. Tot dit genus behoort een species, die in ongeveer een half dozijn subspecies verspreid is over Europa, de Canarische eilanden, Madeira, Noordwest-Afrika en Midden Azië, van Klein-Azië tot in noordelijk Kaschmir.
*) Wanneer men zich bepaalt tot het palaearctisch faunagebied, ware een indeeling van de putters, sijsjes, barmsijsjes, citroensijs, kneu en frater in 2 genera van resp. lang- en kortgesnavelde vormen, te rechtvaardigen. Daar echter uit andere gebieden der wereld, o.a. uit Zuid-Amerika, verschillende overgangen tusschen beide bekend zijn, worden tegenwoordig algemeen, in navolging van Hartert (Vögel pal. Fauna, Bd. I, 1903, p. 65), de bovengenoemde vinkachtigen, te weten de genera Carditelis, Chrysomitris, Acanthis-en Cannabina, in één genus vereenigd. Dit genus wordt tegenwoordig Car duel is Brisson genoemd. G. A. B.



Orde PASSERIFORMES. Familie FRING1LLIDAE.
N°. 328.
Cannabina cannabina (Linnaeus).
DE KNEU.
Plaat 366: 2 oude 66, oud ? en jong cf.
„ 367: oud 6, jong 6 en alle in den winter.
Fringilla cannabina Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 182. Nozeman en Sepp, Ned. Vog. II, 1789, p. 157, pl. 82. Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 215. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 364; III, 1835, p. 262. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 337, pl. 169. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog., 1860, p. 126, pl. 16, fig. 17 en 18.
Cannabina cannabina, Albarda, Aves neerl. 1897,p. 14. Van Oort, NotesLeyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 208. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13, pl. 17.
Acanthis cannabina cannabina, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 13.
Carduelis cannabina cannabina, Snouckaert van Schauburg, Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 68. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 90. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 39.
Nederlandsche Volksnamen: Kneuter, Kneutje, Heidekneuter, Vlamsijs, Hennipvink; Tukker (in Gelderland) Robijntje; (in Utrecht, Gelderland en Groningen); Heimourik, Heivink, Vlasvink (in Limburg). Friesch: Robyntsje, Robyn, Koalmosk (de Vries).
Engelsch: Linnet.
Duitsch: Bluthanfling.
Fransch: Linotte.
Beschrijving. Oud 6. Voorhoofd en voorste gedeelte van den bovenkop karmijnrood; vederen van achterhoofd grauwgrijs met donkerbruine schachtstreep; achterhals, kop- en halszijden grauwgrijs, in het midden van de halszijden een lichtere vlek; kin, keel, voorhals en bovenste gedeelte van de borst grauwwit met donkergrauwe langsvlekken; rug, schouders, stuit en bovenvleugeldekvederen donker kaneelkleurig bruin, stuit iets lichter; overige gedeelte van de borst licht karmijnrood, in het midden, evenals de buik grauwwit of bruinachtig wit; lichaamszijden licht geelachtig bruin met kanee kleurig bruine schachtstrepen; groote slagpennen zwart, langs buiten- en binnenvlag wit gezoomd; kleine slagpennen zwart met vaal bruinachtigen zoom langs de buitenvlag, witten zoom langs de binnenvlag en witachtigen eindzoom, de binnenste kleine slagpennen donkerbruin met kaneelkleurig bruine zoomen; ondervleugeldekvederen wit, de langs den rand gelegene grauwgrijs met breede witte zoomen; okselvederen wit;



staartpennen zwart, langs de buitenvlag met smallen witten zoom, langs de binnenvlag met zeer breeden witten zoom; bovenstaartdekvederen zwart met breede witte zoomen; onderstaartdekvederen grauwwit of bruinachtig wit, met smalle bruinzwarte schachtstrepen. Iris donkerbruin; snavel grauwgrijs, donkerder aan de punt, basis van den ondersnavel lichter; pooten vleeschkleurig bruin. Vleugel 76 — 85, staart 52 —61, snavel 8 — 10, loopbeen 17 mm.
Oud ?. Vederen van voorhoofd, bovenkop en achterhoofd bruingrauw met donkerbruine schachtstreep; kopzijden, halszijden en achterhals grijsgrauw met een lichtere vlek op de halszijden; rug, schouders en bovenvleugeldekvederen donker roodachtig bruin met geelachtig bruine zoomen aan de vederen; stuitvederen licht geelachtig bruin met donkerbruine of zwartbruine schachtstreep; kin, keel, voorhals, borst en lichaamszijden licht bruinachtig geel met donkerbruine schachtstrepen; buik geelachtig wit; slagpennen en staartpennen als bij het d, evenzoo boven- en onderdekvederen van den staart. Iris donkerbruin; snavel grauwgrijs, punt donkerder, basis ondersnavel lichter; pooten vleeschkleurig bruin. Vleugel 75 — 87, staart 52 — 61, snavel 8 —9, loopbeen 16—17 mm.
Oud c? in herfstkleed. Gelijkend op het bovenbeschreven ouded1, doch roode vederen van voorhoofd en bovenkop, alsmede die van borst met breede licht bruingele zoomen en de karmijnkleur veel somberder. Soms is de roode kleur vervangen door donker kaneelkleurig bruin of grauwbruin. Kop- en halszijden zijn door geelbruine vederuiteinden bruiner getint en de vederen van achterhals, rug en schouders, en de bovenvleugeldekvederen hebben licht bruingele zoomen. Snavel donkerbruin, aan de basis grijsachtig. Door afslijting van de vederen ontstaan de meer sprekende kleuren van het bovenbeschreven prachtkleed.
Oud $ in herfstkleed. Gelijkend op het bovenbeschreven oude ?, doch zoomen van de vederen der bovendeelen breeder.
Jeugdkleed. Gelijkend op dat van het oude ?, doch kin en keel geelbruinachtig wit zonder of met onduidelijke donkere schachtstrepen; kop- en halszijden licht bruinachtig geel; bovendeelen licht bruinachtig geel met zwartbruine schachtstrepen; stuit geelbruinachtig wit met zwartbruine schachtstrepen; rug en bovenvleugeldekvederen met kaneelkleurige tint; onderdeelen bleeker met smallere schachtstrepen; witte zoomen van de staartpennen licht geelbruin getint. Snavel vleeschkleurig grauw. De jonge dd zijn op rug, schouders en bovenvleugeldekvederen iets warmer bruin dan de ??, overigens echter zeer moeilijk te onderscheiden.
Het eerste herfstkleed van de jonge vogels gelijkt op het herfstkleed van de ouden.
Voorkomen en leve nsw ij ze. Het kneutje is in ons land plaatselijk een algemeene broedvogel, die behalve in de duinen en op de hooge zandgronden in het oosten en zuiden van het land, ook wordt aangetroffen in het polderland, waar het op de erven van afgelegen boerderijen of in hakhoutboschjes een broedplaats vindt. Verder treft men het aan op nieuwe ontginningen, in jonge dennenaanplantingen of op met jenever-



bessen begroeide heideterreinen, maar het talrijkst is deze soort waarschijnlijk in eenigszins grazige, met duindoorns en bramen begroeide duinen, grenzend aan akkerland of tuinderijen, zooals men die vóór de bebosschingen in Noord- en Zuid-Holland op verschillende plaatsen aantrof; want het kneutje is een echte steppe-vogel, gewend om over grootere afstanden te vliegen en op den grond of op verschillende onkruiden zijn voedsel te zoeken. Het is een dagtrekker, die in vrij groot aantal doortrekt gedurende de tweede helft van September en de eerste helft van October; daarna verflauwt de trek, maar nog tot half November worden doortrekkers waargenomen. Op geschikte plaatsen blijven enkele, maar soms ook grootere troepen, den winter over, zelfs bij strenge koude. De terugtrek in het voorjaar verloopt van einde Februari of begin Maart tot ongeveer half April of nog later tot in de eerste dagen van Mei, wanneer onze eigen vogels reeds met broeden begonnen zijn. Uit de terugvangsten van een aantal door het „Ringstation Wassenaar" in den zomer en op den trek geringde kneutjes blijkt, dat deze soort reeds in België, maar vooral in Zuidwest-Frankrijk aan den voet van de Pyreneeën overwintert; enkele voorwerpen gaan zuidelijk tot in Spanje (Aidea, XXIII, 1934, p. 136—147). Ook in Noord-Afrika schijnen er vele gedurende het koude
jaargetijde verblijf te houden.
Het kneutje is over het grootste gedeelte van Europa verspreid, noordelijk tot 64° N.B. in Scandinavië en 6o° N.B. in Rusland. Een nauwverwante vorm, Cannabina cannabina mediterranea (Tschusi), die bij vergelijking van seriën over het algemeen iets kleiner is en iets levendiger van kleur, leeft in de kustlanden langs de noordzijde van de Middellandsche zee, van Zuid-Spanje en Zuid-Italië tot in Dalmatië. Drie andere, eveneens iets levendiger gekleurde subspecies vindt men op de Canarische eilanden en op Madeira, namelijk: Cannabina cannabina meadewaldoi (Hartert) op de westelijke en Cannabina cannabina harterti (Bannerman) op de oostelijke Canaren, terwijl Cannabina cannabina nana Tschusi voorkomt op Madeira. Dein denKaukasus, Klein-Azië, Perzië en Turkestan levende kneutjes zijn subspecifiek nog onvoldoende bekend en worden samengevat onder den naam Cannabina cannabina bella (Brehm). Het kneutje is een beweeglijke en vlugge vogel, die zich weinig aansluit bij andere vinkachtigen, maar graag in kleinere of grootere troepjes van soortgenooten zijn voedsel zoekt. Tijdens het zingen zitten de de? liefst op den top van een struik of op een telegraafdraad, niet zelden 2 of 3 in eikaars nabijheid; ook wordt de zang wel vliegende voorgedragen. Behalve in het voorjaar en in den zomer hoort men soms in den herfst en zelfs midden in den winter een enkelen vogel kort zingen. Maar bij het begin van den broedtijd kan een o* zich wel 2 minuten achtereen laten hooren, waarbij het een fraaie, korte fluitstr ophe ten beste geeft en allerlei variaties op den lokroep, afgewisseld met rollertjes en een sooi t gekraai. Bij het nest hoort men ook andere toontjes, die wel ais „dja, djü, knackenie worden weergegeven, terwijl een opvliegend of overkomend troepje steeds aan een soort geknutter van korte, scherpe geluidjes is te herkennen. Het nest woi dt door het ? gebouwd, dat daarbij door het druk heen en weer vliegende en af en toe zingende 6 begeleid wordt. Gewoonlijk vindt men het nest in dichte struiken of heggen, op geringe



hoogte boven den grond, bij het begin van het broedseizoen liefst in altijd groene heesters, zooals in de thuja's van kweekerijen of tusschen klimop; in de zandstreken graag in jeneverbessen, gaspeldoorns of jonge dennen. Later in den broedtijd vindt men het ook in loofhoutrandjes tusschen de velden, in duindoorns of braamstruiken, meidoorn- of beukenheggen enz. Soms ligt het nest vlak boven, een enkele maal zelfs op den grond, in hooge heide of in grasbuiten, een andere maal in takkenbossen of op turfhoopen in het hoogveen. Af en toe nestelen verscheidene paren dicht bijeen, zoodat een zekere kolonievorming valt waar te nemen. Het nest is gebouwd van dunne rijsjes of grashalmen, mos en zachte worteltjes en van binnen gevoerd met haren, wol, wilgenpluis en soms veeren. Van af ongeveer 20 April tot in begin Juli kan men hierin het volledige legsel aantreffen; dit bestaat bij het ie broedsel meestal uit 5 k 6, soms 7, en bij het 2e uit 4 tot 6 eieren. Misschien wordt een enkele maal nog een 3e broedsel gemaakt. De eieren zijn lichtblauw of blauwachtig wit van kleur, met purperroode vlekjes en streepjes; zij zijn van puttereieren niet altijd te onderscheiden, maar in den regel iets grooter, buikiger, minder dicht gevlekt en zwaarder. Ongevlekte exemplaren van effen witte of blauwe kleur komen een enkele maal voor. De afmetingen van 125 eieren afkomstig uit Nederland, varieeren van 16—21 mm. in lengte en van 12—14.5 mm. in breedte. Zij worden in ongeveer 14 dagen meestal alleen door het ? uitgebroed; het ó werd in verschillende gevallen gedurende de avonduren broedend waargenomen. De pasgeboren jongen zijn op kop en rug met lang dons bedekt; zij bevuilen, als zij iets ouder zijn, het nest in vrij sterke mate, hetgeen in verband staat met hun vegetarische voedsel, dat zij uit den krop van de ouden ontvangen. Wanneer zij na ongeveer 2 weken vliegvaardig zijn, ziet men hen nog eenigen tijd met de ouders rondtrekken, waarbij zij onophoudelijk om voedsel bedelen. Het kneutje voedt zich bijna uitsluitend met allerlei zaden, zoowel met graan als met verschillende onkruidzaden, o.a. met die van distels, Rumex-soorten, Raphanus raphanistrum, Diplotaxus tenuifolia, Urtica-soorten, Cakile maritima, Chenopodium-soovien, Linum enz. Insecten worden slechts zelden gegeten en ook de jongen worden in hoofdzaak met plantaardigen kost grootgebracht.
De vlucht van het kneutje is snel en golvend; in het hout springt het van tak op tak; klauteren zooals putter en de sijsjes kan het niet. Bij dcf, die in gevangenschap gehouden worden, gaat de roode kleur tengevolge van de eenzijdige voeding en niet door onvoldoend afslijten van de grauwe veerrandjes, reeds bij den volgenden rui verloren.
V
23



Genus Acanthis Bechstein l).
Bechstein, Ornith. Taschenb., I, 1802, p. 125.
Snavel hard, kegelvormig, met scherpe punt en eenigszins opgezwollen basis, bovensnavel recht of zeer weinig gekromd; neusgaten aan de basis door korte vedertjes bedekt. Vleugels lang en vrij spits; eerste 3 (zichtbare) groote slagpennen het langst. Staart vrij lang; loopbeen kort en sterk. Tot dit genus behooren een 3-tal species, die het noorden van de oude en nieuwe wereld en de europeesche en aziatische hooggebergten bewonen.
Tabel ter bepaling der soorten.
1 Kop, borst of stuit rood 2
Kop, borst of stuit zonder eenig rood $ Acanthis flavirostris.
2 Stuit licht wijnrood, kin roestkleurig geel cf Acanthis flavirostris.
Stuit gestreept, kin zwart 3
3 Grooter en grijzer, vleugelspiegel grijsachtig wit Acanthis linaria.
Kleiner en bruiner, vleugelspiegel licht geelbruin . . . Acanthis linaria cabaret.
*) Men zie de noot op p. 173.



Orde PASSER 1F0RMES. Familie FRINGILLIDAE.
N°. 329.
Acanthis flavirostris (Linnaeus).
HET FRATERTJE.
Plaat 368: oud 6 en oud ?.
Fringilla flavirostris Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 182. Nozeman en Sepp, Ned. Vog. IV, 1809, P- 339, pl- 173-
Fringilla moniium, Temminck, Man. d'Orn. 2e éd. I, 1820, p. 368; III, 1835, p. 262. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 339, pl. 170. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 127, pl. 16, fig. 19.
Cannabina flavirostris, Albarda, Aves neerl. 1897, p. 14.
Aegiothus flavirostris, Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 209.
Acanthis flavirostris flavirostris, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 13.
Carduehs flavirostris flavirostris, Snouckaert van Schauburg, Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 67. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 90. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 37.
Nederlandsche volksnamen: Frijter, Geelbek-frijter; in Groningen: Barm en Grauwe barm. Friesch: Heidebarmke, Heidebarm, Heiderobyntsje, Grêffügeltsje (de Vries).
Engelsch: Twite.
Duitsch: Berghanfling.
Fransch: Linotte montagnarde.
Beschrijving. Oud d1. Vederen van voorhoofd, bovenkop, achterhals, rug en schouders geelbruin met bruinzwarte schachtstrepen; stuitvederen vuil rose met licht geelbruine zoomen; kop- en halszijden geelbruin met smalle zwartbruine schachtstrepen; kin, keel en voorhals licht bruingeel; borst en lichaamszijden licht bruingeel met donkerbruine schachtstrepen; buik wit; groote slagpennen en buitenste kleine slagpennen bruinzwart met smallen witten zoom langs de buitenvlag, breederen witten zoom langs de binnenvlag en met zeer smallen witten eindzoom, binnenste kleine slagpennen zwartbruin met breede geelachtig bruine zoomen; bovenvleugeldekvederen bruinzwart met geelbruine zoomen, de groote met breeden licht bruingelen of geelbruinachtig witten eindzoom; ondervleugeldekvederen en okselvederen wit, aan de basis grauwgrijs; staartpennen bruinzwart langs buitenvlag en aan het einde smal wit gezoomd, langs binnenvlag breeder wit gezoomd, middelste paar met licht geelbruine zoomen; soms zijn ook de zoomen van de overige paren bruingeel getint of licht geel-



bruin; bovenstaartdekvederen bruinzwart met licht geelbruine zoomen; onderstaartdekvederen wit, min of meer bruingeel getint, al of niet met smallere of breedere bruinzwarte schachtstrepen. Iris donkerbruin; snavel geel, aan de punt hoornzwart; pooten bruinzwart. Vleugel 75 — 79, staart 58 — 65, snavel 7 — 8, loopbeen 17 —18 mm.
Oud ?. Gelijk het oude d1, doch vederen van stuit niet rose, maar bruinzwart met breede licht geelbruine zoomen. Vleugel 74 — 80, staart 55 — 66, snavel 7 — 8, loopbeen 16—18 mm.
Jeugdkleed. Gelijkend op dat van het oude ?, doch keel, voorhals en borst bleeker van kleur; keel en voorhals, evenals de borst van donkerbruine schachtstrepen voorzien. Snavel grauwgeel.
Voorkomenen levenswijze. Het fratertje bezoekt ons land alleen op den trek en gedurende het winterhalfjaar en is dan voornamelijk aan te treffen op de kwelders en de buitendijksche gronden aan de kust van Groningen en Friesland, langs de Zuiderzee en op de Zuidhollandsche en Zeeuwsche eilanden. Hier houdt het zich meestal op in troepen van eenige honderden, die zich te goed doen aan verschillende onkruidzaden, o.a. aan die van Atriplex, Salicornia enz. Op de vinkenbaan van het „Ringstation Wassenaar" werd het fratertje in de jaren 1927 —1934 slechts in klein aantal gevangen, ondanks de aanwezigheid van een of meer lokvogels van de betreffende soort. De herfsttrek vindt plaats in October en November of nog later in den winter onder invloed van invallende vorst of sneeuwbedekking; de terugtrek in het voorjaar nog tot einde Maart.
De geografische verspreiding van het fratertje is zeer merkwaardig en vertoont eenige overeenkomst met die van Sitta canadensis'L. Zijn verspreidingsgebied is namelijk in twee ver uiteen gelegen gedeelten gescheiden. Dein ons land voorkomende vorm van frater bewoont Groot-Brittannië en Ierland, de Schotsche eilanden, de westkust van Noorwegen, Lapland en het noorden van Finland, maar de andere 8 a 9 subspecies leven meest zuidelijker en zijn typische bewoners van de Aziatische hooggebergten, van Klein-Azië tot Mantsjoerije. Stresemann heeft getracht dit gescheiden voorkomen te verklaren in zijn studie over de herkomst van de vogels van het Europeesche hooggebergte (Jaarbericht Club nederl. vogelk., X, 1920, pp. 71—93).
In Schotland en het noorden van Engeland bewoont het fratertje bij voorkeur de hooger gelegen, steenachtige heidevelden, de „grouse-moors" der Engelschen, maar ook op ongecultiveerde weiden, boomlooze eilanden en andere overeenkomstige terreinen kan men het aantreffen. In den herfst worden de hooger gelegen terreinen echter verlaten en verzamelen deze vogeltjes zich tot troepen, die voornamelijk aan de kust of op moerassige gronden den winter doorbrengen.
Tegen den broedtijd vertoont het c? een soort baltsbewegingen, die bestaan uit het even spreiden en daarna weer toevouwen van de vleugels. Hierbij wordt de aandacht gevestigd op de wijnrose stuit, het eenige opvallend gekleurde lichaamsdeel, waarmede het 6 kan pronken.



Het nest wordt door de beide seksen gebouwd, meestal op of vlak boven den grond, bij voorkeur tusschen eenige steenen of in hooge heide, ook wel tusschen klimop of andere klimplanten, waarmede lage muurtjes begroeid zijn, verder in boschjes, in verlaten steengroeven, enz. Het doet denken aan een kneuennest, maar is meestal iets dikwandiger en bestaat hoofdzakelijk uit gras en mos, van binnen dik gevoerd met haar en wol en een enkel veertje. Dikwijls vindt men verscheidene nesten in eikaars nabijheid. De 4 & 7, gewoonlijk 6 en bij uitzondering 8, eieren, die in de 2de helft van Mei of in Juni gelegd worden, doen sterk aan kneutjes-eieren denken; zij zijn in den regel wat kleiner, puntiger van vorm, intenser blauw en iets duidelijker geteekend met roodbruine vlekjes en streepjes; effen witte eieren komen een enkele maal voor. De gemiddelde afmetingen bedragen, volgens Jourdain, 16.9 X 12.6 mm. De jongen, die na 13 èi 14 dagen broeden uit het ei komen, zijn met witachtig dons bedekt. Men heeft waargenomen, dat de schalen der uitgekomen eieren door het ? worden opgegeten. Gewoonlijk worden per jaar twee broedsels gemaakt.
Zijn voedsel, dat voornamelijk uit onkruiden, maar in den broedtijd ook gedeeltelijk uit insecten bestaat, zoekt het fratertje meestal op den grond. Daarbij laat een troep van deze vogeltjes allerlei knutterende en heesche geluidjes hooren, die aan de kneu, maar ook aan het barmsijsje herinneren en die wel door „tschat" of „twai-it" worden weergegeven. De vlucht van het fratertje is dansend en golvend en doet eveneens aan die van de kneu denken. In het veld zijn de fratertjes in herfstkleed van kneutjes te onderscheiden aan den donkeren bovenkop, de oranjebruine keel en den gelen snavel, terwijl bij de <3ó, wanneer zij eventjes opvliegen, de wijnrose stuit zichtbaar wordt.



Orde PASSERIFORMES. Familie FRINGILLIDAE.
N°. 330.
Acanthis linaria (Linnaeus).
HET BARMSIJSJE.
Plaat 369: 2 oude d d, oud ? en jong ó in den winter.
Fringilla linaria Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 182. Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 226. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 373; III, 1835, p. 267. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 340, pl. 171. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 127, pl. 16, fig. 15 en 16.
Cannabina linaria, Albarda, Aves neerl. 1897, p. 15.
Cannabina linaria holbölli, Albarda, Aves neerl. 1897, P- J5-
Aegiolhus linaria, Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 209.
Aegiothus linaria holboellii, Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 209.
Acanthis hollbölli, Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 342.
Acanthis linaria linaria, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 13.
Acanthis linaria holboellii, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 14.
Carduelis linaria linaria, Snouckaert van Schauburg, Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 67. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 90. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 38.
Nederlandsche volksnamen: Paapje, Blank paapje, Barm, Barmpje, Rood barmpje (dd), Blank barmpje ($?), Steenbarm, Noordsijs, Noordsche sijs, Rood sijsje, Berkensijsje; in Limburg: Vlasvink, Bergsies en Berbke. Friesch: Stienbarm, Stienbarmke (de Vries).
Engelsch: Mealy Redpoll.
Duitsch: Birkenzeisig.
Fransch: Sizerin, Sizerin boréal.
Beschrijving. Oudd. Voorhoofd en voorste helft van den bovenkop karmijnrood; achterste helft van den bovenkop, achterhals, rug en schouders licht grijsachtig geelbruin met donkerbruine schachtstrepen; stuit wit met smalle donkerbruine schachtstrepen en meer of minder sterk karmijnrose getint; teugels bruinzwart; streep boven het oog licht geelachtig grauw; achterste gedeelte van kop- en halszijden licht grijsachtig geelbruin met smalle donkerbruine schachtstrepen, voorste gedeelte van kopen halszijden karmijnrose; kin en keel, soms ook boven-voorhals, bruinzwart; voorhals, bovenborst en borstzijden karmijnrose; lichaamszijden geelgrijsachtig wit, karmijnrose getint, met donkerbruine schachtstrepen; midden van de benedenborst en buik



wit; slagpennen donkerbruin met smalle grijsachtig witte of geelbruinachtig witte zoomen, die aan de binnenste kleine slagpennen breeder zijn; bovenvleugeldekvederen donkerbruin, de middelste en groote met breeden grijsachtig witten of geelbruinachtig witten eindzoom; ondervleugeldekvederen wit met grauwe basis; okselvederen wit, min of meer rose getint; staartpennen donkerbruin met smalle grijsachtig witte of geelbruinachtige witte zoomen; bovenstaartdekvederen donkerbruin met licht grijsachtig geelbruine zoomen; onderstaartdekvederen wit met donkerbruine schachtstreep. Iris donkerbruin; snavel bleek geel, bovenrand van bovensnavel en onderrand van ondersnavel naar de punt toe donkerbruin; pooten donkerbruin. Vleugel 73 — 80, staart 56 — 64, snavel 8 —11, loopbeen 15—17 mm.
Oud ?. Gelijkend op het bovenbeschreven oude d, doch voorste deel van kopzijden en halszijden, voorhals, borst en lichaamszijden zonder karmijnrose kleur, evenzoo de stuit; voorste gedeelte van kop- en halszijden gelijk het achterste gedeelte licht grijsachtig geelbruin met smalle donkerbruine schachtstrepen; voorhals meestal, evenals kin en keel bruinzwart; borst geelachtig grijswit; lichaamszijden geelgrijsachtig wit met donkerbruine schachtstrepen; stuit wit of geelachtigwit met donkerbruine schachtstrepen; overigens als het d. Vleugel 70—78, staart 55 — 63, snavel 8 —11, loopbeen 15 — 16 mm.
Tegen den zomer wordt de bovenzijde, zoowel bij hete? als bij het?, door afslijting van de lichte vederzoomen donkerder; evenzoo wordt het rood van de onderdeelen bij de dd helderder door afslijting van de geelbruinachtig witte zoomen, die in den herfst aan de vederen van kop- en halszijden en van de borst voorkomen; ook de strepen op de lichaamszijden worden sprekender.
Jeugdkleed. Gelijkend op dat van het oude $, doch voorhoofd, bovenkop en achterhals geelgrijsachtig wit met breede donkerbruine schachtstrepen; voorhals, borst en lichaamszijden geelachtig wit met donkerbruine schachtstrepen.
In het eerste herfstkleed hebben de jongen reeds den karmijnrooden bovenkop; het karmijnrose der onderdeelen en van de stuit is bij vele dd nog niet ontwikkeld of alleen zwak aangeduid op het voorste gedeelte van de kopzijden en op de stuit, soms ook op de borst.
Voorkomen en levenswijze. Onder de verschillende vormen van barmsijsjes, die het noorden van de oude en nieuwe wereld bewonen, kan men het best twee groepen aannemen: een linaria-groep en een hornemanni-groep, welke laatste zich door het bezit van een witte stuit en een meer zuiver witte onderzijde onderscheidt. In overeenstemming met dit wittere vederkleed leven de beide vertegenwoordigers van de hornemanni-gvoep het meest noordelijk, terwijl het verspreidingsgebied van de 5 verschillende linarici-vormen hier zuidelijk bij aansluit of er ten deele mede samenvalt. De geografische verspreiding der verschillende barmsijsjes is de volgende: de lichtstgekleurde vorm, Acanthis hornemanni hornemanni (Holböll), bewoont Groenland en overwintert in Noord-Amerika, de iets kleinere Acanthis hornemanni exilipes (Coues)



broedt in Lapland, Noord-Rusland en het noorden van Azië en Amerika. Als vertegenwoordigers van de linaria-groep vindt men in Groenland de groote en donkere Acanthis linaria rostrata (Coues) en in Noordoost-Labrador en Baffinsland de op de borst iets roodere Acanthis linaria fuscescens (Coues), terwijl het op IJsland voorkomende barmsijsje, dat sterk op rostrata gelijkt, als Acanthis linaria islandica Hantzsch is afgescheiden. Over het grootste gedeelte van het noordelijk halfrond, noordelijk van 58° N.B. is de typische Acanthis linaria (L.) verspreid, wier broedgebied gedeeltelijk samenvalt met dat van Acanthis hornemanni exilipes, met welken vorm zij naar het schijnt af en toe bastaarden vormt. In het zuiden komt zij nog in het noordelijk deel van OostPruisen, in de nabijheid van de Oostzee, broedend voor. Tenslotte bewoont het kleinste en donkerste barmsijsje, Acanthis linaria cabaretS.Müller), de Britscheeilanden, de Alpen en waarschijnlijk ook eenige meer oostelijk gelegen hooggebergten. Acanthis linaria holboellii (Brehm) is gebleken een individueele variatie te zijn (cf. Notes Leyden Museum, XXXIV, 1911—'12, p. 42).
In ons land treft men het barmsijsje alleen op den trek of overwinterend aan. Hun aantal kan zeer sterk wisselen: het eene jaar verschijnen zij in grooten getale, een volgend jaar ontbreken zij bijna geheel. Na 1900 was de soort vrij talrijk in de jaren 1902, 1910, 1913, 1916 en 1931. De doortrek heeft plaats van af eind September, de meeste verschijnen echter in October en November, terwijl zij in het voorjaar voornamelijk in Maarten April gezien worden, soms nog tot eind April (cf. Snouckaertvan Schauburg, Avif. neerl, 1908, p. 14). Enkele zomerwaarnemingen, gedaan te Oostvoorne in de jaren 1910, 1911 en 1912, hadden wellicht betrekking op het kleine barmsijsje (cf. Ardea, I, 1912, p. 57). Daarentegen meende wijlen de heer J. H. Pellinkhof, die 27 Juni 1922 in de omgeving van Nijmegen een barmsijsje broedend op een nest met 6 eieren aantrof en aldaar gedurende 4 dagen kon observeeren, dat dit vogeltje tot den vorm linaria behoorde. Aangezien dit nest eenige dagen na het vinden vernield werd, zijn slechts 2 eieren als bewijsmateriaal bewaard gebleven. Dat deze eieren later door F. C. R. Jourdain voor eieren van Cannabina cannabina gehouden werden, lijkt mij geen uitspraak, die de bevindingen van een nauwkeurig waarnemer als de heer Pellinkhof was, geheel te niet kan doen (cf. Jaarbericht Club nederl. vogelk.,XIII, 1923, p. 100 en Orgaan Club nederl. vogelk., VI, 1934, p. 164). In den allerlaatsten tijd lijkt het, gezien de waarnemingen verkregen door het „Ringstation Wassenaar" in de jaren 1930 t/m 1934 (zie p. 187), meer waarschijnlijk, dat men het kleine barmsijsje in ons land als broedvogel zal kunnen aantreffen.
Het barmsijsje is een beweeglijke vogel, waarvan men soms kleinere of grootere troepjes, maar dikwijls ook enkelingen of tweetallen aantreft, die zich op berken en elzen of op grootere onkruiden te goed doen. Daarbij kunnen zij evenals sijsjes vaak ondersteboven aan de uiterste takjes bungelen om het begeerde zaad machtig te worden. Over het algemeen zijn zij zeer weinig schuw en op de vinkenbaan gemakkelijk te vangen. De lokroep, dien de vogeltjes zoowel in de vlucht als zittend laten hooren, bestaat uit eenige heesche geluidjes en is van dien van het kleine barmsijsje nauwelijks te



onderscheiden. Hij klinkt als „tschütt, tschatt", maar bij aanroep van overvliegende vogels ook wel als „tjié-e-wie, tjié-e-wie"; de zang heeft niet veel te beteekenen en is een aaneenschakeling van allerlei tswitscherende geluidjes. Het barmsijsje broedt voornamelijk in berkenbosschen en vertoont evenals het fratertje een zekere neiging tot kolonievorming. Het nest wordt gebouwd van dunne berkenrijsjes, twijgjes heide, fijne worteltjes, grashalmpjes en stukjes bast en is van binnen gevoerd met dons en veeren of soms met eenig haar. Het legsel, dat meestal 5 a 6, soms slechts 4 of ook wel 7 eieren telt, is gewoonlijk in Juni, maar, al naar de geografische breedte, ook wel in de 2de helft van Mei of pas in Juli voltallig. De eieren zijn op helder blauwe grondkleur met lichtbruine vlekjes en streepjes geteekend; zij hebben een weinig glanzende schaal en meten, volgens Jourdain, gemiddeld 16.98 X 12.65 mm- Naar het schijnt worden soms twee broedsels in een jaar gemaakt.
Het voedsel van het barmsijsje bestaat hoofdzakelijk uit zaden, in den zomer ook uit insecten.
V
24



Orde PASSERIFORMES. Familie FRINGILLIDAE.
N°. 331-
Acanthis linaria cabaret (P. L. S. Müller).
HET KLEINE BARMSIJSJE.
Plaat 370: oud d, oud ¥ en jong d in den winter.
Fringilla cabaret P. L. S. Müller, Natursyst. Suppl. 1776, p. 165.
Linaria rufescens, Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 342.
Cannabina linaria rufescens, Albarda, Aves neerl. 1897, P- I5-
Acanthis linaria cabaret, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 14.
Aegiothus linaria cabaret, Van Oort, Notes LeydenMus. XXX, 1908—'09, p. 209.
Carduelis linaria cabaret, Snouckaert van Schauburg, Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 19x5, p. 68. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 90. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 38.
Nederlandsche volksnamen: Steenpaapje, Bruin paapje.
Engelsch: Lesser Redpoll.
Duitsch: Kleiner Birkenzeisig.
Fransch: Sizerin cabaret.
Beschrijving. Oud d. Gelijk het oude d van den vorigen vorm, doch afmetingen kleiner; karmijnrood van bovenkop iets donkerder; bovendeelen donkerder en vederzoomen geelbruiner; stuit bruin met karmijnrose tint en zwartbruine schachtstrepen; kop- en halszijden donker en geelbruiner, in het voorste gedeelte donker karmijnrose getint; voorhals en borst donkerder karmijnrose; lichaamszijden licht geelbruin, min of meer karmijnrose getint, met donkerbruine schachtstrepen; zoomen van kleine slagpennen, bovenvleugeldekvederen, staartpennen en bovenstaartdekvederen licht geelbruin. Vleugel 69 — 76, staart 52—60, snavel 7— 9, loopbeen 15—16 mm.
Oud ?. Gelijk het oude d, doch voorste gedeelte van kop- en halszijden, borst en voorste gedeelte van de lichaamszijden niet karmijnrose, maar licht geelbruin, soms met zeer zwakke rose tint op het voorste gedeelte van kop- en halszijden; stuit geelbruin met donkerbruine schachtstrepen. Vleugel 64—70, staart 49.5 — 52.5, snavel 8—9, loopbeen 15—16 mm.
In het herfstkleed zijn de karmijnroode vederen van de onderdeelen en de stuitvederen van licht geelbruine zoomen voorzien; deze slijten tegen den zomer af en ook bij dezen vorm wordt dan de bovenzijde door afslijting van de vederzoomen donkerder.



Jeugdkleed. Gelijkend op dat van het $, doch voorhoofd en bovenkop geelgrijsachtig wit met donkerbruine schachtstrepen; voorhals, borst en lichaamszijden geelbruinachtig wit met donkerbruine schachtstrepen.
In het eerste herfstkleed gelijken de jongen op de ouden, de jonge d d zijn op de onderdeelen en op de stuit nog weinig of niet karmijnrose.
Voorkomen en levenswijze. Het kleine barmsijsje bewoont West- en MiddenEuropa, met name Groot-Brittannië en Ierland en de midden-europeesche hooggebergten, zooals de Alpen, waarschijnlijk ook de Karpathen, den Balkan en misschien den Kaukasus. Op de Britsche eilanden komt de soort ook in de lagergelegen streken voor, maar op het continent is het een echte gebergte vogel, die zich bijna uitsluitend ophoudt in de „Legföhren"-bestanden der alpine zone. Op grond van deze verspreiding en het voorkomen van de andere vormen van barmsijsjes in het hooge noorden van de oude en nieuwe wereld, houdt Stresemann den vorm cabaret voor een typisch arctisch relict, dat na den Ijstijd op de hooggebergten van Midden-Europa is achtergebleven (Jaarbericht Club nederl. vogelk., X, 1920, pp. 71—93). In ons land vertoont het kleine barmsijsje zich in wisselend aantal op den trek, in het najaar voornamelijk in de maanden October en November, soms reeds begin September; in het voorjaar in Maart en April, maar ook nog in Mei en zelfs tot einde Juni zijn in de jaren 1930 t/m 1934 enkelingen door het „Ringstation Wassenaar" waargenomen. Merkwaardig is, dat het overgroote deel van de in Mei en Juni te Wassenaar aangetroffen vogels $$ waren, die soms weinig haast maakten om haar broedgebied te bereiken. Dat dit broedgebied klaarblijkelijk in Groot-Brittannie gelegen is, werd door de vondst van een geringd ? (nr. A 11983) in de nabijheid van haar nest te Gateshead-on-Tyne, in het noorden van Engeland, bewezen (cf. Koch, Le sizerin roussatre, Carduelis flammea cabaret (P. L. S. Müller), dans les Pays-Bas, Le Gerfaut, XXIV, 1934, pp. 8—10). In verband hiermede is het niet onmogelijk, dat de barmsijsjes, die in de jaren 1910, 1911 en 1912 te Oostvoorne des zomers werden waargenomen, tot dezen vorm hebben behoord. Ook het onder den vorigen vorm vermelde broedgeval bij Nijmegen in Juni 1922, zou op cabaret betrekking gehad kunnen hebben.
Het kleine barmsijsje is een levendig vogeltje. In het voorjaar kan men het d1 hoog boven het broedgebied zien rondvliegen onder het zingen van zijn kort liedje, dat bestaat uit eenige trillers, die gedurig herhaald worden; maar ook wordt dit liedje wel zittend gezongen. De lokroep klinkt als „tschatt, tschatt" en bij het aanroepen van overvliegende vogels ook „tjié-e-wie, tjié-e-wie". Het kleine barmsijsje heeft de neiging om in kolonies te nestelen, al broeden ook vele paren in afzondering. Het nest wordt op verschillende plaatsen gebouwd, soms in hooge heggen of kleine, vrij gelegen boschjes, maar ook wel aan den rand van jonge dennenaanplantingen of op tamelijk groote hoogte in bosschen met opgaand geboomte. Het nestmateriaal bestaat uit dunne takjes en dorre grasstengels, die eenigszins slordig naar alle kanten blijven uitsteken; van binnen is het gevoerd met dons en soms met haar en veeren. Het legsel



telt 4 & 5, soms 6 eieren, die op een blauwe grondkleur met lichtbruine vlekjes en streepjes geteekend zijn en die gedurende ongeveer 11 dagen bebroed worden. De gemiddelde afmetingen bedragen, volgens Jourdain, 15.97 X 12.2 mm. Het broedseizoen is niet scherp begrensd: op de Britsche eilanden nestelen enkele paren reeds eind April, de meeste evenwel pas in de 2e helft van Mei of begin Juni; in de Alpen eind April en begin Mei. Gewoonlijk wordt één, soms worden twee broedsels gemaakt. Gedurende het winterhalfjaar vereenigt het kleine barmsijsje zich in Groot-Brittannië tot kleinere en grootere troepen, die rondtrekken en zich voeden met de zaden van berken en elzen en ook wel met die van sommige onkruiden, speciaal composieten.
In het veld is het kleine barmsijsje van het gewone barmsijsje te onderscheiden aan zijn geringere grootte en aan zijn bruinere kleur, vooral van de borst- en buikveeren en van den vleugelspiegel, vandaar de vinkersbenaming „bruin paapje" voor cabaret en „blank paapje" voor linaria.



Genus Carduelis Brisson ').
Brisson, Orn. I, 1760, p. 36 (III, p. 53).
Snavel kegelvormig met scherpe, spitse punt. De ie groote slagpen zeer klein en verborgen, 2e, 3e en 4e groote slagpen ongeveer even lang en het langst; langste kleine slagpen in lengte tusschen de 7e en ge groote slagpen instaand. Staart duidelijk ingesneden. Dit genus telt 2 species, wanneer men tenminste Carduelis carduelis en Carduelis caniceps als verschillende soorten blijft beschouwen (cf. Hartert, Vögel pal. b auna, Erganzungsband, 1932, p. 42). Deze 2 species zijn in ongeveer een dozijn subspecies over geheel Europa, eenige eilanden in den Atlantischen Oceaan (Canarische eilanden, Madeira en Azoren), Noordwest-Afrika en een groot deel van Azië verspreid.
x) Men zie de noot op p. 173.



