Wijzen van groeten.
„Salutations" in het Xlde deel van J. Hastings' Encyclopaedia of religion and ethics. Wij meenen dan ook, dat in een beschrijving der „plechtigheden en gebruiken", welke hier aan de orde is, een beschouwing der verschillende wijzen van groeten der Inlanders niet mag ontbreken.
Seumeumah, of: seumeumbah (G: njëmbah, Alas: nembah)') is de eerbiedige wijze van groeten, bestaande in het brengen van de beide plat tegen elkander gelegde handen naar het voorhoofd, als betuiging van eerbied, hulde, of ondergeschiktheid. Alleen bij plechtige gelegenheden wordt de sëmbah gebracht, vooral bij het feest na de Vasten {oeröë raja, G: niriraja, Alas: warirajö). De dag na den oeröë raja is in Atjèh in het bijzonder aangewezen, om de noodige bezoeken van gelukwensching af te leggen en de voorgeschreven sëmbah's te brengen, en heet daarom oeröë seumeumah. Den hierop volgenden dag noemt de Atjèher adöë seumeumah (jongere broeder van s.), omdat men dan zijn bezoeken voortzet, trouwens de 7 eerste dagen na de beëindiging der Vasten zijn voor het brengen of het ontvangen daarvan min of meer bestemd. De man ontvangt in huis, bij wijze van gelukwensching, de seumah van zijn vrouw en kinderen, die hij met een gebaar, maar zonder woorden, aanvaardt. Moeders zeggen soms in antwoord op de seumah harer jonge kinderen, terwijl zij hun hoofden vasthouden: „moogt ge gelukkig zijn" {ba' meutoeah). Mannen, die elkander onderweg ontmoeten, vatten elkanders handen (moemat djaröë), soms met bijvoeging der woorden: „vergeving voor mijn zonden" (rneu ah dèësa lön), waarop dan het antwoord luidt. ";Van mijn zijde desgelijks" (dilön pi meunan tjit, vgl. De Atjèhers dl. I, p. 259,
The Achehnese 1: 240).
De Atjèher nadert zijn hoofden met onderworpenheid. „Vergelijkenderwijs" — zegt Prof. Snouck Hurgronje — „behooren de Atjèhers tot de minst fijn gemanierde bewoners van den Archipel, maar jegens hun hoofden nemen zij toch velerlei vormen in acht." De gewone man brengt hun zijn sëmbah, waarbij hij het hoofd eerbiedig neerbuigt (soedjoed) op de wreef, of de punt van hun voet (tjöm liköt gaki, G: sêmbcihi oedjoeng kiding, Alas: nembah oedjoeng kiding), of op hun knie (tjöm teuöt, G: sëmbahi oekoe, Alas: nembah tiwön), of hij brengt die uit de verte, door de handen op het hoofd te brengen, in Atjèh met de woorden „uw dienaars eerbiedige groet" {seumah oelön toean). Wil het hoofd zeer beleefd zijn, dan antwoordt hij hierop met: „eerbiedige groeten komen onzen Heer Allah toe" {seumah keu pöteu Alah), of waar de groet alleen in het bij zijn knie of voet gebrachte gebaar bestaat, door dit als het ware met de handen aan te nemen {samböt). Velen nemen echter geen notitie van de sëmbah's hunner onderhoorigen (De Atjèhers dl. I, p. 124, The Achehnese I: 118 vg.). Soms buigt men bij het brengen van de sëmbah het hoofd op de hand van dengeen, wien men eerbied betuigen wil {tjöm djaröë, G: mënjemöli poemoe), of men drukt het
hoofd even op diens hand.
Over de seumah tingöj, den plechtigen groet, dien de Atjèhsche bruid brengt
1) Peuseumahan (G: persembahön) — het plechtig aanbieden van iets, wat men voor een meerdere heeft meegebracht.



bij de knie van haar gemaal, als blijk van echtelijke gehoorzaamheid, werd reeds gesproken (p. 328), eveneens over de sëmbah pintjoeng, of zevenvoudige sëmbah, door de bruid aan den bruidegom gebracht na afbetaling van den bruidschat (p. 339). Sembah toenggöl, of: sembah iné heet bij de Gajö's de eerbiedige sëmbah in den nacht van het djögö kaul door den bruidegom in zijn huis en door de bruid in het hare gebracht aan hun respectievelijke oudere verwanten (Gajö Wdbk. i. v. sembah). Verder zij nog herinnerd aan de langgerekte sëmbah (sentabi)'), door den Gajöschen bruigom op den avond van het nöi böi gebracht aan de verwanten der bruid (p. 330).
Seumah soengkö (G: sembah soengkoer) is een in de practijk zelden voorkomende, maar in de hikajat-iaal vaak genoemde, wijze van sëmbah, waarbij men den voet van dengeen, aan wien men hulde bewijst, op het eigen hoofd plaatst ten teeken van groote onderdanigheid (vgl. Gajö Wdbk. i. v. sembah).
Soedjoed soekö (v. Arab.: sjoekoer) heet bij de Atjèhers de prosternatie, bij wijze van een aanbiddenden groet aan het Opperwezen, als dank, waar men in gevaarvolle omstandigheden is geweest, en uitkomst is verkregen. Een dergelijke eerbiedsbetuiging is de soedjoed tilawat, d. i. de prosternatie, welke bij het reciteeren (tilawat v. Arab.: tilawah) van bepaalde Koran-verzen wordt te pas gebracht (Arab.: soedjoed al-Qoer'an).
Moemat djaröë (G. en Alas: mat djari) is het wisselen van den handgroet onder mannen, waarbij de een de rechterhand van den ander gedeeltelijk tusschen de palmen van zijn eigen handen laat doorglijden, terwijl de ander dan de rechterhand des eersten met beide handen even omsluit (De Atjèhers dl. 11, p. 235, The Achehnese 11:232). Gewoonlijk laat de eerste daarbij een salam alöjköm (Arab.: as-salamoe Dalai-koem — „heil zij over u") — den Mohammedaanschen groet par excellence — hooren, waarop dan de ander met een alöjköm salam (Arab.: iva 3alai-koem as-salam = „en over u zij ook heil") antwoordt.
De groet, dien lieden, onafhankelijk van rang of stand, met elkaar wisselen, wanneer zij elkaar op eenigen afstand passeeren, is het böt djaröë (G: oewötön poemoe, Alas: angkat tangan), waarbij zij beide handen, of één van beide, even voor het gelaat brengen. Deze wijze van doen is dikwijls ook de inleiding, wanneer iemand met een meerdere een gesprek begint, of hem een verzoek doet. Vaak wordt het moemat djaröë en het böt djaröë met elkaar gecombineerd.
o. Lijkbezorging 2).
De vorige bladzijden deden ons kennis nemen van de voornaamste plechtigheden en gebruiken bij ,,'s levens opgang." Het volgend hoofdtooneel van het
1) Volgens het Gajö Wdbk. is de beteekenis van tabi (= Mal. tabi', uit sanskrt kiantavya) — vergeving, excuus, dus cfm. Atj: meu'ah (G: ma'ap, Arab.: ma'af). B. v. Atj.: neupoemeu'ah lön keumeung djac, G: ah tabi lö akoe malé lepas — pardon, ik wilde graag even passeeren!
2) Literatuur: Dr. C. Snouck Hurgronje: De Atjèhers dl. I, p. 462 vg. (The Achehnese 1:418 vg.); Dr. J. Jacobs: Het familie- en kampongleven op Groot Atjèh dl. I, p. 332 vg.; Dr. C. Snouck Hurgronje: Het Gajöland en zijne bewoners p. 312 vg.; Dr. Th. W. Juynboll: Hand-



menschelijk bestaan — het huwelijk met alles, wat daarmede samenhangt — kwam vanzelf ter sprake, toen het adatprivaatrecht werd geschetst. Thans rest nog de slotscene, waarin de mensch „de aardsche wereld achter zich en het hiernamaals vóór zich heeft" (peuliköt dönja, peukeuë akirat, G: pëngoedoeké dëniö, pëngödöpé akèrat) en „terugkeert tot de genade Gods" (wöë barahmat ölah, G:
oela* koe rahmat ölah)').
Wanneer iemand op het uiterste ligt (meukarat, of: meugriët, G: moekarat, of: mënggriöt, of: blisa, Alas: nganggoe ), d. i. wanneer hij met gebroken oogen ligt te staren, meer nog, wanneer men hem met wijdgeopenden mond naar adem ziet snakken, dan zegt de Atjèher, dat de soekreuët (v. Arab. sakarat al mawt = doodsstrijd) is ingetreden en alle hoop vergeefs is. In oogenblikken van helderheid maakt de stervende aan zijn aanwezige familieleden soms zijn laatsten wil (poemeusan, of: wasiët, G: manat, zie boven p. 353, 355 en 383) bekend, en pleegt hij hun om vergeving zijner zonden te vragen (lakèë meuah dèësa, G: nirö maap dösa), waarop het antwoord in Atjèh dan gewoonlijk luidt: „het is niets" (hana peuë), of: „vergeving is bij onzen Heer Allah" (meu ah ba' pöteu Alah, vgl. De Atjèhers dl. 1, p. 462, The Achehnese 1:418).
Noodzakelijk is, dat één der aanwezigen (gewoonlijk de dorps-teungkoe) hem op de beproevingen des grafs voorbereidt, door hem aan de geloofsbelijdenis (tjadat, G: södöt, Alas: sahadat) te herinneren (peueuntat, G: djoelö, d. i. „medegeven", zie boven p. 204).
Luidruchtig weenen (möë, G: pöngöt, Alas: tangis) mag men in tegenwoordigheid van een stervende niet, daar hem dit, naar men zegt, van zijn gedachten aan het toekomstig leven, waarvan hij thans vervuld moet zijn, zou afleiden 2).
leiding tot de kennis van de Mohammedaansche wet p. 163 vg. Ter algemeene oriënteering zij volstaan met te verwijzen naar Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften i.v. „lijkbezorging , J. Hastings: Encyclopaedia of religion and ethics i.v. „ancestorworship and cult of the dead", „commemoration of the dead", „communion with the dead", en „death and disposal of the dead"; J. G. Frazer: Folk-lore in the Old-Testament i.v. dead. Vgl. over de prae-animistische opvattingen aangaande den dood en de daarmede verband houdende begrafenis- en rouwgebruiken het bekende opstel van Mr. F. D. E. van Ossenbruggen over „Het primitieve denken" p. 278—313.
1) Dood, gestorven = maté (G: id.). Ruwe woorden daarvoor zijn: poenah, mawöt, tjeukang, kom (G: bënasa, djëkang, djekoel, los). Verbloemde uitdrukkingen zijn, behalve de bovengenoemde, o. a.: ka geuwöë ba' pöteu Alah = teruggekeerd tot onzen Heer God; ka teupanggè ba' rahmat-ölah — geroepen tot de genade Gods; ka tröïh adjaj, of: ka tröih hat, of: ka troïh oemoe, of: ka tröïh masa (G: ngö sawah ödjölé, of: ngö sawah oemoeré, of: ngö sawah masa) = hij heeft den hem toegemeten levenstermijn bereikt; ka habih raseuki = zijn levensonderhoud is op; ka habih njawöng, of: ka poetöïh njawöng, of: ka teubiët njawöng (G: ngö mbèh njawaé) = zijn ziel is heen; ka djidjac (G: blöh moelö) = hij is reeds heengegaan, G. ngö mpöt kësahé = hij heeft den laatsten adem uitgeblazen; G: ngö raboe nas wé = hij is dood; G: ngö sawah tarahé — het is uit met hem; G: ngö lajoe boengö gënggöm de levensziel is verwelkt; ka geuwöë oe nanggröë njang keukaj baka (G: ngö oela koe négëri baka) = teruggekeerd naar het eeuwige land. Vgl. Gajö Wdbk. i.v. maté.
2) Zooais men weet, is in den Islam iedere overmatige uiting van droefenis verboden; zie daarover A. J. Wensinck: Some semitic rites of mourning and religion, in de Verhand, der Kon. Akad. v. W. afd. letterk. nieuwe Rks, dl. 18, p. 92 vg. Vgl. over den magisch-nadeelig gedachten invloed van het weenen in verschillende gevallen het opstel van Mr. F. D. E. van



Intusschen wil de adat, dat, wanneer de dood is ingetreden, alle aanwezigen als in koor een oogenblik luid huilen (De Atjèhers dl. 1, p. 463, The Achehnese 1:419); in Gajö komt zelfs de geheele blah van den overledene in het sterfhuis bijeen, om aan het algemeen geween deel te nemen ').
De nabestaanden doen in Atjèh mededeeling van het overlijden aan keutjhi en teungkoe, die verder alles regelen, wat er noodig is. Sterft iemand ver van huis dan wil een, in het geheele gewest bestaand, gebruik, dat men aan de familieleden eenige kleedingstukken van den overledene toezendt, als kennisgeving van overlijden (De Atjèhers dl. 1, p. 479, The Achehnese 1:433, Dr. Jacobs t. a. p. dl. I, p. 353). Bij Gajö's en Alassers heeft, bij wijze van doodsbericht, een algemeene uitdeeling plaats aan de familieleden van ruim een span breede reepen (G: kandé, vgl. boven p. 387), genomen van een groot stuk wit goed, waarvan te voren het lijkkleed is afgescheurd (Het Gajöland p. 119 en 312). Verder wordt een groote lap van hetzelfde stuk wit goed in vieren gescheurd. Deze vier doeken worden op het gelaat van den doode gelegd, als hij gewasschen wordt. Na afloop van de wassching worden die vier lappen (G: toetoep mata, Alas: sap moekö) weer weggenomen, gedroogd en zeven dagen later geschonken respectievelijk aan ödöt (d. i. de rödjö), djoeölön (de uitgehuwde dochters), rali' (geslachtsgenooten van de vrouw), en soekoet (d. i. de eigen familie, zie Gajö Wdbk. i. v. toetoep).
Zoodra de dood is ingetreden wordt, nadat het luide huilen heeft opgehouden, het gelaat des overledenen even gewasschen (rahöb, of: poemanöë bakaj. G: mëraub, of: mandi bakal, Alas: doehapi, of: mandi bakal), en wèl bij de Atjèhers met water, dat met een tjinoe (schepper van klapperdop) moet zijn uitgeschept (vgl. dl. I, p. 379 en 509), bij de Gajö's met water, uit drie verschillende watervaten afkomstig.
Dan worden, zoo noodig, de oogen en de mond van den doode dichtgedrukt en de handen bijeengelegd (poewa), zooals den levenden bij de ritueele godsdienstoefeningen is voorgeschreven. Vervolgens wordt bij de Atjèhers het lijk (manjèt, G: met, of: maèt, Alas: manjit v. Arab.: majjit) op een rustbank (prataïh, of: tilam) in het binnenvertrek (djoerèë) neergelegd en met een kleed bedekt; bij de Gajö's en Alassers wordt het toegedekt op een mat in het binnenhuis (G: oemah rindoeng, Alas: roemah indoeng), liefst nabij een der hoofdstijlen van het huis.
Ossenbruggen over „Het primitieve denken" p. 180 vg. en dat van Dr. A. C. Kruyt over het „Measa", 2de ged. in de Bijdragen T. L. en Vk. in N. Indië dl. 75, p. 50 vg. Ook in Europa geldt hier en daar het verbod om den doode te beweenen of te beklagen (Dr. A. Wuttke: Der deutsche Volksaberglaube, 3de dr., 1900 §§ 723 en 728). Men moet er voor zorgen, schrijft Dr. Jacobs van de Atjèhers (t. a. p. dl. I, p. 333), dat als men bij een stervende weent, geen tranen op zijn lichaam vallen. Hetzelfde vermeldt Dr. A. C. Kruyt (Het animisme p. 46) van de Javanen en W. W. Skeat (Malay Magie p. 401) van de Maleiers. „Auf die Leiche und die Leichenkleider darf man keine Thranen fallen lassen", zoo is ook de algemeene opvatting in Qermaansche landen (Dr. A. Wuttke t. a. p. § 728).
1) Van de Toradja's schrijft Dr. A. C. Kruyt desgelijks „Is het weenen bij een zieke verboden, zoodra de laatste adem is uitgeblazen, moet men in schreien en weeklagen uitbarsten" (zie diens in de vorige noot gecit. opstel over het „Measa" p. 52). Hetzelfde geldt ook in Europeesche landen (zie voorbeelden bij P. Sartori: Sitte und Brauch I, p. 127 vg.).



De begrafenis heeft zoo spoedig mogelijk, gewoonlijk eenige uren na het overlijden, plaats. Bij nachtelijke sterfgevallen wacht men echter tot den ochtend. Bij eenvoudige lieden legt men dan, naar oud gebruik, wel een of ander ijzeren voorwerp onder het hoofdkussen van den overledene, bijvoorbeeld een mes, of een pinangschaar '). Men mag het lijk 's nachts niet alleen laten, eenige lieden moeten er bij waken 2), terwijl in de nabijheid een lamp moet branden 3). In het Gajöland ontsteken zij, die in de buurt van het sterfhuis wonen, rookende vuren aan de trap hunner huizen (Gajö Wdbk. i. v. këdoet).
Zoodra de persoon is verscheiden, vangen de bezoeken van rouwbeklag (koemoendjöng, G: mëngoendjoeng of: toekom) aan, die daarna gewoonlijk nog eenige dagen aanhouden. Den eersten dag ontvangt men in Atjèh de mannelijke bezoekers veelal onder het huis (di joeb möh), terwijl de vrouwen binnenshuis haar deelneming betuigen; in Gajö verzamelen de mannen zich in de meresah, de vrouwen in het sterfhuis. Het condoleeren der vrouwen gaat bij de Atjèhers gepaard met het gebruik, dat een vrouwelijke bloedverwant van den doode, of desnoods ook een vreemde, die de welwillendheid heeft, als plaatsvervangster op te treden, de binnengekomenen „aan het schreien maakt' (poemöë), door haar luid huilende te omhelzen, waarop ook dezen eenige tranen storten en een snikkend geluid doen hooren. Dit weenen wordt afgewisseld met een soort weeklagen (ba e), het herhaaldelijk aanroepen van den naam van den overledene <meuiijaba ) en de opsomming zijner deugden. Bij de Gajö's en Alassers heeten die gedeeltelijk geïmproviseerde klaagzangen, die we reeds bij de vermelding der huwelijksceremoniën leerden kennen, sëboekoe (p. 332 en 340)4). Bij het op lijkbezoek gaan wordt door de vrouwelijke bezoeksters rijst, pisang, goelè en ander eetgerei (bij de Gajö's ook stukken wit goed of geld) meegebracht voor de nabestaanden van den doode.
Overeenkomstig den Islam zijn den overblijvenden jegens den oveiledene bovenal vier plichten voorgeschreven:
1) De Maleiers van het Maleische schiereiland leggen een pinangschaar of een mes op de borst van den overledene. The „contact with iron" prevents the dead body from rising again should rt happen by any mischance that a cat (which is generally the only animal kept in the house, and which should be driven out of the house before the funeral ceremonies commence) should enter unawares and brush against it (W. W. Skeat: Malay Magie p. 398). Ook in Atjèh en op Java bestaat het geloof, dat de aanraking van een kat een verrijzenis van het lijk tengevolge zou hebben (De Atjèhers dl. I, p. 464, The Achehnese 1:420). Volgens Wuttke (t.a. p. § 729) komt het ook in Europa hier en daar voor, dat naast het lijk een open schaar wordt neergelegd „gegen die Hexen" en katten uit de sterfkamer worden weggejaagd.
2) De Atjèhers dl. I, p. 464 (The Achehnese 1:420) en Gajö Wdbk. i. v. taring. Vgl. ook Skeat t. a. p. blz. 398, en over de beteekenis van dit bewaken van het lijk de boven gecit. verhandeling van Prof. A. J. Wensinck p. 31 vg.
3) Vgl. over dit schier algemeen voorkomend gebruik om bij een stervende een licht te branden en de daaraan vastgeknoopte theoriën o. a.: E. Samter, Qeburt, Hochzeit, Tod p. 76 vg., de verhandeling van A. J. Wensinck t. a. p. blz. 37 vg.; Dr. A. Wuttke t. a. p. § -729 en vooral Mr. F. D. E. van Ossenbruggen: „Het primitieve denken" p. 43 vg.
4) De Atjèhers dl. I, p. 469 (The Achehnese 1:424); Dr. J. Jacobs t. a. p. dl. I, p. 333; Het Gajöland p. 294 en 312. Vgl. over dit ceremonieel geween: A. J. Wensinck t. a. p. blz. 78 vg. en Mr. F. D. E. van Ossenbruggen: Het primitieve denken p. 179 vg.



1°. De lijkwassching.
De lijkwassching (poemanöë manjet, of: peutjoetji manjèt, G: mëniri met, of: membasoehi met, Alas: noetji majat) geschiedt voor mannen: bij de Atjèhers door den dorps-teungkoe, bij de Gajö's en Alassers door den imöm, bijgestaan door eenige helpers; voor vrouwen: door een deskundige van dezelfde sekse (meestal de vrouw van den dorpsgeestelijke).
Bij Atjèhers en Gajö's heeft de lijkwassching in het sterfhuis plaats, bij de Alassers bij de naastbijzijnde rivier. We weten, dat de vloer van het binnenvertrek der Atjèhsche woning een spleet (goeha, of: mata kakab) heeft, speciaal bestemd voor het bij de lijkwassching wegvloeiende water (dl. 1, p. 361); in het Gajösche huis laat men dit water eenvoudig tusschen de vloerlatten wegloopen.
Men legt het lijk gedurende de wassching op eenige pisangstammen. Bij voorname lieden worden die stammen vervangen door de uitgestrekte beenen van verwanten of vrienden, die, in rijen tegenover elkaar aan weerszijden van het lijk gezeten, het zich tot een eer rekenen, dit gedurende de laatste reiniging te dragen '). Heeft de overledene een volwassen zoon nagelaten, dan is het bij de Atjèhers diens taak, om het hoofd van het lijk gedurende de wassching op zijn schoot te nemen (leumoeëng oelèë). Na de reiniging moet hij de plaatsen van zijn lichaam, die met het lijkwater in contact kwamen, met asch bestrooien (vgl. Dr. Jacobs t. a. p. dl. I, p. 338)2).
De lijkwassching omvat:
Vooreerst een schoonmaking in den reëelen zin door de huisgenooten, gevolgd door de groote ritueele wassching (manöë djoenoeb, G: niri-, of: mandi djoenoep, Arab.: ghoesl), die de Wet bij overlijden voorschrijft tot wegneming der groote onreinheid (böëh hadaïh rajeu)3) door den dorpsgeestelijke, nadat deze als inleiding eerst de niet (v. Arab.: nijjah = bedoeling) heeft uitgesproken. Het lijk wordt eerst 7 X (ië toedjöh), dan 9 X (ië sikoereuëng, G: mandi sëmbilan, Alas: mandi siwah) met water overgoten. Vervolgens worden de zeven
1) De Atjèhers dl. I, p. 465 (The Achehnese 1:420); vgl. W. W. Skeat: Malay Magie p. 400.
2) Anders zou hij opgezwollen beenen (keuböh) krijgen, zoo zegt de Atjèher. De oorspronkelijke bedoeling zal wel geweest zijn, zich daardoor te zuiveren van de „besmetting des doods", zooals Mr. Van Ossenbruggen het noemt (t. a. p. blz. 283). De overledene wordt namelijk geacht in hooge mate te verontreinigen. Alles wat in het sterfhuis is, wordt beschouwd „door het lijk besmet" (Q. en Alas: kebangkéön) te zijn. Daarom worden bij Gajö's en Alassers, als iemand op sterven ligt, direct de amuletten het huis uit gebracht, daar ze anders onwerkzaam zouden worden. Hetzelfde geschiedt met de van zijde geknoopte vischnetten. In het Alasland moeten ook de rijst en de gist (ragi), die men in huis heeft, tijdig naar een andere woning worden overgebracht, daar deze anders kebangkéön en dus oneetbaar zouden worden. Ook bij de Atjèhers mag de padi uit een sterfhuis niet als zaaipadi worden gebruikt (zie dl. I, p. 475). Bij de met de Alassers zoo nauw verwante Batak's geldt het als soebang, om als zaadpadi rijst te gebruiken, die door een lijk besmet is; zelfs de rijst op het veld, waar een lijk langs grafwaarts is gedragen, geldt daar als besmet, en mag niet als zaairijst dienen (zie M. Joustra in de Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 73, p. 334).
3) Hadaïh rajeu (Arab.: hadath akbar, of: djanabah) = een „groote onreinheid"; djoenoeb (G: djoenoep, Arab.: djoenoeb) — een in dien toestand verkeerend persoon. Vgl. Dr. Th. W. Juynboll's „Handleiding" p. 65.



De lijkwassching.
openingen van het hoofd (door Gajö's en Alassers pintoe toedjoeh genoemd) n 1 • mond, neusgaten, ooghoeken en oorgaten van het lijk gereinigd met opgerolde stukjes wit goed (soegöë, G. en Alas: soegi), die men daarna wegwerpt. Ijl de tweede plaats een niet verplichte, door de Wet slechts aanbevolen, maar toch algemeen gebruikelijke, kleine ritueele wassching (peutoeëng ië seumajang, G: mënëtoeng wöih sëmiang, Alas: mëngambil ajër sëmbajang, d. i. „bidwate'r nemen", Arab.: woedhoe), die gewoonlijk dient, om iemand, die in staat van „kleine onreinheid" (hadaïh tjoet) verkeert, in den voor een ritueele godsdienstoefening vereischten toestand van reinheid te brengen. Dit peutoeëng ië seumajang dient als het ware, om den doode voor te bereiden op den dienst, die straks te zijnen behoeve zal gehouden worden en waarbij zijn lijk vóór de rijen van hen, die de godsdienstoefening verrichten, wordt geplaatst (De Atjèhers dl. I, p. 465, The Achehnese 1:421).
De wassching geschiedt met gewoon water, alleen bij enkele begietingen wordt citroensap in het water gebruikt, of dienen andere toevoegselen; in Atjèh bijvoorbeeld het uitgeperste sap van de volgende bladsoorten: on bada (Andrographis paniculata, Nees), ön sidjalöh (Barringtonia racemosa, BI.) en ön gatja (Lawsonia alba, Lamk.). Verder wordt bij de Atjèhers het lijk ingewreven met welriekende oliën, poeder (beuda) en andere geurige ingrediënten, zooals kapho (kamfer), tjeunana (sandelhout), padjèë (reukhout, door de Klinganeezen ingevoerd), poetjo (wortel van Saussurea Lappa, Clarke), koeiét salasari (bast van Alyxia stellata,
R. & S.) enz. .
Na de wassching bedekt men het lijk met een grooten witten doek, dien
men overal even aandrukt, om het lijk spoedig te laten drogen. Deze droogdoek (idja peukréng, G: oepoeh pëkringön, Alas: oewis pëkrah) is later voor den dorpsgeestelijke bestemd (zie boven p. 208).
Voor nog niet besnedenen wordt de lijkwassching vervangen door de ritueele reiniging met zuiver droog zand (tiamöm, v. Arab.: tajammoem). Nadat het zand vooraf boven vuur goed drooggemaakt en dan uitgespreid is, legt de teungkoe er even zijn handen op en strijkt dan met die handen over het gelaat en de armen van het lijk.
2°. De wikkeling in lijkkleederen.
Na de lijkwassching legt men het met den droogdoek toegedekte lijk weer op de legerstede, waarop het stuk wit katoen (kaphan, of: gapan, G. en Alas. kapan, of: sapoet, Arab.: kafan), waarin het lijk voor goed gewikkeld wordt (gcnbaloet ngbn kaphan, G: sapoeti), al gereed ligt. Alleen in het Alasland, waar de lijkwassching, als gezegd, niet in huis plaats heeft, wordt het lijkkleed op een
mat buiten uitgespreid.
Ofschoon naar de voorschriften der Wet met één enkel lijkkleed zou kunnen worden volstaan, neemt men als regel 3, soms 5 of 7 (steeds een oneven aantal, naar gegoedheid) lagen wit goed boven elkaar, waarin het lijk zoo ruim mogelijk gewikkeld kan worden; alleen arme lieden stellen zich met één lijkkleed tevreden.
Verder krijgt het lijk eenige ongenaaide wit katoenen kleedingstukken aan. Is de overledene een man, dan legt men onder het hoofd een lap, dien men tul-



band (seureuban, G: sërbön, Alas: serban) noemt en slaat om zijn bloote bovenlijf een stuk goed, waarin een opening is, om het hoofd door te steken: dit heet badjèë (G. en Alas: badjoe). Vrouwen krijgen als lijkkleedingstukken van hetzelfde witte goed: een broek (siloeeuë, G: sëroeöl, Alas: sëloear), een baadje, een driekante muts (seuleuköm, G: tëlëkoem, Alas: tërëkoeng), welke zoodanig om het hoofd wordt geslagen, dat vóór een opening overblijft, waardoor het gelaat zichtbaar is; uitsluitend bij de Atjèhers daarenboven nog een z.g. sandang boeang, zijnde een witte sjaal, welke over het-baadje achter langs den rug en vóór kruislings over de borst los wordt aangebracht ').
Alvorens de kleeden om het lijk worden geslagen, worden de openingen van het lichaam (de aars en bij een vrouw ook het geslachtsdeel) middels met kamfer bestrooide boomwol (kapas) dichtgestopt (soempaj reuhöm manjèt, G: mënroeang met).
Het geheele pak, dat zich door inwikkeling vormt, wordt boven het hoofd, onder de voeten en nog op vijf plaatsen van het lichaam vastgemaakt met banden van hetzelfde goed, waarvan de lijkkleeden gemaakt zijn, bij de Gajö's ook wel met biezen (bërndoeng).
Vóórdat de windselen om hoofd en hals bevestigd zijn, stelt men de naaste bloedverwanten in staat den doode een laatsten afscheidskus te brengen, door even den neus tegen het voorhoofd van het lijk te drukken (tjöm manjèt).
Bij Gajö's en Alassers worden, vóór de inwikkeling plaats heeft, nog de randen van het lijkkleed afgescheurd en stukken hiervan, bij wijze van polsbanden, door de na-familieleden gedurende 7 dagen als rouwteeken (Alas: tandö këpatèn) gedragen.
Vooral onder oude vrouwen komt het in Atjèh vaak voor, dat ze nog tijdens haar leven voor haar eigen lijkkleed zorgen. Liefst wordt daarvoor gebruikt een z.g. idja ihram (Arab.: ihram), d. i. een kleed, tijdens de bedevaart te Mekka gedragen; zelfs op een stukje van zoo'n kleed, bij de kaphan gevoegd, wordt veel prijs gesteld.
Doodkisten zijn, gelijk men weet, onder Mohammedanen slechts bij uitzondering in gebruik, daar men wil, dat de aarde de laatste rustplaats der dooden zij in den letterlijken zin 2).
Bij de Atjèhers is het gebruik van doodkisten (kreunda, G. en Alas: krëndö, Jav.: krëucla, Mal. en Bat.: karanda, Skr.: karanda) regel, bij Gajö's en Alassers groote uitzondering. In Gajö Loeös laten alleen aanzienlijken en rijken zich soms in een doodkist begraven. In Meer- en Döröt-gebied is de krëndö een privilegie van den rödjö (Het Gajöland p. 84).
Het kisten van het lijk is bij de Atjèhers de speciale taak van den schoon-
1) Of deze lijkkleederen voor vrouwen algemeen gebruikelijk zijn, moeten wij in het midden laten. Volgens Prof. Snouck Hurgronje zouden zij op Java wèl, maar in Atjèh niet voorkomen. Vgl. over de vormen van lijkkleeding naar de Mohammedaansche voorschriften A. J. Wensinck t. a. p. blz. 56 vg. (The sacred dress) en T. P. Hughes: A dictionary of Islam p. 259 i. v. kafan.
2) De Atjèhers dl. I, p. 466 (The Achehnese 1:422). Houten doodkisten (taboet) zouden bij de Soennieten verboden, maar bij de Sjfieten gebruikelijk zijn (T. P. Hughes Dictionary of Islam" p. 581 i. v. shroud).



zoon (bij diens ontstentenis van den schoonbroeder) van den doode, evenals e eigen zoon, gelijk gezegd, zijn eigen taak heeft bij de lijkwassching Na de kisting strooit men wat geurige bloemen of welriekende olie over de kist. Terwij de lijkwassching, naar het geslacht van den overledene, uitsluitend door mannen of vrouwen plaats heeft, geschiedt de kisting bij de Atjehers steeds door mannen.
Om de kist bindt men een mat of een karpet (lapé kreunda), die later door de erfgenamen aan de meunasah wordt geschonken (dl. I, p. 389). Hierover spreidt men gaarne nog eenige, min of meer kostbare, weefsels uit.
Naar oud, maar nu meer en meer afslijtend, gebruik mogen voor de vierkante houten doodkist geen ijzeren spijkers worden gebruikt; in ieder geval word het deksel nooit op de kist vastgespijkerd, naar men zegt, om de reis der ziel naar het hiernamaals niet te bemoeilijken. Kwam het vroeger vaak voor dat personen tijdens hun leven voor een eigen doodkist zorgden, tegenwoordig is dit
hooge uitzondering. . . .
De bodem van de lijkkist is niet van planken, maar, om eenige aanraking
van het lijk met de aarde mogelijk te maken, van rotan of van, met behulp van
rotan saamgebonden, klapperbladstelen (peuleupeuë ).
Waar geen lijkkist wordt gebruikt, zooals bij vrome lieden - om godsdienstige bezwaren en bij arme personen - wegens gebrek aan contanten wordt de overledene in Atjèh op een plank {papeuën siblah) grafwaarts gedragen.
Bii de Gajö's wordt het ingezwachtelde, en daarna in een mat gewikkelde, lijk op een draagbaar (përarakön, of: pënènggöl) uit het sterfhuis naar den doodenakker meegevoerd. Zulk een baar bestaat uit twee draagbamboe s, waartusschen een vloertje van gespleten bamboe, waarop een soort rieten afdakje (rehap) rust, dat met verschillende doeken gedekt wordt. Bij voorname lieden staat zulk een lijkbaar op pooten. In het Alasland is de lijkbaar (.përoesoengön) een soort huisje, met vloer en omwanding van bamboelatten, met rood garen omwonden, en voorzien van een dak van wit goed. Zulk een baar rust gewoonlijk op 6 pooten, maar dit aantal bedraagt ook wel 8 of 16, al naar gelang van den stand van
den overledene.
3° De ritueele godsdienstoefening ten behoeve van den doode.
Als bij de Atjèhers de lijkkist door een aantal gampöng-genooten plechtig de huistrap wordt afgedragen, strooit (seupeuë') een oud persoon van boven met dooreengemengde gepelde en ongepelde rijst en eenig kopergeld (vroeger de als keuëh bekende munten, p. 53) om zich heen, onder het driewerf aanroepen van den naam van Allah '). De muntstukken worden daarna door de aanwezige kinderen uit de buurt weggegrabbeld. Men zet nu de kist op het voorerf neder waar de godsdienstoefening ten behoeve van den doode (seumajang manjet) plaats hee .
' Bii de Gajö's heeft, als het lijk op de baar het huis wordt uitgedragen, weer een algemeen geweeklaag (möngöt) plaats. Wordt het straks grafwaarts ge-
1) De Atjèhers dl. I, p. 468 (The Achehnese 1:423); Dr. Jacobs t. a. p. dl. I, p. 339 vg Vgl. over de beteekenis w dit ge.dstrooien Mr. F. D. E. van Ossenbruggen: Het pnm.üeve denken p. 245 vg.; op de rijststrooiing komen we later terug.



Vóórdat men met de wassching van het lijk der kraamvrouw begint, laat men soms een lans door de uitvloeiingsopening van den vloer vallen en steekt men daaronder een vuur aan „opdat de boeröng niet van het lijkwater zal drinken". Op het gebruikte lijkwater wordt met bezems van klapperbladnerven geslagen „opdat de boeröng anderen niet zal besmetten". Sterft bij de Gajö's een vrouw des nachts in de kraam, dan komt het wel voor, dat de echtgenoot, vóór de begrafenis plaats heeft, geheel naakt onder het huis de wacht houdt ').
Lijken van melaatschen worden verafschuwd als de slachtoffers zelf; men raakt ze niet aan, bij de Gajö's wordt in dat geval zelfs geen lijkkleed gebruikt en de overledene zoo gauw mogelijk begraven. De lijkwassching geschiedt daar in zulke gevallen aldus, dat het lijk op de baar wordt gelegd en deze in de rivier eenige malen onder water wordt gedompeld.
Na de „doodenbezorging", dient nog even bij de „doodenverzorging" te worden stilgestaan. We hebben gezien, dat de doode als onrein, en alles, wat in het sterfhuis aanwezig is, als „door het lijk besmet" wordt beschouwd. Na de begrafenis is het (magische) besmettingsgevaar voorbij, maar de doodengeest (aroeah, of: röh, of: malaikat, G: id., Alas: roeah, of: roeh, v. Arab.: roeh, pl. arwah en maliïikah), die, naar men zich voorstelt, gedurende den eersten tijd in en om zijn vroegere woonplaats ronddoolt, blijft voor de overlevenden een gevreesde macht, die hun allerlei nadeel kan berokkenen, en dien men dus gunstig jegens zich moet trachten te stemmen. Toch beschouwt men dien geest niet uitsluitend als een vijandige macht, men blijft hem ook met piëteit gedenken. Allerlei vrome werken, die men den doode als leeftocht medegeeft (amaj beukaj maté, G: amal békal maté), wijzen daarop.
„Zoodra de lijkstoet het sterfhuis verlaten heeft" — aldus Dr. Snouck Hurgronje — „legt men de geheele garderobe (reuhab) van den overledene op de legerstede (prataïh) en strooit daar bloemen overheen. Dit blijft zoo gedurende 44 of 100 dagen. Op den grond onder de prataïh moet daarbij steeds een kan (moendam) vol water staan, als drank voor den geest (aroeah) van den doode." Ook wordt daarbij 's avonds altijd een lamp ontstoken en wierook gebrand. Bij de Gajö's en Alassers worden de kleedingstukken van den overledene bij de begrafenis op de lijkbaar grafwaarts gedragen, en na afloop daarvan in het sterfhuis uitgestald. Den dag na de begrafenis worden die kleederen andermaal met een Koran, in een mat gewikkeld, naar het graf gebracht, waar dan gemeenschappelijk Koranreciet wordt gehouden (mëdaroes). Thuisgekomen plaatst men bij die kleeren wat rijst met gekookte en gekruide toespijzen, opdat de geest van den doode zich daaraan te goed kan doen. Om dezelfde reden laat men des Donderdagavonds {malam djeumeu ah, G: malam djëmat) altijd wat rijst in de kookpot over (dl. I, p. 379)2).
1) Vgl. Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. III, p. 230.
2) Vgl. voor het bovenstaande: De Atjèhers dl. I, p. 470 (The Achehnese 1:425 vg.); Dr. Jacobs t. a. p. dl. I, p. 346 en ter vergelijking met andere stammen in den Archipel: Dr. Q. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. III, p. 122 vg. en Dr. A. C. Kruyt's „Animisme" p. 323 vg.



De bovenbedoelde vrome werken ten behoeve van den doode zijn:
1°. Het eenige honderde of duizende malen opdreunen van de eerste helft der geloofsbelijdenis {tahli, of: tali, G: tahlil, of: talil). Ofschoon het ten gehoore brengen daarvan in het algemeen als een verdienstelijk werk geldt, verstaat men in Atjèh onder het tahli ten behoeve van een overledene een tamelijk gecompliceerd ratéb, volgens bepaalde door de sjaich's van de mystieke broederschappen voorgeschreven regelen, dat alleen zij naar behooren kunnen verrichten, die wat tarikat geleerd hebben (toeëng tarikat, of: samböt tarikat, Q: angkap-, of: toeng tarèkat). Daar lang niet iedere teungkoe tot het houden dier litanieën in staat is, is de gang van zaken gewoonlijk deze, dat de dorpsgeestelijke wèl het werk aanneemt, maar het aan eenige deskundigen (leubè's, of: oelama's) uitbesteedt (vgl. boven p. 205).
2°. Het gedurende de eerste 10 (in Gajö 7) of, bij rijke lieden, ook wel 44 dagen na het overlijden door den dorpsgeestelijke, bijgestaan door andere vrome lieden, doen houden van Koranreciet op het graf: beuët didjeurat, of: beuët oeröë siplöh, of (als het 44 dagen duurt): beuët peuët plöh peuët, G: mëngadji koe djërèt (vgl. boven p. 205). De Gajö's noemen dit ook wel: mënroeang koe djèrèt, om daardoor het voor zondigen enge graf te helpen „verwijden" (Het Gajöland p. 314).
3°. Het z.g. keumiët didjeurat, waaronder men bij de Atjèhers verstaat, het doen bewaken (keumiët) van het graf en wel vanaf den begrafenisdag tot den eerstvolgenden Vrijdag. De bedoeling hiervan zou zijn, het zóó gevreesde bezoek der grafengelen te verijdelen. Dit is niet het speciale werk van den dorpsteungkoe, maar van huurlingen {leubè's), die tegen een loon (oepah) van ± ƒ 1 per man per dag om beurten stukken uit den Koran voordragen (meudaröïh). Soms neemt ook de geheele kampoengbevolking hieraan deel en gaat dit met godsdienstige maaltijden gepaard. Is het bovenbedoelde beuët didjeurat een reeds overoud gebruik, het keumiët didjeurat dagteekent eerst van lateren tijd en komt tegenwoordig (vooral onder welgestelden) meer en meer in de mode. Naar men zegt, zou deze nieuwe adat in Atjèh zijn ingevoerd door zekeren Teungkoe Loeëng Keubeuë van Samalanga, een tijdgenoot van Teungkoe Tirö.
4°. De godsdienstige maaltijden op den 3den, 5den; 7den; lOden, 30sten, 40sten; 44sten en lOOsten dag en op den verjaardag van den overledene gegeven '). Hieraan gaat steeds Koranreciet (meudaröïh, G: mëdaroes) en lofvermelding (liké, G: djikir, Arab.: dzikr) gepaard. Hoewel die doodenmalen door de Wet
1) Men noemt deze kanoeri's, of: kandoeri's (een woord, door de Moslims uit het Zuiden van Britsch-Indië naar den Archipel overgebracht): kanoeri oeröë Ihèë (G: kendoeri negari, uit Mal : tiga hari, Alas: kendoeri tiga hari), k. oeröë limöng, k. oeröë toedjöh (of: k. teunoedjöh, G: k. noedjoehi, Alas: k. toengkoe, omdat dan de grafsteenen worden geplant), k. oeröë siplöh, enz. De sluitings-kandoeri op den 44sten dag na de begrafenis heet: k. ka tö' oeröë (G: k. njawah lö, Alas: k. mpat poeloeh mpat), de jaardag-kandoeri: k. tö' thön. In scherts zegt men wèl: oeröë Ihèë-moebèë; oeröë limöng-keumöng; oeröë toedjöh-beureutöïh; oeröë-siplöh-ka oelat padjöh, d. i.: „Den derden dag stinkt (het lijk), den vijfden is het opgezet, den zevenden gebarsten, den tienden hebben de wormen het opgevreten" (De Atjèhers dl. I, p. 476, The Achehnese 1:430, Het Gajöland p. 314).



worden aanbevolen, om door vermeerdering van het hemelsch loon van den overledene diens zielerust te bevorderen, worden zulke kandoeri's naar het populaire geloof, dat zich aan de vroegere doodenvereering aansluit, beschouwd als het aanbieden van spijzen aan de dooden zelf, en men meent dan, dat zij het onstoffelijke, van hetgeen hun voorgezet wordt, genieten ')• Gewoonlijk wordt in Atjèh alleen op de eerste vier (3den, 5den; 7den en lOden) der genoemde dagen den gampöng-genooten een kandoeri van kleefrijst aangeboden. Op de andere der genoemde dagen, of op één daarvan, geeft men öf zeer kleine kandoeri's aan eenige genoodigden, öf men laat des avonds enkele leubè's Koran reciteeren en spijzigt hen vóór en na die werkzaamheid. Den zevenden dag bestaat de kandoeri, althans gedeeltelijk, uit apam-koekjes (zie p. 464 nt. 3). Op den 44sten dag gaan de vrouwelijke familieleden het graf bezoeken; zij nemen water mede, om over het graf uit te gieten, bloemen, om die daar te offeren, pisang's, om die gezamenlijk te eten. Ook door Koranreciet maken zij zich jegens den doode verdienstelijk, wanneer zich in haar midden één of meer vrouwelijke teungkoe's (schriftkundigen) bevinden (De Atjèhers dl. 1, p. 476, The Achehnese 1:430). Soms worden in Atjèh — evenals in Gajö — op dien dag de kleederen van den overledene naar het graf medegenomen en even daarover uitgespreid, maar een vast gebruik is dit toch niet (vgl. Dr. Jacobs t. a. p. dl. I, p. 346).
Bij de Gajö's hebben de grootere doodenmaaltijden plaats op den 3den, 7den en 44sten dag, waarbij offerdieren worden geslacht en liefdegaven in geld worden uitgedeeld aan de armen (pakir meskin), terwijl men zich bij de kleinere kandoeri's tevreden stelt met ö/wm-gebak. Op den 44sten dag begraaft men ook een paar apam-koekjes in het graf, als laatste offergave aan den geest van den overledene, van wien men thans verwacht, dat hij den achterblijvenden geen leed meer zal doen. Na nog wat water over zijn graf te hebben uitgestort, heeft men nu met hem afgerekend.
5°. Het plaatsen der grafsteenen (poela batèë, G: dirén atoe, Alas: nanem toengkoe)2), in plaats van de ricinus-takken, die men na de begrafenis als teekens achterliet (p. 464). Liefst doet de Atjèher dit op den 44sten dag maar, bij gebrek aan contanten, of wijl het jaargetijde zich tegen deze plechtigheid verzet — die alleen mag plaats hebben in het open seizoen: moesém loeaïh blang, daar anders alle padi in den omtrek zou mislukken (De Atjèhers dl. 1, p. 281 en 476 vg., The Achehnese 1: 259 en 430 vg.) — gebeurt het ook wel geruimen tijd later, of in het geheel niet. Alleen mannen, wier vrouw overleden is, kwijten zich gewoonlijk zoo spoedig mogelijk van hun plicht der steenplaatsing, daar het anders voor hen niet voegzaam zou zijn, een nieuw huwelijk aan te gaan (vgl. boven p. 354). De steenplaatsing gaat gepaard met een godsdienstigen maaltijd, een bestrooiing der beide steenen met gepelde en ongepelde rijst en een besproeiing met meelwater.
1) De Atjèhers dl. I, p. 230 (The Achehnese 1:215). Vgl. ook Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. III, p. 127 vg.
2) Grafsteenen = batèë nisan, of: batèë djirat (G: atoe n djèrèt, Alas: batoe toengkoe).



Bij de Gajö's pleegt de plaatsing der grafsteenen voor vele dooden tegelijk te geschieden. Men verzamelt rolsteenen van geschikten vorm en brengt die in optocht naar de begraafplaats. Hiermede gaat, daar velen gezamenlijk de kosten dragen, soms een groote këndoeri gepaard, waarbij zelfs de godsdienstige spelen bëdaboes en ratip saman (dl. I, p. 415 en 423) wel ten beste gegeven worden (Het Gajöland p. 315).
In het Alasland geschiedt het oprichten der grafsteenen bij voorkeur op den 7den dag na de begrafenis en gaat ook met een offermaaltijd (këndoeri toengkoe) gepaard. Voor een mannelijk graf zijn die steenen hier in den regel iets grooter dan voor dat van een vrouw.
In eigenlijk Atjèh worden meestal groote, ovale of ronde, riviersteenen gebruikt, veelal afkomstig van Indrapoeri (uit de Atjèh rivier), of van Lhöng (uit de Kroeëng Lhöng). Men voegt die in paren van ongeveer gelijken vorm bijeen. De kostbaarste zijn de z.g. batèë lantah, welke glanzend zwart van kleur zijn en tot f 100 per paar worden betaald. Vroeger lieten gegoede personen grafsteenen beitelen, waarvoor een lichte, poreuze, gemakkelijk te bewerken, steensoort werd gebruikt, maar dit komt nagenoeg nergens meer voor (dl. I, p. 597). Vrome lieden prefereeren de natuurlijke riviersteenen boven de bewerkte. Alles wat de schepping voortbrengt, zoowel de levende als de levenlooze dingen, zeggen zij, verkondigt den lof des Allerhoogsten (tasbèh, Arab.: tasbïh), maar als het door menschenhanden wordt vervormd, wordt het geprofaneerd ').
Voor de weduwe volgt na het overlijden van haar man een rouwtijd (idah), in den Koran vastgesteld op vier maanden en tien dagen (zie boven p. 316). In Atjèh merkt men van rouwgebruiken niet veel. Alleen worden gedurende de periode van 44 of 100 dagen na de begrafenis, dat de geest van den doode geacht wordt in zijn vroegere woning aanwezig te zijn, als teeken van droefheid (soegöj, G: soegoel, v. Arab.: sjoeghl, Alas: mëdaröh matö) door de nabestaanden alle feestelijkheden zooveel mogelijk vermeden. Is de man overleden, dan legt de Atjèhsche vrouw haar sieraden af, mag het haar niet oliën, haar voeten niet met gatja (dl. I, p. 161) rood verven, niet weven, knoopen, naaien, enz. Bij Gajö's en Alassers dragen de nabestaanden, zooals boven (p. 460) vermeld, gedurende 7 dagen witte polsbanden als rouwteeken, terwijl de jonge meisjes en jonggetrouwde, nog kinderlooze, Gajösche vrouwen haar oorknoppen afleggen (Gajö Wdbk. i. v. soegoel).
1) Men weet, dat graftombes, grafmonumenten, alsmede grafinscripties naar den Islam, strikt genomen, verboden zijn, al zijn ze in de Moslimsche landen ook zeer gewoon (zie T. P. Hughes: Dictionary of Islam i. v. tombs en gravè).



het „slaan op de aarde" (teupö* tanoh) genoemd. De persoon in quaestie slaat namelijk eerst drie maal met de vlakke hand op den grond, en zegt dan: „De vier el aarde (d. i. het graf) moge mij (mijn lijk) niet opnemen" (ba bè* djitrimöng lé boemöë peuët haïh). Andere dergelijke populaire eedsformules zijn: „de tijger mag mij ophappen" (ba rimoeëng kab), „de donder mag mij treffen" (ba glanteuë tti), „ik mag melaatsch worden" (ba boedö* Ion), „de stormwind mag mij halen" (ba" angèn poeténg bliöng ba lön) (De Atjèhers dl. II, p. 333, The Achehnese II: 303)').
Herinneren wij nog aan het vroeger (dl. I, p. 507) reeds medegedeelde omtrent een door een of anderen voorvader gedanen eed ten opzichte van bepaalde dieren of spijzen, naar aanleiding van een of andere gebeurtenis, waardoor die dieren of spijzen voor het nageslacht voor de consumptie verboden zijn.
Vrouwen kunnen naar de Atjèhsche adat wèl, onmondigen en krankzinnigen niet beëedigd worden. Oelèëbalang's werden nimmer onder eed gesteld.
Verschillende der bovenbedoelde vormen van eedaflegging zijn ook in het Gajö- en Alasland bekend. Ook daar kan iemand, op wien een zware verdenking rust, zich zuiveren door een eed (G: soempah tjoetji diri, of: soempah memoetihi diri, Alas: soempah noetjikën diri), hetzij bij den Koran (G: soempah Koran, Alas: soempah Köan), hetzij bij de aarde (G. en Alas: soempah boemi). De eerste is wel de eenvoudigste; het heilige boek wordt dan aangeroepen bij de verzekering, dat men aan de zaak niet schuldig is, noch iets ervan gezien heeft, of weet. De Gajö, die bij de aarde zweert,^bijvoorbeeld bij verdenking van diefstal, slaat ook eerst driemaal op den grond en zegt dan: „Gij Aarde, gij die waarachtig, gij die zuiver zijt, indien ik het goed van N. gestolen heb, neem mij dan later (bij mijn dood) niet op (in uw schoot); indien ik het niet gestolen heb, neem mij dan (bij mijn dood) in uw schoot op" (vgl. Gajö Wdbk. i. v. kandoeng en seta). In de Alassche formule luidt de verwensching: „dan moge ik niet worden opgenomen door de vijf el lange plek aarde" (oelang akoe ni trimö boemi si limö sëtö).
„Naar aller overtuiging" — zóó schrijft Dr. Snouck Hurgronje — „is het gevolg van een valschen eed in zulken vorm zware straf in het andere leven. Daar deze echter in eene verre toekomst ligt, voor het oogenblik onzichtbaar blijft en door Allah's genade nog voor vermindering vatbaar is, stellen belanghebbenden meer prijs op andere eeden, waarbij de zweerder eenen beroemden heilige, of ook een heilig voorwerp (steen, boom, enz.) als getuige zijner verzekering neemt. Zulk een eed wordt dan bij het heilige graf of voorwerp afgelegd en men meent, dat de gevolgen van meineed zich dan niet lang zullen laten wachten: ziekte, zware verliezen of ander wereldsch ongeluk zullen den meineedige treffen als
1) Iedere stellige uitspraak geldt voor den animistisch denkenden mensch als een eed, waarvoor hem de wraak der voorouders, die met hem medeleven en alles aanhooren, dreigt (Vgl. Dr. A. C. Kruyt: De eed in Midden Celebes, Album Kern, 1903, p. 211). Zweert een Gajö, die beschuldigd is van diefstal: „als ik heb gestolen, moge mijn hand dan worden afgekapt", en gebeurt het later, dat zijn hand bij de een of andere gelegenheid wordt afgekapt, dan is hij terpan soempah, of: terpan kalam (Gajö Wdbk. i. v. pangan)■



gevolg van den vloek van den beleedigden heilige — die niet, zooals Allah, van genade overvloeit — of van de wondermacht der gewijde voorwerpen" (Het Gajöland p. 120).
Ook de Gajö bezigt in het dagelijksch leven eeden als: „ik mag crepeeren", of: „ik mag sterven" (djekang- of: maté mi akoe) — als ik dit of dat gedaan heb. Een andere soort van eed is deze: „zij (de tegenstanders) mogen mij in stukken snijden en mijn vleesch in kleine stukjes naar den hemel gooien, als er afgeweken wordt van deze oude gewoonte", of: „ze mogen mij tot slachtvleesch maken" (Gajö Wdbk. i. v. dëngké). De Alasser uit zich in dergelijke gevallen aldus: „ik mag door een epidemie opgeslurpt worden" (tjëptjëp lajö akoe), of: „mijn leven mag instorten, zooals de rivieroever instort" (nöbah gëloehkoe, bagé nöbah tëbing).
Van vrouwen en lieden van stand (rödjö, toeö, imöm, enz.) mag in Gajö naar de adat geen eed worden afgenomen (Gajö Wdbk. i. v. soempah). Ditzelfde geldt ook voor het Alasland.
4°. Godsoordeel {soempah).
In gevallen, waar de aardsche bewijsmiddelen faalden, en de aanklacht dus twijfelachtig bleef (dawa sjö", G: döwö sö\ Alas: ranan só', v. Arab.: sjakk), nam men vroeger wel de toevlucht tot een godsoordeel, of godsgericht, ten einde, naar men meende, door goddelijke tusschenkomst, de waarheid aan het licht te brengen. We zagen reeds, dat de zuiveringseed vaak den vorm aanneemt van een ordalium. Beide zijn in het wezen der zaak dan ook van één soort en worden door den Inlander met denzelfden naam aangeduid. Het voornaamste verschil bestaat hierin, dat het godsoordeel alleen in rechte (door den rechter), de zuiveringseed ook buiten rechte plaats had. De Gajö noemt de ordaliën „de wondermiddelen van het gezag" (krahmat ni ödöt), daar zij de zaak onmiddellijk „duidelijk" (mërahil, v. Arab.: lahir) maken (Het Gajöland p. 121). Toch werd tot die „wondermiddelen" maar zelden overgegaan. Door allerlei omslachtige voorbereidingen trachtte men den verdachte gewoonlijk schrik aan te jagen en hem zóó tot bekentenis te nopen, reeds vóórdat men tot de proef overging. Daarom plachten sommige Oeleébalang's voor zulke gelegenheden een teungkoe van verre te ontbieden, die zich door een bijzonder grooten- baard, of een ander indrukwekkend kenmerk, onderscheidde: het ongewone der verschijning droeg dan veel tot bespoediging der bekentenis bij (De Atjèhers dl. I, p. 115, The Achehnese I : 110).
De voornaamste wijzen, waarop het godsgericht plaats had, waren de volgende '): a. peuklö' minjeu (G: soempah koe min ja', Alas: soempah tjëloer min ja), d. i. indompeling van de hand in kokende olie, welke niet alleen door een deskundige gekookt, maar ook „belezen" moest zijn, om haar werking te verzekeren. Een variatie hierop was bij de Atjèhers het indoopen van de hand in gesmolten lood (peuklö' timah);
1) Vgl. voor het onderstaande: De Atjèhers dl. I, p. 114 vg. (The Achehnese I: 109 vg.); Dr. J. Jacobs: Het familie- en kampongleven op Groot Atjeh dl. I, p. 226 vg.; Het Gajöland p. 120 vg. en ter algemeene oriënteering: Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. II, p. 504 vg.



b. poemoe'e breuëh, d. i. het laten happen van rauwe rijst, waarover ook weer vooraf een bepaald tooverformulier moest worden opgezegd; de schuldige alleen zou dan de rijst niet door de keel kunnen krijgen;
c. teumanöm, d.i. het „begraven" van een vooraf door een deskundige belezen kalebas {böh koendö), ter plaatse, waarheen de groote weg in de kampoeng leidde; het gevolg zou zijn, dat de buik van den schuldige weldra opzwelde of barstte;
d. peuliëh beusöë, d. i. het doen likken van gloeiend ijzer.
In Gajö en Alas had men nog de duikproef (G: soempah bërsënoem, Alas: soempah mëkënöng): wie bij de onderdompeling het eerst boven kwam, had het proces verloren.
Doorstond de aan een godsoordeel onderworpene de proef met goeden uitslag, dan werd de klager bij de Gajö's vaak beboet en moest hij bovendien zittingsloon (kënoendoelön), bestaande in eenige stukken wit goed, aan den rödjö en een stel kleeren (salin), of de waarde daarvan, aan den onrechtmatig verdachte geven (Het Gajöland p. 120).
5°. Aanwijzingen en teekenen ').
Tot de middelen, die vereischt worden, om een zaak tot klaarheid te brengen, behooren naar de adat zekere aanwijzingen en kenteekenen, die tot een viertal groepen worden gebracht. Hoewel zij speciaal betrekking hebben op diefstal, gelden zij bij analogie ook voor andere delicten, ja zelfs voor burgerlijke zaken. Deze vier groepen zijn:
a. jad (G. en Alas: jöt, v. Arab.: jad = hand). Hierbij zijn het iemands gedragingen, vooral zijn gangen, die argwaan (sjo até, G. en Alas: sö' até) wekken. Men heeft hem bijvoorbeeld gezien in de nabijheid van het huis van den bestolene, of zijn schuwe blik (lèh-löh, of: ngè-ngö) heeft kwaad vermoeden doen ontstaan;
b. kinajat, of: kinanjat (G. en Alas: kinajat, of: pëngajat, v. Arab.: kinajah = metaphoor). Hier zijn het vooral iemands woorden, waardoor achterdocht wordt gewekt. Men heeft hem bijvoorbeeld een toespeling2) hooren maken in verband met het delict, of hem op opvallende wijze zien fluisteren, of bijzondere onrust of zenuwachtigheid in zijn manier van spreken opgemerkt, enz.;
c. peunjabét (G. en Alas: përtjabit, v. Arab.: thabit = vaststaand). Hier zijn de aanwijzingen van dien aard, dat zij recht geven iemand als den dader van een gepleegd delict te beschouwen. Men heeft hem het gestolene bijvoorbeeld zien vasthouden;
d. haleuë meuë (G. en Alas: alölmal, v. Arab.: halal = volgens de Wet geoorloofd, en mal — goed, bezitting) d. i. het corpus delicti, aangetroffen in het bezit van den aangeklaagde; bijvoorbeeld het bebloede mes, waarmede een moord is gepleegd, de gestolen zaak, enz. Hij is in dit geval, zegt de Atjèher,
1) Vgl. voor het onderstaande: De Atjèhers dl. I, p. 109 vg. (The Achehnese I: 105) en het Gajö Wdbk. op de betrekkelijke woorden.
2) Zulk een bedektelijke aanduiding noemt de Atjèher: narit kinajat, of: tl. meuta wi, of: n. moebalé*, of: n. meu'oedjöng. Andere woorden, om een bedekte of overdrachtelijke wijze van spreken aan te duiden, werden vermeld dl. I, p. 413 vg.



Zwangerschap.
miskraam ') op te wekken. Een zeer bekend middel is bijvoorbeeld het inbrengen in de vagina van een klapperblad-nerf, welker uiteinde met kapok omwonden en daarna gedoopt is in een mengsel, bestaande uit het melksap van den roebécheester (Calotropis gigantéa, R.Br., vgl. dl. I, p. 158) + het melksap van boega Kléng (niet nader aan te duiden) + kalk; soms ook wel uit een mengsel van roebé*-melksap en opium. Bedoelde nerf wordt om het middel gebonden en blijft één nacht in de scheede zitten 2). In het Gajöland brengt men tot hetzelfde doel en op gelijke wijze ook wel een stokje in, aan welks uiteinde een knotje menschenhaar, gedrenkt met het melksap van de ricinus-plant (glöah). Ledige padibolsters (ampa), met olie gevuld, op die wijze ingebracht, zouden hetzelfde effect hebben. Soms wordt door persen of drukken met de volle hand (teugön, G: dëgön, of: mëmirit, Alas: tëkan) door een of andere ervaren vrouw abortus opgewekt.
Aangaande de levenswijze, die de vrouw gedurende haar graviditeit moet volgen, bestaan allerlei geboden en verboden, die een soort van primitieve zwangerschapsdiaetetika in het leven roepen, welke echter meer rekening houdt met op het sympathiegeloof steunende gedachtenassociaties, dan op het werkelijk verband der dingen. Zij moet bijvoorbeeld zorgen: niets om haar hals te binden, wijl het kind anders met de navelstreng om den hals (moepalét talöë poesat) ter wereld zou komen; geen gescheurd kleedingstuk te herstellen en in het algemeen niet te knoopen, te naaien, te binden, te sluiten enz., daar een en ander de ontsluiting van de baarmoeder (eumpöng aneu, G: pèranakön) belemmeren zou; niets te knippen, ook geen pinangnoot te klieven, daar zulks het kind een hazenlip (bibi tjoemèh) zou bezorgen; 's avonds niet te baden, daar ze anders bij het persen (ran, of: tran) bij de verlossing alleen water kwijt zou raken; niet boven de huistrap (ba* oelèë reunjeun) te zitten, daar ook dit afsluiting veroorzaakt en dus de baring bemoeilijken zou; niet op de huistrap plaats nemen, daar het kind hierdoor later last zou krijgen van duizeligheid (hajoet); de takken brandhout niet met het puntige boveneinde (oedjöng) in het vuur te steken, opdat het niet in voetligging (djaheuë'') ter wereld zou komen; het jonge brandhout niet gevouwen in het vuur te doen, daar het anders in rugligging (lipat kadjang) zou worden geboren; bij het drogen van pisangbladeren (lajoe ön) — zooals gebruikelijk is, om ze als pakmateriaal te gebruiken — dat dit gelijkmatig geschiedt, opdat het niet gevlekt (meutoepöj) zijn entrée zou maken; geen twee aan elkaar gegroeide vruchten (bijv. pisang-, of: pineung keumeuë) te eten, daar een tweelinggeboorte hiervan het gevolg zou zijn; geen klappers met weinig ontwikkelde kiemvorming (mata oe) en ook geen uitspruitsels van klappers als groentenat te
1) Het nog niet geboren kind heet aneu" lam kandöng (G: anak was n kandoeng), d. i. „kind in den moederschoot". Seulaböh (G: ana' dölöm) = foetus. Een miskraam hebben = meuseulaböh, of: rhöt aneu', of: sangloer, of (volgens K. F. H. van Langen's Wdbk. p. 144): seuroedj anetf, Q: goegoerön, of: moedjörös, of: metetir, of: metauh ana", of: keboeangön, of: sangroelön, Alas: moeloej. Vgl. Gajö Wdbk. op deze woorden.
2) Bedoelde melksapsoorten worden ook met gunstig gevolg aangewend, om een doorn, die in het vleesch is gedrongen, te doen uitzweren, voor welk doel in Gajö het melksap van de sesoesoe wordt aangewend (vgl. Gajö Wdbk. i. v.).



nuttigen, daar zulks de bevalling zeer zou vertragen; niet te zitten op een pinangbladscheede (sitoeë£), of dierenhuid, of plank, daar anders het eivlies (keutoeban), dat het kind vóór zijn geboorte omsluit, zóó dik zou worden, dat het de geboorte bemoeilijkt; niet de jonge uitspruitsels (reuböng) van bamboe te .eten, ter voorkoming dat het, evenals deze, behaard zou zijn; geen dier te dooden, daar het later met het hoofd steeds heen en weer zou blijven schudden (meu asé aséc oelèë); niet te spreken met een andere vrouw, wier zwangerschapstermijn nog niet zoover gevorderd is als de hare, daar dit haar bevalling zou tegenhouden, enz.
Dat de zwangerschap niet alleen de vrouw, maar ook den man pantangvoorschriften oplegt, blijkt hieruit, dat hij geen dier mag dooden, geen touw mag draaien, geen spijker of houten pen ergens in mag slaan, enz., daar lichaamsgebreken bij het kind, of een moeilijke verlossing er licht het gevolg van zouden zijn.
De zwangere moet er vooral voor waken, geen aap of beer te zien, daar haar kind anders zeker op zulk een dier zou gelijken ').
Daar de ronddwalende booze geesten het vooral op zwangeren gemunt hebben, moeten zij zich zooveel mogelijk voor hun listen en lagen in acht nemen en daarom niet komen nabij het graf van een in de kraam gestorven vrouw; bij en na zonsondergang haar huis hiet verlaten; niet op plaatsen komen, waar gewoonlijk geesten huizen (bijv. op schaduwplaatsen onder aren-boomen); niet met anderen over de boeröng spreken, daar dit de aandacht van die kraamvrouwenkwelgeest zou gaande maken (zie boven p. 121 nt. 2). Is het verlaten harer woning bij avond niet te vermijden, dan zorge de zwangere, dat ze een of ander ijzeren voorwerp (bijv. een mes) bij zich heeft, om de geesten af te schrikken. Komt de man na zijn dagtaak thuis, dan mag hij geen bloemen, geen visch en geen rijst meebrengen, daar de boeröng zeker op de lucht daarvan af zou komen en hem zou achtervolgen. Is hij 's avonds buiten de kampoeng geweest, dan mag hij maar niet zoo dadelijk in huis komen, maar moet hij eerst eenigen tijd in de meunasah verblijven. Een ander middel om de geesten het spoor bijster te maken, is dat hij eenige malen op één van de hielen ronddraait, vóór hij de woning zijner zwangere vrouw opgaat.
De bevalling (meu aneu, of: doeë" didapoe, of: mat talöë, G: b er aria', of: gerdoeh, of: sakit dapoer, of: koedöröt aria), heeft in huis plaats, waarbij de
1) Bij de Maleiers van Midden Soematra bestaat het geloof, dat als een zwangere schrikt van het zien van een aap, haar kind op dat dier zal gelijken (Dr. J. P. Kleiweg de Zwaan: De geneeskunde der Mënangk. Mal. p. 162). L. Th. Meyer verhaalt, dat volgens de Javanen het schrikken eener zwangere vrouw voor het een of ander behaard wezen bij haar kind een behaarde vlek kan doen ontstaan (De pigmentvlekken op het menschelijk lichaam, enz. p. 7). De Niassche zwangere pakt geen aap aan, omdat anders het kind de oogen en het voorhoofd zou krijgen van een aap (L. N. H. A. Chatelin in het Tijdschr. v. h. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 26, 1881, p. 159). Een veel voorkomend voorbeeld dus van het z.g. „verzien" bij zwangerschap. Vgl. daarover o. a. Dr. Q. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. II, p. 322, de dissert. (1909) van Dr. M. A. van Andel: Volksgeneeskunst in Nederland p. 108 en Mr. Q. Helpman: De psychische en physische invloed van de moeder op het ongeboren kind (1913).



bidan of vroedvrouw als helpster optreedt. Door uitwendige handgrepen weet ze vaak de diagnose aangaande de ligging van het kind vast te stellen. Zelfs verbeelden de vroedvrouwen zich, door uitwendig manuaal de abnormale ligging van een kind te kunnen verbeteren. Maar nooit heeft een inwendig onderzoek plaats.
De Atjèhsche vrouw ligt bij de bevalling gewoonlijk eenvoudig op den vloer, soms op een mat, of op eenige oude kleedingstukken, in de lengterichting van de vloerlatten - naar men zegt, opdat het kind niet de dwarsligging {meulinteuëng) zal aannemen ') — terwijl haar hoofd op den schoot harer moeder of van een der andere aanwezige vrouwen rust. Boven haar bevestigt men aan de zoldering een touw, dat zij gedurende de weeën in de hand houdt. Hiernaar wordt de baring wel mat talöë en de barende oereuëng mat talöë, d. i. „iemand
die het touw vast heeft" genoemd.
Onder normale omstandigheden mag de man niet bij de bevalling zijner vrouw tegenwoordig zijn, wèl is hij in huis, of althans in de buurt daarvan, bijvoorbeeld in het dorpsgodsdiensthuis, daar in noodgeval zijn hulp, zooals hieronder zal blijken, noodig is.
Evenals gedurende de zwangerschap, wordt ook gedurende den partus de vrouw geacht voortdurend in levensgevaar te verkeeren, niet in de beteekenis, die wij daaraan hechten, maar in dezen zin, dat allerlei onnaspeurlijke vijandige machten, waaronder allereerst de boeröng (in Gajü sidang bèla, in Alas: sedang bélö genoemd, de poentiana* der Maleiers), haar in haar barensnood trachten te belagen. Tal van afweermiddelen, welke hun magische kracht ontleenen aan hun puntigheid, scherpte, stank, enz. worden aangewend, om die booze machten op een alstand te houden. In Atjèh legt men doornige pandan-takken (doeröë seukè) en stukken van een houtsoort (kajèë meuïh-meuïh) met stinkenden bast onder de huistrap en onder de goeha, het gat in den vloer der achtergalerij, waarboven de vrouw haar behoeften doet (zie dl. I, p. 361). Men meent namelijk, dat de boeröng zich langs een neervallenden waterstraal naar boven kan werken en dus, zonder bedoelden voorzorgsmaatregel, tijdens het urineeren der vrouw, in huis zou kunnen komen. Een ander voorbehoedmiddel is, dat de vrouw, na het defaeceeren, een brandend stuk hout (toengöë apoej) door de goeha werpt.
Gaat nu alles voorspoedig, dan heeft er verder niets bijzonders plaats. Verloopt de bevalling echter onder moeilijke omstandigheden (soekaran, G: kcsockörön)2) zetten de weeën niet flink door, of wordt om andere redenen het proces wat op de lange baan geschoven, dan gaat de bidan tot een of ander kunstmiddel
over, om den partus te bespoedigen.
Een zeer gewoon middel is, dat men de barende z.g. „ontsluitingswater
1) Op Java legt men de barende in de richting, die het naastbijzijnde stroomende water volgt, of in die der spleten van de bamboe-bevloering (De Atjèhers dl. I, p. 411 nt. 1, The Achehnese 1:374 nt. 1 en J. Kreemer Sr. in De Ind. Gids 1882 dl. II, p. 584).^
2) Men drukt dit ook uit door zegswijzen als: meutheun aneu (G: menaan ana ), d. ï. het kind wordt tegengehouden"; meufceumat aneu (G: Mat ana'), d. i. „het^ kind wil niet
naar buiten komen".; of G: moesoempöl ana', d. i- „het kind is verstopt", of: menggrwt anakc koedöröt, d. i. „zij heeft een lange en moeilijke bevalling".



middelen, die hetzelfde doel langs anderen weg trachten te bereiken, waarbij de echtgenoot van de barende de hoofdrol vervult. Een moeilijke bevalling wordt namelijk wel toegeschreven aan bekende of onbekende fouten, die zij jegens hem heeft begaan ')• Zij heet dan toelah, of: teumeurka (G: toelah, of: temerkö, Alas: toelah, of: merkö) d. i. „door ongeluk getroffen". De middelen, die men in dat geval aanwendt, zijn er dan op berekend, haar van haar schuld te ontlasten. Dit geschiedt bijvoorbeeld door de vrouw te laten opbiechten, waarin ze tegenover haar man is te kort geschoten (Dr. J. Jacobs t. a. p. dl. I, p. 121) ).
In Atjèh geeft men de barende wel het voetwaschwater van haar echtvriend (ië srah gaki laköë) te drinken 3), naar men zegt als verootmoediging tegenover hem, immers „de hemel voor de vrouw is onder de voetzolen van haar man" (dl. I, p. 254). Ook steekt hij wel even zijn penis in het water (ië srah oedjöng böh laköë). Het lichaamsdeel, dat de vrouw haar gevaarvolle ure heeft bezorgd, zal nu ook wel uitkomst brengen — zóó meent men4).jn het Gajöland brengt een assisteerende vrouw een kom met water naar de meresah, waar de echtgenoot zich bevindt. Deze spoelt met het water den mond en spuwt het daarna in de kom terug, waarin hij nog even zijn handen en voeten steekt. Dit „uitgespuwd water" (wöih pemoelih) geeft men dan aan de barende te drinken.
In het Alasland schopt de echtgenoot haar tegen het hoofd (tépa takal), naar men zegt, om de vrouw uit haar /72é?r&ö-toestand te verlossen ).
Een in het geheele gewest bekend middel, om de in barensnood verkeerende
1) Men weet, dat het bij min of meer primitieve volken een algemeen voorkomend denkbeeld is dat geen ongeluk den mensch treft, dan als vergelding voor eenig kwaad, dat hij heeft bedreven. Dat bij een moeilijke bevalling hst kwaad geacht wordt den echtgenoot te zijn aangedaan, vindt men van vele stammen vermeld. „Kijft de vrouw dikwijls met haar wederhelft" _ zoo heet het bij de Javanen — „dan staat een langdurige bevalling voor de deur (J. Kreemer Sr. in De Ind. Gids 1882 dl. II, p. 581). Vgl. verder Dr. J. P. Kleiweg de Zwaan
t. a. p. blz. 80. „ , , ,.
2) Vgl. over de biecht bij ziekte en moeilijke bevallingen J. G. Frazer: Taboo and the nerils of the soul p. 215 vg. Opmerkelijk, dat ditzelfde middel, om de bevalling te verlichten ook voorkomt bij een in zooveel opzichten van de Atjèhers afwijkend volk als de Samojeden.
Zur schweren Stunde musz die Leidende einer alten Frau berichten, ob sie sowohl vor der Heirat gegen die Keuschheit gesündigi habe, oder auch spater dem Mann untreu gewesen sei, und zwar die Anzahl der Falie herzahlen" (Dr. O. v. Hovorka en Dr. A. Kronfeld t. a. p.
dl' "'3)P luis? zooals op Java (zie Harloff in Geneesk. Tijdschr. in Ned. 1. jg. I, 1852, p. 386) Hetzelfde gebruik komt in allerlei variaties in den Archipel voor. Van de Galelareezen vertelt M. I. van Baarda bijv. dat, wanneer het bij een moeilijke bevalling blijkt, dat de vrouw met iemand in onmin leeft, men haar het voetwaschwater van dien persoon laat drinken, opdat zoo de hinderpaal voor de voorspoedige bevalling worde weggenomen (Bijdragen T. L. en
Vk. v. Ned. Indië dl. 45, 1895, p. 458). onC * o\ rw a„
4) Bestrijding dus van de kwaal met haar eigen oorzaak (vgl. dl. I, p. 305 nt. Z). Dat ae oorspronkelijke bedoeling een geheel andere was, is natuurlijk mogelijk (vgl. Dr. Kleiweg de Zwaan t a. p. blz. 135 vg.). Ook bij Europeesche volken spelen allerlei zaken van den man afkomstig, of hem toebehoorende, bij moeilijke bevallingen een groote rol, zelfs water uit zijn schoenen, of uit zijn mond, wordt geacht verlichting te kunnen aanbrengen (zie Dr. O. v. Hovorka en Dr. A. Kronfeld t. a. p. dl. II, p. 569, 571, 572, 574).
5) In normale gevallen geldt het aanraken van iemands hoofd als hoogst ongepast. Vgl. over hoofd-taboe J. G. Frazer: Taboo and the perils of the soul p. 252 vg.



vrouw te helpen is dat men 3 of 7 maal over haar heen stapt (meulingkeuë, G: melangkahi, Alas: moenggah)'). In Atjèh is dit de taak van den echtgenoot, in Gajö van de bidon, in Alas gewoonlijk van de moeder.
Bij de Atjèhers blaast (mböïh) de echtgenoot (soms ook de vader) wel eens krachtig door zijn vuist heen op de kruin (mböt-mbot) der vrouw, om de verschijning van het kind te helpen bevorderen 2). Ook laat men om de barensweeën op te wekken de vrouw zelf wel tegen een flesch blazen.
Naar onze begrippen meer rationeel is het gebruik, dat men de barende sterk laat niezen, in Gajö bijvoorbeeld door haar de droge vruchten van sesemoe
onder den neus te wrijven. )
Van geheel magischen aard daarentegen is weer het volgende bij de Gajo s bekende middel. De bidon mengt wat van de reeds uitgevloeide vaginale secretie der vrouw met het bloed van een geslachte kip et deponeert dit ergens buitenshuis onder plechtige telling tot zeven (pesadoeön). Hierbij spreekt ze een bezweringsformule (döa) uit, waarin ze den boozen geesten verzoekt, de barende niet meer lastig te vallen, en genoegen te willen nemen met dit bloed.
Hoewel we van ons standpunt ten volle recht hebben, deze bonte lijst van kunstmiddelen, en de daaraan vastgeknoopte voorstellingen, als nutteloos bijgeloof te qualificeeren, hebben we bij de beoordeeling dier middelen toch niet uit het oog te verliezen, dat de psychische indruk, door fantasie en afleiding teweeg gebracht, voor de betrokkenen, die daaraan gelooven, toch een weldadigen invloed uitoefenen kan.
Is het kind geboren, dan wordt niet, zooals bij ons, de navelstreng dadelijk afgebonden en doorgeknipt, maar blijft het zóó lang aan de moeder verbonden, tot ook de nageboorte uitgedreven is. Men beschouwt namelijk deze laatste als den jongeren broeder of de jongere zuster (addë, G: ngi, Alas: nggi) van het pasgeboren kind a), en acht het niet betamelijk, dat dit zijn jeugdiger tweelingbroeder of -zuster in het moederlichaam achterlaat. Volgens ontwikkelde Atjèhers zou deze afwachtende behandeling voor tal van vrouwen de noodlottigste gevolgen hebben4). Sommige vroedvrouwen weten den „vastzittenden broeder" (addë
1) Een ook elders in den Archipel voorkomend gebruik (vgl. A. G. Vorderman in Veth s feestbundel p 10) en evenzeer daarbuiten niet onbekend (vgl. R. Andree: Ethnogr. Parallelen und Vergleiche p. 34). Overigens geldt het als pantang (G: kemali), om voor het eten, over het hoofd van een op den grond slapende, over een Koran, enz. heen te stappen. Vgl. hierover |. G. Frazer: Taboo and the perils of the soul p. 423 vg.
2) Ook dit expediënt is buiten Atjèh evenzeer bekend. Op Java tracht de echtgenoot tijdens de baring door uit al zijn macht op het hoofd zijner echtgenoote te blazen op de spoedige verlossing invloed uit te oefenen (J. Kreemer Sr. in De Ind. Gids 1882 dl. II, p. 592); bij de Toradja's blaast, als de baring langer duurt dan gewoonlijk, een oude van dagen de barende op het hoofd (N. Adriani en A. C. Kruyt: De Bare'e-sprekende Toradja's dl. II, p. 46) enz.
3) Men weet, dat bij verschillende volken, zoowel in den Archipel als daarbuiten,, de nageboorte als tweelingbroeder of -zuster van het kind wordt beschouwd. Vgl. Dr. J. P. Kleiweg de Zwaan t. a. p. blz. 69-75 en J. G. Frazer: The magie art and the evolution of kings dl. I,
p. 182-201. „ . . ...
4) Ook op Java is dit zóó. Van de 564 door Dr. H. B. van Buuren beschreven pathologische gevallen waren er 211 toe te schrijven aan retentio placentae (Het verloskundig vraagstuk voor Ned. Indië, 1909, p. 13, 18 vg. en de overzichtstabel achterin).