Orde PA SSERIFORMES. Familie FRING1LLIDAE.
N°. 332.
Carduelis carduelis (Linnaeus).
DE PUTTER.
Plaat 371: oud 6, oud ? en jong.
Fringilla carduelis Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 180. Nozeman en Sepp, Ned. Vog. IV, 1809, p. 329, pl. 168. Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 229. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 376; III, 1835, p. 269. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 333, pl. 167. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 124, pl. 16, fig. 11 en 12.
Carduelis carduelis, Albarda, Aves neerl. 1897, p. 13. VanOort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 209. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13, pl. 15.
Carduelis carduelis carduelis, Snouckaert van Schauburg, Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 67. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 89. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 36, 168 en 172.
Carduelis carduelis britannica, Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 168 en 172.
Carduelis carduelis sylvestris, Albarda, Aves neerl. 1897, p. 14.
Nederlandsche volksnamen: Distelvink, Bloemputter, Elzenputter; in Groningen: Kletter.
Engelsch: Goldfinch.
Duitsch: Stieglitz.
Fransch: Chardonneret.
B e s c h r ij v i n g. Oud d". Breede band rond de basis van den snavel, zich uitstrekkend tot het voorste gedeelte van den bovenkop, boven het oog tot een weinig voorbij den achterrand van het oog, onder het oog tot den achterrand van het oog en onder den snavel tot op keel of voorhals, eenigszins glanzend donker karmijnachtig rood; achter het rood een witte band van de kopzijden over de halszijden en den voorhals; bovenkop, achterhoofd en streep aan weerszijden van den hals, alsmede teugels en de neusgaten bedekkende borstelvederen zwart; bovenste gedeelte van den achterhals wit, min of meer bruin getint; benedengedeelte van den achterhals, rug, schouders, smalle band over de bovenborst, zijden van de borst en zijden van het lichaam geelbruin, rug en schouders iets bruiner; stuit geelbruinachtig grauw, midden van de borst en buik wit; groote slagpennen zwart met witachtigen zoom langs de binnenvlag, smallen witten eindzoom en, behalve de eerste, met hooggele basis aan debuitenvlag; kleine slagpennen evenzoo, doch met breederen witten eindzoom, binnenste kleine slagpennen



zwart met breeden witten eindzoom; kleine en middelste bovenvleugeldekvederen en dekvederen van de groote slagpennen zwart; groote bovenvleugeldekvederen hooggeel, basis buitenvlag zwart, basis binnenvlag wit, de meest naar binnen gelegene bruinachtig, aan de basis zwart; ondervleugeldekvederen wit, de langs den vleugelrand gelegene met zwarte basis; okselvederen wit; staartpennen zwart, de middelste paren met breeden witten eindzoom, de beide buitenste paren met een groote witte vlek op de binnenvlag en met zeer smallen witten eindzoom, soms ook een kleine witte vlek op de binnenvlag van het derde paar van buitenaf; bovenstaartdekvederen wit met licht geelbruine eindzoomen, de basis min of meer zwart; onderstaartdekvederen wit, al of niet licht geelbruin gezoomd. Iris donkerbruin; snavel vleeschkleurig wit, punt donkerbruin; pootenvleeschkleurig bruin. Vleugel 73-83,staart 51-58, snavel 11-13,loopbeen 15 — 16 mm.
Oud $. Gelijk het oude d, doch de roode band rond den snavel iets somberder en smaller, boven de oogen zich niet tot achter het oog uitstrekkend, teugelstreep breeder en doffer zwart, achterhoofd en bovenkop doffer zwart en kleine bovenvleugeldekvederen donkerbruin of grauwzwart. Vleugel 75 — 82, staart 53 — 57, snavel 11 —13, loopbeen 15 — 16 mm.
In het herfstkleed zijn de witte vederen van kop en hals min of meer bruin gezoomd, de vederen van rug en schouders hebben lichtere zoomen, de witte eindzoomen van vleugel- en staartpennen zijn breeder en dikwijls min of meer bruin getint, de kleine en middelste bovenvleugeldekvederen zijn duidelijk bruin gezoomd. Tegen het voorjaar slijten deze zoomen meer en meer af.
Jeugdkleed. Bovenzijde van kop, achterhals, rug en schouders licht geelachtig bruin met donkerbruine vlekken; kopzijden, halszijden, kin, keel, voorhals, borst en zijden van het lichaam licht bruinachtig geel met donkerbruine vlekken; buik wit; vleugels als bij het oude ?, doch eindzoomen van slagpennen en van groote bovenvleugeldekvederen licht geelbruin; staartpennen als bij de ouden, doch eindzoomen licht geelbruin; boven- en onderstaartdekvederen licht geelbruin. Snavel grauwwit, aan de punt donkerder.
Het eerste herfstkleed van de jongen gelijkt op dat der ouden, echter zijn de kleuren doffer en vooral de kopteekening is minder scherp.
Merkwaardig zijn bij deze soort de lange, zwarte haarveeren, die tegen de lichte achterhoofdsvlek goed zichtbaar zijn.
Voorkomen en levenswijze. De putter is in ons land een vrij zeldzame en eenigszins plaatselijke broedvogel, die in de laatste kwarteeuw voornamelijk werd aangetroffen langs de groote rivieren, o.a. bij Nijmegen, Wageningen, Wijk bij Duurstede (Ardea, XVI, 1927, p. 140) en Wijhe, en verder bij Driebergen, in den Achterhoek en in Zeeland, sporadisch ook op het eiland Voorne en in Zuid-Limburg. Buiten den broedtijd wordt de putter in wisselend aantal ook elders in ons land waargenomen, o.a. in de duinstreek, aan de kust van het IJsselmeer, waar er in vroeger jaren bij Har-



derwijk verscheidene gevangen werden, in de provincie Groningen enz. Doortrek of min of meer localp verplaatsingen worden waargenomen van eind Augustus of begin September tot in November en in het voorjaar van Maart tot ongeveer half Mei (Houthem, 13 Mei 1922); enkele zwervers werden nog in Juni gezien (Ardea, XX, 1931, p. 50). Maar ook midden in den winter, in December en Januari, kan men, vooral bij vorst en sneeuw, putters aantreffen, zoowel enkelingen als kleine troepjes van 3 tot 14 stuks.
Het verspreidingsgebied van den putter omvat geheel Europa en het westelijk deel van Azië. In Europa komt hij voor tot in Midden-Scandinavië (65° N.B.) en NoordRusland (6o° N.B.) en in het zuiden tot in het Middellandsche zeegebied en NoordwestAfrika. In het zuiden van dit gebied, met name in Spanje en Noordwest-Afrika en op Madeira, de Azoren, de Canarische eilanden en verschillende eilanden in de Middellandsche zee (Balearen, Corsica, Sardinië, Creta enz.) heeft men verscheidene iets kleinere en donkerder gekleurde subspecies afgescheiden, maar naarmate men over meer materiaal de beschikking kreeg, zijn de onderlinge verschillen tusschen deze geografische vormen minder duidelijk geworden en sommige subspecies zijn practisch niet meer uit elkaar te houden. Ook op den Balkan, in Voor-Azië en in West-Siberië komen nog eenige nauw verwante subspecies voor, waaronder de groote Carduelis carduelis major Taczanowski, die West-Siberië, Turkestan en Perzië bewoont en die in den winter sporadisch tot in Pruisen en Polen is waargenomen. Van de iets minder levendig gekleurde Carduelis carduelis britannica (Hartert) uit Groot-Brittannië en Ierland, nam de heer P. A. Hens in 1926 aan, dat zij zich in het najaar en in den winter ook in Limburg vertoonde (Hens, Avifauna v. Limburg, 1926, pp. 168 en 172), maar later kwam de genoemde auteur tot een andere meening en werden de veronderstelde Engelsche putters niet geheel identiek bevonden met den vorm britannica (Proceedings VII. Internat. Ornith. Congress Amsterdam 1930, p. 447). Dank zij de welwillendheid van den heer Hens was ik in de gelegenheid de beide bewuste putters (?, 21 November 1919, Houthem en ?, 8 Januari 1922, Houthem) te vergelijken met het materiaal van 's Rijks Museum te Leiden, te weten met een serie van 18 dtf en 6 ?? putters, die alle in het najaar en in den winter in Nederland gevangen zijn en verder met 8 dtf en 5 $?, resp. 4 en 2 herfst- en wintervogels, van den vorm britannica, meerendeels afkomstig van het Britsche Museum te Londen. Bij het beschouwen van deze voorwerpen bleek mij, dat de in ons land in den herfst en in den winter gevangen putters bijna alle goed van de Engelsche zijn te onderscheiden en dat zij tot den continentalen vorm behooren. De subspecies britannica is namelijk op den rug iets donkerder en meer olijt bruin gekleurd, verder heeft zij eenigszins bruinachtig getinte wangen, terwijl de lichte achterhoofdsvlek vrijwel ontbreekt. Dat het rood aan den kop bij britannica meer „zinnober", bij carduelis meer „karmijn" zou zijn, kan ik niet bevestigen. Veeleer lijkt dit onderscheid een seizoenverschijnsel en is het rood bij vogels uit de maanden April tot en met Juni diep karmijnrood van kleur, bij herfst- en wintervogels meer oranjerood. Over het geheel vertoonen de bovengenoemde voorwerpen van carduelis en britannica geringe



individueele verschillen en zijn beide subspecies tamelijk homogeen; enkele exemplaren staan echter, wat de kleur van de bovenzijde betreft, tusschen beide in en zijn practisch niet onder te brengen. Hiertoe behooren behalve de twee uit Houthem, ook een d van 25 November 1910 uit Harderwijk (collectie's Rijks Museum, catalogusnummer 34). Exemplaren zonder achterhoofdsvlek komen bij carduelis eveneens voor. 's Rijks Museum te Leiden bezit geen zekere Nederlandsche broed vogels; de eenige putter uit de maand Mei (d*, 25 Mei 1855, Santpoort) maakt deel uit van de collectie Van Wickevoort Crommelin en behoort tot den continentalen vorm.
De putter bewoont min of meer open terrein, waar grootere boomgaarden, oude tuinen of parken afwisselen met uitgestrekte bouw- en weilanden en hier en daar op bermkanten of op een enkel onverzorgd plekje volop onkruiden te vinden zijn. Ook in hooge populieren, die de landwegen begrenzen, houdt hij zich graag op; grootere naaldbosschen schijnt hij te mijden. Het keurige, kleine nest wordt alleen door het ? gebouwd; in den regel bevindt het zich op vrucht- of laanboomen, meestal in een moeilijk bereikbare takgaffel ver van den stam. Soms echter vindt men het in heggen of in altijd groene heesters, gewoonlijk tamelijk hoog boven den grond. Het is een diep, dikwandig napje, een samenweefsel van worteltjes, halmpjes, mos, korstmossen en wol en van binnen gevoerd met dons en zaadpluis en soms enkele haren. De 4 a 6, soms 7 eieren zijn op een zwak blauwachtig witte grondkleur met enkele roodbruine en aschgrauwe vlekjes en streepjes geteekend; meestal zijn zij iets sprekender gevlekt dan kneutjeseieren. De gemiddelde afmetingen bedragen, volgens Van Pelt Lechner, 17.4 X 12.58 mm. Zij worden doorgaans einde April of begin Mei gelegd, waarna in Juni of begin Juli een tweede legsel volgt; vervolglegsels worden soms in Augustus nog begonnen. Na 13 a 14 dagen broeden, welke taak alleen door het ? wordt volbracht, komen de jongen uit het ei en nog 13 dagen later zijn zij vliegvaardig. Zij vertoonen dan in hun jeugdkleed met de gevlekte lichaamsveeren, veel overeenkomst met jonge groenlingen en sijsjes. De plaats van het nest wordt door de ouden niet angstvallig geheimgehouden, want dikwijls zitten zij er vlak bij te lokken of vliegen in de nabijheid opvallend heen en weer. Zijn voedsel, dat voornamelijk uit oliehoudende zaden, maar in het voorjaar en in den zomer ook uit knoppen en insecten bestaat, zoekt de putter op boomen en struiken of op hoog opgeschoten onkruiden, bij voorkeur op verschillende soorten van distels en andere composieten. Daarbij komt hij weinig op den gror^d; veeleer ziet men hem in een karakteristieke houding met diep voorovergebogen kop, de teenen geklemd om den zaadkop, op de distels zitten, teneinde zich aan de zaden te goed te doen. Maar ook hangt hij wel, evenals het sijsje of de barmsijsjes, ondersteboven in de takken, om elzen- of berkenzaadjes te bemachtigen. Wanneer een kleinere of grootere groep putters bijeen is, hoort men hen voortdurend lokken; de lokroep, dien zij zoowel zittend als vliegend laten hooren, klinkt ongeveer als „stieglitt", „stieglittitt", „dju-ie, tiekeniet" of „piek, pick-pickelnick, pickelnickneia". De zang, die uit een aaneenschakeling van variaties op den lokroep bestaat en waarineen luide helder klinkende triller voorkomt, is uitgegroeid tot een helder en monter liedje. Merkwaardiger-
V 25



wijze zijn noch de zang, noch de lokroep aangeboren, maar ieder afzonderlijk individu moet beide eerst van zijn soortgenooten leeren. In het vrije veld doet de putter vanwege zijn bont gevederte eenigszins denken aan een grooten vlinder, vooral wanneer hij rond de zaadhoofdjes van de akkeronkruiden fladdert. Hij is betrekkelijk gemakkelijk te vangen en verdraagt het leven in de kooi, waarin hij zijn aanvankelijke schuwheid spoedig verliest, zeer goed, zoodat hij dikwijls 8 a 10, soms tot 19 jaar lang gehouden wordt. De naam putter dankt deze vogel aan het feit, dat men hem in de kooi het kunstje laat verrichten om zijn wateremmertje en voederbakje aan een kettinkje omhoog of naar zich toe te trekken, waarbij het dier het ingepalmde stukje ketting met zijn poot moet vasthouden teneinde omlaag vallen of terugglijden van het bovengenoemde te voorkomen. Het schijnt, dat de putter voor dit kunstje een zekere aangeboren geschiktheid bezit, mede een gevolg van zijn bovenbeschreven voedingswijze (Journal f. Ornithologie, LXXXI, 1933, p. 1).



Genus Chrysomitris Boie ').
Boie, Isis, 1828, p. 322.
Snavel als bij Carduelis, kegelvormig met scherpe, spitse punt; neusgaten door korte borstelvedertjes bedekt. Kleur van het gevederte overwegend geelgroen, zonder rood aan den kop. Vleugel spitser dan bij Serinus. De ie groote slagpen rudimentair, 2e en 3e even lang en het langst, 4e gewoonlijk 1 a 2 mm. korter. Staart ingesneden. Dit genus telt verscheidene species, die over een groot gedeelte van de aarde verspreid zijn. Ongeveer 25 species leven in Zuid- en Midden-Amerika, een half dozijn in de Vereenigde Staten, in Azië en in Afrika en slechts 2 species komen voor in Europa. Een van deze species is ook in ons land waargenomen; de andere, Chrysomitris citrinella (Linnaeus) bewoont Zuid-Europa, het Alpengebied en Zuidwest-Duitschland.
*) Men zie de noot op p. 173.



Orde PASSERIFORMES. Familie FRINGILLIDAE.
N°. 333.
Chrysomitris spinus (Linnaeus).
HET SIJSJE.
Plaat 372: oud d, oud ? in den winter en jong ? in den winter.
Fringilla spinus Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 181. Nozeman en Sepp, Ned. Vog. II, 1789, p. 135, pl. 70. Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 225. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 371; III, 1835^.264. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 335, pl. 168. Id. Nat. Hist van Ned. Vog. 1860, p. 125, pl. 16, fig. 13 en 14.
Chrysomitris spinus, Albarda, Aves neerl. 1897, p. 14. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 210. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13, pl. 16.
Acanthis spinus, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 13.
Carduelis spinus, Snouckaert van Schauburg, Jaarber. no. 5. Club nederl. vogelk. 1915, p. 67. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 89. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 37.
Nederlandsche volksnamen: Elzensijsje, Sijs; bij Oirschot: Bloemsijsje; in Limburg: Siesche; bij de Haagsche vogelhandelaars de dd met zwarte keel: Smidje. Friesch: Siis, Siiske, Sys, Syske, Sijsien (de Vries).
Engelsch: Siskin.
Duitsch: Erlenzeisig.
Fransch: Tarin.
Beschrijving. Oud d. Voorhoofd, bovenkop en achterhoofd zwart, vederen van achterhoofd min of meer geelachtig groen gezoomd; achterhals, rug en schouders grijsachtig geelgroen met min of meer duidelijke zwarte schachtstrepen; streep boven en achter het oog groengeel; kop- en halszijden grijsachtig geelgroen, in het voorste gedeelte groengeel; kin en keel zwart; voorhals, borst en voorste gedeelte van den buik groengeel; zijden van het lichaam grijsachtig wit, min of meer groengeel getint, met zwarte schachtstrepen; achterste gedeelte van den buik grijswit, weinig of niet groengeel getint, langs de zijden met zwarte schachtstrepen; groote slagpennen bruinzwart, langs de binnenvlag met breeden bleekgelen zoom, langs de buitenvlag, behalve bij de eerste, met smallen groengelen zoom, de basis van de buitenvlag van de binnenste vijf citroengeel; kleine slagpennen bruinzwart, basis van de buitenvlag citroengeel, buitenvlag naar het einde toe groengeel gezoomd, binnenvlag in het benedengedeelte bleek geel gezoomd, de binnenste kleine slagpennen met licht grijzen



eindzoom; kleine en middelste bovenvleugeldekvederen geelgroen, groote bovenvleugeldekvederen bruinzwart met breeden citroengelen eindzoom; ondervleugeldekvederen licht grijs met geelgroene zoomen; okselvederen groengeel, aan de basis licht grijs; staartpennen aan de basis citroengeel, aan het einde bruinzwart met zeer smalle groengele zoomen, het buitenste paar met geel bruinzwarte buitenvlag, het middelste paar bruinzwart, min of meer groenachtig getint, met smalle citroengele zoomen; stuit groengeel; bovenstaartdekvederen geelgroen, de langste met grijsachtigen eindzoom; onderstaartdekvederen grijswit, al of niet groengeel getint, met zwarte schachtstreep. Iris donkerbruin; snavel donkerbruin, basis ondersnavel lichter vleeschkleurig bruin; pooten donkerbruin. Vleugel 69 — 75, staart 44 — 52, snavel 9—10, loopbeen 14—15 mm.
Oud?. Bovenzijde van kop, achterhals, rug en schouders grauwgrijsachtig geelgroen met bruinzwarte schachtstrepen; streep boven en achter het oog bleek groenachtig geel met donkergrauwe vlekken; kop-en halszijden grauwgrijs, groenachtig geel getint, de oordekvederen iets donkerder; kin en keel grijswit; voorhals, borst en lichaamszijden grijswit, min of meer groengeel getint, met bruinzwarte schachtstrepen; midden van de benedenborst en buik wit; slagpennen en bovenvleugeldekvederen als bij het 6, doch zoomen van de laatste bleeker en meer groenachtig; ondervleugeldekvederen en okselvederen minder geel getint; staartpennen en bovenstaartdekvederen als bij het 6; stuit groengeel met zwarte schachtstrepen; onderstaartdekvederen grijswit met zwarte schachtstrepen. Iris donkerbruin; snavel donkerbruin, basis ondersnavel lichter vleeschkleurig; pooten donkerbruin. Vleugel 70 — 74, staart 43 — 50, snavel 9 —10, loopbeen 14—15 mm.
Oud 6 in herfstkleed. Gelijkend op het bovenbeschreven oude 6, doch over bovenen onderzijde ligt een grijs waas, veroorzaakt door de grijsachtige zoomen der vederen, die tegen het voorjaar afslijten; zwarte vederen van voorhoofd en bovenkop met smalle groenachtige zoomen, die van kin en keel met groengele zoomen.
Oud $ in herfstkleed. Gelijk het bovenbeschreven oude ?, doch bovendeelen grijzer getint.
Jeugdkleed. In teekening gelijkend op het kleed van het oude ?, doch bovendeelen licht geelachtig bruin met zwartbruine schachtstrepen; stuit lichtgeel met zwartbruine schachtstrepen; kopzijden, halszijden, kin, keel en voorhals wit, geel getint, met zwartbruine vlekken, oordekvederen bruiner; borst en lichaamszijden grijsachtig wit, geel getint, met zwartbruine schachtstrepen; buik wit; vleugels als bij het ?, doch eindzoomen der binnenste kleine slagpennen en van de middelste en groote bovenvleugeldekvederen licht bruingeel; staartpennen en onderstaartdekvederen als bij het ?. Snavel licht vleeschkleurig bruin.
In het eerste herfstkleed gelijken de jongen op de oude vogels, de 66 zijn echter grauwer groen op de bovendeelen, bleeker geel op de onderdeelen, de uitbreiding van het zwart op bovenkop en op kin en keel is geringer en de lichaamszijden zijn meer gestreept; de ?? zijn bruinachtiger op de bovendeelen, soms ook op de lichaamszijden,



witter, zonder gele tint, op de onderdeelen en op de zijden van het lichaam krachtiger gestreept.
V o o r k o m e n e n 1 e v e n s w ij z e. Het sijsje is broedvogel in vrijwel geheel Noorden Midden-Europa, van Frankrijk, Zwitserland, Noord-Italië, Oostenrijk-Hongarije en den Kaukasus noordelijk tot zoover als de naaldbosschen gaan in Scandinavië en Finland. In het westen in klein aantal in Schotland, Ierland en het noorden van Engeland en verder in geheel Siberië, oostwaarts tot in Noord-China en Japan en zuidelijk tot in Klein-Azië en Noord-Perzië. In zijn verspreidingsgebied vertoont het sijsje nergens constante afwijkingen, zoodat er geen subspecies beschreven zijn. Tegen den herfst trekt het naar het zuiden tot in de landen aan de Middellandsche zee en bij uitzondering tot in Noord-Afrika; ook in Engeland overwinteren er vele. In Nederland wordt het sijsje in sterk wisselend aantal waargenomen, zoowel op den trek in voor- en najaar als gedurende de wintermaanden. In sommige jaren, zooals in 1887, 1891 en 1929, zijn ook in den zomer groepjes sijzen alhier voorgekomen, die meerendeels uit jonge of eenjarige vogels bestonden, zoodat het niet is uitgesloten, dat in die jaren verscheidene paren in ons land met succes gebroed hebben (Ardea, XVIII, 1929, p. 163 en Hens, Avifauna v. Limburg, ie en 2e aanvulling, 1932, p. 5). In andere jaren zijn broedende sijsjes echter zeer zelden in ons land aangetroffen en de opgaven van Albarda (1897) en Snouckaert van Schauburg (1908), die er melding van maken, dat „enkele paren" broedende gevonden werden in de provincies Groningen, Friesland, Gelderland, Zuid- en Noord-Holland, Noord-Brabant en Limburg, hebben waarschijnlijk op slechts zeer enkele gevallen betrekking. In de oudere ornithologische werken treft men de volgende opgaven aan: Nozeman en Sepp (Ned. Vog. II, 1789, p. 135, pl. 70) vermelden, dat het door hen afgebeelde nest, dat hall Juni „bereids 7 „geheel witte eitjes bevatte, bij Roozendael in Gelderland gevonden werd; merkwaardig genoeg was dit nest gebouwd op een kreupeleik, in den oksel van een zijtak dicht bij den hoofdstam, zoodat het op zijn minst twijfelachtig schijnt of hier werkelijk van een sijsjesnest sprake is geweest. In de „Bouwstoffen voor eene Fauna van Nederland" doet Harmsen mededeeling van een broedgeval onder het Huis den Dam bij Zutfen (I, 1853, p. 211), terwijl van Bemmelen en De Gavere opgeven, dat het sijsje in kleinen getale in de provincie Groningen broedt (II, 1856, p. 125); Albarda maakt melding van een broedgeval op „Herema-state" te Oudeschoot (III, 1866, p. 217). Uit latei jaren wordt broeden gemeld uit de omgeving van Zwolle in 1906 (Versl. & Meded. Ned. Ornith. Ver., IV, 1907, p. 26), bij Helenaveen in 1910 (Maandblad Nat. Hist. Gen. 1913, p. 24) en in Zuid-Limburg bij Valkenburg in 1929 (Hens, Avifauna v. Limburg,
ie en 2e aanvulling, 1932, p. 5).
Op den trek worden de eerste sijsjes in sommige jaren reeds begin September waargenomen, het talrijkst zijn zij echter in October en November, terwijl ook daarna, bij inval van vorst, nog trek plaats heeft. De voorjaarstrek duurt van begin Februari tot einde April; enkele worden nog in Mei en Juni aangetroffen. Onder ruim 40 terug-



vangsten van door het „Ringstation Wassenaar" op den trek geringde sijsjes waren er 30 uit het buitenland, nl. 22 uit België, 4 uit Noord-Italië, 2 uit Frankrijk, 1 uit Engeland en 1 uit Oost-Pruisen (Orgaan Club nederl. vogelk., VI, 1933, pp. 58 — 65 en Ardea, XXIII, 1934, p. 202). Het sijsje trekt overdag in kleinere of grootere troepen van 3—40 stuks.
Gedurende den broedtijd lijdt het sijsje een eenigszins teruggetrokken bestaan. Het nest, dat door het ? wordt gebouwd, bevindt zich meestal aan het uiteinde van een horizontalen sparretak op groote hoogte, zoodat het vrijwel niet te bereiken is en meestal pas ontdekt wordt, wanneer er jongen zijn, die door de ouden gevoederd worden. Soms is het op elzen of andere loof boomen en minder hoog boven den grond aangebracht. Het is een ondiep komvormig nest, gemaakt van dorre takjes, blad- en korstmossen en insectenspinsels en gevoerd met haar, wol, veeren en zaadpluis. Aangezien niet zelden 2 broedsels per jaar gemaakt worden, kan men van eind April tot in Juni voltallige legsels aantreffen. Zij bestaan uit 5 a 6 eieren, die op lichtblauwe grondkleur met flauw roestkleurige en violette, maar ook wel donkerbruine vlekken geteekend zijn; in den regel zijn zij iets blauwer dan puttereieren, terwijl hun afmetingen, volgens Van Pelt Lechner, gemiddeld 15.05 X 11.78 mm. bedragen. De in eiercollectie's aanwezige exemplaren zijn meestal in gevangenschap gelegd; authentieke nesten met eieren van in het wild levende vogels treft men zeer weinig in musea aan. De jongen vertoonen bij het opensperren van den snavel een diep roode keel; de mondhoekplooien zijn geel. Zij worden naar het schijnt voor een groot deel met insecten grootgebracht en ook buiten het nest nog eenigen tijd door de ouders gevoederd.
Na den broedtijd vereenigen de sijsjes zich graag tot grootere en kleinere troepen, die vrijwel den geheelen dag ijverig naar voedsel zoeken. Elzen hebben de voorkeur, maar ook op berken, thuja's en andere coniferen of zelfs op hooge onkruiden kan men hen aantreffen, terwijl zij onder voortdurend geroep zich aan de zaden te goed doen. Een andere maal kunnen de beweeglijke vogeltjes langen tijd achtereen doodstil aan de elzenproppen zitten peuteren, waarbij zij vaak ondersteboven hangen, zich vastklemmend met hun sterke grijp voeten. Is de els in kwestie min of meer afgeoogst of wordt de troep opgeschrikt, dan vliegt zij onder het uiten van allerlei kraaiende geluidjes eensklaps weg, om in dansende vlucht eenigen tijd rond te vliegen en op een andere plaats neer te strijken. Enkelingen die van de troep zijn afgeraakt, rusten meestal niet vóór zij, druk lokkend, weer eenige soortgenooten hebben opgespoord. Grootere troepen zijn doorgaans erg onrustig, maar kleinere groepjes zijn vertrouwelijker en storen zich weinig aan den mensch. Zoodoende zijn zij een gemakkelijke prooi voor de vogelvangers, die hen met een langen hengel voorzien van een lijmpunt weten te vangen. Ook met lijmstokjes of door middel van een klepkooi met loksijs werden er vroeger verscheidene buitgemaakt. Thans behooren lijm en klepkooi tot de verboden vangmiddelen en de vangst hiermede kan alleen nog met een speciale vergunning geschieden. Met geoorloofde vangmiddelen en door personen, die in het bezit zijn van een betreffende vergunning, mag het sijsje ook thans nog voor de kooi gevangen



worden, evenals de vink, de kneu, de putter, de groenling en de geelgors (Koninklijk Besluit Nr. 464 van 17 December 1928). Den naam „St Nicolaas sijzen" geven de vangers aan de <Sd, die laat in het jaar buitgemaakt worden en die dan een zwarte km
hebben, welke vroeg in den vangtijd ontbreekt.
Het sijsje verdraagt het leven in gevangenschap zeer goed en is ook in de kooi een ijverig zanger. Het is gemakkelijk tam te maken en weet zich, gewend als het is om in takken te klauteren, veel beter in een kleine ruimte te bewegen dan bv. het kneutje, dat meer een vogel van de open ruimte is, zooals Heinroth zeer juist opmerkt. Ook als het slaapt gebruikt het vaak zijn sterke grijpvoeten en overnacht hangend aan een verticalen wand van de volière, vastgeklemd in kleinmazig kippengaas, rietmatten enz. Het baadt graag en ook broedt het niet zelden in gevangenschap en brengt er met succes zijn jongen groot. Een enkele maal komt het voor, dat overigens rustige sijsjes 's nachts in de kooi zonder waarneembare aanleiding plotseling wild gaan rondfladderen, waarbij zij zich ernstig kunnen verwonden.
De zang is moeilijk met letterteekens weer te geven; het is een monter en meest vrij lang aangehouden liedje, dat bestaat uit een reeks korte geluidjes, die nu en dan door een eigenaardigen uithaal worden onderbroken of beëindigd. Naumann geeft het weer als: „dididlidlideidaah", terwijl Kleinschmidt er „diddel diddel diddel schabig" van maakt. Behalve zittend zingt het d ook tijdens een soort baltsvlucht. Overigens schijnt de zang met het geslachtsleven niet in nauw verband te staan, want men kan hem, behalve gedurende den ruitijd, vrijwel het geheele jaar door hooren. Ook kan men'waarnemen, dat het 6 zijn ? in den herfst uit den krop voedert. Op zonnige voorjaarsdagen is soms een geheele troep in een koorzang verdiept.



Genus Chloris Cuvier.
Cuvier, Lecons d'Anat. Comp. Tab., II, Oiseaux, 1800.
Snavel kegelvormig, veel korter dan de kop, met spitse punt, aan de basis ongeveer even hoog als breed; rug en randen van den bovensnavel bijna recht. Vleugels lang, de ie groote slagpen zeer klein en verborgen, 2e, 3e en 4e groote slagpen ongeveer even lang en het langst. Staart korter dan de vleugel, duidelijk ingesneden. Tot dit genus behooren 3 species en talrijke subspecies, die over vrijwel het geheele palaearctische faunagebied verspreid zijn; 1 van deze species bewoont ook ons land.
V
26



Orde PASSERIFORMES. Familie FRING1LLIDAE.
N°. 334Chloris chloris (Linnaeus).
DE GROENLING.
Plaat 373: oud cf, oud ? en jong d.
Fringilla chloris Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 174. Nozeman en Sepp, Ned. Vog. I, 1770, p. 73, pl. 40. Temminck, Man. d'Orn. 18x5, p. 206. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 346 ; III, 1835, p. 254. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—58, p. 327, pl. 164. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 124, pl. 16, fig. 5 en 6.
Chloris chloris, Albarda, Aves neerl. 1897, P- *3- van °ort> Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 212. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13, pl. 13.
Chloris chloris chloris, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 12. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 67. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 93. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 36.
Ligurinus chloris, Albarda, Aves neerl. 1897, P- I5°•
Nederlandsche volksnamen: Groenvink, Groninger, Greuninger, Groeninger, Vlasvink; in Noord-Brabant: Grunsel; in Groningen: Kornuut; in Limburg: Keersvink en Greunvink. Friesch: Flasfink, Flaeksfink, Grienfink (de Vries).
Engelsch: Greenfïnch.
Duitsch: Grünling.
Fransch: Verdier.
Beschrijving. Oudd1. Voorhoofd, bovenkop, kop- en halszijden, achterhals, rug en schouders geelgroen, alle vederen met grauwgrijze zoomen; min of meer duidelijke streep boven en achter het oog groengeel; stuit groengeel; teugels donkerbruin; kin, keel, borst en voorste gedeelte van den buik groengeel; lichaamszijden grauwgrijs, min of meer groen getint; achterste gedeelte van den buik grauwwit; groote slagpennen bruinzwart met citroengelen zoom langs de buitenvlag, grijswitten zoom langs de binnenvlag en smallen grijsachtigen eindzoom; kleine slagpennen bruinzwart met breederen grauwgrijzen, aan de basis groenachtigen zoom langs de buitenvlag, grijsachtigen eindzoom en grijswitten zoom langs de binnenvlag, de binnenste kleine slagpennen buitenvlag grauwgrijs, binnenvlag bruinzwart; kleine en middelste bovenvleugeldekvederen grauwachtig geelgroen; groote bovenvleugeldekvederen grauwgrijs met groenen of grauwgroenen zoom langs de buitenvlag; dekvederen van de groote slagpennen bruinzwart met groengelen zoom langs de buitenvlag; dekvederen langs den



vleugelrand, ondervleugeldekvederen en okselvederen citroengeel; staartpennen aan de basis citroengeel, aan het einde bruinzwart, met smallen grijsachtigen zoom langs de buitenvlag, het middelste paar bruinzwart, aan de basis groen getint, met smalle grijsachtige zoomen; bovenstaartdekvederen groengeel, de langste aan het einde grauwgrijs; onderstaartdekvederen licht grauwgrijs, min of meer geel getint of bleek geel. Iris donkerbruin; snavel vleeschkleurigwit, punt bruin ;pooten licht vleeschkleurig bruin. Vleugel 82 — 92, staart 57 —65, snavel 11 —12, loopbeen 17 — 18 mm.
Oud ?. Voorhoofd, bovenkop, achterhals, rug en schouders donker grauwbruin met olijfgroene of groene tint en met min of meer duidelijke donkere langsstreping; stuit geelgroen; kopzijden, halszijden, voorhals, borst en lichaamszijden lichter grauwbruin, min of meer groengeel getint op het midden van de borst, op de halszijden en boven en achter het oog; buik grijsachtig wit; vleugels en staart als bij hetd1, doch valer en bruiner, de gele en groene zoomen bleeker; ondervleugeldekvederen en okselvederen wit, min of meer geel getint; onderstaartdekvederen wit of grauwwit, soms zwak geel getint. Iris donkerbruin; snavel vleeschkleurig wit, naar de punt toe bruin; pooten licht vleeschkleurig bruin. Vleugel 81 — 90, staart 55—60, snavel 11—12, loopbeen 17 — 18 mm.
In het pas aangelegde herfstkleed zijn zoowel het d als het ? op de bovendeelen minder groen en op de onderdeelen minder geel. Het d is op de bovendeelen en op de halszijden grauwgrijs, meer of minder geelgroen getint, het $ grauwbruin met min of meer duidelijke langsstreping; de onderzijde van hetd1 is op borst en buik groener en op de zijden grauwer, die van het ? licht grauwbruin, op de borst bleek geel getint.
Jeugdkleed. Bovenzijde van kop, achterhals, rug, schouders licht geelachtig bruin met donkere langsstrepen; stuit en bovenstaartdekvederen lichter geelachtig bruin met donkere langsstrepen; kop- en halszijden licht geelachtig bruin; boven en achter het oog een onduidelijke geelachtige streep; kin, keel en voorhals bleek geel; borsten buik bleek geel met bruine langsstrepen, behalve op het achterste gedeelte van den buik; lichaamszijden licht bruinachtig geel met bruine langsstrepen; onderstaartdekvederen bleek geel met donkerbruine schachtstrepen; vleugels en staart als bij het oude ?, doch zoomen van middelste en groote bovenvleugeldekvederen en van de binnenste kleine slagpennen geelbruin getint. Snavel vleeschkleurig grauw.
Het eerste herfstkleed der jongen gelijkt op dat der oude vogels, de dó hebben dikwerf nog, evenals de $?, duidelijke langsstrepen op kop, rug en schouders.
Voorkomen en levenswijze. De groenling is in Nederland hoofdzakelijk zomervogel, die door het geheele land vrij algemeen broedt en die in Maart op zijn broedplaatsen terugkeert, om deze in September en October weer te verlaten. Vele blijven echter den winter over, vooral aan den duinkant, maar ook in het noorden van ons land en in Limburg kan men van December tot en met Februari groenlingen aantreffen. Of dit onze broedvogels zijn dan wel exemplaren uit noordelijker streken is nog niet uitgemaakt. De ongeveer 25 ringresultaten, die bijna alle op doortrekkende



of rondzwervende vogels betrekking hebben, wijzen er op, dat de soort ten deele in ons land grootere zwerftochten onderneemt, ten deele tot in België en Frankrijk zuidelijk gaat; enkele als nestjong geringde groenlingen werden uit de omgeving van Luik, de Belgische provincie Luxemburg en uit Midden-Frankrijk teruggemeld. De doortrek vindt plaats van af ongeveer half September tot half December, voornamelijk in October, en in het voorjaar van begin Maart tot einde April.
Buiten ons land komt de groenling voor in geheel Europa, de aangrenzende deelen van Azië en Noordwest-Afrika. In Europa gaat hij noordelijk tot68° N.B. inZweedschLapland en6o° N.B. in den Oeral, in het zuiden van zijn verspreidingsgebied, met name in Zuid-Frankrijk, Spanje, Noordwest-Afrika en op verschillende eilanden in de Middellandschezee,o.a.op de Balearen, en bovendien zeer waarschijnlijk ook in Italië, Bosnië en op den Balkan, wordt de typische vorm van groenling door een nauw verwante subspecies, Chloris chloris aurantiiventris (Cabanis), die vooral op den buik zuiver goudgeel gekleurd is, vervangen. Enkele andere subspecies leven op Corsica en Sardinië, in Palestina en Syrië en in Noord-Perzië en Noordwest-Turkestan.
De groenling is een typische bewoner van parken en tuinen in vruchtbare, bebouwde streken. Hier treft men hem zoowel aan op oude buitenplaatsen en in groote tuinderijen, als in de kleinere tuinen en aan de singels der steden. Hij valt door zijn luidruchtig gedrag spoedig op, vooral wanneer 2 cfcf in het voorjaar territorium-gevechten houden of wanneer het ? zich met trillende vleugels door het c? laat voederen. De nestbouw komt geheel voor rekening van het ?; het 6 bepaalt zich er toe haar slechts druk roepend te vergezellen, zoodat de plaats van het nest meestal niet lang geheim blijft. In het begin van den broedtijd vindt men het veelal op lage coniferen, buxusboompjes of andere altijd groene heesters, verder in heggen of tusschen klimop- of andere muurbegroeiingen; later in het seizoen wordt het meer op laanboomen, zooals kastanje's en linden, gebouwd, vooral wanneer deze door snoeiing takgaffels hebben gevormd, die aan het nest den noodigen steun kunnen verleenen. Het nestmateriaal bestaat hoofdzakelijk uit dunne twijgjes en mos, vermengd met een enkel dotje wol en gewoonlijk van binnen gevoerd met zachte worteltjes en haar, soms ook met veeren, die evenwel dikwijls ontbreken. De 4 tot 6, soms 7 en zelden 8, betrekkelijk kleine eieren zijn op blauwachtig witte grondkleur met roestkleurige en donker bruinroode vlekken geteekend; dieper liggende vlekken schijnen flauw roodachtig en violetgrijsdoor. Van 44 eieren afkomstig uit Nederland varieert de lengte van 17.75—22.75 mm. en de breedte van 13.5—15 mm. Vroeg in het voorjaar, als het ? pas een of meer eieren heeft gelegd, is zij erg gevoelig voor verstoring; verjaagt men haar dan van het nest, zoo wordt dit in de meeste gevallen verlaten. Nadat zij gedurende ongeveer 13 dagen alleen door het ? zijn bebroed, komen de eieren uit. Gewoonlijk worden 2, soms naar het schijnt zelfs 3, broedsels gemaakt; in ieder geval kan men nog laat in den zomer voltallige legsels aantreffen. De kleine jongen hebben, zooals dit bij zaadeters meestal het geval is, een goed ontwikkeld donskleed; zij laten bij de voedering een soort gepruttel hooren. Het plantaardige voedsel is verder oorzaak, dat de uitwerpselen der jongen niet omgeven zijn



door een eenigszins taai oppervlaktevlies; de oude vogels kunnen ze dus niet wegdragen, wat een vrij erge bevuiling van den nestrand ten gevolge heeft. Ofschoon onvoldoende vliegvaardig kunnen zij na ongeveer 13 a 14 dagen het nest reeds verlaten en op de naburige takken rondspringen. Op dien leeftijd laten zij bij tusschenpoozen eenvoedselschreeuw hooren, die klinkt als „tschïïie" of „tschïïliep", welke roep eenigszins aan dien van jonge kneutjes doet denken. Volgens Heinroth is het opfokken van pas uitgevlogen jonge groenlingen een vrijwel onbegonnen werk: voor het boven den snavel gehouden voedsel sperren zij in het geheel niet en zoodra men het breiachtige voedsel in hun keel wil stoppen, klemmen zij den snavel stijf dicht. Ook als zij reeds goed kunnen vliegen, ziet men de jongen nog een tijd lang druk bedelend met de ouders rondtrekken. Op een leeftijd van ongeveer 6 weken ruien zij de lichaamsveeren, waardoor hun eenigszins gevlekte jeugdkleed in een meer elfen kleed overgaat.
Onder de geluiden, die men van den groenling te hooren krijgt, vallen een heldere triller, die wel wordt weergegeven als „gickgickgick girrr" en een langgerekt, heesch „tschèèè", dat men met blèren aanduidt, het meest op. Ook hoort men bij nauwkeuriger opletten dikwijls een vragend,,,güieb", dat aan een bepaalden roep van den spotvogel doet denken, maar dat minder scherp van klank is. De zang, dien het ó van af begin Maart, soms reeds eind Februari, tot in Augustus laat hooren, bestaat uit een aantal variaties van de bovenbeschreven geluiden en wordt door Naumann weergegeven als „Schüah tjoi tjoi tjoi girrr kling kling kling". Het schijnt dat dit lied niet aangeboren is, maar dat het eerst geleerd moet worden. Dikwijls voert het d tijdens het zingen een soort baltsvlucht uit, waarbij hij met langzame vleugelslagen rondvliegt.
De groenling trekt overdag, vaak in kleine groepjes van 10 a 20 stuks, ook wel in gezelschap van andere vinkachtigen. Zijn voedsel zoekt hij vooral op den grond, maar in het voorjaar en in den zomer ook in het hout, want in dien tijd bestaat het behalve uit knoppen en anderen plantaardigen kost, ook uit insectenlarven, waarvan de jongen mede hun deel krijgen. In den herfst voedt hij zich bijna uitsluitend met allerlei zaden, bessen enz.; hij eet graag verschillende groentenzaden, o.a. bietenzaad en zaad van slangenkruid, verder zonnepitten, beukenootjes en taxusbessen; ook aan de pitten van rozenbottels en aan duindoornbessen doet hij zich in den winter vaak te goed. In de vlucht, die eenigszins golvend is, krijgt men behalve het geel der groote slagpennen, ook de gele onderzijde en de gele staartbasis goed te zien.
Bastaarden tusschen den groenling en enkele andere vinkachtigen, met name groenling X kneutje en groenling X putter, zijn bij herhaling in ons land aangetroffen. Waarschijnlijk speelt dus de ? groenling in de natuur wel eens de rol van de altijd gewillige $ kanarie in gevangenschap.



Genus Coccothraustes Brisson.
Brisson, Orn. I, 1760, p. 36.
Snavel geweldig dik, breed en hoog; lengte, breedte en hoogte ongeveer gelijk. Geen borstelvedertjes aan de basis. Staart kort en bijna recht afgesneden, ongeveer half zoo lang als de vleugel. De ie groote slagpen ver borgen, 2e tot en met 4e ongeveer even lang en het langst, de 5e iets korter, de volgende veel korter, de 6e tot en met 9e met eigenaardig recht afgesneden top en uitgeschulpte binnenvlag. Loopbeen en teenen kort, maar krachtig ontwikkeld; loopbeen ongeveer zoo lang als de middenteen. Seksen vrijwel gelijk; de jongen afwijkend, met dwarsgestreepte onderzijde. Tot dit genus behoort 1 species, die in 4 of meer subspecies over bijna het geheele palaearctische faunagebied is verspreid.