Kraambed.
meukeumat) met de handen te verwijderen, maar velen van haar zijn daartoe niet in staat. Vaak wordt volstaan met de kraamvrouw aschwater (ië abèë) of een anderen drank toe te dienen (vgl. dl. 1, p. 167). Helpt dit niet, dan tracht de bidan door het drukken van den buik der lijdster de nageboorte uit te drijven. Soms ook laat ze de patiënte een hurkende houding aannemen en tilt dan haar onderlijf op en neer, tot de placenta te voorschijn komt.
Is het kind „cum annexis" geboren en is het afgenaveld — waarop we straks terugkomen — dan is allereerst de moeder aan de beurt om geholpen te worden. Nadat ze eerst door de vroedvrouw met water, waarin allerlei bladeren uitgeperst zijn, gereinigd en daarna gemasseerd is, plaatst men haar met de partes genitales in een kom met azijn en water, naar men zegt, om de aangedane deelen elastisch te doen blijven. Daarna wordt ze met diverse oliën ingesmeerd en gereed gemaakt voor het uitdrogingsproces, waaraan ze zich nu heeft te onderwerpen.
Vroeger geschiedde dit uitsluitend door de z.g. kraamroostering, die ook nu nog op twee verschillende wijzen wordt toegepast, n.1. vooreerst door uitdroging bij het vuur (madeuëng, G: mënitö, of: mendaring, Alas: mëdiang, Mal.: bërdiang), in de tweede plaats door uitdroging boven het vuur (meusalè)'). De eerste methode wordt in eigenlijk Atjèh, Gajö en Alas, de laatste in Pidië toegepast. In beide gevallen ligt de kraamvrouw gewoonlijk op een soort rustbank, welke in Atjèh prataïh, of: salè heet, alnaarmate de oven (dapoe) daarvóór of daaronder wordt gestookt. Bij de roostering vóór het vuur ligt de vrouw ook vaak eenvoudig op den grond. In Gajö wordt de kraamvrouwenoven evenzeer dapoer, en in Alas këtaring genoemd.
De kraamroostering heet 44 dagen te duren, maar in werkelijkheid geschiedt zij in Atjèh gewoonlijk een paar weken, in Gajö zeven dagen (pitoe lö), in Alas, naar het schijnt, ten volle 44 dagen. Eiken dag teekent de vrouw met kalk een streepje op den huiswand, om het aantal verloopen dagen te kunnen tellen.
De oven wordt zóó warm gestookt, als de vrouw maar eenigszins verdragen kan, zoodat zij spoedig tot algeheele vervelling overgaat. Des avonds werpt men nu en dan wat zwavel, oude stukken goed, stukken hoorn, uien, asa foetida (hinggoe) en allerlei andere stank verspreidende zaken op het vuur, om de kraamduivelin, die zich zoo gaarne in het vuil onder het huis ophoudt, buiten te houden. Hoe de vrouw in die verstikkende atmosfeer lijdt, hebben we reeds vroeger gezien (dl. I, p. 253). Soms ligt ze geheel in onmacht, of vervalt ze tot ijlen, wat men dan daaraan toeschrijft, dat de boeröng in haar gevaren is (tamöng boerong, G: isëloeki sidang bèla, of: sidang bëlan, Alas: bëngköti sëdang bélö)-).
Als doel van de kraamroostering wordt opgegeven, dat het lichaam der vrouw weer in den ouden, normalen, toestand terugkeere (badan njang ka roengga, moe-
1) Vgl. over deze woorden dl. I, p. 340. In het Gajöland wordt de kraamvrouwenoven bij voorkeur met tëmoeng-hout gestookt, omdat dit zeer hard en vast is en dus lang achtereen brandt.
2) Dit bëngköti = „ergens binnen gaan", leerden we vroeger kennen in de uitdrukking niéngköti roemah = een huis inwijden (dl. I, p. 363).
27



wöë ba sèt), dat alles wat uit elkaar gerukt is — zooals de Gajö zegt — weer hereenigd worde (G: kati rapat miön), of — zooals de Alasser het uitdrukt dat de spieren zich weer voegen (Alas: katiö rapat oerat)').
Den 3den of 7den dag na de bevalling wordt in eigenlijk Atjèh een verwarmde steen (batèë seuoeëm), met eenige lagen ricinus bladeren (ön nawaïh) omwikkeld, op het onderlijf van de kraamvrouw gelegd (böh batèë), nadat men vooraf de baarmoeder naar boven heeft geduwd (peué* proeët). Na den steen met behulp van een doekje vastgelegd te hebben, bindt men om den buik der vrouw een eenige meters lang windsel (baröt). Deze behandeling heeft drie achtereenvolgende dagen, telkens gedurende eenige uren, plaats. Volgens Dr. Jacobs (t. a. p. dl. I, p. 141) heeft zij ten doel, een latere uitzakking van den uterus te voorkomen.
Op den lOden, 20sten, 30sten en 44sten dag na de baring wordt de kraamvrouw door de bidan met eenige plechtigheid gebaad. Verder wordt haar den eersten tijd een of andere kraamdrank toegediend, naar het heet, om het bloed fijn te maken (oebat bitjah darah, G: wa metjah rajöh, Alas: bögöön). De meest gewone ingrediënten hiervoor zijn kurkuma, citroensap, mirtjeu sapi (dl. I, p. 333), peper en aluin, waarbij dan nog komt een aftreksel van allerlei bladeren. Eindelijk heeft ze zich te onderwerpen aan een zeer droog dieet, o. a. bestaande in droge rijst, gedroogde visch (bijv. stokvisch), gepoft zout, geroosterde kip en dergelijke, terwijl ze zoo weinig mogelijk mag drinken.
In de Benedenstreken van het gewest is, zooals reeds werd aangestipt (dl. I, p. 253), de kraamroostering, wellicht onder Maleischen en Javaanschen invloed, grootendeels verdrongen door een andere soort droge fomentatie, zonder directe aanwending van vuur. Deze methode, peudoeë' genoemd, bestaat daarin, dat men de vrouw na de bevalling een zittende houding geeft, waarbij ze gesteund wordt door om haar heen gestapelde rolkussens. Op den lOden dag plaatst.men haar op, van tijd tot tijd vernieuwde, heete asch, waarover één of meer doeken zijn uitgespreid. De plaatsen, die niet direct verwarmd worden, worden nu en dan gedrukt en gewreven met een doek, waarin heete asch gewikkeld is. Om haar lendenen worden soms nog warme baksteenen, die telkens met versch verwarmde worden verwisseld, vastgebonden. We zullen later zien, dat ook in andere gevallen heete asch en verwarmde steenen een groote plaats in de volkstherapie innemen.
Hoewel de Wet den gemiddelden kraamtijd, gedurende welken de vrouw in ritueel onreinen toestand verkeert, op 40 dagen -) stelt, rekent de Atjèhsche adat die periode op 44 dagen, een getal, dat in het volksgeloof een belangrijke rol speelt.
De gevolgen harer onreinheid bestaan vooral daarin, dat het vervullen van bepaalde handelingen voor de vrouw verboden is. Naar de Wet zijn de onthou-
1) Vgl. over de toepassing der kraamroostering, haar verspreiding in den Archipel en daarbuiten en het doel ervan, ons opstel over de volksheelkunde in den Ind. Archipel in de Bijdragen T. L. en Vk. dl. 70, p. 25 vg. We hebben daarin trachten aan te toonen, dat de kraamroostering in het algemeen als een sanitaire maatregel is bedoeld. Dit neemt natuurlijk niet weg, dat de oorspronkelijke bedoeling een geheel andere kan zijn geweest, n.1. het neutraliseeren van den fatalen invloed, die er van de kraamvrouw geacht wordt uit te gaan.
2) Deze kraamzuiveringsperiode van 40 dagen komt ook bij andere, niet Mohammedaansche, volken voor (vgl. E. Samter: Geburt, Hochzeit, Tod p. 22 nt. 2).



Kraambed.
dirigsvoorschriften voor de menstrueerende en de kraamvrouw dezelfde (zie dl. I, p. 252). Volgens de adat mag de laatste geen eten toebereiden, geen sirih klaar maken, enz. en wordt alles, wat met haar in contact geweest is, geschuwd ').
Maar niet alleen, dat van haar een ongunstige invloed op anderen wordt geacht uit te gaan, ook zijzelf blijft aan dezelfde gevaren blootgesteld, die haar tijdens haar zwangerschap en haar bevalling bedreigden. Om haar daartegen te beveiligen, draagt ze in Atjèh soms een zakje, waarin de onmisbare „44 kruiden" (aweuëh peuët plöh peuët), tegen het pudendum (De Atjèhers dl. I, p. 421, The Achehnese 1 : 382). Meer algemeen dan deze z.g. tjawat is tegenwoordig, dat de bidan aan elk der beide groote teenen van de kraamvrouw een zakje bindt, waarin asa foetida, sjalotten, opium en peper, tot afweer van de booze geesten, die meestal op die plaatsen het menschelijk lichaam zouden binnendringen.
Na de bevalling mag de deur niet open blijven staan, anders zou de boeröng naar binnen komen. De vrouwen die van verre komen, om de kraamvrouw te bezoeken, mogen niet regelrecht het kraamhuis ingaan, maar moeten eerst even buiten toeven, opdat de boeröng haar niet volgen zal. Ook moeten ze vooraf buitenshuis haar slendang (idja sawa) uitschudden (geureutöidja), opdat daaraan niets van de boeröng blijve kleven.
De jonge moeder mag geen naaiwerk doen vóór den 7den dag na de bevalling, anders zou de navelstreng van haar baby niet tijdig afvallen. Ook mag vóór dien tijd niets uit het kraamhuis worden weggehaald. Ze mag niet eten uit een bord, maar moet dit uit een klein schaaltje of kommetje doen, anders zou haar buik te zeer uitzetten (De Atjèhers dl. I, p. 413, The Achehnese 1:376). Als ze drinkt, moet ze haar borsten ophouden, opdat het vocht, dat ze tot zich neemt, niet direct naar die lichaamsdeelen zal vloeien, en deze daardoor niet in omvang zullen toenemen 2).
Gedurende haar zuiveringstijdperk worden alleen seksegenooten bij haar toegelaten. Zelfs haar echtgenoot mag alleen om noodzakelijke redenen, bijvoorbeeld om haar eten te brengen, in de kraamkamer komen. Dien tijd moet er ook altijd een lampje bij de kraamvrouw branden en iemand bij haar waken. Het meest verkeert men in angst voor de boeröng in de eerste 10 dagen en bovenal den 3den; 5den, 7den en lOden dag. Op die dagen worden op den kraamoven altijd wat van de bovengenoemde stankverspreidende stoffen geworpen en hetzelfde doet men op het vuur, dat men bij avond dan buitenshuis ontsteekt.
Een bekend huisamulet, welke men in de Atjèhsche kraamkamer aan den zolder ophangt, leerden we vroeger reeds kennen (dl. I, p. 365)3).
1) Zie voor deze opvatting bij tal van andere volken o. a. J. G. Frazer: Taboo and the perils of the soul p. 145 vg., E. Samter t. a. p. blz. 24 vg. en Mr. F. D. E. van Ossenbruggen's opstel over „Het primitieve denken" p. 82 vg.
2) De meening van Dr. Jacobs (t. a. p. dl. I, p. 29), dat een zwaar gevulde boezem een Atjèhsch ideaal zou zijn, is bepaald onjuist. Te oebé bantaj (borsten zoo groot als kussens) zóó zegt, of denkt, de Atjèher van de busten onzer vrouwen.
3) Vgl. ook De Atjèhers dl. I, p. 414 (The Achehnese 1:376). Volgens Dr. Jacobs (t. a. p. dl. I, p. 154) wordt zulk een amulet ook in de kinderwieg opgehangen. Iets dergelijks is de Maleische gantoeang poetjoeiT (zie Bijdragen T. L. en Vk. dl. 60, p. 442 nt.).



In Atjèh wordt de huistrap tegen invallen der boeröng beveiligd door een langs één zijde om de treden geslingerden band van rotan, waarover men eerst een tooverformule (tangkaj) gereciteerd heeft; of men gebruikt in plaats daarvan aren-touw {talöë djöc), waarvoor de boeröng eveneens terugdeinst. Ook legt men wel 7 (of 3 X 7) harde stekels, welke men tusschen de zwarte vezels van den aren-palm aantreft (poeréh djö), na die belezen te hebben, onder het hoofdkussen of de mat der kraamvrouw, of steekt die onder de huistrap in den grond (De Atjèhers dl. I, p. 414, The Achehnese 1: 377).
Bij de Gajö's en Alassers wordt boven de legerstede der kraamvrouw vaak een oud vischnet opgehangen (zie voor Gajö: Het Qajöland p. 307). Ofschoon ook de Atjèher algemeen aanneemt, dat de boeröng zeer bang is voor oude vischnetten, bezigt hij die toch niet als voorbehoedmiddel (De Atjèhers dl. I, p. 414, The Achehnese 1: 377)').
Des avonds mogen in Atjèh de touwen, waaraan men het gewasschen goed te drogen hangt, niet aan het kraamhuis verbonden blijven, daar anders de boeröng op haar omzwervingen daardoor zou worden tegengehouden en het huis gemakkelijk zou binnenkomen.
Vroeger (dl. I, p. 253) werd reeds terloops medegedeeld, dat een in het kraambed gestorven vrouw naar Atjèhsche begrippen een boeröng wordt, die het op haar beurt andere zwangeren en kraamvrouwen lastig maakt. Hiermede hangt ten nauwste het gebruik samen, om een gestorven kraamvrouw op eigenaardige wijze te begraven. Bij de bespreking der lijkplechtigheden komen we hierop terug.
Na den lOden dag beginnen de eigenlijke kraamvisites, waarbij de bezoeksters geschenken medebrengen, zoowel voor moeder als kind (zie boven p. 378).
We hebben in de vorige bladzijden den naam boeröng reeds zóó vaak genoemd, dat een nadere kennismaking met deze meest gevreesde aller geesten, die de Inlandsche phantasie zich geschapen heeft, gerechtvaardigd schijnt 2).
1) Het geloof aan den, kwade geesten werenden, invloed van vischnetten (vanwege de knoopen die daarin zijn) is, zooals bekend, universeel. Op Java hangt men stukken daarvan „vlak boven en zelfs gedeeltelijk over den mons veneris" der kraamvrouw, en ook wel boven haar hoofd (L. Th. Mayer: De Javaan als mensch enz. p. 131). Dit laatste ook bij de Batak's (M. Joustra in Bijdragen T L. en Vk. dl. 73, p. 316) en Makassaren en Boegineezen (Dr. B. F. Matthes: Bijdragen tot de ethnologie van Z. Celebes p. 52). Op Anibon, Oeliassers en Ceram wordt het lijk van een in de kraam gestorven vrouw met stukken van vischnetten bedekt (E. W. A. Ludeking in Bijdragen T. L. en Vk., 3de Rks. 111, p. 166). Bij de Siaoereezen wordt zelfs het geheele kraamhuis met netten omhangen (B. C. A. J. Dinter in Tijdschr. Bat. Gen. dl. 41, p. 381). Bij de Dajak's (Kajan's) worden de patiënten na een ziektebezwering met een net omgeven (Dr. A. W. Nieuwenhuis: Quer durch Borneo dl. II, p. 112) enz. In Europa werd ook de Vampier door een net onschadelijk gemaakt. Vgl. over dit onderwerp in het algemeen o. a. J. G. Frazer: Taboo and the perils of the soul p. 293 vg. en I. Scheftelowitz: Das Schlingenund Netzmotiv im Glauben und Brauch der Völker (1912).
2) De vrees voor een dergelijke kraamvrouwen-kwelgeest is in den Archipel algemeen, al draagt ze verschillende namen, bijv.: sidang bèla bij de Batak's, poentiana" bij de Maleiers, koenti bij de Soendaneezen, soendël bölbng bij de Javanen, enz. Vgl. hierover Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. III, p. 223 vg. en Dr. A. C. Kruyt: Het animisme p. 245 vg. Ook buiten den Archipel is dit geloof wijd verbreid, vgl. de literatuur vermeld in Hasting's Encyclopaedia of religion and ethics dl. II, p. 489 kol. 2.



De boerong.
De Atjèher denkt zich de boeröng in de gedaante van een vrouw met een groot gat in den rug, waaruit het ingewand te voorschijn komt (De Atjèhers dl. 1, p. 415, The Achehnese 1:377). De Gajösche kraamvrouwenkwelgeest sidang bèla heeft, naar men zich voorstelt, ook een open rug (Het Gajöland p. 306). De Alassers meenen, dat sëdang bélö de gestalte heeft van een vrouw met lang
haar en lange tanden.
De boeröng houdt haar verblijf in of nabij het graf van de overleden kraamvrouw, die haar het aanzijn heeft gegeven. Men zegt, dat als de boerong haar graf verlaat, men dit zien kan, doordat er iets wits als een ei uit opstijgt. Soms hoort men haar schril, gerekt geluid, als dat van een moesang (koffierat), maar dan is zij niet meer zichtbaar. Meent men van een boerong, dat zij uit spoken is, dan verwisselt men haar grafsteen wel met dien van een ander, opdat zij haar vroeger verblijf niet meer zal kunnen terugvinden. Zoo kent men allerlei truc's, om een boeröng op een dwaalspoor te brengen (peusisat boeröng).
Eigenaardig Atjèhsch is het verschijnsel, dat die kwelgeesten der kraamvrouwen bepaalde namen en vooral, dat zij graven hebben, die men geheel op de wijze der graven van heiligen vereert (De Atjèhers dl. I, p. 419, The Achehnese 1:381). In Groot Atjèh heeft men een tweetal bekende boeröng-graven:
a. van Pötjoet Siti te Lambada in de moekim Bramöë (sagi der XXVI Moekim's);
b. van Srabi Tandjong, of: boeröng Srabi, of: boeröng Tandjong te Tandjong in de moekim Pagarajé, buiten het sagi-gebied.
Iedere beruchte boeröng heeft haar eigen geschiedenis ')• Is de boeröng in een kraamvrouw gevaren, dan legt haar moeder in stilte soms de gelofte af, dat zij, in geval van genezing, het graf der Booze zal bezoeken ).
Zooals bekend zijn psychosen gedurende het kraambed ook bij ons niet zeldzaam; zij ontwikkelen zich enkele dagen na de bevalling en zijn voor een groot deel uitputtingstoestanden. In sommige gevallen ontstaat er een hallucinatoire verwardheid (amentia) en bij een zeer acute oorzaak kan bovendien een acuut delirante toestand zich ontwikkelen *). De Atjèher ziet hierin, als gezegd, een soort van bezetenheid. „Wanneer de eerste verschijnselen der vervoering zich bij de vrouw openbaren — want dit is steeds het eerste teeken, dat een spook van het lichaam der kraamvrouw bezit heeft genomen — dan haasten zich de aanwezige vrouwen om naar haar naam, dat wil dus zeggen, naar den naam van het spook te vragen, dat van haar lichaam bezit heeft genomen, welke naam dan door haar wordt genoemd; dit schijnt, met het oog op de toe te passen geneesmiddelen, gansch niet onverschillig te zijn (Dr. Jacobs t. a. p. dl. I, p. 130). Heeft ze dien naam genoemd, dan vraagt men haar, waarmede men haar van dienst kan zijn en haast zich dan, aan het bekomen antwoord te voldoen. Hoort, of beweert men te hooren, dat de ijlende om moeröng-bladeren (Moringa oleifera, Lamk., vgl. dl. I, p. 142), gedroogd buffelvleesch (sië baloe) en gezouten eendeneieren
1) Voor de geschiedenis der beide genoemde boeröng's zij kortheidshalve verwezen naar De Atjèhers dl. I, p. 415 vg. (The Achehnese 1:378 vg.) en Dr. Jacobs t. a. p. dl. I, p. 126 132.
2) De Atjèhers dl. 1, p. 419 (The Achehnese 1:381), Dr. Jacobs t. a. p. dl. I, p. 130.
3) Dr. G. Jelgersma: Leerboek der psychiatrie dl. I, p. 301 vg.



(böh ite djroee) verlangt, dan staat het vast, dat men met de gevreesde Srabi Tandjong te doen heeft; vraagt ze om nangka-vruchten (böh panaïh), gepofte ongepelde rijst (eumpiëng), een idja plangi (dl. I, p. 558), of een keumbaj boendi (dl. I, p. 562), dan weet de omgeving, dat Pötjoet Siti in de vrouw gevaren is en uit haar mond spreekt ').
Vaak wordt er een deskundige ontboden, die de boerong met zijn tangkaj's komt bestrijden. „Men acht zich zeer gelukkig" — schrijft Dr. Snouck Hurgronje — „wanneer de zieke rustig wordt, nadat die bezweerder met nadruk tot de boeröng gezegd heeft: „ga naar huis' (dja wöë). Helpt dit niet, dan doet die deskundige der ongenoodigde gast wel met allerlei phrasen uitgeleide uit het binnenvertrek, door den gang, de huistrap af en zoo verder tot op het gampöng-pad (djoeröng); dit heet „de boeröng naar beneden brengen" (peutrön boeröng). Wee echter, wanneer als antwoord op al zijne aanmaningen uit den mond der ijlende de woorden der boeröng gehoord-worden: „ik ga niet naar beneden, tenzij ik de zieke mede naar beneden breng" (meung hana koepeutrön, han koetrön). Dan is het met alle hoop gedaan" (De Atjèhers dl. I, p. 420, The Achehnese 1:382).
b. Nageboorteperiode -).
Is de nageboorte verschenen, dan wordt de navelstreng (talöë poesat, Q: tali poesör, Alas: tënali poesöng) doorgesneden met een scherp stukje bamboe (teumèn, of: teumèng, G: sëmbiloe, Alas: sëlimar, vgl. dl. I, p. 163). De Atjèher maakt de teumèn wel van een reepje van een bamboe-fluit (bangsi), in de hoop, dat het kind later een schoone stem zal krijgen (Dr. Jacobs t. a. p. dl. I, p. 140). Voor het doorsnijden van de navelstreng (köh poesat) gebruikt hij als onderlaag (lapé poesat) gewoonlijk een stukje kurkuma, waaromheen een gouden ringetje is gelegd. Dit ringetje wordt daarna het kind om den hals gehangen als ,',plaats waaraan de ziel (blijft) hangen" (teumpat seumangat meugantöng). In Gajö en Alas wordt de navelstreng daarna afgebonden met draden van verschillende kleur (G: bënang pantjëröna, Alas: bënang mënaloe). Om het indrogen te bevorderen, strooit de Atjèhsche bidan op den navel wat keukenasch, waarna zij daarop spuwt (seumbö) met een kauwsel van sirih, kurkuma en korianderzaad. Is de navelstrengrest ingedroogd en afgevallen (ka sröt poesat), dan legt men op de navelwond, in Atjèh een witte peperkorrel, of wat korianderzaad, in Gajö wat gambir, vermengd met de asch van nangka-bladeren. In Atjèh strooit men in de navelopening ook een weinig stofgoud, volgens sommigen, opdat het kind een glanzende huid zal krijgen, volgens anderen, om den levensduur van het kind te verlengen.
De afgevallen navelstreng wordt als geneeskrachtig middel, vooral bij oogen buikziekten, voor het kind bewaard. Men weekt die in water en gebruikt dit
1) Vgl. De Atjèhers dl. I, p. 418 (The Achehnese 1:380) en Dr. Jacobs t. a. p dl I p. 129 en 132. '
2) Vgl. De Atjèhers dl. I, p. 421 (The Achehnese 1:382), Dr. J. Jacobs: Het familie- en kampongleven dl. I, p. 151 vg. Het Gajöland p. 306.



Nageboorteperiode.
dan, om de oogjes van het kind te betten, of om het het kind te drinken te geven. Na gebruik wordt het fragment telkens weer gedroogd.
Is de navelstreng bij de geboorte om den hals van het kind gestrengeld, ■dan geldt dit in Gajö als een gelukbelovend teeken. Het kind gaat in dat geval voor metoeah door; is het een meisje, dan houdt men haar het liefst thuis en laat haar daarom bij voorkeur in angkap-huwe\\]k trouwen. We hebben vroeger (dl. I, p. 311) gezien, dat ook een „met een helm geborene" voor fortuinlijk en o. a. als onkwetsbaar doorgaat, een opvatting, die ook te onzent nog niet geheel is uitgesleten ')• Hetzelfde geldt voor kinderen, die geboren worden met eenige bloedstremsels in de hand (zie dl. I, p. 312). De eerste teerachtige ontlasting van het pasgeboren kind, het z.g. kinderpek, of meconium (e moela djadi, of: e meudjadi) wordt in Atjèh gedroogd bewaard en later bij beetjes in het vuur geworpen, dat dienen moet, om het kind bij allerlei aandoeningen (o. a. bij stuipen) te berooken (vgl. De Atjèhers dl. II, p. 52, The Achehnese II. 49).
Gaan we nog even na, wat met „den jongeren broeder, of de jongere zuster" van het kind geschiedt. Nadat men de placenta heeft schoongemaakt en dit geldt zoowel voor Atjèh als Gajö — laat men die in een aarden pot, of in een mandje, bij den haard drogen, onder toevoeging van eenige specerijen, zout en asch, om het geheel op den 7den dag te begraven, als het kind een jongen is op zij van het huis, als het een meisje is beneden de huistrap, opdat zij in de toekomst behuisd zal zijn. Dit begraven mag niet te diep geschieden, daar het kind anders, volgens de Atjèhers, eerst laat zou leeren spreken; ook mag men daarbij niet naar links of rechts zien, daar het anders scheel (djoeléng) zou worden. Gewoonlijk brandt men in Atjèh nabij de plaats, waar de nageboorte begraven ligt, gedurende de eerste nachten allerlei brandbaar afval (broïh apoej). Lacht het kind in den slaap, dan heet het bij de Atjèhers, dat het met zijn adöë speelt (Dr. Jacobs t. a. p. dl. I, p. 152 en 174); dezelfde opvatting bestaat ook
bij de Gajö's -).
Uit dit alles blijkt wel de nauwe relatie, die de Inlander zich denkt tusschen het kind en alles, wat gelijktijdig met het kind geboren wordt, een opvatting voortvloeiend uit het algemeen principe, dat zaken, die met elkaar in contact zijn geweest, dat ook naderhand blijven, als ze van elkaar gescheiden zijn ).
1) De ouders kunnen die helm echter moeilijk machtig worden, schrijft Dr. C. H. Ebbinge Wubben over „Staphorst en Rouveen" (1907) „want ook de dokter, zegt men, wil de helm eraag hebben, omdat hij onkwetsbaar maakt en dus tegen grof geld verkocht kan worden aan iemand, die naar den oorlog moet". Vgl. o. a. nog: A. de Cock: Spreekwoorden op volksgeloof berustend (1920) p. 204 vg. en Dr. M. A. van Andel's dissert. (1909) over „Volksgeneeskunst in Nederland" p. 117 vg. /lfWU
2) Vgl. Dr. A. Wuttke: Der deutsche Volksaberglaube 3de ed. (1900) § 587.
3) Vgl. over dit beginsel van sympathetische magie — door J. G. Frazer „contagieuze magie" genoemd — ten aanzien van navelstreng en nageboorte in en buiten den Archipel diens uitvoerig werk „The Magie art" dl. I, p. 182—201- Vgl. verder: Dr j. P Kleiweg de Zwaan: De geneeskunde der Mënangkabau Maleiers p. 65—75; het art. „Life-token in tings' Encycl. of Religion and Ethics dl. VIII en Dr. O. v. Hovorka en Dr. A. Kronfeld: Vergleichende Volksmedizin dl. II, p. 635 vg.



c. Behandeling van den pasgeborene.
Nadat het gewasschen is, geeft de vroedvrouw het kind aan den vader, of aan den doxps-teungkoe, over, die het, zooals in de Wetboeken wordt aanbevolen, de formule der oproeping tot de godsdienstoefeningen in het oor fluistert (zie boven p. 205).
Gedurende den eersten tijd wordt het wicht dagelijks op gezette tijden één of tweemaal gebaad in water (de Alasser spreekt van „zuiveringswater" = lawé oeras), waarin gewoonlijk allerlei bladeren hebben getrokken.
Telkens na ieder bad wordt het Atjèhsche kind door een oude vrouw bespoten (seumbö) met spog, gevormd door het kauwen van booze invloeden werende ingrediënten (sirih, kurkuma, kalmoes, galanga-wortel, en sjalotten). In Gajö en Alas wordt de jonggeborene gewoonlijk met een dergelijke gekauwde pap over het geheele lichaam besmeerd (glasahi).
Daarna krijgt het kind een soort van luier (idja teumpèë, of: toempèë, G: lamping) aan, waarna het geheel en al (behalve het hoofd) ingezwachteld wordt (gcudong, G: riling, Alas: langgoem).
De Atjèhsche moeder neemt het vóór de inwikkeling even onder de oksels op, wiegt het zevenmaal op en neer (timang), onder plechtige telling tot zeven (peusadoea) en blaast het eerst rechts, dan links, en eindelijk nog éénmaal over het geheele lijfje. En als ze het daarna ingebakerd heeft, legt ze haar levend pakje gewoonlijk op een bladscheede van den pinangpalm neer. Neemt ze haar baby met deze onderlaag op, dan zal ze niet nalaten, binnensmonds het woord oedjeuën (d. i. regen) te prevelen, daar ze overtuigd is, dat het kind anders later last zou krijgen van duizeligheid (hajoet), al weet ze hierbij ook, evenmin als wij, het verband van oorzaak en gevolg niet meer te verklaren.
Dat er een sympathetische invloed ') geacht wordt te bestaan tusschen bedoelde windselen en het kind, blijkt o. a. uit de volgende voorbeelden aan eigenlijk Atjèh ontleend. Het scheuren van goed voor het maken van zwachtels en luiers mag vooral niet in zijn bijzijn geschieden, daar het knarsend geluid hiervan het kind winderig (moeprèt-prèt) zou maken. Moeten de zwachtels en luiers gewasschen worden, dan mogen die de fatale zeven eerste dagen na de geboorte niet worden uitgewrongen, maar moeten zij slechts worden uitgedrukt, daar het kind anders stijf zou worden, en zich dus onbehagelijk zou gevoelen.
Het zoogen (poemöm, of: bri te , of: bri mom, G: pënoesoe, of: ösah noesoe, Alas: mëré minoem) geldt als een der eerste moederplichten. Slechts als de moeder gestorven is, wordt het kind wel een min (oereuëng poemöm, G: pënjoesoe, of: ami) gegeven. Soms neemt de grootmoeder de taak van voedster over (zie dl. I, p. 249). De Atjèhsche moeder houdt haar kind meestal ruim twee jaren aan de borst, de Gajösche niet langer dan zeven maanden. Het spenen van een kind noemt men Ihaïh te, of: Ihaïh mom (G: oelangön noesoe). Vóór ze haar
1) Vgl. over die betrekking tusschen kleeding en kind Dr. H. Ploss en Dr. B. Renz: Das Kind in Brauch und Sitte der Völker dl. 11 (1912) p. 35 vg.



Behandeling van den pasgeborene.
zuigeling aanlegt, is de Atjèhsche moeder gewoon eenige druppels uit de borst weg te drukken, daar ze meent, dat het eerste zog bedorven is (ië tè ka basi) en het kind, dit drinkende, buikpijn zou krijgen. Ook heeft ze te zorgen, dat het voorhoofd {dhöë) van het kind haar borsten niet raakt; wanneer een ontsteking van de borstklieren bij haar optreedt, noemt men deze aandoening „geraakt door het voorhoofd van het kind" (keunöng dhöë aneu).
Een bekend melkaanzettend middel is in Atjèh zacht gekookte rijst, met fenegriekzaad (haleuba) vermengd. In Gajö bezigt men als zogopwekkend middel (petnboeboes) soms een papje van varenuitspruitsels (tërlö ni këkoejang) en den fijngemaakten bast van de wortels van kërdè', hetgeen krachtig samentrekkend op de huid zou inwerken en daardoor de melkafscheiding zou bevorderen. Tot de inwendig toegediende pëmboeboes behooren bijvoorbeeld een mengsel van. grof zout (pöa atoe), fenegriekzaad (löbö), ananas, en kalmoeswortel (djërango), of van: geroosterde ili-vischjes, bamboeuitspruitsels (toeis) en het water uit zekere bamboe-soort (oeloeh biang). Ook in het Alasland zijn dergelijke zogdranken bekend. Soms tracht men hetzelfde doel te bereiken door bepaalde manipulaties, bijvoorbeeld door massage der borsten, of door met een haar in de tepelopening te „boren" (G: mënggiri soesoe, Alas: kin pinoeman). Helpt dit alles niet, dan neemt men al gauw aan, dat de ziel der vrouw een onvervulde wensch heeft en er wordt dan een deskundige ontboden, om het verlangde (G: gënggömön, Alas: këmitön, zie dl. I, p. 515 en 519) uit te vorschen en het dan aan de vrouw te doen toekomen.
Blijft de moeder echter physiek onbekwaam, om haar kind de borst te geven, dan neemt ze tot kunstmatig voedsel haar toevlucht, bijvoorbeeld geitemelk, suikerrietsap, met dit sap gekookte fijngewreven rijst, een mengsel van rijstwater
en klappermelk, enz.
Maar ook als het kind de natuurlijke voeding ontvangt, wordt het toch spoedig aan bijkost gewend. Zoo worden fijngewreven pisang seumatoe en pisang klat (zie dl. I, p. 143) door zuigelingen over het algemeen goed verdragen. Soms kauwt' de moeder het eten voor haar kind eerst fijn (mamöh, G: mëngëngal, Alas: mamah), spuwt dit kauwsel uit in een kommetje en voert er daarna haai
kleine mede (zie dl. I, p. 344).
De zoogende heeft zich aan tal van dieet-voorschriften te houden; een overal bestaand voorschrift is bijvoorbeeld, dat ze geen komkommers mag eten. ^
De moeder draagt haar kind veelal in een doek (idja sawa , G: pënëmbön). Is het nog zeer klein, dan draagt de Atjèhsche moeder het vóór haar in dien doek; later evenwel vindt het, daarin hangende, met de beentjes er buiten, een steunpunt op haar linker heup, terwijl zij met den linker arm het kind omvat houdt. In het Gajöland wordt het in dien doek links op den rug gedragen (zie boven p. 84); daarover heen heeft de moeder in den regel nog een kain (oepoeh ködöp), die ze over het bovenlijf onder haar armen vastmaakt ').
Vaak geeft men het kind als rustplaats een eenvoudige wieg (ajön, G: ajoenön,
1) Dr. Jacobs t. a. p. dl. 1, p. 170 vg. en Gajo Wdbk. i. v. ködöp.



Alas: anggoen), bestaande uit een, met de uiteinden aan een dwarsbalk van de kamer, of buiten ook wel aan een boomtak, opgehangen, breeden doek, of uit een, aan touwen bevestigd, mandje van gevlochten rotan of bamboe, dat met eenige kussens wordt opgevuld. Boven de wieg hangt de reeds eenige malen genoemde keumbaj boendi, een papieren mandje met afhangende, geknipte versiersels, gekleurde eierschalen en meer dergelijke voorwerpen, die door kleur en beweging de oogen van den zuigeling boeien.
Om het in slaap te sussen (peulalè, G: mëlalèn, Alas: melalé) neemt de moeder haar kind op den linkerarm en klopt het dan zachtjes met de rechterhand (pöh-pöh aneu'), of ze legt het in de wieg en brengt deze in zacht schommelende beweging (meu ajön, Q: bërdjoendjani), waarbij ze wiegeliedjes neuriet (meudödi, of: dödö aneu, G: tjatjön, Alas: tjatjoe)x). Het zijn oude, maar altijd weer nieuw blijvende deuntjes: poëzie, dikwijls zonder slot noch zin, maar niettemin treffend, omdat er het moederhart vaak zoo duidelijk uit spreekt. Ziehier een proeve van zulk een Atjèhsch liedje J):
Welaan, ik schommel je op en neer, Dja 3) koetimang, tjrang!4)
[hopla!
De bloem ontluikt op de houten kist. Boengöng keumang ateuëh peutöë.
Mijn mooi, welgevormd kleintje, Si-nja tjoet lön djröh that seudang,
Het zal later doen, als moeder (nu) doet. Djih beungöh 5) nang oeroè doedöë, Douw, douw, derideine, Dö ida idi,
De keumbaj boendi van gampöng Barö Keumbaj boendi di gampöng Barö, Tjót Poetoe en Samagani, Tjöt Poetoe, Samagani.
Dodeine, do do. Ajön dödi.
Geelgroen kleintje. Tjoet poetéh idjö °).
Douw, douw, derideine, Dö ida idi,
De eitjes van het rijstdiefje en het Böh toelö, böh tjimpala,
[kwikstaartje.
Nu kleuter nog klein is, sust moeder je. Jöh tjoet si-nja\ madji dödö,
Ben je wat grooter, dan neemt een Rajeu batjoet, ka lintö ba,
[bruigom je mee,
En als hij je meeneemt, krijg je van alles: Adat djiba, pi meusampé:
1) Dit neuriën van wiegeliedjes is zóó genoemd naar de daarin veel voorkomende sussende klanken (Atj.: dödi, O: tja tjoe, Alas: tjoe tjoe, vgl. Jav. lelft lelft, Soend. nèng nèngkoeng). Vgl. De Atjèhers dl. I, p. 433 nt. 3, The Achehnese 1:394 nt. 2 en Gajö Wdbk. i. v. tjatjoe.
2) Een aantal Atjèhsche wiegeliedjes vindt men bijéén in De Atjèhers dl. I, p. 507 vg. en bij Dr. Jacobs t. a. p. dl. 1, p. 171 vg. en 187 vg. Zie voor een dergelijk Gajösch liedje het Gajö Wdbk. i. v. djoendjani.
3) Dja' — imperat. „ga!", beteekent hier: kom! welaan!
4) Tjrang, ook: tjrang-tjréng = rinkelen.
5) Beungöh = a. ochtend, b. evenaren, volgen.
6) Poetéh koenèng (geel-wit) en poetéh idjö (groen-wit) gelden, van de huid gezegd, als lichaamsschoon. Poetéh djalië" = geheel wit; wordt niet mooi gevonden. De Inlander heeft bijvoorbeeld een afkeer van albino's.



Plechtigheden op den zevenden dag.
Rijstkorven zeven op een rij, Keupo padé tocdjoh sibandja,
In vóór- en achterhuis zakken met Di sramöë karöng leukat.
[kleefrijst,
In den doorgang van je huis een pot Di rambat pasoe saka ),
[suikerstroop,
In je kamer een bijouterieën-kistje, Di djoerèë tjandoe peuti-),
Aan je enkels soeasa-ringen, Di gaki gleuëng soeasa,
Aan je vingers ringen met hoekjes, Di djaröë euntjiën sipatah ),
Je zal smullen van eumpiëng met suiker. Ba babah eumpiëng ■*) ngön goela.
d. Plechtigheden op den zevenden dag.
Volgens de Moslimsche wet ') is vooral de 7de dag na de geboorte een belangrijke dag. Het geldt dan namelijk als aanbevelenswaardig, om het kind een naam te geven, zijn hoofdhaar af te scheren en tevens om te zijnen behoeve een offer te slachten, caqTqah genoemd, bestaande in twee stuks kleinvee (schapen of geiten), als het kind een jongen is, en in één van die dieren, als het een meisje is. Dit offer kan naar de Wet ook later gebracht worden, totdat het kind volwassen is, en zelfs daarna nog door den volwassene in eigen persoon.
Gaan we thans na, hoe deze voorschriften in het volksleven toepassing vinden. Allereerst bij de Atjèhers °).
De naamgeving (böh nan, of: geupeunan, of: geurasi nan) en de eerste hoofdschering (tjeumoekö) geschieden ook bij hen officieel op den 7den dag, al mag dat tijdstip ook verschoven worden, bijvoorbeeld tot na den kraamtijd, of ook nog wel later. Daarmede gaat gewoonlijk een heidensche adat-plechtigheid gepaard, n.1. het „laten proeven" (peutjitjab)7) aan het kind van een soort tjeunitjah (zie dl. I, p. 336, maar in dit geval zonder scherpe bestanddeelen), waardoor het als het ware ingewijd wordt in de menschelijke spijsgewoonten.
Er heeft dan een godsdienstige maaltijd (kanoeri tjitjab) plaats, waarna de bidan het hoofdhaar en de wenkbrauwen van het kind geheel afscheert (dl. I, p. 262). Nadat het fraai uitgedoscht op een matrasje is neergelegd, overhandigt zij het kind aan den dorps-teungkoe, die de kanoeri leidt. Tevens zet zij dezen een koperen presenteerblad voor, waarop o.a. een djeumpa-bloem (Michelia Champaca, L.), benevens een kopje met suikerwater, of met water, waarin een dadel (korma, Arab: choerma) ligt. De teungkoe neemt nu de geurige bloem — waaraan een gouden ringetje is bevestigd — doopt die even in het water en strijkt ermede, na aanroeping van den naam van Allah, eenige malen over de lippen
1) Pasoe saka = een kegelvormige aarden pot met een gat in den bodem, waarin de ingedampte suikerstroop wordt gedaan, opdat het vocht daaruit druipt en de suiker kan stollen.
2) Tjandoe peuti = trommeltje met slot, waarin sieraden worden bewaard.
3) Euntjiën sipatah, zie dl. I, p. 285.
4) Eumpiëng, zie dl. I, p. 327.
5) Vgl. Dr. Th. W. Juynboll's „Handleiding" p. 158 vg.
6) Vgl. voor het ondervolgende: De Atjèhers dl. 1, p. 421 vg. (The Achehnese 1 :383 vg.) en Dr. Jacobs t. a. p. dl. I, p. 153 vg. en 180 vg.
7) Cfm. Q: tjetjèp, zie Gajö Wdbk. i. v.



van het kind. Zoowel de teungkoe als, na hem, de opgekomen bloedverwanten geven dan het wicht van de bovenbedoelde tjeunitjah te proeven.
De naamgeving geschiedt zonder veel plechtigheid gewoonlijk bij de kanoeri tjitjab. Soms is het de dorps-teungkoe, maar liefst een oelama, of een geleerde sajet, die, na raadpleging van een Maleisch naamwichel-boekje (soerat böh nan, of: soerat rasi), bepaalt, welke naam het kind, in verband met den weekdag en de maand zijner geboorte, het meest past. Op de verschillende soorten van namen komen we later terug. Vóórdat de naam is vastgesteld, noemt men het kind gewoonlijk Si Tjoet, of: Nja Tjoet, of: Si Nja', d. i. „Kleintje".
Het slachtoffer ten behoeve van een jonggeborene (hakikah) wordt veelal verzuimd, maar ook uitgesteld, bijvoorbeeld tot de besnijdenis, of tot het huwelijk, zelfs wel tot na den dood en dan door een overlevende nabestaande gebracht. Soms wordt het gebracht voor eenige kinderen, of voor eenige overledenen tegelijk. Sommigen achten het bijzonder verdienstelijk, om geld naar Mekka te zenden, ten einde daar voor zich zulk een offerdier te laten slachten. Meestal is het een schaap, dat onder het slachtmes het leven moet laten, geldt het offer meerdere personen, ook wel een koe (nimmer een buffel). Vóór het slachten plaats heeft, wordt het dier aan een verkoeling onderworpen (peusidjoeë1 hakikah), en hebben daarbij nog allerlei zonderlinge ceremoniën plaats, welke in hoofdzaak overeenkomen met die, welke Dr. Snouck Hurgronje voor de koeroebeuën- (Arab.: qoerban)-offers beschrijft (De Atjèhers dl. I, p. 263 vg., The Achehnese 1:244).
Ook bij de Gajö's en Alassers hebben naamgeving (G: mböh gëral, of: mënrasi, Alas: mahan galar) en haarschering van het kind gewoonlijk op den 7den dag plaats, waarbij het tevens plechtig in de naastbijzijnde rivier wordt gebaad (G: toeroen mandi, Alas: bah ana bëlawé)x), terwijl ook de Gajöschq kraamvrouw alsdan een symbolische reiniging ondergaat.
Bij het Gajösche toeroen mandi gaat de bidon, op weg naar de rivier, vooraan, met een bord, waarop vierkleurige gepelde rijst (dros opat). Dan volgt de vrouw, die het kind draagt, met een pinangschaar in de hand, waarin een brandende lap {demi)2) vastgeklemd zit, opdat de brandlucht de kwaadwillende geesten op een afstand houde. Achteraan komen de andere vrouwen, waaronder ook de jonge moeder, die uit een rijstmaat (aré) telkens wat asch langs den weg strooit.
Bij de rivier hebben vooral drieërlei plechtigheden plaats:
1°. Het „met den stroom doen afdrijven van de ziekte" (mënanoetpënjakit), d.w. z.
1) Men vindt dit gebruik, een primitieve wijze van doop, bij verschillende volken in den Archipel. Evenals de kraamvrouw wordt ook de jonggeborene als onrein beschouwd; het bad dient om de onreinheid weg te nemen.
2) Is de lap in elkaar gedraaid of opgerold, bij wijze van touw of doezelaar, dan heet hij in Gajö toenöm, in Alas demoei\ ook uit andere streken in den Archipel, waar het toeroen mandi voorkomt, is zulk een brandende lap als geestenintimideerend middel bekend, o. a. bij de Mënangkab. Maleiers (A. L. van Hasselt's „Volksbeschrijving" p. 268), bij de Batak's als damoean (Van Ophuysen, Kijkjes in het huiselijk leven der Batak's p. 12), bij de Toradja's (het welbekende werk van Dr. N. Adriani en Dr. A. C. Kruyt dl. II, p. 62).



Beëindiging van den kraamtijd.
van de sakit dapoer (p. 412). De bidön neemt daartoe een pisangblad, legt daarop de vierkleurige rijst en laat een en ander, na plechtige telling tot zeven (pësadoeön), de rivier afzakken, waarbij ze o. a. zegt: „evenals dit blad wegdrijft, zoo moge ook de ziekte wegdrijven; dit is uw aandeel". 2°. Het „uitgeleide doen van de ziekte" (mendjoelö pënjakit), daarin bestaande, dat de jonge moeder even met het wegstroomende blad meeloopt, om dan onder water te duiken en zich plotseling om te keeren. Haar oude plunje werpt ze vervolgens weg, en na gebaad te zijn, wordt ze in feesttoilet gestoken. 3°. Het „splijten van een klappervrucht" (blah krambil). Een vrouw hakt namelijk boven het hoofd van het kind een jonge kokosnoot open en laat het water over zijn gezicht loopen, naar het heet, opdat het later niet schrikke van
donderslagen (poenggi, vgl. hieronder p. 431).
Daarna keert men naar huis terug, waar de mannelijke verwanten zich reeds aan een godsdienstigen maaltijd (këndoeri toeroen mandi) hebben vereenigd. Hierbij heeft de ceremoniëele naamgeving plaats, hetzij door een daartoe uitgenoodigden goeroe of malim (schriftkundige) hetzij, eveneens op verzoek van den vader, door een der oudere leden van de familie, vooral een der grootvaders (mpoe). De naamgever neemt wat gele rijst, smeert daarvan een weinig achter een der ooren van het kind, voert daarna, het wicht aan dat ééne oor vasthoudend, de sacramenteele telling van één tot zeven uit, en spreekt bijvoorbeeld: „Rahman zij uw naam, lang zij uw leven, moogt gij gemakkelijk uw levensonderhoud vinden, moge in geen enkel opzicht uw karakter slecht zijn ).
In het Alasland spreekt de geestelijke (imam of katip), die den naam geeft, bijvoorbeeld de woorden uit: Indö pan pinang sënoemboel, bereken imam, mahan gelarmoe Ali (hij smeert nu met een gekauwde sirihpruim langs het voorhoofd van het kind), pandjang pandjang oemoermoe, pagit pëgömoe, moer ah moer ah rëdjëkimoe (hij neemt nu wat gele kleefrijst in de hand en onder plechtige telling tot zeven, smeert hij daarvan wat achter de ooren van het kind), indö pënangan këndoerin mahan gelarmoe, lëkang tjoeping mindö kanö lëkang gelarmoe si Ali, d. i.: „ziehier een sirihpruim, die de imam je geeft, om je te begiftigen met den naam Ali, zeer lang zij je leven, bitter zij je gal, het moge je aan niets ontbreken, dit is eten van den naamgevings-maaltijd, evenals dit oor vast zit aan je hoofd, moge ook je naam Ali vast aan je verbonden zijn .
Wat hierboven over het, den jonggeborene gewijde, slachtoffer bij de Atjèhers is gezegd, geldt mutatis mutandis ook voor het Gajösche en het Alassche kikah.
e. Beëindiging van den kraamtijd.
Na afloop van de gewichtige 44 dagen — schrijft Dr. Snouck Hurgronje van de Atjèhers — heeft het „wegdoen van den oven" {böëh dapoe) plaats; dit geschiedt echter feitelijk meestal op den 41 sten 0f 43sten dag, wijl men een even dag voor minder gelukkig houdt. Men geeft een offermaaltijd (kanoeri teungoh
1) Vgl. Het Oajoland p. 307, Gajo Wdbk. p. 237 i. v. geral.



dapoe) aan een aantal teungkoe's en leubè's, waarbij, behalve de rijst met toespijzen, in het bijzonder de apam (dl. 1, p. 337) niet mag ontbreken. Een der heeren wijdt het maal door het grafgebed, waarin Allah's barmhartigheid over alle dooden en verder ook over de levenden wordt ingeroepen. Wie niet tegen de kosten opziet, geeft tevens een ra^Z-voorstelling (dl. I, p. 422). De vroedvrouw neemt den oven (dapoe) weg en werpt dien onder het huis, waar de ligbank der kraamvrouw eveneens gedeponeerd wordt. Vervolgens baadt men de kraamvrouw (mande peuët plöh peuët), en mag men de oude verhalen gelooven, dan zou men eertijds voorname kraamvrouwen dit bad uit 44 emmers (tima) toegediend hebben. Het badwater wordt met sap van zure citroenen (böh kroeët) vermengd. In gewone gevallen kan dan de vroedvrouw tevens afscheid nemen. Eerst moet zij echter nog het huis, dat zoovele wellicht ongunstige invloeden ondergaan heeft, „verkoelen" (peusidjoet). Tot afscheid ontvangt de vroedvrouw den door haar opgegeven prijs der verschillende geneesmiddelen, die zij voor kraamvrouw en kind toebereid heeft, een douceur in geld voor haar moeite (peunajah) en een volledig stel kleedingstukken (seunalén). Eindelijk vraagt de moeder der kraamvrouw aan de vroedvrouw vergiffenis (lakèë meu ah) voor al de moeite, die men haar berokkend heeft. Het stereotype antwoord op dit verzoek luidt dan: „het is niets" (hana peuë, vgl. De Atjèhers dl. I, p. 427 vg., The Achehnese I : 388 vg.).
Hoewel voor de Gajösche kraamvrouw de ovenperiode in werkelijkheid gewoonlijk niet langer dan 7 dagen duurt, leeft ook zij tot den 44sten dag onder een ban. Als op dien dag de ban wordt opgeheven, heeft er een offermaaltijd (kendoeri lëpas pantang) plaats, en wat hiervan overblijft, laat men op een vlot de rivier afdrijven, als offergave aan de geesten. Alles wat de vrouw gedurende de kraamperiode niet mocht eten, wordt haar nu voorgezet. Na afloop van het maal ontvangt de bidön haar afbetaling (përmoenggön), d. i. geen vast loon, maar men knoopt wat geld (± ƒ 3) in een wit doekje en biedt haar dit aan op een schotel, waarop ook wat gepelde rijst en sirih. Beide echtelieden maken voor haar ten afscheid een sëmbah en vragen haar verlof (nirö idjin) het weinige voor lief te willen aannemen.
ƒ. Eerste aanraking van het kind met den grond.
Wordt een kind voor de eerste maal met den grond in aanraking gebracht, dan geldt dit, zooals bekend, bij verschillende volken in den Archipel als een gewichtig moment. Zoo ook bij de Atjèhers; zij noemen die gebeurtenis „doen nederdalen" (peutrön). Evenals het boven beschreven toeroen mandi bij de Gajö's en het bah ana bëlawé bij de Alassers, heeft ook het Atjèhsche peutrön aneu ') de beteekenis van een wijding van den jonggeborene aan ons aller Moeder Aarde, die voor den eenvoudig denkenden mensch in haar schoot zooveel mysteriën verborgen houdt-). Tot dien tijd mag het kind volstrekt niet buitenshuis gebracht worden.
1) Bij de Soendaneezen: noeroenkeun, bij de Javanen: moedoen lemah (De Atjèhers dl. I, p. 429, The Achehnese 1: 389).
2) La sont les morts et leurs ombres qui, délivrées des entraves corporelles, peuvent



Eerste aanraking van het kind met den grond.
Voor de plechtigheid kiest men bij voorkeur een der eerste 7 oneven maanden na de geboorte van het kind (De Atjèhers dl. I, p. 429, The Achehnese 1 .389).
Vóór het peutrön plaats heeft, wordt het kind op verschillende plaatsen van het lichaam ingesmeerd met roet (adang), kalk (gapoe) en z.g. „medicijn voor kleine kinderen" (oebat tjoet), bestaande uit een mengsel van allerlei sterk riekende, of sterk smakende stoffen, zooals: asa foetida (hinggoe), aloë-bladeren (galagaro), wierookhars (keuneuroekam), sjalotten, gewone uien, kleine citroenen (böh sréng), enz. Dit alles zou de bedoeling hebben, om den jonggeborene te beveiligen tegen de loftuitingen van het publiek (/hè' keunöng meuj babah göb, vgl. dl. I, p. 170 en p. 598). Aldus geschminkt wordt de kleine door eenige vrouwen, waaronder ook de vroedvrouw, die men nooit verzuimt uit te noodigen, de trap af gedragen. Hierna is het gebruikelijk, dat men een klapper splijt (plah oe), als het wicht een meisje is, naar men beweert, opdat ze later niet bang zal zijn voor den donder (glanteuë, vgl. boven p. 429). Is het een jongen, dan schiet men een geweer af, of men hakt een pisangstam door, opdat hij later moedig zal zijn in den oorlog. Buiten wordt het kind even met de voetjes op den grond gezet, en daarna gewoonlijk naar de graven der overleden naaste bloedverwanten gebracht. Soms brengt men het ook wel naar een of ander heilig graf, ter vervulling van een vroeger gedane gelofte. Bij dit graf wordt dan het hoofd van het kind plechtig gewasschen (srah oelèë), hetzij door den grafbewaker, hetzij door de vrouwen zelve; soms wordt het ook hier en daar bestreken met wat aarde van de gewijde plaats.
g. Het kleine kind in het volksgeloof.
De vrouwen, die op kraambezoek komen, zullen zich wel wachten, aan haar bewondering voor het mollige pasgeboren wezentje lucht te geven, daar zulks de moeder zeker angstig en tevens boos zou maken. Zulk een lofspraak zou zijn een uittarten der afgunstige geesten, die het juist op mollige kindertjes begrepen hebben. Wil men dus zeggen, dat het wicht dik (teumbön) is, dan zal men zich bijvoorbeeld aldus uitdrukken: „wat is dat hondenkind een dikkerd" (aneu asèë njöë teumbön)'). Mocht iemand zich onverhoopt toch een loftuiting tegenover het
avoir des connaissances que n'ont pas les vivants; la puisent leur force les arbres, les plantes, qui sont la nourriture des animaux; c'est le laboratoire secret oü fermente la vie, ou se distillent les poisons des plantes et leurs sucs bienfaisants, oü s'enfantent les vegetaux et leurs fruits, etc. (Bouché-Leclercq, gecit. door E. Doutté: Magie et religion p. 410 vg.). Zie ook E. Samter: Geburt, Hochzeit, Tod p. 1 vg. en P. Sartori: Sitte und Brauch I, p. 25.
1) Vgl. De Atjèhers dl. II, p. 47 (The Achehnese 11:45), Dr. J. Jacobs t. a. p. dl. I, p. 153. Het Atjèhsche meuj beantwoordt aan ons „bestoeft" (A. de Cocq: Spreekwoorden op volksgeloof berustend I, p. 232) en het keunöng meuj göb aan het Duitsche „berufen", of „beschreien (d. i. betooveren, beheksen). Niet alleen de lof der schoonheid of gezondheid van een persoon, maar ook het roemen van eigen kracht, succes, enz. wordt geacht de jaloezie der demons op te wekken. Zulk een lof — de in woorden uitgedrukte „booze blik", zooals Wuttke dien noemt — is daarom ,„,ein verraterischer Judaskusz, den neidischen Machten ein Zeichen: „den greifet! (Dr. A. Wuttke: Der deutsche Volksaberglaube, 1900, p. 165 vg.; zie verder Dr. S. Seligmann: Die Zauberkraft des Auges und das Berufen, 1922, p. 308—314 en 196 - 200).



kind laten ontvallen, dan zal hij, om het tegen de kwade gevolgen zijner onvoorzichtigheid te vrijwaren, direct op zijn uitlating laten volgen „be moebabaheen elliptische uitdrukking, die we reeds vroeger leerden kennen en daarop doelt, dat de kleine niet getroffen moge worden door den lof van vreemden (keunöng meuj gob). In zoo'n geval zal de moeder niet nalaten, als voorzorgsmaatregel direct wat kalk achter de ooren van haar kind te smeren.
Even nadceüg als een lofprijzing is een mooie naam; ook daardoor zou de aandacht der geesten op het kind worden gevestigd. Bij voorkeur kiest men dus een leelijken, of onheilspellend klinkenden naam, bijvoorbeeld voor een meisje Si Tjhoeëng, voor een jongen Si Khèb, welke beide woorden ongeveer aan ons „stinkerd" beantwoorden Men geeft het kind ook ongaarne een naam, welke reeds door een nog levenden nabestaande gedragen wordt2). Veel Atjèhers vermijden evenzeer, om hun kind naar een overleden familielid te benoemen, uit vrees voor den geest van den afgestorvene, wiens aandacht zou worden gewekt door het noemen van zijn naam 3). Alleen bij godsdienstige lieden, die de Arabische adat volgen, bestaat die tegenzin niet.
Is het kind nog geen twee jaar oud, dan mag men in zijn bijzijn niet spreken van poengö boej, peunjakét di manjang, rambaloej en meer dergelijke namen van kinderziekten, die zich niet met onze ziektenamen laten aanduiden, maar alle met stuiptrekkingen, krampen, oogverdraaiingen en meer dergelijke symptomen van convulsieven aard gepaard gaan en door plotseling optreden en weer verdwijnen sterk op de verbeelding van den mensch werken. Zulk een kinderziekte is ook de peunjakét droë. Heeft het nog niet den leeftijd, dat het een steen over de nok van het dak kan gooien (srom doeë) — is het dus nog klein — dan mag men het kind geen lever van geslachte dieren laten eten, daar anders de peunjakét droë zou worden opgewekt.
Heeft het kind den hik (tjeumeuko'), dan neemt de Atjèhsche moeder een paar pluisjes van een oude mat (boelèë tika) en kleeft die met wat speeksel op het voorhoofd van haar kleine. Hoort ze het geroffel van den donder, dan maakt ze met wat roet (adang), of met wat seureuma (het bekende zwarte poeder voor de randen der oogleden), een kruis (silang) op zijn voorhoofd. Hetzelfde doet ze, als ze het kind ver weg brengt. Laat ze het alleen in de wieg liggen, dan legt ze een of ander ijzeren voorwerp daaronder. Altemaal moederlijke voorzorgen, ook uit andere deelen van den Archipel wèlbekend.
1) Juist zooals het bijv. onder de Javanen niet zeldzaam is, woorden als kontol (scrotum) te hooren bezigen als kindernaam (Dr. G. A. Wilken's Handleiding p. 213); bij de Toradja's vindt men kindernamen als „hondepenis", „varkensdrek", enz. (De Bare'e-sprekende Toradja's dl. II, p. 63); de Mandailingers noemen een knaapje wel Si Oentjö', een meisje Si Boetët, welke woorden „de stinkerd" beteekenen (Van Ophuysen: Kijkjes in het huiselijk leven der Bataks p. 29) enz. Zie over dit onderwerp uitvoerig J. G. Frazer: Folk-lore in the Old Testament dl. III, p. 170 vg., 172, 176 vg. en 191 vg.
2) Ook in ons werelddeel vindt men de volksopvatting: „In derselben Familie dürfen zwei Kinder nicht denselben Namen erhalten, sonst stirbt eins derselben" (Dr. A. Wuttke t. a. p. blz. 387).
3) Vgl. J. G. Frazer: Taboo and the perils of the soul p. 349 vg. en Dr. A. C. Kruyt: Het animisme p. 71.



Het kleine kind in het volksgeloof.
De bovenbedoelde eerste haarschering bij het kind moet bij wassende zon (oeröë <?'*), dus vóór 12 uur, plaats hebben. Het afgeschoren nesthaar (ö1 è ) begraaft men liefst nabij een pisangboom, opdat het hoofd van den kleine, evenals die stam, steeds „koel" (in symbolischen zin) zal blijven. Maar ook wordt dat eerste haar wel bewaard, om als het kind in den eersten tijd ziek is, het daarmede over het voorhoofd te strijken. Soms worden de nestharen, met wat hinggoe vermengd, in een lapje gewikkeld, en men maakt hiervan dan, met behulp van wat gomlak (malö), een amulet voor het kleine kind.
Ook als het wat grooter is en buiten gaat spelen, heeft de moeder op allerlei kleinigheden te letten, die-voor haar een waarschuwing zijn, om dit of dat na te laten.
Men mag niet te veel gekheid maken met een klein kind, zoo leert de Qajö, anders wordt het licht door een lijkspook (apah) aangeraakt (Gajö Wdbk. i. v. köntak).
Brengt de moeder haar zuigeling voor de eerste maal bij de buren op visite, dan gaat dit met kleine geschenken gepaard, waarvan we de beteekenis hierboven (p. 378) leerden kennen.
Gedurende de eerste maanden dragen de Atjèhsche kleuters lichte ijzeren armbandjes (gleuëng beusöë), om ze tegen verschillende kinderziekten te behoeden. Ook krijgen ze reeds een paar dagen na de geboorte een snoer van zwart garen om de heupen, alsmede om de beide polsen en enkels, en als ze wat grooter worden een geundét (dl. 1, p. 271). Verder dragen de meeste kleine kinderen op het bloote lijf als amulet een of andere holle versiering, welke aan een kettinkje om den hals hangt en waarin zich een of andere koranspreuk of tooverformule bevindt. Ook de als schaamdeelbedekking gedragen voorwerpjes (dl. I, p. 277) zijn tot de kinderamuletten te rekenen.
Men mag een klein kind niet op het hoofd slaan, anders gaat het bedwateren (ië'~) — zegt de Atjèher (vgl. boven p. 415 nt. 5). Men moet het niet met een bezem slaan, anders blijft het mager (pidjoeët)'). Als het nog niet spreken kan, moet de moeder het niet op haar beenen heen en weer schommelen (ga gö ) — zooals Atjèhsche moeders met haar dreumesen plegen te doen — anders zou het gaan stotteren (gagab). Ook de wijze van slapen van het kind is lang niet onverschillig (dl. I, p. 371).
Kleine kinderen mogen niet zitten in de stralen der pas opkomende zon (boengöng oeröë). Als zich na zonsondergang een roode gloed aan den Westelijken hemel vertoont (oeröë mirah, of: bambang koenèng, G: lö Hang, of: mambang koening, Alas: oewari mëgarö), en gedurende de avondschemering, wanneer de zonneschijf reeds onder de Westerkim verdwenen is (sinja kala, of: seundja kala, G: sëndjö, of: sënjö, of: kawat oeloe, Alas: sëndjö)2) geldt het als gevaarlijk, om de kleinen buitenshuis te laten, omdat de geesten dan rondwaren (vgl. ons „Götterdammerung"). Ook mogen zij op dien tijd niet bij de huistrap zitten en de huisdeur houdt men dan gesloten. In Atjèh werpt men gedurende dien
1) Vgl. voor hetzelfde volksgeloof in Europa Dr. A. Wuttke t. a. p. blz. 393 vg. en Dr. H. Plosz—B. Renz: Das Kind dl. II, p. 40, 47, 48.
2) Van Skr. sandhyakala, d. i. samen-plaatsingstijd (D. v. Hinloopen Labberton's „Handboek v. Insulinde" p. 31 nt. 1).
28



onheilspeilenden tijd gaarne wat stinkende bladeren, in Gajö en Alas wat zout op het haardvuur, omdat de geesten daardoor worden afgeschrikt Ook als het regent, terwijl de zon schijnt (oedjeuën panaïh, G: lö serelah, Alas: oedan hangat, Mal.: oedjan panèh), worden de kinderen direct in huis gehaald; vooral geldt het als omineus, als daarbij nog de regenboog (beuneung Radja Timöh, G: klamboen, Alas: tjëlandoeng) zichtbaar is ').
Algemeen geldt in het gewest het voorschrift, dat men een kind niet in den spiegel mag laten zien 2). In het Alasland heet het, dat trien het geen zittende houding moet geven, daar anders de tandjes niet op tijd doorkomen.
Kinderen, die achterlijk zijn in het loopen, laat de Atjèher gaarne over bedauwd gras gaan, of men wrijft hun ledematen in met dauwwater (ië mbön). Dezelfde krachtig makende eigenschappen kent men evenzeer toe aan het water, waarin de rijst gewasschen is (ië breuëh); vandaar dat men dit badwater ook aanwendt voor kinderen, die mager en in groei achterlijk blijven. Bij het tandverwisselen (teulhöh gigoë, G: mënëlpöngi) hebben geen bijzondere ceremoniën plaats. In Atjèh begraaft men de benedentanden, die uitgevallen zijn, gewoonlijk onder het huis, de boventanden worden in den regel op het dak geworpen (Dr. Jacobs dl. I, p. 196). De Gajö legt de uitgevallen tanden op een der huisbalken. Opdat de tanden spoedig zullen doorkomen, klopt de Atjèher tegen het tandvleesch van het kind met een rauw ei. De Gajö wrijft daartoe wel met een stukje goud langs den tand; dit goud geeft men als het ware aan den tand als loon voor het doorkomen (Gajö Wdbk. i. v. oepah).
Uit al het bovenstaande blijkt wel, dat het den Inlander niet ontgaat, dat het kind in zijn eerste ontwikkelingsperiode, meer dan in lateren tijd, aan allerlei gevaren en ziekten is blootgesteld en dus nauwlettende zorg noodig heeft. Ook uit het vervolg van dit werk zal zulks nog telkens blijken.
h. Leeftijdbepaling.
Is een kind nog heel klein, dan beschrijft men zijn leeftijd door mede te deelen, welke bewegingen het reeds in staat is te maken. Zoo zegt men bijvoorbeeld „het kan al voorover liggen" (ka djeuët doegöm, G: ngö ngö' öpöp), „het kan zich al omkeeren" (ka djeuët balé , G: ngö ngö bali singkih, Alas: teladjar langkëm), „het kan al lachen" (ka djipeukhém, G: ngö gërëgèkan), „het begint te loopen, maar valt nog telkens" (ka djitatèh, G: tëngah langkah-sëntat, Alas: tjindör sëntöt), „het kan staan, als het zich aan een of ander vasthoudt" (G: toekoe ngö1 bëröbön-öbönön, Alas: tjindör aban-aban), „het kan zich oprichten en dan staan" (ka beudöh dong), „het kan juist kruipen" (ban djeuët dji euj, G:
1) Bij ons: „kermis in de hel". Algemeen wordt in den Archipel regen met zonneschijn gepaard als zeer gevaarlijk beschouwd, vgl. o. a. voor de Toradja's het opstel van Dr. A. C. Kruyt over het „Measa", 2de ged. Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 75, p. 55. Men denke ook aan het oud-Eng.: „rain through sunshine, the devil going on his wife" (J. G. Frazer: Psyches task p. 54 nt. 2).
2) Ook in Europa algemeen, vgl. Dr. A. Wuttke t. a. p. blz. 226, 314, 343, 348, 379, 392, 459.



Leeftijdsbepaling.
téngcih napang, Alas: sëdang grampang), „het kruipt nog" (teungöh euj, G: tëngah poedjëdjöröl), „het kan al loopen" (ka djeuët djidja , Q: ngö rëmalan, Alas: nggö mëdalan), „het kan al zitten" (ka köng doeë , G: ngö koendoel, Alas: nggö tandö), „het kan al hard loopen" (ka pantaïh ploeëng, G: ngö poesangka-sangka, Alas: tëladjar lëtoen) enz.
Wordt het kind wat ouder, dan bezigt men andere omschrijvingen. Wil men aanduiden, dat een meisje ongeveer 8 jaar oud is, dan zegt de Atjèher bijvoorbeeld: „haar schedel is al geheel met haar begroeid" (ka peunöh ö'), de Gajö: „ze kan de moederlijke zorgen al ontberen" (ngö loeah ari inöé), of bij een jongen: „hij kan al een windmolen vasthouden" (ngö ngöc namat pëpilö).
Soms wordt de leeftijd bepaald naar het dragen van bepaalde kledingstukken. Zoo zegt men ter aanduiding, dat een meisje al over de 8 jaar is, in Atjèh: „ze draagt al een broek" (ka köng siloeeuë), in Gajö: „ze draagt al voorgoed een baadje" (ngö lëkat badjoe). Is een jongen al over de 10 jaar, dan' geeft men dit weer met „hij draagt al een heupdoek" (ka köng idja pinggang, G: ngö lëkat pinggang). In het Alasland zegt men van een meisje van ± 4—7 jaar: „ze draagt alleen nog een onderkleed" (mëdawah troeh), van een meisje van + 7—10 jaar: „ze draagt reeds een bovenkleed" (mëdawah datas).
Het kind heet gedurende den zuigeli'ngenleeftijd aneu' manja* (G: maja ), daarna aneu miët (G: këkana , Alas: and-and). Zoodra het geslachtsrijp is — d. i. bij een meisje als het menstrueert (kalön boeleuën, of: hé, G: oelön oelödnön, of: hél, Alas: boelanön, of: hil), bij een jongen met het optreden der polluties in den slaap (meuloempöë — lett.: „droomen") —, heet het als knaap: aneu miët moeda (G: si mëmoedö, of: si bëboedjang, Alas: boedjang), als meisje: aneu dara, of: oelèë dara (G: dörö, of: si bëbëroe, of: and bëroe, Alas: dëbëroe boedjang). Het heet dan volwassen (balèh, G: id., Alas: balir, Arab.: baligh; of ook: ka tröïh oemoe, G: ngö mbèh oemoer). Balèh asèë (G: balèh asoe) zegt men van een nauwelijks volwassen maagd (wier borsten nog niet geheel ontwikkeld, maar een weinig gezwollen zijn „als van een zwangere teef"). Mondig volgens de Wet (akaj balèh, G: akil balèh, Arab.: Laqil baligh, cfm. moekallaf) is ieder, die tot nakoming der wettelijke voorschriften verplicht is. Volwassen, in den zin van zelfstandig (ka djeuët dröë) wordt het meisje eerst bij haar huwelijk.
De pas volwassen Atjèhsche jongeling heet moeda seudang. Als jonggezel blijft hij aneu miët moeda heeten, tot ongeveer zijn 20ste jaar. Blijft hij ongehuwd, dan heet hij verder boedjang, onafhankelijk van den leeftijd. Trouwt hij, dan heet hij als bruidegom lintö en als getrouwde man agam. De Gajö noemt den pas volwassen jongeling boedjang' sedang, den ongetrouwden jonkman boedjang en den ouden vrijer boedjang oesang, of: b. rangas, of: b. röng, of: b. toeö. Si bëboedjang heet de Gajösche jongeling ongeveer vanaf zijn 11de jaar, als hij geregeld een heupdoek draagt. In het Alasland noemt men den ongehuwden jongen man boedjang, n.1. ongeveer vanaf zijn 8ste tot 12de jaar boedjang ala ala', daarna (tot zijn + 20ste jaar) boedjang bëlagar, nog later boedjang bëtoeö. Is hij gehuwd, dan heet hij mëtoeö alang en heeft hij reeds huwbare kinderen ka la' mëtoeö, of: simëtoeö.



Een maagd heet dara (G. en Alas: bëroe); dara seudang (G: bëroe sëdang) = pas volwassen maagd; dara beutöh, of: dara rajeu (G: bëroe köl) = geheel en al volwassen maagd. De bruid heet dara barö (G: bëroe ajoe, Alas: bëroe dajö). Een'gehuwde, nog kinderlooze, vrouw wordt inöng dara (G: inö n maja ) geheeten, een oude vrijster in Gajö bëroe oesang. Het Alassche meisje heet van ongeveer haar 10de jaar tot het huwelijk boedjang dëbëroe, of: si ngoedö dëbëroe, na het huwelijk mëtoeö alang en heeft het reeds een huwbaar kind kala mëtoeö.
i. Naamgeving.
Over de naamgeving, welke de Moslimsche wet bij voorkeur op den zevenden dag na de geboorte van een kind wil zien plaats hebben, werd op p. 428 vg. reeds het voornaamste medegedeeld. Deze kindernaam (nart tjoet, G: gëral koetja , Alas: gëlar tjëtjoet) is öf een Arabische- öf een inheemsche naam. Een Arabische naam wordt gewoonlijk, op aanbeveling van een of anderen geestelijke, aan een naamwichelboekje (soerat rasi, G: soeröt rasi, Alas: soerat rasi) ontleend1), bijvoorbeeld voor jongens: Kasim, Asan, Ali, Amat, Moehamat en voor meisjes: Aminah, Maimoenah, Rëmëlah, of bij afkorting: Tidja (v. Gatidjah), Kaja (v. Roekaja), Timah (v. Fatimah) enz. De inheemsche naam duidt gewoonlijk op een of andere lichamelijke- of karaktereigenschap van den drager; op den dag waarop, of de maand waarin hij geboren is; op de plaats, waar hij woont, of waarvan hij afkomstig is, of dergelijke2). Voorbeelden van persoonsnamen zijn: in Atjèh voor jongens: Si Poelèh (bij afkorting: Si Téh), Si Itam (bij afkorting: Si Tam), Si Raboe (Woensdag), Si Panjang (de lange) enz.; voor meisjes: Si Meuloe (jasmijn), Si Nabeuët (kandijsuiker), Si Dien (was), Si Alöïh (fijn), Si Tanda (moedervlek) enz.;
het voorvoegsel Si wordt vaak voor beide geslachten vervangen door nja' of tjoet (zie boven p. 264) 3); in Gajö voor jongens: Si Itöm (zwart), Si Koentoeng (e. s. v. wurm), Si Bidin enz.;
voor meisjes: Si Mëroel (jasmijn), Si Rami (levendig) enz.; in Alas voor jongens: Si Djëmawö, Si Bënoet, Si Djohor, Si Djaal, Si Dëkah, enz.; voor meisjes: Si Djalé, Si Tjërnö, Si Dajah, Si Sangoet, enz.
De kindernaam is de eenige eigenlijke naam, te vergelijken met wat wij voornaam noemen. Een geslachts- of familienaam is niet bekend.
In Groot Atjèh draagt men als regel den kindernaam tot zijn dood toe. Voor vrouwen geldt die regel bijna zonder uitzondering; mannen krijgen, zooals hieronder zal blijken, naast hun kindernaam vaak nog een bijnaam.
Het bij zooveel volken in en buiten den Archipel bestaand gebruik, dat de
1) De Atjèher noemt dezen naam daarom: nan dalam soerat, de Gajö: gëral soeröt, de Alasser: gëlar soerat.
2) De Atjèher noemt dezen naam: nan keudröë d. i. „zelfgekozen naam", de Gajö: gëral ari pënrasén, de Alasser: gëlar toeroen babah d. i. „kindernaam ontleend aan het noemen".
3) Zie de lijst van Atjèhsche persoonsnamen in De Atjèhers dl. I, p. 502 vg.



ouders zich noemen naar hun kinderen ') komt in Groot Atjèh niet voor. Wèl bezigt ook daar de man, over zijn vrouw sprekende, de uitdrukking ma si Poelan (moeder van N.N.), en zij, over hem sprekende, de woorden koe si Poelan (vader van N. N.) — waarbij Poelan verondersteld wordt de naam van hun eerste kind te zijn —, maar zij doen zulks dan alleen, omdat zij malèë (dl. I, p. 245) zijn, om eikaars naam te noemen en verliezen daardoor geenszins hun eigen naam, waarmede anderen hen blijven noemen. In Pidië schijnt het echter wèl voor te komen, dat de naam der moeder (niet die des vaders) zich geheel in dien van
haar eerste kind verliest.
In het Gajö- en Alasland is het zelfs een vaste regel, dat de ouders genoemd worden naar hun eerstgeborene. De vadernaam (G: përaman, Alas: përamanön) wordt dan bijv. in Gajö: Ama n Pölan, in Alas: Oewan Pölan (vader van N.N.); de moedernaam (G: perinön, Alas: peramèn), bijv. in Gajo: Inö n Pölan, in Alcis. Amei Pölan (moeder van N.N.). Wie grootvader of grootmoeder geworden is, wordt in Gajö meestal op gelijke wijze naar zijn (haar) kleinkind genoemd, de grootoudersnamen (përëmpoen), eenmaal in gebruik, verdringen langzamerhand de peraman en de perinön, althans in de onmiddellijke omgeving van de bedoelde
persoon (Gajö Wdbk. i. v. gëral).
Behalve de eigenlijke- heeft men ook oneigenlijke peraman's, perinön's en përëmpoen's. Een Gajö kan bijv. vader (ama) genoemd worden van een aangenomen kind, van een kind, dat hij van een ziekte genezen heeft, of ook — en dit dikwijls schertsenderwijze — van eenig lichaamsgebrek, een eigenaardigheid, een gewoonte, een door hem bedreven daad of een gebeurtenis, waarbij hij betrokken was; in dat geval is dus ama practisch gelijk aan ons „Jan" in Jan Salie, Jan Rap. Bovendien wordt dikwijls iemands peraman ontleend aan de kampoeng, waar hij zijn vrouw vandaan heeft gehaald, een enkele maal ook wel aan een eigenaardigheid van, een gebeurtenis in verband met, zijn vrouw. Terwijl iemand een echten peraman uit den aard der zaak eerst kan dragen, nadat hem een kind is geboren, kan hij reeds dadelijk na zijn huwelijk bij zulk een oneigenlijken përaman bekend zijn, nooit evenwel, vóórdat hij gehuwd is. Toch zijn er zeer enkele gevallen, waarin ook een ongetrouwd jonkman bij een peraman kan genoemd worden, n.1. wanneer er een zeer bijzondere betrekking is ontstaan tusschen dezen en het kind van een zijner broeders, bijv. als hij het kind van zijn ouderen broeder van een ernstige ziekte heeft genezen, dan noemt men hem wel „vader van" dat kind. Voorbeelden van oneigenlijke peraman's zijn: Ama n Naroe (vanwege zijn lengte), Ama n Lama (omdat hij erg lang verloofd was), Ama n Mahmoet (naar een aangenomen zoon Mahmoet), Ama n Ratoes (omdat hij een huwelijksgift van honderd gulden betaalde voor zijn vrouw), Ama n Pënösan (omdat hij
1) Zie daarover: Dr, G. A. Wilken's „Handleiding" p. 216 vg. en diens „Verspreide geschriften" i.v. teknonomie, met de nieuwere literatuuropgave v. Mr. F. D. E. van Ossenbiuggen in dl 1 p- 100 en verder J. G. Frazer: Taboo and the perils of the soul p. 333 vg. en de uitgebreide literatuuropgave aldaar p. 334 nt. 1. Over de verschillende verklaringen v. d. teknonomie is te raadplegen J. G. Frazer t. a. p. blz. 334 en de dissert. (1915) v. Dr. A. J. Portengen over De oudgermaansche dichtertaal in haar ethnologisch verband p. 167 vg.



zijn vrouw haalde uit Pënösan), Ama n Timboe (omdat zijn vrouw Inö n Timboe werd genoemd) enz. Uit het bovenstaande valt reeds af te leiden, dat één en dezelfde gehuwde persoon onder meedere namen bekend kan zijn (Gajö Wdbk. i.v. ama).
Hetgeen aangaande de oneigenlijke përaman's werd opgemerkt, geldt ook voor de përinön's; slechts zij nog vermeld, dat de përaman van den man ook noodwendig perinön van zijn vrouw wordt, en omgekeerd. Verder wordt de perinön wel ontleend aan de kampoeng, waarvan de vrouw afkomstig is. Ook een meisje of jonge maagd kan een oneigenlijken perinön hebben, evenals een jongmensch een peraman (Gajö Wdbk. i. v. inö).
Ook oneigenlijke përempoen's komen, vooral in het Meergebied, veel voor. Zoo krijgt iemand dikwijls een përempoen naar de plaats, waar vandaan zijn zoons vrouw afkomstig is, of waar de man zijner dochter woont: bijv. Mpoe n Tampèng heet hij, wiens zoon met een meisje uit Tampèng getrouwd, of wiens dochter met iemand van T. gehuwd is." Vooral wordt een përempoen gegeven, om de intieme verhouding uit te drukken tusschen een ongehuwd jongeling, of een maagd, en het kind van een zijner (harer) meer verwijderde familieleden, dat hij (zij) bijzonder genegen is, of van een ziekte heeft helpen genezen, immers men acht het minder voegzaam, nog niet gehuwde lieden bij een përaman of përinön te noemen, omdat dit hen beschaamd (këmël) zou maken over hun nog ongehuwden staat (Gajö Wdbk. i. v. mpoe).
Ook in het Alasland zijn oneigenlijke përamanön's en përamèn's bekend. Het komt daar, naar men beweert, namelijk voor, dat echtelieden zich direct bij hun huwelijk vernoemen naar een of ander familielid. Heet deze Kadir, dan noemt de man zich Oewan Kadir en de vrouw Amei Kadir, terwijl Kadir de naam is, bijvoorbeeld van een neef.
De keuze van den naam is theoretisch door niets bepaald. De Gajö kiest gaarne een gelukbelovenden naam. Evenals elders in de Moslimsche wereld '), kregen ook in dit gewest vooral slaven mooie namen;, in Atjèh bijvoorbeeld: Silamat (heil), Breukat (zegen), Laba (winst), Oentöng (voordeel) enz. (De Atjèhers dl. I, p. 503), in Gajö: Löbö (winst), Toeah (fortuin), Göndö (verdubbeling) enz. (Gajö Wdbk. i. v. gëral p. 239). Bij de Gajö's werden dergelijke namen echter ook wel aan kinderen van vrijen gegeven.
Bij de Gajö's en Alassers bestaat de neiging, om jongere broeders of zusters namen te geven die — hetzij wat de beginletter, hetzij wat den uitgang of de laatste lettergreep betreft — klankverwant zijn aan, of gelijken op, den naam van den oudsten broeder, of de oudste zuster. Zulke namen noemt de Gajö: gëral bërtëtingkah, of gëral toeroen tönggö, de Alasser: gel ar pëlëlèngköt. Bijv. de jongere zusters van een meisje, dat Srikaja genoemd was, kregen achtereenvolgens de namen: Mala, Rëna, Djéna, Pëna, Djahena en Taja, terwijl na Ma la nog een jongen kwam, die Samsa werd geheeten. Een paar andere reeksen zijn:
1) Vgl. E. Doutté: Magie et religion dans l'Afrique du Nord p. 364. Volgens een overlevering zou de Profeet dit geven van gelukbelovende namen aan slaven echter hebben ontraden, zie T. P. Hughes: A dictionary of Islam p. 429 i.v. „names".



Ka sim, Moeasim, Salim en Karim (alleen jongens); Saidah, Midah, Djemilcih en Kësiah (alleen meisjes) (Gajö Wdbk. i. v. gëral p. 238).
Naamsverandering (gantöë nart, G: mindah gëral, Alas: mindah gëlar) bij gewichtige gebeurtenissen in het leven van de betreffende persoon, komt in Atjèh maar zelden '), in Gajö en Alas veelvuldig voor. Wanneer bijv. een kind voortdurend ziek is, of al maar huilt, gaat men er wel toe over, het een anderen naam te geven. Men zegt dan, dat de naam niet passend (hana meurasi, G: görö sërasi, Alas: ma sërasi)2) voor het kind is. Ook waar in het huwelijk blijkt, dat de echtelieden niet met elkaar harmonieeren 3)> veranderen zij in Gajö en Alas soms van naam. Maar ook zonder eenige bepaalde aanleiding komt bij de Gajö s wel naamsverandering voor. Bijv. een kind, door den malim reeds plechtig Mat Moedö gedoopt, kreeg kort daarop van zijn grootvader, toen deze, die in een andere kampoeng woonde, eens naar zijn kleinkind kwam kijken, den naam Mëgit, en uit achting voor dien mpoe werd het kind vanaf dat oogenblik algemeen Mëgit genoemd (Gajö Wdbk. i. v. gëral p. 239).
Bijnamen zijn zeer frequent. Daar de Atjèher iemand niet gaarne bij zijn naam noemt, gebruikt hij, in de 2de persoon sprekend, gewoonlijk den naam van de kampoeng, waar de toegesprokene woont. Een dorpsgeestelijke, hadji, oelama enz. uit de Vil Moekim's Ba ét wordt bijvoorbeeld aangesproken met Teungkoe Ba ét, evenals de daar wonende Oelèëbalang, imeum's en kampoenghoofden Teukoe Ba ét worden genoemd. Een gewoon sterveling uit dat district spreekt men aan met Njcï Ba ét of Pö Ba ét. Zóó zijn ook de ons reeds bekende namen Teungkoe Koetakarang, Teungkoe Lam Peuneueun, Teungkoe Tanöh Abèë, enz. ontstaan. In sommige streken (bijv. in de XXVI Moekim's) is het regel, dat de man bij zijn huwelijk, evenals bij verhuizing, bij zijn eigen naam den naam voegt van het dorp, waar hij woont. Heet hij bijvoorbeeld Ali en woont hij te Lamgoet, dan wordt hij genoemd Pö Lamgoet Ali. Die veranderde naam heet dan nan geupeugala.
Soms wordt de eigennaam gevolgd door een bijnaam bijv.: Si Gam Tjaheuëng = S. G-, wiens tanden vooruit staan; Si Din Pro = S. D., de pokdalige; Si Bén Gabra — S. B., de schreeuwleelijk. De humor ontbreekt niet in namen als: Si Gam Geureuba = S. G., die bij het loopen den grond doet dreunen als een vrachtkar; Si Oesén Raja Bakat = S. O., die een grooten voetindruk achterlaat; Pang Djareuëng = P., die door lange beenen, en dus een grooten afstand
tusschen de voetstappen, opvalt.
Sommigen noemen zich na hun huwelijk Pö Bén, of: Pö Kroeëng, of: Po
1) Een gewoon Atjèhsch gezegde, om een bewering te versterken, luidt: meunjö kon lagèe lönpeugah tabaW nan, d. i. „indien ik niet de waarheid spreek, moge mijn naam veranderen '.
2) Naamsverandering bij ziekte komt in den Archipel veelvuldig voor. Dr. J. H. F. Kohlbrugge vermeldt het gebruik bij Javanen, Batak's, Dajak's, Toradja's, Gorontaleezen, Talaureezen, Alfoeren van Halmahera, Makassaren, Boeroeneezen en Rotineezen („Naamgeving in Insulinde , Bijdragen T L. en Vk. v. N. 1. dl. 52 (1901) p. 167 vg.). Ook de Mënangkab. Maleiers d.enen hierbij o. a. genoemd (zie dezelfde Bijdragen dl. 60, p. 471). Vgl. over hetzelfde gebruik o. a. nog E. Samter: Qeburt, Hochzeit und Tod p. 106 vg.
3) Dit heet echter niet hana meurasi, maar hana sioeko d. i. „niet van een maat . Hana meurasi zegt men o. a. nog van een medicijn, die niet helpt.



Gampöng, of: Pd Blang, of: Pd Peukan, of: Oedjöng Gampöng, of: Binèh Kroeëng, of: Binèh Blang enz., zonder nadere aanduiding van de rivier, kampoeng, blang, marktplaats, waarnaar de betrokkene zich noemt. Men krijgt dan eerst den waren naam te hooren, als men er opzettelijk naar vraagt bijv.: Pd Kroeëng Teupin Raja enz.
Een o. a. in de onderafdeeling Meulaböli lieerschend gebruik is het overnemen van namen van bekende personen. In zijn (niet gepubliceerde) memorie van overgave van 1 December 1921 deelt de assistent-resident J. H. Schmidt daarover het volgende mede: „Men noemt iemand, die Si Oema heet, gaarne Teukoe Meulaböh (naar den beruchte); wie Si Abaïh heet, noemt men veel Tenkoe Tjhi (naar den bekenden Oelèëbalang van Meulaböh: Teukoe Tjhi Abaïh). Een persoon, die den naam Si Panté voert, noemt men veelal Reuphin (naar een bekenden Seunaganner Panté Reuphin)-, wie den naam Meugang voert, noemt men Krani (naar den vroeger bekenden Krani Meugang), terwijl in Seunagan de naam Si Sjam wordt veranderd in Si Imeum (naar den bekenden Imeum Moeda Si Sjam van Nigan) en Si Jahja in Si Keutjhi (naar een bekenden Keutjhi Jahja); wie een verminkte hand heeft, noemt de bevolking Si Ké (naar den bekenden Toké Nja Tjoet van Tripa)."
Sommige bijnamen zijn ontleend aan de een of andere opvallende eigenschap van den drager. Een Atjèhsch kind, dat met de voeten naar voren geboren wordt, krijgt bijvoorbeeld den bijnaam (nan wajang) van Si Djaheuë' (of afgekort: Si Heuë). Dergelijke bijnamen zijn nog: Si Tjapïe (G: Si Dèngköh, of: Si Gapö) = de kreupele; Si Eungkhé, of: Si Ingkhé (G: Si Gèntjöng) = de hinkende; Si Singkat (G: Si Singköt, Alas: Si Singkat) = met één te kort been; Si Djoeléng (G: Si Djöl'eng, Alas: Si Djoeling) = de schele; Si Tjingke (G: Si Tèka , Alas: Si Djingdjing) = met een scheeven voet enz. Toch zijn bijnamen aan lichaamsgebreken ontleend betrekkelijk zeldzaam, daar velen die kwetsend achten'voor de ouders.
Volwassen Gajösche jongelieden ontvangen bijnamen naar aanleiding van de een of andere kunst of een handwerk, waarin zij uitmunten. Zulke lieden zijn dikwijls in het geheele Gajöland bij dien bijnaam bekend, ook na hun huwelijk, hoewel men hen dan niet meer daarbij mag noemen. Zoo was bijvoorbeeld een zekere goeroe didöng, wiens geral: Ibrahim was, in het geheele Gajöland beroemd als Goeroe didöng Djampoe , een bijnaam hem gegeven naar zijn mooi stemgeluid, dat men vergeleek met het gekweel van den vogel djampoe (Gajö Wdbk. i. v. geral p. 239 vg.).
Vóór het huwelijk worden de kinderen gewoonlijk met koos- of troetelnaampjes (G: geral möndjö n até, Alas: géi ar mandjing) aangeduid. In Atjèh gelden als zoodanig de woorden Nja (van manja = zuigeling) en Tjoet (klein), en bij kinderen van aanzienlijken Nih (vgl. boven p. 264). In het Gajöland zijn deze meestal afkortingen, öf van eigenlijke namen, óf van bijnamen. De eerstbedoelde mogen na het huwelijk van de aldus genoemden niet meer gebezigd worden, de afgekorte bijnamen, die immers niet aan de eigenlijke geral herinneren, kunnen ook na het huwelijk in zwang blijven. Somtijds verdringt de troetelnaam



den eigenlijken naam. Bij de Alassers worden kinderen gewoonlijk aangesproken
mef Tjoet of Goedoet.
Verder heeft men nog z.g. spot- of schimpnamen '). Gewoonlijk zijn dit namen, waarmede lieden van een bepaalde landstreek of kampoeng smadelijk worden aangeduid. Zoo zeggen de Atjèhers bijvoorbeeld van de Daja's: oereuëng Daja padjöh boedèë (d. i. een soort van trasi, die men daar eet). Maar de lieden van Daja antwoorden dan daarop: oereuëng Atjèh geamadè ba asèë (d. i. „de Atjèhers bedelen van de honden"). Van de lieden van Leupoeëng, Samalanga, Meureudoe en Toenóng heet het respectievelijk dat zij: olifantenvleesch-, oeleuë leumboe (e. s. v. slang)-, paarden-, en beudjaba (e. s. v. leguaan)-eters zijn. Zoo spreekt men ook van Groot Atjèhsche grootspraak, Pidiësche fatterigheid en draaierij, Meureudoesche titelzucht, Samalangasche methoden om zich vrij te pleiten, de valsche nederigheid van den Pasèër, en de gezwollenheid bij het volk van Peusangan. Lieden van DjoelS en van Tëmiang worden gezegd zich te verhouden als de beunteuëng-slang en de draak: ze zijn even knap in het werken met vergiften. Op dat gebied hebben Lam Teuba, Manggra en Lam Pisang ook bijzondere vermaardheid. Peusanganners hebben twaalf wijzen om iemand beet te nemen, maar lieden van Keureutèë hebben er twee en dertig. Men spreekt van Dajasche lagen, Peusangansche listen, Meulaböhsche truc's en Seunagansche uitvluchten. Lieden van Pango kunnen zóó goed liegen, dat ze een witten karbouw zwart en ïechte hoorns krom weten te praten. Neemt ge een aneu djamèë (Westkustbewoner van Mënangkabauschen bloede) tot kameraad, zegt de Atjèher, dan weet hij wel, al uw bezit in handen te krijgen. Waartegenover de Aneu Djamèë spreken van „vragen op zijn AtjèhscH", wat wil zeggen, dat men eerst neemt en daarna zegt, dat het toch zeker wel goed was! In de Djoelö -rivier kan men niet roeien, want daarvoor is het er te smal, en men kan er ook niet boomen, want daarvoor is het er weer te diep; en zóó is het ook gesteld met het volk van Djoelö : men weet nooit, wat inen eraan heeft, dan knikken zij van neen, en dan weer van ja").
Verbodsbepalingen met betrekking tot den naam zijn de volgende: 1°. Men mag zijn eigen naam niet noemen 3). Wil men weten, hoe iemand heet,
1) Men weet dat schimpnamen in den Koran (hfdst. XLIX:11) verboden worden.
2) H. T. Damsté in De volken van Ned. Indië dl. I, p. 42 vg.
3) Een verbod, dat overal in onze Oost en in de meest verschillende streken der aarde bestaat. De naam is, naar de opvatting van den eenvoudig denkenden mensch, een deel van de persoon, die hem draagt („a vital portion of himself", zooals Frazer het uitdrukt), evengoed als bijvoorbeeld zijn haar, zijn nagels, zijn bloed, of eenig ander materieel deel van zijn lichaam en ook als zijn afbeelding. Evenals men volgens die beschouwing een persoon beheerscht, wanneer men iets van hem in zijn macht heeft, zoo is dit ook het geval, wanneer men bekend is met zijn naam. Vrees voor misbruik, dat door een eventueel kwaad willenden medemensch, of door een of anderen boozen geest daarvan zou worden gemaakt, doet den natuurmensch met een en ander dus uiterst voorzichtig zijn (vgl. hierover o. a. J. G. Frazer: Taboo and the perils of the soul p. 318 vg. en vooral de literatuuropgave op p. 328 nt. 6 aldaar, verder de dissert. (1915) van Dr. A. J. Portengen p. 87 vg. en p. 167 vg.). Dat het als noodlottig geldt, wanneer men zijn naam zelf uitspreekt, maar niet, wanneer een ander dit doet, is, naar onze opvatting, inconsequent. Zulke ongerijmdheden zijn in de psychologie der primitieven echter niet ongewoon. Zoo is een der werkzame bestanddeelen der bezweringsformulieren, dat men



dan doet men het beste, dit aan zijn makker, of een der andere omstanders, te vragen. Bij de registratie komt het herhaaldelijk voor, dat men uit vrees een anderen naam opgeeft dan zijn eigen. Doe niet als de tortelduif, die zijn eigen naam noemt, zegt de Atjèher (vgl. dl. I, p. 521), zoo ook de Gajö (Gajö Wdbk. i. v. gëral p. 242)').
2°. Een naamgenoot spreekt men nooit aan bij zijn naam, doch noemt hem eumpië (G: mpi, of: pribön, of: sënamö, Alas: abang sënamö).
3°. In de aanspraak wordt over het algemeen de naam — behalve tot kleine kinderen — slechts gebezigd door de naaste oudere familieleden. De Atjèher noemt den man liefst met een woord, dat zijn rang (teungkoe, teukoe, teukoe ampön, toeankoe, habib, toean, enz.) of zijn ambt aanduidt, of hij bezigt een persoonlijk voornaamwoord van de tweede persoon. Tot meerderen of dezulken, die hij beleefdheidshalve als zoodanig aanduidt, gebruikt hij: dröëneu (droë = Mal. diri — persoon + achtervoegsel neu)\ tot kinderen, dienaren en zijnsgelijken, wanneer men die ruw wil toespreken: kah; tot gelijken bij groote gemeenzaamheid: gata. Jongere broeders en zusters zeggen tot oudere ook dröëneu, en worden, als de leeftijd niet veel verschilt, door dezen evenzoo, anders echter met gata aangesproken. De meeste Oelèëbalang's bezigen dröëneu tot lagere hoofden en tot lieden van den wetgeleerden stand. Voor Europeanen verdient het aanbeveling, alle Atjèhers van eenigen rang of stand dröëneu te noemen '-). Jongere verwanten spreken in Atjèh oudere nooit bij den naam aan maar met abang, of: tjoet bang, of: dalem, of: tjoet lëm (als dezen van de mannelijke sekse zijn), of met: a, of: tjoet pö, of: tjoet téh, of: téh, of: tjoet da, of: kaka (als dezen van de vrouwelijke sekse zijn). Ook in Gajö en Alas wordt een volwassen jongeling of meisje door jongere verwanten nooit, en slechts zelden door lieden van een andere blah of kampoeng bij den naam aangesproken; den jongeling noemt men dan abang, het meisje in Gajö: aka, of: kaka, in Alas: kakö. In Gajö Loeös is kam het gewone aanspraakwoord tot alle volgens de geslachtslijst oudere verwanten; in het Meergebied lacht men daarom en spreekt men de oudere verwanten aan: öf met het woord, dat de verwantschap tot hen aangeeft, öf bij hun naam. Het familiare kö bezigt de Gajö alleen tot volgens de geslachtslijst jongere verwanten en tot kinderen. Waar het niet verwanten geldt, spreekt de Gajö ieder, die geen kind meer is, met kam aan (Gajö Wdbk. i. v. kam en kö).
4°. Men mag den naam van zijn vader, moeder en oom niet uitspreken (vgl. dl. 1,
den geesten daarin bekendheid met hun namen toont, opdat hun dit zal afschrikken. „Connaïtre le nom, c'est connaitre le dieu et pouvoir Ie contraindre" (E. Doutté: Magie et religion p. 207). Maar daartegenover leert men, dat men de namen der geesten niet mag noemen, vooral niet in bijzijn van kinderen — anders komen zij (zie boven p. 121 nt. 2). „Wilde sind aber keine logischen Denker" (Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. III, p. 479 nt. 126).
1) Evenals o. a. de Batak (Tijdschr. v. h. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 34, 1891, p. 80) en de Javaan (hetzelfde Tijdschr. dl. 16, 1867, p. 569 vg.). Vgl. ook Dr. N. Adriani: Sangireesche spraakkunst, dissert. 1893, p. 54 nt. 1.
2) Dr. C. Snouck Hurgronje: „Atjèhsche taalstudiën" in Tijdschr. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 42, 1900, p. 182 vg.



p. 245). Dit verbod geldt voor het geheele gewest :). Een beschaafd Atjèher, die er niet buiten kan, den naam zijner ouders uit te spreken (bijv. in een rechtszaak), zegt er bij: be salah oelön ba Alah, d. i. „moge het geen vergrijp zijn jegens God", of: be toelah, d. i. „moge het niet vloekwaardig zijn". Tot een Gajö te zeggen: „je vader heette in zijn jeugd N.", geldt als een ernstige beleediging, en veroorzaakt dikwijls hevige twisten en vechtpartijen (Gajö Wdbk. i. v. geral p. 240). Wil de Alasser iemand aanduiden, die denzelfden naam draagt als zijn vader, dan zegt hij senamö wan, of als die persoon als zijn moeder heet: senamö amei.
5°. Man en vrouw mogen eikaars naam niet uitspreken. Ook dit verbod geldt voor het geheele gewest 2). Maakt de Atjèhsche man aanspraak op den rang van teungkoe, of teukoe, dan noemt zijn vrouw hem bij dien titel, anders gebruikt ze de uitdrukking koe si Poelan (zie boven p. 437), of het persoonlijk voornaamwoord van de 3de persoon göbnjan. De man gebruikt dit woord, van zijn vrouw sprekende, slechts dan, wanneer zij van eenigszins voorname familie is, anders zegt hij djih, wat tot de grovere taal behoort. Hij spreekt haar aan met gata, zij hem met drö'è (dl. I, p. 254). De Gajösche man en vrouw spreken elkaar toe met het beleefde kam. Een bekende Gajosche spreuk luidt: „de hemel der vrouw is bij de uiteinden der voeten haars mans (vgl. dl. I, p. 254), haar hel is het noemen van zijn naam" (sergö ni bönön oedjoeng ni kiding ni rawan, neraka ni bönön sabab igeralé rawan).
6°. In Gajö en Alas mag men mannen of vrouwen, zoodra ze gehuwd zijn, d. w. z. zoodra ze een përaman, of: perinön (peramanön, of: peramèn) hebben, nooit meer bij hun geral (gelar) aanspreken: zelfs aan de eigen ouders is dit ten strengste verboden. Heeft iemand eenmaal een „vadernaam , of een „moedernaam", dan wordt zijn (haar) kindernaam nog slechts gebezigd door anderen als noch hij (zij) zelf, noch een zijner (harer) kinderen er bij tegenwoordig zijn — ter nadere aanduiding of onderscheiding. Doch meestal wordt, wanneer iemands oudernaam eenigen tijd in gebruik is geweest, de kindernaam langzamerhand vergeten (Gajö Wdbk. i. v. geral p. 241).
k. Besnijdenis 3).
Hoewel van de besnijdenis, zooals men weet, in den Koran geen gewag wordt gemaakt, wordt ze toch door de Sjafiitische leer aan iederen Moslim tot plicht
1) Vgl. over het taboe zijn van de namen van verwanten J. G. Frazer: Taboo and the perils of the soul p. 335 vg. en dissert. (1915) van Dr. A. J. Portengen p. 91 vg.
2) Vgl. over dit verbod elders in den Archipel en ook daarbuiten de in de vorige noot vermelde geschriften.
3) Literatuur: Dr. C. Snouck Hurgronje: De Atjèhers dl. I, p. 434, 438 vg., dl. II, p. 299 (The Achehnese 1:395, 398 vg., 11:273); Dr. J. Jacobs: Het familie- en kampongleven op Groot Atjeh dl. I, p. 190 vg.; Dr. C. Snouck Hurgronje: Het Gajöland en zijne bewoners p. 308; Dr. Th. W. Juynboll: Handleiding tot de kennis van de Mohammedaansche wet p. 159 vg. Ter algemeene oriënteering zij volstaan met de verwijzing naar de reeks verhandelingen onder den titel: „Allerlei over de besnijdenis in den Indischen Archipel" door Dr. B. Schrieke, met



gesteld. Bekend is ook, hoeveel gewicht in alle Moslimsche landen, in het bijzonder in Nederlandsch Indië, aan die operatie wordt gehecht, zóó zelfs, dat men daaraan wel de beteekenis van een opname in den Islam geeft. „In Atjèh" — aldus Dr. Snouck Hurgronje — „kent men echter deze beteekenis aan de besnijdenis wel toe voor ongeloovigen, die den Islam aannemen, niet voor kinderen van Moslimsche ouders. Daarom is voor deze laatsten, ook in het volksgeloof, de beteekenis der besnijdenis op zichzelve niet bijzonder groot".
De Atjèhers noemen de besnijdenis: peusoenat, of: katan, de Gajö's: soenöt, of: mëdjëlis, de Alassers: sënat, of: pëdjëliskön; bij jongens wordt de operatie bij de Atjèhers ook vaak aangeduid met: köh böh, bij de Gajö's met: bërèlès, bij de Alassers met: katam, welke laatste uitdrukkingen ons woord „besnijden", d. i. van iets een stuk afsnijden, letterlijk weergeven.
De besnijdenis volgt meestal als de knaap het elementair Koran-onderwijs gevolgd heeft, anders tusschen het 6de en 10de levensjaar, in Gajö ook wel wat vroeger. Bij meisjes heeft ze veel eerder plaats, gewoonlijk omstreeks den tijd, dat ze loopen kunnen, dus ongeveer in het tweede levensjaar, in Gajö niet zelden als ze pas eenige maanden oud zijn, in Atjèh dikwijls vrij spoedig na het peutrön (zie boven p. 430), in Alas als regel weer veel later n.1. op + 5 jarigen leeftijd.
De kunstbewerking geschiedt bij jongens door een speciaal daartoe geoefend persoon (moedém, G. en Alas: moedim, v. Arab.: moe'addzin), bij meisjes in Atjèh door de vroedvrouw (bidan), in Gajö en Alas door een vrouwelijke moedim.
Het chirurgisch instrumentarium is al zeer eenvoudig en bestaat uit: 1°. een mes (in Atjèh meest een scheermes, in Gajö en Alas ook wel een scherp zakmesje of kapmes); 2°. een soort van primitieve pincet (seupét, G: pënjëpit, Alas: katjip), dikwijls slechts bestaande uit twee bamboe-stokjes, of klapperbladnerven, of arenpalm-pennen, die om een rond houtje bijeengebonden zijn; 3°. een soort van sonde (tjeunoelö\ G: pëndjölo , Alas: pëngkarih), waartoe ook een bamboestokje dienst doet. Bij meisjes is van eigenlijk operatie-materiaal geen sprake. Gaan we eerst de operatie bij jongens, dan die bij meisjes na.
In tegenstelling met de Gajö- en Alaslanden, heeft in eigenlijk Atjèh de besnijdenis dikwerf zonder de minste festiviteit plaats, zoodat zelfs naaste verwanten en buren soms niet weten, dat de operatie geschied is. Alleen als bij een vroegere ziekte van den knaap, of ook wel reeds vóór zijn geboorte, de gelofte is gedaan, dat aan de besnijdenis groote luister zal worden bijgezet, worden ter vervulling dier gelofte wel één of meer nachten rapa /-voorstellingen gegeven, of wordt een paar dagen vóór de operatie, met of zonder geundrang-muziek, een heilig graf bezocht. Dit geschiedt dan in grooten optocht. De jongen is bij die gelegenheid als bruidegom gekleed, met de hooge Atjèhsche koepiah op het hoofd,
medewerking van velen, in het Tijdschr. v. h. Bat. Gen. dl. 60, p. 373 vg. en dl. 61, p. 1 vg. en de daar opgegeven literatuur. Ook over het doel der besnijdenis en andere rituaal-mutilaties — „the darkest places in the study of primitive man", zooals Frazer ze noemt vindt men daar de literatuur bijeen, speciaal in het daarin voorkomend opstel van Dr. B. Schrieke: Some remarks on circumcision in Dutch India (Tijdschr. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 60, p 376 vg.). Vgl. nog het tijdschr. „Djawa" le jg. (1921) p. 89 vg. en 102 vg.



Besnijdenis.
waaromheen een hoofddoek is geslagen. Soms laat men hem te paard naar de heilige plaats rijden. Hier wordt aan het voeteneind van het graf zijn hoofd gewasschen (srah oelèë) en verder een groote offermaaltijd (kanoeri peusoenat) gegeven. Is de reeds overleden vader of grootvader van den knaap een voornaam man of een geleerde geweest, dan bezoekt men het graf van dezen, alvorens zich naar dat van den heilige te begeven. Rijke en voorname lieden laten ook nog wel andere festiviteiten aan de besnijdenis voorafgaan, die wegens haar zuiver wereldsch karakter geen voorwerp van geloften kunnen zijn, zooals het rateb sadati, ratéb poelet, of een piasan (volksfeest). Een vermogend vader laat dikwijls een p'aar arme knapen tegelijk met zijn zoon gratis besnijden (De Atjèhers dl. I,
p. 439, The Achehnese 1: 399). .
Bij de Gajö's en Alassers zijn de feestelijkheden, waarmede de besnijdenis gepaard gaat, van denzelfden aard als bij het huwelijk. Ook hier is de te besnijden knaap als bruigom gekleed. De beide feestnachten, die aan de besnijdenisplechtigheid voorafgaan, heeten eveneens djögö oesö (Alas: djagö haboen) en djögö kaul (Alas: djagö bëlin), zie boven p. 324. Behalve met een gastmaal brengt men die avonden door met didöng-spe\ (in Alas met het mërëndé, zie dl. 1, p. 401), dansen (bëtari), het slaan op metalen bekkens (rëpana's) enz. Ook hier'worden gewoonlijk een aantal jongens tegelijk besneden. Door wichelarij met citroenschijfjes wordt door den moedim uitgemaakt, wie het eerst zal worden besneden Hij die voor deze, als eervol beschouwde, rol wordt aangewezen heet in Gajö: oeloe sëkin, in Alas: këpalö pisau, of: këpalö sëkin. Men meent dat deze, die „het eerst onder het mes" moet, gelukaanbrengend (mëtoeah) en daarom ngangkoe (zie dl. 1, p. 508) is, zoodat de na hem komenden bij de operatie weinig pijn zullen lijden; zijn vader geeft twee- of viermaal zooveel loon aan den besnijder als die der overige patiënten (Gajö Wdbk. i. v. oeloe).
De besnijdenis van meisjes wordt bij Atjèhers bijzonder geheimzinnig behandeld. Zelfs de vader weet niet, wanneer zijn dochter wordt besneden. Geen zweem van feestelijkheid heeft hierbij plaats; alleen brengt men aan een teungkoe wat gele kleefrijst, waarvoor hij de fatihah eens opzegt (De Atjèhers dl. I, p. 434, The Achehnese 1:395). Bij Gajö's en Alassers hebben hierbij ook geen feestelijkheden plaats, maar is van geheimzinnig doen toch geen sprake.
In Gajö- en Alasland gaat aan de besnijdenis altijd een bad vooraf, in Atjèh is dit geen vast gebruik. Bij de Gajö's heeft na dit bad een voorloopige tandvijling plaats (mënoewöt boengö n ipön, d. i. „het wegnemen van de bloem deitanden"). Verder wordt bij hen, en ook bij de Alassers, vóór de operatie begint, aan den moedim het loon (G: pënjërahön, Alas: pënërahan) uitgekeerd, ten bedrage van ƒ 1 voor iederen te besnijden knaap. Dit gaat gepaard met het „aanbieden van het presenteerblad" (G: mëndjoerah taba , of: mëtön taba , Alas: mërékën taba), waarop liggen een klos „wurggaren" en een schop. Deze zaken geven symbolisch de straf weer, welke den besnijder te wachten staat, als hij de operatie niet tot een goed einde brengt. De beteekenis ervan leerden we vroeger (p. 393) reeds kennen bij de bespreking van de doodstraf.
Vóór de besnijdenis begint, wordt bij de Gajö's met kippen gewicheld. Iedere



te besnijden knaap neemt een wichelkip (koeri awangön) in de hand. Nadat de moedim op het huiserf wat rijst heeft gestrooid, werpen de jongens om beurten hun kip naar buiten. Uit de gedragingen dezer dieren ten opzichte van die rijstkorrels wordt nu het lot der knapen, hun geaardheid, enz. afgeleid. Na deze scène, die natuurlijk heel wat vroolijkheid veroorzaakt, en den jongens, met het oog op hun angst voor de aanstaande operatie, eenige zeer gewenschte afleiding bezorgt, worden zij, onder luid gejuich der omstanders, elk door twee personen op de handen (op de wijze van ons „stoelemeien") uit het binnenvertrek naar het voorhuis (lëpö) gedragen, waar de besnijdenis plaats heeft.
De besnijdenis bij jongens is de volledige circumcisie (wegneming van de voorhuid). In Atjèh zet men den te besnijden knaap op een mat, die met keukenasch bestrooid is, over welke weer pisangbladeren zijn uitgespreid, of ook wel op een krikaj (klein presenteerblad op voet). Zijn er in de vorige dagen karbouwen geslacht, dan zit hij in Gajö op den afgehouwen kop van één dezer dieren, anders eenvoudig op een rijstzak, waarop een pisangblad is neergelegd. Om den patiënt eenige verstrooiing te bezorgen, geeft men hem bijvoorbeeld een pisang, of andere vrucht, te eten.
De techniek der besnijdenis heeft aldus plaats. De besnijder brengt de bovenbedoelde sonde onder de voorhuid zoover mogelijk naar binnen, maakt boven op de voorhuid een teeken met kalk boven het uiteinde van die sonde, brengt deze laatste nu in schuinen stand, zoodat de voorhuid gerekt en geopend wordt, en trekt de voorhuid met de sonde erin zóóver naar voren, dat het kalkmerk vrij vóór de glans zit. Dan klemt hij in het bovenbedoelde pincet het vóór de glans gebrachte deel van het praeputium en snijdt dit langs het pincet met een mes af (De Atjèhers dl. I, p. 439 vg.). In Gajö en Alas, waar de operatie op dezelfde wijze plaats heeft, gaat ze gepaard met het slaan op metalen bekkens en het gejoel der omstanders.
Het afgesneden stukje voorhuid wordt in Atjèh meestal begraven, in Gajö en Alas buitenshuis geworpen, waar kippen of honden er zich gewoonlijk spoedig van meester maken. Den dag na de besnijdenis worden in Gajö de bebloede pisangbladeren, waarop de operatie heeft plaats gehad, begraven, bij welke gelegenheid een offermaaltijd (kendoeri mënanöm rajöh) plaats heeft.
Ter bloedstelping gebruikt men in den regel alleen een bloedbesprekingsformulier (doe'a peudöng darah, G. en Alas: döa pantan), waarin het woord „stilstaan" (teutab, G: tëdoeh, Alas: tadi) voorkomt1).
De nabehandeling bestaat in Atjèh daarin, dat men het beleedigde deel eenvoudig in een wit lapje wikkelt, dat voortdurend met olie wordt vochtig gehouden. Na drie dagen rust gehad te hebben, wordt de wondplaats bestrooid met fijngemalen gambir, of gestampten tamarindebast, soms ook besmeerd met uitgeperst sap van blimbing-bladeren, met wat kalk vermengd. In Gajö is een
1) De Atjèhers dl, I, p. 440 (The Achehnese 1:399). Dit suggestieve bloedbespreken was gelijk bekend vroeger ook in Europa in zwang. Bijv. het formulier: „Dit bloed en deze wond zal stille staan en niet meer gaan fff In naam der Heilige Drievuldigheid". (Dr. G. F. Most: De sympathetische middelen en geneeswijzen, 1844, p. 55).



Doorboren der óoreii.
maken (tob ') gloenjoeëng, Q: memoetoe këmiring, Alas: niëtëmboe tjoeping), welke gaten daarna worden verwijd.
Bij de Atjèhers heeft de operatie, naar Dr. Snouck Hurgronje mededeelt, in het 6de of 7de levensjaar plaats, bij de Gajö's op ongeveer gelijken leeftijd 2), bij de Alassers meestal in het 3de 0f 4de jaar. Bij Gajö's en Alassers is zoowel de doorboring als de verwijding der oorlellen algemeen. Bij de Atjèhers geldt hetzelfde voor de Bovenlanders, bij de Benedenlanders geraakt het uitrekken der ooren echter meer en meer in onbruik. In de Kuststreken ziet men haast geen meisjes meer met oorschijven (soebang) in de oorlellen (deel I, p. 279) en heeft de oordoorboring daar tegenwoordig op zeer jeugdigen leeftijd plaats, n.1. als zij eenige maanden oud zijn.
De eenvoudige bewerking geschiedt öf door de moeder zelf, öf door een of andere, meestal bejaarde, vrouw in de kampoeng, die den roep heeft, daarin bijzonder bedreven te zijn. Ze heeft plaats met twee gouden, zilveren, of koperen naalden (voor elk oor één) of priemen, öf middels een paar, uit een vruchtpit van den arèn-palm (aneu djö", G: ana ni panggoeh) gesneden, open ringetjes met scherp aangepunte uiteinden, waartusschen de oorlellen (keutoepöng, G: tjoeping) gedurende eenige dagen geknepen worden 3), öf met behulp van een citrusdoren, zooals bij de Alassers regel is. In Gajö steekt men door de pas gemaakte opening wel een stuk koperdraad (pëmantan), dat eerst met een bloedstelpingsformulier (döa pantan, zie p. 446) belezen wordt. In de Benedenstreken wordt een gewone naai-naald gebezigd; is hiermede een gaatje gemaakt, dan steekt men een draad door het oog, haalt de naald en den draad door de gemaakte opening, en laat den laatste eenigen tijd in het oor zitten, waarna hij door een oorbelletje of oorknopje vervangen wordt.
Om de gemaakte opening te verwijden, gaat men op de volgende wijze te werk. In Atjèh steekt men daarin achtereenvolgens steeds grootere stukjes hout, of schijfjes pottenbakkersklei; heeft het gat de vereischte grootte, dan doet men daarin een oorschijf (soebang), en is deze in het gebruik wat te zwaar, dan vervangt men haar nu en dan door een rolletje klapper- of pisangblad {soebang ön) van gelijken omvang, opdat de opening zich niet weer vernauwe. Bij de Gajö's worden de naalden (djaroem pëmoetoé), die men eenige dagen in de openingen laat zitten, door droge grasstengels vervangen, wier aantal steeds vermeerderd
verder: Dr. G. A. Wiiken's „Handleiding voor de vergelijkende volkenkunde" p. 239 vg. en in het algemeen o. a. Dr. O. Stoll: Das Geschlechtsleben in der Völkerpsychologie i. v. „Ohrbohrung"; J. G. Frazer: Folk-lore in the Old-Testament dl. III, p. 165 vg.; J. Hastings: Encyclopaedia of religion and ethics dl. II, p. 234.
1) Dit woord tob komt zoowel voor in de beteekenis van „stampen" (dl. I, p. 460), als in die van „doorboren", „uitsteken", bijv.: koetöb matateu = ik steek je oogen uit.
2) Volgens Gajö Wdbk. op ± 8 jarigen leeftijd (zie i. v. poetoek), volgens „Het Gajöland" p. 308 kort na de besnijdenis, d. i. als de meisjes pas loopen kunnen.
3) Zie de afb. hiervan in A. L. van Hasselt's „Ethnographische atlas" van Midden Sumatra PI. XI, fig. 1. Deze ringetjes worden eerst in water geweekt, waardoor ze uitzetten, en dan aan de oorlellen bevestigd. Bij het drogen, krimpen ze weer in, en knijpen de uiteinden vanzelf naar elkaar toe.
29



wordt, totdat elk der openingen zóó wijd is, dat er een rolletje van een kërëtanbies (soebang kërëtan) in past, hetwelk door toevoeging van nieuwe biezen steeds grooter wordt gemaakt, totdat er eindelijk een soebang sëntèwan voor in de plaats komt, d. i. een oorschijf van het met kalk witgewreven wortelhout van Aleurites moluccana, Willd., welke oorschijf juist zoo groot is gemaakt als de gebruikelijke soebang van spinsbek (soebang soeasah), en dus desgewenscht door deze kan worden vervangen. Bij de Alassche meisjes maakt men, als vroeger gezegd (dl. I, p. 280), twee gaten in elk oor, n.1. één in de oorlel en één aan den rand van de oorschelp '). In het bovenste doet men al dadelijk een koperen ringetje. In het onderste gaat eerst de schacht van een kippenveer (bënö boeloe manoe'), welke later vervangen wordt door eenige grashalmen (rangrang) en dan door een steeds dikker gemaakt rolletje pandan-blad (soebang koeang), totdat er een conisch toeloopend stukje citrus-hout in past.
Als voorzorg gaat aan de operatie gewoonlijk een verkoeling vooraf, eerst een bestrooiing van het kind met gepelde en ongepelde rijst, daarna een besprenkeling met meelwater en eindelijk een besmering van gele kleefrijst achter de ooren. Overigens hebben er geen plechtigheden bij plaats, tenzij hiermede samengaat de vervulling van een vroeger gedane gelofte. Heeft bijvoorbeeld een meisje veel last van oorpijn, dan doet de Atjèhsche moeder wel de gelofte, het bij beterschap bij gelegenheid der oordoorboring in optocht en met geundrangmuziek naar een heilig graf te zullen brengen, waar dan een offermaaltijd plaats heeft, terwijl het hoofd van het kind er plechtig gewasschen wordt (srah oelèë).
Bij de Atjèhers verricht men de operatie alleen in het „open jaargetijde" (moesém loeaïh blang), want door haar in het „nauwe" of gesloten jaargetijde" {moesém pitje" blang) te verrichten, zou men de oorgaten aan vernauwing bloot stellen (De Atjèhers dl. I, p. 281 en 434, The Achehnese 1:259 en 395). Verder is het om dezelfde reden gebruikelijk, haar te doen plaats hebben bij wassende maan (boeleuën e, G: oelön mënjang), nimmer bij afnemende maan (boeleuën trön, G: oelön toeroen).
Bij overmatige verwijding van de ooropening, of bij hard rukken aan de randen der oorlellen — wat onder kijvende vrouwen wel voorkomt — is inscheuring (,roempét, G: roepi) licht het gevolg. Alsdan is er gewoonlijk wel een'of andere gedienstige, die zulk een gescheurde oorlel weer weet te heelen (peukab gloenjoeëng, G: njingit këmiring), door de uiteinden aan elkaar te binden, onder het uitspreken van een bezweringsformulier (vgl. Gajö Wdbk i. v. singit).
m. Tandvijling'1).
Behalve de besnijdenis en de oordoorboring is tot de rituaal-operaties nog te rekenen de tandmutilatie. Ze heeft voor beide geslachten plaats.
1) Zooals ook bij enkele andere stammen (o. a. de Karö-Batak's) in den Archipel voorkomt. Zie Dr. G. A. Wilken's „Handleiding" p. 241.
2) Literatuur: Dr. C. Snouck Hurgronje: De Atjèhers dl. I, p. 441 vg. (The Achehnese 1:400 vg.); Dr. J. Jacobs: Familie- en kampongleven op Groot Atjèh dl. I, p. 212 vg.; Dr. C. Snouck Hurgronje: Het Gajöland p. 308 vg. Vgl. over de tandmutilatie bij de volken van den



Tandvijling.
In Atjèh geschiedt ze bij vrouwen eerst na het huwelijk, bij jongelieden nadat de tandwisseling volledig heeft plaats gehad, gewoonlijk eerst tusschen het 12de en 15de jaar. Bij de Gajö's gaat, als gezegd (p. 445), bij jongens een voorloopige tandvijling aan de besnijdenis vooraf, waarbij alleen de onderrand der vier bovensnijtanden een weinig wordt afgeslepen; de eigenlijke tandvijling heeft plaats als de jongens en meisjes volwassen, d. i. ongeveer 15 jaar oud zijn. Bij de Alassers geschiedt de operatie als de jongens + 8 en de meisjes ± 6 jaar zijn.
Ieder, die geacht wordt tot de operatie in staat te zijn, kan haar verrichten, bij de Atjèhers worden meisjes gewoonlijk door een vrouw, jongens door een man (oereuëng köh gig'oë) behandeld. In Gajö en Alas is de operateur meestal een man (G: goeroe kikir, of: g. mërëngas, Alas: toekang kikir).
Bij de Atjèhers worden in den regel alleen de boventanden (gigöë ateuëh) ongeveer voor de helft afgeslepen (asah), de ondertanden (gigöë meujoeb) slechts bij uitzondering, bijvoorbeeld soms bij geurmakers. Öf de kroon der tanden wordt recht (teupat, of: sabé, of: santeutj afgeslepen of afgevijld, öf hun voorvlakken concaaf (leuntéc) ingeslepen of ingevijld. Indien ook de ondertanden worden geslepen of gevijld, geschiedt dit uitsluitend rechtaf. Voor de kunstbewerking wordt öf een zachte slijpsteen (batèë tjanè) of een vijl (kiki) gebruikt, vaak ook beide. Naar men zegt, gaat het vijlen vlugger, maar is het pijnlijker dan het slijpen. Om den mond van den patiënt goed open te houden, wordt aan één kant tusschen de kiezen een droge pinangnoot (pineung roeë') gestoken. Verder bestrijkt de operateur de te bewerken tanden — d. z. de vier voortanden (gigöë dikeuë, of: g. mideuën) en de twee hoektanden (gigöë asèë) der bovenkaak — vóór de operatie met witte uien „om ze zacht te maken" (De Atjèhers dl. I, p. 441, The Achehnese 1:400). Is de bewerking afgeloopen, dan houdt hij even een hem ter hand gestelde gouden deureuham tegen de tanden, welk geldstukje hij voor zijn moeite mag behouden. Na de mutilatie worden tanden en tandvleesch ingesmeerd met tandzwartsel, hetzij met eigen gemaakte badja (dl. I, p. 149) hetzij met geïmporteerde badja Kléng (dl. I, p. 264 vg.), naar het heet, om de aangedane plaatsen in den mond spoedig te doen genezen '). Tot dit doel worden de tanden ook wel ingesmeerd met het samentrekkende sap uit den bast van den oson-boom (Pterocarpus indicus, Willd.). Daar de eigenlijke Atjèher op witte tanden prijsstelt, wordt verder geen tandzwart meer gebruikt; de op een zwart gebit gestelde Pidiërees zet het gebruik van dit vernis voort. Tegenwoordig gaan echter de Pidiëreezen meer en meer tot de Atjèhsche gewoonte over.
Indischen Archipel het hierover handelende opstel in Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. IV, p. 3 vg., met de daaraan toegevoegde noten van Mr. F. D. E. van Ossenbruggen; Dr. J. P. Kleiweg de Zwaan: De geneeskunde der Mënangkab. Maleiers p. 208 vg.; W. W. Skeat: Malay Magie p. 355 vg. en het art. „Tandenvijlen" in de Encycl. v. Ned. Indië (2de dr.) met de daarin opgegeven literatuur. Over de tandmutilatie in het algemeen is o. a. nog te raadplegen: J. Q. Frazer: Totemism and exogamy (1910), index i. v. teeth; Dr. O. Stoll: Das Geschlechtsleben in der Völkerpsychologie (1908) p. 251 vg. en 371 vg.; J. Hastings: Encyclopaedie of reiigion and ethics dl. II, p. 232 vg. i. v. austerities.
1) Vgl. over dit zwart maken der tanden en over de beteekenis v- h. woord badja Dr. G. A. Wilken t. a. p. blz. 26 vg.



In het Gajöland is de tandvijling (mërëngas) radicaler dan in Atjèh. Nadat ook hier de mond van den patiënt met een droge pinangnoot (pinang ro) is opengehouden, legt de goeroe op de bovenkaak een zilveren ringetje (sënsim bëramboer), hierin een gouden muntje (deram) en daarop een stukje kurkuma. Als hij de gebruikelijke verkoeling (tawar) daarover heeft aangebracht, en genoemde voorwerpjes daarna heeft weggenomen, begint hij de boventanden (ipön atas) ten deele door te zagen (ngërat) met een van een grasmes gemaakt zaagje. Dan wordt de bovenvlakte der tanden met een slijpsteen (atoe tjane, of: a. ramasön) gelijk geslepen (mëramas). Bij meisjes gaat het afslijpen vaak tot op het tandvleesch toe. Zijn de tanden maar ten deele afgeschuurd, dan worden ze aan de vóórzijde holrond (lenti ) uitgeslepen, hetzij met een slijpsteen, hetzij met een ronde vijl. De ondertanden {ipön toejoeh) worden alleen op de kroonvlakte gelijk geslepen. Na de vervorming worden de tanden met bödjö ingesmeerd; dit zwart maken wordt nu en dan herhaald, om de tanden op den duur gitzwart te krijgen.
Bij de Alassers komt het afzagen (garëgadji) der tanden zelden voor; de holslijping (melëntr, of: mënggëloeng) is bij meisjes algemeen, bij de mannelijke leden der tegenwoordige generatie betrekkelijk zeldzaam. Zoowel de boventanden (ipön datas) als de benedentanden (ipön troeh) worden afgeslepen of afgevijld. Waar de holslijping der boventanden wordt toegepast, gaat daaraan vooraf een uitbeitelen (mahat) met behulp van een beiteltje (pahat) en een hamer, hetgeen zeer pijnlijk moet zijn. Het openspalken van den mond geschiedt ook hier weer met een droge pinang (pinang goentö), of met een stukje rotan saga (këtang kröas). Vóór den aanvang der operatie worden niet alleen de tanden, maar ook de gereedschappen, aan een verkoeling (tawar) onderworpen. Een slijpsteen is bij de Alassers weinig of niet gebruikelijk. Nadat de toekang zijn hoofdwerk heeft volbracht, maakt hij een papje van allerlei gedroogde kruiden, met water vermengd, wikkelt dit in een pisangblad, houdt het pakje even in het vuur en laat de(n) patiënt dan daarin bijten (sëndöt). Vervolgens worden de tanden, om ze later de gewenschte zwarte kleur te doen krijgen, met badjö ingewreven, hetgeen nu en dan wordt herhaald, om ze blijvend zwart te houden. Is dit zwart kleuren bij de vrouwelijke sekse nog algemeen, bij de tegenwoordige jonge mannen raakt het meer en meer in onbruik.
Sommige oelama's keuren de tandmutilatie af, daar het willekeurig aanbrengen van veranderingen in den natuurlijken lichaamsvorm, zoodra het naar verminking gaat gelijken, door den Islam, al naarmate van den graad, streng afgekeurd, of bepaald verboden is ').
Over het versieren der tanden werd vroeger reeds een en ander medegedeeld (dl. I, p. 588 vg.).
n. Wijzen van groeien.
„Salutations have in all parts of the world been an index of ethics and frequently have had religious significance" — zoo begint G. A. Barton zijn artikel
1) De Atjèhers dl. I, p. 441 (The Achehnese 1:400); Dr. Jacobs t. a. p. dl. I, p. 214 vg.; Dr. J. P. Kleiweg de Zwaan: De geneeskunde der Mënangkabau Maleiers p. 231; T. P. Hughes: A dictionary of Islam p. 423 i. v. musjlah.



voerd, dan wordt het ook hier door de kinderen met gepelde en gepofte ongepelde rijst bestrooid (mënjau). In de Meerstreek is het verboden (pantang), een lijk langs de gewone huistrap naar beneden te brengen; men maakt daar een opening in den wand der sërambi rawan en geeft het lijk aan de beneden staanden over '). In het Meergebied geschiedt de lijkdienst (sëmiangön mèt, of: njëmiangön met) op het kerkhof, in Gajö Loeös in het sterfhuis of buiten de kampoeng, liefst bij de naaste rivier (Het Gajöland p. 313).
Ook in het Alasland wordt de doode onder luid geween en het strooien van rijst (naboeri) trapafwaarts gedragen. Tevens wordt dan in de keuken zout gebrand (toetoeng sirö). De dienst voor den overledene (semajang manjit) heeft hier bij de naburige rivier plaats.
We zagen vroeger (p. 204), dat het de taak van den dorpsgeestelijke is, den lijkdienst te verrichten. Op het bijzonder karakter dezer verplichte ritueele godsdienstoefening (Arab.: falat al-djinazah) zullen we later nog gelegenheid hebben te wijzen. Dat aan de deelnemers aan dezen dienst liefdegaven worden uitgedeeld, werd reeds opgemerkt (p. 208).
4°. De begrafenis.
Algemeene begraafplaatsen heeft men bij de Atjèhers niet, slechts familiebegraafplaatsen (bhom), waar de gezamenlijke leden van één familie of één geslacht begraven liggen (zie p. 363). Voor die graven kiest men zooveel mogelijk hoog gelegen terreinen uit, opdat het grondwater niet te spoedig tot in het graf doordringe. Soms liggen ze binnen den omtrek van de kampoeng, soms zelfs op het familieerf. Bij de Gajö's en Alassers liggen de begraafplaatsen (G: pëdjèrètön, of: pëkoeboerön, Alas: pëdjëratön) meestal op eenigen afstand van de kampoeng's. Een enkel graf heet koeboe, of: djirat, of: djeurat (G: koeboer, of: koebah, of: djèrèt, Alas: djërat, of: koeboer v. Arab.: qoeboer = pl. v. qabr).
Waar geen lijkkist wordt gebruikt, legt men het lijk niet, als anders, rechtstreeks in den grafkuil (oeroeëof: loeëng, G: oeroe\ of: loeang), maar in een zijdelingsche gleuf (loeëng leuhad, G: loeang lèt, Alas: liang lahat, v. Arab.: lahd), zoodat de later in het graf geworpen aarde den doode wèl op zij, maar niet van boven bedekt. Laat de bodem zulk een grafkamer ter zijde van den grafkuil niet toe, clan plaatst men boven' het lijk, bij wijze van afdak wel twee planken (papeuën khöb, of: p. töb, G: papan koep).
De diepte van een graf voor een man is zóó,'dat de doodgraver met de borst (de Gajö zegt: tot de heupen; de Alasser: tot den navel) aan den rand komt; voor een vrouw is het iets dieper. De lengte van het graf heet 4 el (peuët haïh, G: mpat sëta) te bedragen.
Nadat de lijkdienst is afgeloopen, wordt bij de Atjèhers de doodkist door twee man op de hoofden grafwaarts gedragen. Alle mannelijke kampoengbewoners, zoo ook de van elders gekomen mannelijke familieleden, begeleiden den stoet. Bij
1) Het Gajöland p. 313. Vgl. over dit uitdragen van een lijk door een bijzondere opening bij andere volken Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. III, p. 405 vg., J. G. Frazer: The belief in immortality and the worship of the dead dl. I, p. 452 vg. en P. Sartori: Sitte und Brauch I, p. 143 en de in noot 24 aldaar vermelde bronnen.



De begrafenis.
voorname lieden houdt men eenige pajong's geopend daarover. Bij de Gajo's en Alassers wordt de doode door een aantal lieden op de baar naar zijn laatste rustplaats gebracht.
Is de overledene een familielid van een Oelèëbalang, dan heeft een eigenaardig gebruik plaats, dat Dr. Snouck Hurgronje aldus beschrijft: „Men spant dan ter weerszijden van den weg, dien de lijkstoet zal volgen, van de trap van het huis, over het erf en door de gampöng heen, tot een eindweegs op het bij de gampöng behoorende veld, langs een aantal staken geheele stukken wit katoen, waarin op afstanden van 4 haïh (el) in de lengte, telkens eene kleine scheur is gemaakt. Deze beide katoenen heiningen heeten toetoeë, d. i. brug. Zoodra de stoet zich in beweging heeft gezet, scheurt de gampöng-bevolking gaandeweg dat katoen in lappen van 4 el, en ieder neemt ervan, wat hij krijgen kan, waarbij het soms tot plukharen komt" (De Atjèhers dl. I, p. 470, The Achehnese 1.425).
Wanneer een kind ongehuwd sterft, soms ook wel bij den dood van jong getrouwde lieden, of van kraamvrouwen, wil het Atjèhsch gebruik, dat men naar het graf medeneemt een z.g. djeunadah, d. i. een + 0,5 M. hoog boogvormig deksel, welks bamboe-geraamte geheel met rood katoen is omgeven en waaromheen bloemen geslingerd zijn. Zoo'n djeunadah wordt na afloop der begrafenis boven
op het graf geplaatst ')•
Bij de Gajö's worden voorname lieden, alvorens hun lijk naar de begraafplaats wordt gebracht, wel eens rondom hun woning of hun geheele kampoeng gedragen. Ook brengen daar eenige knapen kleine aan lange staken bevestigde vlaggetjes, gemaakt van het witte goed, dat van de lijkkleeding overschoot, in den stoet mede, om die later op het gesloten graf te planten (Het Gajöland p. 313, vgl. over deze vlaggetjes nog dl. I, p. 365).
De begrafenis zelf geschiedt aldus:
Nadat de doodkist van haar omhulsels is ontdaan, plaatst men haar in den kuil, zóó dat het hoofd van den overledene aan de Noordzijde komt. Dan maakt men de windselen, die om de kaphan heen gebonden waren, los. Verzuimde men dit, dan zou het lijk als een boeröng poendjöt gaan rondspoken, d. i. als een geest, die de gedaante vertoont van een in het lijkkleed gewikkelden doode (De Atjèhers dl. I, p. 455, The Achehnese 1:412). Om het lijk de gewenschte ligging te geven, nl. met het gelaat naar de kiblat (Arab.: qiblah), d. i. naar de richting van Mekka gewend, worden onder den nek en het middel als steun, bij wijze van kussens, met uit het graf gedolven zand gevulde zakken gelegd. Soms wordt, vóórdat men de kist in den grafkuil neerzet, de bang, of adan (de oproeping tot de ritueele godsdienstoefeningen) gereciteerd. Een enkele maal neemt een oelama een weinig van de uitgegraven aarde, prevelt een doe'a daarover uit en werpt die dan in den kuil. Bij het dichten van het graf mogen de aardkluiten niet met veel geraas op de kist neerkomen, anders zou er in het sterfhuis weldra een nieuw sterfgeval plaats hebben. Men mag voor het dichtmaken niet meer aarde gebruiken, dan
1) De Atjèhers dl. I, p. 470 (The Achehnese 1:425); Dr. Jacobs t.a. p. dl. I, p. 335. Vgl. over dit woord, dat we vroeger reeds in een andere beteekenis leerden kennen, dl. I, p. 398 nt.



uitgegraven werd. Wèl is het gebruikelijk, dat later het graf, zoo noodig, wat wordt opgehoogd. De graven van voornamen worden altijd iets hooger gemaakt, dan die van geringen.
Hoewel bij deze schets van het verloop der ter aarde bestelling het oog hoofdzakelijk op eigenlijk Atjèh gevestigd was, is zij in hoofdzaak toch ook toepasselijk op het Gajo- en Alasland. Is het graf gevuld, dan plant men als voorlopige grafteekenen (nisan, G: indjön, Alas: kajoe barö, d. i. waroe-hout) aan het hoofden- en voeteneinde een levenden ricinustak (nawaïh, G: glöah), welke beide takken later door grafsteenen worden vervangen. Uit een van huis medegenomen waterkan, gevuld met water, waarin wat citroensap, geurige bloemen en een weinig fijn gewreven sandelhout (tjeundana), begiet men eindelijk het graf van het hoofd naar de voeten en spreidt naast het hoofdeinde de mat, welke om de doodkist was gewonden, en waarop de dorpsgeestelijke zich, in het midden van degenen, die het lijk volgden, nederzet ').
Alsnu heeft de op blz. 205 beschreven doodendienst (teuleukin, G. en Alas: tölkin, of telekin) plaats, waarbij den doode nogmaals de woorden der Mohammedaansche geloofsbelijdenis worden ingeprent, om hem te sterken tegen de beproevingen, die hem in het graf te wachten staan 2).
Na afloop dezer plechtigheid wordt er in Atjèh bij het graf een kleine offermaaltijd (kanoeri djeurat) gegeven, waarbij de voor dat doel meegenomen apamkoekjes en andere versnaperingen worden genuttigd 3).
Hierop keert men naar het sterfhuis terug, alwaar in den avond na de begrafenis (naar Inlandsche begrippen dus den dag na de begrafenis) wederom een „offermaaltijd der van het graf teruggekeerden" plaats heeft (kanoeri oereuëng wöë didjeurat, G: këndoeri toeroen met, Alas: këndoeri toeroen koeboer, op Java: soertancih)4).
Niet altijd geschiedt de lijkbezorging, gelijk hierboven als de normale is be-
1) Vgl. voor het bovenstaande: De Atjèhers dl. I, p. 471 vg. (The Achehnese 1:426 vg.); Dr. Jacobs t. a. p. dl. I, p. 341 vg.; Het Qajöland p. 313.
2) Vgl. hierboven p. 204. De hier bedoelde opvatting, dat de ziel na den dood ondervraagd en bij onbevredigend antwoord gemarteld wordt, is niet een Moslimsche vinding, maar een thema, dat ook bij niet Mohammedaansche volken veel voorkomt (zie A. J. Wensinck t. a. p. blz. 71 en Dr. A. C. Kruyt: Het animisme p. 364 vg.).
3) De op groote poffertjes gelijkende apam-koekjes, welke in het Atjèhsche volksleven zoo'n groote plaats innemen en in dit werk reeds een paar malen werden genoemd (dl. I, p. 337 en boven p. 202), zijn in veel opzichten te vergelijken met het „zielenbrood" en de „zieltjeskoeken", welke men nu nog hier en daar op Allerzielendag in Vlaanderen bakt en eet ter intensie der geloovige zielen in het Vagevuur (zie A. de Cock: Spreekwoorden op volksgeloof berustend p. 235 vg.). De reden, waarom de Atjèhers deze koekjes ten behoeve hunner voorouders en overleden bloedverwanten in de 7de maand des jaars plegen te bakken en als offergaven uit te deelen, vindt men vermeld in de Atjèhers dl. I, p. 235 (The Achehnese 1:220). In het Gajöland heeten bij een groote këndoeri 44 cpam-koekjes te behooren, die in het bijzonder voor den Profeet bestemd zijn (Gajo Wdbk. i. v. apatn).
4) Hoewel de offermaaltijden na afloop der begrafenis in de wetboeken in het algemeen uit godsdienstig oogpunt worden aanbevolen, is dit toch niet het geval met den maaltijd op den sterfdag (zie Dr. T. W. Juynboll's „Handleiding" p. 164 nt. 3).



J. Kreemer, Atjèh II.
Plaat VIII.
Atjèhsche bruidskamer. De hoogs zetel (filam doeëc lintó) is voor den bruigom, de lage (tilam doeëc darabaro) voor de bruid. Hierachter eenige rugkussens (bantaj meusadeuë") en daarachter een hooge stapel rolkussens (bantaj soesön). Op den achtergrond een bont muurgordijn (tirè); op den voorgrond een sirihbakje (poean) met sirihbenoodigdheden en een kwispeldoor (poedahan, of soedahan, of loedahan).