Orae PASSERIFORMES. Familie FRINGILLIDAE.
N°. 335-
Coccothraustes coccothraustes (Linnaeus).
DE APPELVINK.
Plaat 374: oud d, oud ? en jong ?.
Loxia coccothraustes Linnaeus, Syst. Nat. 1758, p. 171. Nozeman en Sepp, Ned. Vog. II, 1789, p. 137, pl. 71.
Fringilla coccothraustes, Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 203. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 344; III, 1835,
P- 253-
Coccothraustes vulgaris, Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, P- 343- P'-172- Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 128, pl. 17, fig. 1 en 2.
Coccothraustes coccothraustes, Albarda, Aves neerl. 1897, P- I2- Van Oort, NotesLeyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 212. Van PeltLechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13, pl. 12.
Coccothraustes coccothraustes coccothraustes, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 12. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl.vogelk. 1915, p. 66. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 93. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 35 en 171.
Nederlandsche volksnamen: Dikbek, Kernbiter, Koningsvink, Kersenvink, Kersebilter; in Noord-Brabant: Kierseknieper; in Limburg: Keersvink. Friesch:Karsebiter, Kersebiter, Appelfretter (de Vries).
Engelsch: Hawfinch.
Duitsch: Kirschkernbeiszer.
Fransch: Gros-bec.
Beschrijving. Oud d\ Voorhoofd en voorste gedeelte van den bovenkop licht bruingeel; achterste gedeelte van den bovenkop en achterhoofd roodbruin; teugels, kin, keel en voorhals, alsmede een smalle lijn rond de snavelbasis, zwart; kin, keel en voorhals door een smallen geelwitten zoom omgeven; oorstreek, wang en bovenste deel van de halszijden geelbruin; achterhals en benedenhalszijden licht grauwgrijs, eenigszins rose getint; rug en schouders donker roodachtig bruin,benedenste deel van den rug grauwer; stuit geelbruin; borst, voorste gedeelte van den buik en lichaamszijden licht grijsbruin met rose tint; achterste gedeelte van den buik wit; groote slagpennen zwart, aan de punt violetgroen glanzend, binnenvlag in het midden wit, de uiteinden van de binnenste groote slagpennen, evenals die van de buitenste kleine slagpennen verbreed en de binnenvlag ingesneden; buitenste kleine slagpennen zwart, aan de punt en zoom langs de buitenvlag violet glanzend, binnenvlag aan de basis wit,



binnenste kleine slagpennen donker bruin; kleine bovenvleugeldekvederen donker bruin; middelste bovenvleugeldekvederen wit, aan de basis zwart; groote bovenvleugeldekvederen op de buitenvlag grauwwit, op de binnenvlag zwart, de meest naar binnen gelegene roodbruin; ondervleugeldekvederen wit, aan de basis zwart; okselvederen wit; staartpennen aan de basis zwart, buitenvlag zwart, naar het einde bruingrauw, binnenvlag aan het einde wit, het middelste paar aan de basis zwart, in het midden grijs, aan het einde wit, zoom buitenvlag roodbruin; bovenstaartdekvederen roodbruin; onderstaartdekvederen wit. Iris licht rosékleurig grijs; snavel licht blauwachtig grijs, punt zwart; ondersnavel van onderen geelwitachtig; pooten licht vleeschkleurig bruin. Vleugel 102—106, staart 59—63, snavel 19—20, loopbeen 20 — 21 mm.
Oud ?. Gelijk het oude d, doch veel valer. Voorhoofd, bovenkop en kopzijden vaal grijsachtig geelbruin; achterhals en benedenhalszijden licht grauwgrijs; teugels bruinzwart; rug en schouders donkerbruin; stuit grijsachtig geelbruin; borst en lichaamszijden licht grauwbruin, buik grijzer; vleugels als bij het <f, doch groote slagpennen met bruingrijzen zoom langs het einde der buitenvlag en buitenste kleine slagpennen met grijzen zoom langs de buitenvlag. Snavel grauwer. Vleugel 100—105, staart 56—63, snavel 19 — 20, loopbeen 20—21 mm.
Het herfstkleed van beide seksen gelijkt op het bovenbeschreven voorjaarskleed, is echter over het geheel warmer van kleur, vooral de bovenkop en de borstzijden, die bij de dtf roodbruiner en bij de ?? bruiner zijn; tegen den zomer verbleekt het gevederte zeer.
Jeugdkleed. Voorhoofd, bovenkop en achterhals bruinachtig geel met donkerbruine uiteinden aan de vederen; rug en schouders donkerbruin, stuit en bovenstaartdekvederen bruingeel; kop- en halszijden geelbruin; kin, keel en voorhals bleek bruinachtig geel; borst en zijden van het lichaam licht geelbruin met donkerbruinen eindzoom aan de vederen; buik wit; vleugels als bij de ouden, doch valer, de jonge ód met violette zoomen langs de kleine slagpennen, de jonge $? met grijze zoomen en tevens met grijzen zoom langs de buitenvlag der groote slagpennen; staartpennen gelijk die der oude vogels, middelste paar bruiner en zonder witte uiteinden. Iris bruinachtig grijs; snavel licht vleeschkleurig grijs, punt bruin; pooten licht vleeschkleurig bruin.
In het eerste herfstkleed gelijken de jongen op de ouden.
Voorkomenenlevenswijze. De appelvink behoort in ons land tot de zeldzame en eenigszins onregelmatige broedvogels, die nogal eens wisselen van broedplaats. Tegenwoordig worden jaarlijks slechts enkele nesten gevonden, meestal in het oosten van de provincie Utrecht (o.a. bij Neerlangbroek, de pyramide van Austerlitz) en in Gelderland (o.a. op Het Loo), maar ook wel in andere gedeelten van het land, zooals in Zuid-Limburg, waar o.a. in 1919 en 1921 het broeden vastgesteld werd nabij Valkenburg en in 1928 te Stein (cf. Hens, Avifauna van Limburg, 1926, p. 35 en ie en 2e aanvulling, 1932, resp. pp. 5 en 2). In 1934 ontving 's Rijks Museum te Leiden een klaarblijkelijk pas uitgevlogen nestjong ten geschenke van den heer Ferd. Lieftinck,



die het 23 Juni 1934 in den tuin van de buitenplaats „Het Voorveld" te Haren (Gron.) dood gevonden had; dit voorwerp werd voor de collectie gepraepareerd. In de vorige eeuw is ook het broeden in de duinstreek geconstateerd: een jong ?, 22 Juni 1859 bij Vogelenzang (N.-H.) verzameld, bevindt zich in de collectie van 's Rijks Museum te Leiden (Notes Leyden Mus., XXX, i9o8-'o9, p. 212).
Buiten den broedtijd wordt deze vink door het geheele land waargenomen. In het westen blijft hij echter een groote zeldzaamheid; slechts af en toe worden enkelingen in de duinstreek aangetroffen, meestal van af October tot laat in den winter, vooral in Januari, en in het voorjaar van eind Februari tot half April en bij uitzondering nog later (Houthem, 29 April 1924). In het oosten van het land is hij minder zeldzaam en worden soms kleine troepjes van 6 tot 30 vogels gezien, die weken lang in dezelfde omgeving kunnen verblijven. Maar over het geheel genomen blijft de appelvink een onregelmatige verschijning, wat waarschijnlijk verband houdt met de aanwezigheid van zijn voedsel. Ken enkeling verongelukt soms tegen onze vuurtorens, o.a. een d in den nacht van 6/7 November 1931 (Ardea, XXI, 1932, p. 55).
Het voedsel van den appelvink bestaat uit alle mogelijke zaden, zooals beukenootjes, eschdoornzaden enz.; bijzonder graag eet hij ook de pitten van kersen en kleine pruimen en die van meidoorn, vogelkers en sleedoorn. Van deze vruchten pelt hij het vi uchtvleesch af en laat dit vallen, waarna hij met zijn sterken snavel de pit kraakt en het binnenste opeet. In het voorjaar eet hij ook knoppen en in den zomer erwten, kevers en rupsen, welke laatste hij ook aan zijn jongen voedert.
De appelvink is als broedvogel over geheel Midden- en Zuid-Europa verspreid, noordelijk tot in Zuid-Scandinavië en tot Leningrad in Rusland. In het zuiden is hijtalrijker, hier treft men hem aan van Spanje tot in Griekenland, Klein-Azië en NoordPerzië. In Engeland en Wales en in het zuiden van Schotland is de soort de laatste jaren als broedvogel toegenomen; in Ierland wordt hij alleen in den winter gezien Enkele nauwverwante subspecies leven in Noordwest-Afrika, Turkestan, Indië en Oost-Azië.
De appelvink bewoont in den broedtijd bij voorkeur parklandschappen, zooals men die hier te lande vindt op oude landgoederen, waar opgaand loof- of gemengd bosch afwisselt met boomgaarden, bouw- en weiland. Ook in groote tuinen of oude boomgaarden kan men hem aantreffen; bosschen van louter naaldhout schijnt hij te mijden. Hij is vooral op de broedplaats een stille vogel, die zich graag ophoudt in de toppen der boomen en daardoor gemakkelijk aan de aandacht ontsnapt. Slechts de lokroep, een explosief „ tsik", maakt ons op zijn aanwezigheid attent. Dezangheeft niet veel te beteekenen; hij herinnert aan dien van den goudvink en is een aaneenschakeling van eigenaardige, knarsende geluiden. De beide vogels van een paar doen bij het begin van den broedtijd meest erg vertrouwelijk; niet zelden ziet men dan hoe het d voedsel toestopt aan zijn ?, dat zich daarbij met triUende vleugels en onder het uitstooten van zachte geluidjes als een bedelend jong gedraagt. Het nest wordt gewoonlijk gebouwd op loofboomen, graag op vruchtboomen, maar ook wel in de begroeiing van muren, dikwijls op vrij groote
27



hoogte boven den grond. Het is een bouwsel van dunne takjes, van binnen bekleed met zachte worteltjes en soms haren en wol; meestal rust het op een horizontalen tak. Ei wordt slechts één broedsel per jaar gemaakt; de 4 a 6, gewoonlijk 5, betrekkelijk kleine eieren zijn op licht blauw- of grijsgroene grondkleur geteekend met enkele olijfgroene en zwartbruine vlekken; aderteekening komt vooral in de diepere schaallagen voor. Zij meten, volgens Van Pelt Lechner, gemiddeld 24.46 X 17.5 mm. en worden o-evonden van eind April tot in Juni. In 14 dagen tijd worden zij door het ? uitgebroed; de pasgeboren jongen, die meestal in de 2e helft van Mei uit het ei komen, zijn zeer dicht met wit dons bedekt. Zij vertoonen bij het opensperren van den snavel een bijzonder bontgekleurde keel; de roode tong contrasteert tegen een grootendeels blauw verhemelte, dat door gele mondhoekplooien wordt ingesloten. Als zij ongeveer 2 weken oud'zijn, kunnen zij het nest al wel verlaten, maar nog niet vliegen. Zij springen dan rond op de takken nabij het nest en belanden bij slecht weer nogal eens op den o-rond. In dit stadium kan men bij hen de sekse reeds herkennen: de dtf hebben namelijk blauwzwarte, de ?? grauwe randen langs de buitenvlag der kleine slagpennen; ook zijn de jonge dd op de borst grover gevlekt dan de jonge??. VUegvaardige jongen trekken nog geruimen tijd met de ouden rond en worden door dezen gevoederd. Op een leeftijd van ongeveer 6 a 7 weken ruien zij de lichaamsveeren. Afgezien van den lokroep, vormen de groote kop met den geweldigen snavel en grijzen nek, de chocoladebruine schedelkap en rug, de witte vleugelvlek en de korte staart goede veld-
kenmerken.



Genus Passer Brisson.
Brisson, Orn. I, 1760, p. 36.
Snavel korter dan de kop, dik; de rug van den bovensnavel licht gekromd; de wijde neusgaten bijna verdekt door eenige korte, naar voren gerichte vedertjes. Vleugel breed; de 3 eerste zichtbare groote slagpennen ongeveer even lang en het langst, de 4e slechts weinig korter; de afstand tusschen de uiteinden van kleine en groote slagpennen gering, de binnenste kleine slagpennen met breede uiteinden, plotseling iets buiten de andere uitstekend; de werkelijke ie groote slagpen zeer klein en lancetvormig, iets beter ontwikkeld dan bij de overige Fringillidae, maar toch nog verborgen. Staart ongeveer 3/4 van de vleugellengte of langer, recht afgesneden of zeer weinig gevorkt. Loopbeen kort en krachtig ontwikkeld, evenals de voeten. Seksen meestal duidelijk verschillend, soms gelijk; jongen gelijk aan het ?. Dit genus telt ongeveer 20 species, waarvan sommige in talrijke subspecies zijn onderverdeeld. Deze species zijn verspreid over Europa, Afrika en Azië en geïmporteerd in Amerika, Australië en op Nieuw-Zeeland.
Tabel ter bepaling der soorten.
Zijden van den kop licht grauwbruin . Zijden van den kop wit met zwarte vlek
Passer domesticus. Passer montanus.



Orde PASSERIFORMES. Familie FRINGILLIDAE.
N°. 336.
Passer domesticus (Linnaeus).
DE HUISMUSCH.
Plaat 375: oud d, oud ?, oud d in den winter en jong d.
Fringilla domestica Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 183. Nozeman en Sepp, Ned. Vog. I, 1770, p. 77, pl. 43. Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 210. Id. id. 2e éd.1,1820^.350; III, 1835, p. 256.Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 320, pl. 161. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 120, pl. 16, fig. 1 en 2.
Passer domestica, Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 210. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13, pl. 18 en 19.
Passer domestica domestica, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 18.
Passer domesticus, Albarda, Aves neerl. 1897, p. 15.
Passer domesticus domesticus, Snouckaert van Schauburg, Jaarber. no. 5 Clubnederl. vogelk. 1915^.70. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 91. Hens, Avif. Limburg, 1926,p. 44.
Nederlandsche volksnamen: Musch, Steenmusch, Straatmusch, Potmusch; in Limburg: Klut, Strötsj (Hens). Friesch: Mosk, Hüsmosk (de Vries).
Engelsch: House-Sparrow.
Duitsch: Haussperling.
Fransch: Moineau.
Beschrijving. Oudd1. Voorhoofd, bovenkop, achterhoofd en bovenste deel van den achterhals donker grauwgrijs; klein vlekje achter het oog grijswit; streep aan weerszijden van boven achter het oog langs de zijden van den achterhals tot den benedenachterhals, evenals deze, roodbruin; smalle streep langs het voorhoofd, teugels, smalle streep achter het oog, vederen bij mondhoek, langs de basis van den ondersnavel, onder het oog, kin, keel, voorhals en middengedeelte van de bovenborst zwart, zelden zijn de zwarte vederen van het voorhoofd en die van kin, keel, voorhals en bovenborst min of meer roodbruin; zijden van den kop grijs; zijden van hals grijswit; vederen van bovenrug en schouders op de buitenvlag roodachtig geelbruin, opdebinnenvlagzwart; benedenrug, stuit en bovenstaartdekvederen bruinachtig grauwgrijs; overige gedeelte van borst en buik grauwwit; zijden van het lichaam licht grijsgrauw; slagpennen donkerbruin behalve de eerste, langs de buitenvlag met smalle geelbruine zoomen, die aan de kleine slagpennen breeder zijn, langs de binnenvlag grauwwit gezoomd; kleine bovenvleugeldekvederen roodbruin, middelste zwart met witten eindzoom, groote zwart met breeden geelbruinen zoom langs de buitenvlag en geelbruinachtig wit uiteinde; onder-



vleugeldekvederen grauwwit met donkergrauwe basis; okselvederen grijswit; staartpennen donkerbruin met smallen geelachtig bruinen zoom langs de buitenvlag; onderstaartdekvederen grauwwit met donkergrauwe schachtstrepen. Iris donkerbruin; snavel zwart; pooten vleeschkleurig bruin. Vleugel 76 — 83, staart 57 — 68, snavel 11 —12, loopbeen 18 — 19 mm-
Oud $. Voorhoofd, bovenkop, achterhoofd en achterhals grauwgrijsachtig bruin; streep achter het oog bruinachtig geel; vederen van bovenrug en schouders op de buitenvlag geelbruin, op de binnenvlag zwart; benedenrug, stuit en bovenstaartdekvederen grauwgrijsachtig bruin; zijden van kop en hals grauwgrijsachtig bruin, benedenhals geelachtig bruin; kin, keel en voorhals licht geelachtig grauwgrijs, door de donkere basis van de vederen min of meer donker grauwgrijs getint; borst en lichaamszijden grijsachtig bruin, min of meer geelbruin getint; lichaamszijden onduidelijk langsgestreept; buik grauwwit; vleugels als bij het d, doch zoomen langs de buitenvlag van de slagpennen vaal bruinachtig geel, kleine bovenvleugeldekvederen grauwbruin, middelste bruinzwart met licht bruinachtig gelen eindzoom, groote bruinzwart met breeden vaal bruinachtig gelen zoom langs de buitenvlag en aan het einde; ondervleugeldekvederen geelachtig wit, aan de basis grauwgrijs; okselvederen geelachtig wit; staartpennen als bij het cf, doch valer; onderstaartdekvederen geelbruinachtig wit met grauwbruine schachtstrepen. Iris donkerbruin; snavel grauwbruin, aan de basis geelachtig; pooten vleeschkleurig bruin. Vleugel 74 — 80, staart 55—65, snavel 11—12, loopbeen 18 — 19 mm-
Oud d in herfstkleed. Gelijkend op het bovenbeschreven oude 6, doch vederen van bovenkop, halszijden, achterhals en verdere bovendeelen van geelachtig grauwe, van kin, keel, voorhals en borst van grijsachtig grauwe zoomen voorzien, die tegen het voorjaar meer en meer afslijten. Snavel grauwbruin, aan de basis geelachtig.
Oud ? in herfstkleed. Gelijk het bovenbeschreven ?, doch vederen van boven- en onderdeelen, evenals bij hete?, van later afslijtende geelachtig grauwe zoomen voorzien.
Jeugdkleed. Gelijkend op het kleed van het oude ?, doch bovendeelen iets valer en onderdeelen grijzer, niet geelbruin getint. Iris donkerbruin; snavel grauwbruin, punt en basis ondersnavel geel; pooten vleeschkleurig grauw, onderzijde van de teenen geelachtig.
Het eerste herfstkleed van de jongen gelijkt op dat der oude vogels.
Voorkomen en levenswijze. De huismusch is in ons geheele land een zeer algemeene en meest zeer talrijk optredende standvogel, die vrijwel uitsluitend voorkomt in de onmiddellijke nabijheid van menschelijke woningen, zoowel in onze steden en dorpen, als bij vrij in het veld gelegen boerenbehuizingen. Bij woningen, die midden in het bosch gelegen zijn, treft men haar minder aan. Schnurre (Die Vögel der deutschen Kulturlandschaft, 1921, p. 12) heeft er in dit verband op gewezen, dat zoowel de huis- als de ringmusch, wat hun voorkomen betreft, direkt of in sommige gevallen ook indirekt, afhankelijk is van den menschelijken landbouw, welke afhankelijkheid men



het best kan vaststellen in het dun bevolkte Siberië. Onder de gevallen van indirekte afhankelijkheid zou men tot zekere hoogte ook het voorkomen in onze groote steden kunnen rekenen, waar de huismusch zich, althans nog weinige jaren geleden, vooral voedde met de in het paardenvuil voorkomende graanresten.
Buiten ons land omvat het verspreidingsgebied van de huismusch bijna geheel Europa en Noord-Azië. In Scandinavië komt zij voor tot benoorden den poolcirkel; in het westen bewoont zij Groot-Brittannië en Ierland en ook de Hebrieden, maar zij ontbreekt op de Faröer en op Madeira, de Azoren en de Canarische eilanden. In OostEuropa bewoont zij geheel Rusland en Siberië, oostwaarts tot lrkoetsk en Transbaikalië. In het zuiden vindt men haar in Spanje en Portugal, zuidelijk tot Gibraltar en Tanger, en op het geheele Balkanschiereiland. In Italië en op Corsica en Sicilië komt een duidelijk verschillende vorm voor, Passer domcsiiciis itahae (Vieillot), waarvan de dó een kastanjerooden boven- en achterkop en wittere wangen bezitten, welke vorm vroeger als afzonderlijke soort werd beschouwd. De huismusschen van ZuidSpanje en van de Balearen en Pityusen zijn op grond van hun iets zwaarderen snavel en eenigszins kleinere vleugelmaten ook als afzonderlijke subspecies benoemd, maai in feite nauwelijks van de typische domesticus verschillend. Ten deele beter te onderscheiden zijn de vormen, ongeveer 14 in getal, die in Noordwest-Afrika, Egypte, de Soedan, Syrië en Palestina, Arabië, Perzië, Turkestan, Centraal-Azië eninlndiëtot op Ceylon voorkomen. Ook naar Noord-Amerika, Australië en Nieuw-Zeeland is de huismusch door den mensch overgebracht, van welke ïmportaties men thans de wrange vruchten plukt (cf. Walter B. Barrows, The English Sparrow in North America, U.S. Dept. of Agriculture, Division of economie ornithology and mammalogy, Bulletin 1, 1889 en Ned Daerborn, The English Sparrow as a pest. Farmer's Bulletin, nr. 493,
revised edition, April 1917).
Karakteristiek voor onze beide soorten musschen is, dat de dV zich zelfs gedurende den broedtijd onderling verdragen. Ook nemen zij geen bepaalde territoria in bezit, zooals de cfd1 van vinken en gorzen dat doen. Wel ziet men den cf huismusch dikwijls voor de zich in zijn nabijheid bevindende ¥? baltsen, waarbij hij met laag neerhangende vleugels en eenigszins omhoog gerichten staart onder luid gesjilp rondspringt. Toch volgt hierna zelden een paring; veel vaker kan men waarnemen, dat het? er op een gegeven moment genoeg van krijgt en den opdringer woedend van zich al bijt. Ook ziet men soms een kleine groep van 5 of 8 musschen elkaar plotseling ondei heftig gesjilp najagen en als bezeten door een tuin of langs een straat stuiven. Bij het einde van de dolle jacht- en vechtpartij blijkt zoo'n gezelschap steeds uit een aantal 66 te bestaan, die met z'n allen achter één ? aanvliegen; deze laatste ziet men, als de kluwe zich ontwart, links en rechts om zich heen bijten en haar belagers met krachtige snavelhouwen van zich af pikken. Wat dergelijke plotselinge vechtpartijen te beteekenen hebben weet men niet precies; zij zijn karakteristiek voor de huismusch. Op de eigenlijke paring, die op bijna ieder uur van den dag kan plaats hebben, wordt men nog al eens opmerkzaam gemaakt door het eigenaardig zacht ,,diediediedie", waarmede het ? haar c? tot treden uitnoodigt.



Daarbij zit zij met hangende vleugels dicht in zijn nabijheid, meestal op een dakgoot of een telegraafdraad. Hij reageert er op, door met zeer korte tusschenpoozen, vaak een half dozijn of meer malen achtereen, op haar rug te springen en te treden; een dergelijk snel herhaald treden treft men bij geen andere inheemsche vogelsoort aan. Het ringonderzoek heeft nog niet uitgemaakt of de paren bij deze soort voor het leven, voor één jaar of slechts voor één broedsel bijeen blijven.
Het nest, dat 6 en ? tezamen bouwen, bevindt zich in alle mogelijke holten in de nabijheid van onze woningen, het meest onder dakpannen of in muurgaten en vergaarbakken, achter afvoerpijpen of op zonneschermen, maar ook wel in dichte klimop of in een andere muurbegroeiing, tusschen ijzerwerk van stationsoverkappingen, in nestkastjes, in den onderbouw van ooievaars- en reigernesten ofinvoorjarige of verlaten nesten van huis- of boerenzwaluw, al wordt de rechtmatige eigenaar van deze laatste nesten soms, naar het schijnt, eenvoudig verjaagd. Verder vindt men in onze steden niet zelden vrij op boomen gebouwde nesten, vooral tusschen de steil omhoog gerichte takken van Italiaansche populieren, doch eveneens op andere boomen. Dergelijke vrij gebouwde nesten zijn meestal slordige, min of meer kogelvormige bouwsels van hooi, stroo en vodden, met een ingang op zijde. Steeds is het nest warm gevoerd met wol, haren en veel kippenveeren. Daar de vogels 's winters ook in de nesten overnachten — de huismusch is gevoelig voor koude — is men geneigd aan te nemen, dat de soort eerder met broeden begint, dan in werkelijkheid het geval is. Meestal worden de eieren van het eerste legsel niet voor het eind van April gelegd, maar aangezien er later in het seizoen nog 1 of 2 broedsels volgen, kan men soms ook in Augustus nog voltallige legsels aantreffen. In groote verwarmde ruimten, zooals kassen of fabriekshallen, worden ook in den winter wel eieren of jongen aangetroffen. Het eerste legsel telt gewoonlijk 5 & 7, het tweede en derde legsel 3 a 5 eieren. Deze zijn tamelijk groot en meest langwerpig eivormig. Zij varieeren sterk en zijn op witte, blauw- of soms groenachtig witte of bruingrijze grondkleur met bruine, aschgrauwe, violetgrijze of groenachtige vlekken geteekend. Van 107 exemplaren uit Nederland, aanwezig in de collectie van 's Rijks Museum te Leiden, varieeren de afmetingen van 18 — 24.75 mm. in lengte en van 14—16.25 mm. in breedte. Onbevruchte eieren komen vrij veel voor en ook de sterfte onder de kleine jongen is groot, vooral in natte jaren, zoodat meest 3 of hoogstens 4 jongen per broedsel groot worden en het nest verlaten. De bebroeding duurt 13 a 14 dagen en komt bijna geheel voor rekening van het ?; het cf neemt deze taak slechts af en toe van haar over. De kleine jongen zijn geheel naakt en licht vleeschldeurig van tint; hun oogbollen schemeren blauwachtig door, terwijl de lichtrose keelholte door gele mondhoekplooien wordt begrensd. Volgens Heinroth kan in natte zomers de in de luchtpijp levende worm, Syngamus trachealis, vele jongen ten gronde richten. De jongen worden door beide ouders gevoederd, ook nog wanneer zij na 17 dagen het nest verlaten hebben. De sekse is dan reeds vast te stellen, want bij het d zijn de keelveeren aan de basis donkerder dan bij het ?. Als zij ongeveer 5 weken oud zijn, begint de rui van het jeugdkleed, waarbij de slag- en staartpennen eveneens ver-



nieuwd worden; zoowel van de groote slagpennen als van de staartpennen valt de binnenste het eerst uit.
Ofschoon de huismusch in hoofdzaak standvogel is, trekt zij toch ook in niet groot aantal door, in den herfst voornamelijk gedurende de maand October, in het voorjaar in April. Volgens Coward steekt de soort in kleinen getale van het vasteland naar Engeland over; de tot dusverre in ons land verkregen ringresultaten wijzen slechts op
zeer geringe verplaatsingen.
Het sociaal instinkt is bij de huismusch gedurende het geheele jaar sterk ontwikkeld: zij leeft en nestelt steeds in kleinere of grootere troepen. Vooral in den nazomer treft men dikwijls talrijke vluchten aan. Deze bestaan grootendeels uit jonge vogels, die de stad tijdelijk verlaten hebben en die zich nu te goed doen op de graanakkers, waar het gewas in hokken staat, of op de erwtenkampen, velden met maankop enz. In het voorjaar kan de huismusch belangrijke schade aanrichten door het gezaaide op te graven, jonge kiemplantjes af te bijten en knoppen te vernielen; in den bloementuin vernielt zij niet zelden de vroege crocussen, winteraconieten enz. Hier kan men echter het gezaaide tegen haar vraatzucht beveiligen door zwarte draden over de bedden te spannen; de vogels zien deze draden niet en worden afgeschrikt als zij er onverwachts tegen aan vliegen. Aan den anderen kant verdelgt de huismusch in den broedtijd groote hoeveelheden insecten, vooral bladluizen en bladrollers, maar ook allerlei andere soorten, waarmede de jongen in den beginne gevoederd worden; van Tor/n'x-plagen is zij een ijverig bestrijdster. Zelfs een langsvliegende vlinder wordt meestal dadelijk nagezet en in vele gevallen gevangen. In den winter voedt zij zich met onkruidzaden en allerlei afval; op de voedertafel kan zij dan zeer lastig worden en men moet haar daar door allerlei kunstgrepen weren, want zij is uitermate behendig en bungelt soms als een mees aan een slinger pinda's. Ook maakt zij soms van haar pooten gebruik om een pi ooi
vast te houden (Ardea, XXIII, 1934, P- 99)-
De lokroep is het bekende „sjielp" of „sjilp", ook wel aangeduid door „phillip". Wanneer er jongen zijn in het nest, alarmeeren de oude vogels met een langgerekt „churrr" of met kort „tèw", tèw". In voor- en najaar houden zij vaak koorzang, vooral tegen den avond; ook bij het ontwaken laten zij zich dadelijk hooren. Een eigenlijke zang is moeilijk te onderscheiden; gewoonlijk bestaat hij uit een luid gesjilp, maar ook kan men waarnemen, dat een d zacht in zichzelf zit te zingen en daarbij allerlei geluidjes laat hooren. Volgens Heinroth zijn huis- en ringmusch de beide eenige inheemsche zaadeters, die behalve in het water, ook graag in het zand of stof een bad nemen.
Uit al het bovenstaande blijkt wel, dat de huismusch in hooge mate veelzijdig is en dat zij zoowel physiek als geestelijk een zeer groot aanpassingsvermogen bezit. Van nature is zij schuw en alleen door dagelijksche voedering kan men haar er toe brengen om broodkruimpjes e.d. uit de hand weg te pikken, zooals vogelliefhebbers in onze stadsparken soms demonstreeren.
Dat het zwarte borstschild van het cf pas in het voorjaar door het afslijten der grauwe veerrandjes goed zichtbaar wordt en dat ook de snavel in dezen tijd zijn zwarte kleur



verkrijgt, werd reeds hierboven bij de beschrijving van het vederkleed medegedeeld. Overigens zien de huismusschen, die in onze groote steden leven, er dikwijls zeer groezelig uit, besmeurd als zij zijn door rook en roet. Ook geheel of gedeeltelijk witte veeren komen bij in de stad levende exemplaren veel voor; zij zijn het gevolg van ziekte of van een slechten voedingstoestand van het betrokken dier tijdens de ontwikkeling van het vederkleed.
Zoowel huis- als ringmusch worden door de Vogelwet 1912 tot de schadelijke vogels gerekend, zoodat men hen, mits voorzien van een betreffende vergunning, mag verdelgen. Vroeger, maar ook nu nog wel, werd deze verdelging in sommige landbouwstreken bevorderd door de zgn. musschengilden, een soort vereenigingen, die lage premie s betalen aan hen, die doode musschen of musscheneieren bij hen inleveren. Een grooter aantal valt echter ten prooi aan verschillende roofvogels en uilen, vooral aan den sperwer en aan kerk- en ransuil.
De vlucht van de huismusch is meest recht op het doel af, over lange afstanden duidelijk eenigszins golvend; op den grond huppelt zij met korte sprongetjes, steeds met beide pooten tegelijk van den grond.
V
28



Orde PASSERIFORMES. Familie FRINGILL1DAE.
N°. 337Passer montanus (Linnaeus).
DE RINGMUSCH.
Plaat 376: oud 6, oud ? en jong 6.
Fringilla montana Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 183. Temminck, Man. d'Orn. 18x5, p. 212. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 354; III, 1835, p. 259. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 323, pl. 162. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 120, pl. 16, fig. 3.
Passer arboreus, Nozeman en Sepp, Ned. Vog. I, 1770, p. 79, pl. 44.
Passer montana, VanOort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908 —'09, p. 210. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl.
I, 1910—'13, pl. 20 en 21.
Passer montana montana, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 19.
Passer montanus, Albarda, Aves neerl. 1897, p. 15*
Passer montanus montanus, Snouckaert van Schauburg, Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 70. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 91. Hens, Avif. Limburg,
1926, p. 44.
Nederlandsche volksnamen: Boommusch, Bergmusch, Veldrnusch; in Gelderland: Ringelmusch, Ringelduts, Ringeltje; in Overijssel: Ringeltute; bij Oirschot: Katrielmuschje; in Limburg: ook Baummusch, Toelmusch en Regenmusch bij Maastricht (Hens). Friesch: Ringmosk, Boommosk, Fjildmosk, Lanmosk (de Vries).
Engelsch: Tree-Sparrow.
Duitsch: Feldsperling.
Fransch: Friquet.
Beschrijving. Oude?. Voorhoofd, bovenkop, achterhoofd en achterhals vaal roodbruin, met eenigszins violetgrijze tint; kop- en halszijden, evenzoo de zijden van den benedenachterhals, wit; teugels, streep onder het oog, vlek op de oordekvederen, kin, keel, voorhals en midden van de bovenborst zwart, keel en voorhals zelden gedeeltelijk roodbruin; vederen van bovenrug en schouders op de buitenvlag geelbruin, op de binnenvlag zwart; benedenrug, stuit en bovenstaartdekvederen geelachtig grijsbruin, de bovenstaartdekvederen langs de schacht bruiner; borst licht grauwgrijs; lichaamszijden lichtgeelachtig grijsbruin; buik grijswit; groote slagpennen bruinzwart met geelbruinen zoom, die aan de basis het breedst is, langs de buitenvlag, geelachtig witten zoom langs de binnenvlag en smallen geelachtig grijzen eindzoom; kleine slagpennen bruinzwart met breederen geelbruinen zoom langs de buitenvlag, geelachtig witten zoom langs de binnenvlag en breeden geelbruinachtig witten eindzoom; kleine boven-



vleugeldekvederen roodbruin, middelste zwart met geelachtig witten eindzoom, groote zwart met breed en geelbruinen zoom langs de buitenvlag en geel witten eindzoom; dekvederen van de groote slagpennen bruinzwart met geelbruinen zoom langs de buitenvlag; ondervleugeldekvederen geelwit, aan de basis donkergrauw; okselvederen geelbruinachtig wit; staartpennen donkerbruin met smalle vaal geelbruine zoomen; onderstaartdekvederen grauwwit met donkerbruine schachtvlekken of strepen. Iris donkerbruin; snavel zwart, geelachtig aan den mondhoek; pooten vleeschkleurig bruinachtig geel. Vleugel 66 — 73, staart 52—62, snavel 9—10, loopbeen 16—17 mm-
Oud ?. Gelijk het oude d, op de bovendeelen iets valer, het wit van de kopzijden minder zuiver, het zwart op borst minder uitgestrekt. Vleugel 66 — 70, staart 52 — 62, snavel 9—10, loopbeen 16—17 mm.
In den herfst gelijken de oude vogels op het bovenbeschreven oude 6 en $, de witte vederen van de kopzijden hebben min of meer duidelijke smalle zwartgrauwe zoomen en de zwarte vederen van voorhals en borst grauwwitte zoomen. Snavel bruinzwart, basis ondersnavel vleeschkleurig grauw.
Jeugdkleed. In teekening overeenkomend met het kleed der oude vogels, doch kleuren valer; voorhoofd en bovenkop bruiner met onduidelijke donkere dwarsteekening; zijden van het achterhoofd en achterhals vaal roodbruin; verdere bovendeelen valer; kleine bovenvleugeldekvederen bruin; kin, keel, voorhals en oorvlek grijsachtig grauwzwart; witte vederen der kopzijden met zwartgrauwen eindzoom; verdere onderdeelen grijzer. Snavel bruinzwart, basis ondersnavel vleeschkleurig grauw.
Het eerste herfstkleed van de jongen gelijkt op dat der oude vogels.
Voorkomen en levenswijze. Vergeleken met de vorige soort heeft de ringmusch zich niet zoo sterk aangepast aan het stadsleven, want men treft haar hoogstens aan in de buitenwijken der steden, maar veel meer op het platteland, vooral in land- en tuinbouwstreken, of in streken van gemengd boerenbedrijf, in villaparken enz. Zij is in ons geheele land een vrij algemeene broedvogel, die plaatselijk zelfs talrijk kan optreden. In het najaar, van eind September tot eind November, trekken de meeste naar zuidelijker streken, om in de 2e helft van Maart en in April weer terug te keeren. Ook in den winter is de soort in klein aantal aanwezig, plaatselijk soms iets talrijker, maar de weinige ringresultaten geven nog geen afdoende antwoord op de vraag of de 's winters aanwezige exemplaren de broedvogels uit het eigen land zijn dan wel vogels uit noordelijker streken, want de ringmusch is over geheel Europa verspreid, noordelijk tot ongeveer 70° N.B. in Noorwegen. In het zuiden komt zij voor tot in Spanje, Italië, Bulgarije, Roemenië en geheel Rusland, terwijl zij in het westen tot in Ierland en oostwaarts door geheel Rusland tot het Altaigebergte en Centraal-Azië wordt aangetroffen. Op de eilanden in de Middellandsche zee, met name op de Balearen, Corsica en Sardinië is de ringmusch een vrij zeldzame wintergast, die bij uitzondering ook in Algiers is waargenomen. In Turkestan, oostelijk Perzië en Afghanistan komt een iets lichter



gekleurde subspecies voor, namelijk Passer montanus dilutus Richmond. Ook de vogels, die den Caucasus en die, welke de Wolga-delta bewonen, heeft men op grond van geringe kleurverschillen afzonderlijk benoemd, terwijl er buiten het palaearctisch faunagebied nog enkele andere subspecies voorkomen. Hieronder bevindt zich o.a. Passer montanus malaccensis Dubois, de subspecies, die behalve in Engelsch-Indië en op het Malakka-schiereiland, ook op Sumatra, Java en Borneo wordt aangetroffen en die iets kleiner is en iets meer roodachtig van kleur. Volgens Schnurre (Die Vögel der deutschen Kulturlandschaft, 1921, p. 12) is de ringmusch wat haar voeding betreft, evenals de huismusch, direkt of indirekt van den menschelijken landbouw afhankelijk; wat haar nestwijze betreft is zij echter veel minder dan de laatstgenoemde op den mensch aangewezen. Zij bouwt haar nest namelijk meestal in boomholten, graag in geknotte wilgen of populieren, verder in oude spechtengaten of in nestkastjes, die liefst vrij hoog boven den grond moeten hangen en waarvan de vliegopening niet kleiner mag zijn dan 32 mm. middenlijn. Ook onder dakpannen van vrijstaande boerderijen, schuren ot landhuizen en in den onderbouw van oude reiger- of ooievaarsnesten bouwt de ringmusch nog al eens haar nest. Vaak nestelen verscheidene paren in eikaars onmiddellijke nabijheid. Vrij op boomen aangebrachte nesten, die men van de huismusch niet zelden aantreft, schijnen bij deze soort niet voor te komen. Meestal is het nest een min of meer vormloos bouwsel van hooi en stroo, iets kleiner van omvang dan het huismusschennest; dikwijls is het van boven open, dus zonder dak, maar wel is het steeds warm gevoerd met lapjes, wol, draden, haren en veeren en soms is het met bloemen versierd. In den winter doet het dienst als slaapplaats, maar van eind April, meestal pas van af begin Mei, tot in Juli kan men er de eieren in aantreffen. Gewoonlijk bestaat het eerste legsel uit 5^6, soms 7 eieren, het tweede uit 4 a 5 eieren. Deze gelijken sterk op de eieren van de huismusch, maar zij zijn aanmerkelijk kleiner, fijner gestippeld en in den regel bruiner van tint en ook glanzen zij doorgaans sterker. Hun grondkleur is wit, soms iets groenachtig wit, maar meestal zijn zij zoo dicht met kleine grijze, grijsbruine of roodbruine, eenigszins wolkachtige vlekjes geteekend, dat ervan de kleur der schaaloppervlakte weinig meer te zien is. Slechts bij de afwijkend geteekende eieren, waarvan er bijna steeds een of meer in een legsel voorkomen en waarbij de tallooze kleine vlekjes door enkele grootere vervangen zijn, wordt een deel van de lichtgekleurde schaaloppervlakte vrijgelaten. Van 92 in Nederland verzamelde eieren varieeren de afmetingen voor de lengte van 17—21 mm. envoor de breedte van 13.25— 15.25 mm. Na een bebroeding van 13 a 14 dagen, waaraan volgens Naumann beide seksen deel nemen, komen de jongen uit het ei. Het zijn in den beginne geheel naakte, rose wezentjes met blauw doorschemerende oogbollen en vrij dikke gele mondhoekplooien; de keelholte is rooder van kleur dan bij jonge huismusschen. Aanvankelijk laten zij bij het sperren naar voedsel een fijn gepiep hooren, maar later sjilpen zij ongeveer als jonge huismusschen, welk gesjilp zij, behalve bij de voedering, ook tusschentijds laten hooren. Na ongeveer 16 a 17 dagen, als zij goed kunnen vliegen, verlaten zij het nest. De rui van het jeugdkleed valt betrekkelijk laat en begint pas als



de jongen bijna 3 maanden oud zijn. Volgens Heinroth ziet men de dV niet zoo opvallend baltsen voor vreemde ¥? als men dit bij de huismusch kan waarnemen.
De ringmusch trekt overdag, al wijst het sporadisch verongelukken van exemplaren tegen onze lichtschepen er op, dat zij ook 's nachts trekt. Meestal vormt de soort op den trek kleinere of grootere troepen van 5 tot 60 stuks, die gewoonlijk in min of meer gesloten verband vliegen en die den indruk maken van sneller vooruit te komen dan de overtrekkende vinken. Hun vlucht is bovendien minder golvend en de troepen bestaan in den regel uit louter soortgenooten, al trekt de ringmusch soms ook in gezelschap van andere vinkachtigen. Onder deze gemengde gezelschappen is zij aan haar lokroep, dien zij tijdens het vliegen gedurig laat hooren, te herkennen. Over het geheel gelijken de geluiden, die men van de ringmusch te hooren krijgt, sterk op die van de huismusch, maar zij zijn meest iets zachter. Overvliegende enkelingen herkent men aan hun scherp „tek, tek" of ,,tjet, tjet, tjuu", terwijl een troep, die zich op een akker aan onkruidzaden te goed doet, meestal het gewone „sjielp, djem, sjielp" laat hooren of bij gevaar een scherp „terrr" en bij twist een kort geschetter, dat wel wordt weergegeven door „tettettettettet, tettettettet". De zang of liever de zangpogingen bestaan uit een aantal variaties op den lokroep. Het voedsel is in den winter meer van plantaardigen aard en bestaat grootendeels uit onkruidzaden; in den zomer worden ook veel insecten gegeten.
In het veld vormen de kastanjebruine schedelkap, de witte halsring, de zwarte keel en wangvlek en de dubbele witte vleugelstreep goede kenmerken voor de determinatie.



Genus Petronia Kaup.
Kaup, Skizz. Entw. Nat. Syst. I, 1829, p. 158.
Sterk gelijkend op het genus Passer, maar met eenigszins afwijkenden snavelvorm en een andere verhouding tusschen staart en vleugels. Snavel aan de basis zeer breed, naar de punt spits toeloopend; rug van den bovensnavel bijna recht, in het midden eenigszins ingedeukt. Vleugels zeer lang en bijna tot aan het einde van den staart reikend. De 3 eerste zichtbare groote slagpennen ongeveer even lang en het langst. Staart kort, ongeveer 3/s van de vleugellengte. Tot dit genus behoort één soort, waarvan men ruim een dozijn subspecies heeft afgescheiden. Deze subspecies bewonen Midden- en Zuid-Europa en Noordwest-Afrika, met inbegrip van Madeira, de Canarische eilanden en verschillende eilanden in de Middellandsche zee, en verder geheel MiddenAzië van Palestina tot in Oost-Siberië en Mantsjoerije. Een subspecies is als toevallige gast in ons land aangetroffen.