Bijzondere behandeling van lijken.
schreven. Zoo werden in den Atjèh oorlog de lijken der gesneuvelde Atjèhers niet gewasschen, niet in een lijkkleed gewikkeld en de gebruikelijke gebeden werden ook voor hen niet gedaan, daar ze als martelaars, gesneuveld in den strijd tegen de ongeloovigen (maté tjahit, G: maté sahid, v. Arab. sjahid), geacht werden zonder eenige formaliteit tot Allah te worden toegelaten. Diezelfde onderscheiding (pahla tjahit) valt, zooals Dr. Jacobs opmerkt (t. a. p. dl. I, p. 349), althans ten deele, ook te beurt aan hen, die door een ongeluk worden gedood en aan vrouwen, die in het kraambed sterven. Waarschijnlijk steunt dit op de Mohammedaansche opvatting, dat als martelaars worden beschouwd zij, die op deerniswaardige wijze zijn om het leven gekomen „such as by sudden death, or from some malignant disease, or in childbirth, or in the acquirement of knowledge, or a stranger in a foreign country, or dying on Thursday night; these persons are entitled to the rank of martyr, but not to the honour of being buried without legal washing and purification" ').
Naar de eigen animistische opvatting der Inlanders worden dezelfde categoriën van personen, daaronder allereerst de in het kraambed overledenen, echter beschouwd als juist een smadelijken dood te zijn gestorven 2).
De overleden kraamvrouw (maté didapoe) geldt voor de overblijvenden als een groot ongeluk. We hebben gezien (p. 420 vg.), dat ze, volgens het populair geloof, een spook wordt, dat nu en dan het graf verlaat, om het andere zwangeren en kraamvrouwen lastig te maken. Er moeten dus middelen worden aangewend, om zich van haar ongewenschte bezoeken te vrijwaren. Hieruit spruit vanzelf een bijzondere, van de normale afwijkende, behandeling van het lijk der kraamvrouw voort. Ze mag bijvoorbeeld niet worden begraven vóór de zon haar hoogsten stand heeft bereikt (reubah tjöt oeröë), daar ze anders een boeröng van de gevaarlijkste soort zou worden.
Om hetzelfde te voorkomen, bestond volgens Dr. Jacobs (t. a. p. dl. I, p. 133) in Atjèh vroeger het gebruik, dat' na de begrafenis van een kraamvrouw iemand,
1) T. P. Hughes: Dictionary of Islam p. 328 i.v. martyr. Bij de Mohammedanen in den Archipel geldt dit vooral de gestorven kraamvrouw. In Midden-Java wordt haar overlijden beschouwd „als de gelukkigste dood van een heldhaftige, groote heldin, wier ziel door een engel ten hemel werd opgevoerd" (Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 54, p. 86). Van de Mënangkab. Maleiers schrijft J. L. van der Toorn: „vrouwen, die gedurende hare zwangerschap sterven, komen onvoorwaardelijk in de sorga, den hemel" (voormelde Bijdragen dl. 39, p. 98).
2) Verongelukten, zelfmoordenaars, in den strijd gevallenen, doodgeborenen, in het kraambed gestorven vrouwen, zijn naar Inlandsche opvatting zij, die voor hun zonden hebben moeten boeten, schrijft Dr. N. Adriani (Tijdschr. v. h. Kon. Ned. Aardrk. Gen. 1907, p. 1116). Een niet natuurlijke dood — aldus ook Dr. A. C. Kruyt — geldt als een straf der goden; van de ziel van zulk een gestrafte is men bang (Het Animisme p. 365—378). Waarom zulk een dood als een straf wordt beschouwd, blijft echter een open vraag. Volgens de door Mr. F. D. E. van Ossenbruggen voorgestane prae-animistische magie theorie is het begrip „straf" hierbij secundair en worden, naar de primitieve opvatting, de bovenbedoelde abnormale doodsoorzaken als sterk magisch en daarom als gevaarlijk gedacht (zie „Het primitieve denken" p. 82 vg., 148 vg., 305 vg.). De bovenbedoelde dualistische opvatting aangaande het lot der overleden kraamvrouwen komt ook bij Europeesche volken voor (zie voorbeelden bij P. Sartori: Sitte und Brauch I, p. 32 vg., 153, en 158).
30



met een bezem gewapend, gedurende tien nachten bij het graf de wacht moest houden. Het spook ontsnapte namelijk in den vorm van een dwaallichtje. Zoodra zich dus een dwaallichtje vertoonde, moest de waker dit niet zijn bezem terugdrijven. Eigenaardig in dit verband is het volgend verhaal, dat ons in het Gajöland werd gedaan. Wanneer daar een vrouw in de kraam sterft, vangt de ontboden geestenbanner (goeroe) een 7-tal vuurvliegen (kalangpepöt, of: kalim pëpöt), doet ze in een klapperdop, dekt dien met de hand toe en brengt een en ander bij het lijk, daarbij een tooverformule uitsprekend, welke hierop neerkomt, dat hij de ziel (sëmangat) van de overledene verzoekt, met haar saudörö's (i. c. de vuurvliegen) mede te gaan. Daarna gaat de goeroe met den klapperdop ver weg in de blang en laat daar de met de vuurvliegen meegetroonde ziel der overleden kraamvrouw los.
Intusschen heeft, naar Dr. Jacobs verder vertelt, een kraamvrouwgeest indertijd zelf het geheim verklapt, hoe men haar en haar soortgenooten, ook zonder waken, binnen de enge ruimte van het graf kan houden '). Naar een volksverhaal bestaat het voorschrift hierin. Men geeft het lijk in het graf een verward kluwen zijden garen en een naald zonder oog. Wil het lijk nu als boeröng het graf verlaten, om het leven van andere kraamvrouwen te belagen en merkt het, dat het geen kleederen aanheeft, dan wil het in allerijl uit haar lijkkleed een broek maken, maar terwijl zij het garen tracht te ontwarren en het oog van de naald Zoekt, verstrijkt de tijd. Volgens een ander verhaal, maakt men als voorzorgsmaatregel een gat in het lijkkleed. Wil het lijk nu gaan rondspoken, dan zou ze, de scheur in haar kleed bemerkend, haar toilet eerst willen herstellen, waardoor de tijd weer zou voorbijgaan 2).
1) Kenschetsend is de in de Indonesische (en Europeesche) volksverhalen vaak voorkomende voorstelling, dat de geesten zelf het middel aanwijzen, om hun eigen kwade praktijken te bestrijden. Ook de gebeden, die men van een boozen geest zelf leert, heeten de werkzaamste te zijner bezwering. „Het gebed is van jezelf, ik geef het jezelf weer terug" — zoo heet het in een Atjèhsch bezweringsformulier gericht tegen de boeröng (De Atjèhers dl. I, p. 500 nt. 1), en in een andere formule: „thans bezweer ik u met uw eigen gebed" (De Atjèhers dl. II, p. 261, The Achehnese 11:254). Op bovenbedoelde meening en op de algemeen voorkomende opvatting (zie daarover uitvoerig J. Q. Frazer: Psyche's task, 1913, p. 111—133), dat de geesten van personen, die gewelddadig om het leven zijn gekomen, onder die kwelduivels nog het meest gevaarlijk zijn, berust het oud-Atjèhsche gebruik, dat degene, die doodvonnissen door worging of door het zwaard voltrekken moest, eerst aan zijn slachtoffer placht te vragen: „wat zal het middel zijn, wanneer gij wellicht later menschen aangrijpt?" De veroordeelde was dan welwillend genoeg, om bijvoorbeeld een of ander boomblad als medicament tegen de door hem te verwekken ziekten aan te bevelen (De Atjèhers dl. I, p. 456, The Achehnese 1:413). Het op p. 393 vermelde Gajösche gebruik, om ter dood veroordeelden vóór hun terechtstelling eerst lekker te eten te geven, zal wel evenzeer berusten op vrees voor de wraak hunner geesten na hun dood. Ook de plaatsen, waar vermoorden en ter dood gebrachte misdadigers begraven liggen, of waar een moord heeft plaats gehad, worden door den Atjèher zooveel mogelijk vermeden, uit vrees door zulk een wraakzuchtigen geest bezeten (tamöng oereuëng geutjang) te worden.
2) Vgl. voor dergelijke naïeve voorzorgsmaatregelen tegen de geesten van overleden kraamvrouwen elders in den Archipel en daarbuiten: Dr. G. A Wilken's „Verspreide geschriften" dl. III, p. 225 vg.; Dr. A. C. Kruyt's „Animisme" p. 252 vg.; J. G. Frazer: Psyche's task p. 133 vg.



X. HET INTELLECTUEEL CULTUURBEZIT.







X. HET INTELLECTUEEL CULTUURBEZIT.
A. GODSDIENST.
Wanneer men zich een voorstelling tracht te vormen, van de godsdienstige denkbeelden en gebruiken der in dit werk ter sprake komende volksstammen, dan schijnt dit wel niet anders mogelijk, dan door de uitheemsche en inheemsche bestanddeelen zooveel mogelijk afzonderlijk te beschouwen. De uitheemsche zijn die van den Islam, de inheemsche die van het eigen populaire- of volksgeloof. Tusschen beide bestaat een groot verschil.
De Islam is de van buiten aangebrachte, de aangeleerde, officieele godsdienst, dien men, als iederen anderen godsdienst, naar verkiezing al of niet belijden kan. Het autochthoone volksgeloof daartegenover staat met den godsdienst slechts in zijdelingsch verband, het is veeleer een levensbeschouwing, een denkwijze, onafhankelijk van den menschelijken wil en gaat van principes uit, die men ten deele bij alle volken terugvindt en dus als „Universalgedanke" kunnen worden beschouwd. Die als het ware aan het menschelijk denken inhaerente voorstellingen kunnen door geen godsdienst worden op zij gezet, alleen treden zij bij den nog op laag ontwikkelingspeil staanden mensch meer op den voorgrond, dan bij den cultuurmensch. Wat bij den eerste nog min of meer onvermengd heerscht, leeft bij den laatste nog als bijgeloof voort. Omgekeerd is dit bijgeloof van nu niet anders dan de wetenschap van vroeger „la science d'autrefois". Goethe schrijft in één zijner spreuken in proza over het bijgeloof: „het behoort tot het wezen van den mensch, en verbergt zich, wanneer men het gansch en al denkt te verdrijven in de wonderlijkste gaten en hoeken, vanwaar het opeens, wanneer het zich maar even veilig waant, weer te voorschijn treedt."
Waar heidensche volken den Islam hebben aangenomen, ontstaat tusschen de inheemsche en de uitheemsche opvattingen tot op zekere hoogte een vermenging, die naar het uiterlijk Moslimsch is gekleurd, terwijl de oud-heidensche denkbeelden grootendeels onberoerd blijven. De houding, die de Islam tegenover het populaire geloof aanneemt, schetst Prof. Snouck Hurgronje als volgt: „De Islam is gedurende de eeuwen van zijnen groei zeer ver gegaan in het assimileeren van al datgene, wat voor het gros zijner belijders onmisbaar bleek te zijn. Liever dan het voortbestaan van tallooze verboden zaken te moeten aanzien,



Het intellectueel cultuurbezit.
maakte hij die door eenige wijziging geoorloofd. Alle denkbare middelen heeft hij aangegrepen, om aan die behoefte te voldoen, en zoo is het voor zijne latere belijders gemakkelijk geworden, steeds meer van hunne superstitie, met een rechtzinnig tintje voorzien, bij de reeds gewettigde in te lijven." (De Atjèhers dl. II, p. 315 vg., The Achehnese 11:287 vg.).
We zullen thans trachten, aan de hand der geschriften van Dr. Snouck Hurgronje vooral, in groote lijnen de beteekenis te schetsen, vooreerst van den Islam voor zijn belijders op Noord Soematra, dan van de inheemsche geloofsopvattingen, aldaar in zwang.
I. DE ISLAM. cl. Invoering van den Islam. ')
De Islam was reeds zes eeuwen oud, toen de eerste zaden van dien op Arabischen bodem ontsproten godsdienst naar Noord Soematra werd overgebracht. Zooals uit verschillende publicaties van Dr. Snouck Hurgronje bekend is, geschiedde de invoering echter niet door Arabieren, maar door Mohammedaansche handelaren uit Voor Indië, door Goedjaraten vooral. „Geene zegetochten van Moeslimsche legers vormden hier den aanvang der islamiseering, maar de stille werkzaamheid van vreemde kooplieden, die kwamen om hun wereldsch voordeel te zoeken. Bekeeringszucht pleegt ook aan overigens wereldsgezinde Mohammedanen eigen te zijn, maar Mohammedaansche kooplui, die met de heidensche bewoners van deze eilandenwereld zaken doen, worden bovendien door eigenbelang tot proselietenmakerij gedreven. Zij willen trouwen. Daartoe moet de vrouw tot den Islam bekeerd zijn, en de kinderen volgen vanzelf. De aldus ontstane kring van Mohammedaansche vreemdelingengezinnen zoekt vermeerdering van kracht in de vorming eener gemeente van Inlandsche geloofsgenooten. Zulke gemeenten ontwikkelen zich eindelijk tot staatjes" 2).
Dergelijke Mohammedaansche staatjes vormden zich ook langs de kustlijn van Noord- en Oost Atjèh. Eerst na ongeveer 1200 A. D. werd het doordringen van den Islam op Noord Soematra merkbaar.
Het eerste, wel zeer vage, bericht, dat over den Islam aldaar spreekt, is van Marco Polo en dateert dus van 1292. Hij verhaalt, dat hij toen Mohammedanen vond in het landschap Peureula' (Ferlec), maar dat de bevolking van het rijkje Sanioedra-Pasè (Basma) nog heidensch was 3).
Lag tot 1913 het begin van de geschiedenis van laatstgenoemd rijkje nog in het duister, sinds J. P. Moquette de grafschriften der eerste Mohammedaansche vorsten met toelichting heeft gepubliceerd (dl. I, p. 54 nt. 6), is thans over den
1) Vgl. hierover de literatuur, aangehaald in het art. „Islam" in de Encycl. v. Ned. Indië, 2de dr. p. 168 vg., waaraan nog is toe te voegen het sedert verschenen opstel van Dr. B. Schrieke in het Tijdschr. v. h. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 59, p. 173 vg.
2) Dr. C. Snouck Hurgronje: Arabië en Oost-Indië, rede bij de aanvaarding v. h. hoogleeraarsambt, 1907, p. 11 vg.
3) Dr. B. J. O. Schrieke: Het boek van Bonang (dissert. 1916) p. 1. Vgl. nog Dr. Snouck Hurgronje: Het Gajöland p. 77 nt.



Invoering van den Islam.
tijd van de opkomst van den Islam aldaar wat meer klaarheid gebracht. In elk geval staat nu vast, dat Malik al-Qalih, die in de traditie algemeen als stichter van het Mohammedaansche rijkje te boek staat — hetwelk door de genealogieën op de grafsteenen bevestigd wordt — in 1297 A. D. gestorven is. Brengt men dit in verband met het getuigenis van Marco Polo, dan schijnt het Mohammedaansche Samoedra Pasè eerst kort vóór den dood van Malik al-Qalih gesticht te zijn '). Ook uit het reisverhaal van Ibn Battoetah blijkt, dat de islamiseering van dit gebied in het midden der 14de eeuw nog recent was 2).
Van het circa 1250 A. D. gestichte Malaka weten we van Chineesche zijde, dat de koning en zijn onderdanen in 1409 ijverige Mohammedanen waren, evenals
men dat op Noord Soematra was ■').
In de 15de eeuw nam Malaka meer en meer in bloei toe en overvleugelde het vroegere handelscentrum Pasè, evenals dit op zijn beurt vroeger Këdah verdrongen had als tusschenstation op den handelsweg van China naar het Westen 4). In 1524 had Atjèh zich van Pidië en Pasè meester gemaakt (dl. I, p. 4) en bedreigde het Malaka. Na de verovering van Malaka door de Portugeezen in 1511 werd Atjèh, gunstig gelegen als verzamelplaats van studeerenden vóór en na de bedevaart naar Mekka, het brandpunt van Islamstudie.
Vooral waren het buitenlandsche geleerden, die in Atjèh als meesters optraden. Zoo kwam in 1582 een zekere Sjeich Aboe 'l-cheir ibn Sjeich ibn Hadjar uit Mekka, die onderwijs gaf in de plichtenleer. In hetzelfde jaar werd Atjèh bezocht door een Sjeich Moehammad Jamanï, doorkneed in de geloofsleer. De twee sjeichs disputeerden met elkander o. a. over de quaestie der ajan thabitali, een onderwerp uit het gebied der dogmatiek en mystiek '), zonder echter tot resultaten te komen, tot ze weer vertrokken. Voorts kwam ongeveer ter zelfder tijd een geleerde Qoereisjiet van RanTr afkomstig, genaamd Sjeich Moehammad Djailanï b. Hasan b. Moehammad Hamid, die onderricht gaf in logica, rhetorica en de wetenschap der plichtenleer met de grondslagen daarvan. Toen men hem verzocht, ook de mystiek te behandelen, ging hij naar Mekka, teneinde zich daarin te bekwamen, waarna hij naar Atjèh terugkeerde en opnieuw het vraagstuk behandelde, waarover zijn beide genoemde voorgangers hadden getwist. De mystieke godgeleerdheid viel destijds zeer in den smaak der Atjèhsche Moslims. In 1638 ving de bekende, in dl. 1, p. 7 reeds genoemde, Noer-ad-dïn b. Ali b. Hasandjï b. Moehammad HamTd ar-Ranïrï (waarschijnlijk een jongere bloedverwant van den vorige)e) zijn hoofdwerk de Boestan as-salatïn aan, op last van Soeltan Iskandar
1) Dr. B. J. O. Schrieke t. a. p. blz. 2.
2) Dr. C. Snouck Hurgronje: Arabië en Oost-Indië p. 7; Dezelfde: Het Gajoland p. 77.
3) Dr. B. J. O. Schrieke t. a. p. blz. 4.
4) Dr. B. J. O. Schrieke t. a. p. blz. 5.
5) Zie over dit onderwerp de dissert. (1909) van Dr. D. A. Rinkes: „Abdoerraoef van
Singkel" p. 39 vg. .
6) In dl. I, p. 7 werd Noer-ad-dïn ar-Ranïrï genoemd, als afkomstig van Goedjrat, zooals men ook vroeger meende. Dr. Q. P. Rouffaer wijst er echter op, dat het RanTr, waar hij vandaan kwam, is het dorp Raner in den staat Bikanir (of: Bikaner) in Radjpoetana (Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 77, p. 464 nt. 3).



ThanT. Bevat dit belangrijke historische gegevens uit Atjèh's bloeitijdperk, zijn godsdienstig geschrift Tabjan fT macrifat al-adjan is van groot belang voor de kennis van de geestelijke atmosfeer van Noord Soematra in het begin van de 17de eeuw.
Behalve de vele vreemde leeraren, die een rol speelden in het opgewekt godsdienstig leven van Atjèh, waren er ook eenige van Inlandschen bloede n.1.: Sjamsoeddin van Pasè (Sjams cid-dïn as-SamatranT), Hamzah Pansoeri (Hamzah FanQoerï, d. i. H. van Baros) en Abdoerraoef van Singkel. De beide eerstgenoemden behoorden tot de kettersche mystici, de laatste was een aanhanger van de rechtzinnige mystiek en invoerder van de Sjattarijjah-devotie in de Archipel ').
Tegen de heerschende kettersche mystiek verhief Noer-ad-dTn de vaan der orthodoxie. Daar echter de niet rechtzinnige Soeltan Iskandar Moeda den ketterijen leerenden Sjamsoeddin van Pasè bevoorrechte; was Noer-ad-dTn uit ergernis waarschijnlijk uit Atjèh vertrokken, maar toen hij gehoord had, dat genoemde vorst was overleden, in 1637 weer daarheen teruggekeerd. Toen begon zijn succes. Door Soeltan Iskandar ThanT en later door diens weduwe en opvolgster Tadj al- alam QafTat ad-dïn werd hij begunstigd. De rechtzinnigen wonnen het pleit, op wier aandrijven de kettersche tegenstanders door Iskandar ThanT werden ter dood veroordeeld, terwijl hun werken vóór de groote moskee, de Beit ar-rahman, werden verbrand. De naam van Noer-ad-dln drong ook tot buiten Atjèh door. In de hikajat Marong Mahawangsa, de bekende kroniek van Këdah 2), wordt verhaald, dat toen de Islamiseering van dat staatje in 1474 aan Atjèh's Soeltan bekend werd, deze en Noer-ad-dTn brieven en ook o. a. een copie van Noer-ad-dTn's Cirat al-moestaqlm (zie dl. I, p. 7) aan den vorst van Këdah zonden 3).
Van Atjèh uit verspreidde de Islam zich verder over den Archipel. Atjèh werd dan ook door zijn bewoners met zekeren trots „het voorportaal des Heiligen Lands" (seurambi Makah) genoemd (De Atjèhers dl. II, p. 18, The Achenese II: 19).
Geschiedde de bekeering van Atjèh's kustbevolking langs vredelievenden weg,
1) Deze Maleische geleerde, die zich in de 2de helft der 17de eeuw in Atjèh vestigde, had te vorcn ruim 20 .jaren te Mekka, te Medina en in andere Arabische steden gestudeerd. In Atjèh is Abdoerraoef (Atj.: Abdöra'öh) het best bekend als Teungkoe di Koeala, omdat zijn graf bij de monding (koeala) van de Atjèh-rivier gelegen is. Zie over hein en zijn leer: De Atjèhers dl. II, p. 16—20 (The Achehnese II: 14—20) en de bekende dissert. (1909) van Dr. D. A. Rinkes „Abdoerraoef van Singkel".
2) Journal of the Straits Branch of the R. A. S. N°. 72 (1916) p. 115 vg.
3) Voor het bovenstaande is vooral gebruik gemaakt van Raden Dr. Hoesein Djajadiningrat s „Critisch overzicht" p. 160 vg., 182, 185 vg. en 189. Een lijst der geschriften van Sjamsoeddin van Pasè en Hamzah Pansoeri alsmede van hun tegenstander Noer-ad-dTn gaf Dr. Neubronner van der Tuuk in de Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. 3de serie dl. I, p. 462. Belangrijk voor de opkomst van den Islam in den Archipel is verder de dissert. (1916) van Dr. B. J. O. Schrieke: „Het Boek van Bonang", vooral p. 1—15. Een en ander omtrent het godsdienstig-wetenschappelijk leven in het Atjèh der 16de en 17de eeuw vindt men in de Boestan as-salatïn, in het fragment door Dr. Q. K. Niemann gepubl. in zijn Bloemlezing uit Maleische geschriften. Dr. D. A. Rinkes gaf in zijn in de voorlaatste noot vermelde dissert. een studie v. h. Mohamm. mysticisme op Java en Soematra. Het derde hoofdst. der dissert. (1921) van Dr. H. Kraemer over „Een Javaansche primbon uit de 16de eeuw" is ook aan het godsdienstig leven op Noord Soematra gewijd.



Karakter en beteekenis van den Islam.
door vreemde handelaren, die der heidensche stammen in het binnenland had plaats met behulp van het zwaard door de pas geïslamiseerde inheemsche bevolking zelf. Toen Ibn Battoetah in 1345/46 Samoedra-Pasè bezocht, prees hij den vorst van dat staatje om zijn belangstelling in de Mohammedaansche wetenschap en om zijn ijver in den heiligen oorlog tegen zijn heidensche buren in het binnenland. En toen hij op zijn terugreis van China een tweede bezoek aan genoemd rijkje bracht, was de Soeltan juist terug van een grooten krijgstocht tegen de ongeloovigen. Voor sommige levensbehoeften afhankelijk van de kustbewoners bleven de binnenlandsche stammen aan de pogingen der eersten, om het ware geloof te doen aannemen, blootgesteld, en daarvoor zijn zij bezweken, gelijk in den Archipel op den duur bijna alle bewoners van een binnenland voor de gestadige werking van Mohammedaansche invloeden van de kust hun heidendom laten varen. De bekeering der Gajö's zal gaandeweg tusschen 1300 en 1600
plaats gehad hebben ')•
Aangaande de islamiseering der Alassers bestaan slechts, niet te controleeren,
overleveringen (zie boven p. 244).
b. Karakter en beteekenis van den Islam 2).
De Islam heeft in Atjèh in het algemeen den orthodoxen vorm en men volgt er op wettelijk gebied de opvattingen der Sjafi'itische school. Hij vertoont er echter, evenals elders in den Archipel, eenige SjTcitische karaktertrekken, die speciaal wijzen op zijn afkomst uit Voor-lndië, waar het leven en denken der Mohammedaansche volken, die daar een orthodoxen ritus volgen, ook Sjfitische
invloeden hebben ondergaan.
Vooreerst dient gewezen op de pantheïstische Mohammedaansche mystiek, die in den Archipel van den aanvang af in vruchtbaren bodem viel en ook thans nog zoo'n groote plaats inneemt in het denken van zeer veel Inlandsche Mohammedanen. „Dit tooveren met gedachten en woorden, waarbij de aandacht van het positieve dogma en van de wet wordt afgeleid" wijst ongetwijfeld naar Hindoestan
als land van secundairen oorsprong terug 3).
De zoo geliefde populair-godsdienstige verhalen wijken van de Arabische traditie af en gelden den Arabieren als ergerlijke onzin, maar in Britsch Indië
vindt men ze terug 4).
De vele Arabische woorden, vooral voor specifiek-Mohammedaansche begrippen, die in de talen van Oost-Indië werden opgenomen, toonen door den vorm, waarin men ze overnam, dat ze door een vreemden trechter zijn gegaan,
1) Dr. C. Snouck Hurgronje: Arabië en Oost-Indië p. 8 en 12; Dezelfde: Het Qajoland p. 77 vg.; C. Defrémery en Dr. B. R. Sanguinetti: Voyages d'Ibn Batoutah, dl. IV, 1879, p. 230,
238, 306 vg. , . „ _ , .. . , ....
2) Vgl. hierover de literatuur, aangehaald in het art. „Islam" in de Encycl. v. Ned. Indie
2de dr. p. 169 en 171.
3) Dr. C. Snouck Hurgronje: Arabië en Oost-Indië p. 17.
4) Dr. C. Snouck Hurgronje: Arabië en Oost-Indië p. 15; De Atjèhers dl. I, p. 216 (1 he Achehnese 1:204).



met een aantal Perzische woorden er bij, wijzen zij weder naar het Mohammedaansche Indië '). De eerste maand van het Mohammedaansche jaar heet in Atjèh nog altijd Asan-Oesén (Arab.: Moeharram), naar de beide, speciaal in Sjï'itische landen vereerde, martelaren Hasan en Hoesain 2). Het in Atjèh gebruikelijke woord kanoeri, of: kandoeri, voor maaltijden met een godsdienstige kleur, is uit Zuid Indië afkomstig3). Op p. 221 van het eerste deel van dit werk werd reeds herinnerd aan de vele in het Atjèhsch opgenomen Tamil-woorden.
De herdenking der dooden heeft in Atjèh niet, als in Arabië, in de 7de, maar in de 8ste maand (Kandoeri boe) plaats, zooals in Dekkhan 4). Het graf van den in Atjèh vereerden heilige Toean Meurasab is te Nagore aan de kust van Koromandel te vinden 5). Op de Sjï'itische vereering der Sajjid's werd reeds gewezen (boven p. 375).
Niet alleen, dat de Islam der Oost-Indiërs hun uit Indië werd gebracht, hij
bleef zich, zooals Prof. Snouck Hurgronje opmerkt, nog vier eeuwen lang (1200 
1600) onder meerendeels Indischen invloed ontwikkelen. Later veranderde dit. „Sedert de 16de eeuw hebben Europeesche handel en scheepvaart geleidelijk de Indiërs uit den Archipel teruggedrongen; zoo werd de baan vrij voor Arabischen invloed en kon deze zich voortaan zonder strijd doen gelden. Voornamelijk langs twee wegen heeft Arabië in de jongste twee, drie eeuwen de verdere ontwikkeling van den Islam in dit Verre Oosten bepaald: uit Hadhramaut en uit Mekka". Vele Arabieren uit Hadhramaut, door armoede genoodzaakt hun levensonderhoud buiten hun vaderland te zoeken, kwamen door de algemeene vergemakkelijking van het verkeer tusschen Oost en West naar den Indischen Archipel en gebruikten hun invloed zoowel tot eigen voordeel, als om de Inlanders naar Arabischen smaak te hervormen. Een typisch voorbeeld hiervan leverde de werkzaamheid van Habib Abdoerrahman in Atjèh kort vóór en in de eerste jaren van den Atjèh-oorlog °). Veel krachtiger evenwel dan uit Hadhramaut is Arabië door de, na de stoomvaart zooveel gemakkelijker geworden, bedevaart direct op den Indischen Archipel gaan werken. Veel Inlanders vertoeven te Mekka, om er te studeeren en na terugkeer in hun vaderland worden zij de leeraren van hun volk. „Deze omstandigheid heeft ten gevolge gehad, dat de daar heerschende methoden van studie en onderwijs gaandeweg de vroeger van Voor-Indië geïmporteerde hebben verdrongen, en wat nog meer zegt, dat de — gelukkig niet de meerderheid vormende hiervoor vatbare studeerenden in dat internationaal-Mohammedaansche milieu met panislamitische denkbeelden kennis maken, die op hunne gezindheid jegens het Europeesche bestuur van hun vaderland ongunstig kunnen werken" ').
1) Dr. C. Snouck Hurgronje: Arabië en Oost-lndië p. 14.
2) De Atjèhers dl. I, p. 214 (The Achehnese 1:202).
3) De Atjèhers dl. I, p. 228 (The Achehnese 1:214).
4) De Atjèhers dl. I, p. 236 (The Achehnese 1:221).
5) De Atjèhers dl. I, p. 231 (The Achehnese 1:217).
6) Dr. C. Snouck Hurgronje: Arabië en Oost-lndië p. 19.
7) Dr. C. Snouck Hurgronje: Nederland en de Islam, 2de dr., 1915, p. 58; Dezelfde: Arabië en Oost-lndië p. 20 vg.; Dezelfde: De hadji-politiek der Indische Regeering p. 354 vg.



Evenals elders, waar de Islam beleden wordt, valt ook in Atjèh een groot verschil op te merken „tusschen de leer en de wet eenerzijds en anderzijds het leven, vooral het leven van de massa des volks." Het eenig bruikbare criterium voor de vraag, in hoeverre menschen, die zich bij een godsdienstige belijdenis indeelen, terecht daartoe gerekend worden, is volgens Prof. Snouck Hurgronje dit, hoe die menschen „zichzelf genoemd willen hebben vooral, omdat alleen daaruit blijken kan, waar zij hun vertrouwen hebben geplaatst" ')• Naar dien maatstaf komt genoemde geleerde ten aanzien van de Atjèhers tot de conclusie, dat zij in het algemeen, en ook de hoofden in het bijzonder, niet anders willen zijn dan Mohammedanen (De Atjèhers dl. I, p. 13, The Achehnese 1:13), dat hun gezindheid beslist Mohammedaansch is, en dat Atjèh, in vergelijking met andere Mohammedaansche landen, zelfs van ouds een Moslimsch land is bij uitnemendheid (De Atjèhers dl. II, p. 295 vg., The Achehnese II: 269 vg.). Ook omtrent de Gajö's — wier Mohammedaansch godsdienstig leven nog zooveel minder ontwikkeld is (Het Gajöland p. 319 vg.) — besluit dezelfde schrijver, dat de gezindheid, datgene waarop het aankomt, toch zeer stellig Mohammedaansch is. „Zij kennen en erkennen geene andere dan Mohammedaansche vroomheid, wetenschap, heiligheid. Zullen zij zich geestelijk tot een hooger standpunt dan dat van een armoedig, van de wereld afgesloten, volk van landbouwers, veehoeders en boschproductenzoekers verheffen, dan zal die ontwikkeling, zoover zich dit laat berekenen, in Mohammedaanschen zin plaats hebben. Het weinige, dat zij thans in geestelijken en politieken zin zijn, dat zijn zij als Mohammedanen; van hetgeen zij meer zullen worden, geeft de Islam de richting aan." (Het Gajöland p. 330 en p. 59). „Ieder kan het weten" — zóó luidt het nog eens in meer algemeenen zin _ ndat ook onze Indonesische Moslims niet anders dan Moslims willen zijn, dat zij aan dien godsdienst de kracht ontleenen, om hardnekkig aan andere pogingen tot bekeering weerstand te bieden, dat elke politieke beweging bij hen een Moslimsch karakter vertoont, dat wie hier en daar onder hen met succes iets nieuws of buitengewoons predikt, dit steeds doet met het voorgeven, hun den waren Islam te leeren." (De Atjèhers dl. II, p. 308, The Achehnese 11:281).
c. De geloofsleer.
Uitgangspunt van de Mohammedaansche geloofsleer (oesoej oedin, of kortweg: oesoej, G. en Alas: oesoel, Arab.: oeQoel ad-dtn) is de geloofsbelijdenis (tjadat, G: södöt, Alas: sahadat, Arab.: sjahadah). Deze bestaat uit „twee woorden" (kalimah doea), feitelijk uit twee bestanddeelen n.1.:
1°. „Ik betuig, dat er geen God is dan Allah" (asjhadoe ala ilaha illa llah). Deze zinsnede noemt de Atjèher kalimah töhïd, omdat ze Gods éénheid (Arab.: tauhid) uitdrukt. De hieraan ontleende formule: la ilaha illa Jllah heet tahli; terwijl de tjadat als wadjib geldt, is de tahli slechts soenat (zie dl. I, p. 414). 2°. „En ik betuig, dat Moehammad Allah's gezant is" (wa asjhadoe anna Moehammad rasoel Allah). Deze zinsnede wordt aangeduid als kalimah rasöj.
1) Dr. C. Snouck Hurgronje: Nederland en de Islam, 2de dr., p. 23.



Geen bekeering wordt volken en individuen gemakkelijker gemaakt, dan die tot den Islam, zoo schrijft Dr. Snouck Hurgronje. „Alwie de geloofsbelijdenis heeft uitgesproken met volle bewustheid van hetgeen hij deed, wordt als Moslim beschouwd en hij blijft dit, zoolang hij die belijdenis niet heeft herroepen, noch een van de geboden van Allah's wet voor ongeldig heeft verklaard, ook al volbrengt hij geen van alle" ').
De Atjèher, die eenig geregeld Mohammedaansch onderwijs heeft ontvangen, leert de zes zuilen van de rechtzinnige geloofsleer (roekön Iman) — d. i. de leer van hetgeen hij gelooven moet omtrent Allah, de profeten, de engelen, de heilige boeken, het hiernamaals, en de voorbeschikking — vooral kennen uit een der vele Maleische bewerkingen van het, in den Archipel alom verspreide, Arabische handboek van SanoesT. Maar de groote menigte doet haar dogmatische begrippen slechts terloops op. Geen wonder dus „dat de geestelijke gedachtensfeer, waarin de eigenlijke bevolking leeft, meer oorspronkelijk heidensche dan Mohammedaansche elementen in zich bevat; overal ziet men de éénheid van Allah verscholen achter een onnoemelijk aantal levende en doode heilige personen en voorwerpen, die de hoogste vereering genieten, overal de middelen, die de Wet aangeeft, om Allah's gunst te verwerven, verdrongen door magische praktijken, die van vóór den Islam dateeren. Het Moslimsche bepaalt zich bij de menigte voor de vromeren tot eenige ritueele uiterlijkheden, voor de meerderheid tot eenige leuzen en phrasen" 2). Zoo heeft de Islam op het punt van de geloofsleer aan zijn belijders allerlei concessiën moeten doen en zich aan de behoefte moeten aanpassen. Aan het bestaan van allerlei geheimzinnige wezens te gelooven — hoewel in strijd met het monotheisme van den Islam — wordt niet als onrechtzinnig beschouwd, mits men hun allen naar de theorie maar een plaats aanwijst in de wereld der engelen, der duivelen en der djin's. Algemeen is het practisch geloof in en de veelvuldige aanroeping of bestrijding van allerlei bovenmenschelijke machten behalve Allah, nevens de theoretische erkenning van Gods voorbeschikking als eenige oorzaak van al het goed en kwaad, dat in de wereld geschiedt. Maar ook de hierbij gebruikte tooverformulieren gelden niet als onrechtzinnig, wanneer de heidensche oorsprong ervan zich maar niet verraadt. Door ze met de geloofsbelijdenis te doen eindigen, en ze met andere dergelijke formules te overladen, doet men of ze door den Schepper verordend zijn (De Atjèhers dl. II, p. 34 vg., 127, 315 vg., The Achehnese 11:33 vg., 122, 287 vg.; Het Gajöland p. 328).
d. De plichtenleer.
De plichtenleer (pikah, G. en Alas: id., Arab.: fiqh) behandelt de vijf voornaamste verplichtingen, die de geloovige jegens Allah heeft. Men pleegt ze de „zuilen" (roekön, G. en Alas: roekoen, Arab.: roekn) te noemen, waarop het ge-
1) Dr. C. Snouck Hurgronje: Nederland en de Islam p. 14; De Atjèhers dl. II, p. 305 (The Achehnese 11:277 vg.).
2) Dr. C. Snouck Hurgronje: Nederland en de Islam p. 18; De Atjèhers dl. II, p. 10 en 308 vg. (The Achehnese II: 9 en 281 vg.).



bouw van den Islam rust. Ze zijn: het uitspreken der geloofsbelijdenis; het verrichten, op daarvoor vastgestelde tijden, van ritueele godsdienstoefeningen; het vasten, telkens van den eersten dageraad tot zonsondergang gedurende de heele negende maand Ramadhan; de zakat genoemde, in den vorm eener belasting geregelde plicht der milddadigheid; het verrichten van de bedevaart naar Mekka, om daar deel te nemen aan den haddj.
De ijver voor de gewone ritueele verplichtingen van den Islam beperkt zich tot kleine kringen, in Atjèh tot de leubè's, in het Gajö- en Alasland tot de pakirmeskin. In het algemeen kan men zeggen, dat de telkens terugkeerende plichten, zooals de dagelijksche- en wekelijksche godsdienstoefeningen, zeer verwaarloosd worden, terwijl de plichten, die slechts een beperkt deel van het jaar in beslag nemen, zooals de vasten- en de /7rtra/7-voorschriften, het meest getrouw worden nageleefd, zij het dan ook niet geheel overeenkomstig de Wet. Aan deze laatste plichten kent de volksmeening zekere verzoenende kracht toe voor de tekortkomingen van een geheel jaar ').
Van de bovenbedoelde 5 hoofdplichten werd de geloofsbelijdenis reeds vermeld; aangaande de vier overige zij nog het volgende opgemerkt.
1. De godsdienstoefeningen.
Iedere ritueele godsdienstoefening (seumajang, G: semiang, Alas: semajang, Arab.: palat) bestaat uit een aantal aan elkaar geheel, of bijna geheel, gelijke afdeelingen (rakaat, Arab.: rakcah), terwijl elk zoo'n afdeeling samengesteld is uit een 13-tal bestanddeelen (roekoen Ihèë blaih) n.I.:
1°. de staande houding (dong);
2°. de bedoeling(niët, Arab.: nijjah), dat men handelt overeenkomstig Allah's gebod;
3°. de teukeubi (Arab.: takbïr), d. i. de formule Alahoeakeuba (Arab.: Allahoe akbar, d. i. God is groot); het opzeggen hiervan is ook verdienstelijk bij elke verandering van lichaamshouding;
4°. de patihah (Arab.: fatihah), d. i. het aanvangshoofdstuk van den Koran, het Moslimsche „Onze Vader" (zie dl. I, p. 423 nt. 2); soms voegt men hier nog eenige Koran-verzen aan toe, maar dit is niet noodig;
5°. de buiging (roekoeëArab.: roekoe');
6°. het zich daarna weder oprichten (é'tidaj, Arab.: ictidal)-,
7°. de prosternatie, of nederwerping van het geheele lichaam vóórover op den grond (soedjoed);
8°. het zitten in knielende houding (doeè");
9°. nogmaals de prosternatie;
10°. de tahjeuët (Arab.: tahijja, of: tasjahhoed), d. i. een formulier, aldus genoemd
naar het aanvangswoord daarvan;
11°. de seulaweuët (Arab.: Qalawat), of sacramenteele heilbede voor den Profeet (d. i. de Arab. formule palla 3llahoe'alaihi wasallam = God zegene hem en geve hem heil);
1) De Atjèhers dl. I, p. 248, 257, II, p. 335, 342 (The Achehnese 1:231, 239, 11:310); Het Gajöland p. 329.
31



12°. de saleuëm (Arab.: salam, of: taslïmah), d. i. de zegenwensch: salam alöjköm
(zie boven p. 454);
13°. de teureutib (Arab.: tartib), d. i. de juiste volgorde.
Men onderscheidt de godsdienstoefeningen in „verplichte" (peureulèë, G. en Alas: përloe, Arab.: fardh) en „aanbevolene" (soenat, Arab.: soennah)1). Tot de verplichte behooren, vooreerst de vijf dagelijks, zoowel door mannen als vrouwen, te verrichten seumajang's (s. limöng watèë, G: s. limö waktoe). Ze moeten, naar de Wet, individueel worden verricht door iederen Moslim, die meerderjarig en in het bezit van verstandelijke vermogens is. Ter vervulling dezer seumajang's behoeft men zich niet steeds naar het gemeenschappelijk godsdiensthuis (meunasah, G: mërësah, Alas: mëndërsah) te begeven, leder kan die verrichten in zijn woning, op het veld, of waar hij zich ook bevindt, wanneer de tijd daarvoor is aangebroken. Sommigen kwijten zich van hun godsdienstplicht in een balè, d. i. een door eenige gezinnen gezamenlijk daartoe ingerichte woning. In enkele dorpen komen de oude lieden wel bijéén in het huis van een of anderen schriftgeleerde, waar gewoonlijk Koranreciet wordt gehouden (soemoebeuët) en de seumajang geschiedt hier alsdan onder leiding van dien voorganger, omdat zulk een gemeenschappelijke dienst als meer zegenbrengend geldt, dan de individueel verrichte.
1) Zooals bekend wordt volgens de wetboeken al 's menschen doen en laten in één der 5 volgende „wettelijke categoriën" ingedeeld. 1°. Verplichte (peureulèë, of: wadjib, G. en Alas: përloe, of: wadjip, Arab.: fardh, of: wadjib). Bij verzuim van zulk een handeling doet men zonde (dèësa). Hiertoe behooren bijv. de bovenbedoelde 5 zuilen (roekoen limöng) van den Islam, en allerlei handelingen, die daarbij gebiedend voorgeschreven zijn. — 2°. Aanbevelenswaardige, of: verdienstelijke (soenat, O: soenöt, Alas: soenat, Arab.: soennah). Bij verzuim doet men geen zonde, bij verrichting ontvangt men hemelsch loon (pahla). — 3°. Verbodene (hareuëm, G. en Alas: haram, Arab.: haram). Op p. 330 v. h. lste deel van dit werk zagen we, dat de meeste diersoorten in Atjèh voor de consumptie hareuëm zijn. Als zoodanig gelden bijv. nog: bedwelmende dranken, bloed, niet op ritueele wijze geslachte dieren, enz. Hareuëm zijn: dobbelspel, het maken van afbeeldingen van menschen of dieren, het dragen van zijde en gouden, of zilveren, sieraden door mannen, enz. Bij verrichting van zulk een handeling zal de geloovige zijn straf niet ontgaan. — 4°. Afkeurenswaardige (meukröh, Arab.: makroeh). Als zoodanig geldt bijv. het doen der godsdienstoefeningen, als de aangewezen tijd daarvoor verstreken is; het veel spreken over wereldsche zaken in de Vastenmaand enz. Laat men iets na, wat soenat is, dan geldt dit op zichzelf reeds als meukröh. — 5°. Geoorloofde, of: onverschillige (haröïh, G. en Alas: haroes, of: waroes, Arab.: moebah). Dit omvat alles, wat noch geboden of verboden, noch aanbevelens-, of afkeurenswaardig is. Zoo is bijv. het gelijktijdig gehuwd zijn met 2—4 vrouwen haröïh. Omtrent schulden bestaat bijv. de regel: oetang meutanggöh haröïh, bajeuë wadjib (G: oetang haroes tanggoeh, wadjip bèr), d. i. „het is geoorloofd uitstel te vragen, maar men moet ze betalen". Een ander gezegde luidt: haröïh oedéb, wadjib maté (G: haroes moerip, wadjip maté), d. i. „men kan een zekeren tijd leven, maar men moet sterven". Ook haleuë (G. en Alas: halal, Arab.: halal) beteekent „wettelijk geoorloofd", maar wordt gewoonlijk slechts gebezigd van een persoon of zaak, welke voor iemand geoorloofd is. Men spreekt bijv. van beunda haleuë (G: bëndö halal) en beunda hareuëm (G: bëndö haram), d. i. (tot menschelijk voedsel) geoorloofde en ongeoorloofde dieren. — We behoeven, na al het vroeger besprokene, hier nauwelijks aan toe te voegen, dat bovenbedoelde, in alle Mohamm. landen bekende, termen alleen de theorie van orthodox standpunt weergeven, maar dat de practijk, bij alle erkenning van de waarheid der leer, in haar onderscheiding aanmerkelijk van deze afwijkt. Zie daarover uitvoerig De Atjèhers dl. II, p. 299 vg. (The Achehnese II: 272 vg.), Het Gajöland p. 89 vg.



Soms vindt men buiten de kampoeng nabij de rivier een aantal groote platte steenen tot een soort plaveisel (toerab, G: toeröp, Alas: batoe ampar) gerangschikt, waar men sëmbajangt. Deze dagelijks, op bepaald aangewezen tijden (watèë, G. en Alas: waktoe, Arab.: waqtoe) terugkeerende seumajang's zijn:
1 Soeböh (G: söböh, Alas: soeboeh, Arab.: Qoebh), of godsdienstoefening van den morgenstond. Zij bestaat uit 2 rakaat's en moet verricht worden in den tijd, vanaf het oogenblik, dat zich in het Oosten de eerste lichtstrepen (padja sadèG: pödjör sade , Alas: padjar meningsing)') vertoonen — d. i. even na 4 uur 's morgens — tot uiterlijk op het oogenblik, waarop de zon opkomt. 2°. Leuhö (G: roehoel, Alas: loehoer, Arab.: thoer), of middag-godsdienstoefening, bestaande uit 4 rakaat'?,. De daarvoor aangewezen tijd is die, waarin „de schaduwen groeien", dus als de zon begint te neigen (reubah tjöt = lett.: „vallen van het toppunt"), d. i. even na 12 uur, tot den tijd vóór de volgende godsdienstoefening aanvangt.
3°. Asa (G. en Alas: asar, Arab.: agr), of namiddag-godsdienstoefening, bestaande uit 4 rakaat's. De tijd daartoe bestemd begint, wanneer de lengte van een opstaand voorwerp korter wordt dan zijn schaduw, en eindigt, als de zon begint onder te gaan, dus ongeveer van 3^—5^ uur.
4°. Moegréb (G. en Alas: mëgrip, Arab.: maghrib), of zonsondergangs-godsdienstoefening, bestaande uit 3 rakaat'?,. Zij moet worden verricht, zoodra de geheele zonneschijf aan den horizon is verdwenen (ka lob mata oeröë, G: ngö Hoep mata n lö), dus ongeveer 6 uur.
5°. Isja, of: itjha (G: èsa, Alas: isö, Arab.: cisjaJ), of godsdienstoefening van den laten avond, bestaande uit 4 rakaat's. De daarvoor bestemde tijd breekt aan, als het avondrood (mata oeröë mirah, G: lö Hang) verdwenen is, en duurt tot het begin der morgenschemering, dus vanaf 's avonds omstreeks 7 uur.
De voor de godsdienstoefening voorgeschreven lichaamsbewegingen zijn voor mannen en vrouwen gelijk. De meeste formules worden binnensmonds uitgesproken. Wanneer de seumajang gemeenschappelijk — dus onder een voorganger (s. meu imeum) — verricht wordt, behoort men alleen diens stem te hooren.
Het geldt volgens de Wet als soenat, om de seumajang's zoo spoedig mogelijk te verrichten, als de daarvoor bestemde tijd is aangebroken. Verzuimde seumajang's moeten worden ingehaald (kala, Arab.: qadhaJ). Oude vrome lieden verdubbelen hun seumajang'?, wel met een kala-seumajang, om de godsdienstoefeningen goed te maken, die ze in hun jeugd hebben verzuimd, dus als maatregel van berouw (teëbat, Arab.: taubat).
Wordt een soena^-bestanddeel (bijv. een ajat, of een vrijwillige teukeubi-formule) achterwege gelaten, dan geldt de rakaat toch als volledig (sah, of: sampoerna, Arab.:
1) Padja (O: pödjör, Alas: padjar, Arab.: jadjr) = de dageraad. De Atjèher onderscheidt: 1°. padja gadjah (vgl. Arab.: jadjr al-kazib), d. i. het valsche schijnsel, dat zich omstreeks 4 uur v.m. vertoont en direct weer gevolgd wordt door duisternis; 2°. padja sadè' (G: pödjör sadè", Alas: padjar meningsing, Arab: jadjr ag-(adiq), d. i. Aurora, de „ware dageraad", die zich eerst vertoont, nadat de „valsche dageraad" verdwenen is, en bij wiens verschijning de dag begint.



pahh)\ wordt de koenoet-\oxmu\z (Arab.: qonoet), die bij de godsdienstoefening van den morgenstond wordt uitgesproken, verzuimd, dan is een extra prosternatie (soedjoed-sawi) aan het slot en motiveering {niet) hiervan noodig; verwaarloost men een ceremonie, welke als peureulèë, op straffe van nietigheid, is voorgeschreven, dan is de geheele handeling ongeldig (han sah) en moet een nieuwe rakaat worden verricht. Samenvoeging van seumajang's (bijv. leuhö en asa; moegréb en isja) is toegestaan voor reizigers, zieken en ouden van dagen. Men noemt die combinaties seumajang djama" ').
Zooals bereids opgemerkt, onttrekt zich de overgroote meerderheid der bevolking aan deze verplichte dagelijksche godsdienstoefeningen, alleen de moegréb wordt minder verwaarloosd dan de vier andere. Het trouwst worden ze nagekomen door vrouwen en ouden van dagen. Den opvallend geringen ijver der Inlanders in den Archipel voor den Mohammedaanschen eeredienst schrijft Prof. Snouck Hurgronje toe aan zijn herkomst uit Voor-Indië. Immers ook daar werd, in overeenstemming met het meer tot bespiegeling geneigde karakter der bevolking, minder aandacht aan nauwgezette vervulling der voorgeschreven godsdienstplichten geschonken dan bijv. te Mekka, of elders in het centrum der Moslimsche landen. Alleen bij het uitbreken van groote rampen (oorlogen, epidemiën, enz.), of waar een ijverig landgenoot hiertoe aanzet, worden de seumajang's getrouwer waargenomen (De Atjèhers dl. II, p. 335—337, The Achehnese II : 304—306).
Voor de geldigheid eener godsdienstoefening is het noodig, dat de geloovige in een toestand verkeert van volkomen ritueele reinheid. Niet alleen de persoon zelf, maar ook zijn kleeding en de plaats, waarop hij staat, moeten volgens de Wet rein zijn. Elke aanraking met iets, wat volgens de Wet onrein (nadjih, Arab.: nadjis) is — bijvoorbeeld hond of varken, of de afscheidingen van het menschelijk lichaam —, heeft wettelijke verontreiniging (keunöng nadjih) ten gevolge. Slechts reiniging kan dien toestand weder opheffen, namelijk door afwassching der bezoedelde plek, onder zekere voorwaarden. Afgescheiden hiervan, kent de Wet nog twee bijzondere toestanden van ritueele onreinheid, beide hadaïh (Arab.: hadath) genoemd en van elkander onderscheiden als „de groote" en „de kleine" onreinheid. De eerste wordt veroorzaakt door de menstruatie, den coïtus, de bevalling, pollutio nocturna en het contact met een lijk; de laatste bijvoorbeeld door den slaap, door aanraking van iemand van andere sekse (behalve naaste bloedverwanten), door het doen zijner behoeften, enz. Over de wijzen van wegneming dezer beide soorten van onreinheid werd vroeger reeds gesproken (boven p. 458, vgl. nog dl. I, p. 367 nt. 1).
Verder is het noodig, dat de kleeding van dien aard zij, dat het lichaam gedurende de godsdienstoefening behoorlijk bedekt is. Mannen moeten het lichaam tusschen de knieën en den navel (èërat, Arab.: caurah), en vrouwen het geheele lichaam, met uitzondering van gelaat en handen, bedekken. Terwijl de mannen hun gewone kleeding blijven dragen, hebben de vrouwen voor de seumajang een
1) Djama' = bijéén; sigb djama' (Q: sigör djama') = te zamen genomen, vgl. GajS Wdbk. i. v. djamak.



bijzondere kleedij. Het hoofd der vrouw is daarbij gehuld in een soort witten sluier (seuleuköm, G: tëlëkoem, Alas: tërëkoeng), dien we reeds bij de lijkkleeding (p. 460) leerden kennen en die vanaf het voorhoofd de kruin bedekt en tot in den nek hangt; verder slaat ze om de schouders een voor deze gelegenheid gereserveerd lendekleed (idja pinggang, G: oepoeh pinggang, Alas: oewis dawah), dat haar geheele lichaam, met uitzondering van het hoofd, omhult; een enkele maal ook wel vervangen door een lange jas (badjèë panjang, G: badjoe naroe). Evenals in andere Mohammedaansche landen, verzet ook in Atjèh de publieke opinie er zich tegen, dat vrouwen deelnemen aan de godsdienstoefeningen in de moskee.
Zooals gezegd, moet de seumajang ook op een wettelijk reine plaats worden verricht. Men neemt aan, dat de grond, of de vloer, waarop men staat, rein is, wanneer het tegendeel niet blijkt. Vrouwen bezigen voor het verrichten der godsdienstceremoniën veelal een matje (tika seumajang, G: alas mësala), waarin ze, na afloop daarvan, haar bidkleedij wikkelen. Mannen gebruiken daarvoor vaak een kleedje (moesala, of: sadjada, G. en Alas: mesala, Arab.: moefalla, of: sadjdjadat), gewoonlijk bestaande uit een eenvoudig geitenvel, of een ruw gevlochten mat (bleuët), of een Arabisch kleedje, of zelfs wel een Europeeschen handdoek. De huiden der bij het ma1 meugang (dl. 1, p. 331) geslachte dieren zijn het eigendom der meunasah en worden soms tot lederen bidkarpetten gesneden. In de moskee vindt men voor den dienst vaak lange strooken wit goed op den vloer uitgespreid (dl. I, p. 384). Dat de matten of kleeden, die men om de lijkkisten heeft gebonden (lapé* kreunda), wanneer de dooden naar hun laatste rustplaats worden gebracht, naar oude Atjèhsche traditie als moesala aan het dorpsgodsdiensthuis worden geschonken, is reeds vroeger vermeld (dl. I, p. 389 en boven p. 461).
Sommige vrome lieden hebben een donkere vlek (tjab moesala) op het voorhoofd, naar men zegt, veroorzaakt door de vele malen, dat dat lichaamsdeel bij de prosternaties, welke voor de seumajang's voorgeschreven zijn, den grond heeft geraakt.. Booze tongen weten echter te vertellen, dat zulke blauwkleurige indruksels als „kenmerken van vroomheid" (Koran 48:29) ook wel kunstmatig worden aangebracht door lieden, die zich het air willen geven van meer dan getrouwe naleving, van wat Allah den geloovige tot plicht heeft gesteld ').
Het geldt als soenat, de godsdienstoefening te doen voorafgaan door een oproeping (zie boven p. 277). Gewoonlijk geschiedt die, als gezegd (dl. I, p. 383) door het slaan op een trom. Maar ook voor hen, die den dienst alleen verrichten, geldt het als verdienstelijk, de bang te reciteeren. De meesten laten zulks echter achterwege. Voor de vrouwen geldt niet de bang-, maar de Aïzmöf-formule (Arab.: iqamah), d. i. de laatste herinnering vóór een godsdienstoefening, als soenat. De bang voor de vroege-morgen-seumajang verschilt hierin van die voor de andere dagelijksche godsdienstoefeningen, dat daaraan tweemaal wordt toegevoegd de formule: „de galat is beter dan de slaap" (ag-Qalatoe chairoen mina 3n-naoemi).
1) Vgl. I. Goldziher: Zwischen den Augen, Der Islam Bd. XI, 1921; p. 177.



i
Het deelnemen aan de gemeenschappelijke godsdienstoefeningen vereischt een zekere mate van goede orde, daar allen dezelfde lichaamsbewegingen hebben te verrichten. Het sein tot den aanvang hiervan wordt gegeven door het afroepen van bovenbedoelde kamat-ïorrnule. Zij geldt, evenals de bang, voor verdienstelijk, zoowel bij de individueel, als bij de gemeenschappelijk verrichte seumajang's, en is ongeveer aan deze gelijk. Feitelijk behoort de karnat tot de taak van den imeum, maar hij kan die ook, bijvoorbeeld aan den bileuë, overdragen. Tijdens de karnat schikt men zich in rijen achter elkaar (peuteupat seuëh), en posteert de imeum zich vóór de mèhrab, met het gelaat naar de kiblat (dl. I, p. 384), dus met den rug naar het publiek, dat zijn bewegingen stipt heeft na te volgen.
Des Vrijdags wordt de dagelijksche middag-seumajang (teuhö) vervangen door een bijzonderen, gemeenschappelijken en openbaren dienst (s. djeumeuat, G: s. djemat, of: s. djemaat, Alas: s. djoema'at, Arab.: galat al-djoem'ah) in de moskee. Zijn er ergens 40 (de Atjèher zegt 44) of meer mannelijke ingezetenen (moekim, Arab.: moeqïm), dan is men naar de Sjaffitische leer verplicht, aan den Vrijdagsdienst deel te nemen, met uitzondering van reizigers en zieken en van hen, die zich op een wettige reden van verhindering (oedö, Arab.: coedzr) kunnen beroepen, zooals zware regen, te groote afstand, het ontbreken van voegzame kleeding, gevaar, enz. Dat de belangstelling der meeste Atjèhers in den wekelijkschen eeredienst zeer gering is, werd reeds vermeld (dl. 1, p. 383).
De Vrijdagsdienst bestaat vooreerst uit een korte preek (köteuba, G. en Alas: ketebah, Arab.: choetbah), die door den hatib (G. en Alas: katip, Arab.: chatïb) staande en steunende op een staf (toengkat), met het gelaat naar de geloovigen toegekeerd, wordt voorgedragen en gevolgd wordt door de Vrijdagsgodsdienstoefening van twee rakaat's. Zulk een preek heeft ook wel bij andere gemeenschappelijke godsdienstoefeningen plaats, maar terwijl bij den verplichten Vrijdagsdienst het aanhooren der preek een integreerend deel is der geheele godsdienstoefening, is zulks bij de slechts als verdienstelijk geldende gemeenschappelijke seumajang's, ook niet meer dan aanbevelenswaardig (zie boven p. 344 nt. 1) en blijft de preek in dat geval in Atjèh dan ook als regel achterwege. De preek bestaat uit vijf elementen (roekoen, Arab.: roekn) n.1.: een lofprijzing (poedjöë, G: poedji) van Allah en zijn Gezant, een heilbede (seulaweuët) voor de geloovigen, eenig Koranreciet, een vermaning (wasiët) der geloovigen tot vroomheid en een gebed (doe a). Deze vijf elementen moeten alle in het Arabisch worden voorgedragen. Zijn de geloovigen eigenlijk gehouden, die elementen niet alleen te kennen, maar ook den inhoud daarvan te begrijpen, zoo blijven die voor verreweg de meeste Atjèhers toch onverstaanbare termen. Wat de prediker aan de preek wil toevoegen, mag hij in iedere willekeurige taal, dus ook in het Atjèhsch, zeggen; maar dit wordt zoo goed als nooit gedaan en als regelt bepaalt de hatib er zich toe, de preek geheel voor te lezen (beuët köteuba, G: matja ketebah) uit een verzameling Arabische preeken, zooals elke moskee er een bezit. Alleen van wijlen den beroemden, maar ietwat zonderlingen, Atjèhschen oelama Teungkoe Koetakarang (zie boven p. 274) wordt verhaald, dat hij ook lange preeken hield in de Atjèhsche taal.



Een andere verplichte gemeenschappelijke godsdienstoefening is die ten behoeve van een doode (seumajang manjet, G: sëmiangön met, Alas: sëmajang manjit, Arab.: galat al-djinazah), hierboven (p. 204 en 462) reeds genoemd. De verplichting dezer godsdienstoefening drukt op de gemeenschap, maar voldoet één der geloovigen daaraan, dan zijn de anderen van de verplichting ontslagen. Zulk een verplichting heet in Atjèh peureulèë kipaja ')• Voor de hier bedoelde seumajang gelden zeer bijzondere voorschriften. Vooreerst bestaat zij niet, als de andere seumajang's, uit rakaat's, en verder komen de roekoen Ihèë blaïh (p. 481) hierbij niet, althans niet volledig, voor. De dienst die geheel staande (dus zonder buigingen en prosternatie's) wordt verricht, bestaat hier slechts uit 4 teukeubi's en verder uit de patihat, de seulaweuët, de saleuëm (zie voor deze termen p. 481 vg.) en een doe'a.
Van deze verplichte godsdienstoefening bij het sterfhuis onderscheiden is de niet verplichte doodendienst, die deel uitmaakt van de begrafenisplechtigheid, bij het graf wordt gehouden en geen godsdienstoefening is (zie boven p. 205). Hoewel deze laatste plechtigheid naar de Wet niet verplicht is, is ze in Atjèh, naar de volksovertuiging, zulks toch wèl, en wordt dan ook nooit achterwege gelaten (vgl. p. 205).
Het tot den doodendienst behoorende grafgebed (doe a teuleukin) verwarre men niet met de doé'a koéboe, waaronder men in Atjèh begrijpt de doe'a, die men — hardop of binnensmonds — opzegt (beginnende met de woorden: „O Allah, doe genade nederdalen over hen, die in de graven zijn"), als men langs een graf gaat, welke handeling ook in de Wet als soenat wordt aangeprezen.
Een doe'a verschilt hierin van een seumajang, dat ze is een niet ritueel gebed. Men wendt zich daarmede tot Allah met een verzoek, waarom men zoo'n gebed in Atjèh ook wel meulakëë noemt. Vooral de doe a's, die men opzegt in het laatst van den nacht, heeten het meest kans op verhoor te zullen vinden. Men kan ze in alle taal uitspreken, en ze zijn ook overigens niet aan regelen gebonden. Alleen de doé a's, voorkomende in de straks te noemen verdienstelijke godsdienstoefeningen, verder de doe'a van de Vrijdagspreek en die van de seumajang manjët moeten in het Arabisch worden gezegd. Het aantal doe a's is zeer groot; bij wijze van voorbeeld, volgen er hier eenige. Bij ziekte van een kind doet men wel de gelofte, een feestelijke presenteerschaal (idang) met kleefrijst te zullen opdragen aan den Profeet (kaöj keu Pangoelèë). Men biedt dan deze idang den dorpsgeestelijke aan, die daarover de doe a keu Nabi, of: doe a arwah Rasoel uitspreekt. Zulk een handeling heet ook wel patihat keu Nabi. Een doe a keu Nabi_ wordt ook gaarne uitgesproken bij het begin en bij het einde van iedere
1) De peureulèë-verplichtingen worden n.1. onderscheiden in twee soorten n.1.: 1°. de verplichting, welke op ieder geloovige individueel rust (peureulèë In, Arab.: fardh al-ain), 2°. de verplichting, welke in het algemeen op de geloovigen rust, maar in dier voege, dat wanneer een voldoend aantal Moslim's voor de vervulling van dien plicht zorg draagt, de overigen zich daarvan ontheven mogen beschouwen (peureulèë kipaja, Arab.: fardh al-kifajah, zie Dr. Th. W. Juynboll's „Handleiding" p. 5 nt. 1). Tot de laatste soort behooren bijv. de verplichtingen jegens den overledene (de lijkwassching, de wikkeling in lijkkleederen, de lijkdienst, de begrafenis).



andere doea. De gebeden, die men opzegt tot afweer van rampen, heeten doéa toela bala (G: d. toela bölö). De doe a Atjoera wordt gepreveld over de door suiker en allerlei fijngesneden vruchten smakelijk gemaakte rijstepap (kandji Atjoera), die men kookt op den Atjoera-dag (Arab.: casjoera'), d. i. de 10de dag van de eerste maand Asan-Oesén (Arab.: Moeharram) van het Mohammedaansche maanjaar. Herinneren we ook aan de doe'a beurdandji (dl. I, p. 419) en aan het huwelijksgebed (doéa nikah) na de huwelijkscontractsluiting (boven p. 344). Zooals gezegd (p. 481) volgt na het takeubi als vast bestanddeel van een godsdienstoefening de patihah. Nu geldt het als verdienstelijk, tusschen deze beide roekoen1 s de doea iptitah op te zeggen; zelfs ziet men hierin iets verplichtends. De doéa mande djoenoet wordt wel opgezegd, als men zich reinigt na bijslaap, of een pollutio nocturna. De doe a poeasa wordt des nachts gereciteerd gedurende de Vasten-maand. De doéa hatam leerden we hierboven (p. 204) kennen als het slotbestanddeel van het meuhatam, waarmede een kanoeri wordt gewijd. Wanneer een bloedverwant of huisgenoot op reis is, pleegt men wel een schotel met lekkernijen aan een leubè te brengen, die dan daarvoor een heilgebed (doéa seulamat) voor den reiziger ten hemel zendt (De Atjèhers dl. 1, p. 460 nt., The Achehnese I : 416 nt.). In de achtste maand Kandoeri-boe iaat iedere familie op den dag, die haar het best schikt, door den teungkoe over de rijst de doéa beuët boe reciteeren, zoowel tot heil der dooden (oereuëng tjhi, d. i. „voorouders"), als tot dat der levenden, wier welzijn volgens het volksgeloof van den eerbied voor de afgestorvenen direct afhankelijk is (De Atjèhers dl. 1, p. 237, The Achehnese 1: 222). En zoo meer.
Ook de belezingsformulieren, of prevelgebeden, behoorende bij genees- en toovermiddelen, en door de Atjèhers van hun heidensche voorvaderen geërfd, noemen zij vaak doe a '), al zijn daarvoor de benamingen tangkaj en radjah
1) De doe a seuloesoh (G: doa selësoeh, Alas: doet seloesoeh) - een formulier ter bevordering van een gemakkelijke baring (zie boven p. 414), of ook, om kisten en koffers zonder sleutel te openen (bijv. door dieven); d. peudöng darah (G. en Alas: d. pantan) = een bloedstelpingsformulier (zie dl. I, p. 424 en boven p. 446); d. keubaj (Q: d. këböl) = een onkwetsbaarheidsformulier (dl. I, p. 310); d. lakèë oedjeuën = een formulier om regen te krijgen; d. oelat = een formulier tegen tandworm; d. peutrön kamoeë = een formulier om de witte mieren uit het hout te krijgen, waarin ze zich hebben genesteld; d. poepoengö (Q: d. pënggilö, Alas: d. pëgilö) = een formulier om iemand krankzinnig te maken; d. reuhat = een formulier, om iemand reuhat-wonden te bezorgen, waarvan het uitvloeiende wondvocht telkens weer nieuwe wonden doet ontstaan; d. peunjeungang (Q: d. sakatön, Alas: d. tahan) = formulier om iemand te verlammen, zoodat hij geen woord meer kan uitbrengen en geheel de kluts kwijt is (de tegenpartij in een rechtzaak bijv. onbekwaam maakt zich te verweren); d. peugaséh (Q: d. penrindoe) = een formulier om liefde of genegenheid op te wekken; d. peunoeléh (G: d. pënjoelih) = een formulier om een tooverij, of eenigen anderen geheimen invloed, krachteloos te maken; d. poebantji (G: d bëngkëlang) = formulier, waardoor scheiding of tweedracht wordt teweeg gebracht tusschen man en vrouw, zoodat ze een afkeer van elkaar krijgen; d. poelang sakat (G. d. penoelang) = formulier, aangewend om een tooverij te doen teruggaan op de persoon, die haar heeft veroorzaakt; d. peularéh (G. en Alas: d. pëngralis) — formulier, waardoor bewerkt wordt, dat handelswaar goed en gauw verkocht wordt; d. poepangsan (G: d. pangsan) = formulier om anderen bewusteloos te maken (bijv. door dieven op de huisbewoners toegepast, om rustig hun slag te slaan); d. poemanèh (G: d. pëmanis) = formulier om er bekoorlijk



(G: töbös en radjah) meer geëigend. Hoewel dikwijls dooréén gebruikt, schijnen deze beide laatste woorden toch niet geheel identisch te zijn. Een teungkoe zal men bijvoorbeeld nooit vragen om een tangkaj, wél om een radjah. Het zijn vooral de geneesmeesters (thabib) en de kenners der geheime wetenschappen (pawang's en goeroe's), die aan deze soort van duivelbannerij hun reputatie te
danken hebben (vgl. boven p. 205)').
Behalve de reeds genoemde onvoorwaardelijk bevolene zijn er, zooals gezegd, nog tallooze aanbevolene, dus vrijwillige godsdienstoefeningen. Deze laatste worden verdeeld in gemeenschappelijke en niet gemeenschappelijke. Tot de gemeenschappelijke behooren, de seumajang's op de twee officieele jaarlijksche Mohammedaansche feesten, de trawèh-dienst in de Vastenmaand, de seumajang teuseubèh, de seumajang's om regen te verkrijgen, die bij groote droogte en bij zons- en maansverduistering.
De godsdienstoefeningen op de beide officieele feestdagen van den Islam zijn. 1°. de seumajang oeröë raja poeasa, of: s. pitrah (G: s. ari raja pasa, Alas. s. wari rajö poeasö) op den dag van het officieel z.g. „kleine feest" (Arab.: 'Id alfitr), na beëindiging der Vastenmaand, op den lsten Tjawaj (Arab.: Sjawwal) van het Mohammedaansche jaar, — 2°. de seumajang oeröë raja hadji (G: s.^ ari raja hadji, Alas: s. wari rajö hadji) op den dag van het z.g. „groote feest" (Arab.: cïd al-qoerban), op den tienden dag van de bedevaartsmaand, wanneer de pelgrims in het dal van Mina nabij Mekka hun offerdieren slachten. De godsdienstoefeningen behooren op die feestdagen om ongeveer half acht of acht uur s morgens plaats te hebben, de seumajang oeröë raja poeasa direct na het voldoen van de pitrah. In Atjèh stoort men zich echter al heel weinig aan deze door de Wet aanbevolen religieuze verrichtingen en beschouwt men ze meer als een bezigheid alleen voor vrouwen en ouden van dagen. Deze ieest-seumajang s onderscheiden zich van den Vrijdagsdienst hoofdzakelijk alleen daardoor, dat ze vóór de preek plaats hebben. Meestal houdt men ze op plaatsen, waar men gewoon is Koranreciet ten beste te geven en te Koeta Radja in de groote moskee. De „groote" feestdag is in Atjèh — evenals overal elders buiten Mekka — van veel minder beteekenis dan de „kleine" en gaat in het Gajoland zelfs volkomen onopgemerkt voorbij (Het Gajoland p. 327, De Atjèhers dl. I, p. 264, The Achehnese I : 245).
uit te zien; d. oeleuë tjintramani (Alas: d. oelar djintramani) = formulier om allerlei voorspoed te verwerven (vgl. W. W. Skeat: Malay Magie p. 111, 303, 506, 618 nt.); d. oeréh la seumana (G: d. oeris laksamana) = een soort toovercirkel-formulier; d. moebantöt (O: d. pëmbantoet) = formulier tot het stuiten van den groei van allerlei huidaandoeningen; d. peukab (G: d. pëkap) = formulier om de randen van een wond weer tot elkaar te brengen; d. peuteungeut, of: d. peuranab (G: d. pënranap) = formulier om de menschen in een vasten slaap te brengen, zooals wel door dieven wordt aangewend; d. toedjoe = in Gajo een formulier, dat de gewenschte uitwerking heeft, zonder dat de goeroe den patiënt zelf ziet of behandelt; hij beleest of bespuwt in zijn huis bijv. de nerf van een kokosblad, onderwijl wijzend in de richting van den zieke (Gajö Wdbk. i. v. toedjoe).
1) Zie bijv. de tangkaj tiköïh en de tangkaj geusöng in dl. I, p. 455; over de tangkaj boeröng werd hierboven (p. 422) gesproken; een tangkaj deumam = een formulier tegen aanhoudende koorts, enz.



Meer gewicht wordt gehecht aan het bijwonen van de seumajang trawèh (Arab.: galat at-tarawih), welke in de Vastenmaand iederen avond na de isjagodsdienstoefening tot het aanbreken van den dageraad in de dorpsgodsdiensthuizen plaats heeft. Deze dienst is in Atjèh geheel ontaard tot een spotbeeld eener Moslimsche godsdienstoefening. „Van het groote aanwezige gezelschap nemen hoogstens enkelen, meestal niemand, werkzaam deel aan die godsdienstoefening, maar men laat haar alleen door den teungkoe verrichten, die eigenlijk eenvoudig als voorganger te fungeeren zou hebben. Zoo oneerbiedig mogelijk, zitten allen daarbij sirih te kauwen, of tabak te rooken. Bij het arriln, waarmede de teungkoe het tot elke afdeeling (de trawèh telt 20 rakaat's) der seumajang behoorende Koranreciet besluit, vallen de aanwezigen schreeuwende mede in, en eveneens nemen zij luid gillende deel aan de zegenspreuken over den Profeet (saleuëm), die als pauze de 10 paren rakaat's der trawèh van elkaar scheiden. Zij roepen daarbij niet eens de formules uit, waarmede het betaamt, zulke zegenspreuken te versterken, maar verbasteren die op bespottelijke wijze" (De Atjèhers dl. I, p. 248, The Achehnese 1:231). Na de frwè/z-komedie volgt het Koranreciet (meudaröïh). Men tracht daardoor zoo mogelijk één of meermalen gedurende de Vastenmaand de dertig afdeelingen (djoeïh, Arab.: djoez') van den Koran ten einde te brengen. Bij de viering van de voleindiging van dit reciet (peutamat daröïh) heeft na den fraivè/z-dienst het z.g. ratéb Saman plaats, een uiterst luidruchtige exercitie, waaraan alle begrip van stichting ontbreekt (vgl. dl. I, p. 415 vg.). Ware vromen wenden zich dan ook van deze wijze van Allah-dienst af en verrichten de godsdienstoefening liever thuis, hetzij alleen, hetzij in gezelschap, onder voorgang van een imeum. Vrouwen verrichten de seumajang vaak onder leiding van een vrouwelijke teungkoe, en in de verschillende studentenverblijven (rangkang) nemen de leerlingen aan den trawèh-dienst deel, onder leiding van hun hulpleeraar {teungkoe rangkang), of van hun leeraar (teungkoe di balè).
De bovenbedoelde seumajang teuseubèh (G. en Alas.: s. tesèbèh, Arab.: galat at-tasabïh = „dienst der lofprijzingen") geschiedt in Atjèh voornamelijk door vrouwen. Zij bestaat uit een viertal rakaat's en heeft speciaal plaats in den heiligen nacht (malam beureu at) vóór den 15den der maand Kandoeri boe (G: Söbön, Alas: Sabön, Arab.: Sja ban), d. i. de nacht, waarin men meent, „dat Allah daarin nog eens meer in het bijzonder het lot der stervelingen voor het volgende jaar bepaalt, en zeer populair is het verhaal, dat aan een symbolischen hemelboom, waaraan ieder mensch zijn eigen blad heeft hangen, in den nacht vóór den 15den Sjacban geschud wordt, zóó dat de bladeren van hen, die het komende jaar zullen sterven, afvallen" (De Atjèhers dl. 1, p. 238, The Achehnese 1:222). Ten huize van Teungkoe Hadji Asan, den moekim-kali van Loeëng Bata in Groot Atjèh komen dien nacht zeker een paar honderd vrouwen bijeen, om aan de gemeenschappelijke godsdienstoefening deel te nemen. De teungkoe is dan wel zoo goed een karbouw te slachten en zijn gasten op een kanoeri te onthalen, want hij is zeker, dat al zijn uitgaven meer dan worden goedgemaakt door de geschenken in geld en levensmiddelen, die de vrouwen als liefdegaven (seudeukah) voor hem medebrengen.



Sommigen doen in plaats van dezen lofprijzingsdienst de uit 2 rakaat's bestaande seumajang hadjat (Arab.: galat al-hadjah), die aanbevolen wordt als inleiding tot bijzondere verzoeken, welke men aan Allah wenscht te doen. In den malam beureu"at doet men er soms drie: de eerste voor verlenging van zijn leven, de tweede voor het noodige levensonderhoud, de derde voor een zalig uiteinde. Ook deze soort seumajang wordt met veel meer ijver door vrouwen dan door mannen verricht (De Atjèhers dl. I, p. 239, The Achehnese 1:223). Is de seumajang hadjat het voorwerp eener gelofte, dan heet ze seumajang ka oj.
De godsdienstoefening om regen te vragen (seumajang lakeè oedjeuën, Arab.: galat al-istisqa3) en die bij zons- en maansverduistering (seumajang goerana, Arab.: galat al-koesoef, en galat al-choesoef) zijn in Atjèh wel is waar niet geheel en al onbekend, maar meestal laat men het in zulke gevallen bij een eenvoudige kanoeri (k. lakeè oedjeuën, G: k. nirö oerön, Alas: k. midö oedan), of neemt men zijn toevlucht tot, later te bespreken, oud-heidensche praktijken.
De m'ef-gemeenschappelijke soenat-godsdienstoefeningen worden onderscheiden in die, welke op bepaalde tijdstippen worden verricht, en die, welke men doen kan, wanneer men maar wil.
Tot de eerste groep der z.g. „vaste soenat's", welke alle uit 2 rakaat's bestaan, behooren bijvoorbeeld: de seumajang soenat vóór en na de vijf verplichte dagelijksche seumajang'?,, de begroetings-seumajang dadelijk bij het binnenkomen van een moskee (s. tahjeuët meuseugit, Arab.: tahïjjat al-masdjid), de seumajang soenat vóór en na den Vrijdagsdienst, en de z.g. seumajang wité (Arab.: galat al-witr). De laatste heeft tot strekking, om het even aantal s nachts verrichte rakaat's oneven (= Arab.: witr) te maken, hetgeen in de Wet als verdienstelijk wordt aanbevolen. Op de fsyo-godsdienstoefening, de laatste verplichte vóór dat men gaat slapen, laten vrome lieden bijvoorbeeld wel eerst twee verdienstelijke rakaat's volgen, die zij daarna oneven maken, door een oneven aantal van minstens één en hoogstens elf rakaat's. Hij echter, die gewoon is na de nachtrust nog een aanbevolen nachtelijke godsdienstoefening (seumajang tahadjoet, Arab.: galat at-tahaddjoed) van een even aantal rakaat's te houden, wacht met die onevenmaking van het geheel, totdat ook zijn nacht-seumajang is afgeloopen. Een maar zelden voorkomende „vaste soenat" is nog de seumajang loeha (Arab.: galat ad-dhoeha), voor welke de tijd tusschen zonsopgang en middag — meestal ongeveer 1\ uur — is aangewezen. Eerst na het /oe/m-tijdstip begint de godsdienstonderwijzer zijn elementair onderwijs.
Tot de tweede groep zijn te rekenen de seumajang's, welke voor belangrijke ondernemingen aanbevolen worden, bijvoorbeeld, wanneer men op reis wil gaan, wanneer men van een verre reis terugkeert, enz. Deze socrt van godsdienstoefeningen (seumajang keureuna Allah, Arab.: galat al-isticharah) mogen niet worden verricht bij zons op- en ondergang (watèë tahrim) en ook niet bij hoogsten zonnestand (watèë tjöt timang).
2. De Vasten.
De Islam kent één verplichte Vasten, n.1. de zoogenaamde poeasa Ihèë plöh



gedurende de heele 9de maand Poeasa, of: Ramalan, of: Ramoelan (G: Pasa, of: Rëmëlan, Alas: Poeasö, of: Rëmëlan, Arab.: Ramadhan), d. i. de heilige maand, waarin de Koran uit den hemel zou zijn nedergedaald.
De maand begint, evenals het etmaal, met zonsondergang.
De Wet verbiedt, dat tijdens de Vasten (poeasa, G: pasa, Alas: poeasö, Arab.: gaum) iets, wat ook (allereerst spijs en drank, maar dat niet alleen), door de lichaamsopeningen (mond, ooren, neus, aars en bij vrouwen ook het geslachtsdeel) in het lichaam wordt gebracht. Het nemen van water in den mond, of het besmeren der tanden met tabak, wordt niet als hareuëm beschouwd. Ook het rooken en het sirihkauwen geldt op zichzelf niet als verboden, maar daar deze bezigheden niet wel mogelijk zijn, zonder dat met het speeksel ook iets van het gekauwde of het gerookte de keelholte passeert, laat men het zooveel mogelijk na.
De deelname aan den hier bedoelden zuil-plicht is in Atjèh tegenwoordig geringer dan voorheen. Men kan wel zeggen, dat de grootste helft der mannen de poeosö-voorschriften niet opvolgt, al schamen zij er zich in het algemeen voor, daar rond voor uit te komen. Het trouwst worden die voorschriften nageleefd door vrouwen (zelfs door meisjes, als ze ongeveer 12 jaar oud zijn), ouden van dagen en Atjèhsche fijnen of vromen (leubè's). Van opiumschuivers weet een ieder, dat zij niet vasten kunnen. Anderen, die de ontbering te zwaar vinden, eten steelsgewijze snoeperijen, vruchten, suikerriet en dergelijke, maar zij zouden zich schamen, voor zich te laten koken. Velen, niet vasters, vasten, om hun geweten eenigermate gerust te stellen, alleen den eersten en den laatsten dag der maand (De Atjèhers dl. I, p. 244 vg., The Achehnese 1:228 vg.).
Men mag gedurende den dag ook geen echtelijken omgang hebben met zijn vrouw, of vrouwen (Koran II : 183), een overtreding van dit verbod maakt den vastendag niet alleen ongeldig (han sa/i) — zooals van overtreding van het verbod van het gebruik van spijs of drank het gevolg is, in welk geval latere inhaling (kala, Arab.: qadha) van den verzuimden vastendag mogelijk is — maar men moet dan volgens de Wet bij wijze van verzoening (kiparat, Arab.: kaffarah) twee maanden lang vasten (poeasa kiparat). Dit komt in Atjèh echter niet voor. Wenscht de Atjèher gedurende de poeasa overdag het bijzijn zijner vrouw, dan verbreekt hij eerst de Vasten door een of andere hartversterking te gebruiken en voldoet dan aan zijn lusten, in welk geval geen kiparat verschuldigd en kala mogelijk is.
Eiken nacht der Vastenmaand moet de bedoeling (niet poeasa) worden geformuleerd, om de Vasten den volgenden dag naar behooren te zullen verrichten.
Ofschoon de Wet als eenige grondslag voor den aanvang der Vasten aanneemt, dat de nieuwe maan moet zijn gezien (Arab.: roeJjah), is het in Atjèh van ouds gebruikelijk, het begin der Vastenmaand te berekenen (Arab.: hisab)1).
1) Vgl. over de vaststelling van Ramadhan Dr. C. Snouck Hurgronje: De Atjèhers dl. I, p. 207 vg.; Dezelfde in het Tijdschr. v. h. Recht in Ned. Indië dl. 63, p. 733 vg.; Dezelfde in het Tijdschr. v. h. Binnenl. Bestuur dl. 42, 1912, p. 4 vg.; Dezelfde: Het Gajöland p. 323 en Dr. B. Schrieke in het Tijdschr. v. h. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 59, 1919/21, p. 320.



De Vasten.
De toestand van onthouding is den Moslim slechts voorgeschreven gedurende den dag. „Het is ulieden geoorloofd in den nacht der Vasten" — aldus Koran 11:183 — „dat gij uwe vrouwen nadert, eet en drinkt, totdat gij in den morgen een witten "draad van een zwarten kunt onderscheiden; dan moet gij weder de Vasten volbrengen tot den volgenden nacht". Het wordt aanbevolen, de Vasten terstond na zonsondergang te verbreken. Het ontnuchteringsmaal, dat dan genuttigd wordt heet boeka (G: peboekön, Alas: peboekö, Arab.: fatoer, d. i. „verbreken , vgl. Eng. break-fast = ontbijt). Den maaltijd, dien men tegen den vroegen morgen (+4 uur) gebruikt, om zich te sterken tegen den naderenden Vastendag, noemt men sawö (G: saur, Alas: sahoer, Arab.: sahoer). In den Soeltanstijd werden met den zonsondergang, die de Vastenmaand opende, zeven kanonschoten uit de dalam gelost. Verder werd als sein voor het algemeene boeka dagelijks een enkelvoudig schot afgegeven (nobat), terwijl zulk een schot (sambang) omstreeks 4 uur in den morgen aangaf, dat de tijd voor het sawö was verstreken (vgl. boven p. 177 nt. 3). Opdat niemand den tijd voor de toebereiding en het nuttigen van den süiw-maaltijd ongebruikt late voorbijgaan, slaat men tegenwoordig in de godsdiensthuizen ongeveer van 1—3 uur bij tusschenpoozen op de groote trom (De Atjèhers dl. 1, p. 245, The Achehnese 1:228). Ofschoon het afdoende ontnuchteringsmaal door de meesten tehuis wordt genoten, plegen bijna allen gedurende de Vastenmaand dagelijks den zonsondergang in de meunasah af te wachten, om daar gemeenschappelijk, onder toezicht van den dorps-teungkoe, een voorloopige ontnuchtering te gebruiken, bestaande in een of andere brij (kartdji, zie dl. I, p. 139 en 328). In Gajö gebruikt men als zoodanig o. a. een afkooksel van haliö,
een soort van gemberwortel (Gajö Wdbk. i. v.).
Als verplichte Vasten door eigen toedoen zijn te beschouwen: vooreerst die tengevolge eener gelofte (poeasa ka öj), in de tweede plaats die, welke men wegens verzuim moet inhalen. Volgens de Wet moet dit inhalen zoo spoedig mogelijk geschieden, daar men bij langer uitstel dan een jaar een boete (padiah, Arab.: fidjah) verschuldigd is. In dezen zin is de padiah in Atjèh niet bekend, wèl in dien van losprijs voor verzuimde Vasten of godsdienstoefeningen, die men, bijvoorbeeld wegens hoogen leeftijd, niet meer kan inhalen (zie boven p. 354).
Vrijgesteld van Vasten zijn: oude lieden, zieken, reizigers, krankzinnigen, zwangere- en z.oogende vrouwen, terwijl menstrueerenden en kraamvrouwen wegens haar ritueel onreinen toestand zelfs niet mogen Vasten. Zij moeten echter allen de verzuimde Vastendagen later inhalen, met uitzondering van ouden van dagen en krankzinnigen, die niet tot Vasten in staat zijn.
Dat gedurende de heilige Vastendagen het gewone leven geheel uit zijn verband is gerukt, spreekt wel vanzelf. Er hebben dan geen rechtszittingen plaats en de Inlandsche- en Mohammedaansche scholen zijn dan gesloten. Zij die ver van huis waren, zorgen zooveel mogelijk, met de poeasa weer thuis te zijn. Rapai- en sadati-spelen hebben gedurende de Vastenmaand niet plaats (vgl. dl. I, p. 427) en geundrang en sroenè worden dan niet gehoord.
De Wet verbiedt het Vasten op de beide officieele feestdagen (boven p. 489) en op de z.g. oeröë tasjré' (Arab.: tasjrïq), d. z. de drie dagen, volgende op de



oeröë raja hadji, welke door de deelnemers aan de haddj te Mina moeten worden doorgebracht.
Terwijl het vrijwillige Vasten (poeasa soenat) ten alle tijde voor den geloovige als een verdienstelijke handeling geldt, wordt in de wetboeken in het bijzonder het Vasten op de volgende dagen aanbevolen:
1 . de poeasa Atjoera op den z.g. Atjoera-dag, den lOden dag van de eerste maand
Asan Oesén (Arab.: Moeharram);
2\ de poeasa nam, dadelijk na de oeröë raja poeasa, dus den 2den—7den dag van
de 10de maand Oeröë raja (Arab.: Sjawwal);
3°. de poeasa taroewiah en de poeasa arpah op den 8sten en 9den van de 12de maand Hadji (Arab.: Dzoe 3l-hiddjah), d. z. de „tarwijah-dag" en de „dag van cArafah" van de haddj-,
4 . de poeasa ajamajbid (Arab.: ajjamoe l-bidh, of „dagen der witte nachten") op den 13den; ]4den en 15den van iedere maand, wanneer de maan 's nachts het meeste licht verspreidt;
5°. de poeasa seunanjan en de poeasa hamèh, op Maandagen en Donderdagen; 6 . de poeasa Nabi Dawöt, d. i. het Vasten om den anderen dag, zooals de profeet David zou hebben gedaan.
Al deze wijzen van vrijwillige Vasten zijn alleen bij zeer vrome lieden (oereuëng salèh) en dan nog zeer weinig gebruikelijk; alleen de poeasa nam zou nog tamelijk veel voorkomen.
3. De godsdienstige heffingen ').
De den geloovigen in den vorm eener belasting (djakeuët, G. en Alas: djakat, Arab.: zakat) opgelegde plicht der milddadigheid draagt in het hier behandelde gewest, evenals in alle andere Mohammedaansche landen, geheel het karakter van een vrijwillig liefdewerk.
De Wet noemt, gelijk bekend, 5 categoriën van belastingplichtige zaken: 1. veldvruchten, 2. rozijnen en dadels, 3. vee, 4. goud en zilver, 5. koopwaren. De belasting is slechts verschuldigd, indien van deze goederen zeker wettelijk minimum (hisab, of: nisab, Arab.: nigab) wordt bezeten.
Onder de veldvruchten is in het gewest alleen van djakeuët sprake bij de rijst, het hoofdproduct van den Inlandschen landbouw. Hoewel het bedrag der belasting overal officieel TV van den oogst bedraagt, wordt het maar zelden ten volle opgebracht, terwijl de nisab, zooals gezegd (dl. I, p. 459), plaatselijk zeer verschilt. We weten reeds, dat van een fiscale inning of verdeeling nergens sprake is. De Atjèhsche Aoï^s-teungkoe wacht eenvoudig af, wat men hem bij gelegenheid van de kanoeri-djakeuët van de opbrengst van zijn rijstveld wenscht af te dragen (zie boven p. 202). In Gajö is het de imöm, in Alas de imam, die met
1) Literatuur: Dr. C. Snouck Hurgronje: De Atjèhers dl. I, p. 77, 249, 256 vg., 290 vg.,
dl. 11, p. 341 vg. (The Achehnese 1:73 vg., 231 vg., 238 vg., 268 vg., dl. 11:309 vg.); Dezelfde! Het Oajoland en zijne bewoners p. 325 vg. en 345 vg.; Dr. J. Jacobs: Het familie- en kampongleven op Groot Atjèh dl. II, p. 51 vg.; K. F. H. van Langen: Atjeh's Westkust p. 465 vg.;
Dr. Th. W. Juynboll's „Handleiding" p. 86 vg.



de inning der djakat is belast, en ook hier gaat het voldoen daarvan met een
kleinen offermaaltijd gepaard.
De andere 4 categoriën van belastingplichtige goederen zijn practisch van weinig belang, niet zoozeer door de onbekendheid der Inlanders met de bepalingen van Allah's Wet, als wel omdat die bepalingen zelf haar toepasselijkheid in den weg staan. Zoo is het vee, dat in Atjèh voornamelijk voor den landbouw gebruikt wordt, zelden belastbaar, omdat naar de Wet alleen in vrijheid geweide dieren belastingplichtig zijn. Wel bestaat bijvoorbeeld in het Meergebied de regeling, dat de bezitter van elk 66-tal buffels, koeien, of paarden, één dier als djakat moet afstaan, maar veebezitters, die er zulke groote kudden op na houden, komen er maar heel weinig voor.
Van goud en zilver wordt ook maar zelden belasting (djakeuët pèng, of: djakeuët reunggét) betaald. Ten aanzien dier edele metalen stelt de Wet de voorwaarde, dat de eigenaar ze gedurende het geheele belastingjaar ongebruikt (renteloos) heeft bewaard; anders is geen belasting daarvan verschuldigd. Nu zijn personen, die een eenigszins belangrijk bedrag aan goud of zilver, uit eerbied voor het interest-verbod, wel een vol jaar renteloos bewaren, ook in Atjèh rariteiten. Sommige vrome handelaren betalen wel eens van hun contant geld 2\ " 0 djakeuët en ook in het Meergebied geldt de bepaling, dat van elke ƒ 660, die men aan geld of kostbaarheden bezit, ƒ 6 djakat moet worden voldaan, maar waar zulks bij uitzondering hier en daar wel eens geschiedt, heeft de verdeeling toch naar eigen willekeur plaats. Ook de bepaling der Wet, dat gouden en zilveren sieraden niet belastbaar zijn, als er een geoorloofd gebruik van wordt gemaakt, maakt dat die sieraden, waarmede de Atjèher zich zoo gaarne tooit, niet voor djakeuët in aanmerking komen. Ten aanzien van koopmansschappen is het niet anders. Een enkele maal komt het wel voor, dat men 2y"/0 van de waarde zijner koopwaren als djakeuët peuniagaan opbrengt, maar de groothandelaren onttrekken zich daar toch gewoonlijk aan, ook weer niet uit onverschilligheid, zelfs niet uit onbekendheid met de bepalingen der Wet, maar omdat die Wet zelf zegt, dat alleen dan zakat betaald moet worden, indien de koopman zijn waar gedurende een vol jaar heeft bezeten, zonder ze van de hand gezet te hebben.
Een zonderlinge, in het geheele gewest wèl maar in de Mohammedaansche wet niet bekende, soort van zakat is de z.g. djakeuët aneu (G. en Alas: djakat anau). Bij de Atjèhers bestaat deze, alleen onder godsdienstige lieden soms voorkomende, belasting daarin, dat ouders, die meer dan 15 kinderen rijk zijn, één ervan afdragen aan den dorps-teungkoe. Als regel wordt zoo'n kind later tegen een zeker losgeld aan de ouders teruggegeven; vaak is de geheele handeling slechts een schijnvertooning: men draagt het kind met wat geld er bij plechtig aan den teungkoe op, die even plechtig verklaart, het kind te hebben ontvangen en het dan weer aan de ouders teruggeeft. In het Gajö- en Alasland wordt zulk een ana djakat formeel aan de pakir-mëskin afgestaan, dat wil zeggen, de ouders betalen den voor één hunner dochters onvangen bruidschat aan de armen ').
1) Zie Gajö Wdbk. i. v. djakat. Men weet, dat ook op Java de djakat ana* bekend is,



zagen hierboven (p. 207 vg.) reeds, dat de opbrengst van de djakeuët bij de Atjèhers als regel in haar geheel aan de teungkoe's ten goede komt, die daarvan naar eigen inzicht ook wel aan andere rechthebbenden soms wat afdragen, en dat in enkele streken ook de keutjhi 's daarvan een deel ontvangen, voor hun bemoeienis met de rijstcultuur. In het Meergebied wordt de djakat theoretisch in drie gelijke deelen verdeeld: 1. de boeloeng moetang, d. i. het aandeel voor hen, die in geldnood verkeeren, zooals weduwen met kinderen, schuldenaars, enz.; 2. de boeloeng moealap (v. Arab.: moëallaf), d. i. het aandeel, dat aan „bekeerlingen" zou moeten worden uitgekeerd, maar, wegens gemis dezer categorie van rechthebbenden, aan den imöm, in het Alasland aan den imam, ten goede komt; 3. de boeloeng pakir meskin, d. i. het aandeel van hen, die hun godsdienstplichten behoorlijk verrichten. In Gajo Loeös verkoopen de rechthebbenden hun rijstaandeel gemeenlijk dadelijk na ontvangst op het veld.
Evenals in de zuiver Atjèhsche landschappen (zie boven p. 208) werd ook in het Gajöland tijdens den Atjèh-oorlog een deel der djakat regelmatig als boeloeng sabil, d. i. als bijdrage voor den „heiligen oorlog" afgezonderd (Het Gajöland p. 106).
Een bijzondere zakat, welke verschuldigd is bij het einde van de Vastenmaand is de pitrah (G. en Alas: peterah, Arab.: zakat al-fitr). Volgens de Sjaffitische leer moet het verschuldigde worden voldaan in de graansoort des lands, in Atjèh dus in rijst. De pitrah wordt niet, als de djakeuët, individueel, maar alleen door de gezinshoofden opgebracht en wel zoowel voor zichzelf als voor allen, in wier onderhoud zij hebben te voorzien. In tegenstelling met de bovenbesproken „djakeuët van de goederen" (djakeuët arta), heet de pitrah daarom ook wel „djakeuët van het lichaam" (djakeuët toeböh). De pitrah bedraagt per hoofd in Atjèh 2 are '), in Gajö 2 are, in Alas 2 sëloep (d. i. ongeveer ter waarde van ƒ 0,30—ƒ 0,35). Hoe, waar, en aan wien de pitrah in eigenlijk Atjèh wordt opgebracht, is hierboven op p. 202 vg. en p. 207 vermeld. Evenals daar wordt ook in het Gajöen Alasland de peterah in het dorpsgodsdiensthuis afgedragen en wel aan de imöm's en de pakirmëskin, hetzij in rijst, hetzij de waarde daarvan in geld, in welk laatste geval de peterah-schuldige van de rechthebbenden {imöm, en pakirmëskin) de noodige rijst koopt, om hun die dadelijk terug te geven. Hier en daar in het Gajöland ontvangen de hoogere hoofden (Këdjoeroen's) de peterah van de hun ondergeschikte autoriteiten (pengoeloe's, moedö's, wakil's, toeö's). Zie over de verdeeling van de peterah in het Gajöland p. 256 hierboven.
Nauwelijks één voorschrift der Wet wordt in Atjèh zoowel als elders in de Moslimsche wereld zóó getrouw nageleefd als de pitrah, schrijft Dr. Snouck Hurgronje. „Deze bijna overdreven opvolging der p/fra/z-bepalingen is alweder in
zie Tijdschr. Ned. Indië 1853 dl. I, p. 95, Prof. P. J. Veth in hetzelfde Tijdschr. 1871 dl. I, p. 462 en J. Kreemer Sr. in De Ind. Gids 1882 dl. II, p. 589, waar het heet, dat „iemand die 25 kinderen krijgt, er één moet cadeau geven of opdragen aan den regent".
1) Die zóó vol gemeten moeten worden, dat er een kegelvormige kop op staat (arè meu oem, of: a. meu'oelèë, of: a. tjoetjö, zie De Atjèhers dl. I, p. 257 nt. 2, The Achehnese 1:238 nt. 2). Vgl. dl. I, p. 476.



de beschouwing der Vastenmaand als maand der verzoening voor het geheele jaar gegrond. Men neemt aan, dat kleine onwillekeurige verzuimen ten aanzien der vastenwet door de voldoening der pitrah goedgemaakt worden, en voldoet deze dus van ganscher harte, opdat niets aan de jaarrekening met Allah ontbreke" (De Atjèhers dl. I, p. 257, The Achehnese 1:239).
4. De bedevaart.
Zooals men weet, is iedere volwassen Moslim, die geen wettige verhindering heeft, verplicht althans ééns in zijn leven deel te nemen aan de bedevaarts-ceremoniën (e* hadji, lett.: „opgaan ter bedevaart", Arab.: haddj), die jaarlijks te Mekka en in enkele, meer Oostelijk gelegen, plaatsen in de 12de maand Hadji (Arab. Dzoe 3l-hiddjah) worden verricht. Als regel wordt vóór of na die verplichte ceremoniën ook de sterk aanbevolen reis naar het graf van Moehammad (.diarah koeboe Nabi) te Medina ondernomen. Tot de wettige verhinderingen bovenbedoeld behooren bijvoorbeeld: het niet hebben van de gezondheid, of van de noodige middelen om, zonder nadeel voor zich en de zijnen, de reis naar Mekka te doen. Vrouwen mogen zelfs de haddj niet verrichten, wanneer haar echtgenooten daartegen bezwaar maken, of wanneer zij geen voegzaam mannelijk geleide hebben, Maar ook al zijn zulke verhinderingen niet aanwezig, laat de Sjaffitische leer toch een onbepaald uitstel toe van de volbrenging van dien plicht. Alleen moet van de nalatenschap van iemand, die aldus zijn leven lang de haddj uitgesteld heeft, een bedrag worden afgezonderd, dat voldoende is, om de bedevaart te zijnen behoeve door een plaatsverganger (Arab.: badal hadji) te doen verrichten ').
We weten reeds (zie boven p. 354), dat dit aanwijzen van een plaatsvervanger (badaj hadji) bij gegoede Atjèhers wel eens voorkomt. Bij Gajö's en Alassers zijn de bepalingen betreffende de plaatsvervanging (G: bödöl hadji, Alas: wakil hadji) voor dooden echter lang niet algemeen bekend. Soms w-ordt het hadji-geld aan een malim gegeven, die volstaat, met ten behoeve van den doode eenige gebeden of djikir-ïormu\es op te zeggen. Bij bezoeken van echte of valsche habib's aan het Gajöland weten dezen zich vaak van „hadji-gelden" onder een of ander voorwendsel meester te maken (Het Gajöland p. 314 vg.).
Hoewel de haddj-plicht als zeer voorwaardelijk geldt, en de meesten der Archipelbewoners, wegens de groote bezwaren en kosten der reis, volgens den Islam zouden zijn vrijgesteld, heeft Mekka voor hen vanouds toch steeds een groote aantrekkingskracht gehad, in vergelijking met andere Mohammedaansche landen. De groote afstand der heilige plaatsen van hun vaderland schijnt voor hen de waarde en de beteekenis dier tochten te verhoogen 2). Sommigen doen ze zelfs twee en meer malen in hun leven. Van de Atjèhsche kustbevolking heeft,
1) Vgl. voor het bovenstaande Dr. C. Snouck Hurgronje: De Atjèhers dl. II, p. 339 vg. (The Achehnese 11:307 vg.); Dezelfde: De hadji-politiek der Indische Regeering, Onze Eeuw 1909, p. 333; over het pelgrimvervoer: de Pelgrimsordonnantie 1922 in Stbl. n°. 698.
2) Zie Dr. C. Snouck Hurgronje: De hadji-politiek der Indische Regeering p. 342 vg.,
alwaar nog meer verklaringen worden gegeven van dit zeker opmerkelijk verschijnsel.
32



naar schatting, ongeveer 5 a 10% de bedevaart gedaan; in de Bovenstreken is dat percentage veel geringer. In het Meer- en Döröt-gebied verrichten slechts weinigen de haddj, in Gajö Loeös en Alasland betrekkelijk velen (vgl. Het Gajöland p. 314). De meeste hadji's zijn mannen, maar ook gaan de vrouwen soms ter bedevaart mede, ja een enkele maal worden ook jonge kinderen medegenomen. Voor de laatsten geldt de bedevaart dan als soenat.
In Atjèh is de voorliefde voor deze „zuil" niet minder dan op Java — schrijft Dr. Snouck Hurgronje (De Atjèhers dl. II, p. 340, The Achehnese II: 308). Toch zal men bij de Atjèhers niet licht zien, dat ze hun bezittingen te gelde maken, om aan de noodige reispenningen te komen, zooals de Javanen wel doen. Ook is het aanzien, dat de hadji's aan hun volbrachte bedevaart ontleenen, in Atjèh geringer dan op Java en in de Maleische landen. Men hoort wel het gezegde: oereuëng Atjèh peuleubèh-leubèh dröë, oereuëng Meulajoe peuteungkoe-teungkoe dröë, om daarmede te kennen te geven, dat de Atjèher meer gesteld is op wereldschen, de Maleier meer op geestelijken roem.
Men berekent, dat men voor den tocht naar het heilige land een bedrag van. ongeveer ƒ 500 noodig heeft. Men scheept zich in op de gewone havenplaatsen (vooral Oelèë Lheuë, Lhö' Seumawè en Langsa, en de Gajö's en Alassers te Bëlawan), met bestemming naar Pinang en vangt daar de reis naar Djeddah aan. Komt hadji-werving door sjeich's of sjeich's-agenten op Java soms wel voor, in Atjèh is deze geheel ongebruikelijk. De tegenwoordige Atjèhsche hadji-sjeich, zekere Abdoerrani (dl. I, p. 220), zetelt te Mekka en heeft zijn wakil te Djeddah. Nabij „de heilige moskee" (masjidoe 3l-haram) te Mekka hebben de Atjèhers een iv«g/-huis gesticht, om hun minvermogende landgenooten een goedkoop onderkomen te verschaffen.
Alleen den eersten tijd na zijn terugkeer uit Mekka (wöë di Makah) wordt de Atjèhsche hadji door zijn landgenooten met zekeren eerbied bejegend. In dien tijd blijft hij vaak zijn, uit het heilige land meegebrachte, heel of half Arabische kleeding dragen, maar is deze versleten, dan trekt hij zijn nationale plunje weer aan en is niet meer te onderkennen van hen, die de bedevaart niet hebben gedaan. Die Arabische kleeding bestaat uit:
1°. een lange witte jas, welke alleen aan den hals een wijde opening heeft (badjèë
koeröng, G: badjoe koeroeng);
2°. een gekleurd, vóór openhangend, lang overkleed, met lange, wijde mouwen
en staanden kraag (badjèë djoebah, G: badjoe djoebah);
3°. een vest van laken of zijde (badjèë sadariah, G: badjoe sëdëriah, of: b. arap
pökö"), dat over de djoebah wordt gedragen;
4°. een wit mutsje (koepiah poetéh), met een tulband (seureuban, G: serböri) omwonden;
5°. een witte broek, met een soort van kant van zwart garen onder aan de pijpen (siloeeuë meutjéb beukah)').
1) In den Catalogus van 's Rijks Ethnogr. Museum dl. VI, p. 89 wordt ook de Arabische
kleeding van een vrouwelijke hadji beschreven. Een speciale hadji-kleedij is, gelijk men weet,
niet bekend (zie Dr. Snouck Hurgronje: De hadji-politiek der Indische Regeering p. 345).



Om familie en kennissen te verrassen brengt de teruggekeerde hadji allerlei zaken uit het heilig gebied mede, die door haar afkomst als zegenbrengend (beureukat, G: bërkat, Arab.: baraka) worden beschouwd, zooals: water uit de Zamzambron (ië damdam), zwart poeder voor het kleuren van de randen der oogleden (seureuma, Arab.: koehl), reukolie (minjeuata), rozenkransen (meusabah, G: mësabah, Arab.: soebhah)'), witte mutsjes (koepiah poetéh), stukjes wit goed, afkomstig van het pelgrimsgewaad (idja ihram, Arab.: ihram) enz. Zij, die hem gaan verwelkomen, brengen geldgeschenken (seudeukah) voor hem mede, in de hoop in ruil daarvoor iets uit den voorraad beureukat Makah te zullen ontvangen.
Na de genoemde grondzuilen worden in de Wetboeken o. a. geregeld: de verbintenissen en zakelijke rechten, het huwelijks-, familie-, en erfrecht, het strafen procesrecht, de oorlog tegen de ongeloovigen enz. Hiervan worden de voorschriften omtrent het huwelijks- en erfrecht, en de vrome stichtingen, voorzoover de plaatselijke omstandigheden zulks toelaten, zoo getrouw mogelijk nageleefd. Daarentegen zijn de overige gedeelten der Wet practisch zoo goed als waardeloos. Daarbij komt nog, dat sommige handelingen, die naar de Wet als minder belangrijk gelden, in het populair bewustzijn als volstrekt onmisbaar worden beschouwd. Vooral betreffen deze laatste uiterlijke eigenaardigheden, waardoor de aanhangers van den Islam zich op de, het meest in het oog vallende, wijze onderscheiden van de belijders van andere godsdiensten, zooals bijvoorbeeld de besnijdenis, het zich onthouden van het eten van varkensvleesch, enz. Het uitdrukkelijk verbod van het dragen van zijde, gouden- of zilveren sieraden, door mannen wordt algemeen overtreden (dl. I, p. 278), maar wie een jas of hoed of een Europeesche pantalon zonder heupdoek draagt, wordt als ongodsdienstig beschouwd (dl. I, p. 246, 270, zie ook Dr. Th. W. Juynboll's „Handleiding" p. 346). Dit geldt echter niet alleen van Atjèh, maar ook van nagenoeg elk ander Moslimsch land (De Atjèhers dl. II, p. 299 vg., The Achehnese II: 273 vg.). Alleen dienen we nog op een tweetal, met den Islam verband houdende, onderwerpen de aandacht te vestigen, namelijk: de mystiek, en het Mohammedaansch godsdienstonderwijs.
e. De mystiek.
Reeds van oude tijden her wordt aan de mystiek een grootere plaats ingeruimd dan aan de Wet, aan allerlei esoterische bespiegelingen meer aandacht geschonken dan aan de vervulling der ritueele plichten. De reden van dit verschijnsel werd op p. 477 aangegeven. Vooral in de 16de en in de eerste helft der 17de eeuw telde de mystiek in Atjèh vele en ijverige aanhangers. Als de meest
1) Zulke rozenkransen worden vooral gebruikt bij het ratéb (dl. I, p. 415). Bij de ingevoerde zijn de kralen (böh, Q: wah) veelal van glas of van kameelbeen (toeleuëng eunta, G: toelön ni oentö), bij de inheemsche van akar-bahar (kabaha, of: kabha, zie dl. I, p. 295) of van vruchtenpitten, zooals de grijze coix-vruchten (böh glém, zie dl. I, p. 280), de zwarte zaden van pisang teuseubèh (Canna indica, L.) en de grootere zaden van den iböïh-palm (Corpypha Gebanga, BI.).



bekende Atjèhsche beoefenaren der pantheïstische mystiek werden reeds genoemd: Hamzah van Baros en Sjamsoeddin van Pasè (f1630). Later, toen Arabië directen invloed in den Archipel kreeg, kwam vandaar een steeds krachtiger reactie in orthodoxen zin, maar deze kon toch niet verhinderen, dat allerlei mystieke insluipsels gehandhaafd bleven.
Uit de later nog te noemen Maleische fe'/j-boekjes worden, nevens allerlei geheime berekeningen, de mystieke termen en grootheden geput, die als leidende motieven dienen voor het geestelijk leven. Onder namen als: èleumèë dönja (G. en Alas: èlëmoe doeniö = „leer dezer wereld"), èleumèë batin (G. en Alas: èlëmoe batin, of: e. dölöm — „esoterische leer"), èleumèë sihé (G: èlëmoe sihir, Alas: e. sidir = „tooverleer"), èleumèë meurtabat 'toedjöh („leer van de zeven rangen van het Zijn"), en meer dergelijke, is zulke wijsheid bijzonder geliefd. „Niet de wettige inhoud der begrippen en woorden, niet de behoefte aan een voor het denken bevredigenden samenhang, zijn de drijfkracht. Veeleer wekt het half- of niet-begrepene het gevoel van geheimzinnigheid en verborgenheid, en de associatie van de in die woorden en begrippen gevoelde geheimenissen zet het denken in gang. Alles in mensch, God en wereld heeft een verborgen zin. Dezen zin te verstaan niet alleen, maar ook te verwerkelijken, te verwezenlijken, is het doel" ').
Een voortzetting van de leer van Hamzah van Baros is de èleumèë salé' (lett.: „leer van den wandelaar", n.1. op den weg naar het hoogste). In ongeveer 1860 deed zekere Teungkoe Teureuboeë uit de IX Moekim's Keumangan (Pidië), als beoefenaar dier leer, veel van zich spreken. Door de ergernis, die zijn kettersche leerstellingen verwekten, werd hij door den Oelèëbalang van genoemd landschap vermoord (De Atjèhers dl. II, p. 14 vg., The Achehnese II : 13 vg.). Rustiger liep het af met den omstreeks 1888 gestorven Habib Seunagan, aldus genoemd naar het landschap ter Atjèh's Westkust, waar hij de salé'-leer ingang deed vinden '2). In de jaren tusschen 1900 (toen Seunagan door onze troepen voor het eerst werd betreden) en 1910 is in die streek een aanvankelijk hevig, later sleepend, verzet tegen onze gelederen gevoerd. De tegenstand werd door de sa/e'f-geestelijkheid geleid, o. a. door een zoon en een kleinzoon van Habib Seunagan n.1. Teungkoe Padang Salé* en Teungkoe Poetéh, bij wie zich twee zoons van den door het bestuur erkenden Keudjroeën van Seunagan Meurah Poetéh (f1904) aansloten. Deze zoons T. Djöhan en T. Keumangan onderwierpen zich in 1905, doch het verzet eindigde pas voor goed bij de onderwerping der genoemde geestelijke verzetsleiders in 1910. Van de afstammelingen van Habib Seunagan leven nog eenige zoons en kleinzoons en vele leerlingen, die zijn leer (vooral in Meulaböh, Seunagan, Blang Pidië en Soesöh) min of meer in het geheim in eere houden. Men zegt, dat de leden van beide geslachten dezer sekte op bepaalde avonden bijeenkomen, en dat deze bijeenkomsten met allerlei ontucht gepaard gaan. Stellige gegevens daaromtrent staan ons echter niet ten dienste.
1) Dr. H. Kraemer: Een Javaansche primbon uit de 16de eeuw, dissert. (1921) p. 122 vg.
2) In het Tijdschr. v. h. Binnenl. Bestuur dl. 46, p. 18* wordt Habib Seunagan een Javaan uit Demak genoemd.



Het Mohammedaansch onderwijs.
Van mystieke broederschappen (tarikat, G: tarèkat, Arab.: tariqah) hoort men in Atjèh weinig. In ieder geval zijn ze daar van veel minder beteekenis, dan in vele andere streken van den Archipel, hetgeen waarschijnlijk aan den vroegeren oorlogstoestand is toe te schrijven (De Atjèhers dl. 1, P- 170> dl; n> P; 19; The Achehnese 1:165, 11:20). De namen Na tjabandi (Naqsjibandija), Sjatariah (Siattarïja), Kadriah (Qadirïja) en andere zijn ook in Atjèh niet onbekend, maar van organisaties van broederschappen vindt men geen spoor. De overgroote massa der bevolking weet daar dan ook niet van af. Wèl vindt men hier en daar teungkoe's bij wie men, naar het heet, tarikat komt ontvangen (toeëng tarikat, zie boven p. 468), maar dit bepaalt zich dan tot enkele eenvoudige uiterlijkheden.
De Sammanïja met haar luidruchtige dzikr-oefeningen gaf in Atjèh het aanzijn aan het sadati-spel (dl. I, p. 420), de rapaï-vertooningen leerden we kennen als specimina van tot amusement en goochelarij verworden mysticisme (dl. 1, p. 422 vg.).
ƒ. Het Mohammedaansch onderwijs ').
In Atjèh, gelijk overal waar de Islam heerscht, is eigenlijk maar ééne wetenschap (èleumèë, uit het Arab.: cilmoe), namelijk die van hetgeen de mensch, overeenkomstig Allah's, door zijn laatsten gezant Moehammad geopenbaarden, wil, te gelooven en te doen heeft. Alle andere menschelijk weten wordt als van lagere orde beschouwd" (De Atjèhers dl. II, p. 1, The Achehnese 11:1).
Het inheemsche onderwijs stelt zich dan ook een geheel ander doel voor oogen dan het door ons gezag ingevoerde. Beoogt dit laatste voor het maatschappelijk verkeer practisch bruikbare kennis aan te brengen, volgens den Islam is de bron en het object van alle weten en vorschen „den mensch tot een Gode welgevallig leven in staat te stellen en hem de eeuwige zaligheid te openen .
Het Mohammedaansch onderwijs in Atjèh is drieërlei: het elementair-, het voor gezet-, en het hooger onderwijs, die we thans achtereenvolgens zullen beschouwen.
1. Het elementair Koran-onderwijs.
Kan men in het algemeen wel zeggen, dat bijna iedere Atjèher dit elementair Koran-onderwijs (beuët Koeroe an, G: ngadji, of: mëmatja Koran) heeft gevolgd (toentöt beuët, G: noentoet mëmatja, of: n. ngadji), al is het ter schoole gaan niet altijd geregeld en niet immer van langen duur geweest, in het Gajoland is het slechts de kleinere helft der bevolking, die er gebruik van maakt. Onder de meisjes zijn er veel minder dan onder de jongens.
Ieder, die zich daartoe geroepen gevoelt, kan zich als onderwijzer (goeree poemoebeuët, G: goeroe ngadji) uitgeven. Gewoonlijk wordt dit onderwijs, zelfs aan jongens, door vrouwen gegeven, maar ook mannen, die geen meer lucratieve
i) Literatuur: Dr. C. Snouck Hurgronje: De Atjèhers dl. I, p. 436 vg., dl. II, p. 1-111 (The Achehnese 1*396 vg., 11:1-10); Dezelfde: Het Gajoland en z.jne bewoners p. 7 vg. en 309 Dezelfde Een en ander over het Inlandsch onderwijs in de Padangsche Bovenlanden .n he Feestnummer der Bijdragen T. L. en Vk. van Ned. Indië 1883 p. 57 vg.; Dr. Jacobs: Hf famüie- en kampongleven op Groot Atjèh dl. 1, p. 193 vg.; K. F. H. van Langen: Atjeh s West-
< kust p. 463 vg.



broodwinning vonden, treden als onderwijzer op. In beide gevallen voert de laatste het geestelijk predicaat van teungkoe (G: tëngkoe).
Voor jongens heeft het onderwijs gewoonlijk plaats in het dorpsgodsdiensthuis (dl. I, p. 388), voor meisjes steeds ten huize van haar vrouwelijke teungkoe. De schooluren zijn: des morgens van ongeveer half acht tot half tien, des avonds van ongeveer half zeven tot half acht.
Op ongeveer 6—7 jarigen leeftijd, dikwijls ook eenige jaren later, worden in Atjèh de jongens door hun vader, de meisjes door haar moeder naar de school van het Koran-reciet gebracht {entiteit beuët). Voor den eersten onderwijspos (poephön beuët) kiest men bij voorkeur een Woensdag. Men brengt dan voor de(n) teungkoe als geschenk (seudeukah, G: penjerahön) wat kleefrijst of pisang's mede en geeft zijn kind met zekere plechtigheid aan zijn (haar) zorg over (peudjö G: njerahöri).
De leerlingen (moerib, G: tnoeri, Arab.: moerïd) beginnen met het aanleeren der 28 Arabische letterteekens (harah, of: hoeröb, G: hoeroep, Arab.: hoeroef). Voor dit a-b-c van het onderwijs (aléb-ba) wordt soms wel gebruik gemaakt van een alphabetplankje (löh, G: id., Arab.: lauh). Zijn deze gecompliceerde teekens na een paar maanden ingeprent, dan gaat men over tot speloefeningen (meuhidja), waartoe men als hulpmiddel bijvoorbeeld eerst kiest het aanvangshoofdstuk van den Koran (soerat patihah, of: s. alhamdoe), daarna het laatste der dertig deelen (djoeïii, G: djoes, Arab.: djoez'), waarin dat heilige Boek is verdeeld '). Dat deel heet naar zijn aanvangswoord djoeïh ama (G: djoes ama, Arab.: djoez0 cAmma). Naar men zegt, is deze afdeeling de moeilijkste van alle, zoodat men aanneemt, dat als een leerling deze tot tevredenheid des leeraars spellen kan, ook de rest voor hem geen bijzondere moeilijkheden meer zal hebben.
Vele leerlingen brengen het niet verder dan tot dit spelonderwijs. Zij, die het hier niet bij laten, beginnen nu, onder leiding van hun meester, den Koran van het begin tot het einde te reciteeren. Hierbij komt het niet zoozeer aan op het verstaan van den inhoud, als wel op het zonder fout opzingen van zijn Arabische klanken. Het gelezene wordt niet verklaard. Het onderricht wordt in het Atjehsch gegeven.
De schrijfkunst wordt lang niet altijd onderwezen; als regel is de teungkoe deze zelf niet machtig. Waar ze wèl onderricht wordt, bestaan de schrijfrequisieten uit: papier (in Gajö de schors van bamboe, nenioen), een tot schrijfpen (kalam, G: id., Arab.: qalatri) versneden harde vezel van den aren-palm (zie boven p. 202 nt.), en al of niet zelf gemaakten inkt (daweuët, G: dawat)2).
1) De leercursus is ook wel eenigszins anders, vgl. De Atjèhers dl. II, p. 3 (The Achehnese II: 4).
2) De Atjèhers fabriceeren inkt van de getah van djoear-hout (dl. I, p. 161), of van damarroet (keumoereuëng dama), vermengd met citroensap, indigo-bladeren (dl. I, p. 160), geutah beulinggè (dl. I, p. 141) en geutah kroendöng (dl. I, p. 138). Roode inkt wordt gemaakt van seudalinggam (dl. I, p. 161 en 594 nt. 3) of van sapanhout (dl. 1, p. 160). In het Gajöland wordt een goede inktsoort bereid uit het sap van pëloeloet-bladeren, roet en suikerrietsap, soms nog vermengd met getah van djoeör-boomen (Gajo Wdbk. i. v. dawat), of van het sap van kalebas-bladeren (oeloeng pëtoeköl, of: o. penggölö) en roet.



Sommige onderwijzers geven aan de ouders kennis, wanneer de helft van hun taak is afgeloopen, en dan acht men zich eenigszins verplicht, hun een geschenk in lekkernijen aan te bieden „ter verkoeling van den Koran" (peusidjoeë Koeroe'an), zooals het bij de Atjèhers heet. Bij de Gajö's wordt een dergelijk geschenk (rantjoeng kalam) door den vader van den leerling aan den goeroe aangeboden, als zijn kind het 78ste hoofdstuk van den Koran heeft leeren reciteeren, en bestaat dan uit een lendenkleed, één aré gepelde rijst, een naald en een zilveren ring (Gajö Wdbk. i. v. rantjoeng). Is de leerling den Koran éénmaal geheel door geweest, dan heet hij tamat beuët (G: tamat ngadji, van Arab.:
tammat = gevolgtrekking, slot).
Behalve het eigenlijk Koran-reciet tracht de leeraar den leerlingen ook een en ander in te prenten omtrent geloofszaken en godsdienstplichten, vooral de ritueele wasschingen en godsdienstoefeningen. Sommige leeraren gebruiken als leidraad bij dit onderwijs een of anderen catechismus, in het bijzonder de Akidat öj-awam (cAq-dat al cawamm) van den Arabischen geleerde Tjhèh Mardoeki (Aboe ^1-Fauz al-Marzoeqï), welk geschrift ook in het Atjèhsch is bewerkt door Teungkoe Tjhèh Khöb van Padang Tidji, onder den naam Abda oe (vgl. De Atjèhers dl. II,
p. 192, The Achehnese II : 188 vg.).
Zijn de leerlingen onoplettend, dan slaat de teungkoe met een, aan het uiteinde in vieren gespleten, rotan stok (seunoeët, of: awé plah peuët, G. radang) op de mat, waarop zij zitten; maar ook laat hij dit tuchtmiddel wel aan den lijve van een onhandelbaren leerling gelden. De meeste teungkoe s hebben een
helper, sida genoemd.
Wordt dit elementair onderwijs ten einde toe gevolgd, dan is de leerling gemiddeld ongeveer 14 jaar. De Atjèhsche meisjes, die dan gewoonlijk reeds geruimen tijd getrouwd zijn, staken als regel het onderwijs, als haar echtgenooten haar hun maandelijksche bezoeken (wöë boeleuën) komen brengen. Ook haast men zich in zoo'n geval, of wanneer het jonge vrouwtje zwanger is, om haar tamat te maken, uit vrees, dat zij mocht sterven, alvorens Allah's woord geheel te hebben opgedreund.
Is een leerling tamat en de taak van den onderwijzer dus voor hem afgeloopen, dan wordt deze gebeurtenis met eenige plechtigheid gevierd. De teungkoe stelt hiervoor een dag vast, meestal voor eenige leerlingen tegelijk. Hij houdt alsdan te zijnen huize een offermaaltijd (kanoeri peutamat Koeroe an), waarbij, behalve de leerlingen en hun naverwanten, ook de gampöng-autoriteiten en eenige leubè's worden uitgenoodigd. Hebben de ouders vroeger de gelofte gedaan, bij het tamat worden van hun kind een offerdier te zullen slachten, dan is het moment daartoe thans aangebroken. De teungkoe ontvangt als belooning voor zijn onderwijs de ha'tamat (G: biöjo), zooals reeds op p. 380 vermeld.
Zij, te wier eere de plechtigheid plaats heeft, zijn op hun fraaist uitgedost met een opengeslagen Koran op een houten lessenaar (rihaj, G: rèhal, Arab.: rahïl), 'dat als vouwstoeltje wordt neergezet, vóór zich. Terwijl de kanoeri in de voorgalerij plaats heeft, wordt aan de leerlingen in de rambat (den doorgang in het middenhuis) een verkoeling aangebracht, waarbij handen en voeten besprenkeld worden met een in meelwater gedrenkten kwast, uit bepaalde plantjes samen-



gesteld. Daarna worden zij achter de ooren met kleefrijst bestreken (peusoenténg) en met gepelde en ongepelde rijst (breuëh padé) bestrooid. Het aanbrengen dezer verkoeling geschiedt gewoonlijk door een oude vrouw. Na afloop van den maaltijd heeft dan het peutamat Koeroe an plaats, op dezelfde wijze als het vroeger genoemde peutamat daröïh '), d. w. z. de Koran wordt opengeslagen en elk der aanwezigen draagt, voorzoover hij daartoe in staat is (meestal alleen de leubè's), een stuk voor. De leerlingen nemen zelf aan het reciet geen deel, maar luisteren eenvoudig toe (sima , Arab.: samac) en zijn dezen meisjes, dan zitten ze in het binnenvertrek (djoerèë), daar het niet voegzaam wordt geacht, dat mannen en vrouwen bij dergelijke godsdienstige plechtigheden samen zitten. Na dit reciet heeft het meuhatam koeroe an plaats en spreekt de teungkoe een slotgebed (doe'a) uit.
Vraagt men naar de resultaten van dit elementair onderwijs, dan kan men zeggen, dat het niet veel meer uitwerkt, dan dat „zijne adepten als papegaaien zonder verstand kunnen opdreunen, wat aan den Profeet vóór 13 eeuwen te Mekka werd geopenbaard" (De Atjèhers dl. II, p. 307, The Achehnese II: 279), en dat zij eenige vaardigheid hebben, om de voor de dagelijksche godsdienstoefeningen noodige Koranstukken goed te reciteeren, alsmede om eventueel nu en dan, bij wijze van vrome bezigheid, teksten van het heilige Boek, volgens de regelen der kunst, op te dreunen. Maar die kennis van het Koran-reciet stelt de leerlingen nog niet in staat, met Arabisch karakter geschreven Maleisch of Atjèhsch te lezen. Het gros der Atjèhers kan hun eigen moedertaal dan ook niet lezen, nog minder schrijven.
2. Het voortgezet onderwijs.
„De Atjèher, die iets meer dan de eerste elementen van dogmatiek en wet wil leeren" — schrijft Dr. Snouck Hurgronje — „kan niet buiten het Maleisch; zelfs de weinige populaire handleidingen in zijne eigene taal wemelen van Maleische woorden, en getrouwe bewerkingen van gezaghebbende Arabische werken, die in het Maleisch vrij talrijk zijn, ontbreken in het Atjèhsch geheel. Zij, die zonder eigenlijk te studeeren, toch gaarne, zooveel tijd en omstandigheden het toelaten, hunne godsdienstige kennis vermeerderen, moeten dus gaandeweg al lezende Maleisch leeren om het zoover te brengen', dat zij een eenvoudigen Maleischen kitab verstaan" (De Atjèhers dl. II p. 4 vg., The Achehnese II: 5)2).
De bestudeering der Maleische kitab's (beuët kitab Djawöë) is eigenlijk slechs een voortzetting van het elementair onderwijs en heeft meestal op dezelfde plaatsen
1) Zie dl. I, p. 426; De Atjèhers dl. I, p. 249 vg. (The Achehnese 1:232 vg.). Meudaröïh (G: medaroes, Alas: këdaroes) — Arab.: darasa = lezen, vandaar Arab.: madrasah (Atj.: meunasah, G: niêrtsah, Alas: mëndersah) = onderwijsinrichting (zie Dr. A. Lafeber: Vergelijkende klankleer van het Niasisch, dissert. 1922 p. 111).
2) Onder kitab (Arab.: kitab) verstaat men, gelijk bekend, een handboek van de theologie en de wet van den Islam, of van hulpvakken, die tot de studie dier wetenschappen voorbereiden. Een Maleische kitab is een naar Arabische bronnen bewerkt, of uit dezulke gecompileerd werk, waarvan gemeenlijk slechts de inleiding, het slot, en eenige overgangszinnen het eigen werk des „auteurs" zijn, die overigens alleen vertaalwerk levert (De Atjèhers dl. II, p 5 The Achehnese II : 5).



en door dezelfde leeraren plaats. De leerlingen zijn hier ook zoowel jongens als meisjes. De voornaamste der hierbij gebruikte, naar Arabische bronnen bewerkte, Maleische kitab's zijn:
1°. Kitab Masaïlah (Arab.: Mastfil al-Moehtadï li ichwan al-moebtadï), een catechismus over dogmatiek, handelende over de vier wortelen van den godsdienst (,roekoen agama) n.1.: het geloof (iman, Arab.: ïman) in-, de onderwerping (iseulam, Arab.: islam) aan-, de éénheid (töhit, of: tèëhit, Arab.: tauhïd) van-, en de kennis (ma'ripat, Arab.: ma'rifah) over God.
2°. Kitab Bidajah (Arab.: Bidajat al-moebtadï bifadhl Allah al-moehdi), handelende deels over dogmatiek, deels over de „zuilen" van den Islam.
3°. Kitab Sirat (Arab.: Qirat al-moestaqïm), handelende over de „zuilen" van den Islam ').
Hoewel de methode van onderwijs geheel vrij is, worden de genoemde werken toch gewoonlijk in de opgegeven volgorde bestudeerd, dus eerst alleen geloofsleer (oesoej), dan geloofs- en plichtenleer {pikah) samen, eindelijk alleen plichtenleer.
Een dergelijk werk als de Kitab Masaïlah is de Kitab beukeumeunan, een Atjèhsch prozawerk, dat echter haast niet gebruikt wordt, omdat het, naar de Atjèhers zelf zeggen, op menig punt zeer duister is i).
Het onderwijs moet verkregen zijn door mondeling onderricht; want autodidaxis is voor den Islam uit den booze: „wie geen leermeester heeft, heeft den duivel tot leermeester" 3). De onderwijsmethode is gewoonlijk als volgt: de leeraar leest, terwijl zijn leerlingen in een kring om hem heen zitten, den tekst (lapaj, Arab.: lafth) in het Maleisch voor, waarop hij de vertaling {ma na, Arab.: macna, of: loghat) in het Atjèhsch laat volgen, en de bedoeling (moereuëd, Arab.: moerad) van den inhoud weergeeft. Soms ook komen de leerlingen één voor één met den te behandelen tekst bij den leeraar, die hun telkens een hoofdstuk met de noodige ophelderingen voordraagt en hen dan zelf den tekst laat lezen en den mondelingen of schriftelijken commentaar herhalen (meuoelang). Een soort van respondeeren dus.
3. Het hooger onderwijs.
Hij, die de in het Arabisch geschreven gewijde boeken, waaronder allereerst de pikah-boeken, wenscht te bestudeeren (beuët kitab Arab), heeft alst voorbereiding een massa grammatica (nahoe en sarah, Arab.: nahoe en garf) te door-
1) Vgl. over dit werk van Ranïrï dl. I, p. 7 en hierboven p. 201; den hoofdinhoud ervan gaf P. P. Roorda van Eysinga in zijn Handboek der land- en volkenkunde 3de Bk. l»te dl., p. 411 vg. Vgl. nog: Dr. H. H. Juynboll's „Catalogus" p. 257 vg.
2) Beukeumeunan beduidt: „indien dit zoo is". De Atjèhers beginnen hun zinnen in de spreektaal, bij gebrek aan een andere inleiding, gaarne met dit woord. De onbekende schrijver van dit boekje heeft ook in dit opzicht goed-Atjèhsch willen zijn, en leidt elke nieuwe pericoop met beukeumeunan in; vandaar de naam (De Atjèhers dl. II, p. 192, The Achehnese II : 188). Volgens Dr. Ph. S. van Ronkel is dit werkje een Atjèhsche bewerking van de Qawa'id al-islam („Catalogus" in de Verhandelingen Bat. Gen. v. K. en W. dl. 57, 1909, Nos. DCVI en DCLXX).
3) Mr. C. van Vollenhoven: Het adatrecht van Ned. Indië dl. I, p. 125.



worstelen. Het begin daarvan vindt hij in de Kitab midan (Arab.: Mizan). Iets verder brengen hem de Kitab awamè (Arab.: cAwamil van Djordjam f 1081 A.D.) en de Kitab djeuroemiah (Arab.: Adjoerroemij ja van Ibn Adjoerroem f 1323 A.D.). Zoo volgen nog eenige werkjes over Arabische spraakkunst, totdat hij gekomen is aan de Kitab alpiah (Arab.: Al-alfijah van Ibn Malik f 1273). Heeft hij ook deze 1000-re ge li ge spraakkunst onder de knie, dan wordt hij geacht met het hoofddoel der studie, de kennis van Allah's wet, te kunnen beginnen.
Uit de omvangrijke pikah-literatuur moet hij dus een keus doen. Natuurlijk is ieder gebonden aan de werken volgens den ritus (meudeuhab, Arab.: madzhab), waartoe hij behoort. Heeft de leerling de Kitab toepah (Arab.: Toehfah van Ibn Hadjar f 1565) doorgewerkt, dan wordt hij geacht, met vrucht ook andere pikahboeken te kunnen bestudeeren.
Gelijk bekend ') kunnen de thans bij de Sjafi'ieten als gezaghebbend geldende werken over wetgeleerdheid in hoofdzaak tot 3 groepen worden teruggebracht n.1. 1°. die, welke als compendia, commentaren, enz. in literarisch verband staan tot de Moeharrar van Rafïl (f 1226 A.D.); 2°. die, welke gebaseerd zijn op de Moechtagar van Aboe Sjoedjac (begin der 12de eeuw); 3°. die, welke commentaren zijn van de Qoerrat al-ain van MalaibarT (2de helft der 16de eeuw). Van de Moeharrar-groep zijn in Atjèh o.a. vooral bekend: de Kitab mènhöt (Arab.: Minhadj at-talibïn van NawawT\ 1277) en verschillende commentaren daarop, zooals o.a.: de Kitab Mahali (van MahallT~J- 1459), de evengenoemde Kitab toepah en de Kitab peuthöwahab (Arab.: Fath al-wahhab van Zakarijjü' f 1519); tot de Moechtagar-gmep behooren o.a.: de Kitab ikeuna (Arab.: al-Iqnac van Sjarbïnïf 1569) en de Kitab peuthökarib (Arab.: Fath al qarib van Ibn Qasim f 1512); van de derde groep is o.a. te vermelden: de Kitab peuthömoe'in (Arab.: Fath al-moecTn van MalaibarT bovengenoemd).
De onderwijs-methode is hier dezelfde als die bij de Maleische kitab's, slechts met dit verschil, dat het respondeeren hierbij niet gebruikelijk is. Slechts de meester spreekt en de leerlingen hooren toe. De leerlingen van één teungkoe volgen echter niet allen te zamen één leergang (drah), maar nadat sommigen van hen onder zijn leiding met het eene werk bezig zijn geweest, volgen er weer anderen, die zich op een andere kitab toeleggen. Met deze studie van de Moslimsche pljchtenleer zijn gewoonlijk ongeveer drie jaren gemoeid. Vrouwelijke studenten, die dit hooger onderwijs volgen, zijn er in Atjèh niet, evenmin vrouwelijke teungkoe's die het zouden kunnen doceeren.
Hoewel de kennis der pikah-boeken, zooals gezegd, den hoofdschotel van dit onderwijs uitmaakt, zetten sommigen de studie ook voort, niet zelden bij een anderen leeraar, die in een of anderen tak van wetenschap als bijzonder bekwaam bekend staat. Zoo bestudeert men bijvoorbeeld nog een of andere kitab, welke speciaal over dogmatiek (oesoej, Arab.: oegoel) handelt, zooals het bekende Arabische werk van SanoesT (f 1489 A.D.), waarvan ook Maleische bewerkingen bestaan. Een ander, die meer roeping gevoelt voor de studie der mystiek (teusa-
1) Zie Dr, Th. W. Juynboll's „Handleiding" p. 38 vg. en p. 364 vg.



wöh, Arab.: tagawwoef) beoefent bijvoorbeeld de Kitab Ihja (Arab.: Ihja 3Oloem ad-'dïn van GhazzalT+ 1111 A.D.). Weer een ander, die zich toelegt op de uitlegkunde, des Korans (teupeusé, Arab.: tafsir), bestudeert een der talrijke Arabische commentaren, zooals die van Djalalèn (Arab.: Tafsir ad-Djalalain, van de beide Djalal's f 1459 en 1505 A.D.), Baroewi of Gazin, of de Maleische Koran-verklaring van Baidawi (Arab.: Baidhawi\ 1286 A.D.). Wie zich aan het vak van de gewijde overlevering {hadih, Arab.: hadith) wil wijden, doet een keuze uit de traditie-verzamelingen van Boecharï (f 870 A.D.) of Moeslim (f 874) en de daarop geleverde commentaren. Enz.
Behalve de grammatica heeft men nog andere hulpwetenschappen (alat, Arab.: alat = lett.: „instrumenten") bij de studie der wet en der geloofsleer, maar niemand acht de beoefening daarvan als een onmisbaar vereischte, om tot de hoofdstudiën over te gaan. Nu en dan hoort men in Atjèh tot iemands lof zeggen, en vaak leest men het van /z//ayoMielden, dat hij of zij „de veertien wetenschappen" (ièleumèë peuët blaïh) met goed gevolg beoefend hebben. Van vastheid of traditioneele indeeling is hierbij echter geen sprake (De Atjèhers dl. II, p. 62 vg., The Achehnese 11:58). Zulk een opsomming is bijvoorbeeld deze: pikah (Arab.: fiqh) = plichtenleer; oesoej (Arab.: oegoel) = geloofsleer, dogmatiek; teusawöh (Arab.: tagawwoef) = mystiek; teupeusé (Arab.: tafsir) — Koran-exegese, hadih (Arab.: hadith) = leer der gewijde overlevering; sarah (Arab.: garf) = etymologie; nahoe (Arab.: id.) = spraakkunst; manthe (Arab.: mantiq) — logica; istiarah (Arab.: isti carat) = leer der metaphoren; haroeh (Arab.: caroedh) = metriek; bajan (Arab.: bajan) = leer der versbouw; maani (Arab.: macanï) = rhetorica; loegrad(?) en pala'(?). Practisch belang heeft zulk een opsomming van vakken, die men even goed in een grooter als in een kleiner aantal rubrieken zou kunnen verdeelen, niet. Ook zou er in het geheele gewest geen leeraar te vinden zijn, die in de zeven laatstgenoemde vakken onderwijs zou kunnen geven. Maar naar de populaire opvatting wekt de aanduiding der 14 èleumèë s toch de voorstelling op .van die volledige kennis der gewijde wetenschappen (mahè kitab), welke iemand ten volle stempelt tot een oelama, al blijft de werkelijkheid ook verre beneden dat ideaal. Wanneer iemand enkele gezaghebbende Arabische werken over dogmatiek en wet onder bevoegde leiding bestudeerd heeft, noemt men hem tegenwoordig al gauw een geleerde {oelama), in staat anderen met zeker gezag omtrent die wetenschappen in te lichten.
Onder hen, die de Arabische kitab's bestudeeren, vindt men: jongelui uit vrome families; zoons van rijken en voornamen, die het betamelijk vinden, dat enkele hunner kinderen de gewijde wetenschap beoefenen; jongens, die geheel uit eigen lust en aandrang studeeren; enkelen, die later teungkoe meunasah of kali zullen worden; eindelijk ook min gegoeden, die hopen door de beoefening der wetenschap in deze wereld een bestaan en in de andere zaligheid te verwerven (De Atjèhers dl. II, p. 24 vg., The Achehnese II: 24 vg.).
Daar geen geleerde in zijn geboorteplaats als zoodanig erkend en geacht wordt, wanneer hij zijn wetenschap niet daarbuiten heeft vergaderd, zijn de studenten meerendeels vreemdelingen ter plaatse hunner studie. De gewone naam



voor studenten is in Atjèh dan ook oereuëng meudagang (lett.: „menschen, die als vreemdeling ergens verkeeren"), terwijl meudagang (G: berdagang), de beteekenis kreeg van „in de kitab's studeeren", zie boven p. 32 nt. 2.
Natuurlijk moeten de studenten ook gehuisvest worden, waartoe de balè's en rangkang's dienen, reeds in deel I, p. 390 genoemd. De leeraar (goerèë-, of: teungkoe di balè) geeft zijn colleges in de balè, terwijl zijn hulpleeraar (teungkoe rangkang) — meestal een der oudere leerlingen — de minder ervaren studenten in de rangkang voorlicht, waar het onderwijs van den meester niet goed door hen begrepen is.
Het onderwijs is gratis. De leeraren hebben dus geen vaste inkomsten '), maar waar zulks te pas komt, doet men een beroep op hun wetenschap of voorbede in moeilijke omstandigheden en zulke verzoeken gaan met aanbieding van geschenken gepaard. Ook verleenen zij hun bijstand voor het opdreunen van tahli's ten behoeve van een doode (vgl. boven p. 468) en ontvangen zij hun aandeel der boeten voor verzuimde godsdienstoefeningen (padiah seumajang, vgl. boven p. 354) bij overlijden. Verder ontvangen zij de opbrengsten van vrijwillig te hunnen behoeve betaalde djakeuët van goud en zilver (vgl. boven p. 495) en allerlei liefdegaven (seudeukah) van hun volgelingen en vereerders. Hun leerlingen helpen hen bij het beploegen, dorschen en beplanten hunner velden en bij het snijden van het rijstgewas, terwijl de geheele dorpsbevolking steeds bereid is, haar leeraar met alles behulpzaam te zijn. Bij godsdienstige maaltijden laat men hen niet thuis, ja geeft men hun voor hun aanwezigheid nog vaak een geldgeschenk op den koop toe.
De grootste godsdienstscholen vindt men ter Noord- en Oostkust. Op de Westkust ontbreken ze geheel en in Groot Atjèh is haar aantal gering. De voornaamste in Groot Atjèh zijn:
a. in de XXII Moekim's te: Lam Bira, Lam Pakoeë", Pijeuëng, Lam Djampö" en Lam Sië;
b. in de XXV Moekim's te: Lam Paja en te Lam Lhöm (beide in de IV Moekim's);
c. in de XXVI Moekim's te: Kroeëng Kalé en te Meuseugit Sém;
d. buiten het sogv'-gebied te Blang Öë.
De meeste dezer scholen tellen niet meer dan 30—50 leerlingen, alleen die te Lam Bira heeft er ruim 200.
Sedert de godsdienstscholen te Tirè (IX Moekim's Keumangan) en te Langgö (XII Moekim's Pidië) verdwenen zijn, heeft men ook ter Noordkust geen belangrijke onderwijsinrichtingen meer, de voornaamste zijn thans nog die te Beureunoen en eenige scholen in de buurt van de hoofdplaats Sigli, n.1. in de gampöng's: Asan, Barö, en Lhang. In de onderafdeeling Bireuën heeft de bekende oelama: Teungkoe Hadji Abdoel Djalé (zie boven p. 275) een groote godsdienstschool nabij Samalanga.
1) Alleen aan de school te Lam Sië in de XXII Moekim's worden de teungkoe's door Panglima Pölém bezoldigd, n.1. de hoofd-teungkoe met ƒ40 en de teungkoe-rangkang met ƒ25 per maand.



Het volksgeloof.
Zooals bekend is het toezicht op het Mohammedaansch godsdienstonderwijs op Java geregeld bij Stbl. 1905 N°. 550 j°. Bb. 6363. Een regeling voor de Buitengewesten, in hoofdzaak daarmede overeenkomende, is, naar we vernemen, in ontwerp gereed, maar nog niet vastgesteld.
II. HET VOLKSGELOOF.
Menige bladzijde van dit werk werd reeds aan de kenschetsing van het „volksgeloof" gewijd, d. i. de eigen levens- en wereldbeschouwing der Inlanders, met uitsluiting van den ingebrachten Islam (zie p. 473 hierboven).
„De godsdienst bij de volken van den Indischen Archipel is hetgeen de nieuwere wetenschap het animisme noemt" — zóó ving Dr. G. A. Wilken, nu welhaast veertig jaren geleden, zijn bekende artikelen-reeks over dit onderwerp aan '). Hij bezigde dien term „animisme", gelijk bekend, niet in den beperkten zin, dien Dr. A. C. Kruyt daar later aan hechtte, n.1. in dien van een leer der voorstellingen omtrent de ziel (Lat. anima), maar in de ruimere beteekenis van het geheel van religieuze voorstellingen der Indonesiërs, dus ook omvattend het uit het eigenlijk animisme gegroeide spiritisme (d. i. de leer omtrent de zielen der afgestorvenen) en de godenvereering. Men weet, dat de animistische theorie in latere jaren heel wat bestrijders heeft gevonden, die meenden, dat tal van volksopvattingen en gebruiken niet langs animistischen weg te verklaren, maar uit een vroeger tijdperk van ontwikkeling van het menschelijk denken afkomstig zijn. Zoo kreeg men tegenover de traditioneele animistische- de z.g. prae-animistische-school, die in ons land het eerst in Mr. Van Ossenbruggen, later ook in anderen overtuigde voorstanders heeft gevonden. Waar zulks pas gaf, hebben we niet nagelaten terloops op enkele dier nieuwere theoriën te wijzen en ook hierna zullen we zulks nog meermalen hebben te doen, al spreekt het wel vanzelf, dat we daar niet op kunnen ingaan 2). Op ons rust allereerst de taak, de uitingen van het volksgeloof bij de hier besproken volken verder na te gaan en hun zelf te vragen, wat zij daarvan weten te vertellen. Om het overzicht te vergemakkelijken zullen die geloofsvoorstellingen en de daarmede verband houdende gebruiken tot eenige groepen worden samengebracht.
a. Voorstelling van de ziel.
Gelijk bekend 3), gaat het Indonesisch volksgeloof uit van de stelling, dat de mensch meer dan één ziel heeft. De Atjèhers, Gajö's en Alassers maken daarop
1) „Verspreide geschriften" dl. III, p. 3. De naam „animisme", vroeger voor een bepaald philosophisch systeem gebruikt, werd door E. B. Tylor het eerst in de bovenbedoelde beteekenis gebruikt (Primitive culture dl. I, 3de dr., 1891, p. 425).
2) De belangstellende lezer zij daarvoor verwezen naar de desbetreffende artikelen (animisme — dynamisme — magie — prae-animisme) in de nieuwe Encycl. v. N. I., waar ook de
voornaamste literatuur wordt vermeld.
3) Vgl Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. III, p. 6 vg. en 571 vg.; Ur. A. C. Kruyt's „Animisme" p. 6 vg.; J. G. Frazer: Balder the beautiful dl. II, p. 221 vg.



geen uitzondering (vgl. De Atjèhers dl. I, p. 426, The Achehnese 1:387, Gajö Wdbk. i. v. aroeah). De gewone Inlander weet daar echter weinig van; het zijn alleen de deskundigen (wichelaars, medicijnmeesters, geestenbanners, enz.), die daaromtrent een min of meer uitvoerige theorie hebben.
Wat wij physiologisch „ziel", „levensbeginsel" noemen, duidt de Atjèher aan met njawöng (G.: njawa, Alas: njawö). Al wat een ziel heeft sterft (maté njang meunjawöng, G: maté si moenjawa). Is het met de ziel gedaan (ka habih njawöng, G: ngö mbèh njawa), dan is het ook met het leven gedaan. Van iemand, die zijn leven zoekt te redden, zegt men, dat hij zijn ziel tracht te bevrijden (peulheuëh njawöng, G: menloeahi njawa). Daar deze persoonlijke ziel na den dood geen invloed uitoefent op het leven der achterblijvenden, neemt zij in het animistisch denken der bevolking slechts een ondergeschikte plaats in.
Van veel meer belang is de seumangat (G. en Alas: sëmangat), of onpersoonlijke ziel, die wellicht het best is aan te duiden als „levenskracht", of „levensgeest". Terwijl de njawöng gedurende het leven 's menschen lichaam nooit verlaat, kan de seumangat zulks tijdelijk wèl. In dit laatste geval voert de levensgeest naast den mensch een zelfstandig bestaan. De normale toestand is, dat hij in den mensch aanwezig is, maar door allerlei aandoeningen, zooals schrik, angst en in het algemeen door al wat den mensch onaangenaam aandoet, meent men, dat hij tijdelijk ontvliedt (gadöh seumangat, of: rhöt seumangat, G: ösöp-, of: tërbang-, of: taring sëmangat, Alas: laos-, of: malöt-, of: tading sëmangat). Daar bij langdurige afwezigheid de dood moet volgen, is men er in bovenbedoelde kritieke gevallen, vooral bij jeugdige personen, op uit, de seumangat te versterken. Vroeger werd reeds gezegd, dat door zieke en zwakke personen soms ijzeren ringen worden gedragen als „versterkers van den levensgeest" (zie dl. I, p. 283 en boven p. 433). Ook rijgt men wel schelpjes aan een halsband, om den levensgeest vast te houden, of, zoo noodig, terug te lokken (dl. I, p. 280 vg.). Het goud vervult eveneens de rol van zielelokker; vandaar dat de Atjèher zijn kind gaarne iets van dat metaal omhangt, waaraan diens levensgeest zich kan hechten (teumpat seumangat meugantöng). Soms is het een of ander dier, of een plant, of een wapen, of een lijfsieraad, of een idja plangi (dl. I, p. 558), of iets dergelijks wat, naar de verklaring van dezen of genen deskundige, de levensgeest van een zieke noodig heeft, om tot rust te komen (vgl. dl. 1, p. 515, 519, 522, 558). Zulk een dier, of plant, of voorwerp wordt dan dadelijk aangeschaft en door den zieke gevoederd, geplant, of gedragen en altijd goed bewaard en verzorgd (Het Gajöland p. 310 vg.). Menschen, die door het ongeluk vervolgd worden, laat de Gajö naar hartelust van allerlei lekkernijen eten (nalaki), naar het heet, om hun sëmangat tevreden te stellen, te verzadigen (Gajö Wdbk. i. v. talak I). Ook waar het een Gajöschen jongeling maar niet gelukt, de hand van een meisje te verwerven, wordt wel een bijzonder lekkere maaltijd voor hem gereed gemaakt, opdat de wensch van zijn sëmangat worde vervuld (sawah napsoeé, Gajö Wdbk. i. v. sawah).
Niet alleen aan menschen, maar ook aan dieren en aan sommige planten en voorwerpen, wordt een seumangat toegeschreven. Reeds aan jonge kinderen wordt



Voorstelling van de ziel.
op het hart gedrukt, niet achteloos met de rijst om te gaan, opdat de ziel van dat kostelijke voedingsmiddel (seumangat padé, G: sëmangat ni röm) niet zal ontvluchten (dl. I, p. 471, 474, 475). Men vermijdt zooveel mogelijk, het uittellen van geld bij avond, opdat de ziel daaruit niet verdwijne (boven p. 37). Herinneren we ook aan den gelukspaander, zonder welke „ziel" een huis geen waarde heeft (dl. I, p. 365). De vlieger, zegt de Gajö, heeft het vliegertouw en de windmolen den wind tot ziel (Gajö Wdbk. i. v. njawa).
Waar wij spreken van de ziel of den geest van een afgestorvene, gebruikt de Inlander de aan het Arabisch ontleende termen, die we hierboven op p. 467 leerden kennen. Tevens bleek toen, dat de doodengeest den eersten tijd na het sterfgeval in zijn vroegere woning heet rond te waren (aroeah wöë). Niet altijd worden de benamingen aroeah en seumangat scherp van elkander onderscheiden; verliest een kind het bewustzijn, dan heet dit immer gadöh seumangat, bij een volwassene spreekt men gewoonlijk van gadöh aroeah.
Welken vorm de seumangat buiten het lichaam aanneemt en welke de middelen zijn, om haar in het lichaam terug te voeren, zullen we later zien.
b. Geluk en ongeluk.
Heeft de Inlander voorspoed in zijn ondernemingen, dan noemt hij dit bagia, of: meubagia (G. en Alas: bagiö v. Skr. bhagija). In de hikajat-ïaal heet dit ook wel moedjoe (G: id., Mal. moedjoea). Vaak wordt het woord bagia gebruikt in samenstelling met toeah (toeah-bagia, G. en Alas: toeah bagiö), dat ook „geluk", „fortuin" beteekent. Door „toeah" te hebben, komt het geluk. Wil men rijk of wijs worden, dan is de toeah, de goede aanleg daarvoor, onontbeerlijk. Die aanleg is bij de menschen verschillend, evenals hun levensonderhoud (toeah moebagibagi, raseuki meudjeumba-djeumba). Gewoonlijk is de mensch, of het dier, of het voorwerp, dat toeah heeft (meutoeah, G: mëtoeah), van bepaalde kenteekenen voorzien. We zagen hierboven (p. 238), dat bij de Gajö's iemand, om rödjö te kunnen worden, zulke gelukbelovende teekenen moet hebben. Oereuëng meutoeah (G: djëma mëtoeah) heet degene, dien het geluk dient, die „gelukkige veeren" (boeléë toeah) heeft. Al wie toeah heeft, is beschermd tegen ongeluk en rampen {moemeulara, G: moepërahla).
Tegenover bagia staat tjilaka (G: tjëlaka, Alas: tjëlakö), tegenover toeah staat paléh (G. en Alas: palis)'), d. i. ongeluk. Een oereuëng paléh (G: djëma ni palis) is een „ongeluksvogel". Een bekend scheldwoord is kaphé paléh (G: kapir palis), d. i. „rampzalige ongeloovige".
Toeah, of paléh kunnen niet alleen zijn personen en dieren (vooral vechten huisdieren, men denke o.a. aan de gelukbelovende tortels, aan de keubeuë peunoelang en de inöng keubeuë, dl. I, p. 508 en 521), die door bepaalde teekenen als zoodanig gemerkt zijn, maar ook voorwerpen, zooals wapenen (dl. I, p. 307),
1) Lawan paléh meutoeah (G: löwödni palis toeah), zóó zegt men.



houtsoorten voor huizenbouw (dl. I, p. 363 vg.), edelsteenen, die men in ringen aan de vingers draagt, enz. Herinneren we ook aan de inöng padé, de inöng meuïh en de inöng peundang (dl. I, p. 473 nt.). Ook de grond kan paléh zijn. Zoo zegt de Atjèher bijvoorbeeld: paléh blang han djeuët padé, paléh glé han djeuët nala, d. i. als de rijstvelden paléh zijn, gedijt de rijst niet, is het bergland paléh, dan wil de nala niet groeien.
Een ander woord, dat het begrip „ongelukkig" aanduidt, is malang (G: id., of: siöl, Alas: sial). Terwijl het niet binnen 's menschen bereik ligt, in den met paléh aangeduiden toestand verandering te brengen, kan het malang door, later nog te bespreken, magische middelen worden „weggeworpen" {böëh malang, G: mémboeang- of: mënëkar siöl; mëmboeang- of: mënëkar malang, Alas: boeang sial)'). Malang heet iemand, als iets zijn geluk in den weg staat. Is iemands koopwaar niet gewild, dan heet hij al gauw malang. Een vrouw is malang, als ze geen aanbidders kan vinden. Oentöng teungöh malang (G: përoentoengön tëngah malang), zegt men als de fortuin iemand niet gunstig is. Ook het vee kan malang zijn. Zelfs aan zaken (bijv. een lans, een vischnet, een hengel, een geweer, enz.) kan het ongeluk kleven. Een vischfuik, waarmede men nooit iets vangt, noemt de Atjèher bijvoorbeeld een boebèë malang. De Gajö spreekt in zoo'n geval gewoonlijk van banga, of: böngö (oe banga), de Alassers van bangö (boeboe bangö). Ongeveer hetzelfde wordt uitgedrukt door het Atjèhsche soewè\ of: soewang. Iemand, wien alles tegenloopt („ongeluksvogel"), noemt men bijvoorbeeld een oereuëng malang, of: o. soewang, of: o. soewe (G: djëma banga, Alas: .kala' bangö). Men spreekt ook wel van iemand, die een ongelukkige hand {malang-, of: soewe-, of: soewang djaröë, G: poemoe banga, Alas: tangan bangö) heeft in het vangen (bijv. bij visschers) of het treffen (bijv. bij jagers). Het tegenovergestelde hiervan duidt men aan met deuka-, of: raköt djaröë (G: dëkar-, of: raköt poemoe, zie boven p. 113). Een toemba deuka is een goed treffende lans; mata deuka heeft hij, die gelukkig is in het speuren.
Het ongeluk van hem, die te laat komt en dus achter het net vischt, noemt men singkat langkah (G: salang langkah).
Loeröng (G: roeloeng) wijst ook op voorspoed, maar heeft, althans in het Atjèhsch, vaak de beteekenis van geluk, dat door onlofwaardige middelen verkregen is. Men past het bijvoorbeeld toe op iemand, die door dobbelspel rijk geworden is.
Het den mensch toebedeelde lot {oentöng, G. en Alas: id.) kan gelukkig {gèt), of ongelukkig (djheut) zijn. Mangat-, of: sidjoee oentöngdji (G: tëtah-, of: tëmas oentoengé), zegt men van iemand, die het goed heeft. In het tegenovergestelde geval spreekt men van sakét- of: peudéh oentöng (G: sakit oentoeng). Van het evengenoemde mangat is gevormd meunangat (G: mënangat), d. i. iets aangenaams, een gelukje, een fortuintje. Conform mangat is seunang (G. en Alas: id.), ook: seulamat (G. en Alas: slamat). Daartegenover wordt alles, wat last,
1) Vgl. het Bataksche: boeang banga kelïsa, b. sial, b. lijah (Med. Ned. Zend. gen. dl. 49, 1905, p. 67), het Maleische boeang rasi, enz.