Orde PASSERIFORMES. Familie FRINGILLIDAE.
N°. 338.
Petronia petronia (Linnaeus).
DE ROTSMUSCH.
Plaat 377: oud cf, oud ? en jong in herfstkleed.
Fringilla petronia Linnaeus, Syst. Nat. ed. XII, 1766, p. 322. Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 209. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 348; III, 1835, p. 255. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 325, pl. 163. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 121, pl. 16, fig. 4.
Passerpetronius, Albarda, Aves neerl. 1897, P- r6.
Petronia petronia, Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 210.
Petronia petronia petronia, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 18. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. I9!5» P- 7°* Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 91.
Engelsch: Rock-Sparrow.
Duitsch: Steinsperling.
Fransch: Moineau soulcie.
Be schrij ving. Oud cf. Vederen van het midden van den bovenkop licht grijsachtig geelbruin met lichtere uiteinden; breede streep aan weerszijden van den bovenkop van het voorhoofd tot op den achterhals donkerbruin; smalle streep op het voorhoofd, teugels, streep boven het oog en breede streep achter het oog bruingeelachtig wit; oordekvederen grijsachtig geelbruin, van boven begrensd door een achter het oog ontspringende donkerbruine streep; halszijden en achterhals licht grijsachtig geelbruin; vederen van bovenrug en schouders op de buitenvlag licht grijsachtig geelbruin, aan het uiteinde lichter, op de binnenvlag bruinzwart; benedenrug en stuit licht grijsachtig geelbruin; kin, keel en bovenvoorhals grauwwit, basis der vederen grauwzwart; vederen van den benedenvoorhals citroengeel, met zwarte basis; borst en lichaamszijden grauwwit met vaal donkerbruine langsstrepen; buik wit; groote slagpennen bruinzwart met smallen licht bruingelen zoom langs de buitenvlag, grauwwitten zoom langs de binnenvlag en smallen bruingeelachtig witten eindzoom; kleine slagpennen evenzoo, doch de binnenste met breederen bruingeelachtig witten eindzoom; kleine bovenvleugeldekvederen licht grijsachtig geelbruin, de middelste donkerbruin met bruingeelachtig witten eindzoom, de groote donkerbruin met licht geelbruinen zoom langs de buitenvlag en de naar binnen gelegene met bruingeelachtig witten eindzoom; ondervleugeldekvederen wit, basis donkergrauw; okselvederen wit; staartpennen bruinzwart met smallen licht



grijsachtig geelbruinen zoom langs de buitenvlag, met smallen witachtigen zoom langs de binnenvlag en met groote witte vlek aan het uiteinde van de binnenvlag, het buitenste paar met aan de basis grootendeels grauwwitte buitenvlag; bovenstaartdekvederen grij sbruin met bruinachtig witte zoomen; onderstaartdekvederen vaal bruin met breeden witten eindzoom. Iris bruin; snavel bruinachtig geel, punt donkerbruin, basis van den ondersnavel geel; pooten bruinachtig geel. Vleugel 90—100, staart 54—57, snavel 13, loopbeen 18—19 mm. (3 voorwerpen gemeten).
Oud ?. Gelijk het oude 6; gele vlek op den voorhals meestal kleiner. Vleugel 96 — 98, staart 55, snavel 13, loopbeen 18 mm. (2 voorwerpen gemeten).
Jeugdkleed. Bovenzijde van kop, achterhals, rug, schouders, stuit en bovenstaartdekvederen vaal grijsachtig geelbruin met donkerbruine vlekken; kin, keel en voorhals wit; kop- en halszijden en verdere onderzijde grauwwit, onduidelijk vaalbruin gevlekt; slagpennen als bij de ouden; bovenvleugeldekvederen met licht bruingelen eindzoom; staartpennen vaal bruin, aan het einde donkerbruin.
Het eerste herfstkleed van de jongen gelijkt op het kleed der ouden; de gele vlek op den voorhals is, vooral bij de ? ?, nog weinig of niet ontwikkeld.
Voorkomen en levensw ij ze. De rotsmusch is een bewoner van Zuid-Europa, van Spanje, door Zuid-Frankrijk, Italië en Griekenland tot in Klein-Azië; plaatselijk ook in enkele voorgebergten van de Alpen en in Oostenrijk. In Duitschland komt de soort alleen voor in het schelpkalkgebied van Thuringen, waar omstreeks 1920 naar schatting circa 40 paren aanwezig waren. Uit ons land zijn van de rotsmusch slechts twee exemplaren bekend geworden. Een jong exemplaar, geëtiketteerd „Holland", werd in 1866 door 's Rijks Museum uit het kabinet Van Lidth de Jeude aangekocht; deze vogel is wellicht identiek met het voorwerp, dat volgens Schlegel bij Harderwijk (Geld.) werd buitgemaakt (cf. Schlegel, De vogels van Nederland, 1854—'58, p. 327 en Notes Leyden Museum, XXX, 1908—'09, p. 210). Het tweede exemplaar werd in NoordBrabant gevangen (Bouwstoffen, I, 1852, p. 80). Nauw verwante vormen leven op Madeira, de Canarische eilanden, Corsica en Sardinië en verder in Noordwest-Afrika en in verschillende deelen van Azië, van Turkestan tot in Oost-Siberië en Mantsjoerije.
De rotsmusch is een schuwe vogel, die gewoonlijk het geheele jaar door in de buurt van haar broedplaats is aan te treffen. Zij bewoont meest open of licht begroeid terrein, waar rotswanden, ruïnes of oude huizen haar de gelegenheid verschaffen tot overnachten en nestelen. In het veld zijn de twee donkere lengtestrepen over den kop en de duidelijke, lichtgekleurde wenkbrauw een goed herkenningsteeken, waarnaast bij uitgerekten hals de gele keelvlek, die de jongen nog missen, en de witte vlekjes aan de uiteinden der staartpennen, die vooral bij uitgespreiden staart zichtbaar zijn, bij de identificatie te hulp komen. Ook de lokroep, welke ongeveer klinkt als „wee-iel" of „deu-ie", is karakteristiek, temeer omdat de vogels vaak onafgebroken kunnen zitten roepen. De zang is onbeteekenend en wordt wel weergegeven door „deu-ie — duu-ie, deu-ie — duu-ie".



De rotsmusch is een snelle vlieger, die zich op den grond trippelend voortbeweegt, dus niet huppelend zooals huis- en ringmusch. Het nest, dat meestal in rotsspleten of muurgaten, een enkele maal ook in boomholten wordt aangebracht, is een echt vormloos musschennest, bestaande uit allerlei materiaal; de eigenlijke nestkom is gevoerd met veeren en bevat in Juni of Juli gewoonlijk 3 tot 6 eieren, welke een groote gelijkenis vertoonen met musscheneieren, maar die meestal iets sterker glanzen. De gemiddelde afmetingen bedragen, volgens Rey, 21.1x15.8 mm. Jonge rotsmusschen bezitten, dadelijk nadat zij uit het ei komen, eenige donsveertjes aan kop en schouders; zij verschillen hierin van de geheel naakte jongen der beide Passer-soorten. Na ongeveer 3 weken verlaten zij het nest. Het voedsel is zoowel van dierlijken als van plantaardigen aard en bestaat uit rupsen, sprinkhanen en allerlei andere insecten, maar ook uit graankorrels.
V
29



Genus Serinus Koch.
Koch, Syst. baier. Zool., 1816, p. 228.
Kleine vogeltjes. Snavel zeer kort en dik, een eenigszins gezwollen indruk makend; rug van den bovensnavel duidelijk gekromd. Vleugels vrij lang; ie groote slagpen zeer klein en verborgen, 2e tot en met 4e groote slagpen ongeveer even lang en het langst. Staart diep ingesneden. Kleur van het gevederte sijsjesachtig. Verscheidene species, die tot dit genus behooren, leven in Afrika, 2 komen voor in Azië en 1 in Europa. Deze laatste species, waarvan men 2 of 3 subspecies heeft onderscheiden, is sedert 1922 ook in Nederland broedvogel.



Orde PASSERIFORMES. Familie FR1NGILLIDAE.
s N°. 339Serinus canarius serinus (Linnaeus).
DE EUROPEESCHE KANARIE.
Plaat 378: oud 6, oud ?, jong ? en oud d" in den winter.
Fringilla serinus Linnaeus, Syst. Nat. ed. XII, 1766, p. 320. Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 213. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 356; III, 1835, p. 259. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 319.
Serinus serinus, Albarda, Aves neerl. 1897, p. 16. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 211.
Serinus canaria serinus, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 14.
Serinus canarius germanicus, Snouckaert van Schauburg, Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 68. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 91.
Serinus canaria germanicus, Hens, Avif. Limburg, p. 39 en 172.
Nederlandsche volksnamen: Geel sijsje, Zeesijsje, IJslandsch sijsje, Wilde kanarie ; bij Maastricht: Kanariesieske (Hens).
Engelsch: Serin.
Duitsch: Girlitz.
Fransch: Serin cini.
Beschrijving. Oud ó. Voorste gedeelte van den bovenkop, streep boven en achter het oog, vlek op de halszijden, benedenachterhals en benedenhalszijden, kin, keel, voorhals, borst en voorste gedeelte van den buik citroengeel; achterste gedeelte van den bovenkop en achterhals geelgroen met zwartbruine schachtstrepen; teugels grijsachtig; oordekvederen, bovenhalszijden en voorhoofd geelgroen; rug en schouders geelgroen met bruinzwarte schachtstrepen; stuit citroengeel; lichaamszijden licht citroengeel met bruinzwarte langsstrepen; achterste gedeelte van den buik wit; groote slagpennen bruinzwart met smallen groengelen zoom langs de buitenvlag, grauwwitten zoom langs de binnenvlag en zeer smallen grauwwitten eindzoom; kleine slagpennen evenzoo, doch met breederen grauwwitten eindzoom, de binnenste met licht bruinachtig gelen zoom langs de buitenvlag; kleine bovenvleugeldekvederen grauwzwart met geelgroene zoomen; middelste bovenvleugeldekvederen bruinzwart met breeden licht groengelen eindzoom; groote bovenvleugeldekvederen bruinzwart met geelgroenen zoom langs de buitenvlag en met licht groengelen, bij de binnenste bruingeel getinten, eindzoom; dekvederen van de groote slagpennen bruinzwart met geelgroene zoomen; ondervleugeldekvederen licht grauw, met licht groengele zoomen; okselvederen licht geel, aan de basis licht grauw; staartpennen donkerbruin, aan het einde bruinzwart, smalle zoom langs de buitenvlag groengeel, langs de binnenvlag grauwwit; bovenstaartdekvederen geelgroen met bruinzwarte schachtstreep; onderstaartdek-



vederen wit, weinig of niet geel getint, met bruinzwarte schachtstreep. Iris donkerbruin; snavel donker grijsgrauw, basis ondersnavel vleeschkleurig grauw; pooten donker vleeschkleurig bruin. Vleugel 72—76, staart 47—52, snavel 7, loopbeen 13 mm.
Oud ?. Voorhoofd en voorste gedeelte van den bovenkop groengeel met zwartbruine schachtstrepen; achterste gedeelte van den bovenkop, achterhoofd en bovenste gedeelte van den achterhals grijsachtig groen met zwartbruine schachtstrepen; streep boven en achter het oog, vlek op de halszijden, benedenachterhals, benedenhalszijden, kin, keel, voorhals en borst licht citroengeel met bruinzwarte schachtstrepen; lichaamszijden grijswit, citroengeel getint met bruinzwarte schachtstrepen; rug en schouders groenachtig grijsbruin met bruinzwarte schachtstrepen ; stuit licht citroengeel; vleugels als bij het 6, doch valer, minder groen en eindzoomen van binnenste kleine slagpennen, middelste en groote bovenvleugeldekvederen min of meer bruingeel getint; staartpennen als bij het cf, zoom langs de buitenvlag meer groenachtig; bovenstaartdekvederen bruinzwart met smalle groenachtige zoomen; onderstaartdekvederen wit met bruinzwarte schachtstrepen. Iris donkerbruin; snavel donker grijsgrauw, basis ondersnavel vleeschkleurig grauw; pooten donker vleeschkleurig bruin. Vleugel 69 — 70, staart 46 — 52, snavel 6—7, loopbeen 13 mm.
Oud 6 in herfstkleed. Gele vederen van kop, hals en borst van grijsgroene zoomen voorzien, evenzoo de stuitvederen; zoomen aan de rug- en schoudervederen bruinachtig. Door afslijting van deze zoomen in het voorjaar worden eerstgenoemde deelen geler en de rug en de schouders groener.
Oud $ in herfstkleed. Op de bovendeelen met bruinachtige en op de onderdeelen met groengrijze vederranden, die in het voorjaar afslijten.
Jeugdkleed. Gelijkend op het ?, doch zoomen van de vederen van bovenkop, achterhals, rug en schouders bruinachtig geel; stuit bleek bruingeel met bruinzwarte schachtstrepen; kopzijden bruingeel getint; onderdeelen licht bruinachtig geel met bruinzwarte langsstrepen, op borst geler getint; buik wit; zoomen van slagpennen, bovenvleugeldekvederen en staartpennen licht bruinachtig geel.
Het eerste herfstkleed van de jongen gelijkt op dat der oude vogels, de zoomen van de vederen van bovenkop, kopzijden, rug, schouders en lichaamszijden zijn bruiner getint.
Voorkomen en levenswijze. De europeesche kanarie bewoonde oorspronkelijk het Atlasgebergte in Noordwest-Afrika en verder geheel Zuid-Europa, van Spanje tot Griekenland, in het oosten ook Klein-Azië en Palestina. Maar gedurende de laatste 150 jaar heeft zij haar verspreidingsgebied over geheel Midden-Europa uitgebreid, in het westen over het grootste gedeelte van Frankrijk en België en het zuidoosten van Nederland. Verder over geheel Duitschland tot aan de Oostzee, met uitzondering van Oost-Friesland in den uitersten noordwesthoek en in het oosten over een groot deel van Polen, Tsjecho-Slowakije, Oostenrijk en Zevenburgen. Ernst Mayr heeft deze uitbreiding in zijn proefschrift uitvoerig beschreven (Journal f. Ornithologie, Jhrg. 74, 1926, pp. 571—671) en er o.a. op gewezen, dat de europeesche kanarie in de noorde-



lijke gewesten van haar verspreidingsgebied van zwerf- tot trekvogel geworden is (l.c., p. 639), ofschoon zij strenge koude zonder bezwaar kan verdragen en in Duitschland enkele malen overwinterend is aangetroffen. In Groot-Brittannië en Ierland, vooral aan de kust van Sussex, is zij nog slechts op den trek voorgekomen. Wat ons land betreft, vermeldde Temminck reeds in 1815 (Manuel d'Ornithologie, p. 214), dat de europeesche kanarie in Nederland een zeldzame en toevallige verschijning was, hetgeen echter door Schlegel in 1854-'58 en 1860 niet werd bevestigd, want in geen der beide uitgaven van „De Vogels van Nederland" is de soort opgenomen. Koller (Bijdragen tot de Dierkunde, Feestnummer, 1888, p. 39) maakt melding van een 6-tal vangsten uit de jaren 1881 —1887, alle gedurende de maanden September tot en met November. Sindsdien is zij volgens Albarda (Aves neerl., 1897, p. 16) en Snouckaert van Schauburg (Avifauna neerl., 1908, p. 14) gaandeweg talrijker waargenomen, behalve in het najaar, ook in den winter en in het voorjaar, doch pas in 1922 werd het broeden van deze soort bij Rolduc (L.) geconstateerd (Jaarbericht Club nederl. vogelk., XII, 1922, p. 52). In de omgeving van Roermond was zij sedert 1905, in die van Valkenburg (L.) en Steijl (L.) sinds 1918 en 1919, misschien reeds eerder, in het voorjaar geregeld aan te treffen. Bij Valkenburg werd het eerste nest in 1924 gevonden, waarna in de jaren 1925 t/m 1929 een duidelijke toename van het aantal vogels in den broedtijd viel waar te nemen, die in 1930 voor een geringen teruggang plaats maakte (Hens, Avifauna v, Limburg, 1926, p. 39 en ie en 2e aanvulling, 1932, pp. 8 en 12). In 1923 heeft de soort waarschijnlijk in de omgeving van Enschede genesteld: 2 dd werden er van einde Mei tot einde Juli, met een korte onderbreking, zingend waargenomen (De Levende Natuur, XXVIII, 1923/1924, pp. 96 en 158). In 1927 broedde de soort bij Velp (Ardea, XVI, 1927, p. 144) en in 1929 werden 2 paartjes gezien bij Wageningen (Ardea, XIX, 1930, p. 29). Zwervers werden ook in het noorden en westen van ons land bij herhaling gesignaleerd (Club nederl. vogelk., Jaarbericht XVII, 1927, p. 109 en Orgaan, III, 1930/1931, pp. 64 en 135), zoodat men kan zeggen, dat de europeesche kanarie thans in het voorjaar in Limburg een vrij algemeene, in het midden en westen van het land een zeldzame doortrekker is en wel van einde Maart en begin April (soms reeds eerder: Houthem, 14 Maart 1926) tot ongeveer half Mei en in den herfst tot laat in November en zelfs nog in December ($, Harderwijk, 7 December 1911; Ardea, I, 1911, p. 24).
De europeesche kanarie en de wilde kanarie, Serinus canarius canarius (Linnaeus), van de Canarische eilanden, Madeira en de Azoren, die iets grooter en eenigszins anders gekleurd is, worden als subspecies van dezelfde soort beschouwd. In 1914 werden de in Zuid-Duitschland en Silezië voorkomende europeesche kanaries, die iets groener van tint waren dan de voorwerpen uit het Middellandsche zeegebied, als afzonderlijke subspecies, Serinus canarius germanicus Laubmann beschreven. Nadien is echter gebleken, dat de groene tint een gevolg was van verontreiniging door roet, afkomstig uit fabrieksschoorsteenen, locomotieven, stoombootpijpen enz., hetgeen men niet alleen microscopisch kan vaststellen, maar ook daadwerkelijk kan aantoonen: het



is namelijk mogelijk om de „groene" germanicus door wasschen in de „gele" serinus te veranderen (Mayr, 1. c., p. 574). Ook de in het gebergte van Palestina levende wilde kanarie, Serinus canarius syriacus Bonaparte, beschouwt men tegenwoordig als een subspecies van deze soort (Vögel pal. Fauna, Erganzungsband, 1932, p. 48).
De europeesche kanarie bewoont bij voorkeur fruittuinen, wijnbergen, vooral wanneer deze met vruchtboomen gemengd zijn, of ook kerkhoven en botanische tuinen met veel coniferen of landwegen beplant met linden, kastanje's en acacia's en gelegen in de nabijheid van rangeerterreinen of verwaarloosde bouwgronden. Want de aanwezigheid van bepaalde voedselplanten is van groot belang voor haar voorkomen. Zij voedt zich namelijk in hoofdzaak met onkruidzaden, ten deele met zaden van echte pothoofdplanten zooals kruiskruid, herderstaschje, weegbree en verschillende graszaden, verder ook met groentenzaden als sla-, radijs-, kool- en raapzaad en een enkele maal met elzen- of berken- en zelfs met dennenzaad.
In het voorjaar laat het <5 zonder ophouden een vrij kort, trillend en sissend liedje hooren, dat snel wordt voorgedragen. De lokroep klinkt als „girlitz" of „hitzriki". Tijdens het zingen zit hij graag op een boom of struik of opeen telegraafdraad en draait het lichaam voortdurend heen en weer, maar ook zingt hij wel gedurende zijn eigenaardig fladderende baltsvlucht, die aan die van den boompieper doet denken. Bij de verdediging van zijn territorium is hij buitengewoon fel en wanneer men hem langeren tijd blijft waarnemen, is het goed verstopte nest niet moeilijk te vinden, want hij bezoekt zijn broedende $ vrij geregeld en helpt ook bij het voederen der jongen. Het nest is klein, niet bepaald dikwandig, maar mooi viltig. Het wordt op allerlei soorten van hoornen gebouwd, vooral op coniferen en vruchtboomen, verder graag op acacia's, linden, kastanje's enz., soms slechts op 1.5 meter, soms veel hooger boven den grond. In de wijnbergen ook dikwijls op den top van den paal, die de wijnrank steunt. In het zuiden van haar verspreidingsgebied maakt zij 1 of 2, in noordelijker streken 2 en zelfs 3 broedsels. De 4, soms 3 of 5, eieren gelijken sterk op die van sijs en putter; zij zijn op zeer bleek blauwachtig witte grondkleur met purperkleurige en roodbruine vlekken en streepjes geteekend, vooral aan de stompe eipool. Hun gemiddelde afmetingen bedragen, volgens Jourdain, 16.17 X 11.86 mm. Voltallige legsels zijn te vinden van eind April, meest echter pas van af begin Mei, tot in Juli. Zij worden in ongeveer 10 dagen alleen door het ? uitgebroed. De kleine jongen zijn met eenig dons op kop en rug bedekt; bij het opensperren van den snavel vertoonen zij een roode keelholte, die begrensd is door gele mondhoekplooien. Naar het schijnt ontvangen zij in hoofdzaak plantaardig voedsel; hun faeces zijn althans niet door een vlies omgeven en worden, daar zij dus door de ouden niet verwijderd kunnen worden, op den nestrand gedeponeerd, welke dientengevolge langzamerhand door een harde korst van vuil wordt overtrokken. De nestholte zelf blijft evenwel schoon. Na 16 h 17 dagen zijn zij vliegvaardig.
Met een tamme ? kanarie levert de europeesche kanarie onderling vruchtbare bastaarden, in tegenstelling tot putter X kanarie-bastaarden, waarvoor dit niet geldt.
Behalve het trillende en sissende liedje is de licht gele stuit een goed veldkenmerk.



Genus Loxia Linnaeus.
Linnaeus, Syst. Nat., ed. X, 1758, p. 171.
Bij volwassen vogels kruisen de sterk gekromde onder- en bovensnavel elkaar; bij pas uit het ei gekomen jongen sluiten zij aan. De ondersnavel is daarbij vaker naar links dan naar rechts gebogen. Neusgaten geheel door dichte borstelvederen bedekt. Vleugels lang en spits, de eerste 3 zichtbare groote slagpennen bijna even lang en het langst. Staart diep ingesneden, kort, langer dan de halve vleugellengte. Loopbeen korter dan middenteen plus nagel. Seksen verschillend gekleurd, jongen gestreept. Het genus telt 3 species, die in verscheidene subspecies over hetpalaearctischennearctisch faunagebied verspreid zijn. In de oude wereld zuidelijk tot in het gebergte van het eiland Luzon (Philippijnen); in de nieuwe wereld zuidelijk tot Guatemala. Van alle 3 de soorten is een vertegenwoordiger in ons land aangetroffen.
Tabel ter bepaling der soorten.
1 Vleugels zonder duidelijke witte dwarsbanden 
Vleugels met twee duidelijke witte dwarsbanden . . Loxia leucoptera bifasciata.
2 Grooter, snavel zwaarder. Ondersnavel aan de basis even breed als de gonys (kiel van den ondersnavel).
Vleugels langer dan 103 mm Loxiapytyopsittacus.
Kleiner, snavel slanker. Ondersnavel aan de basis korter dan de gonys (kiel van den ondersnavel).
Vleugels korter dan 103 mm Loxia cmuirostra.



Orde PASSERIFORMES. Familie FRINGILLIDAE.
N°. 340.
Loxia curvirostra Linnaeus.
DE KRUISBEK.
Plaat 379: oud 6, oud $, jong c? en jong ?.
„ 380: oud den 3 jonge dó in overgangskleed.
Loxia curvirostra Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 171. Nozeman en Sepp, Ned. Vog. III, 1797, p. 221, pl. 114. Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 195. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 328, III, 1835, p. 242. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—58, p. 351, pl. 176 en 177. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 132, pl. 17, fig. 7, 8 en 9. Albarda, Aves neerl. 1897, p. 17. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 211.
Loxia curvirostra curvirostra, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 16. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 69. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 92. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 42.
Nederlandsche volksnamen: Kruisvink, Dennenpapegaai, Kruiskanarie; bij Oirschot: Scheervink. Friesch: Krüsbek, Krüssnaffel (de Vries).
Engelsch: Common Crossbill.
Duitsch: Fichtenkreuzschnabel.
Fransch: Bec-croisé ordinaire.
Beschrijving. Oud cf. Voorhoofd, bovenkop, achterhoofd, achterhals, rug, stuit, bovenstaartdekvederen, kin, keel, voorhals, halszijden, borst, buik en lichaamszijden donkerder of lichter rosékleurig scharlakenrood, het lichtst op stuit, bovenstaartdekvederen, borst en buik, het donkerst, meer bruinachtig getint, op rug en schouders, vederen van bovenkop, soms ook van borst, met min of meer duidelijke lichte centra, oordekvederen donkerbruin, min of meer rood getint, met grauwwitte schachten, teugels donkerbruin; benedenbuik en anaalstreek grauwwit; slagpennen zwartbruin met
zeer smallen roodachtig grauwen zoom langs de buitenvlag, zeer smallen grauwwitten eindzoom en breederen grauwwitten zoom langs de binnen vlag; bovenvleugeldekvederen donkerbruin, kleine en middelste roodachtig gezoomd, zelden hebben de mid delste en de groote bovenvleugeldekvederen breede witte of soms roodachtige eindzoomen ; ondervleugeldekvederen lichtgrauw, de langs den vleugelrand gelegene rood getint; okselvederen grauwwit, rood getint; staartpennen donkerbruin met zeer smallen
roodachtigen of geelachtigen zoom langs de buitenvlag; langste bovenstaartdekvederen donkerbruin, roodachtig of geelachtig gezoomd; onderstaartdekvederen grijswit, min



of meer rood getint, met breede zwartgrauwe schachtstreep. Iris donkerbruin; snavel donker hoornkleurig bruin, basis van den ondersnavel lichter; pooten donkerbruin. Vleugel 95—103, staart 58—74, snavel 18—20, loopbeen 17 — 18 mm.
De roode kleur van het gevederte is bij sommige voorwerpen min ofmeerinhetgele trekkend; bij enkele oude voorwerpen is al het rood door grijsachtig geel vervangen, dat op de stuit goudgeel is en op den rug meer groenachtig.
Oud ?. Vederen van de bovendeelen donkerbruin, die van voorhoofd, bovenkop en achterhoofd met groengele zoomen, die van achterhals met grijsachtige en die van rug en schouders met geelgroene zoomen; stuit en bovenstaartdekvederen goudgeel met grauwbruine basis; teugels, kop- en halszijden bruingrauw, geelgroenachtig getint, de oordekvederen met lichtere schachten; kin, keel en voorhals grauwgrijs, min of meer geel getint, met onduidelijke donkerbruine schachtstrepen; borst en lichaamszijden grauwachtig groengeel; buik licht grauwgrijs; slagpennen enbovenvleugeldekvederen als bij het d, doch zoomen langs de buitenvlag der slagpennen en van kleine en middelste bovenvleugeldekvederen geelachtig groen; ondervleugeldek vederen lichtgrauw;
oksel vederen grauwwit, geel getint; staartpennen als bij het d, doch zoomen langs de buitenvlag groenachtig; langste bovenstaartdekvederen donkerbruin met geelgroenachtige zoomen; onderstaartdekvederen grijswit met breede zwartgrauwe schachtstreep. Iris donkerbruin; snavel donker hoornkleurig bruin, basis ondersnavel lichter; pooten donkerbruin. Vleugel 93 — 100, staart 59—69, snavel 17 — 20, loopbeen 17 — 18 mm.
Jeugdkleed. Vederen van de bovendeelen bruinzwart, die van voorhoofd, bovenkop en achterhals met grijswitte zoomen, die van rug en schouders met groenachtig grauwe, die van stuit met geelachtige zoomen; halszijden gelijk de achterhals; kopzijden donkerbruin met groenachtige zoomen aan de vederen; vederen van de onderdeden grijsachtig wit met bruinzwarte schachtstrepen, vederen van borst en van lichaamszijden min of meer groenachtig getint; slagpennen als bij het oude $, bovenvleugeldekvederen donkerbruin, de middelste en groote met grijswitten eindzoom; ondervleugeldekvederen grauwgrijs met witten zoom; okselvederen geelachtig wit; staartpennen als bij het oude?; bovenstaartdekvederen bruinzwart met groenachtige zoomen; onderstaartdekvederen bruinzwart met grauwwitte zoomen. Iris donkerbruin ; snavel donkerbruin; ondersnavel aan de basis lichter; pooten donkerbruin.
Na den eersten rui leggen de dd een vederkleed aan, dat op boven- en onderdeelen hoofdzakelijk geel is, hier en daar gemengd met rood en dikwijls ook nog niet enkele gestreepte vederen van het jeugdkleed; zij behouden het eerste jaar de vleugel- en staartpennen van het jeugdkleed en zijn kenbaar aan de grauwwitte eindzoomen van middelste en groote bovenvleugeldekvederen. Na den tweeden rui gaan zij in het roode kleed over.
De jonge gelijken na den eersten rui op de oude $?, echter zijn de middelste en groote bovenvleugeldekvederen grauwwit aan het einde en komen soms op boven- en onderdeelen nog enkele gestreepte vederen van het jeugdkleed voor.



Voorkomen en levenswijze. De kruisbek bewoont geheel Europa, Noordwest Afrika en geheel Noord-Azië, zuidelijk tot in de Himalaya en oostelijk tot in Tianschan en Noord-Japan en verder ook Noord-Amerika. In het zuiden van Europa en ook in Centraal-Azië, de Himalaya, Japan en Noord-Amerika heeft men verschillende subspecies kunnen onderscheiden. Niet onwaarschijnlijk zijn dit evenwel veeleer oecologische dan geografische vormen, waarvan men dus moet aannemen, dat de onderlinge afwijkingen zijn ontstaan tengevolge van aanpassing aan verschillende soorten van coniferen, dat de voornaamste voedselplanten voor deze vogels zijn. Stresemann (Aves, 1:927 —1934, pp. 441—442) wijst er bv. op, dat onzeLoxia curvirostra curvirosiraUmnaeuszich voornamelijk voedt met zaden van Picea excelsa en Abies pectmata, waarvan hij de kegelschubben gemakkelijk kan afpellen, een bezigheid, die hem bij de kegels van Pinus sylvestris, volgens Hartert, aanmerkelijk meer inspanning kost. Zoodoende zouden op plaatsen waar sparren ontbreken, subspecies met een krachtiger en meer gedrongen snavel zijn ontstaan, als aanpassing aan de kegels van verschillende Pinussoorten, zooals Loxia curvirostra poliogyna Whitaker uit de bosschen van Pinus halepensis in Tunis en Algiers, Loxia curvirostra balearica (A. von Homeyer) op Mallorca, Loxia curvirostra corsicana Tschusi op Corsika en Loxia curvirostra guillemardi Madarasz op Cyprus. In verband met zijn nogal eenzijdige voeding leeft de kruisbek min of meer als een nomade, d.w.z. hij verlaat zijn woonplaatsen wanneer de oogst van coniferenzaden slecht is uitgevallen en verspreidt zich dan over de naburige landen op zoek naar plaatsen, waar de begeerde zaden rijkelijk te vinden zijn Ook de voortplanting wordt in sterke mate door de aanwezigheid van het voedsel beïnvloed: de kruisbek nestelt namelijk zeer vroeg in het voorjaar of tegen het einde van den winter, zoodat zijn jongen opgroeien in den tijd, dat de coniferenzaden rijp zijn. Maar ook heeft men wel kruisbekbroedsels in andere jaargetijden aangetroffen.
In ons land verschijnt de kruisbek in sommige jaren in groote troepen. Meestal arriveeren deze tusschen Mei en Juni, waarna de vogels tot in October of November of zelfs tot het volgend voorjaar blijven toeven, om meestal weer even plotseling en ongemerkt als zij gekomen zijn, te verdwijnen. Enkele waarnemingen in het vroege voorjaar (duinstreek, Maart 1920) wijzen op terugtrek. In Groot-Brittannië zijn kruisbekken in het jaar nk een invasie niet zelden blijven broeden; in Ierland is de soort op deze wijze zelfs tot een geregelden broedvogel geworden. Ook uit Nederland zijn gegevens over het broeden van den kruisbek bekend. Albarda (Tijdschr. Ned. Dierk. Ver., 1887, 2e serie, II, p. 152) vermeldt op gezag van den heer Swierstra, dat in 1887 een paar op het eiland Vlieland gebroed heeft. Het nest was gebouwd in een sparreboom achter het huis van den heer A. K. M. Hartog; er waren vier of vijf jongen. Aangezien men op Vlieland met het aanplanten van de dennenbosschen pas omstreeks 1900 is begonnen, lijkt het broeden van een paar kruisbekken in deze omgeving eenigszins twijfelachtig. Zooals Hens reeds opmerkte, is het op zijn minst twijfelachtig, of de soort in 1929 te Roggel (L.) heeft genesteld; meer waarschijnlijk hadden de waarnemingen aldaar betrekking op gewone zomerzwervers (Avifauna v. Limburg, ie en



2e aanvulling, 1932, p. 9). Daarentegen vond in 1931 een beter gedocumenteerd geval van broeden plaats te Bilthoven (Utr.). Hier waren na de groote invasie van 1930 kleine troepjes achter gebleven en van 18 Januari tot 5 Juni 1931 werden enkele de? aldaar volop zingend door Dr. G. J. van Oordt waargenomen, terwijl de heer W. van Harencarspel er op 1 en 10 Juni 1931 een pas uitgevlogen jong aantrof, dat door een ouden vogel gevoederd werd (Ardea, XX, 1931, p. 150).
Na 1908 hadden sterke invasies van kruisbekken in ons land plaats in 1909, 1910, 1911, 1927 en 1930, geringere in 1914, 1916, 1919, 1921, 1925 en 1929. Enkele ringresultaten doen zien, dat op Helgoland doortrekkende vogels soms tot in Spanje en Italië zuidelijk gaan (Atlas des Vogelzuges, 1931, Tafel 133).
Ondanks zijn voorliefde voor sparren- en dennenzaad, verkiest de kruisbek, naar het schijnt, gemengd bosch boven zuiver naaldhout. Het nest wordt echter, voor zoover bekend, steeds op naaldboomen, vooral op dennen, gebouwd. Soms treft men een enkel nest aan op reikhoogte, maar meestal bevindt het zich veel hooger boven den grond, liefst verborgen onder dichte takken. Het is een eenigszins plat en dikwandig bouwsel, dat bestaat uit een onderbouw van dennentakjes en een nestkom van dor gras en wol; van binnen is het warm gevoerd met haar, konijnenwol en veeren. Het legsel telt in den regel 3 a 4, zelden 5 eieren, die eenigszins aan groenlingeieren doen denken. Zij zijn op een licht groenachtige grondkleur geteekend met weinige vrij grove, purperroode of bijna zwarte vlekken, voornamelijk aan de stompe eipool; soms zijn deze vlekken slechts zeer flauw aangeduid. De gemiddelde afmetingen van 25 exemplaren afkomstig uit Norfolk bedragen, volgens Jourdain, 22.32 X 16.06 mm. Soms worden de eieren in Januari of Februari, meestal echter in Maart of begin April gelegd, maar ook worden in den zomer en zelfs in den herfst wel legsels gevonden. In verband met het koude jaargetijde, niet zelden sneeuwt het broedende ¥ min of meer in, begint zij reeds op het eerste ei te broeden en wordt zij op het nest door het cf van voedsel voorzien. Na een bebroeding van ongeveer 12 dagen komen de jongen uit het ei. Behalve de eieren vertoonen ook de ± 2 weken oude jongen een sterke gelijkenis met den groenling; hun huid en ook het dons zijn vrij donker, terwijl de keelholte dieprood en de mondhoekplooien rose van kleur zijn. In den beginne sluiten de punten van boven- en ondersnavel nog op elkaar, maar op een leeftijd van + 3 weken, d. i. nog vóór de jongen het nest verlaten, komt hierin verandering: de punt van den bovensnavel buigt zich nu namelijk duidelijk over den ondersnavel heen. Drie dagen later lijkt ook de ondersnavel min of meer te lang geworden, zoodat de snavel niet meer sluit als de punten op elkaar passen. Nog drie dagen later ziet men de eerste aanduiding van een kruising optreden. De dieren doen in dien tijd allerlei knabbelpogingen bv, aan hun eigen teenen. Ook steken zij hun snavel graag in scheuren en spleten en trachten zij deze door een zijwaartsche beweging van den ondersnavel wijder te maken. Aangezien de kruisbek zich ook in gevangenschap af en toe heeft voortgeplant, weet men, dat in één broedsel zoowel jongen met links als jongen met rechts gekruiste snavels kunnen voorkomen.



Over het algemeen zijn de kruisbekken, die men in ons land te zien krijgt, weinigschuw, zoodat men hen vrij dicht kan naderen. Meestal zijn zij inde dennen-of sparrenkruinen druk in de weer, waarbij zij in hun gedragingen sterk aan kleine papegaaien of aan „groote sijzen met verdraaide snavelpunten" doen denken. Nu eens klimt er een zijdelings langs een tak omhoog, waarbij hij gebruik maakt van zijn snavel, dan weer zit een ander eigenaardig wijdbeens of draait en rekt een derde om een dennekegel machtig te worden. De kegel wordt daarbij eerst gedraaid en dan met groote krachtsinspanning losgerukt, waarna de vogel er mede naar een steviger zitplaats verhuist. Hier wordt de buit met de voorteenen van een of beide pooten krachtig omklemd en vervolgens bewerkt; met de beide achterteenen houdt de vogel zich op den tak vast. Met den snavel worden de schubben stuk voor stuk opgelicht of afgepeld, waarna de zaden er met de tong worden uitgehaald. Ook ziet men de kruisbekken wel in populieren of andere loofboomen jacht maken op bladluizen, die, bij gebrek aan coniferenzaad, een geliefkoosd voedsel vormen. Verder eten zij ook allerlei bessen en zaden, bv. lijsterbessen, zonnepitten en distelzaden en ook knoppen en rupsen. In de vlucht, wanneer een troep koers zet naar een ander dennenboschje, roepen zij druk. De lokroep klinkt ongeveer als „guub", „gieb" (de g van het fransche „gargon") of „pluut" en is niet licht met een ander vogelgeluid te verwarren. In den winter, vóór den broedtijd, hoort men dikwijls een zeer gelijkmatig en telkens herhaald „gibgibgibgib", dat van den lokroep duidelijk verschilt. De zang is een aaneenschakeling van allerlei trillende en knersende geluiden en fluittoonen. Van oudere jongen hoort men, behalve enkele zachte geluidjes, ook een roep, die sterk aan het „stieglit" van den putter doet denken.
Wat de roode kleur betreft, vroeger verkeerde men in de meening, dat alleen de oude 66 het roode vederkleed aanlegden, waaraan dan eerst het gele kleed van de jongere dó zou voorafgaan. Tischler en Ticehurst hebben evenwel aangetoond, dat dit volstrekt niet altijd het geval is, want men heeft niet alleen ruiende vogels aangetroffen, die van uit het gestreepte jeugdkleed direkt in het roode kleed overgingen, maar ook omgekeerd roode vogels, die nieuwe gele veeren kregen. Heinroth vermoedt dan ook, dat de roode kleur eerder een aanwijzing is voor een zeer intensieve stofwisseling, dus voor een sterk gestel, dan dat zij behoort bij een bepaalden leeftijd. Verzwakt een roode vogel tengevolge van de een of andere oorzaak, dan wordt hij bij den volgenden rui geel. In gevangenschap verliezen de roode exemplaren hun kleur, evenals dit bij het kneutje, de roodmusch en den haakbek het geval is; waarschijnlijk is een gebrek aan vitaminen hiervan de oorzaak. De rui is in verband met het ongeregelde broeden, niet aan een bepaald jaargetijde gebonden. Het jeugdkleed wordt vrij lang gedragen: de lichaamsveeren worden pas in den zomer, de slag- en staartpennen nog een jaar later geruid.



Orde PASSER1F0RMES. Familie FRINGILLIDAE.
N°. 341-
Loxia pytyopsittacus Borkhausen.
DE GROOTE KRUISBEK.
Plaat 381: oud d1, oud? en jong.
Loxia pytyopsittacus Borkhausen, Rheinisches Magazin, I, 1793, p. 139. Snouckaertvan Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 17. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 69. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908 09, p. 211. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 92.
Loxia pytiopsittacus, Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 193. Id. id. 2e éd. 1,1820, p. 325; III, 1835, p. 242. Schlegel, Vog. van Ned. 1854 58, p. 350, pl. 175. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 131, pl. 17, fig. 5 en 6. Albarda, Aves neerl. 1897, P- *7-
Engelsch: Parrot-Crossbill.
Duitsch: Kiefernkreuzschnabel.
Fransch: Bec-croisé perroquet.
Beschrijving. In kleur en teekening, zoowel van d, $ als jong met de vorige soort overeenkomend; oordekvederen bij het oude <f minder bruin, rooder. Afmetingen grooter en snavel belangrijk hooger en dikker, de bovensnavel sterker gebogen.
Oud c?: vleugel 102 — 109, staart 64 — 69, snavel 20 — 21, loopbeen 19 — 20 mm.
Oud ?: vleugel 101 —104, staart 65 — 69, snavel 19 — 20, loopbeen 19 — 20 mm.
Voorkomen en levenswijze. Het broedgebied van den grooten kruisbek ligt in Noord-Europa, van Scandinavië en Noord-Rusland tot in Polen en de aangrenzende deelen van Duitschland, met name Oost-Pruisen en Silezië. Evenals de andere kruisbekken is ook de groote kruisbek min of meer een nomade, die in sommige jaren zijn broedgebied verlaat en in grootere of kleinere troepen naar Midden-Europa afdwaalt, waar hij soms tot nestelen komt. Zoo heeft deze soort in het begin van de ige eeuw, o.a. in de jaren 1817 en 1819 in Thuringen gebroed en omstreeks 1865 waarschijnlijk ook bij Darmstadt, waar hij in den voorafgaanden herfst in grooten getale was verschenen. Behalve in Duitschland schijnt deze kruisbek ook een enkele maal in Zwitserland en in Beieren te hebben genesteld. Volgens de laatste opvattingen van Hartert en Steinbacher (Vögel pal. Fauna, Erganzungsband, 1932, p. 69) kan de in Schotland voorkomende kruisbek, die aldaar standvogel schijnt te zijn, beter beschouwd worden als een subspecies van de onderhavige soort dan van den gewonen kruisbek, zoodat hij voortaan den naam Loxia pytyopsittacus scotica Hartert moet



dragen. In ons land is de groote kruisbek in sommige jaren in vrij grooten getale aangetroffen, bijna uitsluitend gedurende het winterhalfjaar, van September tot in April; slechts twee zomerwaarnemingen resp. uit Juli 1921 en Juli 1927 zijn bekend (Club nederl. vogelk., Jaarbericht XI, 1921, p. 99 en Orgaan, II, 1929, p. 13). Maar aangezien deze soort, volgens Oldham (Pract. Handbook Brit. Birds, vol. I, 1919, p. 86), in het veld niet met volkomen zekerheid is te identificeeren, dienen de beide laatste opgaven met eenige restrictie te worden aanvaard. De belangrijkste invasies waarbij groote kruisbekken ons land bereikten, hadden plaats in 1862, 1867/1868, 1877/1878, 1879, 1887/1888, 1889, 1901/1902 en 1921. In de verzameling van's Rijks Museum te Leiden bevinden zich 16 inlandsche exemplaren, waarvan er 12 in de collectie Van Wickevoort Crommelin bewaard worden; „Artis" bezit er een 7-tal, alle afkomstig van de groote invasie van 1887/1888.
De groote kruisbek is met zijn zwaarderen snavel bij uitstek aangepast aan het openen van de kegels van den groven den ((Pinus sylvestns), waarvan hij de zaden boven die van Larix, Picea- of Abies-soorten schijnt te verkiezen. Toch bewoont hij in den broedtijd het liefst bosschen met verschillende soorten naaldboomen, in plaats van zuivere dennenbestanden. Is geen dennen- of sparrenzaad verkrijgbaar, dan doen deze vogels zich ook wel te goed aan zaad van elzen, distels en andere onkruiden of aan bladluizen. In dennen, die volop kegels dragen, kunnen zij vaak langen tijd doodstil zitten eten, zonder hun aanwezigheid door eenig geluid te verraden. Maar overigens laten zij hun lokroep geregeld hooren; deze klinkt, vergeleken met dien van den gewonen kruisbek, veel harder en is ook lager van toon; hij wordt wel weergegeven door „köp" of „tsok". De zang, dien het ó meest van uit den top van een boom of ook wel in de vlucht laat hooren, bestaat uit allerlei krassende, snorrende en fluitende tonen en is eveneens luider. Het nest wordt alleen door het ¥ gebouwd, meestal hoog in den top van dennen of sparren, aan het uiteinde van een horizontalen tak. Het is een diep napvormig bouwsel van dunne takjes met veel mos en gevoerd met eenig gras en veertjes. De eieren zijn iets grooter dan die van den gewonen kruisbek en meten, volgens Jourdain, gemiddeld 22.31 x 16.5 mm. Zij zijn op geelgrauwe grondkleur met zwartbruine vlekjes geteekend en worden alleen door het ? uitgebroed. Het broedseizoen valt gewoonlijk zeer vroeg in het voorjaar, in de maanden Februari of Maart, maar ook in andere maanden van het jaar, van af December tot in Juni, heeft men voltallige legsels aangetroffen.



Orde PASSERIFORMES. Familie FRINGILUDAE.
N°. 342.
Loxia leucoptera bifasciata (Brehm).
DE WITBANDKRUISBEK.
Plaat 382: oud d en oud
Crucirostra bifasciata Chr. L. Brehm, Ornis, III, 1827, p. 85.
Loxia leucoptera, Temminck, Man. d'Orn. ae éd. III, 1835, P- 243-
Loxia bifasciata, Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 353, pl. 178. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 132. Albarda, Aves neerl. 1897, P- 17• Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 211.
Loxia leucoptera bifasciata, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 17. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 69. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 92.
Engelsch: Two-barred Crossbill.
Duitsch: Bindenkreuzschnabel.
Fransch: Bec-croisé bifascié.
Beschrijving. In kleur en teekening, zoowel van d, ? als jong, met den gewonen kruisbek overeenkomend, echter standvastig onderscheiden door breede witte eindzoomen aan de middelste en aan de groote bovenvleugeldekvederen, waardoor twee breede witte banden over den vleugel ontstaan. De kleine bovenvleugeldekvederen zijn eveneens wit pf witachtig gezoomd. Ook de binnenste kleine slagpennen hebben een breeden witten eindzoom, de buitenste kleine en de groote slagpennen zijn aan het einde smaller wit gezoomd. Eveneens de zoomen van de staartpennen zijn lichter, bij de d d roodachtig wit, bij de ? ? geelachtig wit. De schouders zijn meestal duidelijk donkerder dan de rug. De roode kleur bij de d1 d is iets lichter en meer rosékleurig karmijnrood; het geel bij de ? ? is helderder en zuiverder geel. Snavel iets slanker.
Oude?: vleugel91 — 95, staart 60 —68, snavel 17—19, loopbeen 17 — 18 mm.
Oud $: vleugel 89 — 94, staart 60 — 63, snavel 16—19, loopbeen 17 mm.
Voorkomen en levenswijze. De witbandkruisbek bewoont denaaldbosschen van het uiterste noorden van Europa en Azië, ongeveer van Archangel tot Kamsjatka. In Zweden is hij lang niet zoo algemeen als vroeger verondersteld werd; bij hooge uitzondering heeft een enkel paar daar genesteld en de soort verschijnt er slechts sporadisch en op ongeregelde tijden. Ook in verschillende andere landen van Europa, zooals in Groot-Brittannië en Ierland, Frankrijk, België, Nederland, Duitschland, Polen'



Oostenrijk, Hongarije en Zwitserland, en bij uitzondering zelfs in Italië is de witbandkruisbek bij zijn omzwervingen aangetroffen, in tegenstelling tot de voorafgaande soort veelal aangesloten bij troepen van den gewonen kruisbek. In ons land zijn de volgende gevallen van voorkomen bekend geworden: Schlegel (Vog. van Ned. 1854 —'58, p. 353) deelt mede, dat in Februari 1846 eenige voorwerpen bij Utrecht gevangen werden, Koller (Bijdragen tot de dierkunde, Feestnummer, 1888, p. 42) geeft op, dat zich in de collectie van „Artis" te Amsterdam een 6 bevindt, hetwelk 18 Juli 1884 bij Harderwijk gevangen werd. Bovendien bezit „Artis" nog 2 exemplaren uit Harderwijk, een jong 6 van 11 September 1889 en een jong $ van 19 September 1889, die beidé tijdens de belangrijke invasie, welke in den herfst van 1889 plaats vond, gevangen werden, tezamen met nog 10 andere. Inde collectie Van Wickevoort Crommelin bevinden zich 2 <$<S, die 17 September 1889 bij Bloemendaal bemachtigd zijn; een ander d, in genoemd jaar te Wierum (Fr.) gevangen, werd door Albarda levend aan „Artis" geschonken (Tijdschr. Ned. Dierk. Ver., 2de serie, III, i890-'92, pp. 18 en 99). Tenslotte werd in 1891 nog een voorwerp op Texel buitgemaakt(Avit. neerl., 1908, p. 17).
De verspreiding van den witbandkruisbek is circumpolair, want in Noord-Amerika leeft een iets kleinere vorm, Loxia leucoptera leucoptera Gmelin, die aanmeikelijk
donkerder gekleurd is en die een fijneren snavel heeft.
In levenswijze komt deze soort sterk met den gewonen kruisbek overeen. Hij is echter opvallend weinig schuw en bijna overmoedig. Zijn voedsel bestaat uit allerlei dennen- en sparrenzaden. Het nest, dat gebouwd is op een onderlaagje van spai 1 entakjes, bestaat uit gras, mos en dorre bladen; het is gevoerd met fijne worteltjes, korstmossen en veeren. Van eind Maart tot eind Juni kan men het voltallige legsel, dat uit 3 a 4, soms 5 eieren bestaat, aantreffen. Waarschijnlijk worden onder bepaalde omstandigheden 2 broedsels grootgebracht. Over het geheel schijnen nest en eieren iets kleiner te zijn dan van den gewonen kruisbek.



Genus Pinicola Vieillot.
Vieillot, Hist. Nat. Ois. Am. sept. I, 1807, p. IV.
t1 orsche op boomen levende vinken, sterk gelijkend op Eryihvinci, maar grooter. Seksen verschillend; de jongen gelijken op het wijfje. Snavel kort en dik, de geheele bovensnavel gekromd, met haakvormige punt. Neusgaten door borstelachtige vedertjes geheel bedekt. Gevederte langer, dichter en zachter. Vleugels lang en spits, de 4 eerste zichtbare groote slagpennen ongeveer even lang en het langst, 2e slagpen (de eerste die zichtbaar is) iets korter dan de 3e, maar aanmerkelijk langer dan de 6e. Staart lang, iets korter dan de vleugels. Loopbeen kort, ongeveer even lang als de middenteen plus nagel. Tot dit genus behoort een species, welke in ongeveer 10 subspecies over het noorden van de Oude en Nieuwe wereld verspreid is; in de Nieuwe wereld zuidelijk tot in Californië.
V
31



Orde PASSERIFORMES. Familie FRINGILL1DAE.
N°. 343Pinicola enucleator (Linnaeus).
DE HAAKBEK.
Plaat 383: oud c? en oud ?.
Loxia enucleator Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 171. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 349.
Fringilla enucleator, Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 198.
Pyrrhula enucleator, Temminck, Man. d'Orn. 2e éd. 1, 1820, p. 333; III, 1835, p. 246.
Pinicola enucleator, Albarda, Aves neerl. 1897, p. 18. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 2ix.
Pinicola enucleator enucleator, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 16. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 92.
Engelsch: Pine Grosbeak.
Duitsch: Hakengimpel.
Fransch: Dur-bec.
Beschrijving. Oud 6. Kop, hals, borst, zijden van het lichaam en voorste gedeelte van den buik licht rosé-rood, alle vederen aan de basis grauwgrijs met witachtige schacht; teugels en kleine vlek achter het oog grijsgrauw; achterste gedeelte van den buik grauwgrijs; vederen van rug en schouders aan de basis grauwgrijs met witachtige schacht, naar het einde grauwbruin met breeden licht rosérooden eindzoom, schoudervederen soms met licht grauwgrijzen eindzoom; vederen van stuit grauwgrijs met breeden rosérooden eindzoom; groote slagpennen grauwzwart met smallen witten, zwak rose getinten zoom langs de buitenvlag en licht grauwen zoom langs de binnenvlag; kleine slagpennen grauwzwart met breederen witten zoom langs de buitenvlag en licht grauwen zoom langs de binnenvlag; de binnenste langs de buitenvlag en aan het einde breed wit gezoomd; kleine boven vleugeldekvederen grauwgrijs met roseroode zoomen, middelste grauwzwart met witten, zwak rose getinten eindzoom, de groote zwart met witten, zwak rose getinten zoom langs buitenvlag en aan het einde, ondervleugeldekvederen en okselvederen grauwgrijs; staartpennen zwartgrauw met zeer smalle lichtgrauwe zoomen; bovenstaartdekvederen donker grauwgrijs, rose getint, met licht grijzen eindzoom; onderstaartdekvederen licht grauwgrijs, grauwwit gezoomd. Iris donkerbruin; snavel donkerbruin, basis ondersnavel lichter; pooten donkerbruin. Vleugel 106—122, staart 83—96, snavel 14—16, loopbeen 21 22 mm.
Oud ?. In teekening gelijkend op het oude 6, doch het rosérood in het gevederte bruinachtig geel van kleur. Vleugel 105—116, staart 88—97, snavel z4—l6> ^opbeen 21—22 mm.



Jonge vogels na den eersten herfstrui gelijken op het oude ?, doch het geel is bij de jonge bleeker en bij de jonge 6 o* rose getint; benedenrug, stuit en buik weinig of niet geel getint.
Met den tweeden herfstrui legt hete? het roséroode kleed aan; vederen van benedenrug en stuit zijn in het tweedejaar meestal nog grauwgrijs zonder roséroode zoomen.
Voorkomen enlevenswijze. De haakbek broedt in Scandinavië, Noord-Rusland en het noorden van Siberië, waar hij in het uiterste oosten en in Kamsjatka door een nauwverwanten vorm met korteren en dikkeren snavel, Pinicola enucleator kamtschatkensis (Dybowski), vervangen wordt. Mogelijk zijn de haakbekken, die het Altai- en het Sajan-gebergte bewonen, eveneens subspecifiek te onderscheiden, maar tot dusverre is nog een te gering aantal van deze vogels onderzocht. Ook op de Koerilen komt een eenigszins afwijkende vorm voor en in het noorden van Noord-Amerika leven een 6-tal subspecies, wier verspreidingsgebied zich in het westen, in de Siërra Nevada, tot in Californië uitstrekt. In Europa houdt de haakbek zich bij voorkeur op in naaldhoutbosschen, maar ook wel in het subarctisch berkenbosch. In den winter komen vele naar zuidelijker streken, vrij geregeld tot in Oost-Pruisen, minder vaak ook in andere gedeelten van Duitschland en in Oostenrijk en Hongarije, zelden tot in Groot-Brittannië en bij uitzondering in België, Zuid-Frankrijk en Italië. In Nederland is slechts eenmaal een exemplaar van deze soort aangetroffen en wel een 6, dat 9 November 1890 te Peize (Dr.) in een lijsterstrik gevangen werd (Tijdschr. Ned. Dierk. Ver., 2e serie, III, 1891, p. 98). Dit voorwerp, dat deel uitmaakte van de collectie Duijzend, is later naar Engeland verkocht. De beide jonge 66, welke respectievelijk op 5 en 8 December 1909 te Kralingen gevangen werden, bleken later uit gevangenschap te zijn ontsnapt (Jaarboekje Ned. Ornith. Ver., VII, 1909, p. 48). De haakbek voedt zich met allerlei zaden en bessen, behalve met zaden van coniferen, ook met beukenootjes, berken- en esschenzaad, lijsterbessen enz. Verder eet hij knoppen en ook insecten. Hij is niet in staat om de dennen- of sparrenkegels te openen, zooals de kruisbek, maar hij peutert de zaden uit de kegels als deze van zelf openspringen of hij zoekt het zaad van den grond op. Het nest van den haakbek is een goudvinkennest in het groot; het is meestal op geringe hoogte boven den grond gebouwd, op een zijtak dicht bij den stam en bestaat uit ineengevlochten berkenrijsjes, van binnen bekleed met zachte worteltjes, grashalmen en eenig haar. Eind Mei, gewoonlijk echter in de eerste helft van Juni, is het legsel voltallig. De 4, soms 3 en bij hooge uitzondering 5, eieren zijn diep groenblauw van kleur, duidelijk geteekend met roodachtig grauwe, purperbruine en bijna zwarte vlekken, vooral aan de stompe eipool, waar zich dikwijls ook eenige sliertvormige vlekken vertoonen. Zij meten, volgens Jourdain, gemiddeld 26.03x17-72 mm. en worden in 14 dagen alleen door het ¥ uitgebroed. De lokroep is fluitend; het gezang van het 6 herinnert op eenigen afstand aan het lied van den boomleeuwerik. De haakbek is buiten den broedtijd een rustige en weinig schuwe vogel, die in gevangenschap herhaaldelijk zijn jongen heeft grootgebracht.



Genus Erythrina Brehm.
Brehm, Isis, 1828, p. 1276.
Snavel kort en dik, korter dan de kop, maar langer dan bij Pyrrhula, aan de basis hooger dan breed. Rug van den bovensnavel recht of eenigszins gebogen. Vleugels vrij lang. De ie groote slagpen zeer klein en verborgen, 2e tot en met 4e groote slagpen het langst. Staart duidelijk ingesneden; bij verschillende vormen uit Noord-Amerika recht afgesneden. Gevederte vrij kort en eenigszins stug, zooals bij Passer. Seksen verschillend; 6 steeds met veel rood, S grauwbruin, muschachtig gestreept. Tot dit genus behooren 19 species, die in talrijke subspecies zijn onderverdeeld; 14 soorten zijn verspreid over Oost-Europa en Noord- en Midden-Azië, van het Sinaï-schiereiland door de Himalaya tot in Kamsjatka, 5 andere soorten bewonen Noord-Amerika zuidelijk tot Mexico. Een soort komt voor in Europa en is ook enkele malen in ons land aangetroffen.



Orde PASSER/FORA/ES. Familie FRINGILLIDAE.
N°. 344Erythrina erythrina (Pallas)1).
DE ROODMUSCH.
Plaat 384: oud cf en oud $.
Loxia erythrina Pallas, Nov. Comra. Acad. Sci. St. Petersb. XIV, 1770, p. 587, pl. 23, fig. 1.
Pyrrhula erythrina, Temminck, Man. d'Orn. 2e éd. I, 1820, p. 336 ; III, 1835, P- 247-
Fringilla erythrina, Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 318.
Carpodacus erythrina, Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908— '09, p. 211.
Carpodacus erythrina erythrina, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 15.
Carpodacus erythrinus, Albarda, Aves neerl. 1897, P- 16.
Carpodacus erythrinus erythrinus, Snouckaert van Schauburg, Jaarber. no. 5 Clubnederl. vogelk. 1915, p. 69. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 92.
Engelsch: Scarlet Grosbeak.
Duitsch: Karmingimpel.
Fransch: Roselin cramoisi.
Beschrijving: Oud 6. Voorhoofd, bovenkop, achterhoofd en stuit karmijnrood; teugels bruin; kopzijden, halszijden, achterhals, rug en schouders bruin met karmijnroode eindzoomen aan de vederen; kin, keel, voorhals en bovenborst licht karmijnrood; benedenborst wit, rose getint; buik wit; lichaamszijden geelbruinachtig wit, rose getint; slagpennen donkerbruin metsmallen, licht bruingelen, rose getintenzoom langs de buitenvlag en witgrauwen zoom langs de binnenvlag; kleine bovenvleugeldekvederen donkerbruin, rose getint; middelste en groote bovenvleugeldekvederen donkerbruin met licht bruingelen, rose getinten zoom aan het einde; ondervleugeldekvederen wit, aan de basis grauw; okselvederen geelwit, rose getint; staartpennen donkerbruin met smallen licht bruingelen, rose getinten zoom langs de buitenvlag; bovenstaartdekvederen bruin, min of meer karmijnrood gezoomd; onderstaartdekvederen wit. Iris donkerbruin; snavel bruin, basis ondersnavel lichter; pooten bruin. Vleugel 81—90, staart 55 — 65, snavel 9 —11, loopbeen 17 —18 mm.
Oud ?. Voorhoofd, bovenkop, achterhals, rug en schouders zwak olijf bruin met donkerbruine schachtstrepen; stuit en bovenstaartdekvederen olijfbruin; kin en keel bruingeelachtig wit; kop en halszijden zwak olijfkleurig bruin; voorhals en borst geel-
') Het onderschrift op plaat 384 moet Erythrina erythrina (Pallas) luiden.



achtig wit met olijfkleurige bruine schachtstrepen; lichaamszijden licht geelachtig olijfkleurig bruin; buik wit; slagpennen donkerbruin met smallen groenachtig bruingelen zoom langs de buitenvlag en witachtigen zoom langs de binnenvlag; de binnenste kleine slagpennen met breederen zoom langs de buitenvlag; kleine bovenvleugeldekvederen donkerbruin met olijfkleurige zoomen, de middelste en groote donkerbruin met breeden geelwitten of geelbruinachtig witten, min of meer groenachtig getinten eindzoom; ondervleugeldekvederen geelwit, aan de basis grauw; okselvederen geelbruinachtig wit; staartpennen donkerbruin met smallen groenachtig bruingelen zoom langs de buitenvlag; onderstaartdekvederen wit. Iris donkerbruin; snavel bruin, basis ondersnavel lichter; pooten bruin. Vleugel 80 — 85, staart 55 —61, snavel 9—11, loopbeen 17 — 18 mm.
Het jeugdkleed gelijkt op het kleed van het oude ¥, maar bovendeelen donkerder en minder olijfkleurig; stuit evenals rug met donkere langsstrepen; zoomen langs slagpennen en bovenvleugeldekvederen licht geelbruin; lichaamszijden, evenals de borst, langsgestreept.
In het eerste herfstkleed gelijken de jonge dV op het oude ?; pas in het tweedejaar krijgen de dV het roode prachtkleed. In het herfstkleed hebben de oude 0 d aan de roode vederen van bovenkop bruinachtige zoomen.
Voorkomen en levenswijze. De roodmusch is een bewoner van NoordoostEuropa, waar zij in het westen van haar verspreidingsgebied nog juist in het noordoostelijk deel van Oost-Pruisen en in Polen voorkomt. Verder treft men haar aan in geheel Rusland, zuidelijk tot aan den benedenloop van de Wolga en oostelijk tot aan de rivier de Lena in Siberië. In vroeger jaren is zij als broedvogel ook in Silezië (Lausitz) voorgekomen, terwijl de soort toen in Pruisen talrijker was dan tegenwoordig; het westelijkste broedgeval werd nabij den mond van de Oder geconstateerd. In Finland heeft zij zich evenwel in denlaatsten tijd sterk in noordelijke richting uitgebreid. De roodmusch is een echte trekvogel; haar winterkwartieren zijn waarschijnlijk in Zuidoost-Azië gelegen, maar dit is nog niet precies bekend. In West- en Zuid-Europa behoort zij tot de zeldzame verschijningen; slechts weinige exemplaren zijn in België (1 voorwerp), Frankrijk, Spanje en Italië gevangen, terwijl in Engeland en Wales niet meer dan 5 voorwerpen in het najaar zijn buitgemaakt; enkele andere werden er gezien. In Schotland daarentegen is gebleken, dankzij geregelde waarnemingen, dat de soort in de laatste jaren op het Isle of Man, Fair Isle, St. Kilda en de Shetland-eilanden een onregelmatige herfstgast is. Op Helgoland zijn in Gatke's tijd ongeveer een half dozijn exemplaren voorgekomen. Uit Nederland zijn in totaal 6 vangsten bekend, alle uit het najaar, te weten: een jonge? van October 1860 te O verveen (Ned.Tijdschr. v. d. Dierkunde, 1863, p. 225), een jong c? uit het najaar van 1864 bij Groningen, dat in de collectie van 's Rijks Museum wordt bewaard (Notes Leyden Museum, XXX, 1908—'09, p. 211); een ? van 12 November 1896 uit Heerde(?); een exemplaar van begin October 1899 bij 's-Gravenhage; een 6 in grauw kleed van 15 November 1899 bij Dieren (aanwezig in



de collectie van „Natura Artis Magistra") en tenslotte een $ van 24 October 1900 te Hulshorst (Geld.), dat eenigen tijd in gevangenschap leefde, doch niet als huid bewaard is gebleven. Na 1900 werd op 12 en 14 Juni 1932 waarschijnlijk een oud ó waargenomen aan den Hoek van Holland door den heer K. Waldeck (Orgaan Club nederl. vogelk., V, 1932, p. 81).
In Noord- en Midden-Azië leven eenige nauw verwante subspecies, o. a. Erythrina erythrina grebnitsku (Stejneger) en Erythrina erythrina roseata (Hodgson), wier gevederte iets donkerder en intenser rood van kleur is en die in Indië overwinteren.
De roodmusch bewoont gedurende den broedtijd moerassige elzenboschjes met dichten ondergroei, lommerrijke tuinen enz. Zij keert in het voorjaar pas laat terug, in de Russische Oostzeeprovinciën niet vóór midden Mei. In Juni of begin Juli wordt één broedsel gemaakt. Het nest lijkt meer op dat van een grasmusch dan op een vinkennest. Het bevindt zich meestal laag boven den grond en is gebouwd van dorre grashalmen en van binnen met worteltjes en enkele haren gevoerd. De 4 tot 6 eieren zijn op een prachtig diepblauwe grondkleur met enkele chocoladebruine streepjes, puntjes en vlekjes geteekend, terwijl aan de stompe eipool bovendien eenige aschgrauwe vlekken voorkomen. Volgens Jourdain bedragen de gemiddelde afmetingen 20.05 X 14.29 mm. Het $ zit tijdens het broeden zeer vast op het nest. De jongen vertoonen bij het sperren een fel roode keel, bovendien is hun ondersnavel eigenaardig groen van kleur; de roep waarmede zij om voedsel bedelen doet denken aan dien van jonge kneutjes of groenlingen. Direct na den broedtijd vertrekt de roodmusch weer naar het zuiden, waar zij in de winterkwartieren ongeveer van af November den rui doormaakt. Haar lokroep lijkt op dien van een kanarie. De zang is zeer kenbaar en valt dadelijk op; hij bestaat uit verschillende fluittonen en wordt door Hartert weergegeven als „hit hüt jehütja, hüi thu et jehuetja, tiu tiu fi tiu"; soms hoort men ook een eenigszins kneutjesachtig liedje. Het voedsel is van plantaardigen aard en bestaat uit allerlei zaden, in het voorjaar ook uit knoppen, terwijl de jongen in den zomer naast het vegetarisch dieet enkele rupsen en insectenlarven ontvangen.
Karakteristiek voor de roodmusch is haar opgerichte houding; de ?? en jonge vogels zijn weinig opvallend gekleurd; zij doen eenigszins denken aan grauwe gorzen, maar hebben een minder forschen habitus, terwijl de lichte vleugelstreep en de gestreepte keel en borst goede onderscheidingskenmerken vormen. In gevangenschap verliest het d* zijn roode kleur na den eersten rui.



Genus Pyrrhula Brisson.
Brisson, Orn. I, 1760, p. 36.
Snavel zeer kort en min of meer rond, even breed als hoog, basis door kleine, naar voren gerichte borstelvedertjes omgeven, welke vooral boven de neusgaten sterk ontwikkeld zijn. De ie groote slagpen zeer klein en verborgen, 2e groote slagpen ongeveer even lang als de 6e, 3e tot en met 5e ongeveer van gelijke lengte en het langst, ofschoon slechts enkele millimeters langer dan de 2e en 6e; 3e tot en met 6e aan de distale helft versmald. Staart korter dan de vleugels, bij de Europeesche vormen recht afgesneden, bij die uit de Himalaya diep ingesneden. Bovenstaartdekvederen bij de Europeesche vormen zeer lang, tot voorbij het midden van den staart reikend. Loopbeen zeer kort, niet veel langer dan de middenteen plus nagel. Seksen meestal verschillend gekleurd; jongen van beide ouden verschillend, maar het meest op het ¥ gelijkend. Dit genus telt een 6-tal soorten, waarvan enkele in verscheidene subspecies zijn onderverdeeld. Het is verspreid over een groot gedeelte van Europa en Azië, terwijl eenige zeer eigenaardige vormen voorkomen in de Himalaya en op de hooggebergten van het Malakka-schiereiland, Formosa en Luzon (Philippijnen). Een species bewoont Europa; 2 subspecies van deze species zijn ook in ons land aangetroffen: de een is een vrij zeldzame broedvogel, de ander wordt hier af en toe in den winter waargenomen.



0rde PASSER1F0RMES. Familie FRINGILLIDAE.
N°. 345Pyrrhula pyrrhula (Linnaeus).
DE GROOTE GOUDVINK.
Plaat 385: oud d1 en oud ?.
Loxiapyrrhula Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 171.
Fringilla pyrrhula, Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 200 (partim).
Pyrrhula vulgaris, Temminck, Man. d'Orn. 2e éd. I, 1820, p. 338; III, 1835, p. 248 (partim). Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 346, pl. 173.
Pyrrhula pyrrhula, Albarda, Aves neerl. 1897, P- 17- Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'oo p. 211.
Pyrrhula pyrrhula pyrrhula, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 15. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 68. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten 192S d. qq. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 41. '
Nederlandsche volksnamen: Noordsche goudvink.
Engelsch: Northern Bullfinch.
Duitsch: Groszer Gimpel.
Fransch: Bouvreuil ponceau.
Beschrijving. Oud d. Voorhoofd, bovenkop, achterhoofd, teugels, vederen rond den mondhoek en kin zwart met blauwachtigen glans; achterhals, rug en schouders blauwgrijs; stuit wit; kopzijden, halszijden, keel, voorhals, borst, lichaamszijden en voorste gedeelte van den buik zacht roséachtig vermillioenrood; achterste gedeelte van den buik wit; slagpennen grauwzwart, langs de binnenvlag wit gezoomd, de eerste langs de buitenvlag, de tweede tot vijfde groote slagpen naar het einde toé langs de buiten vlag smal grijsgrauw gezoomd, de overige langs de buitenvlag blauwglanzend zwart gezoomd; de meer naar binnen gelegen kleine slagpennen blauwglanzend zwart, de laatste kleine slagpen op de buitenvlag blauwgrijs, min of meer rose getint; kleine en middelste bovenvleugeldekvederen blauwgrijs, de groote blauwglanzend zwart met breeden licht blauwgrijzen, de naar binnen gelegene met breederen blauwgrijzen eindzoom; dekvederen van de groote slagpennen donker grauwgrijs; ondervleugeldekvederen en okselvederen wit; staartpennen zwart, middelste paar en buitenvlag van de overige blauwglanzend; bovenstaartdekvederen blauwglanzend zwart; onderstaartdekvederen wit. Iris donkerbruin; snavel bruinzwart; pooten donkerbruin. Vleugel 93~97> staart 68 — 75, snavel 10—11, loopbeen 17 —18 mm.
32



Bij enkele zeer oude cfa* komt soms een zwakke rose tint op rug- en schoudervederen en op de eindzoomen van de groote bovenvleugeldekvederen voor.
Oud $. In teekening gelijkend op het oude d, doch het rood in het gevederte vervangen door zacht roodachtig bruingrijs; achterhals, rug en schouders iets donkerder en bruin getint. Iris donkerbruin; snavel bruinzwart; pooten donkerbruin. Vleugel 90-93, staart 70 — 74, snavel 10, loopbeen 17 — 18 mm.
Jeugdkleed. Bovenkop, achterhals, rug en schouders donkerbruin; stuit wit, min of meer bruin getint; voorhoofd, kop- en halszijden, kin, keel, voorhals, borst, voorste gedeelte van den buik en lichaamszijden geelachtig bruin, achterste gedeelte van den buik lichter; slagpennen als bij de ouden, doch binnenste kleine slagpen op de bu itenvlag grijs, bruingeel getint; kleine bovenvleugeldekvederen grijsachtig bruin, middelste grauwbruin met licht bruingelen eindzoom, groote blauwachtig zwart met geelbruinachtig witten eindzoom; ondervleugeldekvederen wit, aan de basis grauwbruin; okselvederen wit,bruinachtig getint; staartpennen als bij de ouden; bovenstaartdekvederen blauwglanzend zwart met donkerbruine zoomen; onderstaartdekvederen wit, bruingeel getint. Iris donkerbruin; snavel donkerbruin, basis ondersnavel lichter; pooten donkerbruin.
In het eerste herfstkleed gelijken de jongen op de ouden.
Voorkomen en levenswijze. De groote goudvink broedt in Scandinavië, Finland, Pommeren, West- en Oost-Pruisen, de Baltische landen, geheel Noord-Rusland, West-Siberië tot aan het noordwestelijk deel van het Altai-gebergte en de Jenissei en verder ook in de westelijke Beskieden, Karpaten en Zevenburgen, de Transsylvanische Alpen, de bergbosschen van Bulgarije, Servië, Montenegro, Macedonië, Dobroedsja, Herzegowina, Bosnië en in klein aantal ook in de hoogere zöne's van de Alpen tot Savoye. In den winter trekt hij gedeeltelijk weg en verschijnt dan in klein aantal in West-Duitschland, België, Nederland en Noord-Frankrijk en zelden ook in Groot-Brittannië; in Zuid-Europa zeer zelden in Italië en Griekenland en ook in Klein-Azië. In ons land is de groote goudvink een vrij zeldzame wintergast, die gewoonlijk in kleine troepjes wordt waargenomen: in het najaar van af begin October en in No\ embci, daarna ook in December en Januari en in het voorjaar een enkele maal nog in April (cf, Heino, 8 April 1922, coll. 'sRijks Museum). In sommige jaren is deze soort evenwel meer algemeen dan in andere. In levenswijze gelijkt de groote goudvink geheel op den gewone. Nest en eieren zijn alleen iets grooter; in Scandinavië is het nest dikwijls van binnen met baardmos bekleed. De 5^6, soms 4, eieren meten, volgens Jouidain, gemiddeld 20.42 X 14.69 mm. Zij worden in Scandinavië, waar de soort meestal 2 broedsels maakt, van Mei tot in Juli gevonden; in Finland gewoonlijk in Juni. De lokroep van dezen grooten vorm klinkt iets luider dan die van den gewonen goudvink.



Orde PASSERIFORMES. Familie FRJNGILL1DAE.
N°. 346.
Pyrrhula pyrrhula coccinea (Gmelin).
DE GOUDVINK.
Plaat 386: oud d, oud £ en jong d.
Emberiza coccinea Gmelin, Syst. Nat. I, pars 2, 1789, p. 873.
Loxia pyrrhula, Nozeman en Sepp, Ned. Vog. II, 1789, p. 133, pl. 69.
Fringilla pyrrhula, Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 200 (partim).
Pyrrhula vulgaris, Temminck, Man. d'Orn. 2e éd. I, 1820, p. 338; III, 1835, p. 248 (partim).
Pyrrhula vulgaris minor, Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, P- 347, pl. 174.
Pyrrhula pyrrhula curopaca, Albarda, Aves neerl. 1897, P- 18. Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 15. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 19x5, p. 68. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX 1908—'09, p. 211. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13, pl. 22.
Pyrrhula pyrrhula coccinea,Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, io2S p o* Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 42.
Nederlandsche volksnamen: Bloedvink, Botvink.
Engelsch: Bullfinch.
Duitsch: Gimpel.
Fransch: Bouvreuil.
Beschrijving. Oud d en oud ? gelijkend op den hiervoor beschreven grooten goudvink, doch afmetingen kleiner, rug en schouders bij beide seksen zeer weinig donkerder, het rood bij de dd iets donkerder en meestal valer en het roodachtig bruingrijs van de onderdeelen der $$ iets donkerder en bruiner.
Oude?: vleugel 80-87, staart 60-69, snavel 9-10, loopbeen 16-17 mm.
vleugel 82-89, staart 60-67, snavel 8-9, loopbeen 16-17 mm.
Jeugdkleed. Gelijk dat van den grooten goudvink.
Voorkomen en levenswijze. In het oosten en zuiden van ons land is de goudvink een vrij zeldzame broedvogel, die slechts plaatselijk, o.a. in de omgeving van Arnhem en van Breda, in Twente en in Zuid-Limburg, iets algemeener voorkomt Hoewel hy m bijna alle provincies, misschien met uitzondering van Groningen, NoordHolland en Zeeland, broedende is aangetroffen, zijn broedgevallen in de duinstreek slechts zeer sporadisch voorgekomen; de 2 volgende werden bekend: in i9i4nestelde een paar op de „Ruige Hoek" nabij Noordwijkerhout, waarvan het nest plus het



broedsel, bestaande uit 2 onbevruchte eieren en 1 donsjong, op 16 Juli verzameld werd; 2 September d.a.v. werd op ongeveer dezelfde plaats wederom een nest met 1 donsjong verzameld, dat zich evenals het eerstgenoemde in de collectie van's Rijks Museum te Leiden bevindt (Ardea, III, 1914, P- 98). Het tweede broedgeval werd geconstateerd op het landgoed „Duivenvoorde" bij Voorschoten (Z.-H.), waar 16 Mei i92oeenlegsel van 5 eieren werd aangetroffen (Ardea, XVI, 1927, p. 141). Nadien is de soort op het laatstgenoemde landgoed en op de er bij aansluitende landgoederen van H.M. de Koningin onder Wassenaar nog eenige malen waargenomen, o.a. begin Mei 1929 en op 28 Mei 1930. zoodat zij daar waarschijnlijk af en toe broedt. De goudvink is waarschijnlijk ten deele standvogel (een in 1923 te Houthem (L.) geringd ? werd een jaar later op dezelfde plaats, een nestjong uit Markelo (Ov.) in Juni van het volgend jaar te Borculo (Geld.) teruggevangen), maar in het oosten en zuiden van het land ook een talrijke doortrekker en overwinteraar. Soms vormen zich gedurende het koude jaargetijde grootere troepen, bv. te Houthem op 14 Februari 1924 een troep van circa 50 vogels (Hens, Avifauna v. Limburg, 1926, p. 42). De doortrek verloopt van half September tot in November en in het voorjaar van begin Maart tot half April.
De in ons land voorkomende vorm van goudvink, Pyrrhula pyrrhula coccinea (Gmelin), bewoont geheel Midden- en West-Europa, zuidelijk tot Noord-Portugal en Noord-It'alië. In Duitschland, waar hij vroeger voornamelijk in de bergbosschen voorkwam, is hij gedurende de laatste halve eeuw op verschillende plaatsen tot parkvogel geworden. Een zeer nauw verwante subspecies, Pyrrhula pyrrhula pileata MacGillivray, waarvan practisch gesproken alleen de ?? vanwege haar iets bruinere bovenzijde' van den bovengenoemden vorm verschillen, leeft in Groot-Brittannië en Ierland. Ook onder de goudvinken, die de Azoren, den Caucasus, Transcaspië, Midden- en Oost-Azië, de Koerilen en de Noordjapansche eilanden bevolken, heeft men verscheidene subspecies onderscheiden.
De goudvink is een bewoner van boschrijke streken, waar hij zich gedurende den broedtijd graag ophoudt in dicht en niet te hoog loofbosch, bv. in opgeschoten eikenhakhout, vooral wanneer hierin verschillende andere houtsoorten, zooals berken, lijsterbessen, wilde kersen enz. voorkomen of wanneer het hakhout afwisselt met eenig bouwland, een enkele aanplanting van jonge sparren of een nog niet ontgonnen perceel heide met vliegdennen en jeneverbessen. Maar ook in grootere parken en op boschrijke buitenplaatsen met een welvoorzienen moestuin kan men hem aantreffen. Hier bouwt het ? haar nest bij voorkeur in altijd groene heesters, zooals dichte taxusboomen, jonge sparren, oude jeneverbessen, rhododendrons of in heggen, in het eikenhakhout ook wel in een geschikte takgaffel, in den regel 1V2 a 2'/a meter boven den grond. Het goudvinkennest is goed kenbaar; het doet eenigszins denken aan een gaaiennest in het klein en is soms wat slordig afgewerkt. Meestal is het een vrij plat bouwsel van dunne takjes en heidestengels, waarop een dikke laag van dunne worteltjes is aangebracht, welke met enkele haren de bekleeding van den ondiepen broednap vormt. Gewoonlijk worden in Mei, soms reeds in het eind van April, de 5 è6, soms



4 en bij uitzondering 7 eieren van het eerste legsel gelegd, waarna in Juli dikwijls nog een 2e broedsel volgt; een enkele maal kan men in Augustus nog nesten met eieren aantreffen (8 Augustus 1929 een 5-legsel op het landgoed „Hagenau" bij Ellecom, Ardea, XVIII, 1929, p. 189). De relatief zeer kleine eieren zijn op helder groenblauwe grondkleur geteekend met een klein aantal donker violetbruine bovenliggende en violetgrijze onderliggende vlekken en lijntjes, welke voornamelijk rond de stompe eipool gegroepeerd zijn. Van 22 in Nederland verzamelde eieren varieert de lengte van 18—19.5 mm. en de breedte van 13 — 15 mm. Zij worden gedurende 13 k 14 dagen bebroed, voornamelijk door het $, dat overdag meest korten tijd door het <f wordt afgelost. Beide vogels zijn, ook buiten den broedtijd, onderling erg aanhankelijk; zijleggen op de nestplaats weinig geheimzinnigheid aan den dag. Gedurende de broedperiode vliegt het $ het d dikwijls tegemoet om zich uit den krop te laten voederen. De kleine jongen vertoonen een goed ontwikkelde donsbedekking op kop, rug en vleugels en bij het sperren naar voedsel een roode, ter weerszijden lichtblauw gekleurde keel; wanneer zij iets ouder zijn doet hun stompe snavel aan een ongebrande koffieboon denken, zooals Heinroth zeer juist opmerkt. Na ruim 2 weken zijn zij in staat het nest te verlaten en op een leeftijd van 2 maanden ruien zij de lichaamsveeren en ook de groote dekveeren der kleine slagpennen en de binnenste veeren aan den elleboog, waarbij zij het fraaie kleed der volwassen vogels aanleggen. De lokroep en de zang zijn geen van beide aangeboren; eerstgenoemde bestaat uit een zachten fluittoon, klinkend als ,,dju". De zang, die zoowel door het d als door het ? kan worden voortgebracht, heeft niet veel te beteekenen. Hij wordt meestal door staartwippen begeleid en verschilt hemelsbreed van den kunstmatig aangeleerden zang, dien men soms van kooivogels te hooren krijgt, waarbij hun gave van nabootsen tot uiting komt.
Het voedsel van den goudvink bestaat hoofdzakelijk uit zaden, in het voorjaar grootendeels uit knoppen en uit enkele insecten. In verband met zijn voorliefde voor knoppen en bloesems van vruchtboomen, kan hij in boomgaard en moestuin nogal eenige schade aanrichten, vooral wanneer hij het daarbij op de fijnere fruitsoorten gemunt heeft. In het winterhalfjaar ziet men hem veel op berken zich te goed doen.
De goudvink is een behendig vlieger, die evenwel niet veel buiten de dekking komt; zijn vlucht over open terrein is golvend. De karakteristieke lokroep of een glimp van de witte stuit in het kreupelhout zijn gewoonlijk de kenmerken, die ons het eerst op zijn aanwezigheid attent maken.
Om het geringe aantal van deze prachtige vogels in ons land te sparen, is de goudvink bij Koninklijk Besluit van 8 September 1928, dat teruggrijpt op de Vogelwet van 1912, van de lijst der kooivogels geschrapt.



Genus Emberiza Linnaeus.
Linnaeus, Syst. Nat., ed. X, i, 1758, p. 176.
Snavel tamelijk kort, kegelvormig, hard, met spitse punt; randen van boven- en ondersnavel niet precies op elkaar aansluitend, maar een kier openlatend, zoodat men bij eenige soorten, terwijl de snavel gesloten is, tusschen beide snavelhelften door kan zien. Aan het verhemelte een meer of minder goed ontwikkelde knobbel, die slechts bij enkele soorten vrijwel ontbreekt. Neusgaten langwerpig, meer of minder door korte vedertjes bedekt. Vleugels vrij lang. De werkelijke ie groote slagpen rudimentair, 2e tot en met 5e het langst. Staart lang, ingesneden. De nagels van de teenen zijn kort en krom. Dit genus is verspreid over het geheele palaearctische faunagebied en komt ook voor in Afrika en Indic; het ontbreekt evenwel in het indo-australische faunagebied en is in Amerika door ten deele nauw verwante genera vervangen. In het palaearctisch gebied leven 29 species, waarvan er eenige in verscheidene subspecies zijn onderverdeeld; 4 species bewonen ook ons land, terwijl 8 andere hier slechts als min of meer toevallige gasten in den trektijd zijn aangetroffen. Een i3e species, Emberiza melanocephala Scopoli, werd misschien waargenomen (Orgaan Club nederl. vogelk., IV, 1932, p. 165), terwijl de 2 exemplaren van Emberiza rutila Pallas, die begin April 1906 bij Bocholtz (L.) gevangen werden, zeer waarschijnlijk uit gevangenschap ontsnapt waren (Notes Leyden Museum, XXX, 1908—'09, p. 213).
Tabel ter bepaling der soorten.
x Keel zwart, buik grootendeels of geheel geel 6
Keel zwart, buik wit 6 ad. Emberiza schoeniclus.
Keel effen geel, buik rossig geel o ad. E. hortulana.
Keel geel of isabelkleurig, onderzijde met geel,
maar niet effen geel 2
Keel wit of isabelkleurig, bovenkop niet effen
gekleurd, onderzijde zonder eenig geel 7
Keel wit, bovenkop en oordekvederen zwart. . . 6 ad. (zomerkleed)^, rustica. Keel effen grijs, buik rossig geel, oordekvederen
grijsachtig 6 ad. E. cia.
Keel kastanjebruin, midden van den buik wit ó ad. E. leucocephala.
Keel roestbruin, buik geel c? ad. E. icterica.
Keel licht kaneelbruin, bovenkop licht blauwgrijs 6 ad. E. caesia.
2 Stuit en bovenstaartdekvederen duidelijk kastanjebruin ... .... 3



Stuit en bovenstaartdekvederen niet duidelijk of in het geheel niet kastanjebruin 4
3 Bovenkop geel of bruin citrinella.
Bovenkop kastanjebruin cf ad. (winterkleed) E. aureola.
4 Ondervleugeldekvederen zwavelgeel $ en juv. E. cirlus.
Ondervleugeldekvederen wit ^
5 Lichte wenkbrauwstreep, flanken gestreept, stuit
met eenig bruin ? en juv. E. aureola.
Geen wenkbrauwstreep, flanken niet gestreept,
stuit geelachtig ? en juv. E. icterica.
6 Bovenkop en stuit donker kastanjebruin . ... 6 ad. (zomerkleed) E. aureola. Bovenkop en stuit olijfgroen of bruin en gestreept d ad. E. cirlus.
7 Staai t zonder wit <ƒ, ¥ en juv E. calandra.
Staart met wit g
8 Stuit meer of minder kastanjebruin gekleurd 
Stuit zonder kastanjebruin t r
9 Kleine bovenvleugeldekvederen en vlekken op de
borst kastanjebruin cf ad. (winterkleed), ? en juv. E. rustica.
Geen kastanjebruine bovenvleugeldekvederen en geen kastanjebruine vlekken op de borst 
10 Midden van den buik wit $ en juv. E. leucocephala.
Midden van den buik min of meer rossig-isabel-
kleurig, toppen van de middelste vleugeldekvederen witachtig $ en juv. E. cia.
11 Oordekvederen effen rossig-kaneelkleurig E. pusilla.
Oordekvederen niet effen I2
12 Buik witachtig ? en juv. E. schoeniclus.
Buik isabelkleurig I3
13 Keel en bovenborst meer geelachtig $ E. hortulana.
Keel en bovenborst meer rossig-isabel £ E, caesia.