Geluk en ongeluk.
tegenspoed veroorzaakt, met soesah (G: njanja, Alas: tahat) of: hareuë (G. koeloekiö) aangeduid.
Niet alleen menschen, dieren en voorwerpen, maar ook tijden en tijdstippen kunnen gelukkig (djeuröh, of: gèt, G: djeröh, of: bisé, Alas: mëndé), of ongelukkig (neuhaïh, G: nas, Alas: naas, v. Arab.: nahas) zijn, zooals hieronder zal blijken.
Tegenover het wereldsche- staat het toekomstige, hemelsche geluk (pahla, Mal.: pahala, v. Skr.: phala). Door godsdienstige afzondering ontvangt men bijvoorbeeld geen toeah, maar pahla.
Beureukat (G. en Alas.: bërkat, Arab.: baraka) is de zegen niet alleen van Allah, maar ook die er uitstraalt van heiligen, hun graven en van allerlei gewijde zaken.
Gelijk bekend, wordt alle geluk, rust, vrede, welzijn, in de Inlandsche talen onder het begrip „koelte" (sidjoee , G: sedjoe", Alas: bergöh) gebracht, terwijl al het onheilbrengende als „warm" (seu oeëm, G: pöra', of: hangat, Alas: hangat) wordt aangeduid1). Een koude hand (sidjoee' djaröë, G: sedjoe1 poemoe, Alas: bergöh tangan) beteekent „een gelukkige hand"; een warme hand (seu oeëm djaröë, G: pöra* poemoe, Alas: hangat tangan) wil zeggen „een ongelukkige hand". Wie een sidjoeëc até (G: sedjoe* até) heeft, is tevreden, wie een seu oeëm até (G: pöra* até) heeft, is gebelgd, boos. Wat onder een mata seu'oeëm (G: pöra mata, Alas: hangat matö) is te verstaan, werd op p. 448 vermeld. Geluk ondervinden heet meuteumeung seunidjoeë'. Wat aan gevaarlijke invloeden bloot staat, en „heet" is, moet aan die invloeden worden onttrokken en dus worden „koel" gemaakt (njang seu oeëm tapeusidjoeë', G: si pöra itawari). In welke gevallen en op welke wijze dit verkoelen plaats heeft, zullen we straks zien.
Niet altijd is het het noodlot, dat over het geluk en het ongeluk van den mensch regeert, soms is hij daar zelf schuld aan. Zoo wordt men bijvoorbeeld door ongeluk getroffen (toelah, G. en Alas: id., v. Arab.: toelahj tengevolge van een vloek van een voorvader, een heilige, of ook van ouders enz., tegenover wie men in eerbied is tekort geschoten. Ongeveer hetzelfde wordt uitgedrukt door de termen meureuka, of: teumeureuka, daroehaka en soenga (G: merkö, of: tëmërkö, daroehaka en soenga\ vgl. boven p. 415).
Door een niet vervuld sterk verlangen (apoen, eenigszins te vergelijken met ons „heimwee") en door een teleurgestelde verwachting (asa) komt men, naar Atjèhsche begrippen, tot een toestand, waarin men gevaarlijk (d. w. z. magisch gevaarlijk) wordt voor zijn omgeving. Een bekende Atjèhsche klacht, doelende op de ijdelheden des levens, luidt: oereuëng gasiën maté apoen, oereuëng kaja maté asa, d. i. „de arme sterft van verlangen naar hetgeen hij niet krijgt, de rijke sterft door verwachtingen (n.1. dat zijn rijkdommen hem geluk zullen aanbrengen), welke niet worden vervuld." Hiermede hangt ook samen de opvatting, dat men een bedelaar nooit moet afwijzen, maar hem altijd iets moet geven, al is het nog zoo
1) De Atjèhers dl. I, p. 331 (The Achehnese 1:305). Vgl. nog Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. II, p. 475 nt. 84 en Mr. F. D. E. van Ossenbruggen „Het primitieve denken" p. 60 vg.
33



weinig, anders zou hij gaan wanhopen (poetöïh asa) en die toestand zou voor hem, die hem afwijst, noodlottig kunnen zijn ').
Uit het hierboven aangevoerde blijkt wel, dat de opvattingen omtrent geluk en ongeluk in de Inlandsche wereld in veel opzichten anders zijn dan bij ons. Waar wij bijvoorbeeld den visscher of den jager gelukkig noemen, als hij een rijken buit thuisbrengt, meent de eenvoudige Inlander juist andersom, dat het geluk de oorzaak is van de goede vangst. Verwarring dus weer van het „hierna" en het „hierdoor". De ervaring, dat er soms verband bestaat tusschen uiterlijke en innerlijke eigenschappen, doet hem ook voor alle andere gevallen vaak zulk een samenhang aannemen.
Geluk en ongeluk zijn door het noodlot2) bepaald: alles, wat gebeuren moet, zal gebeuren! Voor de meesten is het lot verborgen; alleen zij, die de kunst verstaan, een blik in de toekomst te werpen, kennen het. Uit direct waarneembare eigenschappen worden voorteekenen afgeleid en de verborgen kenmerken door de beoefenaren der waarzegkunst geduid. Dit voert vanzelf tot een uitgebreid systeem van divinatie.
Tegenover het bovenbedoelde fatum-geloof staat het geloof, dat de mensch de krachten der natuur aan zijn wenschen dienstbaar kan maken. Beide opvattingen behooren, hoe verschillend zij ook zijn, nauw bijéén. Bij allerlei handelingen geeft de Inlander, om ongeluk af te weren, of zich de vervulling van wenschen te verzekeren, nauwkeurig acht op gunstige en ongunstige tijdstippen en getallen, hecht hij aan gelukbelovende planten en dieren en kent hij een bijzondere waarde toe aan tal van tooverdingen (amuletten, magische formules en figuren enz.). Verschillende verkoelingsmiddelen, offers en offermaaltijden, geloften, vereering van heiligen en hun graven, enz. beoogen niet anders. Tegenover al deze geluk-anticipeerende middelen kent de adat nog een uitgebreid stelsel van onthoudingsvoorschriften, z. g. pantang's, die men getrouw heeft na te leven, om niet het ongeluk deelachtig te worden.
Met de hierboven slechts even aangestipte uitingen van volksgeloof zullen we ons in de volgende bladzijden allereerst hebben bezig te houden. Voorzoover ze niet van Mohammedaanschen oorsprong zijn, noemt de Atjèher ze hadih madja, d. i. „overleveringen der vrouwelijke voorouders".
1) Deze opvatting vindt men ook bij andere stammen in den Archipel. Vandaar de vrijgevigheid, die er vaak bij hen bestaat (vgl. bijv. voor de Batak's: J. E. Neumann in Tijdschr. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 48 p. 506 en verder wat op p. 113 hierboven ter zake werd opgemerkt). Zoo ligt — aldus Mr. Van Ossenbruggen — aan het geven van aalmoezen oorspronkelijk meer het motief ten grondslag, om de „besmetting" van de ziekte of gebrekkigheid, of van de armoede des bedelaars van zich af te wenden, dan dat, om barmhartigheid te betrachten, hoe droevig het ook moge klinken. Het „penningske der arme weduwe" verliest hierdoor wel veel van zijne aandoenlijkheid („Het primitieve denken" p. 247).
2) Dit noodlots-z'dee — „das böse Gewissen des Heidentums", zooals Dr. Wuttke het noemt — niet te verwarren met de op p. 480 bedoelde predestinatie-/eer van den Islam (Koran 57 : 22). Dat naast dit idee ook dat der vergelding voorkomt, zagen we hierboven p. 415 en 465 nt. 2. Vgl. nog Dr. A. C. Kruyt's „Animisme" p. 484 vg.



Voorteekenen.
c. Voorteekenen en wichelarij.
De zucht om te ontsluieren, wat de toekomst in haar schoot verborgen houdt, mag wel algemeen menschelijk heeten. Voegt men daarbij, dat de animistisch denkende mensch van het oorzakelijk verband der dingen maar weinig begrip heeft en zich veelal laat leiden door den vroeger reeds genoemden regel van het „post hoe ergo propter hoe", dan is de grondslag van het geloof in „voorteekenen" gelegd.
Uit deze waarzegging uit teekenen, die uit zichzelf als voorspellend worden beschouwd, heeft zich ontwikkeld de waarzeggingskunst of wichelarij door ingewijden. ✓
Bedoelde voorteekenen, welker overgeleverde kennis meerendeels gemeengoed is van allen, en die de Atjèher aanduidt met het Arabische woord alamat (G: alamat, of: ilamat, of: intèn, of: përtöndön, Alas: alamat), kunnen zijn van allerlei aard: bepaalde droomen, geluiden, die men weinig hoort, dieren, vooral sommige vogels en insecten, die men zelden ziet, bijzondere natuurverschijnselen, in het oog vallende lichamelijke teekenen, en allerlei andere, min of meer zeldzame verschijnselen.
Wichelarij (noedjöm') of: keumalön, G. en Alas: tëndoeng) heeft plaats door het „bekijken" (kalön, G: mënèngön, Alas: ngidah) van wat voor de waarneming met de gewone zintuigen verborgen is, of door wichelboeken en tabellen, of door het lot2). Zij beoogt uitsluitsel te geven omtrent iemands toekomst of geaardheid, de oorzaak van een ziekte, den onbekend gebleven dader van een misdrijf, de uitkomst van een onderneming en tal van verborgen zaken meer.
Zij die van de waarzeggingskunst een beroep maken, zijn meestal oude vrouwen (zie dl. I, p. 259) en heeten in Atjèh „zieneressen" (oereuëng keumalön). Niet zelden komt het voor, dat de zieneres een soort sjamaan is, die een geest (oereuëng adara) kan bezweren, om in haar lichaam neer te dalen en orakels te geven (De Atjèhers dl. II, p. 41, The Achehnese II: 39 vg.). Bij de Gajö's heet zulk een „voyant" goeroe sëloe\ of: goeroe masoe', of: djëma moegëgoerön (Gajö Wdbk. i. v. goeroe).
Gaan we thans de leer der voorteekenen en de wichelarij wat meer in bijzonderheden na.
1. Voorteekenen *).
Men onderscheidt de voorteekenen in goede (alamat gèt, G: a. djëröh, Alas: a. mëndé) en slechte (alamat hana gèt, G: a. görö djëröh, Alas: a. ma mëndé).
1) Ook: èleumèë noedjöm genoemd v. Arab.: 7lm an-noedjoem = wetenschap der sterren (zoowel astronomie als astrologie).
2) Teukeudi, of: kada, of: kalakada, of: abat (Q: tekedir, of: ködör, of: kalaködör, of: öböt, Arab.: taqdïr, qadha, qadar, abad) = het toebeschikte lot, zie Gajö Wdbk. i. v.
3) Vgl. De Atjèhers dl. II, p. 43 vg. (The Achehnese 11:41 vg.) en ter algemeene oriënteering o. a.: Dr. G. A. Wilken's „Handleiding" p. 585 vg.; Dezelfde: „Verspreide geschriften" i. v. omina-, A. de Cocq: Spreekwoorden, gezegden en uitdrukkingen op volksgeloof berustend dl. I, 1920, p. 109 vg.; Dr. A. Wuttke: Der deutsche Volksaberglaube der Gegenwart 3de dr., 1900, p. 195 vg.; J. Hastings: Encycl. of Religion and Ethics dl. IV, 1911 i. v. divination.



Het talrijkst zijn die, welke aan de dierenwereld zijn ontleend. Naar men zegt, zouden alle dieren in meerdere of mindere mate de gave der profetie bezitten (dl. 1, p. 516). Dat die gave vooral aan de vogels eigen zou zijn, is verklaarbaar. Niet alleen staan alle streken voor hen open, maar door hun stijgen hoog in de lucht zijn zij in staat hun horizon naar verkiezing te vergrooten en dus hun kennis te vermeerderen. Zij zijn dus wijzer dan de mensch en weten eerder dan hij, wat de toekomst aan goed en kwaad brengen zal. Waar wij nog spreken van een „geluksvogel" en een „ongeluksvogel" is dit zeker een nagalm uit het ver verleden, toen bovenbedoelde beschouwing ook bij ons volk nog gangbaar was.
Met tal van orakeldieren hebben we vroeger reeds kennis gemaakt, we herinneren slechts aan enkele namen, zooals: de sareuë\ een vogel, de sawa, een krekel (dl. I, p. 195 nt. 1); de kleuëng keutoetöj, een vogel, de djampö' en de bod' petanöh, beide nachtuilen, de giré", een zwaluwsoort (dl. I, p. 196); de goetgoet, een koekoeksoort, en de Piet van Vliet (dl. I, p. 197); de tjimpala en de béo, beide soorten van eksters (dl. I, p. 198); sommige slangen (dl. I, p. 200); kikvorschen (dl. I, p. 201); vuurvliegen (dl. I, p. 206); vliegende witte mieren (dl. I, p. 207); cicaden (dl. 1, p. 209); de gastvlinder (dl. I, p. 209); vliegen (dl. I, p. 210); honden (dl. I, p. 516); katten (dl. 1, p. 518); hoenders (dl. I, p. 520); tortelduiven (dl. I, p, 521). De in veel opzichten zoo nuttige, maar door de Atjèhers zoozeer miskende huishagedis (dl. I, p. 199), zou diefstal en allerlei ander kwaad voorspellen; hoort men haar geluid, dan tikt men even met de hand ergens tegen aan, om het door haar aangekondigde kwaad te paralyseeren (vgl. het z.g. „aftikken" bij ons). Ter Oost- en Westkust bestaat het geloof, dat als een kat tegen iemands beenen aanschuurt (gising), dit voor hem een waarschuwing is, dat er tijgers nabij zijn huis zijn. Als de blaneu's (een hardersoort) in den vijver in massa aan de wateroppervlakte komen, om lucht te happen (poemadjöh), dan komt er regen. Is de Atjèher voor een of ander doel op weg en ontmoet hij op een ongewone plaats een kat of een slang, dan zal hij op zijn schreden terugkeeren of voor korter of langer tijd, ook wel voor goed, van de onderneming afzien. Dat bij de Gajö's en Alassers gelijke, of gelijksoortige, opvattingen bestaan, behoeft nauwelijks vermeld, men zie slechts de voorbeelden in het Gajö Wdbk. i. v. kalang, tanggoeng en tjëmpala.
Een bijzondere soort van alamat's geeft Allah den mensch in droomen (loempöë, of: amaj, G: nipi, of: amal. Alas: nipi) te zien. De volksopvatting omtrent het ontstaan van droomen is voldoende bekend: de ziel (seumangat) kan in den slaap het lichaam verlaten en al, wat zij op haar omzwervingen ziet en ervaart, maakt den droom uit ')•
De meeste droomen zijn, naar de uitlegging, die men ervan geeft, tot twee
1) Vgl. hierover o. a. Dr. O. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. III, p. 17 vg. en 334 vg.; Dr. A. C. Kruyt's „Animisme" p. 72 vg.; Dezelfde: De Inlander en de zending p. 127 vg.; Dezelfde: De Bare'e sprekende Toradja's dl. I, p. 252 vg.; J. Q. Frazer: Taboo and the perils of the soul p. 36 vg.



rubrieken terug te brengen, vooreerst tot die, welke een symbolische beteekenis hebben, in de tweede plaats tot die, welke men verklaren moet door omkeering.
Voorbeelden van symbolische droomen zijn bijvoorbeeld de volgende: hij die in den droom naakt gezien wordt, heeft ongeluk te wachten; hij wiens hoofdof baardhaar bijzonder lang gedroomd wordt, zal geluk hebben; hij die in den droom geschoren wordt, zijn gevoeg doet, of zich baadt, heeft een gevoelig verlies te wachten; hij of zij, die van een groot vuur of van een slang droomt, zal weldra trouwen; droomen van rijst beduidt succes; van vleesch droomen spelt ongeluk; de zwangere die droomt, dat zij zich met vrouwelijken opschik tooit, zal een meisje — die droomt, dat zij bijvoorbeeld een koepiah op het hoofd zet, zal een jongen baren; droomt men, dat één zijner benedentanden uitvalt, dan is dat een voorteeken, dat een na-familielid zal sterven, droomt men van het verlies van een boventand, dan kondigt zulks den dood aan van een verren bloedverwant, enz. (De Atjèhers dl. 11, p. 45 vg., The Achehnese II: 43)').
Droomen, die het omgekeerde aanduiden, van wat gebeuren zal, zijn o. a.: wie in een droom sterft, is een lang leven beschoren 2); zijn huis te zien verbranden voorspelt rijkdom; droomt men van een afwezige, dat hij spoedig huiswaarts keert, dan zal hij juist niet terugkomen; verschijnt iemand in den droom als bijzonder welvarend, dan zal het spoedig met hem gedaan zijn, enz.
Bij verscheidene stammen in den Archipel, en ook daarbuiten, bestaat, zooals men weet, de eigenaardige opvatting, dat men een onheilspellenden droom krachteloos kan maken, door een voorstelling van het gedroomde te geven ')• Dat deze beschouwing (imitatieve- of homoeopathische magie) ook in Atjèh gangbaar is, bewijst de volgende mededeeling van Dr. Snouck Hurgronje: „Bij het heerschen van eene epidemie droomen velen, dat iemand hun om een wit en een geel apam-koekje vraagt, en zij, wien dit te beurt valt, verzuimen niet, den volgenden dag die beide verlangde zaken aan een teungkoe aan te bieden, vreezende, dat anders de ziekte hen treffen mocht" (De Atjèhers dl. I, p. 460, The Achehnese I: 416).
Het afwachten van een aanwijzing of openbaring (rasia, G: rësiö, of: roesiö) in een droom, alvorens iets te doen, noemt de Atjèher niët meuloempöë, of: niët meuamaj (G: nipén, of: amalön). Zoo leert men in den droom bijvoorbeeld een of ander tooverkrachtig geneesmiddel kennen. Is iemand van plan, een wapen of
1) Bij sommige dezer voorbeelden is de samenhang van het droombeeld en het daarvan voorspelde gevolg niet na te speuren. Alleen in de beide laatste gevallen is het verband duidelijk van sympathetischen aard. Bij de geslachtsvoorspelling roept het gedroomde tooisel het daardoor bepaalde geslacht op, bij het laatste voorbeeld verwekt het gedroomde verlies van een tand het verlies van een familielid (similia similibus). De laatste opvatting bestaat ook bij Gajö's (Gajö Wdbk. i. v. töndö), Alassers, Karö-Batak's (Meded. Ned. Zend. gen. dl. 48, 1904, p. 368), Javanen (Tijdschr. Dj«w« 1922, p. 184), Toradja's (Bijdragen T. L. en Vk. v. N. 1. dl 75 p 111) enz. Vgl. het Waalsche: „rêver qu'on perd une dent, c'est la mort prochaine d'un parent", een ook elders in Europa zeer bekend volksgezegde, zie het bovengecit. werk
van A. de Cocq p. 224.
2) Vgl. het volksgezegde bij ons „droom je van je dood, dan zal je lang leven ; zie voor
paralellen A. de Cocq t. a. p. blz. 225 vg. A
3) Zie Dr. G. A. Wilken's „Handleiding" p. 584; G. A. Frazer: The magie art I, p. 172.



ander kostbaar voorwerp te koopen, dan gaat hij, zooals wij zouden zeggen, er eerst „een nacht over slapen , d. w. z. dan tracht hij door een droom te weten te komen, of de koop al dan niet wenschelijk is; daartoe brandt hij 's avonds wierook bij dat voorwerp, onderwijl zijn voornemen kenbaar makende en gaat dan ter ruste; gedurende den slaap droomt hij allicht iets, dat als een teeken kan worden uitgeduid '). Ook komt het voor, dat men vóór men gaat slapen zegenspreuken opzegt over den Profeet (meuseulaweuët), in de hoop een nuttigen droom te zullen krijgen.
Behalve de bovenbedoelde, door overlevering (hadih madja) verkregen, populaire kennis van droomteekenen, heeft men nog een soort droomuitlegkunde (ta'bi loempöë, of: ma1 na loempöë, G. en Alas: tabir, v. Arab.: ta'birj, welke men uit allerlei boekjes put. Dr. Snouck Hurgronje schrijft: „De auteur van een beroemd (Arabisch) werk over droomuitlegging Ibn STrTn is ook in den Oostindischen Archipel vrij algemeen bekend en direct of indirect uit zijn werk afkomstige handleidingen zijn er talrijk" (De Atjèhers dl. II, p. 45, The Achehnese II: 42 vg.). Behalve dergelijke handleidingen in de Maleische taal (soerat ta bi loempöë), vindt de Atjèher nog allerlei omtrent oniromancie in de op p. 274 hierboven reeds genoemde Tadj-oel-moelk van Teungkoe Koetakarang.
Ook uit allerlei natuurverschijnselen worden voorteekenen afgeleid. Daar deze samenhangen met de voorstellingen, die men van den kosmos heeft, dient een beschouwing hiervan vooraf te gaan. Een deel dier opvattingen van het wereldbeeld berust op inheemsche overlevering (hadih madja), maar een grooter deel daarvan is aan, uit Arabische werken getrokken, handleidingen ontleend, zooals de Hikajat masa djeuët dönja en de evengenoemde Tadj-oel-moelk.
Vóór al het andere werd het „licht van den Profeet" {Noer Moehammad, of: noeboeët, Arab.: Noer an-noeboewwah, zie De Atjèhers dl. II, p. 174 vg., The Achehnese II: 172) geschapen. Uit dit primaire Licht is de stoffelijke wereld gevormd -). Overeenkomstig de Koranische voorstelling (Koran 65:12) bestaat de aarde (boemöë, G: boemi) uit zeven verdiepingen (toedjöh lapéh, G: toedjoeh lapis)3). Daarover welft zich de hemel (langèt, G: langit) „als een omgekeerde kookpot (blangöng) , of gelijk de Gajö zegt— „als een zonnescherm (pajoeng)". Hij is in zeven sferen verdeeld (Koran 78:12).
De aarde wordt gedragen op de hoorns van een rund (leuniö, G: lëmboe), dat volgens de Atjèhers staat op een visch (ikan noen)4), volgens de Gajö's op
1) Dit voor Gajo vermelde gebruik (Gajö Wdbk. i. v. nipi) komt ook in eigenlijk Atjèh voor ' Vgl' over de Noer Moehammad, welke in de Inlandsche mystiek zoo'n groote plaats inneemt, nog Dr. D. A. Rinkes: Abdoerraoef van Singkel, dissert. 1909, p. 39 en Dr. H. Kraem0r: ]f"Ja:aa"SC_he Primbon uit de 16de eeuw, dissert. 1921, index i. v. nïir Muhammad. , ,?aj°'s/ heeten deze verdiepingen van onder af gerekend: 1°. atoe ampar (vlakke
steen), 2 one kerst (fijn rivierzand), 3°. tanöh liöté (klei-grond), 4". tanbh itömé (zwarte-grond) 5 . tanoh gemoere (zandige-grond), 6°. ?, 7°. moerip kertpè (levend gras)
(Koran)37röH2'r" = ^ ^ ^ J°"aS {0enÏÏih- G: 0enoes) °Pslokte



519
een eiland (tanöh sinadjöm). Deze visch, of dit eiland, bevindt zich in de „donkere zee (laöt seupöt, G: laut senowa)". Nu en dan wordt het rund in het oor gestoken door een soort vlieg (lalat, G: këkoemboer, Alas: koelö') en als hét zich dan beweegt, ontstaat aardbeving (geumpa, G: gëmpa, Alas: linoer)').
Volgens de Inlandsche verhalen bestaat er eeuwige vijandschap tusschen zon en maan, gegrond op afgunst, omdat de eerste wèl en de laatste geen kinderen — n.1. de sterren — heeft. Zons- en maansverduisteringen (goerana mata oeröë en goerana boeleuën) worden in die verhalen daaruit verklaard, dat het eene hemellichaam het andere poogt te verslinden. Daarnaast komt ook de voorstelling voor, dat de verduisterde hemelbol door een demon wordt „gebeten", of „opgeslokt" (rahöb kab)2).
De reden waarom de zon wèl, maar de maan geen „kinderen" heeft, licht een Gajösch volksverhaal aldus toe. De zon was eens bezig sajoer (djantar) te koken, toen de maan bij haar kwam en er ook wat van proefde. Ze smulde van dit groentenat en vroeg, waarvan het gemaakt was. De zon antwoordde, dat ze daartoe haar kinderen had geslacht, omdat ze geen spinazie (böjöm) had. De maan geloofde dit en slachtte toen ook haar kinderen, in de hoop er net zulke lekkere sajoer van te kunnen maken. Maar toen deze heel anders smaakte, en er ook anders uitzag dan die, welke de zon haar had toegediend, begreep de maan, dat ze bedrogen was. Aldus van haar kroost beroofd, gunde ze de zon geen rust meer 3).
We zagen op p. 491, dat de door den Islam voorgeschreven godsdienstoefeningen, die men gemeenschappelijk moet houden, zoolang een zon- of maaneclips duurt, ook in Atjèh niet geheel en al onbekend zijn. Het volk laat die seumajang's echter aan de teungkoe's en leubè's over en houdt zelf aan de door de oud-heidensche traditie voorgeschreven middelen vast, om die natuurverschijnselen te bestrijden. Men maakt dan zooveel mogelijk geraas door het slaan op de groote trom van de meunasah, op tamboerijnen en slagbekkens, door het afschieten van geweren, door het houden van ratéb's, Koran-reciet, en door het afroepèn van de adzan (geubang) in de meunasah's; men hoort half huilende uitroepen slaken als: „O God! wat verkeert de maan in nood!" (Atj.: Alah, boeleuën meukarat that), of: „laat haar los, laat haar los!" (G: loeahön, loeahön),
1) Vgl. over analoge voorstellingen omtrent dieren als aarde-torschers en het ontstaan van aardbevingen bij andere volken in en buiten den Archipel o. a.: Dr. Q. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. 111, p. 274 vg.; R. Andree: Ethnogr. Parallelen und Vergleiche p. 100 vg.; J. Hastings: Encycl. of Religion and Ethics dl. I, 1908, i. v. animals p. 491 §§ 9 en 10, en dl. IV, 1911, i. v. cosmogony and cosmology p. 125 vg.
2) Rahöb kab (G: tëlan rau, Alas: telan rahoe, Karö: Min rahoe, d. i. door Rahoe opgeslokt) van Skr.: rahoe, d. i. de Indische eclips-demon. Vgl- Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. III, p. 282; W. W. Skeat: Malay Magie p. 11 nt. 3; Gajö Wdbk. i. v. rau\ W. Crooke: Folk-lore of Northern India dl. I, 1896, p. 19.
3) Een dergelijk verhaal komt o a. ook voor bij de Karö-Bataks (zie J. H. Neumann in de Meded. v. h. Ned. Zend. gen. dl. 49, 1905, p. 55) en bij de in het binnenland van het Maleische schiereiland wonende Mantra's (zie W. W. Skeat en C. O. Blagden: Pagan races of the Malay-peninsula dl. II, 1906, p. 320).



of: „geef ons de maan terug!" (Alas: oelihkën boelan namï) enz., altemaal om het in nood verkeerende hemellichaam te verlossen ').
Uit dit alles blijkt wel, dat men zich bij eclipsen zeer beangstigd gevoelt 2). Ze voorspellen dan ook allerlei c'atastrophen, zooals hongersnood (deue, G: lapé), epidemiën (ta eun, G: ta oen, of: laja), misgewas, overstrooming (ie ra ja, of: ië paseuëng, G: wöih kol, of: pënoenggoerön) enz. Ook worden uit eclipsen en aardbevingen orakels getrokken in verband met den tijd, waarin ze plaats vinden, waarvoor men de gegevens uit bepaalde boekjes put (tabi goerana en tabi geumpa). Bij de Gajö's voorspelt een aardbeving in den voormiddag een hevige epidemie (Gajö Wdbk. i. v. inté). Door het geheele gewest heen bestaat het geloof, dat amuletten van bijzondere kracht zijn, wanneer zij gedurende een eclips zijn vervaardigd (vgl. De Atjèhers dl. II, p. 314, The Achehnese 11:286). Verder gelden plantaardige medicijnen, die men dan verzamelt, als extra werkzaam, mits ze niet, op de gewone wijze, met de hand, maar met den mond zijn afgeplukt (vgl. Dr. Jacobs t. a. p. dl. I, p. 395).
Is de lucht, bij op handen zijnden regen, zwaar bewolkt (reudö*-reudom, G: rëdoe -rëdöm), dan trachten de booze geesten {dj én, G: dj in, Arab.: djinn) tegen die wolken naar den hemel op te klimmen, hetgeen de engelen hun pogen te beletten, door het werpen met stukken ijzer, z.g. „dondertanden", wat de harde slagen van den donder (glanteuë)3) verklaart — zóó leert men uit den Atjèhschen volksmond. De Gajö's vertellen anders. Slaat de reus hantoe Gëgoer 4) op zijn vuursteen (atoe tjanti", zie dl. I, p. 378), dan hooren de aardbewoners dit als donder, de vonken, die daarbij wegspringen, openbaren zich als de bliksem (kilöt). Soms voeren die vonken ook stukjes steen mede, de z.g. „dondertanden".
Aan zulke dondertanden (gigöë glanteuë, G: ipön ni poenggi, Alas: ipön
1) Vgl. De Atjèhers dl. II, p. 313 vg. (The Achehnese 11:285 vg.); Dr. J. Jacobs: Het familie- en kampongleven op Groot Atjèh dl. I, p. 394 vg.; J. A. Kruyt: Atjeh en de Atjehers p. 29; Qajo Wdbk. i.v. goeöl en tëlan. Zie over de toepassing van lawaai makende middelen, om het eclips-monster te verjagen bij allerlei uiteenwonende stammen in en buiten den Archipel Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. III, p. 282 vg., welke gegevens nog met tal van nieuwere zouden zijn aan te vullen; W. W. Skeat: Malay Magie p. 11 nt. 3; E. Samter: Geburt, Hochzeit, Tod, 1911 p. 58 vg. en daar opgegeven literatuur; Dr. R. Lasch: Die Finsternisse in der Mythologie und ini religiösen Brauch der Völker, Archiv für Religionswissenschaft III, 1900, p. 97 vg. en de door I. Scheftelowitz gecit. literatuur in hetzelfde tijdschr. XV, 1912, p. 467 nt.
2) Een Atjèhsch raadsel doelt hierop: er is een paddenstoel in de blauwe zee, houdt iemand dien vast, dan is het volk bevreesd (Na saböh koelat di la'öt idjö; sidroë oereuëng mat, goendah oereuëng leu). Het antwoord is „de eclips". Als het hemellichaam aan het blauwe uitspansel (de paddenstoel in de blauwe zee) door iemand (den eclips-demon) wordt vastgehouden, is iedereen in vreeze.
3) Glanteuë (G: poenggi, Alas: përkas) = donderslagen; goeroeh (G: gegoe', of: gegoer) gerommel van den donder. Keunöng glanteuë, of: t a lé glanteuë (G: pep ar poenggi, of:
pëlekah poenggi) = door den bliksem (lett.: door den donder) getroffen. De donder wordt'dus beschouwd als het actieve element, dat „treft" (Het Gajöland p. 185 nt. 1). Vgl. het Engelsche „thunderstruck".
4) Als een andere Gajösche geest Datoe Tindjö Langit een rommelend geluid laat hooren, is dat een teeken, dat er een epidemie in aantocht is (Het Gajöland p. 207).



përkas), of atmosferische steenen, worden magische krachten toegeschreven. Het drinken van water, waarin zulk een steen eenigen tijd heeft gelegen, gaat bij de Atjèhers door als een middel tegen velerlei bezetenheid (De Atjèhers dl. I, p. 456, The Achehnese 1:413)'). In Gajö- en Alasland legt men dien gaarne in zijn rijstschuur, met het doel, den rijstvoorraad bijeen te houden, het snel opraken te verhoeden en zelfs te bewerken, dat degenen, die van de rijst genieten, spoedig verzadigd worden (G: pëndëndön, Alas: pëmëkat, zie dl. 1, p. 475 vg.)2).
Is een regenboog (bcunëung Rcidju Timöh, G: klcimboen, Alas. tjelandocug) aan het hemelgewelf „uitgespannen" (meureuntang, G: mërëntang), dan is het, naar het algemeen volksgeloof, pantang met den vinger daarnaar te wijzen 3).
In de Atjèhsche volksverhalen wordt de regenboog als een levend wezen voorgesteld, nu eens als een djén, dan weer als een echtpaar (laköë binöë). Soms treedt hij (al of niet in gezelschap zijner echtgenoote) naar buiten, om in zee te gaan drinken en is dan voor de aardbewoners zichtbaar. Volgens de Gajö's is de regenboog het spoor, dat ontstaat, doordat het luchtspook Si Tandang Malam (d. i. „de nachtwandelaar") van de eene drinkplaats naar de andere gaat. Uit een
1) Vgl. over deze dondersteenen of donderkeilen in het volksgeloof o. a. Dr. Q. A. Wilken's Verspreide geschriften" dl. III, p. 156 vg.; C. M. Pleyte: De praehistorische steenen wapenen, enz. in de Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 36, 1887, p. 599 vg.; R. Andree: Ethnogr. parallelen und Vergleiche, neue Folge p. 30 vg.; Dr. A. Wuttke: Der deutsche Volksaberglaube der Qegenwart, 3<ie dr., 1900, p. 91 vg.: W. W. Skeat: Snakestones and stone thunderbolts, Folklore dl. 23, 1912, p. 60 vg.; C. Blinkenberg: The thunderweapon in Religion and Folklore, 1911, en het hfdst. „On Meteorites, or Celestial Stones" in het werk van G. F. Kunz: The Magie of Jewels and Charms, 1915, p. 72 vg.
2) Gelijk bij de Karö-Batak's, zie Meded. Ned. Zend. gen. dl. 49, 1905, p. 56.
3) In het algemeen geldt het bij de Atjèhers als een beieediging, met den vinger naar iemand te wijzen (Dr. J. Jacobs t. a. p. dl. I, p. 382 en 400). Ook in de Germaansche landen is het, naar de volksopvatting, verboden, om naar hemellichamen of natuurverschijnselen te wijzen: „man darf auf ihn (o. a. op den regenboog) nicht mit dem Finger weisen, sonst bestraft Uns der liebe Gott, oder der Finger fault ab, oder der Blitz schlagt ein, oder er verschwindet". Wordt dit verbod onwillekeurig overtreden, dan „musz man sich sofort in den Finger beiszen, dan schadet es nicht". En verder: „sieht man an jemanden einen auszerlichen Schaden, ein Geschwür etc., oder beschreibt man dies, so darf man weder sich noch andere an der betreffenden Stelle berühren, sonst bekommt man dasselbe leiden" (Dr. A. Wuttke t.a.p. §§ 11 en 453). Opmerkelijk, dat geheel dezelfde denkbeelden ook in onze Oost gangbaar zijn. Het hierboven (p. 111) voor den Atjèhschen zeeman geldend verbod, om op zee naar iets te wijzen, geldt ook voor den Sangirees, het wijzen naar den regenboog zou hem zelfs den wijsvinger' doen verliezen (S. D. van de Velde van Capellen in de Mededeelingen Nederl. Zendelinggenootschap 1857 p. 33). Ook bij de Toradja's geldt het wijzen naar iemand met den vinger als hoogst onwelvoegelijk. „Naar den regenboog wijzen, mag in het geheel niet; men gelooft, dat de uitgestrekte wijsvinger dan zal worden afgehakt. Wijst men op zijn eigen lichaam de plek aan, waar een ander eene wond of pijn heeft, dan zal men steeds vooraf den top van den wijsvinger met speeksel bevochtigen". (De Bare'e-sprekende Toradja's, dl. I, p. 108). Aangaande de Galelareezen schrijft M. J. van Baarda, dat zij nimmer met den vinger naar een regenboog wijzen, uit vrees dat die vinger anders krom zou worden als die regenboog; wijzen zij met den vinger de plaats aan, waar iemand een schotwond kreeg, dan bestrijken zij dien vinger met speeksel, daar ze anders op dezelfde plaats ook zulk een wond zouden krijgen (Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 45, 1895, p. 507 en 513). Hetzelfde verbod vindt men ook bij enkele Indianenstammen (J. Hastings: Encycl. of Religion and Ethics dl. X, 1918, i. v. „prodigies and portents" p. 371).



bijzonder borrelend geluid (meling) van het water kan men opmaken, of een of andere waterplas een drinkplaats van dien nachtelijken wandelaar is. Welft de regenboog zich over de Laut Tawar, dan ziet de Gajö soms de Blauwe Prinses (Pëtëri Idjö, zie dl. I, p. 83) uit het midden van dat meer oprijzen, in de gedaante eener menschelijke bruid, om spoedig weer weg te zinken (Het Gajöland p. 148). Als een deel van een regenboog in het Oosten staat, is zulks voor hem de voorbode van een ziekte onder de buffels (Gajö Wdbk. i. v. klamboen)').
Een krans of ring om zon of maan heet kandang (G: id., Alas: këlökön); zulk een lichtspeling wijst op aanstaande droogte.
Het verdwijnen van zon, maan en sterren noemt de Atjèher meureundam, d. i. „onder water zijn", een uitdrukking, die haar verklaring vindt in de voorstelling, dat de hemellichamen tijdens hun afwezigheid in de wereldzee verblijven -).
Verschillende onzer hemelteekens zijn ook bij de Inlanders bekend. We hebben vroeger (dl. I, p. 466 vg.) reeds gezien, dat het sterrenbeeld de Schorpioen (bintang kala, G. en Alas: id , Mal.: b. kalö)3), door zijn aanrakingen (keunöng) met de maan, den Atjèhers een soort van solaire tijdrekening aan de hand heeft gedaan, waarvan zij gebruik maken bij hun landbouwkundige berekeningen. Andere belangrijke sterrenbeelden zijn4):
Bintang toedjöh, d. i. „zevengesternte", of: oereuëng leu, d. i. „vele menschen" (G. en Alas: b. toedjoeh, Mal. id. of: b. banja , Jav. lintang woeloeh) = de Pleiaden, een sterrengroep, die, zooals de Atjèhers beweren, thans uit slechts zes sterren bestaat, daar één der zeven oudtijds uit den hemel is gevallen. Daar dit sterrenbeeld juist tegenover den Schorpioen staat, wordt het subsidiair voor weerkundige observatie gebruikt, als de waarneming van de bintang kala onmogelijk, of door een gedeeltelijk bewolkten hemel moeilijk is. Gaat de bintang toedjöh ongeveer gelijktijdig met de zon onder, dan zou dit slecht weer op zee voorspellen. Komt dit sterrenbeeld 's morgens om 4 uur op (wat omstreeks keunöng 11 plaats heeft), dan begint de goede tijd voor het zaaien van padi. Moet de arm van hem, die in de richting van dit gesternte wijst, zóó hoog opgeheven worden, dat de armbanden aan den pols beginnen af te zakken {teasireu gleuëng), dan is het uit met zaaien (De Atjèhers dl. I, p. 267 en 278 vg., The Achehnese 1: 247 en 257).
1) Vgl. W. W. Skeat: Malay Magie p. 15.
2) De plaats waar de zon ondergaat (het Westen) noemt de Atjèher: moegréb, die waar zij opkomt (het Oosten): tjréb (vgl. Arab.: maghrib en masjriq); het ondergaan van hemellichamen = lob (G: Hoep, of: tanglöp, of: tenglöp), hun opkomen = teubiët (Q: mentjar, of: mentjèr).
3) Een dubbelster in „de Schorpioen", waarvan de sterren om beurten helderder zijn, draagt bij de Atjèhers den naam van poejöh meulöt, d. i. „de vechtende kempkwartels" (vgl. Jav.: poejoeh taroeng, Mal : poejoeh lagn). Een ster, die het uiteinde van den schorpioen-staart uitmaakt, noemen zij b'oh glém („het glém-vruchtje", Coix Lacryma Jobi, L.).
4) Vgl. voor namen van sterrenbeelden buiten Atjèh, behalve de lexica, o. a.: Maass, Sterne und Sternbilder im malaiischen Archipel, Zeitschr. f. Ethnol. jg. 52, 1920/21, p. 38 vg.; D. van Hinloopen Labberton, Qe'i'll. handboek van Insulinde, 1910, p. 44 vg.; W. W, Skeat, Malay Magie p. 550 vg.; R. Andree, Ethnogr. Parallelen und Vergleiche, 1878, p. 103 vg. (Gestirne) en J. Hastings, Encycl. of Religion and Ethics dl. 12, 1921, i. v. „sun, moon, and stars".



Bintang Ihèë, of: bintang padé (G: b. toeloe, Alas: b. përinding tëloe, Mal.: b. tigö) = de drie helder glanzende sterren in het midden van Orion — „de ploeg" onzer boeren, de lintang wëloekoe of „ploegster" der Javanen. De Atjèhers beweren, dat men in het daarvoor bestemde jaargetijde de laatrijpe rijstsoorten (padé awaj) moet uitzaaien, wanneer zich de eerste der drie sterren van Orion's gordel het helderst vertoont, de gewone rijstsoorten (padé teungöh), wanneer de middelste ster de andere in glans overtreft en de vroegrijpe rijst (padé akhé), wanneer dit met de derde ster het geval is. Ook meenen zij, dat de richting der lijn, die de drie sterren verbindt, juist de kiblat (de bij de godsdienstoefeningen in acht te nemen richting naar Mekka) aangeeft (De Atjèhers dl. 1, p. 266, The Achehnese 1:247).
Bintang sikoereuëng (G: b. siwah), d. i. „negengesternte"1) — op Java lintang djoar = „juweelster" —, waaronder men verstaat de planeet Venus, die als „morgenster" bintang timoe, d. i. „oost-ster" (G: b. pödjör sadè\ Alas: b. padjar mëningsing = „dageraad-ster", Mal.: b. timoea, Jav.: lintang padjar), en als „avondster" bintang pantjoeri, d. i. „dieven-ster", of: bintang roesa, d. i. „herten-ster" (G: b. mënoesoeh = „dieven-ster", of: b. babi = „varkens-ster", Alas: b. pënangko = „dieven-ster", Mal.: b. kadjoran, Jav.: lintang pandjër wëngi) heet. Den naam „dieven-ster" heeft deze planeet daaraan te danken, dat de dieven haar ondergang zouden afwachten, om in de duisternis hun slag te slaan.
Bintang paröë (Mal.: b. pari), d. i. „rog-ster", of: bintang glajang toeköng, d. i. „vlieger-ster" = het Zuiderkruis 2).
Kometen of staartsterren (bintang meu ikoe, G: b. moeki) worden, evenals zulks vroeger ook te onzent het geval was, als voorboden van velerlei onheil aangezien, bij de Gajö's speciaal als een dreigende ramp voor de rödjö's. Van de vallende- of verschietende sterren (e bintang, G: töi n bintang, Alas: tai bintang) vertellen de Atjèhers en Gajö's, dat de engelen ze in haar val plegen te grijpen, om ze dan later in zee te werpen (vgl. Gajö Wdbk. i. v. bintang). De tot dezelfde klasse van lichamen behoorende grootere vuurbollen of boliden (seuleudan, öf: seuloedan, G: bintang bërëdön, Alas: tai bintang kabang), die zich in horizontale richting voortbewegen, een sterken glans verspreiden, gewoonlijk met een knal springen, en dan een lichtende streep achterlaten, beschouwden de Atjèhers vroeger als voorteekenen van het aanstaand overlijden van den Soeltan, of van een of anderen grooten oelama.
Een vierde groep van voorteekenen vormen die, welke aan het menschelijkof dierlijk lichaam zijn ontleend. Soms is de beteekenis daarvan alleen bekend aan de ingewijden en zijn die teekenen alsdan het voorwerp eener speciale zie-
1) Zóó genoemd, omdat wanneer men dit gesternte door een zijden doekje heen bekijkt (het gewone instrument der Atjèhsche astronomen), men duidelijk negen sterren zou zien (De Atjèhers dl. I, p. 267, The Achehnese 1:247).
2) Nog andere namen van sterren vindt men in het Gajö Wdbk. i. v. bintang en in Th. Veltman's Ned. Atj. Wdl. i. v. ster.



nerkunst, waarop we straks terugkomen. Hier is alleen sprake van die teekenen, die zichzelf openbaren en door traditie voor iedereen begrijpelijk zijn.
Tot die teekenen behooren bijvoorbeeld de poesa (G: poesör, Alas: koesör) genoemde kronkels in het haar. Bij de Atjèhers heet zulk een poesa op het voorhoofd (poesa ba1 dliöë, of: poesa goeda) bij vrouwen op een lastige natuur te wijzen (zie dl. 1, p. 255). De Gajö's zeggen, dat een aldus geteekende vrouw (G: poesör toempa\ Alas: koesör kambing) niet licht een echtgenoot zal vinden, daar deze vooraf weet, dat hij in dat geval kort na de huwelijkssluiting zal sterven; ook is zulk een vrouw haar familieleden tot ongeluk (Gajö Wdbk. i. v. toelak). Een kronkel op den rug (poesa ba roeëng) zou bij de Atjèhers wijzen op een luien aard (beuö), zekere eigenaardige poesa rimoeëng genaamde draaiing haar bezitter voorspellen, dat hij door een tijger zal worden verscheurd; twee juist tegenover elkaar gelegen poesa's zouden daarentegen gunstige teekenen zijn '). Bij de Gajö's echter zijn twee haarwervels tegenover elkander in den nek (poesör kantjing) een teeken, dat de betrokkene een prooi zal worden voor tijgers (Gajö Wdbk. i. v. poesör). Van een vrouw, die veel uitloopt, zegt de Atjèher wel, dat het net is, of ze poesa's op de beenen heeft (poesa ba gaki). Bij de Gajö's gelden vooral die haarkronkels als gunstig, welke spiraalvormig (koeroeng) zijn; die dat niet zijn, heeten loeah en zijn niet gunstig (Gajö Wdbk. i. v. poesör).
Ook het verloop der papillenlijnen aan de vingertoppen, de toppen der teenen, de punt van de tong enz., eveneens poesa (G: poesör) genoemd, duiden aan, of iemand gelukkig of ongelukkig zal zijn. „Op de hand toonen zij aan, dat men niet ongewroken geslagen zal worden; op den voet, dat men onvermoeid zal kunnen loopen; op den rug, dat men een langslaper zal zijn; op den penis, dat men zijne vrouwen door den dood zal verliezen; op de schaamlippen der vrouw, dat haar man niet lang zal leven, enz." (De Atjèhers dl. II, p. 42, The Achehnese II: 41).
Wanneer de haargroei zóódanig is, dat het voorhoofd aan weerskanten van de kruin als het ware een insnijding in het hoofdhaar maakt (soelah raja, of: meusoelah, G: moesoelah), dan gaat dit voor een teeken van geleerdheid door. Als het haar naast de ooren niet benedenwaarts, maar naar boven loopt, dan noemen de Atjèhers dit een kwaad teeken. Zijn iemands oogharen naar beneden gericht (leumöh boelèë mata), dan kennen zij hem een lijdzame natuur toe. Haar op de borst (djanggoet dödö) geldt bij de Gajö's als een der slechte teekenen (Gajö Wdbk. i. v. djanggoet).
Dat ook de lijnen (reuta% G. en Alas: reta) der hand, en op andere plaatsen van het lichaam, voorspellende beduidenis hebben, blijkt uit allerlei spreekwijzen. Van iemand van slechte inborst heet het bij de Atjèhers bijvoorbeeld, dat „zijn
1) Door symmetrie wordt, naar Atjèhsche begrippen, aan een ongunstig lichaamsteeken vaak zijn nadeelige uitwerking ontnomen. Heeft een buffel bijv. strepen onder den hals, die zich slechts aan één zijde vertakken (meutjabeuëng lihië), dan geldt dit als een slecht merk, is zulks aan beide zijden het geval, dan is de kwade invloed opgeheven. Heeft het dier wat wit haar aan den staart, of aan het voorhoofd (bintang koeröng), dan is dit ongunstig, op beide plaatsen, dan is het juist gunstig.



Lichamelijke voorteekenen.
lijnen niet goed" zijn (reuta' hana gèt). Iemand, wien alles in de wereld tegen loopt, zegt: „zoo zijn nu eenmaal mijn lijnen" (Ion tjit ka meunan reuta , G: ngö rëtakkoe), als hij wil te kennen geven, dat zijn lot zóó is voorbeschikt. De Alassers beschouwen een lijn over de borst in den vorm van een collier (rëta mësabé) als een fortuinlijk voorteeken. We zagen vroeger (dl. I, p. 307), dat ook de qualiteiten van een wapen o. a. naar zijn reuta 's worden bepaald.
Scheeve of afhangende schouders (soejö bahö, G: söjö kërlang), geaderde kuiten (koerè beutéh, G: koeré bëtis), aaneengegroeide wenkbrauwen {tangkob keunèng, G: toemboeng sëlibön, of: toengkoeb sëlibön), rood beloopen oogen (jnirah mata, G: Hang mata) en een bult (boengkö , G: bongkb ) gelden algemeen als onheilspellend ')• Komen al deze teekenen bij dezelfde persoon tegelijk voor, dan heft het eene kwaad het andere op. Een mensch, of dier, of wapen, dat niets dan slechte teekenen heeft, wordt bijvoorbeeld gezegd andalan, d. w. z. juist daarom gelukaanbrengend te zijn (vgl. Gajö Wdbk. i. v. andalan). Een zwarte tong (itam lidah, G: sampat dèlah, Alas: bèrong dilah) gaat allerwegen voor een geluksteeken door. Een gelukskind heet bij de Atjèhers ook hij, die met een mismaakte rechterhand geboren wordt (tjidra djaroë oeneun), is de linkerhand misvormd, dan is dit juist een noodlottige aanwijzing. Als bij een kind de fontanel zich langzaam sluit, beschouwt de Gajö dit als een teeken, dat het later verstandig zal worden (Gajö Wdbk. i. v. oemboek).
Een vrek (oereuëng liet, of: o. kriët, G: djcma këlit) is te herkennen aan een diepe plooi of holte in den nek {Iho koedö% G: këlong tangkol). Een kuil in de maagstreek (lhöc dada) noemen de Atjèhers daarentegen een gunstig kenteeken.
Bepaalde manieren van zitten gelden bij de Atjèhers als omineus, zoo bijvoorbeeld het zitten met de vingers dooréén gevouwen (//zo* djaroë), met de handen achter op het hoofd, of op de opgetrokken knieën, met afhangende beenen (vgl. dl. 1, p. 368 nt.), enz. Ook sommige wijzen van liggen gelden als onheilspellend (vgl. dl. I, p. 371). De manier van loopen is evenmin onverschillig. Bij Gajö's en Alassers wordt het bijvoorbeeld als een kwaad teeken beschouwd, als men het eerst de teenen op den grond zet (G: tipa köis, Alas: toendö kais), of een schuifgang (G: ngërsat, Alas: sera halaman) heeft. Ook aan allerlei toevallige wijzen van doen put men voorspellende beteekenis. Bijt men onder het eten bij ongeluk op zijn vinger of op zijn tong, dan acht de Gajö dit als een aanwijzing, dat hij iets, vooral het een of ander lekker eten, zal krijgen (Gajo Wdbk. i.v. kèt). Ontmoet iemand, die „een schoondochter gaat zoeken dat meisje, terwijl ze vuur of een fakkel in de hand draagt, dan is dat ongunstig, treft hij haar aan, rijst of water dragende, dan is dat een bonum omen (Gajö Wdbk. i.v. intë). Enz.
1) Men weet, dat ook in Europa samengegroeide wenkbrauwen het herkenningsteeken vormden van heksen, alpen en weerwolven, en van hen, die een z.g. „boozen blik hadden (Dr. A. Wuttke: Der deutsche Volksaberglaube der Qegenwart, 3de dr., 1900, §§ 213, 220, 405 en 408). Ook gebochelden golden bij ons als „geteekenden". Men denke aan het spotrijmpje: „'t Is den bult zijn eigen schuld, dat hij die kast moet dragen". Vgl. ook A. de Cocq: Spreekoorden, gezegden en uitdrukkingen op volksgeloof berustend dl. I, 1920, p. 161.



Trillen iemands oogleden (mata meugra-gra, of: mata moemèt-mèt, G: mata moedjënti) ), dan zegt de Atjèher, dat hem iets onaangenaams zal wedervaren, de Gajö, dat er misschien een gast zal komen (vgl. Gajö Wdbk. i. v. djëntik).
Ook sommige huidaandoeningen gelden als voorteekens. Dat de koerab beusöë genaamde uitslag op onkwetsbaarheid wijst, werd vroeger vermeld (dl. I, p. 312). Heeft iemand veel steenpuisten (tjoemoeët, G: koendi), dan zal hij veel padi oogsten (vgl. Gajö Wdbk. i. v. koendi). Luizen houden het lichaam „koel" (dl. 1, p. 205). Heeft iemand een wratje of moedervlekje onder één der oogen, dan zou die persoon een, door een kwaden geest veroorzaakte, ongelukkige voorbeschiktheid (dëna) bezitten; dat vlekje namelijk „vraagt al maar om tranen" en om die t<_ krijgen, maakt het de persoon in quaestie bedroefd, door zijn of haar kind te doen sterven (Gajö Wdbk. i. v. dëna).
Eindelijk wordt ook bij de huisdieren op allerlei voor hun bezitters gunstige en ongunstige lichamelijke teekenen acht geslagen. Een geheel witte haan (mand goclantan, G. koeri genantan, Alas: manoe genantan) met een bepaald aantal schubben (sisé , G. en Alas: sisi) in de lengterichting der pooten en van den middelsten teen en met een bijzondere verdeeling van den kam (djeureumeuë, G: glëmbèngön, Alas: bërimbing) zou bijvoorbeeld zijn bezitter allerlei fabelachtig geluk brengen (vgl. dl. I, p. 519). Een haan, die zoo'n langen staart heeft, dat die over den grond sleept (G: maran-aran oekié, of: moesaran oekié, of: mëgcmbé oekié, Alas: lawi sapoe halaman) brengt niets dan ellende en is dus het verzorgen niet waard. Hetzelfde geldt voor een kip, die telkens haar eieren op een andere plaats legt (G: koeri mënjoemboeng, Alas: manoe ngërëmboeng). Bij de tortelduif is het vooral haar wijze van kirren, die uitmaakt, of ze zegen of onheil zal brengen over het huis, onder welks dak ze schuilt (vgl. dl. I, p. 521). Bij de beschrijving der huisdieren in het eerste deel van dit werk (p. 500 vg.) werden nog tal van andere teekenen genoemd, die alle hun eigen symbolische taal spreken.
2. Wichelarij.
Men weet, welk een groote plaats de waarzegkunst o. a. in de Inlandsche volksgeneeskunde inneemt. Voor de herkenning van een ziekte (diagnose) en de vaststelling van haar verloop (prognose) gaat men daarbij als regel niet uit van de beoordeeling der ziekteverschijnselen, maar van een of andere wichelmethode. Een zeer bekende manier van doen is het doorsnijden van een stuk curcuma (köh koenjèt); uit de wijze van vallen der stukken en uit de kleurspelingen der snijvlakken worden dan voorspellingen gedaan. Is dit een soort wijsheid, die de meeste oude vrouwen verstaan, een andere, waarvoor de tusschenkomst van een in zulke zaken deskundige noodig is, is het doorsnijden van een citroen (köh kroeët, G: mënèlès moengkoer, Alas: gelat limau). Meent men, dat een patiënt door een lijkspook getroffen is, dan bespuit men hem met belezen sirihspog; wordt dit roode spog op zijn lichaam geelachtig van kleur, dan wordt de gissing
1) Moemèt-mèt (G: djenti') is ook „manziek", dus cfm. gataj, ganah, djalang.



Wichelarij.
tot zekerheid verheven (De Atjèhers dl. I, p. 457, The Achehnese I: 413; Gajö Wdbk. i.v. köntak). De oereuëng keumalön (zie boven p. 515) doen haar geleerdheid op, bijvoorbeeld uit de lijnen, die ontstaan door het gieten van wat olie op een ei, of uit de teekenen, die zich in het ei zelf vertoonen, als ze dit vóór het lamplicht houden, of zij lezen de geheimen uit haar eigen hand, of uit een uitgekauwde sirihpruim (Vgl. De Atjèhers dl. II, p. 41, The Achehnese 11:39). Een andere methode van wichelarij is die met behulp van rampah- of ketipoela-pitjes (Mimusops Kauki, L.), of djagoeng-kone\s, of stukjes bies (ngöm, G: berndoeng, Alas: boendoeng), of rijstkorrels '). In het laatste geval wordt het horoscoop getrokken uit de wijze, waarop die korrels door kippen worden opgepikt (vgl. boven p. 446 en 448). In ziektegevallen worden ook wel uit de ingewanden van een opengesneden kip voorspellingen gedaan.
Een meer gecompliceerde wijze van voorspellingskunst is die met behulp van wichelboeken en wicheltabellen. Men noemt ze soerat phaj (G. en Alas: soeröt paal, v. Arab: fa'l, dat „voorteeken" beduidt), of: soerat kalön bintang (G: perbintangön, Alas: pebintangarï), of: soerat téh (v. Arab.: tib, dat eigenlijk „geneeskunde" aanduidt). Ze bevatten, evenals de Javaansche primbon's, behalve allerlei over geluksberekening en duiding van meteorologische gebeurtenissen, een allegaartje over gebeden (doe a), formulieren (tangkaj), amuletten (adjeumat), recepten, aphrodisiaca, medische voorschriften en andere varia op het gebied van magie, volksgeloof en mystiek -). Voor het berekenen van gunstige tijden en tijdstippen bevatten die boekjes ook mystieke figuren en tabellen, die men koetika (G: ketikö)3) noemt, waarbij o. a. gelet wordt op de bewegingen vooreerst van den Naga (G: Nögö, Alas: Nagö), een denkbeeldigen draak, die tusschen hemel en aarde heet te zweven en op verschillende dagen van de maand een verschillenden stand heeft 4), in de tweede plaats van de Ridjal al-ghaib, een soort onzichtbare wezens, die invloed uitoefenen op 's menschen lot5). Ook bevatten die boekjes berekeningen omtrent de cijferwaarde (habeudjat, v. Arab.: abdjad) der letters van namen, in verband met de hemellichamen, of met den stand of de rich-
1) Vgl. voor analoge wijzen van wichelen elders in den Archipel, A. C. Kruyt: Het wichelen in Midden-Celebes, Tijdschr. Bat. Oen. v. K. en W. dl. 44, 1901, p. 85 vg. en Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" i. v. „divinatie".
2) Vgl. over deze soort van geschriften: De Atjèhers dl. I, p. 210 vg., p. 322 nt. 3 en dl. II, p. 42 vg. (The Achehnese i : 198, 298 nt. 1, 11:41); Dr. Ph. S. van Ronkel: „Catalogus" in de Verhandelingen v. h. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 57, 1909, p. 442 vg.; Dr. D. A. Rinkes: Abdoerraoef van Singkel, dissert., 1909, p. 97 vg.; Dr. H. Kraemer: Een Javaansche primbon uit de 16de eeuw, dissert., 1921, p. 65 vg.
3) Vgl. over deze koetika's Dr. G. A. Wilken's „Handleiding" p. 587 vg. en de daar aangehaalde geschriften, het art. „Tijdstippen" in de Ene. v. N. Indië 2de dr. met de gecit. bronnen en W. W. Skeat: Malay Magie p. 545 vg. en 656 vg.
4) Vgl. over de wentelingen van den Naga: Dr. P. S. van Ronkel in Ind. Gids 1915 dl. I, p. 484 vg.; de voorstelling, dat als de Naga van het gebergte in de rivieren afdaalt, overstrooming daarvan het gevolg is, is in het geheele gewest populair (vgl. Gajo Wdbk. i. v. nögö).
5) Vgl. over de Ridjal al-ghaib o. a. H. A. van Hien: De Javaansche geestenwereld dl. 11 (de tëngeran's) p. 4 vg., Dr. G. K. Niemann in de Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. 3de Rks. dl. V, p. 135 en R. J. Wilkinson's Malay-English dictionary i. v. rijal en ghaib.



ting van den Naga. Een belangrijke bron van kennis op dit gebied is de reeds eenige malen genoemde Tadj-oel-moelk.
Over de geschriften aangaande droomen-, eclipsen-, en aardbevingen-uitlegkunde werd op p. 518 en 520 reeds gesproken. Dan zijn er nog wichelboeken om te weten, op welken dag en op welken tijd van den dag men een reis moet aanvangen (soerat langkah) en de op p. 428 en 436 reeds genoemde naamwichelboeken (soerat rasi). Het geldt echter als verboden, om berekeningen (djangka) te maken over den duur van een reis (vgl. Gajö Wdbk. i. v. djangka). Wat de trilling (tötö) der zenuwen van bepaalde lichaamsdeelen voor beteekenis heeft, leest men eveneens uit Maleische boeken, en evenzoo de èleumèë peurasat (G: èlëmoe perasat, Arab.: firasat), die iemands aanleg en aard uit den vorm van zijn gelaat en lichaamsbouw vaststelt (De Atjèhers dl. II, p. 42, The Achehnese II: 41). Ook de bovenbedoelde waarzeggerij uit de lijnen der hand (kalön oerat djaröë, G: menèngön poemoe, Alas: ngidahken rëta tangan), uit het beloop der fijne huidrimpels (kalön poesa djaröë, G: menèngön poesör poemoe, Alas: ngidahken toekom brö') en haarwervels (kalön poesa, G: menèngön poesör, Alas: ngidahken koesör) leert men kennen door dergelijke rekentafels van fortuin. Soms wordt de Koran als waarzegboek gebruikt, evenals de Bijbel of een gezangenboek vroeger bij ons '). Door een ritueele wasschïng daartoe voorbereid, slaat degeen, die het antwoord op een of andere vraag zoekt, het heilige boek, onverschillig waar, met een slag open en slaat daarna nog 7 bladzijden om; de eerste letter van den 7den regel bepaalt dan het antwoord op de gestelde vraag (De Atjèhers dl. II, p. 43, The Achehnese 11:41).
Dr. Jacobs vermeldt in zijn werk over Atjèh (dl. I, p. 185 vg.) ook een soort horoscopie door het meten van lichaamsdeelen, welke waarzeggingsmethode ook in ons werelddeel zekere vermaardheid had 2). Over het meten van wapens, om daarnaar hun deugdzaamheid af te leiden, werd vroeger gehandeld (dl. I, p. 308)3).
d. Gelukkige en ongelukkige tijden.
Van de geboorte af tot den dood toe wordt het bij alle min of meer gewichtige voorvallen in het leven van belang geacht, wanneer ze plaats hebben.
Op p. 472 van het eerste deel van dit werk werden de, naar Atjèhsche opvatting, vaste, gelukkige en ongelukkige, data eener maand vermeld. De goede dagen van de eerste helft der maand (2den, 6den en 12den) worden als beter beschouwd, dan die der laatste helft (löden, I7den, 22den en 26den); omdat wassende maan gunstiger is dan afnemende maan. Den 3den, 5den; 7den en lOden dag hebben we als gewichtig leeren kennen na huwelijk, bevalling en dood.
Ook hebben de dagen der week elk hun bepaalde beteekenis. De Maandag geldt algemeen als gewenscht voor allerlei handelingen en werkzaamheden (land-
1) Dr. A. Wuttke: Der deutsche Volksaberglaube der Gegenwart, 3de dr., 1900, § 349.
2) Dr. A. Wuttke: t. a. p. § 506.
3) Vgl. over dit meten van wapens op Java bijv. J. Knebel in Tijdschr. Bat. Oen. v. K. en W., dl. 40, 1898, p. 317 vg. Zie ook W. W. Skeat: Malay Magie p. 654 vg.