Orde PASSERIFORMES. Familie FRINGILLIDAE.
N°. 347Emberiza citrinella Linnaeus.
DE GEELGORS.
Plaat 387: oud ó, oud ? en jong 6.
Emberiza citrinella Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 177. Nozeman en Sepp, Ned. Vog. II, 1789, p. 115, pl. 61. Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 178. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 304; III, 1835, p. 218. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 303, pl. 154. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 116, pl. 15, fig. 2, 3 en 3a. Albarda, Aves neerl. 1897, p. I9-Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 212. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13, pl. 24.
Emberiza citrinella citrinella, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 19. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 71. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 94. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 45.
Nederlandsche volksnamen: Haverkneu, Geelgierst, Geelvink, Gierstvink, Gerstkneu, Geelkneu, Gelegast, Geleguur, Geelgeus, Drifter; in Noord-Brabant :Sep, Schrijver, Schrieverik, Duut; in Groningen: Geelstjirt, Koreoos, Schrijverke; in Limburg: Gele schriever, Gelegeusje, Gelegargol, Gelenörgel (Hens). Friesch: Gielfink, Gieltsjert, Gele gaerse, Gele müske (de Vries).
Engelsch: Yellow Bunting.
Duitsch: Goldammer.
Fransch: Bruant jaune.
Beschrijving. Oud ó. Vederen van voorhoofd, bovenkop, achterhoofd, bovenste gedeelte van den achterhals, kopzijden, halszijden, kin, keel en voorhals hoog citroengeel, enkele vederen met bruinachtig groene uiteinden, waardoor een streep gevormd wordt dwars over het voorhoofd, een aan weerszijden van den bovenkop tot den achterhals en een van achteren rond de oordekvederen, en enkele vlekken op bovenkop, achterhoofd en achterhals; benedengedeelte van den achterhals grijsachtig groen; ter weerszijden van keel en voorhals een min of meer duidelijke roodbruine baardstreep; vederen van rug en schouders geelbruin of roodachtig bruin met zwarte schachtstreep en groenachtige zoomen; stuitvederen roodbruin met bruingele zoomen; onderzijde van het lichaam hoog citroengeel, bovenborst grijsgroen, borstzijden, soms ook het midden van de borst, roodbruin; lichaamszijden geel met roodbruine schachtstrepen of geelbruin of roodbruin met bruinzwarte schachtstrepen; groote slagpennen donkerbruin,



langs de buitenvlag met smallen lichtgelen zoom, langs de binnenvlag met grauwwitten zoom; kleine slagpennen bruinzwart, langs de buitenvlag met smallen geelbruinen zoom, langs de binnenvlag met grauwwitten zoom, de binnenste kleine slagpennen met breederen roodachtig geelbruinen zoom langs de buitenvlag en met vaalbruinen eindzoom; kleine bovenvleugeldekvederen roodbruin met groenachtige zoomen, middelste bruinzwart, aan het einde roodachtig bruin met geelachtig bruinen zoom, de groote bruinzwart met geelbruine zoomen langs de buitenvlag en met licht bruingelen of vaal geelachtig bruinen eindzoom; dekvederen van de groote slagpennen donkerbruin, langs de buitenvlag met smallen lichtgelen zoom; ondervleugeldekvederen en okselvederen citroengeel, staartpennen bruinzwart met smallen groenachtig gelen zoom langs de buitenvlag, het middelste paar met geelbruine of geelachtig grauwe zoomen, de beide buitenste paren met lange ringvormige witte vlek op het einde van de binnenvlag, buitenvlag van het buitenste paar in het middengedeelte min of meer wit; bovenstaartdekvederen roodbruin met bruingele of grauwgrijze zoomen, de langste met smalle donkerbruine schachtstreep; onderstaartdekvederen citroengeel met smallere of breedere donkerbruine of bruinzwarte schachtstreep. Iris donkerbruin; snavel donker blau wgrauw, ondersnavel lichter aan de basis; pooten licht vleeschkleurig bruin. Vleugel 85—94, staart 69—81, snavel 9—11, loopbeen 18—19 mm.
Oud ?. In teekening en kleur met het oude d overeenkomend, doch bleeker; het geel van kop en hals bleeker, grootendeels bedekt door groenachtige of bruin-groenachtige vederzoomen; bovenkop, achterhoofd, keel en voorhals met smalle bruinzwarte schachtstrepen; benedenachterhals bruinachtig groen; rug en schouders meer bruin, zoomen valer, zwarte schachtstrepen iets breeder en meer sprekend; stuitvederen valer roodbruin; oordekvederen groenachtig bruin; borst en lichaamszijden groenachtig geel, min of meer bruin of roodbruin getint, met donkerbruine of zwartbruine schachtstrepen; buik bleek geel; vleugels als bij het d, doch zoomen aan slagpennen en bovenvleugeldekvederen valer; staartpennen als bij het d, doch zoomen van de middelste staartpennen valer; boven- en onderstaartdekvederen bleeker. Iris donkerbruin; snavel donker blauwgrauw, ondersnavel lichter aan de basis; pooten licht vleeschkleurig bruin. Vleugel 82 92, staart 69—79, snavel 9—10, loopbeen 18—19 mm.
Oud d in herfstkleed. Gelijkend op het bovenbeschreven oude d, doch het geel van bovenkop, kopzijden en voorhals door groenachtige zoomen aan de vederen min of meer bedekt; vederen van rug en schouders met breedere groenachtige zoomen. In den zomer wordt het geel in het gevederte zeer bleek en de kleur der bovendeden zeer vaal.
Oud ? in herfstkleed. Gelijkend op het bovenbeschreven oude ?, doch het geel van kop en hals nog meer door groenachtige of bruinachtige zoomen bedekt.
Jeugdkleed. Gelijkend op het kleed van het oude ?, doch het geel van kop en onderdeden bleeker; stuit geelbruin met bruinzwarte schachtstrepen; kin, keel, voorhals, borst en lichaamszijden geelachtig grijswit met donkerbruine of bruinzwarte schachtstrepen; vleugels en staart als bij het oude $.



Het eerste herfstkleed van het jonge c? gelijkt op het kleed van het oude ?, doch het geel van kop en onderdeelen is helderder, de stuit is krachtiger roodbruin, rug en schouders zijn meer geelbruin getint.
Het eerste herfstkleed van het jonge ? is op den bovenkop bruiner en op de onderdeelen bleeker en valer dan dat van het oude ?.
Voorkomen en levenswijze. De geelgors is in het geheele land een vrij algemeene broedvogel, die waarschijnlijk in hoofdzaak standvogel is, al zijn de ringresultaten, die dit hebben aangetoond niet talrijk (Zool. Meded., IX. 1926, p. 198). Gedurende het winterhalfjaar onderneemt zij echter ook kleinere en grootere zwerftochten, terwijl onder de doortrekkende vogels, die in voor- en najaar op de Waddeneilanden en aan de kust worden aangetroffen, zich zeer waarschijnlijk ook exemplaren van noordelijker herkomst bevinden. Dergelijke doortrekkers verschijnen meestal alleen of hoogstens bij 2- of 3-tallen; het „Ringstation Wassenaar" noteerde hen in den herfst tusschen eind September en eind November en in het voorjaar van begin Maart tot eind April. Voor het overige treft men de geelgors 's winters meestal aan in kleinere of grootere troepen, die zich ophouden op boerderij-erven, bij het paardenvuil op onze wegen, op onkruidakkers of in de nabijheid van stroo-oppers enz., dikwijls in gezelschap van ringmusschen, vinken, groenlingen of kuifleeuweriken.
Buiten ons land bewoont de geelgors geheel Noord- en Midden-Europa, noordelijk tot ongeveer 70° N.B. in Noorwegen, oostelijk tot Noord-Rusland en zuidelijk tot in het noorden van Spanje en Noord-Italië. In Zuid-Spanje en Zuid-Italië is zij slechts een zeldzame wintergast, die bij uitzondering zelfs in Noord-Afrika is aangetroffen. Een op de bovenzijde iets lichter gekleurde subspecies, Emberiza citrinella erythrogenys Brehm, bewoont Rusland en West-Siberië, westelijk tot in Oost-Pruisen, noordelijk tot 64° N.B. en oostelijk tot het Altai-gebergte en de Jenissei; sporadisch in Turkestan, Perzië en Klein-Azië.
De geelgors wordt in ons land vooral aangetroffen op de zandgronden, maar in het polderland ook op veen- en kleigrond. Zij bewoont bij voorkeur eenigszins houtrijke streken, waar akkermaalshout grenst aan bouw- en weiland of smalle houtrandjes met dichten ondergroei een scheiding vormen tusschen groenland en heide; maar ook in terreinen met vliegdennen en jeneverbessen, aan boschranden of op nieuwe ontginningen treft men haar aan. In het westen nestelt zij ook in de bloembollenstreek, maar zij ontbreekt als broedvogel op de Waddeneilanden. Volgens H. Eliot Howard (An introduction to the study of bird behaviour, 1929, p. 19) kiest het 0* zich reeds in Februari een territorium, waarin hij geen andere dd duldt. Ook laat hij nu spoedig zijn bekende liedje hooren, gezeten op den top van een boom of struik of op een telegraafdraad. Later in het voorjaar kan men ook uitingen van sexueele opwinding bij hem waarnemen: zooals het gedurig openspreiden van den staart en het opzetten van bovenkop- en keelveeren, waarbij de vleugels meestal lager dan de staart gedragen worden of licht op en neer bewogen. Als zanger is de d geelgors onvermoeid, want



gedurende ruim 7 maanden van het jaar geeft hij van 's morgens vroeg tot 's avonds laat zijn liedje ten beste; soms zingt hij zelfs al op zonnige dagen in Januari. De zang bestaat uit een soort aanloop van korte geluidjes, gevolgd door een tweetal slottoonen, waarvan de eerste meestal hooger ligt dan de laatste, welke iets langer wordt aangehouden. Met het Engelsche zinnetje „ A little bit of bread and NO cheese" of met „tzitzitzitzitzi tié tsjie" laat het zich vrij goed weergeven. Hoewel het geelgorslied, dat volgens Heinroth in zijn zuiveren vorm niet aangeboren is, over het algemeen individueel weinig verschilt, beëindigen sommige dd hun zang met eerst een lagen en dan een hoogen toon, dus precies tegengesteld aan het normale, terwijl andere den langgerekten slottoon geheel weglaten. De lokroep, die klinkt als „tzik", wordt vooral in den winter gehoord.
Het nest wordt gewoonlijk in weinige dagen door het ? alleen gebouwd. Het bestaat van buiten uit grovere halmen en eenig mos en is van binnen bekleed met fijnere halmpjes en paardenhaar. Meestal ligt het op den grond, in een greppelkant, verborgen onder hoog gras, ook wel tusschen dichte vegetatie of in lage sparretjes, tot meer dan 1 meter boven den grond. Soms vindt men in de nabijheid er van enkele of een heel bosje losse halmen, die als het ware bij het bouwen verloren werden of instinctmatig op de struiken gelegd. Tegen eind April of begin Mei kan men de 5, zelden 6 eieren van het eerste legsel vinden; het 2e legsel, dat in Juni en het 3e, dat soms nog begin Augustus volgt, tellen in den regel 3^4 eieren. Deze zijn op dofwitte, flauw rood- of blauwachtig grijze grondkleur met licht- en donkerbruine vlekken en met allerlei krasjes en lijntjes geteekend; dieper liggend pigment schijnt violetgrijs door. Van 70 exemplaren uit Nederland varieeren de maten voor de lengte van 17.5 — 24.25 mm. en voorde breedte van 14.5 —17 mm. Het $ broedt alleen, terwijl hetd" in de nabijheid zingt, iets waarmede sommige d d zelfs blijven doorgaan, als het ? van de eieren is opgejaagd en zich angstig in de buurt van het nest ophoudt. Andere d d laten bij dreigend gevaar een zacht, vleermuisachtig hoog gepiep hooren, waartoe zij den snavel wijd opensperren. Na 14 dagen broeden komen de jongen uit het ei. Zij zijn op kop en rug betrekkelijk spaarzaam met dons bedekt en vertoonen een licht roseroode keelholte en goed ontwikkelde gele mondhoekplooien. Eerst wanneer zij eenige dagen oud zijn, neemt ook het d aan hun verzorging deel. Vóór zij het voedsel aan de jongen brengen, ziet men nu beide ouders eerst van af den top van een struik of een ander hoog punt den omtrek verkennen, een gewoonte, die zij met den ortolaan en de rietgors gemeen hebben. Na ongeveer 13 dagen kunnen de jongen het nest verlaten; men kan dan hun sekse reeds vaststellen, aangezien de d" cf duidelijk een geler onderzijde hebben dan de ? ?.
De geelgors zoekt haar voedsel, dat grootendeels uit zaden bestaat, voornamelijk op den grond. Vooral granen, zooals haver en tarwe, en verschillende onkruidzaden maken deel uit van haar menu; daarnaast worden in den zomer ook vele insecten gegeten, te weten keverlarven, rupsen, vlinders enz. en spinnen.
In het veld is het 0" aan zijn slanken verschijningsvorm, gele kleur en bruine stuit gemakkelijk te herkennen; het ? is grauwer en van andere ?? gorzen minder goed te



onderscheiden, maar ook bij haar vormt de bruine stuit een betrouwbaar kenmerk. Van een troep, die in golvende vlucht overvliegt, ziet men de verschillende vogels soms eensklaps als op commando alle tegelijk omlaag duiken en op eenige boomen of op een geploegden akker neerstrijken. Nadert men hen terwijl zij op den grond bezig zijn, dan drukken zij zich, zoodat hun borst bijna den bodem aanraakt, waarna zij bij dreigend gevaar onder het uiten van een soort „getsikker" opspringen en wegvliegen.
De geelgors is de eenige gorssoort, die thans in ons land nog voor de kooi gevangen mag worden (cf. Koninklijk Besluit van 17 December 1928).



Orde PASSERIFORMES. Familie FRINGILLIDAE.
N°. 348.
Emberiza leucocephala S. G. Gmelin.
DE WITKOPGORS.
Plaat 388: oud d, oud ? en oud d in overgang tot zomerkleed.
Emberiza leucocephalos S. G. Gmelin, Nov. Comm. Acad. Sci. St. Petersb. XV, 1771, p. 480, pl. 23, fig. 3. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 212.
Emberiza leucocephala, Snouckaert van Schauburg, Jaarber. no. 5 Club. nederl. vogelk. 1915, p. 71. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 94.
Emberizapithyornus, Temminck, Man.d'Orn. 2e éd. I, 1820, p. 310; III, 1835, p. 224.
Emberizapityornus, Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 301.
Engelsch: Pine-Bunting.
Duitsch: Fichtenammer.
Fransch: Bruant k couronne lactée.
Beschrijving. Oud c?. Bovenkop, achterhoofd en achterhals wit, op achterhoofd en achterhals meestal met enkele donkerbruine of zwartbruine vlekjes; voorhoofd, streep aan weerszijden van den bovenkop, van het achterhoofd en van den achterhals zwart met geelachtig bruine zoomen aan de vederen; teugels, streep boven, onder en achter het oog, kin, keel, voorhals en benedenhalszijden roodbruin; oordekvederen en streep onder oog en teugels wit; benedenachterhals bruingrijs, bij zeer oude voorwerpen geelbruin; rug en schouders geelbruin met zwarte schachtstrepen; stuit licht roodbruin met valere zoomen aan de vederen; bovenborst wit; overige gedeelte van de borst en lichaamszijden licht roodbruin, met grauwwitte zoomen aan de vederen; buik wit; slagpennen donkerbruin met witten zoom langs de binnenvlag, de buitenste groote slagpennen met smallen witachtigen, de binnenste groote en de buitenste kleine slagpennen met smallen licht geelbruinen, de binnenste kleine slagpennen met breederen roodachtig geelbruinen zoom langs de buitenvlag en aan het einde; kleine bovenvleugeldekvederen grijsbruin; middelste en groote bovenvleugeldekvederen donkerbruin met breeden roodachtig geelbruinen zoom langs de buitenvlag en grauwwitten eindzoom; ondervleugeldekvederen en okselvederen wit; staartpennen zwartbruin met smallen witachtigen zoom langs de buitenvlag en aan het einde, middelste paar met licht bruingelen zoom langs de buitenvlag, de beide buitenste paren met lange wigvormige witte vlek op het einde van de binnenvlag; bovenstaartdekvederen licht roodbruin met valere zoomen; onderstaartdekvederen wit. Iris donkerbruin; bovensnavel



en punt ondersnavel donkerbruin, basis en middengedeelte ondersnavel licht bruinachtig geel; pooten geelachtig bruin. Vleugel 93 — 97, staart 80 — 83, snavel 9 —10, loopbeen 18 — 19 mm*
Oud ?. Bovenkop en achterhoofd bruin met zwarte schachtstrepen, basis van de vederen wit; achterhals grauwbruin; rug en schouders geelachtig bruin met zwarte schachtstrepen; stuit vaal roodachtig bruin met lichtere zoomen aan de vederen; kopzijden grijsbruin, oordekvederen met bruinzwarte uiteinden; benedenhalszijden grauwbruin, in het voorste gedeelte geelgrauwachtig wit; kin, keel, voorhals en bovenste gedeelte van de borst geelachtig wit, donkerbruin gevlekt, enkele vederen roodbruin getint; benedenborst en lichaamszijden geelbruinachtig wit met bruinzwarte schachtstrepen, enkele vederen, vooral op de borst, roodbruin getint; buik wit; slagpennen en dekvederen als bij het <ƒ, doch valer; staartpennen als bij het <S; bovenstaartdekvederen donker roodachtig bruin, valer gezoomd, de langste met zwartbruine schachtstreep aan het einde; onderstaartdekvederen wit met donkerbruine schachten. Iris donkerbruin; bovensnavel donkerbruin, ondersnavel licht bruinachtig geel, punt donkerder; pooten geelachtig bruin. Vleugel 90, staart 79, snavel 10, loopbeen 18 mm. (slechts één $ gemeten). In den winter zijn bij het d de witte vederen van bovenkop en achterhoofd aan het einde voorzien van zwarte schachtstrepen en geelbruine of grauwgrijze zoomen; ook het wit van achterhals en van kopzijden is door grauwgrijze zoomen aan de vederen bedekt; de roodbruine vederen van kop- en halszijden, kin, keel en voorhals zijn smal grauwwit gezoomd; vederen van boven- en middenborst grauwgrijs gezoomd.
, Jeugdkleed. Gelijkend op dat van het oude?, doch bovendeelen valer; stuit en bovenstaartdekvederen bruiner en met zwarte schachtstrepen; onderdeelen bleeker, zonder roodbruine tint en meer zwartbruin gestreept.
Voorkomen en levenswij ze. Van de witkopgors zijn tot dusverre slechts drie exemplaren uit ons land bekend geworden, namelijk eend", dat 2 Mei 1873 bij Utrecht gevangen werd en zich thans in 's Rijks Museum te Leiden bevindt, waar het in de collectie Van Wickevoort Crommelin bewaard wordt (cf. Notes Leyden Museum, XXX, 1908 —'09, p. 212) en twee andere voorwerpen, een d en een ?, die respectievelijk op 8 en 15 November 1911 bij Harderwijk werden buitgemaakt en die deel uitmaken van de collectie der Rotterdamsche Diergaarde (Ardea, I, 1912, p. 24). Dit zeer sporadisch optreden wordt begrijpelijk als men weet, dat het broedgebied van deze gorssoort gelegen is in Siberië, van den Oeral oostwaarts tot aan den mond van de Amoer en dat de soort in den herfst naar het zuiden trekt en in Turkestan, Mongolië en Noord-China overwintert. In Europa is de witkopgors een onregelmatige gast, waarvan nog de meeste exemplaren zijn aangetroffen in Italië en verder in Rusland, Dalmatië, Bohemen en Zuid-Frankrijk. Ook op Helgoland en Fair Isle zijn voorwerpen van deze gorssoort gevangen.
In uiterlijk komt de witkopgors, vooral het ?, zoo sterk met onze geelgors overeen,



dat Kleinschmidt voorgesteld heeft om Emberiza leucocephala en Emberiza citrinella als geografische vormen van een en dezelfde soort op te vatten. Hiertegen pleit evenwel, dat beide gorzen in uitgestrekte gebieden van West-Siberië naast elkaar voorkomen. De witkopgors schijnt een zekere voorliefde te hebben voor bergachtig terrein en zij houdt zich daar graag op aan de oevers van beken en meren. In leefwijze en ook wat haar voortplanting betreft, verschilt zij evenmin noemenswaard van de geelgors. Het nest is een klein kuiltje in den grond, bekleed met grashalmen en meestal verstopt onder een struik; van binnen is het met paardenhaar gevoerd. Gewoonlijk worden 2 broedsels per jaar gemaakt, het eerste tegen einde Mei, het tweede in Juli. Het legsel telt 4 k6 eieren, die sterk aan geelgorseieren doen denken en waarvan de gemiddelde afmetingen, volgens Jourdain, 21.48X16.1 mm. bedragen. Zij worden alleen door het ? uitgebroed. De jongen worden grootgebracht met insecten, vooral met jonge sprinkhanen, orthoptera en cicaden, maar de volwassen vogels voeden zich met allerlei plantenzaden.



Orde PASSER1F0RMES. Familie FRINGILLIDAE.
N°. 349-
Emberiza icterica Eversmann.
DE BRUINKOPGORS.
Plaat 388 a: oud d en oud ?.
Emberiza icterica Eversmann, Addenda ad Pallas Zoogr. Rosso-Asiat., II, 1841, p. 10. G. A. Brouwer, Ardea XXIII, 1934, p. 147.
Emberiza luteola Sparrman, Hartert, Vög. pal. Fauna, I, 1910, p. 171; Nachtrag I, 1923, p. 24.
Engelsch: Red-headed Bunting.
Duitsch: Braunkehliger Ammer, Braunkopfammer.
Fransch: Bruant k gorge brune.
Beschrijving: Oud ó. Vederen van voorhoofd, bovenkop en achterhoofd helder goudbruin, min of meer verdekt door de grijze kleur van de vedertoppen, vooral aan het achterhoofd; kopzijden, kin, keel en bovenborst donker roestbruin; achterhals en halszijden geel, grootendeels door olijfgrauwe vedertoppen verdekt; benedenborst, zijden van den benedenhals, onderzijde van het lichaam, onderstaartdekvederen diep kanariegeel; rugvederen geelachtig of iets groenachtig grauw met zwartbruine schachtstrepen; stuitvederen geel met min of meer grauwe toppen; groote slagpennen grauwbruin, langs de buitenvlag met smallen lichtgrauwen zoom, langs de binnenvlag met breederen lichtgrauwen zoom, die niet tot den top doorloopt en die onscherp begrensd is; kleine slagpennen donker grauwbruin, langs de buitenvlag met smallen lichtgrauwen zoom, langs de binnenvlag met breederen, onscherp begrensden zoom; de binnenste kleine slagpennen grooter, zwartbruin met breeden isabelkleurigen rand langs de buitenvlag; staartpennen zwartbruin met smallen, lichtgrauwen, soms aan de basis iets geelgroenen rand langs de buitenvlag, het buitenste paar ook met een lichtgrauwe streep op de binnenvlag en soms lichtgrauwen top. Iris bruin; snavel blauwachtig grijs met bruine punt; pooten vleeschkleurig bruin. Vleugel 87 — 90, staart 67 — 74, snavel
13—15, loopbeen 20 — 22 mm.
In het winterhalfjaar zijn de kleuren van het zomerkleed door geelbruine en grauwe vederranden grootendeels verdekt. Dit winterkleed wordt aangelegd na eenvolledigen rui in de maanden October tot en met December. Wat betreft de tint en de uitbreiding van het bruin aan kop en bovenborst komen groote individueele verschillen voor.
Oud $. Geheele bovenzijde bruingrauw met zwarte schachtstrepen, stuit geelachtig



grauw, kin en keel licht geel, borst min of meer rossig geel, onderzijde en onderstaartdekvederen grauwgeel; vleugels en staart als van d; vleugel 79-85 mm. Sommige ?? gelijken sterk op ?? van Emberiza melanocephala Scop., maar de vleugel is meestal korter en de 5e groote slagpen heeft een duidelijker versmalde buitenvlag. Ook mist het $ van Emberiza icterica de kastanjebruine tint op de bovendeelen, welke de meeste ?? van Emberiza melanocephala kenmerkt.
Jeugdkleed. Gelijkend op het kleed van het oude $, rug bruiner met breedere schachtstrepen, stuit meer geelbruin; borst en flanken met donkerbruine lengtestreepjes; onderzijde grauwwit, buik en onderstaartdekvederen lichtgeel; ondervleugeldekvederen licht geelbruin.
Voorkomen enlevenswijze. Het verspreidingsgebied van de bruinkopgors is gelegen in Centraal-Azië en omvat Transcaspië, Turkestan, noordelijk totinZuidwestSiberië en het Altai-gebergte en verder Afghanistan, het noorden en noordoosten van Perzië en noordelijk Baloechistan. In Kaschmir wordt de soort alleen op den trek waargenomen, terwijl men haar in den winter vooral aantreft in Voor-Indië, in de vlakten aan den voet van de Himalaya en het Nilghiri-gebergte, van Sind tot Choetia Nagpoer. Volgens de waarnemingen van verschillende Russische ornithologen schijnt de soort in den laatsten tijd haar broedgebied in noordelijke en westelijke richting uit te breiden. Uit Europa waren in totaal slechts een 7-tal vangsten van deze soort bekend; tweemaal werd een exemplaar door Gatke op Helgoland buitgemaakt; driemaal is de soort in Italië voorgekomen, eenmaal in België en ook eenmaal in Schotland. Kortgeleden is ook in ons land een exemplaar van deze soort aangetroffen: 5 Juni 1933 werd namelijk door den heer R. van Lunzen te Beverwijk een d gevangen in het duin nabij Castricum (N.-H.). Deze vogel, die reeds eenige dagen aldaar gesignaleerd was, kwam met eenige musschen af op het voedsel, dat voor eenden was neergestrooid en kon daarbij onder een net geslagen worden. Thans bevindt dit voorwerp zich in de collectie van 's Rijks Museum te Leiden, waaraan de vanger het ten geschenke aanbood. Hoewel de bruinkopgors door den dierenhandel in zeer kleinen getale wordt aangevoerd, zoodat ontsnapping uit gevangenschap niet is uitgesloten, zoo schijnt het feit, dat de in Europa buitgemaakte exemplaren meest in Juni werden aangetroffen, er toch op te wijzen, dat de soort zich af en toe naar West-Europa vervliegt (cf. Ardea, XXIII, 1934, p. 147). Het bij Castricum gevangen d is vrij donker van tint, vooral de kleur van den kop is donkerder dan dit werd afgebeeld op plaat 388 A, waar veeleer een oud d in prachtkleed is weergegeven.
De bruinkopgors bewoont de Kirgiezensteppen en de bebouwde velden van Transcaspië, waar zij zich bij voorkeur in laag struikgewas ophoudt. Ook treft men haar aan ra de tamariskenbegroeiing langs de rivieren en in de Elaeagnus- en Caragana-struiken der zandsteppen en zelfs in de saxaulboschjes midden in de zandwoestijn Kisyl-kum. Op de broedplaatsen, vooral in het noorden van haar verspreidingsgebied, verschijnt de soort laat in het voorjaar, gewoonlijk niet voor half Mei; de dtf arriveeren eenigen
34



tijd voor de die pas aankomen als de dtf reeds volop zingen en elkaar de geschiktste broedplaatsen onderling betwisten. Meestal zingen de dd van uit den top van een struik, maar ook wel kan men hen als een boompieper zingend omhoog zien stijgen. Bij het bouwen van hun nest leggen de vogels zeer weinig schuwheid aan den dag, zoodat het gemakkelijk te vinden is. Het wordt in den regel gebouwd in een dichten struik, eenige decimeters tot ruim een meter boven den grond en bestaat uit grove stengels en bladvezels; de diepe nestkom is met worteltjes en eenig haar bekleed. Het legsel telt 3 tot 5 eieren, die eenigszins aan die van den witten kwikstaart doen denken; zij zijn op lichtgroene, soms eenigszins blauwachtige grondkleur met ronde of langwerpige vlekken, soms ook met een enkel haarlijntje geteekend en varieeren, volgens Jourdain, van I7-7_23 mm. in lengte en 14.4 — 16.8 mm. in breedte. Half Juli vliegen de jongen uit, waarna de ouden in den rui komen en zich tot troepen vereenigen om, dikwijls te zamen met musschen, op de graanakkers hun voedsel te zoeken. Reeds begin Augustus kan men troepjes op den trek waarnemen.



Orde PASSERJFORMES. Familie FR1NG1LL1DAE.
N°. 350-
Emberiza cirlus Linnaeus.
DE CIRLGORS.
Plaat 389: oud d" en oud
Emberiza cirlus Linnaeus, Syst. Nat. ed. XII, 1, 1766, p. 311. Temminck, Man. d'Orn. 2e éd. I, 1820, p. 313; III, 1835, p. 227. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 307, pl. 156. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 117, pl. 15, fig. 4. Albarda, Aves neerl. 1897, p. 19. Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 20. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 71. Van Oort, NotesLeydenMus. XXX, 1908—'09, p. 212. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 94.
Emberiza circlus, Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 185.
? Emberiza (an hortulana?), Nozeman en Sepp, Ned. Vog. II, 1789, p. 145, pl. 75.
Engelsch: Cirl Bunting.
Duitsch: Zaunammer.
Fransch: Bruant zizi.
Beschrijving: Bovenkop en achterhoofd geelachtig grijsgroen met zwarte schachtstrepen; achterhals geelachtig grijsgroen al of niet met zwarte schachtstrepen; voorhoofd, streep boven het oog en langs de bovenkopzijden, streep van de ondersnavelbasis tot op de oordekvederen, breede band over den benedenvoorhals tot op de halszijden bleek geel; teugels, streep achter het oog, achterrand oordekvederen, bovenhalszijden, kin, keel en bovenvoorhals zwart; rug en schouders roodbruin, vederen vaal geelbruin gezoomd, rugvederen met zwarte schachtstrepen aan het einde; stuit olijfkleurig bruingrauw met zwartbruine schachtstrepen; bovenborst, bovenborstzijden en benedenhalszijden grijsachtig groen; midden van benedenborst en buik bleekgeel; benedenborstzijden roodbruin, vederen geelachtig gezoomd; lichaamszijden licht bruinachtig geel met zwartbruine schachtstrepen; slagpennen zwartbruin, de groote en de buitenste kleine met smallen geelachtigen zoom langs de buitenvlag, de binnenste kleine met breeden roodachtig bruinen zoom langs de buitenvlag, alle met smallen grauwwitten zoom langs de binnenvlag; kleine bovenvleugeldekvederen grijsachtig groen, de middelste zwartbruin met geelachtig grauwwitten eindzoom, de groote zwartbruin met breeden roodachtig bruinen zoom langs de buitenvlag; ondervleugeldekvederen en okselvederen geel; staartpennen zwartbruin met smallen groenachtigen, aan het middelste paar bruinachtigen zoom langs de buitenvlag, buitenvlag van het buitenste paar



grootendeels wit, de binnenvlag van de beide buitenste paren met een groote wigvormige witte vlek aan het einde; bovenstaartdekvederen olijfkleurig bruin, de langste min of meer roodachtig bruin, met zwartbruine schachtstrepen; onderstaartdekvederen bleek geel, al of niet met bruinzwarte schachtstreep. Iris donkerbruin; snavel donkerblauwgrijs, langs de snavelranden lichter; pooten vleeschkleurig bruin. Vleugel 79—86, staart 69—78, snavel 9—10, loopbeen 18 mm.
Oud ?. Voorhoofd, bovenkop, achterhoofd en achterhals groenachtig grauwbruin met bruinzwarte schachtstrepen; rug en schouders grauwbruin, min of meer roodbruin getint, met bruinzwarte schachtstrepen; stuit en bovenstaartdekvederen grauwbruin met bruinzwarte schachtstrepen; teugels grauwbruin; streep boven en achter het oog bruinachtig geelwit; oordekvederen grauwbruin met donkerder schachtstrepen, enkele vederen in den achterrand bruinachtig geelwit; kin, keel, voorhals en benedenhalszijden licht bruinachtig geel met bruinzwarte schachtstrepen; bovenborst en zijden van het lichaam licht roodbruinachtig geel met bruinzwarte schachtstrepen; benedenborst en buik bleek geel; slagpennen en bovenvleugeldekvederen als bij het d, doch valer; ondervleugeldekvederen geelachtig wit; okselvederen bleekgeel; staartpennen als bij het d; onderstaartdekvederen geelachtig wit met bruinzwarte schachtstrepen. Iris donkerbruin; snavel blauwgrijs; pooten vleeschkleurig bruin. Vleuge^—82, staart 69—73,
snavel 10, loopbeen 18 mm.
In den herfst en in den winter zijn de zwarte vederen van den kop en hals bij het d groenachtig gezoomd en ook de rug- en schoudervederen en de roodbruine zijborstvederen van breedere groenachtige zoomen voorzien.
Jeugdkleed. Gelijkend op het kleed van het ?, echter geen roodbruine tint op rug en schouders en onderdeelen bleeker en meer gestreept.
Voorkomen en levenswijze. De cirlgors komt als broedvogel hoofdzakelijk voor in het Middellandsche zeegebied van Spanje en Portugal in het westen tot Griekenland, Turkije en de Krim in het oosten. Ook in Noordwest-Afrika, in Klein-Azië en op verschillende eilanden in de Middellandsche zee is de soort aan te treffen. Verder is zij vrij algemeen verspreid in Frankrijk, in het zuiden van Engeland, van Corn wall tot Kent, en in Zuidwest-Duitschland, in de rivierdalen van Rijn, Moezel en Saar.In ons land zijn in totaal zes exemplaren van de cirlgors gevangen, te weten: een voorwerp in 1856 bij Harderwijk (Herklots, Bouwst. Fauna Ned. II, 1858, p. 213), een tweede exemplaar, een d, omstreeks 1858 des winters in een schuur bij Velsen (Bouwst. Fauna Ned. II, 1858, p. 290 enNed. Tijdschr. v. d. Dierkunde, 1863, p. 226); een derde in Maart 1873 te Harderwijk en een vierde, een d, op 30 December 1883 aldaar. Dit laatste voorwerp woidt bewaard in de collectie van het genootschap ,,Natura Artis Magistra . Tenslotte ving men in 1891 twee stuks nabij Arnhem (Tijdschr. Ned. Dierk. Ver., 2e serie, dl. 5,
1894/95, P-5)- . . Ui.. • .
De cirlgors is in hoofdzaak standvogel, die gaarne eemgszins beboscht terrein bewoont, maar die zich op steenachtige, spaarzaam met jeneverbessen begroeide hellingen



eveneens thuis gevoelt; verder treft men de soort ook in minder droge terreinen aan, zooals in stroomdalen, boomgaarden en grootere tuinderijen of in kleine houtrandjes tusschen de velden. Zij zit over het algemeen graag op boomen; vooral in begroeid terrein kiest het <f dikwijls den top van een hoogen boom uit om er te zingen; in meer open terrein zingt hij ook wel zittend op een telegraafdraad of op een lagen struik. De houding tijdens het zingen is'nogal karakteristiek, want hierbij buigt het <? zijn kop ver achterover en spert den snavel wijd open. De zang zelf doet denken aan dien van de geelgors zonder het refrein „tschiez"; maar ook met het rateltje van den braamsluiper vertoont hij eenige gelijkenis. De lokroep „zit" is iets lager van toon dan bij de geelgors. Het nest, dat meestal vlak boven den grond aan greppelkanten of onder dichte braamstruiken wordt gebouwd, bestaat uit grashalmen, worteltjes en veel mos. In Mei en Juli worden respectievelijk de eieren van het eerste en tweede broedsel gelegd. Gewoonlijk telt het legsel 4, soms 3 of 5 en bij hooge uitzondering 6 eieren. Deze zijn op een blauwachtig of groenachtig grauwe grondkleur met bruinzwarte vlekken en haarlijntjes geteekend en meten, volgens Jourdain, gemiddeld 21.1 X 16.1 mm. Nadat zij gedurende 12 a 13 dagen alleen door het ? bebroed zijn, komen de jongen uit. De oude cirlgors voedt zich in hoofdzaak met graan en allerlei gras- en onkruidzaden; de jongen worden grootgebracht met insecten.



Orde PASSERIFORMES. Familie FRING1LL1DAE.
N°. 351-
Emberiza cia Linnaeus.
DE GRIJZE GORS.
Plaat 390: oud d en oud $.
Emberiza cia Linnaeus, Syst. Nat. ed. XII, I, 1766, p. 310. I emminck, Man. d Orn. 1815, p. 186. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 315; III, 1835, p. 227. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 300. Albarda, Aves neerl. 1897, P- 2°- ^an Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 212.
Emberiza cia cia, Snouckaert van Schauburg, Avii. neerl. 1908, p. 20. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 71. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 95.
Engelsch: Meadow-Bunting.
Duitsch: Zippammer.
Fransch: Bruant fou.
Beschrijving. Oud d. Voorhoofd, bovenkop, achterhoofd en bovenachterhals grijs, met smalle zwarte schachtstrepen en met geelbruine zoomen aan de vederen van achterhoofd en bovenachterhals; aan weerszijden van bovenkop en achterhals een streep van zwarte, al of niet geelbruin gezoomde vederen; onder deze streep van de basis van den bovensnavel om het oog tot op de achterhalszijden een licht gi ijze streep, teugels, streep achter het oog, loopend rond de oordekvederen en baardstreep, die zich op de halszijden met laatstgenoemde vereenigt, zwart; oordekvederen, benedenhalszijden, kin, keel, voorhals en bovenborst grijs; benedenachterhals grijsachtig bruin,
rug en schouders geelachtig bruin, schouders meer roodachtig bruin, met zwarte schachtstrepen; stuit roodbruin; benedenborst en lichaamszijden vaal roodachtig geelbruin; buik vaal geelbruin; slagpennen bruinzwart, de buitenste groote slagpennen met smallen witachtigen, de binnenste groote en de buitenste kleine met smallen vaal geelbruinen zoom langs de buitenvlag, binnenste kleine slagpennen met breederen roodachtig bruinen zoom langs de buitenvlag en aan het einde, alle slagpennen langs de binnenvlag smal witachtig gezoomd; kleine bovenvleugeldekvederen grijs, de middelste bruinzwart met bruingeelachtig witten eindzoom, de groote bruinzwart met breeden roodachtig bruinen zoom langs de buitenvlag en geelbruinachtig witten eindzoom, ondervleugeldekvederen wit, aan de basis grauwgrijs; okselvederen wit; staartpennen bruinzwart, de beide buitenste paren met groote wigvormige witte vlek op de binnenvlag, buitenvlag van het buitenste paar wit of grootendeels wit, smalle zoom langs de



buitenvlag bij de volgende paren vaal bruin, het middelste paar breeder geelachtig bruin gezoomd; bovenstaartdekvederen roodbruin, de langste met zwartbruine schachtstreep en geelachtig bruine zoomen; onderstaartdekvederen licht bruingeel. Iris donkerbruin; snavel donker grijsbruin, ondersnavel lichter; pooten vleeschkleurig bruin. Vleugel 81 —86, staart 77 — 82, snavel 9 —11, loopbeen 18 — 19 mm-
Oud $. In teekening en kleur op het d gelijkend, doch valer; bovenkop, achterhoofd en achterhals bruingrijs met zwarte schachtstrepen; rug en schouders bruiner, minder roodbruin, met zwarte schachtstrepen; stuit en bovenstaartdekvederen valer roodbruin ; oordekvederen grauwbruin getint; het grijs van kin, keel, voorhals en bovenborst grauwer, het bruin van benedenborst en lichaamszijden bleeker, de borst min of meer duidelijk donkerbruin gevlekt, de lichaamszijden duidelijk zwartbruin langsgestreept; vleugels en staart als bij het d", doch valer. Iris donkerbruin; snavel donker grijsbruin, ondersnavel lichter; pooten vleeschkleurig bruin. Vleugel 76 — 86, staart 72 — 85, snavel 9 —11, loopbeen 18—19 mm-
Jeugdkleed. Bovendeelen gelijkend op die van het ?, doch stuit en bovenstaartdekvederen met zwarte schachtstrepen; kopzijden geelachtig bruin; streep boven en achter het oog licht bruinachtig geel; onderdeelen licht bruinachtig geel, bruiner op borst en lichaamszijden, met bruinzwarte langsteekening op voorhals, borst en lichaamszijden; vleugels en staart als bij het ?.
Voorkomen en levenswijze. Hoewel de grijze gors in het Rijndal en inden Eifel broedvogel is, werd tot dusverre slechts eenmaal een exemplaar van deze soort in ons land aangetroffen en wel een d, dat half April 1876 bij Nijmegen is gevangen. Jammer genoeg werd de vogel niet gepraepareerd, zoodat in geen enkele collectie een inlandsch exemplaar aanwezig is (H. Koller, Naamlijst van Nederlandsche Vogels, Bijdragen tot de Dierkunde, Feestnummer, 1888, p. 37). Een tweede exemplaar, dat aanvankelijk als Emberiza cia werd gedetermineerd en dat 24 October 1888 bij Harderwijk was buitgemaakt, bleek later geen grijze, doch een boschgors, Emberiza rustica, te zijn (cf. Snouckaert van Schauburg, Avifauna neerlandica, p. 21 en Jaarbericht Club nederl. vogelk., V, 1915, p. 72).
In later jaren (26 Maart 1928) is deze soort waarschijnlijk nog een keer waargenomen in Limburg, maar zekerheid bestaat daaromtrent helaas niet (cf. Hens, Avifauna van Limburg, ie en 2e aanvulling, 1932, p. 10).
De grijze gors bewoont de landen aan de Middellandsche Zee, van Portugal en Spanje, door Zuid-Frankrijk, Italië, Dalmatië en den Balkan tot in Klein-Azië. In Frankrijk gaat zij noordelijk tot de Somme, in Duitschland tot Bingen in het Rijndalen tot in het dal van den Neckar en in Oostenrijk-Hongarije tot aan den voet van de Zevenburgsche Alpen. Een nauw verwante vorm, Emberiza cia africana le Roi, leeft in N oord west-Afrika.
De grijze gors is een bewoner van zonnige, min of meer spaarzaam met struikgewas begroeide berghellingen, waar zij zich bij voorkeur op den grond ophoudt. In Europa



wordt zij vooral in de wijnbergen aangetroffen. Het nest ligt meestal op een weinig begroeide plek tusschen steenen of onder een pol gras, soms ook in lage boschjes; in de wijnbergen veelal aan of op de muurtjes, die de verschillende tuinen begrenzen. Het is vervaardigd van grashalmen en eenig mos en gevoerd met dunne worteltjes en paardenhaar. Jaarlijks wordt slechts één broedsel gemaakt. De 4 a 5 eieren, die in April of Mei, op grooter hoogte eerst in Juni, gelegd worden, zijn op een grauwwitte, soms zwak blauw- of roodachtig getinte grondkleur met donkere adertjes en haarlijntjes geteekend; zij behooren tot de meest karakteristieke „schrijvereitjes" die men kent en meten, volgens Jourdain, gemiddeld 20.63 X 16 mm. De lokroep van deze gors klinkt als „zip"; de zang gelijkt op dien van de geelgors, maar klinkt iets helderder en wordt wel weergegeven door „ü, ü, ü-ie". Evenals andere gorzen voedt de grijze gors zich hoofdzakelijk met zaden.
Het d is in het veld goed te onderscheiden aan zijn grijzen kop met de 3 opvallende, zwarte strepen, boven, door en onder het oog, welke kopteekening bij geen andere Europeesche gorssoort voorkomt.