J. Kreemer, Aijèh II.
Plaat IX.
Déah, bevattende de graven van Teugkoe Andjong en van zijn echtgenoote Adja Eseutiri in gampöng Djawa bij Koeta Radja.
I'hot. C. Nieuwenhuis.







bouwarbeid, oprichten eener woning, aangaan van een huwelijk, op reis gaan, enz.). De Dinsdag gaat over het algemeen als minder geschikt door. De Woensdag is bij de Atjèhers, als gezegd (p. 502), aangewezen, om het Koran-onderwijs aan te vangen, ongeraden is het echter, alsdan het bosch in te gaan (boven p. 122). De zevendaagsche afzondering (sigö Raboe) begint op Woensdag (dl. I, p. 310 nt. 1). Bij de Gajö's heet de Woensdag de dag van het vuur (lö ni rara); een op dien dag nieuw gekocht kleed zal licht verbranden; het branden van ladang's is alsdan echter juist aan te bevelen (Gajö Wdbk. i. v. raboe). De laatste Woensdag (Raboe abéh, of: r. neuhaïh, G. en Alas: Raboe nas, of: r. kësoedahan) beteekent overal de ongelukkigste dag eener maand (vgl. dl. I, p. 342, 446, 472). In het Gajöland is het op dien dag volgens de adat verboden, om het land te beploegen, geld aan iemand te geven, een huwelijk te voltrekken, enz. (Gajö Wdbk. i. v. nas 111). De Donderdag wordt, evenals de Maandag, als gelukbrengend beschouwd. Poeasa soenat (p. 494) houdt men bijvoorbeeld liefst op die beide dagen. De Vrijdag geldt, gelijk vroeger opgemerkt, in velerlei opzicht als een verplichte rustdag; onheilspellend voor sommige bepaalde handelingen, is hij voor andere juist bijzonder geschikt (zie dl. I, p. 472 en 599 en hierboven p. 111). Het inzamelen van geneeskrachtige kruiden, of het prevelen van tooverformulieren mag nooit op Vrijdagnamiddag (seupöt Djeumeu ah) gebeuren. Op malam Djeumeuah (Vrijdagavond, bij ons: Donderdagavond) gevallen regen is goede medicijn voor allerlei kwalen. Het is een gunstig verschijnsel, als men op een Vrijdag de eeuwigheid ingaat. Godsdienstige maaltijden houdt men liefst op een Vrijdag of Maandag. Ook wordt de Vrijdag aanbevolen voor den coïtus. Zaterdag en Zondag staan niet te best aangeschreven. Wanneer een goede dag met een voorspoedbelovenden maand-datum samenvalt, is het van dien dag te verwachten succes des te grooter. Dit is bijvoorbeeld het geval, wanneer een Maandag samentreft met den 12den Van de maand Rabïc al-awwal, den geboortedag van den Profeet.
Voorts worden ook de maanden van het Moslimsche jaar in aanmerking genomen. De aan de herinnering van Hoesain's martelaarschap gewijde eerste tien dagen der eerste maand Moeharram gelden met den 28sten dier maand als ongeluksdagen. Geen belangrijk werk wordt dan begonnen, geen huwelijk gesloten, want het zou op een spoedige scheiding of den dood van één der echtgenooten uitloopen, geen knaap besneden, geen rijst gezaaid of uitgeplant (De Atjèhers dl. I, p. 218 vg., The Achehnese 1:206). Ook is het niet aangeraden, in deze maand een huis op te zetten, daar de aanstaande bewoners dan zeker met ziekte te kampen zouden hebben. De Alassers eten in die maand geen bladgroenten, omdat dan, naar zij zeggen, allerlei ziekten in de bladeren huizen.
De tweede maand Qafar heet in de geheele Moslimsche wereld een ongeluksmaand, omdat Moehammad's laatste ziekte zich in deze maand begon te openbaren. De laatste Woensdag dezer maand gaat nergens geheel onopgemerkt voorbij. Daar Allah den menschen dan allerlei bezoekingen heet te brengen, tracht men zich daarvan te reinigen door een bad (mande Raboe abéh) te nemen in zee, in de rivier, of bij den put. Het water, dat men daarvoor gebruikt, wordt eerst zegenbrengend gemaakt door er, door den dorps-teungkoe met de „7 salam's" (d. w. z.
34



met de 7 Koranverzen van soera 36:58; 37:77; 37:109; 37:120; 37:130; 39 : 73 en 97 : 5) beschreven, stukjes papier (soerat toedjöh salam, of: soerat manöë Raboe abéh) in te werpen. Dergelijk water wordt ook gedronken. Voor velen gaat die dag overigens als een feestdag voorbij; vooral degenen, die nabij het zeestrand wonen, houden dan gaarne pic-nic's en gezellige maaltijden (meuramïên)').
De 3de; 4de en 5de (bij de Gajö's ook de 6de) maand des jaars zijn, zooals bekend (dl. I, p. 417 vg.), aan de feestelijke herdenking van Moehammad's geboorte gewijd. Van die feestviering wordt geacht een bijzondere zegen uit te gaan. „Terwijl de leubè's staande hun loflied doen hooren, dringen de anderen om hen heen, om hun stukjes zwart garen in de hand te geven, waarin zij dan, al voortzingende, eenige knoopjes leggen. Die draden met knoopjes doet men zijnen kinderen om den hals, in de vaste overtuiging, dat het voortreffelijke amuletten zijn" (De Atjèhers dl. I, p. 227, The Achehnese I: 213). Ook bij de Gajö's wordt gedurende het djikir Moeloet door de gasten door inééndraaiing van draden van verschillende kleur (benang pantjëröna) een soort halsbanden (tanggang Moeloet) gemaakt, en bij het einde van het Moeloed-feest aan hun gastheeren geschonken, die ze hun kinderen, tot afwering van booze invloeden, om hangen. Verder wordt door sommigen van den bijzonderen zegen, die gedurende het djikir in de omgevende lucht zit, gebruik gemaakt, door aan netten en ander vischgereedschap, dat zij willen maken, in de feestvergadering de eerste hand te leggen (Het Gajöland p. 323, vgl. nog dl. 1, p. 600). Het water, dat door de kendoeri-genooten bij de këndoeri-Moeloet gebezigd wordt, om zich mond en handen te reinigen, wordt in Gajö niet weggeworpen, maar in een kom verzameld en op het rijstveld gedeponeerd ter voorkoming van misgewas.
De 3de, gde en 12de maand heeten bij de Atjèhers gelukkige maanden, om een huwelijk aan te gaan (zie boven p. 322). De elfde maand, die in Atjèh boeleuën meu'apét, d. i. „beklemde maand" heet, acht men, van wege die beklemdheid, als ongeschikt, om daarin eenig belangrijk werk te ondernemen, een huwelijk te sluiten, een besnijdenis te verrichten, enz. (De Atjèhers dl. I, p. 261, The Achehnese 1: 242). Als ongelukkige dagen acht men verder: den lOden Qafar, den 4den en 14den Rabï al-awwal, den 8sten Rabï Cal-achir, den 22sten Djoemada "1-awwal, den 20sten Djoemada 2l-achir, den 12den Radjab, den 29sten Sjacban, den 27sten Ramadhan, den 28sten Sjawwal, den 28sten Dzoe Dl-qa°dah en den 28sten Dzoe 3l-hiddjah.
Behalve deze vaste gelukkige en onheilspellende dagen leeren de bovenbedoelde koetika's door horoscopische berekening nog, welke tijden voor elke onderneming de beste zijn, naarmate de hoogere machten zich dan min of meer sterk doen gelden.
Ook het jaargetijde is niet onverschillig. Op p. 450 en 469 werd bijvoorbeeld reeds vermeld, dat bij de Atjèhers het maken van gaatjes in de ooren en
1) Zie De Atjèhers dl. I, p. 219 vg. (The Achehnese 1:206 vg.). Die slot-Woensdag van
de maand Qafar heet een Mohammedaansche feestdag, daar de Profeet op dien dag eenige
beterschap van zijn laatste ziekte ondervond. De Indische Sjiieten beschouwen hem echter, als een ongeluksdag (zie Enzyklopaedie des Islam dl. I, 1913, p. 243 i. v. akhir).



de plaatsing der grafsteenen alleen in het „open jaargetijde" (moesém loeaïh blang) mogen plaats hebben. De tijden, dat Oost- en Westmoesson aanvangen (oelèë timoe en oelèë barat), heeten veel ziekten te brengen; een vrouw, die in dien tijd in de kraam komt, zal spoedig sterven.
Op maan- en zonnestand wordt eveneens gelet. De periode van wassende maan (boeleuën é\ of: b. moeda, G: oelön nöi% of: o. moedö, Alas: boelati nai of: b. moedö), d. i. de eerste helft van de maand, is bij de Atjèhers gunstig om te planten (dl. I, p. 171), om geboren te worden en te sterven, voor het doorboren der oorlellen (boven p. 450), voor het brengen van het verlovingsgeschenk (boven p. 320), voor het opschuren van de rijst (dl. I, p. 474) en voor allerlei andere handelingen meer. Bij de Gajö's is het aanbevolen, bij wassende maan te trouwen, op reis te gaan, een huis te bouwen, dep/^-vischjes te vangen in het Gajö-meer enz. Volle maan (boeleuën peunöh, of: b. peunama, of: b. trang, G: oelön pënoeh, of: o. përnama, of: o. trang, Alas: boelan mëtjahajö, of: b. pënamö), d. z. de drie dagen der maand (14den, I5den en 16den); dat de maan van 6 uur n.rn.—6 uur v.m. zichtbaar is, wordt door de Atjèhers uitverkoren voor het brengen van het verlovingsgeschenk; voor het zoeken van kreeften en krabben; voor het visschen, opdat de visch dan gelijk de maan „vol" zal zijn (n.1. met kuit); voor het planten; voor het opdreunen van wereldsche doepa's, enz. Afnemende maan {boeleuën trön, of: b. tiroet, G: oelön toeroen, of: o. tiroes, Alas: boelan pèntjoer), d. z. de dagen na volle maan, is ongunstig voor zoowat alles, behalve voor het uitdrijven van ziekten. Hetzelfde geldt voor nieuwe maan (boeleuën awöh).
Terwijl de ochtenduren, de tijd dus, waarin de zon stijgt aan den hemel {mata oeröë é\ G: mata n lö mënjang, Alas: matö wari nat), voor de meeste bezigheden te verkiezen zijn, worden voor andere juist de middaguren (mata oeröë trön, G: mata n lö toeroen, Alas: matö wari soeroet) het meest geschikt geoordeeld. Allen veldarbeid, het op reis gaan, het aanbrengen van verkoelingen, de eerste haarsnijding bij een kind, het opzetten van een huis, het aanleggen van een ladang, het pottenbakken, enz. doet men liefst in den ochtend. Daarentegen mag, zooals op p. 465 vermeld, een overleden kraamvrouw eerst worden begraven, nadat de zon haar hoogsten stand heeft bereikt (reubah tjöt oeröë). Padistampen, besnijdenis, het doorboren der oorlellen, enz. moeten bij de Gajö's ook in de middaguren plaats hebben. Het oogenblik van hoogsten zonnestand (watèë tjöt timang, G: atas lö timbang, Alas: tjigör) staakt men liefst alle werk; men zegt, dat dan ook de vogels uitrusten ').
Nog andere tijden van den dag gelden als omineus, omdat het geestenheir dan bijzonder veel vat op den mensch heet te hebben, zooals die van opkomende zon, van avondschemering, van avondrood en van regen-zonneweer. Op p. 433
1) Andere aanduidingen van dit tijdstip werden vermeld in dl. I, p. 468, vgl. ook boven p. 491. De Javanen beschouwen dit oogenblik, waarop de zon door den meridiaan gaat (klokke twaalf) als de meest geschikte tijd „om zich de verhouding, waarin de mensch staat tot het heelal, te binnen te brengen" en achten dien tijd voor andere bezigheden ongunstig (zie D. van Hinloopen Labberton's Handboek van Insulinde p. 31 nt. 1).



vg. hierboven werd over die, met bepaalde luchtverschijnselen gepaard gaande, suggestieve tijden reeds een en ander medegedeeld.
e. Gelukkige en ongelukkige getallen.
Dat ook aan sommige getallen een bijzondere beteekenis boven andere wordt toegekend, past geheel in het systeem van denken, dat we in de vorige bladzijden leerden kennen. Het zijn vooral de oneven getallen en verder de getallen 4, 7, en 44 (herhaling van 4), die in bepaalde gevallen een geheimzinnige werking heeten uit te oefenen.
Oneven (gandjé, Q: gandjil, Alas: gandil) beteekent gelukkig, even {geunab, G: gënap, Alas: gënöp) ongelukkig — zóó leert niet alleen de adat (zie bijv. hierboven p. 429), maar cok een bekende Mohammedaansche paraphrase zegt: „God is één en heeft het onevene lief" (Allahoe watr djoehibb al-watr)'). Volgens de Moslimsche wet moet het stoffelijk overschot van een overledene in een oneven aantal doodskleederen worden gewikkeld (p. 459) en volgens de gewijde overlevering een oneven aantal malen gewasschen worden (p. 458)2). De voorliefde voor het onevene in den Islam blijkt ook uit de bedoeling van de op p. 491 genoemde falat al-witr. Naar de adat mogen het aantal zitmatten voor een bruidegom, de spijltjes eener fuik en de menschen, die een huis „verkoelen", bij de Gajö's niet even in aantal zijn (Gajö Wdbk. i. v. kekap) enz.
Verder is 4 een sacramenteel getal. Allerlei — naar onze opvatting soms zeer heterogene — zaken worden gaarne tot viertallen gemaakt. Niet alleen in de Inlandsche magie, maar ook in de populair-Mohammedaansche mystiek nemen die viertallen een belangrijke plaats in3). Noemen we eenige voorbeelden:
Alles is geschapen uit 4 elementen (ië nasé peuët, of: hanasé peuët, G: nasir si opat, v. Arab.: Lana$ir) n.1.: aarde (tanoh, G. en Alas: id.), water (ië, G: wöih, Alas: lawê), vuur (apoej, G: rara, Alas: apoej) en wind of lucht (angèn, G: koejoe, Alas: angin). Bij Gajö's en Alassers worden deze oerstoffen — welke men ook in de oud Grieksche philosophie terugvindt — wel als 4 geesten (G: Sidang si opat, Alas: Sahabat ampat) voorgesteld (n.1.: Sidang Moemin, S. Salèh, S. Salihin, S. Tëtap, vgl. dl. I, p. 131 en 472) waaraan bij allerlei gelegenheden 4-kleurige gepelde rijst (witte, zwarte, roode en gele), z.g. oros
1) Zie de Atjèhers dl. I, p. 273 (The Achehnese 1:252) en I. Qoldziher: Ueber Zahlenaberglauben im Islam, Globus dl. 80, 1901, p. 31 vg. De voorliefde voor oneven getallen is in den Indischen Archipel algemeen (vgl. Dr. A. C. Kruyt in Tijdschr. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 44, 1901, p. 88). Ook in Europa spelen even en oneven in de volksmagie een groote rol (zie Dr. A. Wuttke: Der deutsche Volksaberglaube der Gegenwart, 3de dr., 1900, register i. v. „gerade u. ungerade Zahlen").
2) Vgl. A. J. Wensinck: Some Semitic rites of mourning and religion p. 58.
3) Vgl. over die viertallen De Atjèhers dl. II, p. 12 (The Achehnese 11:11); Dr. D. ARinkes, Abdoerraoef van Singkel, dissert. 1909, p. 76 nt. 7 en p. 83, 117; Dr. H. Kraemer, Een Javaansche primbon uit de 16de eeuw, dissert. 1921, p. 110 vg. en vooral ook Mr. F. D. E. van Ossenbruggen, De oorsprong van het Javaansche begrip montja-pat, in verband met primitieve classificaties, Versl. en Meded. der Kon. Akad. v. W. afd. Letterk. 5de Rks. dl. III» 1918, p. 6 vg.



opat djënis (Alas: bras mpat roepö) geofferd wordt, bijvoorbeeld: bij ziekte, bij het oprichten van een huis, bij het uitzaaien, oogsten, dorschen, wannen en opschuren van de rijst, bij het aanleggen en beplanten van een ladang, bij het brengen van het leidingwater naar de sawah's, bij het afweren van algemeene rampen, bij het begin van de Gfe/?/f-vangst enz.
De godsdienst heeft 4 wortelen (roekoen agama) n.1.: iman, iseulam, töhit, ma'ripat, zie boven p. 505.
Van Allah worden onderscheiden: dsat (Zijn Wezen), sipheuët (Zijn Eigenschappen), nan (Zijn Namen), boeët (Zijn Werk).
De weg naar Allah heeft 4 stadia: Tjariat (Arab.: Sjarfah) = de Wet; Tarikat (Arab.: Tariqah) = de Weg of Methode; Mariphat (Arab.: Mdrifah) = de Kennis; Hakikat (Arab.: Haqïqah) = de Hoogste Werkelijkheid.
Er zijn 4 aartsengelen: Djébra i (Arab.: Djabrdïï), Mika i (Arab.: MTkd'Tl), Israpi (Arab.: Israfïl) en Èdrcii (Arab.: cIzra~ll). De laatste wordt ook als Malaikat mawöt (Arab.: Malakoe °l-maoet = „doodsengel") aangeduid.
Moehammad had 4 rechtvaardige opvolgers: Aboe Bakar (Aboe Bakr), Oema COemar), Öseuman (zOethman), Ali (cAlT).
Er zijn 4 orthodoxe wetsscholen (meudeuhab, Arab.: madzhab), n.1.: van Tjapi i (Sjaffï), Hanapi (Hanlfah), Maliki (Malilc) en Hanbali (Hanbal).
Er zijn 4 hoofdboeken onder de openbaringen Gods, nl.: Koeroe'an (de Koran), Taurad (de Boeken van Mozes), Indjé (het Nieuwe Testament) en Sabö (de Psalmen Davids).
Absoluut verboden (hareuëm meuteula% G: haram moetëla') zijn 4 zaken: honden, varkens, arak en toeak.
De mensch is ontstaan uit 4 soorten van semen n.1.: wadi, mani, madi, manikam. De laatste is de voornaamste, omdat die het essentieele, de kiem, bevat van het toekomstig leven ')• De Gajö's noemen een dergelijk tetras: oeri (vruchtwater), këtoebön (vruchtblaas), tali poesöt (navelstreng) en tëmboeni (nageboorte), waarmede vereenigd, of in verband gebracht, worden 4 onzichtbare geesten {söböt opat), die den mensch altijd omringen en beschermen (Gajö Wdbk. i. v. söböt).
In de bewijsleer zijn 4 traditioneele teekenen: jad, kinajat, peunjabét en haleuë meuë (zie boven p. 404).
Bij het meten van de lengte van een wapen met den duim, om daarnaar zijn deugdzaamheid te bepalen (zie dl. 1, p. 308), telt men achtereenvolgens: meutoeah, meubagia, paléh, tjilaka-, of: langkah, raseuki, peuteumoeën, mawöt.
Bij volks- en bestuurs-groepeeringen zijn 4-tallen zeer gewoon. Bij de Atjèhers bestaat de gampöng-bevolking uit 4 elementen (peuët sagöë gampöng, zie boven p. 199), telde een moekim oorspronkelijk 4 dorpen (zie boven p. 195), het dorpsbestuur 4 dorpsoudsten {toeha peuët, zie boven p. 199) en was in Groot Atjèh de geheele bevolking in 4 genealogische groepen (kawöm) ver-
1) Van iemand van slechte inborst zegt de Atjèher wel: „de manikam was niet goed" {manikam hana gei).



deeld (zie boven p. 293). Het Gajöland werd oorspronkelijk bestuurd door 4 Këdjoeroen's (Kawal ni si opat, zie boven p. 241); sara opat, déwal mpatsagi zeggen de Gajö's, om uit te drukken, dat het 4-tal standen (sarac opat) en de 4 stamautoriteiten (si opat) tot de vaste inzettingen des lands behooren, (zie boven p. 239, vgl. de oerang ampe djinih en de 4-deelige soeAroe-inrichting in Mënangkabausche landen). In het Alasland wordt in elk der beide landschappen de Këdjoeroen bijgestaan door een „raad van vieren" (pëngoeloe simpat, zie boven p. 245). In Gajö Loeös worden met si-öpat ook wel bedoeld de vier personen, die als ceremoniemeesters bij de huwelijksplechtigheden dienst doen (zie voor hun namen Gajö Wdbk. i. v. opat).
Een 4-tal vergrijpen (këmalön ödöt) eischen bij de Gajö's onmiddellijk onderzoek en afdoening n.1.: dëniö tërlangis, maloe tërtawan, nahma tërakoe en bèla moetaan (zie boven p. 396).
Om een goed mensch te zijn, moet men 4 dingen doen n.1.: soekaran tatoelöng, laloe tatjö', salah tateugah, beuna takkoet (zie dl. I, p. 465 nt. 2).
De volmaakte mensch is: kaja (rijk), além (geleerd), gèt roepa (knap van uiterlijk) en moebangsa (van afkomst).
Er zijn 4 soorten van schuld: oetang njawöng, oetang darah, oetang djandji, oetang meuïh (zie boven p. 376 nt. 1).
Er zijn 4 ondeugden: oedjöb (zelfbehagen), seumetf ah (roemzucht), rija, of: reuja (verwatenheid) en teukabö (praalvertoon).
De plek aarde, waarin men begraven wordt, moet 4 el lang zijn (boemöë peuët haïh, G: boemi si-mpat sëta, zie boven p. 462).
De 4 windstreken (peuët pantja indra, G: mpat pantja indëra, zie dl. I, p. 468 nt. 1) worden volgens de Gajö's bewaakt door 4 heiligen (Siah opat) n.1.: Siah Bëdiri van het Oosten, Siah Bëditö van het Noorden, Siah Gëmbèra van het Zuiden, Siah Koetoep van het Westen. Bij epidemiën zet men buiten de kampoeng offers voor de Siah opat gereed (Gajö Wdbk. i. v. siah).
Kruiswegen, of 4-sprongen (djalan simpang peuët, G: dëné moepantja mpat, Mal.: simpang ëmpat, Jav.: prapatan) nemen, evenals kruisteekenen (silang, G: pantja, Alas: sélang) — die later nog ter sprake komen — in de volksmagie een groote plaats in ').
Als de söpat, d. w. z. „de vier" voornaamste zintuigen noemt de Gajö: pënèngön
1) Dit is vrijwel over de geheele wereld het geval. Vgl. daarover o. a. het art. „crossroads" in J. Hastings Encycl. of Religion and ethics dl. IV, 1911, p. 330 vg. en dl. III, p. 446 vg. en E. Samter, Geburt, Hochzeit, Tod p. 24, 59 en 145 vg. In zijn opstel over „Het primitieve denken" p. 219 brengt Mr. F. D. E. van Ossenbruggen de beteekenis dier viersprongen naar het volksgeloof in verband met de 4 windrichtingen. Dr. A. Wuttke geeft de volgende verklaring: Sie stammt unzweifelhaft aus dem unheimlichen Gefühl der Ratiosigkeit, welche den nachtlichen Wanderer an einem Kreuzwege befallt; von sich selbst verlassen, glaubt er der Macht der Schicksalsmachte oder der Geister anheimzufallen; geht er irre, so ist er von tückischen Geistern irregeführt. An den Kreuzwegen haben also die bösen Geister ihr Spiel; da kann man sie auch rufen und mit ihnen verkehren; da waltet der Zauber (Der deutsche Volksaberglaube der Gegenwart, 3de dr., 1900, p. 89 vg.).



(het gezicht), pënëngé (het gehoor), pënrasa (de smaak) en pëmbau (de reuk), zie Gajö Wdbk. i. v. opat.
De hoofdplichten van den Gajöschen vader jegens zijn kind zijn 4 in aantal: toeroen mandi, isërahön mëngadji, imëdjëlisön en ikërdjön (zie boven p. 318). Om den huwelijksmakelaar (seulangké, G: tëlangké) als zoodanig te legitimeeren, ontvangt hij van zijn lastgevers 4 tanda's, in Atjèh: sirih, bloemen, een paar eieren en een lendenkleed, in Gajö de 4 soorten sirih" (blo opat) n.1.: sirih mintö, s. boeang, s. natja en s. gënap.
Bij bezwering van algemeene rampen (toela bölö) worden in Gajö een roode, een witte, een gele, en een zwarte kip (koeri opat) als zondebokken losgelaten. Al het geschapene (isi ni dëniö) verdeelen de Gajö's, naar de wijze van voortplanting, in 4 soorten: wat levende jongen voortbrengt (si bërbadjang), wat eieren legt (si bërtëroel), wat loten schiet (si bërsoeroel), en wat kruipt (si bërdjöröl). Tot de laatste soort behooren bijv.: slangen, wormen, komkommers, enz. (Gajö Wdbk. i. v. djöröl).
De Gajö's noemen 4 plaatsen, die voor mannen, die daar niet bepaald iets te doen hebben, door de adat verboden zijn: de bad- en waschplaats voor vrouwen aan de rivier (wöih waudnön), de blang, waar rijst gedroogd wordt (blang pëndjëmoerön), het voorerf (alaman) en de ruimte onder het huis (klètèn, of: trètèn), zie Gajö Wdbk. i. v. ralang.
Ook het getal 44 (peuët plöh peuët) — de herhaling van 4 — is een lievelingsgetal bij de Atjèhers. Op den 44sten dag na het uitzaaien op het kweekbed, plant men gaarne de zaailingen op het plantveld over (dl. I, p. 452). Op den 44sten dag na de bevalling doet men den oven weg en baadde men de kraamvrouw eertijds met water, haar uit 44 emmers toegediend (boven p. 429 en 430). Gedurende 44 dagen stalt men de kleederen van een overledene op de legerstede uit (boven p. 467); op den 44sten dag plaatst men de grafsteenen, waarmede men met den doode heeft afgerekend. Bij den verplichten lijkdienst heeft men gaarne 44 personen bijeen (boven p. 204). Herinnerd wordt aan het op p. 419 genoemde zakje met „44 kruiden" of medicamenten, die we ook nog later zullen ontmoeten. Voor de Vrijdag-godsdienstoefening moeten minstens 44 personen bijeen zijn (boven p. 486). Ziet men iemands geslachtsdeelen, dan wordt men 44 dagen malang (vgl. p. 448 nt. 1). Verslindt een tijger een mensch, dan zal het dier 44 dagen geen levensonderhoud vinden. Slaat iemand één der vijf dagelijksche godsdienstoefeningen over, dan zullen gedurende 44 dagen zijn doepa's niet door Allah in gehoor worden genomen. Bij het op p. 350 bedoelde peudjamèë paki moeten 44 vrome armen worden onthaald. Bij de Gajö's heeten bij een groote këndoeri 44 apam-koekjes te behooren (boven p. 464 nt. 3) enz. Zelfs, waar men zich in de practijk niet streng aan dit getal bindt, zooals bijvoorbeeld met het aantal dagen der kraamzuivering (vgl. boven p. 417 en 429) en ook met het aantal kruiden het geval is, spreekt men toch van de 44 dagen, de 44 kruiden, enz. (De Atjèhers dl. II, p. 59, The Achehnese II: 55). Ook bij de Gajö's heeft het getal 44 (mpat poeloeh mpat) sacramenteele beteekenis.
Dat het getal 7, hetwelk schier overal een heilig getal is, ook in den Archipel



in de magie een domineerende rol speelt, zal niemand verwonderen. Verschillende speculaties met dat getal zijn rechtstreeks aan den Islam ontleend, zoo bijvoorbeeld: de 7 woorden der geloofsbelijdenis (la ilaha illa 'llah, Moehammad rasoel Allah); de plechtigheden op den 7den dag na de geboorte van een kind (boven p. 427 vg.); de 7-voudige aarde en de 7-voudige hemel (boven p. 518); de brug der hel (titi neuraka) welke zóó smal is, als het 7de deel van een haar; de meureutabat toedjöh (de zeven graden van het Zijn); tot de ceremoniën der bedevaart behooren de 7 omgangen om de Kacbah en de 7-malige loop (sai toedjöh go) tusschen Sapha (Qafa) en Meuroe'a (Marwah); de groote moskee te Mekka heeft 7 minaretten (meunara, Arab.: manarah); van den Koran bestaan 7 dialecten (kara'at, Arab.: qirctah)-, het hellevuur is 7 maal zoo sterk als het aardsche, of, zooals de Atjèher het uitdrukt, het aardsche vuur is 7 maal met water gewasschen (apoej donja ka toedjöh gö srah), enz. Maar ook in de adat zijn zeventallen zeer gewoon. Ziehier eenige voorbeelden.
De 7 adat-Radja of Soeltan's prerogatieven (boven p. 176 vg.).
De 7-daagsche pontons-perioden (pantang toedjöh oeröë, G: pantang pitoe lö, Alas: pantang pitoe hart). Bij de Atjèhers bijvoorbeeld is het visschen in zee na de jaarlijksche zee-kanoeri 7 dagen verboden (boven p. 111); moet degeen, die zich aan de, later te bespreken, peundang-kuur onderwerpt, 2x7 dagen een bepaald dieet volgen; moest, degeen, die zich aan de z.g. kwikkuur (peutamong ra'sa) of het kaloeët onderwierp, 7 dagen allerlei verbods-voorschriften in acht nemen (dl. I, p. 310 vg.); was het markthouden vroeger bij het begin der Vastenmaand en bij het begin der daaropvolgende maand 7 dagen pantang '); enz. Bij de Gajö's mag de jonggeborene de eerste 7 dagen van zijn bestaan niet buitenshuis worden gebracht; mag de bruidegom, gedurende 7 dagen na het huwelijk, zich niet verwijderen van het huis zijner schoonouders en zijn bruidegomstooi niet afleggen (zie boven p. 340); mogen de bewoners van een pas in gebruik genomen huis gedurende 7 dagen aan niemand iets uit dat huis ten geschenke of te leen geven (dl. 1, p. 365); mag, gedurende 7 dagen na de këndoeri tot afwering van algemeene rampen, niemand de betrokken kampoeng in of uit; enz.
Bij de Atjèhers volgen op de bruiloft 7 feestdagen (zie boven p. 333); moeten handen en voeten der bruid worden ingesmeerd met gatja, van 7 verschillende boomen afkomstig (zie boven p. 323); worden 7 kussens en 1 matten voor het bruidspaar gereed gezet.
Het sacramenteele tellen tot 7 (peusadoea, G: pësadoeön) bij allerlei plechtigheden en kinderspelen (zie o.a. dl. 1, p. 403 en hierboven p. 330, 416, 424, 429 en 448)2). Van bijzondere waarde is bij de Gajö's een 7-voudig geboortevlies (saroeng toedjoeh lapis, zie dl. I, p. 311) en een klapperdop met 7 gaten (kal pitoe mata), zie Het Gajöland p. 103.
1) Tegenwoordig zijn die panton-perioden, op aandrang der handelaren, tot één dag ingekrompen.
2) Vgl. over dit tellen van 1—7 als magische handeling bij de Toradja's, Dr. A. C. Kruyt in de Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 75, p. 114 vg.



Bij het peurampöt, een soort ziektebezwering, waarop we later terugkomen, zijn 7 oude
zaken noodig, die onder plechtige telling tot 7 buitenshuis worden geworpen. Bij het doen van geloften nemen 7-tallen, zooals we hierna zullen zien, een voorname plaats in.
Een in barensnood verkeerende vrouw tracht men te helpen door 7 maal over
haar heen te stappen, zie boven p. 416.
De Gajö's doen, opdat een voorgenomen reis voorspoedig moge zijn, met het noodige ceremonieel 7 schreden (mënangkap langkah pitoé) vanaf de huistrap (Gajö Wdbk. i. v. angkap).
Op den dag na het tiöi1 böi brengt de Gajösche bruid haar gemaal de 7-voudige
eind-sëmbah (zie boven p. 339).
Onder de matras, waarop de kraamvrouw ligt, legt men 7 harde pennen van den
aren-palm, om de boeröng uit de buurt te houden (zie boven p. 420/ Een idang kleefrijst behoort te bestaan uit 1 geroosterde kip en 7 toempöë (zie dl. I, p. 328).
Bij ontvangst van voorname personen moesten, naar Atjèhsche adat, 7 saluutschoten als huldebewijs (ampeuëng) worden gelost.
Van iemand, die allerlei streken op zijn kompas heeft, zegt de Atjèher, dat hij
zeker behoort tot de bende der 7 dieven (pantjoeri toedjöh).
Op het naderende levenseinde wijzen de volgende 7 teekenen of „zeven (van Allah) geleende zaken" (peunjaman toedjöh): doofheid (toelöë), blindheid (seupöt), grijze haren (poetéh o'), uitvallen der tanden (teulhöh gigöë), verlies van den smaak (gadöh rasa), verlies van krachten (gadöh koe at) en verlies van den geest (gadöh njawöng).
In de literatuur wordt het Atjèhsche volk nu en dan aangeduid als de 7 kawöm's, of bangsa's (De Atjèhers dl. I, p. 55, The Achehnese 1: 52). Bij de Gajö's verstaat men onder de Si Pitoe een traditioneel 7-tal hoofden, waarvan de namen echter verschillend worden opgegeven (Het Gajöland p. 100).
Bij het wichelen heeft het getal 7 een bijzondere waarde, zie o.a. hierboven p. 528.
ƒ. Pantang's ').
Op p. 253 van het eerste deel van dit werk werd reeds opgemerkt, dat de Inlander in zijn vrijheid van beweging niet weinig belemmerd wordt door een aantal, uit de adat voortspruitende, verbodsvoorschriften, z.g. pantang's. Niet ieder adat-verbod is een pantang. Wanneer de adat bijvoorbeeld voorschrijft, dat mannen niet mogen komen of een plaats, waar vrouwen baden, dan heet zulk een op de handhaving der goede orde steunend verbod niet pantang, maar tham, of: teugah, of: larang (G: köa, of: tegah, of: lit, of: ralang, Alas: tëgah of: larang). Alleen als iets om magische redenen verboden is, spreekt men van een pantangvoorschrift. Zooals bekend, hangt het geheele pontons-systeem samen met het
1) Vgl. hierover in het algemeen Dr. G. A. Wilken's „Handleiding" p. 596 vg. en diens „Verspreide geschriften" dl. 1, p. 90 en dl. II, p. 395 nt. 15°. Van de buitenlandsche literatuur zij slechts verwezen naar J. Hastings Encycl. of Religion and Ethics dl. XII, 1921, i. v. tabu (v. R. R. Marett) en de daar aangehaalde geschriften.



Polynesische en Melanesische taboe, een woord, welks beteekenis in onze taal niet is over te brengen, omdat wij het daarmede aangeduide begrip niet meer kennen. De oude Romeinen kenden het nog wèl: hun sacer kwam met het bedoelde taboe in hoofdzaak overeen.
Mr. F. D. E. van Ossenbruggen, zich op prae-animistisch standpunt stellende, licht dit taboe-begrip aldus toe: „Degene die onrein is, bijv. met booze zweren overdekt, raakt men niet aan en men vermijdt het evenzoo, door hem aangeraakt te worden. De materialistische wereldbeschouwing van den primitieve doet hem vooral besmetting ten zeerste vreezen. Immers, alles is deelbaar en overdraagbaar in zijn oog, ook het voor ons begrip onstoffelijke. Vandaar, dat hij niet alleen stoffelijke besmetting vreest, maar evenzeer onstoffelijke, wat voor hem immers geen verschil maakt. Daarom is het dan ook haast vanzelf sprekend, dat in zijn oog ieder als onrein geldt, van wien hij, hetzij in stoffelijken, hetzij in nietstoffelijken zin besmetting te vreezen heeft. Aanraking van hem of door hem is vóór alles te vermijden, hij wordt geïsoleerd, taboe verklaard. Zoo is de melaatsche taboe, maar eveneens degeen, die bloedschuld op zich geladen heeft, degeen, die door afscheiding van magische excreta in meer dan gewone mate gevaarlijken invloed kan uitoefenen op anderen, zooals hij, die coïtus uitgeoefend, of zaad geloosd heeft, de menstrueerende vrouw, de kraamvrouw" '). „De mensch is een vat vol magisch werkende kracht" — zóó schrijft ook Dr. A. C. Kruyt2) en J. G. Frazer vergelijkt de zaak of de persoon, die magisch besmet is in gelijken zin met een electrisch geladen Leidsche flesch 3). Zoo iemand moet dus afgezonderd worden, opdat de besmetting zich niet kan verspreiden. Daartoe dient het taboe, dat dus is, om Arnold van Gennep nog te citeeren, „une sorte de cage ou de cloche, au travers de laquelle la contagion ne pourra 's exercer" 4). Maar niet alleen wordt de getaboeëerde als gevaarlijk beschouwd voor anderen, ook hijzelf wordt geacht in gevaar te verkeeren.
Met dit taboe-begrip komt overeen het Atjèhsche palöë, of: poemalöë, of: seumalöë en het Gajösche en Alassche këmali '). Hoewel in de plaats dier uitdrukkingen ook vaak het woord pantang gebruikt wordt, duidt dit laatste toch meer de verbodsvoorschriften aan, die den ongewenschten toestand van het poemalöë (këmali) trachten te voorkomen °).
Maar niet alle panfang'-voorschriften berusten op vrees voor het magische besmettingsgevaar. Vele daarvan zijn bijvoorbeeld gegrond op de vrees voor
1) „Het primitieve denken" p. 63.
2) Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 74, 1918, p. 235.
3) Balder the Beautiful dl. I, p. 6.
4) Religions, moeurs et légendes, 1908, p. 38 (Le mécanisme du Tabou).
5) Dit woord komt elders in den Archipel voor als pëmali, of: pamali (Mal., Jav., Boeg.), këmali (Karö's), kapali (Poso), pali (Oio Ngadjoe), kasipali (Makass.), pomali (Timor), pelli (Sangir), vgl. fadi (Malegass.). Daarnaast vindt men nog: porik (Land Dajak's v. Sërawak), roboe, of: reboe (Batak's), boejoet (Soend.), boboso, en saali (Halmahéra), poto, en koin (Boeroe), poso, of: paposo, of: baboso (Molukken), posan, of: poso, of: fosso (Minahasa), pota, of: poton, en lii (Bolaang Mongondou), leo (Timor), lali (Boesangsch), loeli (Zuidwester Eil.), artgker, en ila-ila (Jav.), boeling (Mal. Boven-Kapoewas), sarebi (Bali), roetas (Oio Ngadjoe), enz.
6) Vgl. J. E. Neumann in Tijdschr. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 48, 1905, p. 505 vg.



gelijkenis of voor betoovering. De magie of tooverij '), welke zoo'n groote plaats in het volksgeloof inneemt, gaat in dit opzicht van denzelfden gedachtengang uit als het taboe. Niemand heeft dit zeker duidelijker aangetoond dan J. G. Frazer, wiens werken in dit boek reeds zoo vaak werden aangehaald. Hij onderscheidt de tooverij (Sympathetic magie) bij de primitieve volken in twee klassen n.1.: 1° die welke op de wet der gelijkenis (Law of similarity), 2° die welke op de wet van het contact of der besmetting (Law of contact or contagion) berusten. De eerste wet leert, dat het gelijke het gelijke voortbrengt en dat men een begeerd effect te voorschijn kan roepen door het te imiteeren (Homoeopathic- or imitative magie); de tweede huldigt de opvatting, dat dingen, die eens met elkaar in aanraking zijn geweest, op elkaar blijven inwerken, ook nadat het physisch contact verbroken is, en dat de eigenschappen stoffelijk en overdraagbaar zijn (Contagious magie). Terwijl men bij de tooverij een gewenscht effect tracht te verwékken door één der beide bovenbedoelde wetten toe te passen, beoogen veel /?a/2fo72g--voorschriften juist het omgekeerde, namelijk te voorkomen, dat één dier wetten door sympathetische werking toepassing vinden zal, opdat geen ongewenscht resultaat zal ontstaan 2). Men zou de hier bedoelde pantang's dus als tooverij door nalaten kunnen aanduiden. Frazer noemt de tooverij: positieve-, de verbodsvoorschriften: negatieve magie3). Een enkel voorbeeld ter toelichting schijnt hier niet overbodig.
Het planten van klappers doet de Atjèher liefst bij wassende maan, omdat hij dan hoopt, veel vruchten te zullen krijgen, hij zorgt daarbij voor een goed gevulde maag, opdat ook de vruchten later veel inhoud zullen hebben; hij zet zich een grooten tulband op het hoofd, opdat zij groot zullen worden, enz. (zie dl. I, p. 171); ook plant hij gaarne bij helderen hemel, opdat zij talrijk worden als de sterren (De Atjèhers dl. II, p. 47, The Achehnese II: 44). Dit is alles homoeopathische magie.
Wil de Atjèher echter een jongen pisangstam in het plantgat steken, dan moet hij dit zittende doen, want deed hij het staande, dan zou de stam later hoog opschieten en bij sterken wind doorbreken. Dit is een sympathetisch pantangvoorschrift. Dergelijke pantang's vindt men o. a. vermeld in deel I van dit werk op p. 474, 475, 598, 600 en hierboven p. 111.
Wordt uit een kudde buffels één der dieren verkocht, dan wil het Atjèhsche gebruik, zooals vroeger werd medegedeeld (dl. I, p. 509), dat men stukjes van de hoeven en van het haar van dit dier in het voedsel mengt der achterblijvende buffels; een deel van het verkochte dier trekt het geheele dier aan, en de achterblijvenden zullen zoodoende dus niet om hun ouden makker blijven treuren. Dit
1) Sommigen gebruiken, in navolging van A. Vierkandt, liever den term „analogie handelingen", omdat, een handeling slechts dan magisch is te noemen, indien daarbij de hulp van occulte krachten wordt ingeroepen, waarvan bij den primitieven mensch nog geen sprake is. Wat voor ons magie schijnt, is voor hem in de meeste gevallen een gewone, doeltreffende handeling (zie Mr. F. D. E. van Ossenbruggen: „Het primitieve denken" p. 37).
2) Zie voor het bovenstaande uitvoerig J. Q. Frazer: The Magie art dl. I, p. 52—219.
3) The Magie art dl. 1, p. 111 vg.



is contacts-magie. Maar pantang is het, dat iemand nagels, haar, of iets anders, wat hem toebehoort, achteloos achterlaat; een kwaadwillige medemensch zou die lichaamsdeelen door tooverij te zijnen nadeele kunnen misbruiken. Dit is een prophylactisch /?ü7?fa/rg"-voorschrift.
Van een aantal pantang's is de beteekenis bij de bevolking niet meer bekend, daar ze terugwijzen naar oude, nu niet meer bestaande, toestanden of voorvallen, waarvan de herinnering door den tijd geheel is uitgewischt. Een latere generatie, die de zaak niet begrijpt, zoekt dan vaak naar een verklaring en verdicht er een. Maar ook vele geheel zinlooze pantang's worden met even groote nauwgezetheid nageleefd; het suggestieve element is dan alleen in de macht der traditie te zoeken. Sommige dier pantang's leven nog slechts als kwinkslagen in den volksmond voort (zie dl. I, p. 254), of behooren eenvoudig tot de opvoeding der kinderen en kunnen dan, als met een paedagogisch doel gemaakte nabootsingen van het pantang worden beschouwd (vgl. De Atjèhers dl. II, p. 46, The Achehnese II: 44).
We leerden in dit werk terloops reeds een groot aantal /?a/?fa/?g'-voorschriften kennen. Niet alleen personen, maar ook een kampoeng, een huis, een veld, een rivier enz. kunnen onder bepaalde omstandigheden, uit vrees voor magische besmetting, tijdelijk onder een ban liggen en allerlei handelingen in verband daarmede dus verboden, pantang zijn. Er werd reeds gewezen op den schadelijken invloed, die van menstrueerenden geacht wordt uit te gaan: ze mogen niet in de tuinen, of in de rijstschuur, komen, geen eten voor offermaaltijden gereed maken, enz. (zie dl. I, p. 252, 476, 599). Dergelijke pantang's bestaan eveneens voor kraamvrouwen (zie boven p. 419)'). Ook voor zwangeren gelden tal van pantang's, welker overtreding noodlottige gevolgen zou hebben, zoowel voor haar, als voor het embryo (zie boven p. 411 vg.). Zelfs zou het vleesch kwalijk gaan rieken (hanji), als de vrouw van den slager zwanger is (dl. I, p. 331). De kraamtijd is niet minder rijk aan zulke pantang's (zie boven p. 419), en mocht de vrouw in het kraambed sterven, dan maakt de bezorging van haar lijk weer allerlei voorzorgen noodig, opdat ze niet als boeröng uit haar graf zal verrijzen (zie boven p. 465 vg.). Ook de eerste tijd na het huwelijk brengt, zooals we zagen, allerlei verboden met zich mede. Kunnen -we in al deze gevallen spreken van pantang's in verband met het geslachtsleven, ook onder allerlei andere omstandigheden heeft de Inlander zich te buigen voor verschillende onthoudingsgeboden, die de traditie hem oplegt. Reeds van de geboorte af, is zijn leven daarmede gevuld en bij zijn verscheiden verwekt zijn stoffelijk overschot nog tal van voorzorgsmaatregelen, die zijn nabestaanden uit vrees voor het magisch contagium hebben in acht te nemen (zie boven p. 458 nt. 2).
We leerden zulke pantang's reeds kennen bij het eten (dl. I, p. 344), bij het kleeden (dl. I, p. 246), bij het zitten (dl. I, p. 368 nt.), bij het slapen (dl. I, p. 371 vg.).
1) Vgl. over de magische onreinheid van menstrueerenden en kraamvrouwen in het algemeen o. a. J. Q. Frazer: Taboo and the perils of the soul p. 145 vg.; Dr. O. Stolt: Das Geschlechtsleben in der Völkerpsychologie p. 835 vg.; B. Stern: Medizin, Aberglaube und Geschlechtsleben in der Türkei dl. II, p. 143 vg. en 310 vg.



Met wat al pantang's heeft de timmerman rekening te houden bij het bouwen van een huis (dl. I, p. 364). Bij de zijdecultuur en het kleuren der zijde (dl. I, p. 598) zijn ze van niet minder belang dan bij de rijstcultuur (dl. I, p. 470 vg.), de pepercultuur (dl. 1, p. 480), het planten van klappers (dl. I, p. 171 vg.), de oliebereiding (dl. 1, p. 170), het palmwijn tappeft (dl. I, p. 175)'), het pottenbakken (dl. I, p. 600), de vischvangst (boven p. 111) en de jacht (boven p. 121), enz. Ook het gebruik van huisraad wordt door een aantal pantang s aan banden gelegd. De bovengenoemde dieet-voorschriften voor zwangeren, kraamvrouwen en besnedenen zijn niet anders dan evenzoovele pantang's. Op p. 441 vg. werden eenige pantang's vermeld met betrekking tot den naam, die, evenals de schaduw (dl. I, p. 344 nt.), beschouwd wordt een integreerend deel van den mensch te vormen. Verder werd op p. 536 gewezen op de 7-daagsche perioden, gedurende welke de zee, een dorp, een huis onder den ban van het pantang liggen. Soms is de een of andere besmettelijke ziekte de reden, dat een naburige kampoeng onder zulk een ban wordt gebracht. Herinneren we o. a. nog aan het 3-daagsche pantang na de eerste veld-kanoeri bij de Atjèhers (dl. I, p. 471) en aan het 4-daagsche pantang na het opschuren van de rijst bij de Gajö's (dl. 1, p. 475).
Voegen we hier nog enkele bij de Atjèhers bekende pantang s aan toe.
Men mag geen eieren eten, die uit een geslachte kip te voorschijn komen, anders zou, als men met een geweerkogel getroffen werd, die kogel zeker niet uit het lichaam te verwijderen zijn (De Atjèhers dl. II, p. 46, The Achehnese II: 44). Men drinke niet uit een klapper, die op zij geopend is, maar men make de opening aan de boven- of aan de benedenzijde van de vrucht, opdat de kogels den betrokkene niet op zij zullen treffen.
Gaat een Atjèher op reis, dan zijn de achterblijvenden aan allerlei pantang s onderworpen, om hem te beveiligen tegen de gevaren, die een reis altijd met zich brengt. Zij mogen den vloer niet aanvegen en ook onder het huis niet vegen, anders zou den reiziger een ongeluk overkomen ~). Is hij op zee, dan mogen de vrouwelijke huisgenooten het haar niet losdragen, daar hij anders storm zou krijgen 3). Zij mogen niet met het gelaat naar beneden gekeerd slapen (éh meudoegöm), daar het schip, waarop hij zich bevindt, anders zou omkantelen (meudoegöm prahö). Bij het slachten van de kip, die men den reiziger als mondkost bij zijn afreis meegeeft, ziet men toe, hoe het dier neervalt; geschiedt dit met
1) Men zie behalve de aldaar genoemde geschriften, welke over de animistische denkbeelden der Inlanders met betrekking tot het palmwijn tappen handelen, nog het sedert verschenen opstel van Dr. B. Schrieke in het tijdschr. „Djawa jg. 1921.
2) Deze opvatting komt ook hier en daar in Europa voor. Zie daarover en de daarvan gegeven verklaring: E. Samter: Geburt, Hochzeit und Tod p. 38 nt. 1.
3) Vgl. over het verband van haar en storm J. Q. Frazer: Taboo and the perils of the soul p. 271 en Mr. F. D. E. van Ossenbruggen: Het primitieve denken p. 154 vg. Het losmaken van het haar zou in dit geval ook den storm losmaken, ontketenen. Hierboven op p. 414 zagen we, dat als een bevalling niet opschiet, de assisteerende vrouwen het eigen haar losmaken, om zoodoende ook de baarmoeder der parturiens tot ontsluiting te bewegen. Dezelfde syrnpathetische werking, die ginds een pantang-voorschrift noodzakelijk maakt, moet hier dus juist uitkomst brengen. Vgl. ook de aanteekeningen over „loshangende haren" van Dr. A. C. Kruyt in diens opstel „Measa" in de Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 75 p. 103 vg. en 107.



de pooten naar boven gekeerd (meulinteuëng), dan zal de a.s. reis gunstig zijn, valt het dier voorover (doegöm), dan is dit een slecht voorteeken, om dezelfde reden als zooeven vermeld.
Het „luizen" (dl. I, p. 263) mag niet boven de huistrap geschieden, anders zou men geen levensonderhoud vinden (han meuteumèë raseuki).
Dat ziekte, vooral pokziekte, naar het volkgeloof, magie doet emaneeren, heeft Mr. van Ossenbruggen in zijn meergenoemde prae-animistische studie uitvoerig aangetoond. Het is dus begrijpelijk, dat tal van prophylactische pantang's den zieke en zijn omgeving daartegen moeten beveiligen. Is er een pokzieke in huis, dan mag er bijvoorbeeld geen olie worden gekookt (peutasar minjeu), anders zouden de pokpuisten zwarte korsten (pröh, of: paroet) achterlaten; de zieke mag geen eierstruif (böh mandc reundang) eten, daar hij anders later bulten zou krijgen, zooals dat gerecht vertoont en om een dergelijke reden ook geen korrelachtige voorwerpen zien (vgl. De Atjèhers dl. II, p. 51, The Achehnese 11:48). Verder gelden in bijzijn van den pokzieke allerlei iaa\-pantang's, zooals hieronder zal blijken.
Scheren van het haar, uittrekken der baardharen en knippen 'der nagels, mogen niet bij avond gebeuren; evenmin het tellen van geld (zie boven p. 37). In zijn Nederl.-Atjèhsche woordenlijst (p. VIII) vermeldt de heer Veltman, dat men 's avonds geen zout of kalk mag weggeven, naar hij zegt „een pantangvoorschrift, om het vaderlijk erfdeel niet verloren te doen gaan" ')• Men moet een blank wapen nooit halverwege uit de schee trekken (soeët sikhan) daar het anders daarin zou klemmen, als men het moet gebruiken. Men mag geen goed herstellen, als men het aan den lijve draagt, daar men anders in schulden zou geraken. Men mag een kind nooit bij één schouder vatten, anders wordt het vergeetachtig (toemoewö) van aard.
We hebben vroeger gezien (dl. I, p. 474 en 600), dat allerlei handelingen niet mogen plaats hebben bij hoog water (ië paseuëng). Ook geldt dit voor besnijdenis, oordoorboring, enz., omdat die operaties anders met veel bloedverlies gepaard zouden gaan.
Eet iemand uit het deksel van een rijstpot, dan loopt hij gevaar, dat zijn mond wordt aangezien voor de bron van alle kwaadsprekerij (vgl. dl. I, p. 168). Als de kiem (goeëb) van den klapper nog niet uit het kiemgat is uitgegroeid, moet men dat jonge stengeltje niet eten, daar dit anders ontsteking in den buik (barah lam proeët) zou kunnen veroorzaken. Bij het plukken van een geslachte kip mag niet worden gesproken, anders zouden weer nieuwe veeren te voorschijn komen. Men moet geen afgeknipte nagels in de schaduw van het huis werpen, anders komen de dieven gemakkelijk daarin. Hangt een broek buiten aan een drooglijn te drogen, dan moet men niet tusschen de pijpen doorloopen, anders krijgt men wonden op het hoofd 2). Enz.
1) De nacht, het duister, is magisch gevaarlijker dan de dag, wanneer de zon heilzaam op alles inwerkt — zoo merkt Dr. A. C. Kruyt op (Bijdragen_T. L. en Vk. v. N. 1. dl. 75, p. 105).
2) Vgl. De Atjèhers dl. I, p. 410 nt. 1 (The Achehnese 1:373 nt. 2), en ook Mr. F. D. E. van Ossenbruggen: Het primitieve denken p. 153.



We zullen het, om niet te uitvoerig te worden, bij deze voorbeelden laten. De lijst der pantang's is schier eindeloos, zelfs de kleinste nietigheden des levens worden er door beheerscht en in uren van gevaar stijgt hun aantal nog aanmerkelijk.
Evenals men een onheilspellenden droom krachteloos kan maken (zie boven p. 517), en er tegenover de toovermiddelen, zooals we later zullen zien, ook onttooveringsmiddelen bestaan, zoo heeft men evenzeer handelingen, woorden en formules, strekkende, om een tegen het pantang-verbod indruischende daad haar anders onvermijdelijke ongunstige gevolgen te ontnemen ').
Er is vroeger reeds meermalen medegedeeld (dl. I, p. 170, 598, 599 en boven p. 113 en 432), dat het prijzen van de goede eigenschappen van iemand of iets naar Inlandsche begrippen als pantang geldt, wegens de kwade gevolgen, die daaruit voor den geprezene voortvloeien, maar dat men het straffeloos kan doen, door op zijn woorden te laten volgen de formule be moebabah. Nog eenige voorbeelden van dergelijke verontschuldigingen, om een of ander kwaad te elimineeren, zijn de volgende.
Verslikt iemand zich (teusrö') bij het eten of drinken, dan is dit voor den Atjèher een bewijs, dat een ander over hem spreekt en zijn naam noemt. Men zal daarom nooit den naam van een afwezige uitspreken, zonder daaraan toe te voegen de woorden: teusröc manèh, d. i. „hij verslikke zich zacht" (vgl. De Atjèhers dl. I, p. 480 nt. 2, The Achehnese 1:434 nt.). Vergelijkt men iemands uiterlijk met dat van een overledene, of met dat van een ongeloovige, dan laat men ter verontschuldiging daarbij een: be tapeusasa hooren, d. i. „zonder ze gelijk te stellen". Heeft iemand een ernstige ziekte, en vraagt men hem, wat hem mankeert, of zegt hij dit zelf, dan wordt het gevaar daarvan afgewend door het gezegde: pöh poenö 2). Spreekt men van een gevaarlijke ziekte — wat zeer hachelijk is, daar het kwaad komt, door het te noemen (zie boven p. 121 nt. 2) — dan laat men dadelijk daarop de woorden volgen: ba' teupoeë kajèë batèë, d. i. „moge ze (de ziekte) overgaan op hout en steen". Noemt men den naam van een nafamilielid, dan zal men zich verontschuldigen met: be' salah oelön ba" Alah, of met: bè* toelah (zie boven p. 443). Droomt iemand van vleesch, of van het uitvallen van een tand, dan is dit een voorteeken, dat één zijner huisgenooten spoedig zal sterven (vgl. boven p. 517). Wordt er nu 's avonds, vóór men gaat slapen, over vleesch of over het verlies van een tand gesproken, dan pleegt' men als voorzorg, dat men zulk een onheilspellenden droom niet zal hebben, aan het gesprokene de formule: be loempöë malam, d. i. „zonder er vannacht van te droo-
1) Dergelijke verontschuldigingen zijn ook in de Germaansche landen bekend. „Gegen Berufen schützt man sich, wenn man bei jedem lebenden Wort, welches man hört oder spricht, sofort sagt: unberufen, oder: behiits Gott, oder: gestern wars besser, oder dreimal ausspuckt, oder sich mit der Hand über den Mund fahrt, oder an etwas anderes denkt, oder auf das Gelobte sehr schimpft, oder dreimal an den Tisch klopft" (Dr. A. Wuttke: Der deutsche Volksaberglaube der Gegenwart, 3de dr., 1900, § 413). Een groot aantal van zulke verontschuldigende uitdrukkingen, in ons eigen werelddeel in zwang, geeft J. Tuchmann in zijn verhandeling over La Fascination, Melusine dl. 9, 1898/99, p. 105 vg. en 196 vg.
2) Pöh is een klanknabootsend woord, aanduidende het achter zich om spuwen uit walging voor iemand of iets (vgl. dl. I, p. 228); poenö is de naam voor een soort geheimzinnige wezens.



men" te doen voorafgaan (vgl. De Atjèhers dl. II, p. 48, The Achehnese II: 45).
Na de bovenbedoelde panfa/rg'-voorschriften, hebben we nog drie belangrijke categoriën van pantang's te beschouwen, n.1.: pantang's, geldende voor de leden van bepaalde stammen of geslachten, taa\-pantang's en pantang-teekenen.
Vooreerst is dan te wijzen op het, bij de Noord-Soematraansche volken, bestaande verschijnsel, dat verschillende stammen of geslachten een of ander dier, boom, plant, enz. hebben, welke de leden van éénzelfden stam niet mogen eten, dooden, snijden, enz. Zoo werd er vroeger (dl. I, p. 506 vg.) reeds op gewezen, dat het nuttigen van het vleesch van witte buffels verboden is voor de Atjèhsche kawöm: Dja Sandang, in Gajö voor de blah's: Gölö en Bëroeksah (in het gebied van Këdjoeroen Boekit) en in Alas voor de mergö's: Tjëbëro, Tërigan, Pinding, Bintjawan en Sinagö. Ook is reeds opgemerkt, dat het eten van de aloe-aloe (Sphyraena) — door Europeanen wel als „snoek" aangeduid, wegens oppervlakkige gelijkenis met dezen visch — pantang is in de geslachten Dja Sandang in Groot Atjèh en Pakèh in Pidië (dl. I, p. 202; de legende waarop dit verbod steunt, wordt vermeld in het werk van Dr. Jacobs dl. II, p. 87). Van de Gajö's schrijft Dr. Snouck Hurgronje: „Evenals op Java heeft men in het Gajöland bepaalde geslachten of families, voor wie het eten van zekere dieren of andere spijzen als verboden geldt. Dit wordt altijd aan eenen eed of eene verwensching (persoempahan) van eenen voorvader toegeschreven, ten gevolge van eene gebeurtenis, waarvan de legende wordt overgeleverd. De lököt-visch mag niet genoten worden door het tjéq-geslacht van Pëtiambang; het vleesch van witte buffels (körö djögöt) is verboden voor een bepaald deel van ditzelfde geslacht, welks vreemden oorsprong men zich nog flauw herinnert; de kökör (de bekende boschduif) is aan een ander geslacht in Gajö Loeös ontzegd. In Pëparéq zijn menschen, die geen toeés (uitspruitsels van bamboe) mogen eten. De menschen van Doerén mogen geene döngra-bladeren als rijstborden bezigen, enz." (Het Gajöland p. 328).
Ter aanvulling volgen hier nog eenige geslachts-ptf/?ta/?g''s in het Meergebied verzameld. In het këdjoeroen-schap Boekit is het nuttigen van het vleesch van de boschgeitantilope (nöang, zie dl. I, p. 194) pantang voor den stam Boekit en dat van den paling (dëndoeng) voor het geslacht Lót; is het snijden van èngap — een grassoort, waarvan de halmpjes aan de kleeren blijven hangen — pantang voor den stam Tji' Koeala; is het vangen, eten, enz. van den pareltortel (koekoer) pantang voor de geslachten Mëloeöm, Timbangan en Batin. In het gebied van Këdjoeroen Siah Oetama is het eten, snijden, enz. van de jonge spruiten (tërpoe') van de tjëkala (zie dl. I, p. 140) pantang voor de geslachten Tëngkoe Akim, Imam Balé, Radja Moedö en Pêngoeloe Bëndö. In het ressort van Rödjö Tji" Böbasan is pantang het eten van: de woudschildpad (baning, zie dl. I, p. 199) voor den stam Linggö; van lödö poetör (niet nader aan te duiden) voor het geslacht Pêngoeloe Këböt; van de was-kalebas (goendoer, zie dl. I, p. 140) voor het geslacht Pêngoeloe Këmili; van de ree (giöngön, zie dl. I, p. 194) voor het geslacht Pêngoeloe Tjif; van witte hoenders (koen poetih) voor het geslacht Pêngoeloe Gading ]).
1) Vgl. over de hier vermelde stam- en geslachtsnamen hierboven p. 299 vg.



De hier vermelde pantang's zijn niet anders dan voorbeelden; een voortgezet onderzoek zou waarschijnlijk aantoonen, dat, zoo niet alle, dan toch verreweg de meeste geslachten in het Gajöland elk een of ander uit de fauna of flora hebben, dat voor de leden van hetzelfde geslacht als pantang geldt. Zulke geslachtspantang's zijn, zooals hierboven reeds bleek, ook in het Alasland bekend. In de mergö Ramin is de paling (doendoeng) verboden waar; in de mergö Sëlian geldt hetzelfde voor de poepoes, een slingerplant of liaan, welke wel tot bindtouw wordt aangewend ')•
Of deze ges\achts-pantang's met een vroeger eventueel bestaan hebbend totemisme samenhangen, moeten we in het midden laten 2), maar zeker is het, dat thans de gehoorzaamheid aan bedoelde verbodsbepalingen alleen berust op de vrees, dat ziekte, rampen, of dood hem zouden treffen, die door overtreding den toorn zijner voorouders gaande maakte (Het Gajöland p. 328).
„Taal-pantang's, het verboden zijn, of althans het bij voorkeur vermeden worden — onder zekere omstandigheden, op zekere tijden, of op bepaalde plaatsen — van het gebruik van bepaalde woorden, in de overtuiging, dat het wèl
1) Men weet, dat dergelijke geslachts-pa/tfang-'s ook bij de naburige Batak's bestaan. Zoo geldt daar als sabang voor de marga Nasoetion, het eten van vleesch van den witten buffel (horbo badar); voor de marga Si Regar en zijn ondermarga's, het eten van geitenvleesch; voor de marga Harahap en zijn nevenmarga's, het eten van wilde tortelduiven (balam); voor de marga Tompoel, het eten van honden; voor de marga Si Pospos, het eten van katten; voor de marga Sagala, het eten van apen; voor de marga Hasiboean het gebruik maken van padizemelen „wijl men veronderstelt" — zoo schrijft J. B. Neumann — „dat hunne voorouders respectievelijk die dieren geweest zijn en na hun dood ook de ziel in die dieren kan verhuizen, of ook, dat die dieren, en, zooals bij de marga Hasiboean, padizemelen, een werkend aandeel hebben gehad in het bestaan hunner voorouders. Ook kan het nog zijn, dat een voorgeslacht aan één dezer dieren het leven verschuldigd was, waarom het dier sabang is geworden" (Het Pane- en Bila-stroomgebied in het Tijdschr. v. h. Aardrk. Gen. Vervolg 2de S. III, 1887, 2, p. 311 vg. en ld. 2de S. IV, 1887, 2, p. 8 vg.). Een witte kip is verboden spijs voor de radja's van Koeta Boeloeh. Met een ernstig gezicht vertelde de Sibajak aan den heer M. Joustra, dat hij eens van zoo'n dier gegeten had en het toen geducht in zijn buik kreeg. „Natuurlijk", had een goeroe gezegd „wat kan je ook anders verwachten, als je je eigen nini opeet". Verder is voor de meeste Ginting-stammen een witte karbouw verboden voedsel. Een witte buffelkoe zou namelijk hun stamouders hebben gezoogd. De bewoners van Goeroe Singa mogen geen neushoren-vogel eten. Voor de lieden van de marga Sitnbiring zijn honden pantang. De Karo's van Soeka-piring mogen geen slang dooden (M. Joustra in de Meded. v. h. Ned. Zend. Gen. jg. 45, 1901, p. 81).
2) Volgens J. G. Frazer is dit waarschijnlijk wèl het geval. In zijn Totemism and Exogamy dl. II, 1910, p. 192 schrijft hij o. a.: „When we find exogamous clans with prohibited foods we may reasonably suspect the existence, present or past, of totemism". In hetzelfde deel van dit zóó belangrijke werk (p. 185—217) vindt men ook een hoofdstuk „Totemism in Indonesia", waarin tal van gegevens met betrekking tot dit onderwerp zijn verwerkt en dat een waardevolle aanvulling bevat van het vroeger hierover door Dr. G. A. Wilken verzamelde materiaal („Verspreide geschriften" dl. III, p. 86 vg. en dl. IV, p. 109 vg., 185 vg.). Daaraan is o. a. nog toe te voegen het bekende werk over De Bare'e-sprekende Toradja's dl. I, p. 413 vg. en de noot van C. O. Blagden in W. W. Skeat's Malay Magie p. 673 vg. Eindelijk zij nog verwezen naar het art. „Totemism" van E. Sidney Hartland in J. Hastings' Encycl. of Religion and Ethics dl. XII, 1921, en de daar vermelde nieuwste literatuur.
35



bezigen daarvan onheil zal veroorzaken, zulke taal-pantartg-'s vindt men overal en niet het minst bij de volken van den Indischen Archipel" ').
In de plaats van de conventioneele, maar voor een bepaald geval verboden, uitdrukking, bezigt men dan een ander woord, of een euphemistische omschrijving. De verklaring van zulk een woordverwisseling (narit moebaléG: pri moebalV, of: pri tebali\ Alas: përkatan balC)2) zal wel gezocht moeten worden in de algemeen menschelijke eigenschap om het gevreesde, en alles wat daarmede in verband staat, zooveel mogelijk ongenoemd te laten 3).
Over het pantang zijn van den eigen naam en van dien van verwanten werd reeds op p. 441 vg. gesproken.
Als pantang geldt in bepaalde gevallen ook het noemen van gevaarlijke ziekten. Zoo mag men bij het uitbreken van een pokkenepidemie die ziekte niet bij den waren naam (sakét plawa, G: sakit riroe, Alas: sakit poeroe) noemen. De Atjèher spreekt dan van: sakét boengöng, of: s. boengöng kajèë („bloemenziekte"), of: sakét po djröh („ziekte van den mooie"), of: sakét pö ni („ziekte van Pö-Ni", de ziektegeest). Wil hij vragen, of de pokken al uitkomen, dan zegt hij: kajal („is het rijk?"). Verder mogen woorden als maté (dood), boeta (blind), tjeukö* (krom), lé (veel) in tegenwoordigheid van den zieke niet worden geuit (De Atjèhers dl. I, p. 461, The Achehnese 1:417). Prikt men de puisten open, dan is het pantang deze handeling met het overigens gebruikelijke tjoej aan te duiden, daar dit woord ook „uit de diepte te voorschijn halen" beteekent, want daardoor zouden „diepe" wonden ontstaan; het aangewezen wisselwoord is hier het onschuldige pèt, dat „plukken" beduidt. De Gajö mag in de woning van den pokzieke geen woorden bezigen als: leelijk, rot, stinkend, ongelukkig, enz. en hij duidt de ziekte zelf aan als rödjö pénawar („vorst der onheilafweerders"), of: rödjö („vorst"), of wel: pënjakit djëröh („de mooie ziekte")4). Ook de Alasser duidt de pokken euphemistisch aan als: radjö pénawar, of als: pénakit mëndé („de mooie ziekte"), of: pénakit médjilé („de nette ziekte")5).
1) Dr. Q. A. J. Hazeu: Kleine bijdragen tot de ethnografie en de folklore van Java, Tijdschr. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 46, 1903, p. 289 vg., in welk opstel ook de literatuur over dit onderwerp ten aanzien van de volken in onze Oost wordt vermeld. Verder zij nog de aandacht gevestigd op de dissert. (1915) van Dr. A. J. Portengen over „De Oudgermaansche dichtertaal in haar ethnologisch verband", waarin tevens de nieuwere literatuur wordt opgegeven. Van het hoofdstuk „Tabooed words" in J. G. Frazer's Taboo and the perils of the soul p. 318—418 zijn p. 405 vg. in het bijzonder aan Indonesië gewijd.
2) Niet te verwarren met basa baléc (G: id.), d. i. een soort van dieventaaltje, waarbij men de lettergrepen der woorden omkeert, om door de omstanders niet verstaan te worden (Gajö Wdbk. i. v. basa).
3) Vgl. daarover Mr. F. D. E. van Ossenbruggen's „Pokkenopstel" in de Bijdragen T. L. en Vk. v. N. 1. dl. 65, 1911, p. 59 vg. en diens verhandeling over „Het primitieve denken" p. 175 vg. De verschillende theoriën, welke ter verklaring van het gebruik van wisseltermen zijn ten beste gegeven, vindt men vermeld in de aangehaalde dissert. van Dr. Portengen p. 129 vg., waarbij nog dient genoemd te worden J. G. Frazer: Taboo and the perils of the so.ul, 1911, p. 416 vg.
4) Zie Het Gajöland p. 311 en Gajö Wdbk i. v. riroe.
5) Vgl. over dergelijke pokkeri-pantang's elders in den Archipel Mr. F. D. E. van Ossenbruggen: Het primitieve denken p. 176 vg.



Taal-pantang's.
In tijden van cholera-epidemie, noemen de Gajö's deze ziekte: pëmböngörön („een mat- of wee gevoel hebben"), of: moesim („moeson"), of: pënoengén („verkoudheid"), of: koejoe („wind"), of: pënoenggoerön („overstrooming"), of: si rëmalan ni („de hier rondwarende"), enz. (vgl. Gajö Wdbk. op deze woorden). De Alassers gebruiken hiervoor de wisselwoorden: angin-angin („wind"), of: magin („wat onwel zijn").
Is iemand van de familie ernstig ziek, dan zegt de Atjèher, dat hij „aangenaam van vleesch" (mangat asöë, vgl. boven p. 431 vg.) is; de Gajö, dat hij „het lekker heeft" (sëdöp oentoeng); de Alasser, dat hij „prettig gestemd" (taböh nggau) is. Oogziekte duidt de Atjèher liefst niet aan met sakét mata, maar met mangat mata, d. i. „aangenaam van de oogen". Van iemand, die door vergiftiging ziek geworden of gestorven is, zegt de Gajö, dat hij „lekker gegeten" (maan sëdöp) heeft (Gajö Wdbk. i. v. pangan). Is het allertreurigst met hem gesteld, dan zegt hij, van zichzelf sprekende: „ik verkeer in schitterende omstandigheden" (Gajö Wdbk. i. v. pri en simbön). Enz.').
Evenals ziekten, kunnen ook sommige dieren des wouds voor den Inlander in bepaalde gevallen een groot gevaar zijn. Dan deinst hij er voor terug, hun ware namen te noemen. Allerlei wisselwoorden voor tijger (dl. I, p. 188 en boven p. 121), olifant (dl. I, p. 191), krokodil (dl. I, p. 201), slang (boven p. 121) vinden in die vrees hun verklaring.
Verder vinden taal-pantang's nog in allerlei andere gevallen toepassing. Waar men vraagt naar het bedrag van een oogst (peper of rijst), het aantal inwoners eener gampöng, enz., geldt het, naar Atjèhsche opvattingen, als onvoorzichtig, het woord padoem, d. i. „hoeveel?" te gebruiken en vervangt men het dus liefst door padit, d. i. „hoe weinig?" (De Atjèhers dl. II, p. 47, The Achehnese 11:45).
Bij verschillende handelingen wordt ook van wisselwoorden gebruik gemaakt, bijvoorbeeld: bij de oliebereiding (dl. I, p. 170), bij de zijdecultuur (dl. I, p. 598), bij het maken van visch- en jachtgereedschap (dl. I, p. 599), bij de pottenbakkerij (dl. I, p. 600) enz. Op p. 112 hierboven werd reeds medegedeeld, dat op zee eveneens een aantal van zulke pantang's worden in acht genomen. Ook de inzamelaars van boschproducten, die voor de uitoefening van hun bedrijf het geheimzinnige woud met zijn tallooze gevaren bezoeken, moeten den goeden uitslag van hun werk door nakoming van taa\-pantang's verzekeren. Over de kamferzoekerstaal in het Singkelsche deden we vroeger eenige mededeelingen in het Tijdschrift van het Aardrijkskundig Genootschap, 1916, p. 886.
Na de bovenbedoelde verbods-bepalingen is als laatste groep van pantang's nog te noemen, die der verbods-teekenen. Men weet, dat onder zulk een verbodsteeken is te begrijpen, een of ander voorwerp, dat iemand in zijn bouwveld, aanplanting, vruchtboomen, vischwater, enz. plaatst, tot bescherming van zijn bezit. Overtreding van het door zoo'n teeken aangeduid verbod wordt geacht voor den
1) Vgl. over analoge wisselwoorden elders in den Archipel Mr. Van Ossenbruggen t. a. p. blz. 177.



overtreder allerlei kwade gevolgen te hebben. Hoewel het gebruik van verbods- . teekenen in den geheelen Archipel voorkomt, is het in de Oostelijke helft daarvan toch veel meer tot ontwikkeling gekomen dan in de Westelijke helft '). Als verbodsteekenen werden reeds genoemd de panggang babi (dl. I, p. 473), de lambé (zie boven p. 102 nt.), de staak met jong klapperblad in top bij den z.g. „akkerban", en de panta' bij wijze van beslaglegging, waar bij verkoop of verpanding van een rijstveld niet aan het recht van voorkeur der naburige geslachtsgenooten is voldaan (zie boven p. 392). In den onlangs verschenen 22sten Adatrechtbundel vindt men op p. 296 vg. eenige verbodsteekenen, afkomstig uit Atjèh's Oostkust, beschreven en afgebeeld. In het Gajö- en Alasland plaatst men ook wel een verbodsteeken aan den ingang van een kampoeng, als in de omliggende dorpen een epidemie heerscht (Gajö Wdbk. i. v. lambé).
g. Verkoelingsmiddelen.
Op p. 513 werd reeds gezegd, dat het gewone woord voor „koud" (sidjoeë\ G: sëdjoe", Alas: bergöh) ook gebruikt wordt in den zin van „gelukkig", en de term voor „heet" (seuoeëm, G: pöra\ Alas: hangat) eveneens in dien van „ongelukkig", „onheilaanbrengend". Is iemand aan „heete" invloeden blootgesteld geweest, of heeft hij die in het vooruitzicht, dan wijst de adat verkoelingsmiddelen aan, om die invloeden te neutraliseeren, of te bezweren. De verschillende wijzen, waarop dit plaats heeft, zullen we thans nagaan.
Het „verkoelen" noemt de Atjèher peusidjoeë1 (in de Bovenstreken peutjroeëng). De hiervoor benoodigde ingrediënten, welke op een etensblad (talam) worden opgebracht, bestaan uit: gepelde en ongepelde rijst (breuëh padé), hierop 2 rauwe eieren en een kom met water, waarin een weinig rijstemeel (teupöng taweuë)2), terwijl zich in dit vocht eenige „verkoelende" plantjes bevinden, die tot een soort levenden sprenkelkwast zijn samengebonden. Tot deze plantjes behooren altijd: 1°. ön sisidjoeë"3), 2°. ön manè" manöë'4), 3°. naleuëng sambör'). Voor bepaalde gelegenheden worden hieraan toegevoegd: ön kala (dl. I, p. 140) en ön pineung
1) Vgl. over de beteekenis dezer verbodsteekenen in het Oosten van den Archipel (in het Moluksch Maleisch matakaoe en bij de Toradja's oeroe genoemd) o. a. Dr. A. C. Kruyt's „Animisme" p. 214 vg. en diens „Bare'e-sprekende Toradja's" dl. I, p. 399 vg. Over het verbodsteekenen-systeem in het algemeen is nog te raadplegen het hfdst. „Private property" in J. G. Frazer's „Psyche's task", 1913, p. 20—43, waarvan de p. 27 vg. speciaal aan de volksstammen in onzen Archipel gewijd zijn.
2) Voor zoover ons bekend, komt het woord taweuë alleen in deze uitdrukking voor. Het komt in beteekenis overeen met tabeuë (G: töbör) = smakeloos, flauw (hana sapeuë rasa), en v. e. persoon ook „traag" (alsdan cfm. leubië), zoo spreekt de Atjèher van: tabeuë asam, t. sira, t. manèh, t. tjampli = onvoldoende zuur, zout, zoet, sterk. Daarnaast heeft men dan nog tawa (G: tawar) = krachteloos maken van vergift (bisa, toeba) en in afgeleide beteekenis: neutraliseeren van verderfelijke invloeden, bezweren (alsdan cfm. radjah en tangkaj).
3) Bryophyllum calycinum, Salisb. (Kalanchoë pinnata, Pers.), of wellicht: Kalanchoë lacinata, DC., waarvan de bladeren, door verdamping van het rijkelijk daarin vervatte vocht, sterk afkoelend werken.
4) Niet nader aan te duiden.
5) Een grassoort (Eleusine indica Gaertn.), reeds vroeger genoemd (dl. I, p. 498 en 560).



mirah (pinangbladeren). Soms bevinden zich in het verkoelingswater nog bepaalde voorwerpen, als bijvoorbeeld een gouden ring. Het aanbrengen der verkoeling heeft in dier voege plaats, dat het object der handeling (persoon, dier, of zaak) met bovenbedoelden geïmproviseerden kwast, besprenkeld wordt. Na de verkoeling met meelwater volgt gewoonlijk nog een supplementaire verkoeling met door kurkuma geel gekleurde kleefrijst (boe koenjèt). Wordt de verkoeling op zaken toegepast, dan worden die, na met het koelvocht besprenkeld te zijn, met wat gele kleefrijst ingesmeerd. Bij personen geschiedt dit laatste altijd achter de ooren en heet dan peusoenténg. In veel gevallen stelt men zich met dit peusoenténg tevreden en blijft de verkoeling met teupöng taweuë achterwege. Soms wordt de betrokken persoon ook wel wat gele kleefrijst in den mond gestopt (soeleuëng, vgl. boven p. 325).
Daar de mensch zijn leven lang aan allerlei gevaarlijke (d. w. z. magischgevaarlijke) invloeden is blootgesteld, komt het peusidjoeë ook op alle leeftijden voor. Op zijn 7den levensdag, bij gelegenheid van de naamgeving, ondergaat het kind zulk een verkoeling door een of andere deskundige (boven p. 429); de knaap bij en na herstel van de besnijdenis door den besnijder (boven p. 447); het meisje vóór de doorboring der oorlellen door de vrouw, die de operatie verricht (boven p. 450); de leerling, die den Koran ten einde heeft gereciteerd, door zijn of haar leeraar (boven p. 504). Is de maagd bruid geworden, dan heeft allereerst op den gewichtigen andam-dag een verkoeling plaats. Behalve de gewone verkoelingsmiddelen (boven p. 325), komt daar dan nog bij een jonge klapper, die gehalveerd is, zóódanig, dat de randen van beide helften voorzien zijn van driehoekige punten, die als tanden in elkaar grijpen. Het in den klapper zich bevindende vocht wordt bij de scheerplechtigheid als scheerwater gebruikt en een bosje van de drie bovengenoemde koelplantjes als scheerkwast (vgl. De Atjèhers dl. I, p. 333, The Achehnese 1:307). Ook de haarschering op den 7den dag heeft ongeveer op gelijke wijze plaats. Op den bruiloftsdag ondergaat het bruidspaar een verkoeling (boven p. 328) en op den 7den dag na het huwelijk andermaal (boven p. 334). Bij het eerste bezoek der pas gehuwde vrouw aan haar schoonouders, dient haar schoonmoeder haar een verkoeling toe (boven p. 337). Bij echtscheiding gebeurt hetzelfde bij de gescheiden vrouw, door haar bloedverwanten. Zulk een verkoeling is verder noodig bij benoeming van een nieuw dorpshoofd of Aorps-teungkoe (boven p. 200); evenals deze vroeger ook gebruikelijk was bij de aanstelling van een panglima kawöm (boven p. 293). Na verwonding ondergaat de verwonde een verkoeling (boven p. 390) en deze heeft ook plaats na ziekteherstel; na terugkeer voor de eerste maal van een groote reis; na ontkoming aan een gevaar (bijv, iemand, die van een schipbreuk is gered; die in het water gevallen en bijna verdronken was; een kind, dat van de huistrap viel, enz.); na schrik bij een ongeval (bijv. een brand, enz.), en in veel andere gevallen meer. Al deze verkoelings-ceremoniën behooren, zoover zij niet aan bepaalde deskundigen zijn opgedragen, door oude vrouwen te worden aangebracht, daar anders de uitwerking zeer onzeker is (vgl. De Atjèhers dl. I, p. 331 vg., The Achehnese 1:305 vg.).