Orde PASSERIFORMES. Familie FRINGILL1DAE.
N°. 352.
Emberiza hortulana Linnaeus.
DE ORTOLAAN.
Plaat 391: oud d", oud ?, jong ? in den herfst en jong.
Emberiza hortulana Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 177. Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 183. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 311. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 305, pl. 155. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 117, pl. 15, fig. 5 en 6. Albarda, Aves neerl. 1897, p. 20. Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 20. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 71. VanOort,NotesLeydenMus.XXX, 1908—'09, p. 212. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910—'13, pl. 25. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 94. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 45.
?Emberiza (art hortulana?), Nozeman en Sepp, Ned. Vog. II, 1789, p. 145, pl. 75.
Nederlandsche volksnamen: Vreemdeling (in Groningen); Korenschrijver (bij Oirschot). Friesch: Noatfink, Noatmosk (de Vries).
Engelsch: Ortolan Bunting.
Duitsch: Ortolan.
Fransch: Bruant ortolan.
Beschrijving: Oud d\ Voorhoofd,bovenkop, achterhoofd, bovenachterhals, teugels, oordekvederen, halszijden, baardstreep en bovenborst grijsachtig geelgroen, grijzer op bovenkop en achterhals met zeer onduidelijke donkerder schachtstrepen op bovenkop en achterhoofd, geler op borst en halszijden; kin, keel, voorhals, streep van den mondhoek onder langs de oordekvederen en vederen op de oogleden bleek geel; benedenachterhals groenachtig bruin; rug en schouders geelachtig bruin met zwarte schachtstrepen; stuit geelachtig bruin, al of niet met smalle donkerbruine schachtstrepen; benedenborst, lichaamszijden en buik bleek roodachtig geelbruin, buik lichter; slagpennen zwartbruin, de groote slagpennen en de buitenste kleine slagpennen met smallen licht bruingelen zoom langs de buitenvlag, de binnenste kleine slagpennen met breeden roodachtig geelbruinen zoom langs de buitenvlag, alle met grauwwitten zoom langs de binnenvlag; kleine bovenvleugeldekvederen zwartbruin met groengrijsachtig bruine zoomen, middelste zwartbruin met licht bruingelen eindzoom, groote zwartbruin met licht bruingelen zoom langs de buitenvlag en aan het einde; onder vleugeldekvederen geelachtig wit, aan de basis grauw; okselvederen bleekgeel; staartpennen zwartbruin, de beide buitenste paren op de binnenvlag voor bijna de helft wit aan het



einde, buitenvlag van het buitenste paar, behalve aan de basis en het einde, wit, overige paren langs de buitenvlag smal geelachtig bruin gezoomd, het middelste paar met breedere geelbruine zoomen; bovenstaartdekvederen geelachtig bruin met donkerbruine schachtstrepen; onderstaartdekvederen licht geelbruin al of niet met zwartbruine schachtstrepen. Iris bruin; snavel vleeschkleurig; pooten licht bruinachtig vleeschkleurig. Vleugel 84-91, staart 65-73, snavel 9 -11, loopbeen 18-19 mm.
Oud $. Voorhoofd, bovenkop, achterhoofd en achterhals groenachtig bruingrijs met zwarte schachtstrepen; oordekvederen groenachtig grijsbruin; kin, keel, voorhals, halszijden en vederen op de oogleden licht bruinachtig geel; baardstreep en al of niet enkele vlekken op keel en voorhals zwartbruin; bovenborst licht roodbruinachtig geel met zwartbruine schachtvlekken; overige onderdeelen bleek licht roodachtig geelbruin, de lichaamszijden met zwartbruine schachtstrepen; overigens als het cf, doch bleeker en valer. Iris bruin; snavel licht bruinachtig vleeschkleurig; pooten licht bruinachtig vleeschkleurig. Vleugel 81—90, staart 65—73, snavel 9—11, loopbeen 18—19 mm.
Het herfstkleed van beide seksen gelijkt op dat van het bovenbeschreven oude Ó en dat van het oude ?; de 66 zijn op bovenkop en achterhals iets groener en de vederen der onderzijde zijn van lichtere zoomen voorzien.
Jeugdkleed. Voorhoofd, bovenkop, achterhals, rug, schouders, stuit en bovenstaartdekvederen geelachtig bruin met zwarte schachtstrepen; kopzijden bruiner, eveneens zwart gestreept; kin, keel en voorhals bruingeelachtig wit met zwarte schachtstrepen; verdere onderdeelen licht geelachtig bruin, borst met breede, lichaamszijden met smallere schachtstrepen; vleugels en staart als bij het $, doch zoomen van slag- en staartpennen en van bovenvleugeldekvederen licht bruingeel. Iris bruin; snavel en pooten bruinachtig vleeschkleurig.
Voorkomen en levenswijze. De ortolaan is min of meer onregelmatig over ons land verspreid. In geheel Noord-Brabant, Noord- en Midden-Limburg, bij Nijmegen, in den Achterhoek, hier en daar in Overijsel, plaatselijk in geheel Drente en in zuidoostelijk Groningen is hij een weinig talrijke broedvogel. Bij uitzondering heeft hij ook in de bouwstreek van Friesland genesteld: een legsel van 5 eieren, dat op 8 Juni 1907 tusschen Achlum en Arum verzameld werd, bevindt zich thans in 's Rijks Museum te Leiden (Ardea, XV, 1926, p. 86). Omstreeks het midden van de vorige eeuw heeft hij volgens Van Bemmelen ook in de provincie Utrecht gebroed (Bouwstoffen, III, 1866, p. 523). In het westen van het land wordt hij alleen op den trek waargenomen; deze vindt in het najaar plaats van half Augustus tot half October, vooral in de eerste helft van September, en in de lente van half April tot einde Mei. De ortolaan is een nachttrekker, waarvan in de duinstreek, maar sporadisch ook in andere gedeelten van ons land, meestal enkelingen of kleine troepjes worden waargenomen, terwijl zij overdag hun voedsel zoeken op de akkers langs den binnenduinrand. Gewoonlijk gaat de aanwezigheid van verscheidene ortolanen samen met het voorkomen van taliijke boompiepers en gele kwikstaarten, zoodat de trek van deze drie soorten door een bepaalde



weersgesteldheid naar het schijnt op gelijke wijze beïnvloed wordt. Tot dusverre is slechts de terugvangst van één op den trek geringden ortolaan bekend, nl. nr. A 10830, een d, dat 10 September 1932 op het „Ringstation Wassenaar" werd geringd en dat 9 Mei 1934 te Resteau bij Port Sainte Marie, Dept. Lot-et-Garonne in Frankrijk werd teruggevangen en weer losgelaten. Enkele exemplaren vliegen zich dood tegen onze vuurtorens (Ardea, XV, 1926, p. 71).
Buiten Nederland komt de ortolaan voor in geheel Europa en West-Azië. In Noorwegen gaat hij noordelijk tot 69° 45' N.B., in Zweden en Finland tot benoorden den poolcirkel; in Zuid-Europa bewoont hij het Middellandsche zeegebied van Spanje tot Griekenland en ook Noordwest-Afrika, maar in zijn geheele woongebied is hij min of meer onregelmatig verspreid. In Groot-Brittannië en Ierland wordt hij slechts op den trek en in klein aantal waargenomen. In Azië vindt men hem van Klein-Azië en Syrië tot in Oost-Perzië, Afghanistan en Kobdo in westelijk Mongolië. In den winter trekt hij zuidelijk tot in Noord- en West-Afrika, Abessynië en sporadisch ook in Kaschmir. Van den ortolaan, die een echte trekvogel is, zijn geen subspecies beschreven. Wel kent men, behalve den bruinkeel-ortolaan, in Zuidwest-Azië een gors, Emberiza buchanani Blyth, die zeer veel op onzen ortolaan gelijkt; maar bij buchanani zijn bovenkop en mantel grijzer en de keel is grauwwit in plaats van geel.
De ortolaan bewoont in ons land, in tegenstelling tot de grauwe gors, die zich meer tot de zware klei aangetrokken schijnt te voelen, meestal de lichtere gronden, liefst houtrijke streken, waar landwegen met hoog opgaand geboomte de rogge- en aardappel akkers doorsnijden en in de nabijheid eenig water te vinden is. Hier verraadt hete? zijn aanwezigheid in de maanden Mei tot en met Juli door zijn karakteristieken zang, die eenigszins doet denken aan dien van de geelgors. Hij is echter meer fluitend en de slot toon is lager in plaats van hooger; door „trïï trü trü, tri tri tri ïïrr" wordt hij zeer goed weergegeven. Daarbij is het „tri" hooger dan het „trü"; het „ürr" is steeds het laagst van toon, lager dan de beide andere. Soms laat hij echter den slottoon weg. Het geluid komt dikwijls uit de kroon van een eik, populier of anderen loofboom, want de vogel houdt er van zijn lied van af een verheven uitkijkpost te laten klinken. Niet altijd zit hij echter zoo goed verscholen, want ook ziet men hem wel op een telegraafdraad, op boonenstokken of op een hekpost zijn zang ten beste geven. Soms wonen enkele paren dicht in eikaars nabijheid. De lokroep klinkt als „ju jï"; soms lokt de vogel levendiger en krijgt men een geheele serie toonen te hooren, ongeveer klinkend als „jujujujïju juji". Komt men in de buurt van het nest, dan roepen de ouden een paapjes-achtig „juup"; zijn er reeds jongen, die gevoederd moeten worden, dan ziet men hen voor zij naar het nest vliegen, eerst met het voedsel in den snavel op een boomtop plaats nemen om de omgeving te overzien. Zij zijn dan erg wantrouwend en blijven, wanneer men zich niet verwijdert, eindeloos talmen en „juup" roepen. Het nest ligt in den regel op den grond, veelal op braak liggende of slecht bebouwde graanakkers, ook wel in een dichte onkruid vegetatie onder beschutting van een boom of struik. Het bestaat uit dorre grashalmen, wortels enz. en is van binnen gevoerd met fijne worteltjes



einde, buitenvlag van het buitenste paar, behalve aan de basis en het einde, wit, overige paren langs de buitenvlag smal geelachtig bruin gezoomd, het middelste paar met breedere geelbruine zoomen; bovenstaartdekvederen geelachtig bruin met donkerbruine schachtstrepen; onderstaartdekvederen licht geelbruin al of niet met zwartbruine schachtstrepen. Iris bruin; snavel vleeschkleurig; pooten licht bruinachtig vleeschkleurig. Vleugel 84 — 91, staart 65 — 7 3, snavel 9 —11, loopbeen 18 — 19 mm.
Oud ?. Voorhoofd, bovenkop, achterhoofd en achterhals groenachtig bruingrijs met zwarte schachtstrepen; oordekvederen groenachtig grijsbruin; kin, keel, voorhals, halszijden en vederen op de oogleden licht bruinachtig geel; baardstreep en al of niet enkele vlekken op keel en voorhals zwartbruin; bovenborst licht roodbruinachtig geel met zwartbruine schachtvlekken; overige onderdeelen bleek licht roodachtig geelbruin, de lichaamszijden met zwartbruine schachtstrepen; overigens als het cf, doch bleeker en valer. Iris bruin; snavel licht bruinachtig vleeschkleurig; pooten licht bruinachtig vleeschkleurig. Vleugel 81—90, staart 65—73, snavel 9—11, loopbeen 18—19 mm.
Het herfstkleed van beide seksen gelijkt op dat van het bovenbeschreven oude c? en dat van het oude ?; de c?cf zijn op bovenkop en achterhals iets groener en de vederen der onderzijde zijn van lichtere zoomen voorzien.
Jeugdkleed. Voorhoofd, bovenkop, achterhals, rug, schouders, stuit en bovenstaartdekvederen geelachtig bruin met zwarte schachtstrepen; kopzijden bruiner, eveneens zwart gestreept; kin, keel en voorhals bruingeelachtig wit met zwarte schachtstrepen; verdere onderdeelen licht geelachtig bruin, borst met breede, lichaamszijden met smallere schachtstrepen; vleugels en staart als bij het $, doch zoomen van slag- en staartpennen en van bovenvleugeldekvederen licht bruingeel. Iris bruin; snavel en pooten bruinachtig vleeschkleurig.
Voorkomen en levenswijze. De ortolaan is min of meer onregelmatig over ons land verspreid. In geheel Noord-Brabant, Noord- en Midden-Limburg, bij Nijmegen, in den Achterhoek, hier en daar in Overijsel, plaatselijk in geheel Drente en in zuidoostelijk Groningen is hij een weinig talrijke broedvogel. Bij uitzondering heeft hij ook in de bouwstreek van Friesland genesteld: een legsel van 5 eieren, dat op 8 Juni 1907 tusschen Achlum en Arum verzameld werd, bevindt zich thans in 's Rijks Museum te Leiden (Ardea, XV, 1926, p. 86). Omstreeks het midden van de vorige eeuw heeft hij volgens Van Bemmelen ook in de provincie Utrecht gebroed (Bouwstoffen, III, 1866, p. 523). In het westen van het land wordt hij alleen op den trek waargenomen; deze vindt in het najaar plaats van half Augustus tot half October, vooral in de eerste helft van September, en in de lente van half April tot einde Mei. De ortolaan is een nachttrekker, waarvan in de duinstreek, maar sporadisch ook in andere gedeelten van ons land, meestal enkelingen of kleine troepjes worden waargenomen, terwijl zij overdag hun voedsel zoeken op de akkers langs den binnenduinrand. Gewoonlijk gaat de aanwezigheid van verscheidene ortolanen samen met het voorkomen van talrijke boompiepers en gele kwikstaarten, zoodat de trek van deze drie soorten door een bepaalde



weersgesteldheid naar het schijnt op gelijke wijze beïnvloed wordt. Tot dusverre is slechts de terugvangst van één op den trek geringden ortolaan bekend, nl. nr. A 10830, een d", dat 10 September 1932 op het „Ringstation Wassenaar" werd geringd en dat 9 Mei 1934 te Resteau bij Port Sainte Marie, Dept. Lot-et-Garonne in Frankrijk werd teruggevangen en weer losgelaten. Enkele exemplaren vliegen zich dood tegen onze vuurtorens (Ardea, XV, 1926, p. 71).
Buiten Nederland komt de ortolaan voor in geheel Europa en West-Azië. In Noorwegen gaat hij noordelijk tot 69° 45' N.B., in Zweden en Finland tot benoorden den poolcirkel; in Zuid-Europa bewoont hij het Middellandsche zeegebied van Spanje tot Griekenland en ook Noord west-Afrika, maar in zijn geheele woongebied is hij min of meer onregelmatig verspreid. In Groot-Brittannië en Ierland wordt hij slechts op den trek en in klein aantal waargenomen. In Azië vindt men hem van Klein-Azië en Syrië tot in Oost-Perzië, Afghanistan en Kobdo in westelijk Mongolië. In den winter trekt hij zuidelijk tot in Noord- en West-Afrika, Abessynië en sporadisch ook in Kaschmir. Van den ortolaan, die een echte trekvogel is, zijn geen subspecies beschreven. Wel kent men, behalve den bruinkeel-ortolaan, in Zuidwest-Azië een gors, Emberiza buchanam Blyth, die zeer veel op onzen ortolaan gelijkt; maar bij buchanani zijn bovenkop en mantel grijzer en de keel is grauwwit in plaats van geel.
De ortolaan bewoont in ons land, in tegenstelling tot de grauwe gors, die zich meer tot de zware klei aangetrokken schijnt te voelen, meestal de lichtere gronden, liefst houtrijke streken, waar landwegen met hoog opgaand geboomte de rogge- en aardappelakkers doorsnijden en in de nabijheid eenig water te vinden is. Hier verraadt hete? zijn aanwezigheid in de maanden Mei tot en met Juli door zijn karakteristieken zang, die eenigszins doet denken aan dien van de geelgors. Hij is echter meer fluitend en de slottoon is lager in plaats van hooger; door „trïï tru trü, tri tri tri ïïrr" wordt hij zeer goed weergegeven. Daarbij is het „tri" hooger dan het „trü"; het „ïïrr" is steeds het laagst van toon, lager dan de beide andere. Soms laat hij echter den slottoon weg. Het geluid komt dikwijls uit de kroon van een eik, populier of anderen loofboom, want de vogel houdt er van zijn lied van af een verheven uitkijkpost te laten klinken. Niet altijd zit hij echter zoo goed verscholen, want ook ziet men hem wel op een telegraafdraad, op boonenstokken of op een hekpost zijn zang ten beste geven. Soms wonen enkele paren dicht in eikaars nabijheid. De lokroep klinkt als „ju jï"; soms lokt de vogel levendiger en, krijgt men een geheele serie toonen te hooren, ongeveer klinkend als „ju ju juji ju juji . Komt men in de buurt van het nest, dan roepen de ouden een paapjes-achtig "JUUP > zijn er reeds jongen, die gevoederd moeten worden, dan ziet men hen voor zij naar het nest vliegen, eerst met het voedsel in den snavel op een boomtop plaats nemen om de omgeving te overzien. Zij zijn dan erg wantrouwend en blijven, wanneer men zich niet verwijdert, eindeloos talmen en „juup" roepen. Het nest ligt in den regel op den grond, veelal op braak liggende of slecht bebouwde graanakkers, ook wel in een dichte onkruidvegetatie onder beschutting van een boom of struik. Het bestaat uit dorre grashalmen, wortels enz. en is van binnen gevoerd met fijne worteltjes



en haar. De 5 a 6 eieren, die gewoonlijk in de tweede helft van Mei en in Juni gelegd worden, zijn op zacht aschblauwe of roodachtig witte grondkleur met donkerbruine vlekken geteekend, welke vlekken soms door een roodachtig bruine omschaduwing het karakter van brandvlekken dragen. De voor gorzeneieren typische krasjes blijven bij deze soort geheel op den achtergrond. Van 25 exemplaren uit Nederland varieert de lengte van 19—21 mm. en de breedte van 14.5—16.5 mm. Jaarlijks wordt slechts één broedsel gemaakt. Na een bebroeding van ongeveer 14 dagen komen de jongen uit het ei. Zij zijn op kop en bovenzijde met lichtgrauw dons bedekt en vertoonen bij het opensperren van den snavel een lakroode keel. Hun oogen zijn bijzonder groot en de lichte oogring ontwikkelt zich reeds vroeg. De snavel, die in den beginne zwart van kleur is, wordt later vleeschkleurig. Als zij ongeveer 5 weken oud zijn ruien zij de lichaamsveeren. In de kooi zijn ortolanen gedurende voorjaar en herfst en in den winter 's nachts erg onrustig; zij kunnen dan zonder ophouden hun lokroep laten weerklinken, terwijl het c? nu en dan zijn zang ten beste geeft, iets wat hij trouwens ook in zomernachten buiten doet. Over het algemeen is de ortolaan evenwel een rustige vogel, die stil in het hout kan zitten of weinig opvallend op zandige akkers zijn voedsel zoekt. Dit bestaat in den zomer voornamelijk uit insecten (rupsen, kevers, rechtvleugeligen) en slakjes, in de andere jaargetijden ook uit verschillende zaden, zooals granen, graszaden enz. In den herfst heeft de ortolaan de neiging om zeer vet te worden, zoodat er, vooral in Frankrijk, vele voor culinaire doeleinden gevangen worden.
De ortolaan is duidelijk kleiner dan de geelgors, maar hij heeft naar verhouding langer vleugels. Zoowel d* als $ zijn in het veld gemakkelijk te herkennen aan hun lichtrose onderzijde, die door een grijze en geelgroene borst begrensd wordt. De kleine roodachtige snavel en de licht gele ring rond het oog zijn eveneens goede veldkenmerken.



Orde PASSERIFORMES. Familie FRINGILLIDAE.
N°. 353Emberiza caesia Cretzschmar.
DE BRUINKEEL-ORTOLAAN.
Plaat 392: oud d en oud ?.
Emberiza caesia Cretzschmar, Atlas z. Reise von E. Rüppell, Vög. 1826, p. 17, pl. 10, fig.6. Temminck, Man. d'Orn. 2e éd. III, 1835, P- 225. Schlegel, Vog. van Ned. 1854-'58, p. 300. Van Oort, Zool. Meded. Mus. Leiden, X, 1927, p. 71.
Engelsch: Cretzschmar's Bunting.
Duitsch: Rostbartiger Ammer.
Fransch: Bruant cendrillard.
Besch rijving. Oudd". Bovenkop, achterhoofd, achterhals, kop- en halszijden, min of meer duidelijke baardstreep en bovenborst blauwachtig grauwgrijs; voorste rand van het voorhoofd, teugels, kin, keel, voorhals en streep boven langs de grijze baardstreep licht roodachtig geelbruin; benedenborst, lichaamszijden en buik licht roodbruin, de buik meestal lichter; rug, schouders, vleugels en staart gelijkend op die van Emberiza hortulana, doch rug en schouders roodachtig geelbruin met zwarte schachtstrepen, stuit en bovenstaartdekvederen roodachtig geelbruin met valere zoomen, zoomen van slagpennen en van middelste en groote bovenvleugeldekvederen licht roodachtig geelbruin; kleine bovenvleugeldekvederen zwartbruin met grauwbruine zoomen; ondervleugeldekvederen wit, aan de basis grauw; okselvederen wit, min of meer roodbruin getint; zoomen langs het middelste paar staartpennen met roodachtig geelbruin, de witte vlek op de binnen vlag van de beide buitenste paren naar verhouding kleiner; onderstaartdekvederen licht roodbruin, soms met donkerbruine schachtstrepen. Iris bruin; snavel roodachtig bruin, ondersnavel lichter; pooten geelachtig bruin. Vleugel 81—86, staart 63—75, snavel 9 —10, loopbeen 18 mm.
Oud ?. Bovenkop, achterhoofd en achterhals bruinachtig grijs met zwartbruine schachtstrepen; rug, schouders, vleugels en staart als bij het 6, doch vederzoomen bleeker; kopzijden grauwbruin; kin, keel, voorhals en voorhalszijden bleek roodachtig geelbruin; baardstreep zwartbruin; bovenborst grijsachtig geelbruin met zwartbruine schachtvlekken; benedenborst, lichaamszijden en buik vaal roodachtig bruin, lichaamszijden met bruine schachtstrepen; stuit grijsachtig bruin; bovenstaartdekvederen grijs-



achtig geelbruin met donkerbruine schachtstrepen; onderstaartdekvederen vaal roodachtig geelbruin. Iris bruin; snavel roodachtig grauwbruin; pooten geelachtig bruin. Vleugel 79 — 83, staart 65 — 69, snavel 9 —10, loopbeen 18 mm.
Jeugdkleed. Gelijkend op dat van het ?, doch bovenkop meer vaal bruingeel, evenals de rug, met bruinzwartelangsstrepen;onderdeelenbleekerenmeerlangsgestreept.
Voorkomen en levenswijze. De bruinkeel-ortolaan bewoont Zuidoost-Europa en Klein-Azië en is slechts bij uitzondering in Zuid-Frankrijk, Italië en Oostenrijk waargenomen. Ook op Helgoland is deze soort tusschen de jaren 1848 en 1867* toen de voorzomers daar nog door prachtig, warm weer gekenmerkt waren, op den trek aangetroffen; niet minder dan twaalf voorwerpen, hoofdzakelijk uitgekleurde dó, zijn toen volgens Gatke in de maanden Mei en Juni gevangen.
Het eenige exemplaar, dat in ons land werd buitgemaakt, bevindt zich in s Rijks Museum te Leiden, waar het in de collectie Van Wickevoort Crommelin wordt bewaard. Het is een $, dat aanvankelijk als Emberiza hortulana werd gedetermineerd en dat 11 October 1859 op een vinkenbaan bij Overveen (N.-H.) gevangen werd (cf. Zool.
Mededeelingen, X, 1927, p. 71).
In den Griekschen archipel, waar de bruinkeel-ortolaan gedurende het broedseizoen naast Emberiza hortulana tamelijk algemeen voorkomt, bewoont eerstgenoemde bijna uitsluitend onbegroeide, rotsachtige terreinen, terwijl de gewone ortolaan aan meer begroeide streken de voorkeur geeft. Het nest, dat op den grond ligt, bestaat uit grashalmen en is van binnen met paardenhaar gevoerd. De 4 tot 6 eieren zijn van ortolaan-eieren nauwelijks te onderscheiden; zij meten volgens Rey gemiddeld 19.08 X 14.72 mm.



Orde PASSERIFORMES. Familie FRING1LLIDAE.
N°. 354Emberiza rustica Pallas.
DE BOSCHGORS.
Plaat 393: oud 6, oud $, oud 6 in den winter en jong d in den winter.
Emberiza rustica Pallas, Reise durch versch. Prov. des Russ. Reichs, III, 1776, p. 698. Temminck, Man. d'Orn. 2e éd. III, 1835, p. 229. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 300. Albarda, Aves neerl. 1897, p. 19. Snouclcaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 21. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 72. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 213. Van Oordten Verwey, Voorkomenen trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 95.
Engelsch: Rustic-Bunting.
Duitsch: Waldammer.
Fransch: Bruant rustique.
Beschrijving. Oud 6. Voorhoofd, bovenkop, achterhoofd, teugels, kopzijden en bovenste halszijden zwart, enkele vederen van voorhoofd en van voorste gedeelte van den bovenkop meestal met bruingele of grauwgrijze zoomen; streep boven en achter het oog en vlek op het achterhoofd wit; achterhals en stuit roodbruin; rug en schouders roodbruin met zwarte schachtstrepen; kin, keel, voorhals, borst, buik en lichaamszijden wit, kin soms min of meer zwart, aan weerszijden van den voorhals een smalle zwarte streep, over de bovenborst een min of meerbreede roodbruine band en lichaamszijden roodbruin gevlekt; slagpennen donkerbruin met smallen vaal bruingelen zoom langs de buitenvlag van de groote en buitenste kleine slagpennen, binnenste kleine slagpennen bruinzwart met breederen roodachtig geelbruinen zoom langs de buitenvlag, alle met grauwwitten zoom langs de binnen vlag; kleine bovenvleugeldekvederen roodbruin, middelste bruinzwart met witten eindzoom, groote bruinzwart met vaal bruingelen zoom langs de buitenvlag en met witten eindzoom; ondervleugeldekvederen en okselvederen wit; middelste paar staartpennen donkerbruin met vaalbruinen zoom, volgende paren bruinzwart met smallen vaal bruingelen zoom langs de buitenvlag, de beide buitenste paren met een breede witte streep op de binnenvlag langs de schacht, buitenvlag van het buitenste paar, behalve aan het einde, wit; bovenstaartdekvederen roodbruin, de langste bruin en met donkere schachtstreep; onderstaartdekvederen wit. Iris donkerbruin ; snavel donkerbruin, ondersnavel vleeschkleurig; pooten vleeschkleurig. Vleugel 73-82, staart 53-65, snavel 9—10, loopbeen 17 —18 mm.



Oud ?. Voorhoofd, bovenkop en achterhoofd roodachtig bruin met zwarte schachtstrepen en met geelachtig grauwbruine zoomen aan de vederen; achterhals geelachtig grauwbruin, min of meer roodbruin getint; teugels licht geelachtig grauw; streep boven en achter het oog en vlek op het achterhoofd wit; kop- en halszijden donkerbruin, met lichtere schachten op de oordekvederen; rug en schouders als bij het d, doch minder roodbruin, alle vederen met breede geelachtig grauwbruine zoomen; stuit en bovenstaartdekvederen valer roodbruin, de vederen geelachtig grauw gezoomd; kin, keel en voorhals geelachtig wit, aan weerszijden van keel en voorhals een zwarte streep; overige onderdeelen geelachtig wit, borst en lichaamszijden roodbruin gevlekt, vleugels en staart als bij het d, doch valer en bruiner. Iris donkerbruin; snavel donkerbruin, ondersnavel vleeschkleurig; pooten vleeschkleurig. Vleugel 76, staart 60, snavel 10,
loopbeen 18 mm. (1 voorwerp gemeten).
Oud (5 in herfstkleed. Kleurverdeeling als bij het bovenbeschreven oude 6, doch vederen van kop, hals, rug, schouders, stuit, bovenstaartdekvederen, bovenvleugeldekvederen, borst en lichaamszijden van vaal bruingele zoomen voorzien, die de onderliggende kleur min of meer bedekken.
Jeugdkleed. Bovendeelen licht geelbruin met zwarte schachtstrepen op voorhoofd, bovenkop, achterhoofd, rug en schouders, achterhals, stuit en bovenstaartdekvederen roodachtig bruin getint; kop- en halszijden donker geelachtig bruin; streep boven en achter het oog geelwit; kin, keel en voorhals geelwit, donkerbruin gevlekt, met aan weerszijden van keel en voorhals een duidelijke donkerbruine baardstreep; bovenborst en lichaamszijden licht bruingeel met donkerbruine schachtstrepen; benedenborst, buik en onderstaartdekvederen geelwit; vleugels en staart als bij het oude ?, doch zoomen licht bruingeel.
Voorkomen en levenswijze. De boschgors bewoont in den broedtijd het noorden van Azië, van Oost-Finland door geheel Siberië tot in Kamsjatka. Zij overwintert in Turkestan, China en Japan en wordt in Mongolië en Mantsjoerije alleen op den trek aangetroffen. Een klein aantal exemplaren heeft zich naar Europa vervlogen. Het meest is de soort nog aangetroffen in Zweden, op Helgoland (ruim een dozijn) en in Groot-Brittannië (in Engeland 6, in Schotland 7, waarvan 2 op Fair Isle); ook in België, Duitschland, Oostenrijk, Zuid-Frankrijk en Italië heeft men exemplaren van deze gors gevangen. Uit Nederland zijn in totaal 5 vangsten bekend, namelijk: een jong d m winterkleed, dat 16 October 1874 te Vogelenzang werd gevangen en dat inde collectie Van Wickevoort Crommelin wordt bewaard (dit exemplaar werd aanvankelijk voor een dwerggors gehouden, maar in 1927 als boschgors herkend, Zool. Mededeelingen, X, 1927, p. 71); een oud d, dat 24 October 1888 bij Harderwijk werd gevangen en dat zich 'in het museum van „Natura Artis Magistra" bevindt; een d, dat begin Maart 1910 bij De Leek (Gron.) is gevangen, maar dat helaas ontijdig wist te ontsnappen (Jaarboekje Ned. Ornith. Ver., VII, p. 49) en 2 exemplaren, die in October 1920 bij 's-Gravenhage werden buitgemaakt (Jaarbericht Club nederl. vogelk., XI, 1921,



maakte Van Wickevoort Crommelin nog melding van een jong cf, dat in de zeeduinen bij Zandvoort gevangen werd, maar waarvan men den vangdatum niet genoteerd heeft (Archiv. neerl., X, 1875, p. 170); een i3e voorwerp werd tenslotte op 14 December 1923 te Koog op Texel waargenomen (Ardea, XV, 1926, p. 72).
De dwerggors bewoont in den broedtijd vochtig, begroeid terrein, zooals oeverlanden van rivieren, open plekken in het moerasbosch of de dwergwilgenvegetatie op de toendra. Hier laat het 6 zijn melodieuzen zang hooren, die meer op dien van het roodborstje dan op dien van een gors schijnt te gelijken. Het nest ligt meestal in een holte van den grond, verstopt tusschen lage vegetatie; het is gebouwd van dorre bladen, mos en gras en gevoerd met dunne halmpjes en rendierhaar. Er wordt slechts één broedsel per jaar gemaakt. De 4^5, zelden 6, eieren, die doorgaans in de tweede helft van Juni worden gelegd, varieeren zeer sterk in kleur; soms gelijken zij op rietgorseieren, een andere maal op de groenachtige eieren van de boschgors. Zij zijn op groenachtige, roodachtiggrauwe of bruinachtige grondkleur geteekend met donkerbruine, roodbruine en violetgrijze vlekken; de gemiddelde afmetingen bedragen, volgensJourdain, 18.28 X 13.94 mm. De lokroep klinkt als een zacht „tik, tik". Het voedsel bestaat uit zaden, in den zomer ook uit insecten. De dwerggors lijkt op een kleine wijfjes rietgors, maar de bovenkop en de wangen zijn kastanjebruin. Het ? is iets valer dan het cf en mist de duidelijke kopteekening. Behalve aan den meer kastanjebruinen kop is de dwerggors op eiken leeftijd van de boschgors te onderscheiden aan de lichtere bovendeden, bruinen staart en zwaardere zwarte streping op de borst.



Orde PASSER/TORMES. Familie FRING1LLIDAE.
N°. 357-
Emberiza schoeniclus (Linnaeus).
DE RIETGORS.
Plaat 396: oud 6, oud ? en jong ó.
397: oud d in winterkleed, oud $ in winterkleed en jong ?.
Fringilla schoeniclus Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 182. Nozeman en Sepp, Ned. Vog. I, 1770, p. 81, pl. 45.
Emberiza schoenicuhts, Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 181. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 3°7-
Emberiza schoeniclus, Temminck, Man. d'Orn. 2e éd. III, 1835, p. 219. Schlegel,Vog. van Ned. 1854—58, p. 310, pi. 158. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 118.. pi. 15, fig. 7 en 8. Albarda, Aves neerl. 1897, p. 18. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09,p. 213. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, i9io-'i3, pl. 23.
1Emberiza schoeniclus schoeniclus, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 22. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 73. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 95. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 45 en 172.
Nederlandsche volksnamen: Slootmusch, Rietmusch, Rietvink; bij Oirschot: Gagelmusch. Friesch : Reidmosk of Reitmosk, Rietmosk (de Vries).
Engelsch: Reed-Bunting.
Duitsch: Rohrammer.
Fransch: Bruant des roseaux.
Beschrijving. Oud <5. Voorhoofd, bovenkop, achterhoofd, kopzijden, kin, keel, voorhals en midden van de bovenborst zwart; baardstreep, van onderen zich vereenigend met een breeden band over halszijden en bovenachterhals wit; benedenachterhals donkergrijs, de vederen aan het einde zwart en al of niet vaal grauwbruin gezoomd; rug en schouders roodachtig geelbruin met breede zwarte schachtstrepen, stuit donkergrijs met zwarte schachtstrepen; benedenhalszijden en borstzijden grauwgrijs; lichaamszijden licht grauwgrijs met zwartbruine schachtstrepen; midden van de borst en buik wit; slagpennen zwartbruin met smallen geelbruinen zoom langs de buitenvlag en witten zoom langs de binnenvlag, binnenste kleine slagpennen zwart met roodachtig geelbruinen zoom langs de buitenvlag en lichteren eindzoom; kleine bovenvleugeldekvederen roodachtig geelbruin, middelste zwart met breeden roodachtig geelb ruinen eindzoom, groote zwart met geelbruinen zoom langs de buitenvlag en lichteren eindzoom; ondervleugeldekvederen en okselvederen wit; staartpennen bruinzwart, langs de buitenvlag smal geelbruin gezoomd, het middelste paar breeder gezoomd, basale deel van de buitenvlag van het buitenste paar wit, distale deel van de



buiten vlag van het volgende paar wit; binnen vlag van de beide buitenste paren met groote wigvormige witte vlek, welke het grootst is op het buitenste paar; bovenstaartdekvederen grauwbruin met grijsachtige zoomen; onderstaartdekvederen wit. Iris donkerbruin; snavel blauwachtig zwart of bruinzwart; pooten geelachtig bruin. Vleugel 77—85, staart 64—74, snavel 8—10, loopbeen 18—19 mm.
Oud ?. Vederen van voorhoofd, bovenkop en achterhoofd zwart met geelachtig bruine zoomen, die van de zijden van bovenkop en achterhoofd zwart met roodachtig bruine zoomen; achterhals grauwbruin met zwarte schachtstrepen; streep boven en achter het oog geelbruinachtig wit; oordekvederen roodachtig bruin met zwarte schachtstrepen; baardstreep en benedenhalszijden geelbruinachtig wit; kin, keel en voorhals licht bruinachtig geel, aan weerszijden begrensd door een breede zwartbruine streep; borst en lichaamszijden licht grauwbruinachtig geel met zwartbruine, roodachtig bruin gezoomde schachtstrepen; buik bruingeelachtig wit; rug, schouders, vleugels en staart als bij het d"; stuit grauwbruin met zwarte schachtstrepen. Iris donkerbruin; snavel donkerbruin, aan de punt bruinzwart; pooten geelachtig bruin. Vleugel 74-78, staart 63—70, snavel 8—10, loopbeen 18—19 mm.
Oud 6 in herfstkleed. In kleurverdeeling gelijkend op het bovenbeschreven kleed van het oude 6, doch zwarte en witte vederen van kop en hals van licht bruingele zoomen, aan de zijden van bovenkop en achterhoofd van roodachtig bruingele zoomen voorzien; vederen van rug, schouders en onderdeelen zijn van geelachtig grauwe zoomen voorzien. In voorjaar en zomer slijten deze zoomen meer en meer af en komt het bovenbeschreven kleed te voorschijn. De snavel is in den winter donkerbruin, aan de punt zwartbruin, de ondersnavel geelachtig bruin.
Oud ¥ in herfstkleed. Gelijkend op het bovenbeschreven oude ?, doch vederen van kop, hals, rug, schouders en onderdeelen met geelachtig grauwe zoomen aan de vederen.
Jeugdkleed. Gelijkend op dat van het oude ?, doch voorhoofd, bovenkop, achterhoofd, rug, schouders, stuit en bovenstaartdekvederen licht bruinachtig geel met zwarte schachtstrepen, bovenachterhals iets lichter; zoomen van de vederen van de zijden van den bovenkop roodbruinachtig geel; borst en lichaamszijden licht geelbruin met zwarte langsstrepen; overigens als dat van het oude ?. Snavel geelachtig bruin. Het eerste herfstkleed van de jongen gelijkt op dat der ouden, doch de zoomen aan de vederen van kop, hals, rug en borst breeder, waardoor vooral kop en hals bruingeler zijn en de onderliggende kleuren bij het 6 bijna geheel bedekt zijn.
Voorkomen en leve nsw ij ze. In het laagveenmoeras, de rietboorden van onze plassen en breedere polderwateren, in grienden of andere drassige, met riet en wilgen of lischdodden en gagel begroeide terreinen, zelfs in de vochtige duingebieden, zooals men die aantreft bij het Kwakjeswater op Voorne of bij de Muy op Texel, is de rietgors een algemeenebroedvogel, die reeds vroeg in het voorjaar op zijn broedplaatsen terugkeert en deze tegen September weer verlaat. Betrekkelijk weinig exemplaren zijn ook in den winter in ons land aanwezig. Of dit late doortrekkers zijn, dan wel overwinte-
v 37



rende broedvogels uit het eigen land of van elders, is nog niet door ringproeven uitgemaakt. Wel worden soms in de duinstreek, dus in een voor deze soort weinig geschikte omgeving, gedurende den geheelen winter doortrekkers waargenomen, zooals uit de waarnemingen van het „Ringstation Wassenaar" is gebleken. Overigens verloopt de doortrek van begin September tot in December en in het voorjaar van begin Februari tot eind April, al worden in een koud voorjaar de eerste terugkomers niet vóór half Maart gezien. Op den herfsttrek passeeren de meeste vogels in October. Een bij Kampen geringd nestjong werd in de eerste helft van October van hetzelfde jaar nabij Brussel in België teruggevangen.
De in ons land voorkomende vorm van rietgors bewoont ook Groot-Brittannië en Ierland, België, Duitschland, Denemarken, Scandinavië, de Oost-Baltische Staten en Noord-Rusland tot nabij Perm, verder het noordelijk deel van Polen en van daar oostwaarts door Minsk, Smolensk, Toela en Kazan tot Oefa. Zij overwintert voornamelijk in Zuid-Europa en Klein-Azië en in klein aantal ook in Noord-Afrika. Men kent echter de winterkwartieren van de verschillende subspecies nog niet precies uit elkaar, iets waar men ook niet zoo gemakkelijk achter zal komen, gezien het feit, dat Portenko en Steinbacher (Journal f. Ornithologie, Jhrg. 78, 1930, pp. 471 — 487) tegenwoordig ongeveer 24 subspecies van Emberiza schoeniclus onderscheiden. Slechts 2 mogen hier afzonderlijk genoemd worden, nl. Emberiza schoeniclus septentrionalis (C. L. Brehm) uit het noorden van Scandinavië, die breedere zwarte schachtstrepen op rug, stuit en flanken vertoont en Emberiza schoeniclus turonensis Steinbacher, die een langeren en spitseren snavel bezit en in het westen van Midden-Frankrijk voorkomt. Weer andere vormen bewonen Portugal, oostelijk Spanje, Zuid-Frankrijk en de Balearen, Italië, verschillende gedeelten van den Balkan en verder vrijwel geheel Azië noordelijk van de Himalaya; deze laatstgenoemde subspecies overwinteren in Noordwest-Indië, zuidelijk tot Punjab. Men raadplege ook den „Atlas des Vogelzuges", 1931, Tafel 135.
In het voorjaar, als de vegetatie nog laag en eenigszins doorzichtig is, is de 6 rietgors met zijn zwarten kop en witten halskraag een der opvallendste verschijningen van het laagveenmoeras. Bovendien laat hij reeds vroeg in het seizoen, soms al einde Februari, zijn korten stotterzang hooren, waarbij hij gewoonlijk bovenop een wilgenstruik of op een dorren rietstengel zit. Deze zang, waarvan men den indruk krijgt, dat hij met moeite wordt voortgebracht, is ongeveer weer te geven met de woorden „dzie tai dziesie" of iets dergelijks. De lokroep klinkt als een langgerekt „tsie", ook wel als een kort ,,göw". Het nest is moeilijk te vinden. Gewoonlijk ontdekt men het, doordat het? op het allerlaatste oogenblik er af fladdert, laag over den grond met uitgespreiden staart, zoodat het wit der buitenste stuurpennen duidelijk zichtbaar is. Daarbij vliegt zij zoo onbeholpen, dat men zou meenen, dat zij, door schrik bevangen, zich werkelijk niet uit de voeten kan maken. Het nest ligt meestal vlak boven of op den grond, waardoor het broedsel bij verhooging van den waterstand in vele gevallen verloren gaat. Steeds is het goed verscholen onder gras- of zegge-pollen of onder de dorre stengels van een



Orde PASSERIFORMES. Familie FRINGILLIDAE.
N°. 358.
Emberiza calandra Linnaeus.
DE GRAUWE GORS.
Plaat 398: oud d", oud ? en jong ?.
Emberiza calandra Linnaeus, Syst. Nat. ed. X, 1758, p. 176. Van Oort, Notes Leyden Mus. XXX, 1908—'09, p. 213. Van Pelt Lechner, Ooi. neerl. I, 1910 —'13, pl. 26.
Emberiza calandra calandra, Snouckaert van Schauburg, Avif. neerl. 1908, p. 19. Id. Jaarber. no. 5 Club nederl. vogelk. 1915, p. 70. Van Oordt en Verwey, Voorkomen en trek Ned. vogelsoorten, 1925, p. 94. Hens, Avif. Limburg, 1926, p. 44.
Emberiza miliaria, Temminck, Man. d'Orn. 1815, p. 180. Id. id. 2e éd. I, 1820, p. 306; III, 1835, p. 219. Nozeman en Sepp, Ned. Vog. V, 1829, p. 437, pl. 222. Schlegel, Vog. van Ned. 1854—'58, p. 302, pl. 153. Id. Nat. Hist. van Ned. Vog. 1860, p. 115, pl. 15, fig. 1.
Nederlandsche volksnamen: Gierstvogel, Grauwgeus, Grauwe gust, Grauvvgors; in Groningen: Dikschijter, Korenspork, Grauwstjirt, Schietelier; bij Maastricht: Tiktör (Hens). Friesch: Grautsjert, Koarnmosk (de Vries).
Engelsch: Corn-Bunting.
Duitsch: Grauammer.
Fransch: Bruant proyer.
Beschrijving. Oud 6. Voorhoofd, bovenkop, achterhoofd, achterhals, rug en schouders grijsachtig geelbruin of soms grijsachtig, eenigszins roodachtig bruin, met zwarte schachtstrepen; stuit evenzoo, doch met minder duidelijke schachtstrepen; teugels bruingeelachtig wit; oordekvederen donkerbruin, de in het midden gelegene iets lichter, met zwarte schachtstrepen; kin, keel, voorhals en benedenhalszijden geelbruinachtig wit, met enkele zwartbruine vlekjes op voorhals en op halszijden en ter weerszijden van keel en voorhals een streep van zwartbruine vlekjes; borst en lichaamszijden licht bruingeel, de borst zwartbruin gevlekt, de lichaamszijden zwartbruin gestreept; buik geelachtig of bruingeelachtig wit; slagpennen bruinzwart, groote en buitenste kleine slagpennen met smallen licht geelbruinen zoom langs de buitenvlag, de binnenste kleine slagpennen met breederen, roodachtig geelbruinen zoom langs de buitenvlag en met valeren eindzoom, alle slagpennen langs de binnenvlag grauwwit gezoomd; kleine bovenvleugeldekvederen grijsachtig geelbruin met geelachtig grauwe zoomen, middelste zwartbruin met licht bruinachtig gelen eindzoom, de groote zwartbruin met licht



bruinachtig gelen zoom langs de buitenvlag en met iets lichteren eindzoom; ondervleugeldekvederen geelwit, aan de basis grauw; okselvederen bruingeelachtig wit; staartpennen donkerbruin met smallen, licht grijsachtig geelbruinen zoom langs de buitenvlag en met smallen bruingeelachtig witten eindzoom; bovenstaartdekvederen grijsachtig bruin met zwartbruine schachtstrepen en valere zoomen; onderstaartdekvederen geelachtig of bruingeelachtig wit met smalle zwartbruine of donkerbruine schachtstreep. Iris donkerbruin; snavel geel, punt en rug van den bovensnavel donkerbruin; pooten bruinachtig geel. Vleugel 91-108, staart 68—88, snavel 11-12, loopbeen 23—24 mm.
Oud ?. Gelijk het oude ó. Vleugel 91 — 104, staart 70—83, snavel 11, loopbeen 23- 24 mm.
Jeugdkleed. Gelijkend op het kleed der oude vogels, doch bovenzijde warmer geelbruin en onderzijde iets sterker geelbruin getint.
In het herfstkleed is bij de oude vogels de kleur der bovendeelen en van borst en lichaamszijden meer bruingeel dan in voorjaar en zomer.
Voorkomen en levenswijze. De grauwe gors is eenigszins grillig over ons land verspreid. Een talrijke broedvogel is zij in de landbouwpolders van noordelijk Groningen en de aangrenzende gedeelten van Friesland; minder talrijk, maar plaatselijk toch vrij algemeen, treft men haar aan in Limburg, vooral langs de Maas, van Maastricht tot Mook, maar ook hier en daar op de nieuwe ontginningen aan den rand van de Peel, o.a. te Meijel. Verder komt zij voor langs de groote rivieren in Gelderland, westelijk tot Hardinxveld aan de Merwede en in de omgeving van Nederhemert en Heusden. Soms treedt zij plotseling als broedvogel in een bepaalde streek op, bv. in 1933 in de Geldersche vallei bij Wageningen (Ardea, XXIII, 1934, p. 66), om even onverwacht weer te verdwijnen. In het einde der vorige eeuw was zij volgens Albarda (Aves neerl., 1897, p. 20) ook op Ameland broedvogel, maar in 1908 was zij daar reeds verdwenen. Buiten de genoemde gebieden wordt de soort op den trek weinig aangetroffen. Wel zijn uit de laatste jaren waarnemingen van Texel, Schokland en Hoek van Holland, en in Juli ook van Breskens bekend, maar daar staat tegenover, dat de soort door het „Ringstation Wassenaar" in de jaren 1927—1934 geen enkele maal werd gezien. In het zuiden van ons land verloopt de trek van midden September tot einde November en in het voorjaar van Februari tot in de tweede helft van April. Een groot aantal blijft den winter bij ons over. Bij uitzondering verongelukt een enkeling tegen een van onze vuurtorens, o.a. een d in den nacht van 19/20 November 1930 te Schiermonnikoog (Ardea, XX, 1931, p. 80).
De grauwe gors bewoont bijna geheel Europa, Afrika ten noorden van de Sahara en het westelijk deel van Azië. In Europa komt zij voor tot in het zuiden van Zweden, in Denemarken en in Groot-Brittannië en Ierland en verder in geheel Midden- en ZuidEuropa, waar zij vooral in Spanje talrijk is. Ook op de Canarische eilanden, in Noordwest-Afrika en in Egypte treft men haar aan en van daar oostwaarts door Klein-Azië



en bovenstaartdekvederen grauwzwart met geelachtig grauwe zoomen; groote slagpennen bruinzwart; buitenste kleine slagpennen bruinzwart, aan de basis wit en met grauwwitten eindzoom, de meer naar binnen gelegene met witten zoom langs de buitenvlag,de binnenste geheel bruinzwart; kleine bovenvleugeldekvederen bruinzwart met grauwwitte zoomen; middelste bruinzwart metbreeden witachtigen eindzoom, groote bruinzwart, langs de buitenvlag smal grauwwit gezoomd; duimvleugeltje bruinzwart; ondervleugeldekvederen en okselvederen wit; 2 buitenste paren staartpennen wit, basis en einde van de buitenvlag bruinzwart, het volgende paar bruinzwart met witten zoom langs de buitenvlag en al of niet een witte vlek op het midden van de binnenvlag, middelste paren bruinzwart, bruinwit gezoomd. Iris donkerbruin; snavel donkerbruin, ondersnavel geelachtig; pooten zwart. Vleugel 102 —115, staart 65 —79, snavel 9— 10,
loopbeen 20 — 21 mm.
Oud d in herfstkleed. Vederen van bovenkop en van de bovenborst en borstzijden, alsmede oordekvederen, met donkere roodachtig bruine zoomen; overige vederen van kop en hals, van rug, schouders, stuit, bovenstaartdekvederen en lichaamszijden met lichtere roodachtig bruine zoomen, die bij zeer oude voorwerpen aan de vederen van rug en schouders witachtig zijn; groote slagpennen met bruinachtig witten eindzoom; binnenste kleine slagpennen met breede geelachtig bruine zoomen; middelste staartpennen met geelwitten eindzoom. Deze zoomen slijten in voorjaar en zomer meer en meer af, zoodat het bovenbeschreven kleed te voorschijn komt. Snavel bruinachtig
geel, punt donkerbruin.
Oud ? in herfstkleed. Gelijk het oude d in herfstkleed, doch bovendeden grauwer en onderdeden grijzer; vleugels en staart als bij het bovenbeschreven oude ?. Het eerste herfstkleed van de jongen gelijkt op dat der oude vogels, doch is bruiner en grauwer.
Jeugdkleed. Kop, hals, rug, schouders, stuit, bovenstaartdekvederen, borst en lichaamszijden geelachtig grauwgrijs, rug zwartbruin gestreept; buik en onderstaartdekvederen geelbruinachtig wit; vleugels en staart als bij de ouden in herfstkleed.
Voorkomen en levenswijze. De sneeuwgors bezoekt ons land op den trek en gedurende het winterhalfjaar in vrij groot aantal. Gewoonlijk verschijnen de eerste exemplaren omstreeks 20 September, soms iets eerder (Texel, 11 September 1924), waarna nog tot diep in den winter doortrek plaats vindt, vooral onder invloed van sneeuw en ijs. In het voorjaar zijn zij meestal reeds tijdig vertrokken; de laatste voorwerpen worden echter nog tot half April (Texel, 11 April 1905) waargenomen. Enkele verongelukken er tegen onze vuurtorens. De sneeuwgors houdt zich hier te lande bij voorkeur op aan de zeekust, zoowel op de buitendijks gelegen gronden als op het Noordzeestrand, waar zij haar voedsel zoekt tusschen het aanspoelsel van de hoogwaterlijn. Ook op binnen de duinen gelegen vlakten of weinig begroeide gronden en wegen in de nabijheid van de kust kan men deze soort aantreffen, terwijl er af en toe ook verder in het binnenland enkelingen of kleinere troepen worden waargenomen, inde laatste jaren o.a. te Worth-Rheden, in Limburg, bij de stad Groningen en in Drente. Buiten den



broedtijd leeft de sneeuwgors bijna steeds in kleinere of grootere gezelschappen, welke laatste op geschikte plaatsen, o.a. in den Slufter op Texel en op den Beer aan den Hoek van Holland, tot 200 of meer vogels kunnen aangroeien. Enkelingen, die van den troep zijn afgedwaald, ziet men niet zelden druk roepend rondvliegen om de anderen weer op te sporen. Overigens treft men in ons land in hoofdzaak ?$ of jonge vogels aan; oude ó<3 zijn naar het schijnt betrekkelijk zeldzaam. Soms ziet men deze gors in gemengde vluchten tezamen met bergleeuweriken en fratertjes.
Het eigenlijke woongebied van de sneeuwgors omvat de arctische en subarctische gewesten van Europa, Azië en Noord-Amerika, in Europa zuidelijk tot de gebergten van Schotland (Ben Nevis), de Shetland-eilanden, de Faröer en IJsland. In den winter trekt zij naar het zuiden en wordt in klein aantal nog waargenomen in het Middellandsche zeegebied en op de Azoren, Canarische eilanden en in Noord-Afrika. Hoewel het vederkleed van deze soort groote individueele afwijkingen vertoont (Journal f. Ornithologie, LXXIX, 1931, p. 338), heeft men op grond van eenige constante verschillen toch reeds een 5-tal geografische vormen onderscheiden, o.a. Plectrophenax nivalis insulae Salomonsen, die op IJsland en de Faröer broedvogel is en die iets donkerder is dan de typische Plectrophenax nivalis nivalis (Linnaeus) uit noordelijk Scandinavië. Ook de vogels van oostelijk Groenland heeft men afzonderlijk benoemd, evenals die van eenige eilandengroepen in de Beringzee.
De sneeuwgors is een echte bodemvogel, die in horizontale houding met snelle trippelpasjes voortrent over het schraal begroeide terrein, waarin zij zich bij naderend gevaar uitstekend weet te verstoppen. Zelden ziet men haar op boomen of struiken zitten. Een grootere troep van deze gorzen is doorgaans een onrustig en luidruchtig gezelschap, dat min of meer systematisch een strook kweldergrond naar voedsel afzoekt, want de achterste vogels vliegen telkens op en strijken in de voorste gelederen weer neer. Bij tusschenpoozen gaat ook de geheele troep de lucht in, om in dansende vlucht en af en toe wild dooreenjagend een eind verder weer in te vallen. Tijdens het vliegen komen de witte kleine slagpennen en hun dekveeren goed te zien. Ook laten de vogels meestal bij herhaling hun helderen triller-roep hooren, of ook wel een eenlettergrepig „tji-a" of „tji-oe", dat vrijwel identiek is met dat van de ijsgors. Het gezang is nogal zacht en herinnert het meest aan dat van de grijze gors, maar ook wel aan het leeuwerikslied. Dikwijls fladdert het 6 tijdens het zingen een paar meter steil naar boven, blijft korten tijd op hetzelfde punt staan bidden en daalt dan met uitgespreide vleugels weer omlaag. Volgens Dr. N. Tinbergen nemen de dó in Oost-Groenland bij het begin van den broedtijd een klein territorium in bezit, waarin zij, gezeten op een steen, uren achtereen kunnen zingen. Zij verdedigen dit territorium fel tegen andere d<3, ook nog als de paren reeds gevormd zijn en de van hun naburen de territoriumgrenzen overschrijden. Het nest wordt vrijwel alleen door het $ gebouwd, in het gebergte meestal in rotsspleten, of in door menschen opgestapelde steenpyramiden, op de toendra ook onder graspollen. Het bestaat uit dorre grasstengels, dunne rijsjes en eenig mos en is van binnen gevoerd met fijne halmpjes, haar, wol en vele veeren,



APPENDIX.
TURDIDAE — ZANGERS.
Nadat de tekst der Turdidae in deel IV afgedrukt was, is een voor onze fauna nieuwe lijstersoort eenige malen in ons land bemachtigd, van welke soort de beschrijving en afbeelding hier thans volgen.
COLYMBIDAE - ZEEDUIKERS.
Ook van de familie der Colymbidae is kort voor het afdrukken van dit deel een voor onze fauna nieuwe soort aangetroffen. Deze, de witgesnavelde ijsduiker, vertoont een zoo grooje gelijkenis met den op plaat 9 in deel I afgebeelden ijsduiker, dat hier met eenige korte mededeelingen over het vederkleed, voorkomen en levenswijze kan worden volstaan.
V
39



Orde PASSERIFORMES. Familie TURD1DAE.
N°. 361.
Geocichla dauma aurea (Holandre).
DE SIBERISCHE GOUDLIJSTER.
Plaat 402: oud d en oud ?.
Turdus aureus Holandre, Faune dép. Moselle, in Annuaire de la Moselle, 1825, p. 60. Schlegel, \ og. van Ned, 1854—'58, p. 202.
Turdus varius, Temminck, Man. d'Orn. 2e éd. IV, 1840, p. 602.
Turdus dauma aureus, J. C. Koch, Orgaan Club nederl. vogelk. IV, 1931, p. 65.
Engelsch: White's Thrush.
Duitsch: Bunte Drossel.
Fransch: Merle doré, Grive dorée.
Beschrijving. Oud c?. Vederen van voorhoofd, bovenkop, achterhoofd, achterhals, rug, schouders en stuit, alsmede bovenstaartdekvederen olijfkleurig geelbruin, naar het einde toe bruingeel, met zwarten eindzoom en met licht geelgrauwe schacht, vederen van kop- en halszijden geelachtig wit, naar het einde toe licht bruingeel, met zwarten eindzoom; kin, keel en voorhals wit of bruingeelachtig wit, voorhals al of niet zwart gevlekt; vederen van middenborst en lichaamszijden wit, naar het einde toe bruingeel of licht bruingeel, met zwarten eindzoom; vederen van de borstzijden olijfkleurig geelbruin, naar het einde toe bruingeel, met zwarten eindzoom, vederen van buik wit of geelwit, al of niet zwart gezoomd; slagpennen donkerbruin, met smallen bruinachtig gelen zoom langs de buitenvlag, kleine slagpennen met breedei en bruinachtig gelen zoom langs de buitenvlag, buitenvlag van de binnenste kleine slagpennen bruinachtig geel met onduidelijke donkerbruine dwarsteekening, uiteinden van de kleine slagpennen licht bruinachtig geelgrauw, binnenvlag van de groote slagpennen, behalve van de eerste, in het midden bruingeelachtig wit, binnenvlag van de kleine slagpennen aan de basis bruingeelachtig wit, binnenvlag van de beide binnenste kleine slagpennen zwartbruin; kleine bovenvleugeldekvederen gelijk de rugvederen, doch smalle eindzoom donkerbruin, middelste bruinzwart met breeden licht bruingelen eindzoom, groote bruinzwart met breeden olijfkleurig geelbruinen zoom langs de buitenvlag en licht bruingelen eindzoom; dekvederen van de groote slagpennen bruinzwart, midden van de buitenvlag bruinachtig geel; ondervleugeldekvederen bruinzwart, de onderste langste met witten eindzoom, de langs de vleugelbocht gelegene wit; okselvederen aan de basis wit, aan het einde zwart; staartpennen bruinzwart aan de basis olijfkleurigbiuin, beide middelste paren geheel olijfkleurig bruin, de beide buitenste paren aan de basis







ALPHABETISCH REGISTER
Blz.
A.
Aakster 132
abietum (Parus ater) 69
Acanthis 178
adamsii (Colymbus) 308
Aegithalos 81
Aegusj 132
Aekster 132
affinis (Sitta europaea) 94
africana (Emberiza da) 271
Akke 121, 132
Akke-moai 132
Akkerleeuwerik 21
Akke-swartgat 132
Akke-tsjoenster. . 132
Akke-wytgat 132
Akster 132, 139
alascensis (Calcarius lapponicus) .... 304
Alauda 20
Alaudidae 18
Alk 
Alouette des champs 21
Alouette cochevis 29
Alouette a hausse-col noir 33
Alouette lulu 25
Alpendohle 136
Alpenkauw 136
Alpenlerche 33
alpestris (Alauda) 33
alpestris (Eremophila) 35
alpestris (Otocorys) 33
Alpine Chough 136
alpinus (Fregilus) 136
Ampelidae 36
Ampelis 36
anglorum (Regulus regulus). ..... 99
Anthus 2
Appelfretter 207
Blz.
Appelvink 207
aquaticus (Anthus) 
arborea (Alauda) 21, 25
arborea (Lullula) 25
arborea (Lullula arborea) 25
arboreus (Anthus) 7
arboreus (Passer) 218
Ardensche vink 169
aremoricus (Aegithalos caudatus) .... 84
arvensis (Alauda) 21
arvensis (Alauda arvensis) 21
Astrilda 55
ater (Parus). 69
ater (Parus ater) . 69
Atzel I32
aurantiiventris (Chloris chloris) 204
aurea (Geocichla daurnd) 306
aureola (Emberiza) 282
aureus (Turdus) 306
aureus (Turdus dauma) 306
B.
Baardmannetje 57
Baardmees 57
balearica (Loxia curvirostra) 234
Barm 179, 182
Barmpje 182
Barmsijsje 182
Bartmeise 57
Baumleuperke 88
Baummusch 218
Baumpieper 7
Beambikker 93
Beamkekladder 88
Beamkeklimmer 88
Beamklimmerke 88
Beamkrüperke 88
Bearded Tit C7



Blz.
Beardmantsje 57
Bec-croisé bifascié 239
Bec-croisé ordinaire 232
Bec-croisé perroquet 237
Beemer 38
bella (Cannabina cannabinci) 176
Berbke 182
Berchfink 169
Bergfink 169
Berghanfling 179
Bergleeuwerik 33
Bergmusch 218
Bergsies 182
Bergsijsje 98
Bergvink 169
Berkensijsje 182
biarmicus (Panurus) 57
biarmicus (Panurus biarmicus) 57
biarmicus {Parus) 57
Biemusch 63
bifasciata (Crucirostra) 239
bifasciata (Loxia) 239
bifasciata (Loxia leucoptera) 239
Bijbiterke 63
Bijenvretertien 63
Bijenvretertje 63
Bijmees 63
Bindenkreuzschnabel 239
Birdmantsje 57
Birkenzeisig 182
Blank barmpje 182
Blank paapje 182
Blaukopke 66
Blaukopke-didyt 66
Blaumeise 66
Blaumieske 66
Blaumüske 66
Blaumütske 66
Blausiiske 66
Blauspjucht 93
Blausyske 66
Blauwe klauwier 43
Blauwe tuinvalk 43
Blauwkop 165
Blauwkopje 66
Blauwkopmees 66
Blauwmees 66
Blz.
Blauwmeesje 66
Blauwspecht 93
Blauwvink 165
Bloedvink 251
Bloemputter 190
Bloemsijsje 196
Blokfink 63
Blokvink 63
Blue Tit 66
Bluthanfling 174
Boekfink 165
Boekvink 165
Bogerdvink 165
Bokvink 165
Bombycilla 37
Bombycillidae 36
Bonte aakster 132
Bonte kraai 109
Boomklever . 93
Boomklevers 91
Boomkruipers 86
Boomkruipertje 88
Boomkruperke 88
Boomleeuwerik 25
Boomloopertje 88
Boommosk 218
Boommusch 218
Boompieper 7
borealis (Parus atricapillus) 78
borealis (Parus montanus) 78
Boschgors . . 279
Boschkraai 106
Boschvink 169
Boskpiper 7
Botvink 165, 251
Bouvreuil 251
Bouvreuil ponceau 249
Brabandertje 93
Brachpieper 9
brachydactyla (Calandrella) 19
brachydactyla (Certhia) 88
brachydactyla (Certhia brachydactyla) ... 88
Brambling 169
Braunkehliger Ammer 264
Braunkopfammer 264
britannica (Carduelis carduelis). . . 190, 192
britannicus (Parus aler) ....... 70



Blz.
brittanica (Certhia familiaris) 87
Bruant auréole 282
Bruant cendrillard 277
Bruant a couronne lactée 261
Bruant fou 270
Bruant a gorge brune 264
Bruant jaune 256
Bruant lapon 302
Bruant nain 285
Bruant de neige 297
Bruant ortolan 273
Bruant proyer 292
Bruant des roseaux 288
Bruant rustique ' 279
Bruant zizi 267
Bruine doorndraaier 48
Bruinkeel-ortolaan 277
Bruinkop 52
Bruinkopgors 264
Bruin paapje 186
brunnescens (Parus cristatus) 72
buchanani (Emberiza) 275
Buchfink 165
Bullfinch 251
Bun te ekster 132
Bunte Drossel 306
Büntrók ... 109
C.
cabaret (Acanthis linaria) .... 184, 186
cabaret (Aegiothus linaria) ...... 186
cabaret (Carduelis flammea) 187
cabaret (Carduelis linaria) 186
cabaret (Fringilla) 186
caelebs (Fringilla) 165
caeruleus [Parus) 66
caeruleus (Parus caeruleus) 66
caesia (Emberiza) 277
caesia [Sitta) gg
caesia (Sitta europaea) 93
calandra (Emberiza) 292
calandra (Emberiza calandra) 292
calandra {Melanoc orypha) 19
Calandrella jg
calcarata (Emberiza) 302
Calcarius goi
V
Blz.
campestris (Alauda) 9
campestris (Anthus) 9
campestris (Anthus campestris) .... 9
canadensis {Sitta) . 180
canarius (Serinus canarius) 229
caniceps (Carduelis) 189
Cannabina ■ . . 173
cannabina (Acanthis cannabina) . . . . 174
cannabina (Cannabina) 174
cannabina (Carduelis cannabina) . . . . 174
cannabina (Fringilla) 174
cantarella [Alauda arvensis) 22
Carduelis -^73 * 189
carduelis (Carduelis) ig0
carduelis (Carduelis carduelis) 190
carduelis (Fringilla) 190
Carrion-Crow io6
caryocatactes (Corvus) 126, 129
caryocatactes (Nucifraga) . . . . 126, 129
caryocatactes (Nucifraga caryocatactes) . . 126
Casse-noix a bec grêle 
Casse-noix ordinaire I26
caudatus (Aegithalos caudatus) 83
caudatus (Aegithalus) 82
caudatus [Parus) 82
Certhia 3^
Certhiidae 86
cervinus (Anthus) 2
Chaffinch j6^
Chardonneret Xg0
Chloris 
chloris [Chloris) 
chloris [Chloris chloris) 202
chloris [Fringilla) . 202
chloris (Ligurinus) 
Chocard j^6
Cholornis rr
■XJSJ
Choucas 
Chrysomitris 
cia [Emberiza) 270
cia (Emberiza cia) 270
circlus (Emberiza) 267
Cirl Bunting 267
Cirlgors 267
cirlus [Emberiza) 267
citrinella [Chrysomitris) 195
citrinella (Emberiza) 256
40



Blz.
citrinella (Emberiza citrinella) 256
Coal-Tit 69
coccinea {Emberiza) 251
coccinea (Pyrrhula pyrrhula) 251
Coccothraustes 206
coccothraustes {Coccothraustes) 207
coccothraustes {Coccothraustes coccothraustes) 207
coccothraustes {Fringilla) 207
coccothraustes {Loxia) 207
coelebs (Fringilla) 165
coelebs {Fringilla coelebs) 165
coeruleus {Parus) 66
coeruleus (Parus coeruleus) 66
colletti (Parus atricapillus) 79
collurio (Lanius) 4-8
collurio {Lanius collurio) 48
collyrio {Lanius) 48
Coloeus 120
coloratus (Calcarius lapponicus) .... 304
Common Crossbill 232
communis (Parus palusiris) 76
Conostoma 55
corax {Corvus) 112
corax (Corvus corax) 112
Corbeau 112
Corbeau freux n6
Corn-Bunting 292
Corneille mantelée 109
Corneille noir 106
cornix {Corone) 109
cornix (Corvus) i°9
cornix (Corvus cornix) 109
cornix {Corvus corone) no
corone (Corone) 106
corone {Corvus) 106
corone (Corvus corone) 106
corsicana (Loxia curvirostrd) 234
Corvidae io4
Corvus io5
Crested Lark 29
Crested Tit 72
Cretzschmar's Bunting 277
cristata (Alauda) 29
cristata (Galerida) 29
cristata {Galerida cristata) 29
cristata {Galerita) 29
cristatus (Lophophanes) 72
Blz.
cristatus {Parus) 72
cristatus {Parus cristatus) 73
cristatus {Regulus) 98
curvirostra {Loxia) 232
curvirostra {Loxia curvirostrd) 232
D.
Daemljurk 4
Dakakster 132
Dansleeuwerik 4
Dekfügeltsje 57
Dekvogeltje 57
Dennemees 69
Dennenekster i29
Dennenpapegaai 232
Dickschnabliger Tannenhaher 126
Dikbek 2°7
Dikschijter 292
Diksnavelige notenkraker i26
dilutus (Passer montanus) 22o
Distelvink 19°
Dobbele pieper 7
Doddekonte Ï51
Dohle 121
Dölke 121
domestica {Fringilla) 212
domestica {Passer) 212
domestica (Passer domestica) 212
domesticus (Passer) 212
domesticus {Passer domesticus) . . . . 212
Doodshoofdje 82
Dotter 151
dresseri {Parus palustris) 76
Drifter 256
Dubbele mees 63
Duimtje 88
Duinpieper 9
Duinputter 297
Dur-Dec ^4^
Duut 256
Dwerggors 285
Dykljurk 29
E.
Eekster x32
Eichelhaher 139
Eikel-aakster I39



Blz.
Eikelvink 169
Ekster 132
Ekster van Antwerpen 43
Elster 132
Elzenputter 190
Elzensijsje 196
Emberiza 254
Enkele pieper 4
enucleator (Fringilla) 242
enucleator (Loxia) 242
enucleator (Pinicola) 242
enucleator (Pinicola enucleator) 242
enucleator (Pyrrhula) 242
Eremophila 32
Erlenzeisig 196
Erythrina 244
erythrina (Carpodacus) 245
erythrina (Carpodacus erythrina) .... 245
erythrina (Erythrina) 245
erythrina (Fringilla) 245
erythrina {Loxia) 245
erythrina (Pyrrhula) 245
erythrinus (Carpodacus) 245
erythrinus (Carpodacus erythrinus) . . . 245
erythrogenys (Emberiza citrinella) . . . . 258
Etourneau 151
europaea (Pipra) 82
europaea (Pyrrhula pyrrhula) ..... 251
europaea (Sitta) 93
europaea (Sitta europaea) 94
europaeus (Aegithalos caudatus) .... 82
europea (Sitta) 93
Europeesche kanarie 227
europoea (Sitta) 93
excubitor (Lanius) 43
excubitor (Lanius excubitor) 43
exilipes (Acanthis hornemanni) 183
F.
familiaris (Certhia) 87, 88
faroensis (Sturnus vulgaris) 154
Feldlerche 21
Feldsperling 2x8
fennorum (Pica pica) 133
Feuerköpfiges Goldhahnchen 101
Fichtenammer 261
Fichtenkreuzschnabel 232
Blz.
Fink 165
Finkebiter 
Fire-Crest 
Fjildmosk 218
Flaeksfink 202
Flasfink 202
flava (Alauda) 33
flava (Eremophila alpestris) 33
Jlavirostris (Acanthis) 179
flavirostris (Acanthis flavirostris). . . . 179
Jlavirostris (Aegiothus) zjg
flavirostris (Cannabina) 179
flavirostris (Carduelis flavirostris) . . . 179
flavirostris (Fringilla) 179
Fransche leeuwerik 33
Fratertje x^g
Frijter 
Fringilla 164
Fringillidae 
Friquet 218
frugilegus (Corvus) xi6
frugilegus (Corvus frugilegus) n6
frugilegus (Trypanocorax) 1x6
Fügelkeninkje 98
fuscescens (Acanthis linaria) 184
G.
Gagelmusch 288
galbula (Oriolus) 145
Galerida 28
galliae (Pica pica) 132
garrula (Ampelis) 38
garrula (Bombycilla) 38
garrula (Bombycivora) 38
Garrulus jg8
garrulus (Ampelis) 38
garrulus (Bombycilla) 38
garrulus (Bombycilla garrulus) 38
garrulus (Lanius) 38
Geai jgg
Geelbek-frijter jng
Geelgeus 256
Geelgierst 256
Geelgors 256
Geelkneu 256
Geel sijsje 227
Geelstjirt 256



Blz.
Geelvink 25^
Gekuifde mees 72
Gelbköpfiges Goldhahnchen... . . 98
Gele gaerse 25&
Gelegargol 256
Gelegast 25^
Gelegeusje 25^
Gele gouw I45
Geleguur • 256
Gele müske 25^
Gelenörgel 25ö
Gele schriever 25ö
Gele wiewouw I45
germanicus (Sertnus canaria) 227
germanicus (Sennus canarius) 227
Gerstkneu 25^
Gezelschapskraai 116
Gielboarstje 63
Gielboartske 63
Gielegou 
Gielfink 25^
Gieltsjert 25&
Gierstvink 
Gierstvogel 292
Gimpel 25I
Girlitz 227
glandarius (Corvus) I39
glandarius (Garrulus) T39
glandarius (Garrulus glandarius) . . . . 139
Glanskoppige zwartkopmees 75
Goldammer 25ö
Gold-Crest 98
Golden Oriole r45
Goldfinch J90
Goudhaantje 98
Goudhaantjes 9^
Goudlijster • I45
Goudm&le. I45
Goudmerel I45
Goudsbloemvogeltje 9^
Goudvink 25I
Gouw I45
graculus (Corvus) x3&
graculus (Pyrrhocorax) I3^>
Grasleeuwerik 4» 25
Grasmusch 7
Graspieper 4
Blz.
Grauammer 292
Grauer Wurger 46
Grautsjert 292
Grauwe barm I79
Grauwe doorndraaier 43
Grauwe gors 292
Grauwe gust 292
Grauwe klauwier 48
Grauwgeus 292
Grauwgors 292
Grauwstjirt 292
Great Grey Shrike 43
Great Tit 63
grebnitskii (Erythrina erythrind) .... 247
Greenfinch 202
Grêffügeltsj r79
Greidepiper 4
Greuninger 202
Greunvink 202
Grienfink 202
Grieskrao io9
Grieze kreie io9
Grijs houtspechtje 88
Grijze gors 27°
Grijze kraai io9
Grijze lummel io9
Grimperau brachydactyle 88
Grive dorée 3°6
Groeninger 202
Groenling 202
Groenvink 202
Groninger 202
Groote goudvink 249
Groote klapekster 43
Groote klauwier 43
Groote kruisbek 237
Groote pieper 16
Gros-bec 2°7
Groszer Gimpel 249
Grünling 202
Grunsel 202
guillelmi (Alauda arvensis) 22
guillemardi (Loxia curvirostra) .... 234
H.
Haakbek 242
Haakklauwier 43



Blz.
Hakengimpel 242
Halve ekster 43
Handwerk 43
harterti (Cannabina cannabina) 176
hassica (Sitta europaea) 93
Haubenlerche 29
Haubenmeise 72
Haussperling 212
Haverkneu 256
Hawfinch 207
Heidebarm 179
Heidebarmke 179
Heidekneuter 174
Heideleeuwerik 25
Heidelerche 25
Heidepieper 7, 9
Heidepiper 9
Heiderobyntsje 179
Heimourik 174
heinei (Calandrella minor) 19
Heivink 174
Hemelmees 66
Henneker 132
Hennipvink 174
hibernicus (Garrulus glandarius) . . . . 140
hibernicus (Parus ater) 70
hispanus (Corvus corax) 114
Hofsteevink 165
holboellii (Acanthis linaria) 182
holboellii (Aegiothus linaria) 182
holbölli (Cannabina linaria) 182
hollbölli (Acanthis) 182
homeyeri (Lanius excubitor) 44
HoodeA Crow 109
hornemanni (.Acanthis hornemanni) . . . 183
horlulana (Emberiza) . . -. . . . 267, 273
House-Sparrow 212
Houtekster 139
Houtljurk 7
Houwekster 43
Huismusch 212
Hüsmosk 212
I.
icterica (Emberiza) 264
ignicapilla (Regulus) 101
Blz.
ignicapilla [Regulus ignicapilla) . . . . 101
ignicapilla (Sylvia) 101
ignicapillus (Regulus) 101
ignicapillus (Regulus ignicapillus) . . . . 101
Iisfink 302
Ijsbeer 82
IJsgors 302
IJskletter 297
IJslandsch sijsje 227
IJsvink 302
immer (Colymbus) 308
insulae (Plectrophenax nivalis) 299
islandica (Acanthis linaria) 184
islandicus (Corvus corax) 114
italiae (Passer domesticus) 214
J.
Jackdaw 121
Jaseur de Bohème 38
>y 139
Juffer 29
K.
Ka 121
Kaasmees 63
kamtschatkensis (Pinicola enucleator) . . . 243
Kanariesieske 227
Kantljurk 7
Karmingimpel 245
Karsebiter 207
Katrielmuschje 218
Kauw .... ........ 121
Kauwtje 121
Keep 169
Keepfink 169
Keep vink 169
Keersvink 202, 207
Keesmees ... 63
Kerkkauw 121
Kernbiter 207
Kersebilter 207
Kersebiter 207
Kersenvink 207
Kiefernkreuzschnabel 237
Kierseknieper 207
Kirschkernbeiszer 207



Blz.
Klampvogeltje 88
Klapekster 43
Klauwieren 41
Klaverkatje 88
Kleddermenneke 88
Kleiber 93
Kleine barmsijsje I86
Kleiner Birkenzeisig J86
Kleine klapekster 4^
Kleine klauwier 4^
Kleine valk 43> 48
kleinschmidti {Parus atricapillus) .... 79
Kletter 1 9°
Klut 212
Kneu 174
Kneuter J74
Kneutje I74
Koalmosk *74
Koarnmosk 292
Kohlmeise 63
Kokelevi 29
Kolfvink 165
Kolkrabe 112
Koningsvink 207
Koninkske 98
Koolmees 63
Kopier 25
Korenkraai 116
Korenschrijver 273
Korenspork 292
Koreoos 256
Kornuut 202
Korsjes kaes 82
Korstje kaas 75» 78
Kraai . IC)6
Kraaiachtigen 104
Krei IC>6
Krie 106
Krijtekster *39
Kruisbek 232
Kruiskanarie 232
Kruisvink 232
Krüsbek 232
Krüssnaffel 232
Kuifleeuwerik 29
Kuifmees 72
Kukeroaf IQ6
Blz.
Kurzkralliger Baumlaufer 88
Kwaekvink 169
Kweakfink 169
Kweeker 169
Kweevink 169
Kwikstaarten 1
Kwinker 165
L.
Lakfügel 38
Lakvogel 38
Langstaartje 82
Langstirte didyt 82
Langstirtemies 82
Langstirtmieske 82
Langstirtsje 82
Laniidae 41
Lanius 43
Lanmosk 218
Lapland Bunting 3°2
Laplander 3°2
lapponica (Calcarius) 302
lapponicn (Calcarius lapponica) 302
lapponica (Emberiza) 3°2
lapponica (Fringilla) 302
lapponicus (Calcarius) 302
lapponicus (Calcarius lapponicus) .... 302
Larts 21
Leeuwerik 21
Leeuweriken 18
Leewerk 21
Lesser Grey Shrike 46
Lesser Redpoll 186
Lêts 21
leucocephala (Emberiza) 261
leucocephalos (Emberiza) 261
leucoptera (Loxia) 239
leucoptera (Loxia leucoptera) 240
Liewerk 21
linaria (Acanthis) I82
linaria (.Acanthis linaria) 182
linaria (.Aegiothus) 182
linaria (Cannabina) J82
linaria (Carduelis linaria) J82
linaria (Fringilla) 182
Linnet 



Blz.
Sitta 92
Sittidae 91
Sizerin 182
Sizerin boréal 182
Sizerin cabaret 186
Skatekster 43, 48
Skelfink 165
Skiere krie 109
Skierkert 109
Skierroek 109
Sky-Lark 21
Slachfink .... 165
Slag vink 165
Slender-billed Nutcracker 129
Slootmusch 288
Smidje 196
Sneeuwgors 297
Sneeuwputter 297
Sneeuwvink 297
Sneeuwvogel . 38. 297
Sniefink 297
Sniefügel 297
Snow-Bunting 297
Spaansche aakster 139
Spaansche bokvink 169
Sparresijsje 98
Spechtmees 93
spcrmologus (Coloeus monedula) . . . 121
spermologus (Corvus) 121
spinoletta (Alauda) 12
spinoletta (Anthus) 12, 14
spinoletta (Anthus spinoletta) 12
spinus (Acanthis) 196
spinus (Carduelis) 196
spinus (Chrysomitris) 196
spinus (Fringilla) 196
spipoletta (Anthus) 12
spodiogenys (Fringilla coelebs) 167
Spornammer 302
Spornpieper 16
Spra 151
Spraan 151
Sprauw 151
Spreef 151
Spreeuw 151
Spreeuwen 149
Sprieuw 151
Blz.
Sproa 151
Sproon 151
Sprotter 151
Staartmees 82
Staer 151
Star 151
Staring 151
Starling 151
Starring 151
Steenbarm 182
Steenekster 43, 48
Steenmusch 212
Steenpaapje 186
Steinsperling 223
Steppenspreeuw 159
Stieglitz 190
Stienbarm 182
Stienbarmke 182
Stiselkop 63
St. Maartensvogeltje 98
Stork 151
Straatmusch 212
Strandleeuwerik 33
Strandpieper 14
Strandputter 297
Stranfink 297
Stranljurk 33
Stranpiper . 14
Stranputter 297
Strontpikker 29
Strötsj 212
Sturnidae. ... - 149
Sturnus 150
subrhenanus (Parus atricapillus) .... 78
Sutkora 55
Swarte krie 106
Swarte mies 69
Swartkopke 63
Swartkopke-didyt 63
sylvestris (Carduelis carduelis) 190
syriacus (Serinus canarius) 230
Sys 196
Syske 196
T.
Tannenmeise 69
Tarin 196



Blz.
Tawny Pipit 9
Thick-billed Nutcracker 126
Tichodroma 86
Tietleeuwerik 4
Tiktör ■ 292
Toarn ekster 43
Toelmusch 218
Toerka 121
Toetvink 165
Toogvink 165
Tommelid . 98
Torenkraai ...121
Tree-Creeper 88
Tree-Pipit 7
Tree-Sparrow 2x8
trivialis (Alauda) 4, 7
trivialis (Anthus) 7
trivialis (Anthus trivialis) 7
Tüfljurk 29
Tüfmies 72
Tüfmieske . 72
Tuimeluur 25
Tukker 174
Tünekster . 43
Tureluur 29
Turksche bookvink 169
Turksche boomhakker 93
turonensis (Emberiza schoeniclus) .... 290
Twite 179
Two-barred Crossbill 239
U.
Ulsholtsje 72
V.
vagans (Aegithalus caudatus) 82
varia (Pica) 132
varius (Turdus) 306
Veldleeuwerik 4, 21
Veldmusch 218
Verdier 202
Vink 165
Vinkachtigen 162
Vinkenbijter 43, 48
Blz.
Vlaamsche gaai 139
Vlaamsche viezel 38
Vlamsijs 174
Vlasvink 174, 182, 202
Vreemdeling 273
vulgaris (Coccothraustes) 207
vulgaris (Pyrrhula) 249, 251
vulgaris (Sturnus) 151
vulgaris (Sturnus vulgaris) . . . . . 151
Vuurgoudhaantje 101
W.
Wachter 43
Waldammer 279
Waldekster 139
Waldheer 43
Wüldmies 69
Walekster 139
Wasserpieper . . 12
Waterpieper 12
Water-Pipit 12
Waxwing 38
Weesjongen 109
Weidenammer 282
Weidenmeise 78
Westliche Sumpfmeise 75
White's Thrush 306
Wielewaal . • 145
Wielewalen 143
Wielewouw 145
Wiesenpieper 4
Wiewaal 145
Wijnstaart 38
Wilde kanarie 227
Wilgengors 282
Willow-Tit 78
Winterkraai 109
Winterkrie 109
Winterljurk 29
Wirger 48
Witbandkruisbek 239
Witgesnavelde ijsduiker 308
Witkopgors 261
Woodchat Shrike 52
Wood-Lark 25
Wurgert 48



Blz.
Y.
Yellow-breasted Bunting 282
Yellow Bunting . 256
yeltoniensis (Melanocorypha) 18
Z.
Zaadkraai 116
Zandkraai 116
Zaunammer 267
Zeekraai 109
Zeeleeuwerik 33
Zeeputter 297
Blz.
Zeesijsje 227
Zeevink 297
Zijdestaart 38
Zippammer 270
Zoetelief 25
Zwarte bijmees 69
Zwarte kraai 106
Zwarte mantel 38
Zwarte mees 69
Zwarte witbek 116
Zwartkopmees 75, 78
Zwartkoppige bijmees 78
Zwartkoppige mees 75
Zwergammer 285























































































i-JTTl