Ook allerlei zaken hebben onder bepaalde omstandigheden een verkoeling noodig, opdat het den bezitter of den gebruiker daarvan voorspoedig moge gaan. Zoo zal de timmerman, vóór hij een nieuw huis gaat bouwen, niet verzuimen, zijn gereedschap en het door hem te bezigen materiaal aan een verkoeling te onderwerpen. Is het huis gereed, dan heeft weer een besprenkeling van alle stijlen plaats en deze verkoeling past men later telkens toe, zoo dikwijls een bijzondere plechtigheid of feestelijkheid in het huis heeft plaats gehad, evenals na ziekte, aardbeving, brand enz. (zie dl. 1, p. 363), daar al zulke voorvallen de „heete", onheildreigende machten in beweging brengen (De Atjèhers dl. I, p. 45, The Achehnese 1:44). Om dezelfde reden wordt bij inwijding van een moskee, een dorpsgodsdiensthuis, een smidse, een winkel (keudè), een nieuwe prauw, enz. door de adat een verkoeling noodzakelijk geacht. Hetzelfde geldt bij het in gebruik nemen van een nieuw vischnet (poekat), ploeg, suikerpers, enz. Men zal er niet eer toe overgaan, zijn muziekinstrumenten te bespelen, vóór deze een verkoeling hebben ondergaan. Bij het plaatsen der grafsteenen, het slachten van Koeroebeuën-dieren en het brengen van het hakikah-oüer is deze voorzorg niet minder onmisbaar. Is er op een markt gevochten, dan wordt een der voornaamste keudè s aldaar gewoonlijk verkoeld, wegens alle door die vechtpartij ontstane „heete", rampzalige invloeden. Op p. 509 van het eerste deel van dit werk is reeds gezegd, dat bij het uitbreken van een besmettelijke veeziekte aan het vee en de stallingen een verkoeling wordt aangebracht. Enz.
Ook bij Gajö's en Alassers worden zoowel personen als zaken in kritieke gevallen met bepaald toebereid water. (G: tepoeng tawar, Alas: lawé tawar)') besprenkeld ter „verkoeling" (tawar, of: penawar)2), van „heete", gevaarlijke invloeden (G: taxvari, of: nawari, of: tawarön, Alas: nawari). Het besprenkelen met het gewijde water geschiedt ook hier met een soort kwast (tawar, óf: pëtawaran) uit bepaalde plantjes samengesteld 3).
1) Bij de Gajo's is dit, evenals bij de Atjèhers, water met een weinig rijstemeel er in (meestal ook een gouden dëram, of een zilveren ringetje), bij de Alassers water, waarin gepelde rijst en allerlei fijn gesneden plantendeelen, zooals: de bast van galoeh setabar (een pisangsoort, dl. I, p. 143), de bladeren van sëmpilit, bebesi en pëpoelih, de bloemen van bëbëras en pëpoelöt en verder dëdingin (Atj.: sisidjocë') en doekoet padang tëgoeh (Atj.: naleuëng sambo).
2) Zoo zegt de Gajö: tepoeng tawar ken tawar (of: penawar), de Atjèher: teupöng taweuë goenadji geupeusidjoeë\ Het Atjèhsche woord peusidjoeë' wordt in het Gajosch weergegeven door mësëdjoe', of: sëdjoekön, of: nlbngöm (vgl. Gajö Wdbk. i. v. sëdjoe', tawar en löngom). In een Gajosch bezweringsformulier heet het: si-pöra' mësëdjoe% si-tödjöm mëtoempoel, si-bisö mëtawar, bërkat doa ni goeroekoe, bërkat döa la ilaha illa 'llah, d. i.: wat heet is wordt verkoeld, wat scherp is wordt afgestompt, wat giftig is wordt geneutraliseerd door den zegen van het bezweringsformulier van mijn goeroe, door den zegen van het bezweringsformulier van den Allerhoogste.
3) Bij de Gajö's bestaat deze kruidenbundel uit: batang tëgoeh (Atj.: naleuëng sambo), djëdjeroen (Atj.: ba' djroeën), pëloeloet (veel gelijkend op het vorige), bëbësi (Justicia Gëndarussa, L.), dëdingin pëdih (Atj.: sisidjoeë ), tjabang glimö (bebladerde takken van een djamboesoort), tjabang ni sanggé (halmen van een grassoort, Atj.: peureumpiëng), ana' ni pisang aboe (uitspruitsels van een pisangsoort) en toe tawar (een soort suikerriet met roode bladeren). Zie Gajö Wdbk. i. v. tawar. Soms hoort men hierbij nog noemen: tjëlala (Celosia cristata, L.), bringin (waringin-bladeren), kajoe kol (onbepaald) en rërëmoen (dl. I, p. 135). De Alassche



De toestanden en gebeurtenissen, die bij de Gajö's en Alassers het tawar noodzakelijk maken, zijn van denzelfden of dergelijken aard als de bovengenoemde, welke bij de Atjèhers het peusidjoeë* vereischen en zullen, ter vermijding van herhalingen, hier niet afzonderlijk worden vermeld. Het bij de Atjèhers gebruikelijke, op p. 549 genoemde: peusoenténg en het soeleuëng leukat zijn ook bij de Gajö's bekend als sëlgèp koenjit en soelang koenjit. Rërbrohön („waarop getreden moet worden") heet bij de Gajö's een hoop fijngehakte pisangbast met bëbësien dëdingin-b\aderen, die men bij het nöCböi (zie boven p. 330) onder aan de huistrap neerlegt, en waarop de bruigom bij het binnen treden moet trappen, om hem te „verkoelen" (Gajö Wdbk. i. v. roroh). Wanneer Gajö's terugkeeren van de Kust met veel door handel gewonnen geld, wordt bij hun thuiskomst dat geld „verkoeld" {tawar, Gajö Wdbk. i. v.).
Evenals de pëtawaran is ook de Gajösche pënggërbös (Alas: pënggërbas) een soort kruidenbundel, dienende om allerlei gevaarlijke invloeden te bannen. Nadat een of andere geestenbanner (goeroe) daarover een bezweringsformulier (radjah) heeft uitgesproken, wordt deze uit bepaalde verkoelende bladeren en stengels samengestelde bundel, bij wijze van amulet, aan een deurpost of in een stal opgehangen, of men gebruikt dien als waaier, waarmede men mensch of dier bewaait, bij wijze van symbolische reiniging. Wanneer bijvoorbeeld een kampoeng, wegens in de naburige kampoeng's heerschende besmettelijke ziekte, pantang verklaard is, moet alwie het dorp wil binnengaan, na eerst 3—7 dagen in een hutje daarbuiten quarantaine te hebben gehouden, door den goeroe bewaaid worden, opdat ze niet de ziekte in die kampoeng zullen brengen (Gajö Wdbk. i. v. gërbös)').
Bij tal van plechtigheden wordt de pënggërbös, evenals de pëtawaran, als „verkoeling" aanbrengende sprenkelkwast gebruikt en dan vooraf in water met citroensap gemengd (wöih ni moengkoer) gedrenkt. Over het gebruik van citroensap als reinigingsmiddel, zoowel in letterlijken- als in overdrachtelijken zin, werd vroeger reeds gesproken (dl. I, p. 144); als haarreinigingsmiddel vindt het algemeen toepassing (dl. 1, p. 263). De Gajö's en Alassers noemen het panggir, of:
koelkwast is samengesteld uit: sëmpilit, bëbësi, bëbëras, dëdingin, pëpoelih, padang tëgoeh. Bij de keuze, dezer plantjes speelt de leer van de „signatuur" een rol. Vgl. ook de „sprinkling brush" bij de Maleiers van het Mal. Schiereiland (W. W. Skeat: Malay Magie p. 78 vg.).
1) De bij de Gajö's gebruikelijke pënggërbös bestaat o. a. uit takjes, met de bladeren er aan van: balt angin (e. s. v. boom, Mallotus cochinchinensis, Lour.), bali soempah (e. s. v. heester, Aralia-soort), padang ralis (e. s. v. gras), padang palis (e. s. v. gras), sëmboeang (onbepaald), bringin (waringin), kajoe kol (onbepaald), rëringön (e. s. v. heester, Flemingia congesta, Roxb.) en oeloeng ni panggoeh (arenpalm-bladeren). De Alassche pënggërbas is samengesteld uit: mëmali, rëringan, pëpoelih, padang tëgoeh, bëbësi, sëmpilit, bali' angin, bali" toempah en padang lalis. — De pënggërbös staat in wezen zoo ver niet af van de „kruidwisch" bij ons. „In Holland en Belg. Limburg" — schrijft A. de Cock — „trekken de plattelandsbewoners, vrouwen en kinderen, op Maria-Hemelvaartsdag met een bussel van zekere kruiden naar de feestmis en gaan vooraan in de kerk staan, om de kruiden te laten wijden. Die gewijde kruiden worden op den zolder bewaard; wanneer er nu een oriweder losbreekt, werpt men een paar stengeltjes in den haard of de stoof, en terwijl de rook naar buiten vliegt, leest men St. JansEvangelie; zoo denkt men alle ongelukken af te weren" (Spreekwoorden, gezegden en uitdrukkingen op volksgeloof berustend, dl. 1, 1920, p. 79 vg.).



pangir (Mal.: langir). Maar ook begrijpen zij onder dien naam een reeks van ceremoniën, waarbij het citroenwater een rol speelt, om schadelijke invloeden te neutraliseeren of te elimineeren ')• Panggir n asoe noemen de Gajö's bijvoorbeeld de door den deskundigen leider van een jachtgezelschap (pawang karö) uitgevoerde symbolische reiniging van een hond, die door een andermans tooverij voor de jacht bedorven (bènasa) is; waarbij het dier gedurende 7 ochtenden achtereen met de pënggërbös wordt aangeraakt. Panggir n djema prang heette de plechtige haarreiniging door den goeroe prang van de lieden, die ten strijde zouden trekken (Gajö Wdbk. i. v. panggir).
Gelijk bekend wordt door de Moslimsche wet de groote ritueele wassching (ghoesl) bij verschillende gelegenheden aanbevolen, o. a. op den feestdag van den lsten Sjawwal, na afloop der Vasten. De Atjèhers noemen dit feestbad: manöë oeröë raja. In het Gajöland plegen mannen en vrouwen, vóór zij gaan baden, zich bij die gelegenheid het lichaam te reinigen met rijstpoeder (loeloet) en citroenwater, om hun heil te verzekeren en alle onheil af te weren (panggir Ariraja, of: adji panggir, of: panggir mëgang). Waar kinderen zijn, wil een oud poëtisch gebruik, dat hun ouders door hen op die wijze aan den rivieroever worden gereinigd (panggir n inöé oeroem amaé)\ bij rödjö's geschiedt deze plechtigheid door eenige vrouwelijke saudörö's, bij leeraren door hun leerlingen. Te Takéngön worden jaarlijks in den ochtend van Ariraja de Këdjoeroen's en de groote stamhoofden der onderafdeeling met zekere staatsie geleid naar de plaats, waar de Peusangan rivier uit het Gajö Meer stroomt, om daar door de verschillende stamautoriteiten met citroensap te worden ingewreven en daarna aan den Meer-oever gebaad (mënirin rödjö). In het Alasland heet het ceremonieel baden op den feestdag, die de jaarlijksche Vasten besluit, pangir kënöng rajö en het baden der hoofden in de verschillende kampoeng's door de stamleden pangir mëridi radjö.
Vaak gaat het peusidjoeë' en het tawar gepaard met het strooien (seupeuë% G. menjau , Alas: naboeri) van dooreengemengde gepelde en ongepelde rijst (breuëh padé), zooals bij de Atjèhers, of van gepelde en gepofte ongepelde rijst (G: dros en bërtih, Alas: bras en bëtjih), zooals bij Gajö's en Alassers. De rijststrooiing 2) heeft zoowel bij personen als bij dieren en zaken plaats. Hierboven (p. 548), bleek reeds, dat tot de, voor het aanbrengen eener verkoeling benoodigde, ingrediënten ook behooren gepelde en ongepelde rijst. Het strooien geschiedt veelal in 7 tempo's, die plechtig worden geteld (vgl. boven p. 536). Als supple-
1) Met dit panggir is te vergelijken het erpangir en het ngarkari bij de Karö-Batak's (vgl. J. H. Neumann in de Meded. Ned. Zend. gen. dl. 49, 1905, p. 57 vg.) en het bertimau der Mënangkab. Maleiers.
2) Vgl. over de bij de stammen van den Indischen Archipel en ook bij veel andere volken bestaande ceremonie der rijststrooiing en de daarvan gegeven uitleggingen o. a.: Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. I, p. 563-571; Mr. F. D. E. van Ossenbruggen: „Het primitieve denken" p. 127 vg.; J. G. Frazer: Taboo and the perils of the soul p. 34 vg.; E. Samter: Geburt, Hochzeit, Tod p. 171 vg.



Rijststrooiing.
mentaire verkoeling leerden we de rijststrooiing o. a. reeds kennen bij het meuandam der bruid (boven p. 325), bij het peutamat Koeroe an (boven p. 504), bij de plaatsing der grafsteenen (boven p. 469), bij de doorboring der oorlellen (boven p. 450). Maar ook komt de rijststrooiing als op zichzelf staand verkoelingsmiddel voor. Zoo wordt, zoowel bij Atjèhers als bij Gajö's en Alassers, de bruidegom, als hij de huistrap zijner bruid wordt opgeleid (boven p. 327, 330, 331) met rijst bestrooid. Ook als het lijk het sterfhuis wordt uitgedragen, heeft deze plechtigheid plaats (boven p. 461 en 462). Vóórdat de tot medicijn dienende kruiden en de voor de g-ö(/o-ceremonie bestemde bebladerde takken (boven p. 323) worden geplukt, worden ze met rijst bestrooid. Een grooten boom, waarin, naar de Atjèher meent, geesten huizen, zal hij niet omkappen, alvorens dien met rijst te hebben bestrooid. Als een kind een ongeluk overkomt (bijv. van de trap of in den put valt) wordt het door de moeder dadelijk met rijst bestrooid en als het naar een heilig graf wordt gebracht, ter vervulling eener gelofte, dan worden vóór het vertrek zoowel de begeleidende muziekinstrumenten als het kind zelf op die wijze verkoeld.
Behalve het bovenbedoelde strooien, omhoog werpen van de rijst, wordt bij Gajö's en Alassers de rijst in bepaalde gevallen ook wel op het hoofd gelegd (.djoedjoeng) van de personen, die het object zijn van de ceremonie (den bruidegom, een kind dat besneden moet worden, den goeroe didöng, den van een langdurige reis naar de Kust teruggekeerde, enz., zie GajS Wdbk. i. v.).
Een andere groep van „verkoelende"-, onheilafwerende middelen vormen het spuwen, het blazen en eenige andere daarmede verwante lichamelijke verrichtingen. Men weet, dat, naar de opvattingen der Inlanders, aan alles, wat uit het menschelijk lichaam komt — en we denken hierbij allereerst aan het speeksel en den adem — magische kracht wordt toegekend ter versterking van zichzelf tegenover kwade invloeden van buiten, tot wering van onheil in het algemeen '). Van de Inlandsche ziekenpractijk vormt het „bespuwen" en het „beblazen" een integreerend onderdeel.
Het gewone Atjèhsche woord voor spuwen is: roedah, of: loedah, waaraan het Gajösche menilih en het Alassche tjidoer beantwoordt. Men spuwt op den grond uit walg (loeat, G: loeöt) voor iets of iemand (vgl. dl. I, p. 228), of uit haat (bantji, G: id.), zooals men bijvoorbeeld kijvende vrouwen wel ziet doen.
1) Vgl. o. a. Mr. F. D. E. van Ossenbruggen: „Het primitieve denken" § 37 en Dr. A. C. Kruyt's opstel over het „Measa" II in de Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 75 p. 36 vg. en diens „Animisme" p. 60—63 („bespuwen" en „beblazen"). Zie over bespuwing (sëmboer) en beblazing (soewoek) bij de Javanen J. Kreemer Sr.: Sëmboer-soewoek, djapa-mantra in de Meded. Ned. Zend. Gen. dl. 34, 1890, p. 335 vg. Welk een machtig element dit blazen en spuwen in de Inlandsche maatschappij vertegenwoordigt, kan o. a. hieruit blijken, dat bij een cholera-epidemie op Java in 1902 van de 775 Inlanders 375 geen medicijn verkozen, maar alleen verlangden, dat men hen soewoeken zou en waarvan, op 5 patiënten na, allen overleden (Bulletin v. h. Kol. Museum te Haarlem n". 32, 1905, p. 130, aant. 18). Ook in Europa leven het bespuwen en het beblazen als oude praktijken nog in menige streek voort; zie o. a. J. Tuchmann in Mélusine dl. VIII, 1897/98, p. 133 vg. en Dr. A. Wuttke: Der deutsche Volksaberglaube § 251.



Wanneer Gajö's, die van de Kust terugkeeren, aan de Gajösche grens van het oerwoud (pintoe rimbö Gajö) gekomen zijn, dan bewaaien (gërbös) zij zich met boombladeren en voeren de sacramenteele telling van één tot zeven uit (vgl. boven p. 536); bij „zeven" gekomen, werpen zij die bladeren weg en spuwen (ilih) er driemaal op, zeggende: „fui, fui, blijf gij ziekte (of ongeluk), die ik misschien van de Kust heb meegebracht, hier achter, volg mij niet"; daarna gaan zij verder (Gajö Wdbk. i. v. gërbös). Met hetzelfde doel spuwen zulke reizigers ook wel op een droog blad, dat zij bij de grensplaats vinden en keeren dit blad daarna met de bespuwde zijde op den grond, waarna zij hierop trappen, beurtelings met den linker- en den rechtervoet. De Gajö's en Alassers noemen dit pënoetoep („sluitmiddel"), daarmede te kennen gevende, dat zij het eventueel met zich meegebrachte onheil daardoor „afsluiten" en er zich dus zoodoende van bevrijden ').
Behalve dit spuwen in eigenlijken zin, kent men als magische handeling nog het bespuiten of besproeien met — al of niet belezen — water (preut ië, of: pröïh ië), dat vooraf in den mond wordt genomen, en het bespuwen met sirihspog, of vooraf gekauwde geneesmiddelen (seumbö, G. en Alas: sëmboer), waarover men te voren soms een bezweringsformulier heeft gereciteerd. Dit bespuwen verstaat nagenoeg een ieder, maar meestal is het 't werk van de bidan, of van de moeder, of een andere oude vróuw. Sommige personen heeten er een bijzondere geschiktheid voor te hebben (meurasi).
Tegen koerab ië, een soort huiduitslag, worden de aangetaste plaatsen met water bespogen. Dit geschiedt ook met vechthanen en vechttortels, om ze sterk te maken. Allerlei dieren, zooals duiven, buffels, paarden enz. worden aldus met water bespoten, om ze tam (seu iët, G: djina) te krijgen. Wonden worden wel met water bespogen, om ze te zuiveren.
Heeft een klein kind buikpijn, of last van wurmen, of wordt het gewaand aan kwade invloeden te zijn blootgesteld, dan wordt het eenvoudig met sirihkauwsel besproeid. Gedurende zijn teedersten leeftijd geschiedt dit dagelijks (dl. I, p. 242 en hierboven p. 424), behalve met sirih ook met kurkuma, korianderzaad (keutoemba) en dergelijke. Versche wonden worden o. a. bespogen met kurkuma, fenegriekzaad (haleuba), halfrijpe pinang (pineung njèn) en fijngekauwde jonge bladeren; etterende kwetsuren met ongekookte, gekauwde kleefrijst (breuëh leukat) en kurkuma; koortslijders met kurkuma en uien, enz. Begint een kraamvrouw te
1) Dat we hierbij hebben te denken aan een poging tot overdracht van de den reiziger aanklevende schadelijke invloeden op het boomblad (zondebok-idée), is wel niet twijfelachtig. Dit blijkt ook uit analoge gebruiken elders in den Archipel. Wanneer de Toradja op reis meent, dat een of ander magisch gevaar hem achtervolgt, dan spuwt hij eerst op een boomblad en werpt dit daarna achter zich, zoo vertelt Dr. A. C. Kruyt in de Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 75, p. 57. Elders (De Bare'e-sprekende Toradja's dl. I, p. 390) deelt dezelfde schrijver mede, dat wanneer een Toradja van een verre reis terugkeert, soms een priesteres noodig is, om hem te bevrijden van het schadelijke, dat gedurenden den tocht in zijn lichaam gekomen is. Daartoe wordt hij met een saroeng overdekt en daarna met een bos bladeren geslagen. Vervolgens wordt de saroeng uitgeslagen „om het schadelijke, dat er op is overgegaan, uit te schudden". Vgl. nog over dit gebruik J. G. Frazer, The scapegoat p. 8 vg.



Bespuwen en beblazen.
ijlen en meent men dus, dat een boeröng in haar gevaren is, dan spuwt men haar wel met fijngekauwde peper en andere scherpe ingrediënten in de oogen, een middel, dat ook op krankzinnigen wordt toegepast, als ze lastig worden voor hun omgeving.
Een andere wijze van speeksel toediening is het Gajösche en Alassche glasah, dat in het Gajö-Wdbk. omschreven wordt als een „besmeren met sirihspeeksel". Dit middel 'van geheimzinnige, pijnstillende en kalmeerende werking, wordt vooral aangewend in geval van ziekte, of ook, indien iemand de een of andere pijnlijke of gevaarlijke bewerking (bijv. besnijdenis) moet ondergaan, of heeft ondergaan. Als de Gajösche moeder haar kind een pak slaag heeft gegeven, besmeert zij een zijner lichaamsdeelen daarna met sirihkauwsel tegen den schrik (Gajö Wdbk. i. v. glasah). Maar ook komt het glasah voor als een spuwen en weer opzuigen, na vooraf bijvoorbeeld wat Galanga-wortel (tekoer, Alas: tjiwor), wortel van Zingiber Cassumunar, Roxb. (bënglé, Alas: boenglé), sirih, pinang en kalk in den mond te hebben genomen. Waar deze handeling op personen wordt toegepast, heeft zij gewoonlijk alleen plaats op het voorhoofd (fontanel) en daarna aan de toppen van vingers en teenen, op die plaatsen dus, waar de ziel meestal geacht wordt het lichaam in en uit te gaan. Het doel van het glasah is dan ook, om de uit het lichaam gevloden ziel te bewegen daarin terug te keeren, of haar te beletten, daaruit te ontsnappen. Als regel wordt daarbij wierook gebrand als lokmiddel voor de ontvluchte ziel. Daar bij planten en dieren de ziel niet minder onbestendig is, komt ook daarbij het glasah voor; zoo worden in Gajö de rijstbossen bespogen, vóór het dorschen begint, de padi, vóór die wordt opgeschuurd, een buffel, vóór hij naar het Kustgebied wordt uitgevoerd enz.
Het beblazen als magisch middel komt vooral op tweeërlei wijze voor. Vooreerst zóó, dat het object, dat de handeling ondergaat, direct tegen den mond van den operateur wordt gehouden, zoodat feitelijk geen luchtstroom wordt uitgebracht; dit heet mböïh (G. en Alas: mboes, of: kesahi). In de tweede plaats zóódanig, dat het object op zekeren afstand van den mond verwijderd is, hetgeen pröïh (G. en Alas: joep, of: ioep, of: sëmpoeï) wordt genoemd. Niet altijd worden deze woorden scherp uiteen gehouden ').
Het mböïh, of „aanblazen", of beademen kan iedereen doen. Het heeft o. a. plaats: op het voorhoofd (fontanel) der barende door haar echtgenoot of vader, om de bevalling gemakkelijker te maken (vgl. boven p. 416); bij plotselinge opzwelling, na een slag of stoot, op de aangedane plaats, opdat de opzetting niet grooter wordt; op het voorhoofd bij kleine kinderen bij allerlei aan hoogere machten toegeschreven aandoeningen; op de kruin van den te besnijden knaap; bij het oproepen van de gevloden ziel, als iemand gevallen of bewusteloos is; bij stuiptrekkende dieren (bijv. kippen) na een of ander ongeval. Denkt men, dat
1) Het Atjèhsche pröïh = wegblazen met den mond (bijv- de pijl uit een blaasroer); mböïh = aanblazen (bijv. het vuur met een blaaspijp); jöb = blazen op een muziekinstrument (bijv. een fluit); pöt = wind maken (niet met den mond), bijv. middels een waaier of blaasbalg, ook: het blazen van den wind. De Gajö's en Alassers gebruiken voor deze termen veelal dooreen: joep, of: ioep, tioep, mboes, sempoel (vgl. Gajö Wdbk. i. v.).



iemand het bewustzijn zal verliezen, dan blaast men hem direct in de ooren; dit doet de Atjèher ook bij oorsuizen (meifii., of: meuöö,, of: meutiti). Men zegt, dat door dit aanblazen het bewustzijn terugkeert, of voorkomen wordt, dat het verloren gaat '). De Gajösche jong getrouwde vrouw wordt door haar vader op het voorhoofd geblazen, als hij haar in de woning van zijn schoonzoon achterlaat; de jongeling, die naar de Kust zal vertrekken, door zijn moeder.
Het pröïh of „wegblazen", dat meestal het werk is van een of anderen deskundige en veelal het besluit vormt van het reciet van een of ander bezweringsformulier, geschiedt bij zieken in dier voege, dat degeen, die de handeling verricht, begint te blazen bij het hoofd, dan langs het lichaam tot aan de voeten toe, alsof hij de ziekte uit het lichaam tracht weg te blazen. In een Gajösch bezweringsformulier heet het dan ook: „evenals ik hier blaas, moge ook de ziekte van N. verdwijnen." Om de boeröng te verjagen, gaat de Atjèhsche echtgenoot van de kraamvrouw op de avonden, dat zij het meest gevaar loopt, met een bezoek van die kwelgeest te worden lastig gevallen (d. i. op den lsten; 3den; 5den; 7den en lOden dag na de bevalling) rondom het huis bezweringsformulieren prevelend en daarbij om zich heen blazend, aldus om zijn woning als het ware een atmosfeer scheppend, waar de geesten niet tegen bestand zijn. Heeft iemand een langdurig ziekbed, dan laat de Atjèher wel de soerat jasin (39ste hoofdstuk van den Koran) opdreunen; na ieder vers blaast degeen, die dit doet, in een kom met water, dat daarna aan den zieke wordt te drinken gegeven, of waarmede hij wordt ingewreven. Hij zal dan, zóó meent men, of spoedig genezen, of weldra de eeuwigheid ingaan. Ook bij het gereed maken van medicijnen en bij allerlei manipulaties meer wordt dit blazen toegepast; men kan het wel een onmisbaar bestanddeel van de meeste bezweringsplechtigheden noemen.
Van het gewone aanblazen onderscheiden en daaraan toch nauw verwant is het z.g. koetjoeëb (G: koetjip, Alas: tjoetjoep), dat men een devoot „kussen" zou kunnen noemen (vgl. Mal. koetjoep en koetjap). We kwamen hiervan reeds een paar voorbeelden tegen (dl. I, p. 309 en 472). Vóór men den Koran openslaat, kust men daar even op. Bij de begrafenis neemt een of andere além, nadat de grafkuil is gedicht, wat van de omgewoelde aarde in de hand, kust daar op en werpt die daarna op het graf. Vóór de rijststrooiing kust men op de toegevouwen hand, waarin de rijstkorrels, die men zal uitstrooien. Heeft men een talisman gevonden of gekregen, dan kust men dien even, vóór men hem met zich mede brengt. Is een kind eenig ongeval overkomen, dan neemt de moeder zijn handjes, beademt die, en kust er daarna op.
h. Offers en offermaaltijden 2).
Op verschillende plaatsen van dit werk werd reeds kennis gemaakt met middelen, die de Inlander aanwendt, om zich tegen den invloed der hem kwaadwillende
1) Dr. A. C. Kruyt nam bij verschillende volken in den Archipel waar, dat stervenden in ooren en oogen werden geblazen, om den dood verre te houden (Het Animisme p. 63).
2) Vgl. over dit onderwerp bij de verschill. stammen in den Archipel o. a. Dr. G. A.



Offers.
geesten te vrijwaren. Ook hierna zullen we nog verscheidene daarvan hebben te noemen. Daartegenover heeft hij ook middelen, om die bovenaardsche machten, waarvan hij zich geheel afhankelijk gevoelt, gunstig jegens hem te stemmen. Daar hij die wezens zuiver menschelijke eigenschappen toekent, meent hij hun niet beter welgevallig te kunnen zijn, dan door hun al datgene toe te wijden, dat hij ook aan een invloedrijken medemensch zou schenken, in de hoop daardoor diens bijstand te erlangen, of diens wraak te ontgaan. In beide gevallen zou men kunnen spreken van preservatief-offers in tegenstelling van de zoen-offers, die men brengt, om een of ander kwaad, dat men bedreven heeft, weer goed te maken. Bij het brengen van offers wordt nooit verzuimd, aan de betrokken geesten mede te deelen, met welk doel men offert en wat men van hen hoopt te verkrijgen.
Het eenvoudigste offer, dat men brengen kan, is wel een gereedgemaakte sirihpruim, die men bijvoorbeeld op een, aan den top gespleten en in den grond gestoken, stok neerlegt. Zóó doet de Gajösche landbouwer vóór het uitzaaien van de padi 'op het kweekbed (dl. I, p. 472), de ontginner vóór hij het ladang-werk begint (dl. 1, p. 477), de visscher vóór hij zijn vischtuig uitwerpt (boven p. 112), de jager vóór hij het bosch intreedt (boven p. 122).
Een andere, bij Gajö's en Alassers veel voorkomende, offergave is vierkleurige gepelde rijst (G: bros opat djenis, Alas: bras mpat roepö, vgl. dl. I, p. 472 en
boven p. 532 vg.)').
In ziektegevallen legt de Atjèher wel offerspijzen neer op een viersprong (simpang peuët) van den weg nabij zijn kampoeng. De Gajö plaatst dan een soort van rijstepap (/josö djenggi), waarin bepaalde vruchten, bladeren, boontjes, enz. zijn dooreengemengd, aan de 4 hoeken van zijn dorp, als offer aan de ziektebrengende geesten, waarbij de op p. 534 genoemde „Siah opat" als bemiddelaars worden aangeroepen (Gajö Wdbk. i. v. naso). Bij de Alassers heet zulke rijstepap voor de ziektegeesten nakan boeboe.
De Atjèher hecht er veel aan, bij epidemiën een witten karbouw te slachten, hetgeen meer afdoende wordt geacht, dan wanneer men een donker gekleurd dier offert2).
Op p. 421 werd reeds medegedeeld, dat, wanneer men meent, dat de boeröng in een kraamvrouw is gevaren, men aan die kwelduivelin pleegt te vragen, wat haar bedoelingen en wenschen zijn, om daaraan zoo mogelijk te kunnen voldoen in den vorm van een offer. Een andere soort geesten, die het vooral op
Wilken's „Verspreide geschriften" i. v. offers en Dr. A. C. Kruyt s „Animisme p. 401 vg- en 405 vg. Ter algemeene oriënteering: J. Hastings, Encycl. of Religion and Ethics dl. XI, 1920, i. v. „sacrifice", en de daar aangehaalde geschriften.
1) In dl. I, p. 509 zagen we, dat zulke vierkleurige rijst als verkoelingsmiddel wordt gebruikt bij een 'nieuw gekochten buffel. In ziektegevallen vindt zulke rijst ook toepassing als lok- en banmiddel. Zoo houdt de Gajösche goeroe een bord met brbs opat djenis, onder telling tot zeven, boven het hoofd van den patiënt en deponeert den inhoud daarna op een pisangblad ergens buiten de kampoeng. Vgl. over de rol, die de beras si empat merga bij de Karo-Batak's in de magie inneemt, Meded. Ned. Zend. Gen- dl. 49, 1905, p. 59.
2) De Atjèhers dl. II, p. 325 (The Achehnese 11:295); Dr. J. Jacobs: Familie- en kampongleven op Groot Atjeh dl. I, p. 325. Zie ook dl. I, p. 506.



kleine kinderen begrepen hebben en hun dikwijls stuipen en toevallen bezorgen, zijn de bimaran (G: bimörön, Alas: bimbarön). Ook deze geesten tracht men gunstig te stemmen, door hun te geven, waarom zij vragen (bijv. een bepaalde soort geit, een witte kip, een witte duif, een idja plangi, enz., zie dl. I, p. 515, 519, 522, 558). Om dit te weten te komen, neemt men bijvoorbeeld het zieke kind in zijn slaap waar, vraagt het, wat het eigenlijk verlangt, noemt achtereenvolgens langzaam eenige van de gebruikelijke zaken op, en neemt aan, dat die zaak de gewenschte is, bij welker vermelding het slapende kind de rustigste houding aanneemt (De Atjèhers dl. 1, p. 431, The Achehnese 1:392). Heeft bij de Gajö's de medicijnmeester (goeroe) uitgemaakt, dat een ziek kind door een bimörön bezeten (moebimörön) is, dan worden allerlei spijzen en lekkernijen voor dien geest gereed gezet, opdat die zich daaraan zal kunnen te goed doen. Zorgt men er nu voor, den bimörön geregeld van offerspijzen te voorzien, dan laat hij verder zijn slachtoffer met rust, slechts nu en dan het kind een licht toeval bezorgend, om het aan zijn verplichting te herinneren. Men zegt dan: „zijn bimörön schijnt honger te hebben, hij wil gespijzigd worden" (Gajö Wdbk. i. v. bimör II).
Zulk een „verzorging", of „vereering" van bepaalde geesten (poedja djén, G: nasoeh djin, of: poedjö djin, Alas: moedjö djin), door hun op geregelde tijden offerspijzen aan te bieden, komt ook in andere gevallen voor. Iemand heeft bijvoorbeeld naast zijn rijstveld een grooten, ouden boom, waarin hij veronderstelt, dat een geest huist. Hij legt dan onder dien boom geregeld wat mondkost neer, den geest, onder het branden van wierook, verzoekende, hem nu verder ongemoeid te laten. Is de geestenboom ver van zijn sawah verwijderd, dan treft de sawah-bezitter met den geest ook wel een schikking, hierop neerkomende, dat de eerste met de gebruikelijke plechtigheid tot den onzichtbare zegt: „als ge mij met rust laat, zal ik u geregeld het noodige levensonderhoud brengen; daar ge echter zoover weg woont, zal ik u mijn gaven aanbieden aan den rand van mijn sawah". Zulk een akkoordje wordt ook wel gemaakt bij het graf van een of anderen heilige (poedja kramat, G: nasoeh kramat, Alas: moedjö kramat), waarna de relatie geregeld wordt onderhouden.
Op de offers aan heiligen en heilige graven en op die ter inlossing van geloften komen we later terug.
De plaats, waar geofferd wordt, is gewoonlijk de vrije natuur, soms ook binnenshuis. Aarde, water, lucht en vuur, de vier elementen, waaruit al het bestaande is voortgekomen (zie boven p. 532), zijn de zetels der geesten; ze zijn alom tegenwoordig. Men legt zijn plechtige gaven voor hen neer op stellingen (panteuë, G: pëpantarön, Alas: pëparö), op platte vierkante horden (antja, of: dajang-dajang, G: ajang-ajang, of: gëgajang, Alas: gëgajang) en op offerstaken (sangkeuëG: tjaga", of: saga% Alas: saga*).
De voor de ziektegeesten bestemde offeranden legt de Atjèher ook wel neer op een stuk pinang-bladscheede (sitoeë"), welke men daarna de rivier laat afdrijven, of ergens in het bosch deponeert. In plaats van' zulk een drijvende schaal (alen, of: geunijeuëng), of een eenvoudig vlot {rakét, G: rakit, Alas: rapan), maakt men ook wel een miniatuur scheepje (lantjang), dat men tot wegdrijving



Offers.
van een ziektegeest in rivier of zee loslaat {bo'èh lantjang, G: menloeah lantjang). Behalve een levend hoen, dat men den ziektegeest medegeeft, voorziet men de lantjang van de volgende zaken: zoetigheden, sirih, twee rauwe eieren, gekookte kleefrijst, bloemen en een stuk wit katoen. Van de zoetigheden moet de patiënt vooraf een weinig eten, terwijl de overige zaken door een geneesmeesteres, onder plechtige telling tot zeven, zeven maal over zijn hoofd heen en weer bewogen worden, alvorens zij ze in de lantjang doet (De Atjèhers dl. -I, p. 461 vg., The Achehnese 1:417 vg.). Wanneer vroeger een algemeene ziekte in het land heerschte, werd van wege den Soeltan een groote lantjang van hout of bamboe gebouwd en met gekookte rijst en vleesch voorzien. Hierin werd dan tevens, in schijn althans, een mensch aan de zee geofferd. Een arme drommel, die voor eenige dollars de rol van zondebok wilde spelen, moest namelijk in dit vaartuig de Atjèh-rivier af- en eigenlijk de koeala uitdrijven. De man steeg echter bij de monding der rivier weder aan wal en liet den strijd met de baren aan het vleesch en de rijst over (De Atjèhers dl. I, p. 462, The Achehnese 1:418)').
Worden de bovenbedoelde offers min of meer spontaan gebracht, andere keeren jaarlijks op vaste tijden terug, zooals uit de volgende door Dr. Snouck Hurgronje gegeven voorbeelden kan blijken.
Op Poelö Breuëh bevindt zich een heilige boom, Dja Kariëng (d. i. „Grootvader K.") genaamd, die, naar de lieden van de VI Moekim's in Groot Atjèh vertellen, de epidemiën naar willekeur vasthoudt, of over de bevolking loslaat. Éénmaal 's jaars houden de inwoners van dat district een groote kanoeri, offeren aan den boom bloemen en wierook, en nemen in zijn nabijheid zeebaden, waarbij vele ongeoorloofde liefdesgeschiedenissen begonnen en ontsponnen worden. Deed men dit niet, dan zou, meent men, het jaar zeker niet vrij van pestilentie blijven (De Atjèhers dl. I, p. 461, vgl. nog dl. II, p. 315, The Achehnese 1:417, II: 286 vg.).
Ook op het nabij Poelö Breuëh gelegen eilandje Rabö houden de bewoners der VI Moekim's jaarlijks aan het strand een zevendaagsch feest. De zes eerste dagen zijn aan wereldsche feesten gewijd, waarbij muziek en verboden minnarij, vooral met gehuwde vrouwen, de voornaamste plaats innemen. Den 7den dag van deze kermis der losbandigheid offert men een buffel en men meent zich dan door dit alles voor een jaar gevrijwaard te hebben tegen de nukken van zekeren boosaardigen djén (De Atjèhers dl. II, p. 314, The Achehnese II: 286). Een anderen djén op hetzelfde Poelö Rabö tracht men eveneens ieder jaar gunstig te stemmen, door een bloedenden buffel over de rijstvelden te leiden, opdat geen daarvan de onheilwerende besproeiing met zijn bloed misse. Daarna slacht men het beest op ritueele wijze en geeft een kanoeri. Het verzuim hiervan zou een jaar misgewas tengevolge hebben (De Atjèhers dl. II, p. 315, The Achehnese 11:286).
1) Dit gebruik om de ziekte (ziektegeest) middels een offerprauw te doen wegdrijven, vindt men schier overal in den Archipel. Eenige voorbeelden daarvan en de daaraan te hechten beteekenis gaf Mr. F. D. E. van Ossenbruggen in zijn verhandeling over „Het primitieve denken" p. 92—105. Zie ook J. O. Frazer: The scapegoat, 1913, p. 185 vg. en 201 vg. en Dr. M. Bartels: Die Medicin der Naturvölker, 1893, p. 254 vg., in welk laatste werk ook eenige afbeeldingen van offerprauwen uit den Archipel voorkomen.



Berusten al deze dieroffers geheel op heidensche zeden, enkele bloedige offers worden ook door de Moslimsche wet aanbevolen, zooals het hakikah-offer op den 7den dag na de geboorte (zie boven p. 427 en 428) en de koeroebeuënoffers (G: kërbön, Alas: kcrban, Arab.: qoerban) in de 12de maand Hadji, reeds vroeger genoemd (dl. I, p. 331). Vele Gajö's weten niet juist, wat kërbön beteekent en meenen, dat het wenschelijk is, ééns in hun leven zulk een offer voor zich te laten doen, waarvoor zij dan het geld of het slachtdier zelf wel aan een rondreizenden vrome plegen te geven (Het Gajöland p. 314).
Vaak zijn de offers formeele offermaaltijden '). Op p. 478 werd reeds medegedeeld, dat zulke maaltijden bij de Atjèhers, evenals bij de andere Mohammedanen in Ned.-Indië, worden aangeduid met den uit het Zuiden van Britsch-Indië stammenden naam kanoeri, of: kandoeri (G. en Alas: këndoeri). In de Moslimsche wetboeken worden deze godsdienstige maaltijden (Arab.: walTmah) bij huwelijk en andere belangrijke gebeurtenissen als verdienstelijk beschouwd, mits hun religieus karakter niet verloren ga. De waarde van zulk een op zichzelf reeds verdienstelijken heilmaaltijd wordt nog verhoogd, als hij gewijd wordt, öf door het gezamenlijk reciteeren van Koranteksten, gevolgd door een gebruikelijk slotgebed (,meuhatam, G: ngadjén këndoeri, Alas: matjökën këndoeri), öf door het opzeggen van litaniën (liké, G. en Alas: djikir, zie dl. I, p. 414). Zoowel voor het meuhatam (vgl. daarover p. 204), als voor het liké, zijn de dorps-teungkoe en eenige leubè's onmisbaar, niet alleen, omdat zij de eenige deskundigen zijn, maar ook, wijl het algemeen als een voorwaarde voor het godsdienstig karakter van een kanoeri geldt, dat eenige behoeftigen, die door kennis en beoefening van den godsdienst zich van de menigte onderscheiden, daaraan deelnemen (De Atjèhers dl. I, p. 228, 229, 422, The Achehnese 1:214, 215, 383).
Bij de kanoeri's ter gelegenheid van het feest van Moehammad's geboorte, het hakikah-offer en de groote lijkmalen op den 7den en lOden dag na het overlijden wordt het meuhatam door het meuliké en een slotgebed vervangen. Overigens is het meuhatam bij de groote godsdienstige maaltijden regel. De aanwezigheid van vrouwen daarbij, is naar de Wet verboden. Niet zelden wordt bij den maaltijd een officieele toespraak gehouden (marit, G: bërmëlèngkan, Alas: mërékën soearö), waarin een welsprekend familielid de reden daarvan vermeldt (zie dl. I, p. 342). Op het verschil tusschen een kanoeri en een gastmaal is vroeger gewezen (dl. I, p. 341).
Bij kleine heilmaaltijden heeft het meuhatam niet volledig plaats, maar wordt met een doe*a volstaan. Naar Atjèhsche opvatting is een ware kanoeri zonder zulk een zegenbede niet denkbaar 2). Wèl worden de maaltijden van de eenvoudigste
1) Vgl. hierover: De Atjèhers dl. I, p. 228—238 (The Achehnese 1:214—223); Het Gajöland p. 322 vg. en het register aldaar i. v. këndoeri; Gajö Wdbk. i. v. këndoeri-, Dr. Th. W. JuynbolPs „Handleiding" p. 161—165; Encycl. Ned. Indië, 2de dr., i. v. kandoeri.
2) Een Atjèhsch gezegde luidt: taló prang deungön taki, talö kanoeri deungön doe'a, d. i. vrij vertaald: „verraad is de oorzaak, dat men in den oorlog verliest, zonder doeca geen kanoeri".



Offermaaltijden.
soort, die men geeft, om geluk te bevorderen, of ongeluk af te weren, slechts dan door een heilgebed (doe'a salamat, of: doea keu Nabi, of: doea aroeah Rasoel, of: patihah keu Nabi) gewijd, wanneer toevallig één der aanwezigen dit van buiten kent, en wordt in het tegenovergestelde geval volstaan, met de schotels met offerspijzen te bewierooken en ze dan even te laten staan, om daarna het stoffelijk deel der spijzen gezamenlijk te nuttigen, maar tot de eigenlijk gezegde kanoeri's worden ze toch niet gerekend. In sommige streken van Java heeten die heilmaaltijden van de meest bescheiden soort dan ook geen kandoeri maar slamëtan.
De offermaaltijden hebben plaats zoowel in huis, moskee, dorpsgodsdiensthuis, als op een heilig graf. De kanoeri's tot afwering van rampen (k. toela" bala, G: k. toela' bölö, Alas: k. toela' balö) houdt men op de sawah, of nabij het zeestrand, of aan den rivieroever, of aan den ingang der kampoeng (babah rèt). In het Gajöland worden alsdan eigenlijk drie kendoeri's gegeven: eerst één in elk huis van de kampoeng, een tweede op het voorplein vóór elk huis en eindelijk een derde buiten de kampoeng, benedenstrooms (Gajö Wdbk. i. v. toelak). De Gajö's laten in zoo'n geval wel den kop van een geslachten buffel de rivier afdrijven (Gajö Wdbk. i. v. anoet). Tot deze soort maaltijden behoort ook de z.g. kanoeri tot afsmeeking van regen {k. lakèë oedjeuën, G: k. mënirö oerön, Alas: k. midö oedan).
De aanleidingen tot het houden van kanoeri's kunnen zeer verschillend zijn. Over de offermalen voor de geesten der afgestorvenen na afloop der begrafenis en op bepaalde dagen na hun overlijden, werd reeds gesproken op p. 464 en 468 vg. Nog dient als zoodanig vermeld de kanoeri sioeröë (G: k. sëgör toeroen, Alas: k. sëkali toeroen), d.i. een offermaal op den avond van de begrafenis (in plaats van de k. w'oë didjeurat, zie p. 464), bekostigd door dengeen, die als de onschuldige oorzaak van den dood des overledenen beschouwd wordt, bijvoorbeeld als deze uit een genen toebehoorenden boom gevallen, of door een hem toebehoorenden buffel gedood is (Gajö Wdbk. i. v. kendoeri).
Gaan we thans de voornaamste andere soorten van kanoeri's na.
1. Kanoeri's op godsdienstige feest- of herinneringsdagen.
In de derde maand (Mö^löt) van het Mohammedaansche jaar worden, ter viering van Moehammad's geboortefeest, de in de huizen bereide eetwaren met veel vertoon, niet zelden met geweervuur, muziek en gejuich, naar het dorpsgodsdiensthuis gebracht, waar de kanoeri Morlot (G. en Alas: k. Moeloet) plaats heeft. Rijke lieden geven soms nog afzonderlijke Moeloed-maaltijden bij zich aan huis. Op den 12den der maand — den datum der geboorte van den Profeet — wordt in Groot Atjèh zulk een kanoeri gegeven bij het graf van Teungkoe Andjöng in kampoeng Djawa nabij Koeta Radja, welke groote heilige volgens de Atjèhers in 1782 gestorven zou zijn (vgl. dl. I, p. 341, 351 vg. en 419).
De kanoeri boh kajèë (vruchten-kanoeri) dankt haar naam aan de gewoonte van veel Atjèhers, om op een of anderen dag der 6de maand (die in Atjèh daarnaar „Kanoeri- of: Boeleuën böh kajèë" heet) allerlei vruchten als vrome gave naar de moskee of de meunasah te brengen, waar zij onder toezicht van het moskeepersoneel, of van den dorps-teungkoe, door de getrouwe bezoekers dier
36



godsdiensthuizen genuttigd worden (De Atjèhers dl. I, p. 231, The Achehnese 1: 216).
De kanoeri apam wordt zóó geheeten naar het in Groot Atjèh, vroeger meer dan thans, bestaand gebruik, dat elk huis op een of anderen dag der 7de maand (die daaraan haar naam „Kanoeri apam" ontleent) een aantal apam-koekjes bakt, om die als offerspijs naar de moskee of meunasah te brengen, naar men zegt, ten behoeve der voorouders en overleden bloedverwanten (vgl. boven p. 464 nt. 3). Verder pleegt men daar op den 18den dezer maand bij het graf van Teungkoe Andjöng ter eere van zijn in 1820 gestorven echtgenoote Adja Eseutiri (= Radja Istëri), wier graf zich naast het zijne bevindt, een offermaaltijd te houden (De Atjèhers dl. I, p. 234 vg., The Achehnese 1:219 vg.).
De daarop volgende maand, welke aan de herdenking der dooden is gewijd, draagt den naam van „Kanoeri boe", omdat ieder huisgezin in Groot Atjèh op één der dagen dier maand thuis een godsdienstig maal houdt, met rijst als hoofdschotel (De Atjèhers dl. I. p. 237, The Achehnese 1:221). In het Gajöland wordt den laatsten dezer maand in elk huis zulk een maaltijd aangericht en slacht men alsdan in de meeste kampoeng's buffels (Het Gajöland p. 323).
Den nacht van (d. i. vóór) den 14den der 9de maand Poeasa, den sterfdatum van Teungkoe Andjöng, wordt in Groot Atjèh de derde jaarlijksche kanoeri bij diens graf gehouden en staat deze bekend als kanoeri Teungkoe Andjöng (De Atjèhers dl. I, p. 252, The Achehnese 1:235).
2. Jaarlijks terugkeerende kanoeri's.
Behalve de vorenbedoelde, aan bepaalde herinneringsdagen gebonden, offermaaltijden, heeft men nog jaarlijks terugkeerende kanoeri''?,, die in verband staan met den landbouw en de vischvangst, de beide hoofdmiddelen van bestaan der bevolking. Voor eigenlijk Atjèh gelden als zoodanig de beide kanoeri blang, vooreerst bij den aanvang der sawah-werkzaamheden, in de tweede plaats als de rijst geslachtsrijp (dara) heet (zie dl. I, p. 471 en 473). De eerste wordt ook wel kanoeri oelèë loeëng, of: k. seuneulhöb (G: k. n oeloe n wöih) genoemd, omdat ze, bij kunstmatig geïrrigeerde velden, gehouden wordt bij de plaats, waar de hoofdwaterleiding voor het rijstveld uit de rivier of beek stroomt (vgl. dl. I, p. 471). De Gajö's houden de këndoeri nlöngöm oemö, de Alassers de këndoeri ra'-ra' als de padiplanten uitspruitsels aan den voet krijgen. De kanoeri oel'eë padé (G: k. oeloe n röm, Alas: k. maan pagé baroe) is een offermaaltijd tot wijding van de nieuwe rijst, vóórdat men die als voedsel gaat gebruiken. De kanoeri djakeuët werd reeds op p. 202 genoemd. Al deze kanoeri's hebben tot doel, het welzijn van het rijstveld voor de toekomst te verzekeren.
In de peperstreken geeft men de kanoeri boengöng lada als de peper in bloei staat, opdat de bloesems niet ontijdig zullen afvallen (dl. I, p. 480).
De kanoeri la'öt, welke de Atjèher houdt bij den aanvang van het vischseizoen, werd hierboven (p. 111) vermeld.
3. Kanoeri's bij viering van allerlei voorvallen in het familieleven.
De meeste hiervan leerden we hierboven reeds kennen: de kanoeri teungöh dapoe bij het einde der ovenperiode (p. 429); de kanoeri tjitjab op den 7den dag na de geboorte (p. 427); de këndoeri toeroen mandi bij het plechtig baden van



Offermaaltijden.
het jonggeboren Gajösche kind ongeveer op den 7den dag na de bevalling (p. 429); de kanoeri peutamat Koeroe an bij beëindiging van het Koran-onderwijs (p. 503); de këndoeri mënjang rajöh na de besnijdenis (p. 447); de kanoeri poela batèë bij de plaatsing der grafsteenen (p. 469 en 470) enz.
4. Kanoeri's om heil te bevorderen, of onheil af te weren.
Evenals de vroeger besproken, alleen op het volksgeloof berustende, verkoelingsplechtigheden, hebben ook de, onder den invloed van den Islam staande, offermaaltijden geen ander doel dan het geluk te bevorderen, het ongeluk af te weren. Denkt men bij de eerste veelal aan den zegen der geesten, bij de kanoeri's verwacht men de beureukat van Allah. Geldt dit laatste van alle maaltijden met een godsdienstige kleur, de hier bedoelde zijn die van de zeer eenvoudige soort, die bij allerlei, naar onze schatting vaak nietige, gebeurlijkheden plaats hebben, en waaraan de Inlander de gedachte eener wijding verbindt. Zoo bijvoorbeeld de: kanoeri peudöng roemoh (G: k. nlöngöm oemah, Alas: k. mëngköti roemah), d. i. de maaltijd bij de „oprichting" of de „verkoeling" van een pas afgebouwd huis (vgl. dl. I, p. 363), zooals men ook kanoeri'?, heeft bij de inwijding van een moskee, een dorpsgodsdiensthuis, enz.; kanoeri poephön keudè, bij het openen van een winkeltje; kanoeri peutrön prahö (G: k. mënawari prau, Alas: k. mënawari boengkoej) bij de inwijding eener nieuwe prauw; kanoeri peusidjoeë" peukakah (G. en Alas: k. mënawari pëpandèn) bij het voor de eerste maal in gebruik nemen van ambachtsgereedschap; kanoeri ladang (G: id., Alas: k. tënëmba) vóór men tot het aanleggen van een ladang overgaat; kanoeri peudöng seumajang, als een meisje op ongeveer 8-jarigen leeftijd haar godsdienstoefeningen begint te verrichten; kanoeri poephön beuët, als een leerling het elementair Koran-onderwijs aanvangt, enz.
De eveneens hiertoe behoorende offermaaltijden tot bezwering van algemeene rampen werden zooeven reeds vermeld. De Gajö noemt ze ook wel këndoeri balt doelang, omdat men daarbij de doelang's, waarop de borden geplaatst worden, onderste boven keert, en ook bij het amin (amen) zeggen de palmen der handen benedenwaarts houdt (Gajo Wdbk. i. v. këndoeri). Evenzeer is hiertoe te rekenen de huiselijke kanoeri apam bij aardbeving, omdat dan, naar de Atjèher zegt, de stoffelijke overblijfselen der overledenen dooreengeschud worden (De Atjèhers dl. I, p. 236, The Achehnese 1:220). We hebben op p. 464 gezien, dat apam-maaltijden naar de volksopvatting een bijzonder gunstige werking hebben op het lot der dooden.
Verschillende kanoeri's worden genoemd naar de voornaamste spijs, die daarbij wordt opgediend. Behalve de reeds aangeduide apam-, vruchten-, en r\]st-kanoeri's, is als zoodanig nog te vermelden de Gajösche këndoeri si lëma" loengi, d. i. de vette en zoete maaltijd, bij de bereiding waarvan kokosmelk en suikerstroop gebezigd worden. Een këndoeri sawah koe Pëngoeloe heet bij de Gajö's een offermaal, waarbij een schotel met 44 o/7öm-koekjes wordt opgedischt (Het Gajöland p. 322).
5. Kanoeri's ter inlossing van geloften.
Tot de voornaamste dezer gelofte-maaltijden behooren die bij besnijdenis (kanoeri peusoenat) en bij doorboring der oorlellen (kanoeri tob gloenjoeëng).



Hierbij vormt de maaltijd echter maar een klein onderdeel der feestviering (keureudja) en zijn het vooral allerlei wereldsche vermaken (rapa^'-voorstellingen, ratéb sadati, poelet, piasan, enz.), die aan de plechtigheid den noodigen luister bijzetten. Al zulke vermaken ontnemen echter volgens de Wet aan een offermaaltijd zijn godsdienstig karakter en dus ook zijn verdienste. Daar het den geloovigen echter zeer zwaar valt, om zich bij dergelijke feestelijke gelegenheden nauwgezet aan de wettelijke verbodsbepalingen te houden, treft men op verschillende wijzen een vergelijk. „Öf men noodigt alleen zulke transigeerende leubè's en oelama's, die zich niet aan dien wereldschen luister ergeren, wanneer zij zelve er geen direct deel aan behoeven te nemen, öf men doet het een zoowel als het ander, maar op verschillende tijden, zoodat de oelama met een gerust geweten de walïmah door zijn reciet of gebed kan wijden, al weet hij, dat straks de festiviteit naar de inzettingen van Satan zal worden voortgezet" (De Atjèhers dl. I, p. 229, The Achehnese 1:215).
Soms vormt een kanoeri bij het graf van den bovengenoemden heilige Teungkoe Andjöng, of bij dat van Teungkoe di Koeala (Sjaich Abdoerra oef van Singkel), aan de monding der Atjèh-rivier, het object eener gelofte. Andere soorten van gelofte-maaltijden zijn bijvoordeeld: ka'öj keubeuë (of -leumö), d. i. de maaltijd waarbij, overeenkomstig de gelofte, een buffel (of rund) wordt geofferd; ka'öj peutrön aneu', d. i. het maai, waarbij een offerdier wordt geslacht, als men een kind voor den eersten keer buitenshuis brengt; ka'öj limöng goepang, d. i. een kleine maaltijd tot inlossing eener gelofte bij ziekte; ka'öj peuët gaki (G: këndoeri si opat kidingé, Alas: k. mpat kiding), d. i. een offermaaltijd waarbij een viervoetig dier wordt geslacht, dus niet een kip, zooals men bij kleine kanoeri's gewoonlijk doet. Meent de Gajö, dat hij door een lijkspook (apah) is aangeraakt, dan zal hij bijvoorbeeld beloven, bij herstel een godsdienstigen maaltijd voor hem te zullen geven (Gajö Wdbk. i. v. köntak).
i. Geloften ').
De laatste voorbeelden brengen ons vanzelf tot het onderwerp, waarmede we ook hier en daar elders in dit werk als terloops reeds hebben kennis gemaakt, en waarmede we ons thans meer opzettelijk zullen bezighouden, n.1. het ook in andere streken van den Archipel bestaand gebruik van het afleggen van geloften, om daardoor gewenschte doeleinden te bereiken. De Atjèher duidt die geloften aan met ka'öj (Arab.: qaul), of: nada (G: nödjör, Arab.: nadzr), of: hadjat (G. en Alas: hödjöt, of: hadjat, Arab.: hadjat), of: niet (G: niöt, Alas: niat, Arab.: nijjah). Ofschoon het doen van geloften (meukaöj, of: meuhadjat, of: meuniët, G: mënödjöt), evenmin als het bovenbedoelde brengen van offermalen, typisch Mohatnmedaansch is, staat het een zoowel als het ander in Mohammedaansche landen toch sterk onder den invloed van den Islam.
De Wet verstaat onder gelofte (nadzr), gelijk bekend, dat de geloovige, al
1) Vgl. hierover: De Atjèhers dl. I, p. 430—433; Dr. J. Jacobs: Het familie- en kampongleven op Groot Atjèh dl. I, p. 175 vg.; Dr. Th. W. Juynboll's „Handleiding" p. 178 vg.



of niet onder de voorwaarde van het plaats grijpen eener door hem gewenschte gebeurtenis, aan Allah een of andere prestatie in den vorm van een Hem welgevallig werk belooft '). Zulk een gelofte is te vergelijken met een eed; ziet een zuiveringseed op het verleden, een gelofte (promissorische eed) is op de toekomst gericht. Terwijl bij het verbreken van een eed met een boetedoening (Arab.: kaffarah) kan worden volstaan, blijft de gelofte van kracht, zoolang zij nog niet is ten uitvoer gelegd. Het vervullen eener afgelegde gelofte is uit Mohammedaanschgodsdienstig oogpunt een onafwijsbare plicht '-).
Ook naar het volksgeloof heeft het niet vervullen eener gelofte rampzalige gevolgen. Wanneer een kind bijvoorbeeld voortdurend zweren op het hoofd, aan oogen of ooren heeft, zeer langzaam van een ziekte geneest, of later bijzonder lang lijdt aan de gevolgen der besnijdenis, dan zegt men al gauw, öf dat men een gelofte betreffende dat kind heeft gedaan, welke niet vervuld werd, öf dat men voor het kind een van die festiviteiten of plechtigheden moet doen plaats hebben, die anders veelal voorwerpen van geloften zijn ri).
Allerlei feestelijke gebeurtenissen in het familieleven vormen aanknoopingspunten voor geloften, die men vooral bij ziekte of ongeval doet, hopende daardoor het welzijn van dengene, voor wien het feest gegeven wordt, te bevorderen. Zeer gebruikelijk is het bijvoorbeeld bij de Atjèhers, dat vader of moeder aan het ziekbed van hun kind verklaren, dat zij het, in geval van beterschap, bij gelegenheid van een of ander plechtig voorval in zijn later leven (bijv. bij haarsnijding, besnijdenis, enz.), naar een heilig graf zullen brengen. Is die wensch vervuld, dan gaat men in grooten optocht van mannen en vrouwen met het kind naar die gewijde plaats, waar een offermaaltijd wordt gehouden, gepaard aan een wassching van het hoofd (srah oelèë) van het herstelde kind. Ook worden dan gewoonlijk de grafsteenen met citroenwater gewasschen en wordt daarbij wierookhars gebrand. Zulke geloften worden evenzeer bij boeröng-graven gedaan en bij allerlei andere heilige plaatsen, bijvoorbeeld bij een heiligen steen. Soms wordt als vervulling eener gelofte wel een witte vaan in de nabijheid van, of op een heilig graf bevestigd. Niet zelden wordt het voornemen uitgesproken, om den optocht
1) Dr. C. Snouck Hurgronje: Nederland en de Islam, 2d« dr., 1915, p. 39.
2) Dr. Th. W. Juynboll's „Handleiding" p. 179.
3) De Atjèhers dl. I, p. 430 vg. (The Achehnese 1:390 vg.). Dergelijke opvattingen aangaande geloften vindt men ook elders in den Archipel, bij wèl- en niet-Mohammedaansche volken. Zoo schrijft bijv. L. J. Warneck over de Batak's: Wenn jemand dem sumangot ein Opfer versprochen hat, dann musz er es unter allen Umstanden erfüllen, denn die begu zürnen, wenn man das Versprechén nicht ausführt, und der das Versprechen gegeben hat, wird darüber krank (Die Religion der Batak, 1909, p. 85 en i00). Van Karaëng-lowé verwacht de Makassaar geluk en ongeluk. „Leven en dood beschouwt men als in zijne macht te staan; de zieke die herstelling, de moeder die een kind, de handelaar die fortuin, de dobbelaar die winst, de landman die een goeden oogst verlangt, allen wenden zich tot Karaëng-lowé en doen hem de belofte van hem dit of dat te zullen geven, als hij zoo goed wil zijn, hunne wenschen te vervullen. En heeft men zijne begeerte verkregen, niet gaarne zou men nalaten, de gedane belofte te vervullen. Karaëng-lowé toch zou boos worden en door het toezenden van ziekte of ongeluk zijnen toorn openbaren" (Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. III, p. 264).



naar de heilige plaats met orkestbegeleiding te doen plaats hebben, of ook wel de plechtigheid met een ra/KfZ-uitvoering op te luisteren ').
Zeer algemeen is ook de gelofte, een kip of geit op een heilig graf los te laten (peulheuëh mand') p. kamèng); of dat men den geheelen Koran zal laten reciteeren (beuët siseun tamat), welk vroom werk dan voor een paar gulden aan een of anderen leubè wordt uitbesteed; of dat men de hikajat Samman, of ander gewijd verhaal zal laten voordragen, in de hoop, dat de heilige, wiens levensgeschiedenis het voorwerp der gelofte is, zijn voorbede aan het beoogde doel ten goede zal doen komen 2).
Allerlei zaken kunnen het object eener gelofte zijn. Vooral het goud speelt daarbij in Atjèh een groote rol. Is het kind een meisje, dan luidt de gelofte wel, dat later de doorboring der oorlellen zal plaats hebben met een gouden naald, of dat voor het meu andam (zie p. 325) gebruik zal worden gemaakt van een gouden kam. Heeft een knaapje een opgezet scrotum, dan belooft de moeder het zooveel goud te zullen geven, als noodig is om de aangedane plaats te bedekken (salöb böh). Vallen bij een meisje de haren uit, dan verbindt men zich, om haar naderhand bij haar huwelijk een haarsieraad (oelèë tjeumara, zie dl. I, p. 279) te zullen schenken van een zeker gehalte (manjam) aan goud. We zagen reeds, dat bij tand- of kiespijn soms een of ander gouden tandversiering wordt beloofd (dl. I, p. 589). Den op p. 478 genoemden buitenlandschen heilige Toean Meurasab belooft men wel, bij herstel van een ziek kind, een gouden of zilveren handje of „de lengte van het kind aan goud" (santeut dong) te zullen geven. Zulke handjes of stukken gouddraad (men maakt die zoo dun mogelijk) geeft men aan Klinganeesche kooplieden mede, wanneer zij naar Madras reizen, en deze bezorgen dan de verzending naar Nagore, waar genoemde heilige begraven ligt (De Atjèhers dl. 1, p. 233, The Achehnese 1:218)3).
Andere vaak voorkomende gelofte-voorwerpen zijn bijvoorbeeld: de Badé" Radja Toempa" (zie dl. 1, p. 308 vg.); een veelkleurige doek (idja plangi, G: oepoeh pentjörna, Alas: oewis gersing, zie dl. I, p. 558); een vlieger in vogelvorm (glajang kleuëng)-, een keumbaj boendi (zie boven p. 426); en zoo meer. Het aantal van zulke voorwerpen is ongelimiteerd. Wanneer bijvoorbeeld iemand, ten einde raad, een handeling belooft te zullen verrichten of doen verrichten, die nog nooit in een gelofte vermeld werd, en de genezing, waaraan men reeds wanhoopte, volgt, dan wordt later door menigeen dat probate middel toegepast, en
1) De Atjèhers dl. I, p. 430, 432 (The Achehnese 1:390, 392); Het Gajoland p. 174, 204, 207, 223; Qajö Wdbk. i.v. pepandji.
2) De Atjèhers dl. II, p. 223 (The Achehnese 11:218).
3) In Zuid-Celebes luidt de gelofte, die men bij een ziekbed doet, ook wel, dat men bij herstel een stuk goud (n.1. een stuk gouddraad) ter lengte van den kranke zal offeren (Dr. B. F. Matthes: Bijdragen tot de ethnologie van Zuid-Celebes p. 94). Men denkt hierbij onwillekeurig aan het vroeger te onzent, en ook elders in ons werelddeel, bestaand gebruik, om een bepaald gewicht aan geld of goud, berekend naar het lichaamsgewicht van een kind, aan de Godheid als dank- of smeekoffer te wijden (zie daarover H. Levelt: Het wegen van kinderen in de Roomsche Kerk, in het tijdschr. Taxandria, 27ste jg., 1920, p. 249).



de reeks der geloften is alzoo met één soort vermeerderd (De Atjèhers dl. I, p. 432, The Achehnese 1: 393).
Dat het getal zeven, dat bij allerlei magische handelingen zulk een groote plaats inneemt, ook bij het afleggen van geloften vaak te pas wordt gebracht, zal niemand verwonderen. Zoo belooft men bijvoorbeeld aan een ziek kind, om het, als het beter wordt, naar 7 moskeeën (toedjöh böh meuseugit) te brengen; een kanoeri te wijden van 7 buffelkoppen (kanoeri toedjöh oelèë keubeuë); in 7 winkels te gaan bedelen (geumadè toedjöh böh keudè) — men vraagt dan in de keudè's, waar men wel eens iets koopt, om het een of ander, met vermelding der gelofte, waarop men meestal een weinig gouddraad ontvangt, dat dan later bij jongens op den hoofddoek, bij meisjes op den omslagdoek wordt vastgenaaid —; 7 vuurpijlen (boengöng apoej é') te zullen afschieten; enz.
De bovengenoemde voorbeelden werden voornamelijk aan eigenlijk Atjèh ontleend. Besluiten we met nog een paar soorten van Gajösche geloften te noemen. Wordt een huwelijk niet door kinderen gezegend, dan doen de echtelieden in het Meergebied wel de gelofte, om, als er uitkomst komt, een feestelijken rondgang te zullen maken om het Gajö-meer (mëringköli laut), onder het slaan op bekkens (mënggoeöl tjanang) en het afschieten van vuurzoekers (mënoenoe mërtjoen); bij verschillende plaatsen, waar riviertjes in het Meer uitmonden (koeala), wordt dan een kip of geit geslacht en een kleine offermaaltijd onder de deelnemers aangericht. Soms legt een vader wel de gelofte af dat later, bij het huwelijk van zijn dochter, een bepaalde persoon als goeroe-didöng zal optreden. Is een kind voortdurend sukkelende, dan doet men soms de toezegging het, in geval van beterschap, een anderen vader en een andere moeder te zullen geven {mitidah ama, mindah inö); gewoonlijk is dan de stilzwijgende conditie, dat het kind na eenigen tijd van zijn nieuwe ouders weer wordt losgekocht ').
k. Heiligenvereering.
Heeft de Islam zich op menig gebied naar het populair geloof zijner belijders moeten schikken, vooral is dit wel het geval ten opzichte van de vereering van heilige plaatsen, welke zoozeer met het volksgeloof samenhangt.
1) Dit in schijn afstand doen van kinderen door de ouders in geval van ziekte (hetzij door ze quasi door anderen te laten aannemen, of ze te verkoopen, of te vondeling te leggen) is in veel streken van den Archipel bekend. Gewoonlijk wordt misleiding van ziektegeesten genoemd als motief voor dit gebruik en is het dus op één lijn te stellen met het omkleeden van jongens en meisjes en het veranderen hunner namen in gelijke gevallen. Men vindt het gebruik o. a. bij Javanen (Dr. J. A. van Dissel in Tijdschr. Ned. Indië 1870, dl. I, p. 272); bij Soendaneezen (K. F. Holle in Tijdschr. Bat. Gen. dl. 20, 1873, p. 234); bij Kajan-Dajak's (Dr. A. W. Nieuwenhuis: Quer durch Borneo dl. 1, p. 70; II, p. 101); bij Sarawak-Dajak's (H. Ling Roth: The natives of Sarawak dl. I, p. 231); bij Toradja's (N. Adriani en A. C. Kruyt: De Bare'e-sprekende Toradja's dl. II, p. 100); bij de Alfoeren van Toboengkoe en Tomori (Dr. A. C. Kruyt in Meded. Ned. Zend. Gen. dl. 44, 1900, p. 236); bij Minahassers (Dr. G. A. Wilken „Verspreide geschriften" dl. I, p. 115); bij Amboineezen, Alfoeren van Ceram en andere Oostelijke stammen (J. G. F. Riedel: De sluik- en kroesharige rassen p. 75, 136, 137, 327). Vgl. daarover nog Mr. S. R. Steinmetz in Tijdschr. Kon. Ned. Aardrk. Gen. 1893 p. 502 vg. en voor



Volgens de officieele leer zou Allah sommige vromen tot zijn bijzondere „vrienden" (Arab.: walï) hebben uitverkoren. Bij hun leven zoowel als na hun dood werkt hun voorbede zegenrijk voor degenen, die hen eeren. Die vereering behoort daarin te bestaan, dat men een heilige het te verwachten hemelsche loon voor zekere goede werken (bijv. het spijzigen van behoeftige vromen, het voordragen van Koranreciet en dergelijke) bij wijze van geschenk opdraagt, om daardoor zijn voorspraak bij Allah te verwerven.
Veel verder dan deze leer gaat echter de heiligenvereering naar de populaire voorstelling. Naar die opvatting vormen de heiligen een klasse van halfgoden, tot wie men zich met al zijn geestelijke en stoffelijke nooden juist bij voorkeur wendt, omdat zij den mensch zooveel nader staan dan de godheid. Die heiligenvereering liet zich zoo gemakkelijk aanpassen aan de oud-heidensche vereering van heilige plaatsen. „Bleek het volk, dat aan den Islam onderworpen werd, aan den cultus van een heilige plaats, boom, of bron te zeer gehecht te zijn: er behoefde maar een wali gevonden te worden, op wiens naam zulk een oord gesteld werd, en de heiligheid ervan was gered. De geloovige verbeelding voorzag het dan met legenden omtrent gestorven vrienden van Allah en .... de vereering kon voortgaan" '). Zóó is het gegaan in alle Mohammedaansche landen, en Atjèh maakt op dien regel geen uitzondering -).
De Atjèhers noemen de heiligen: èëlia, de Gajö's en Alassers: oeliö, d. i. de locale uitspraak van awlia, het meervoud van wali, het Arabische woord voor heilige. De wonderen, waartoe een heilige door Allah's genade in staat geacht wordt, dragen in het Arabisch den naam karamah. In Atjèh, waar deze term als kramat wordt uitgesproken, heeft hij ook de beteekenis van heilig, heilige, heilig graf. Wordt de uitdrukking oereuëng kramat (G: djema krahmat) zoowel op levende als op doode heiligen toegepast, het woord èëlia duidt alleen de laatsten aan.
De vorm, waarin men den bijstand der heiligen inroept, is ons in hoofdzaak reeds bekend. Behalve die van Teungkoe Andjöng en zijn echtgenoote, waar men de „jaardagen" (Yö' thötï) viert, bezoekt men hun graven bijna uitsluitend ten gevolge van geloften. Vervulling van wenschen, herstel van ziekte en belangrijke gebeurtenissen in het familieleven zijn de gewone aanleidingen tot die bezoeken, die men soms alleen, soms in klein gezelschap, soms in grooten optocht aflegt. Men brengt wat bloemen, wat wierook, wat wit katoen tot omhulling der grafsteenen (salöb batèë), wat offerspijzen, een enkele maal een offerdier mede. Daarentegen neemt men wat oude bloemen van het graf mede, om er bijvoorbeeld
hetzelfde gebruik buiten den Archipel J. G. Frazer: Folk-lore in the Old Testament dl. III, 1918, p. 168 vg. Voorbeelden van symbolischen verkoop van kinderen in ziektegevallen hier en daar in Europa, vindt men bij Dr. O. v. Hovorka en A. Kronfeld: Vergleichende Volksmedizin dl. II, 1909, p. 650, 709, 716.
1) Dr. B. J. O. Schrieke: Het boek van Bonang (dissert. 1916) p. 42.
2) Vgl. voor het bovenstaande: Dr. C. Snouck Hurgronje, De Islam p. 40 vg. (Verspreide geschriften I, p. 410); De Atjèhers dl. I, p. 158, 474, dl. II, p. 320 (The Achehnese I : 154, 428, II : 291).



een ziek kind mede te bespuwen, of een stukje oud katoen van den grafsteen, om er hals- en polsbandjes van te maken voor kinderen, bij wijze van amulet.
De onstoffelijke kracht der offers wordt naar het volksgeloof door den heilige zelf genoten. De officieele leer wil alleen spijsuitdeeling aan levenden als een vroom werk beschouwd zien, waarvan men den heilige het loon schenkt. Naar beide beschouwingen moeten echter de offerspijzen door levende menschen genoten worden, en wel liefst door de meer godsdienstige soort, die men teungkoe's of leubè's noemt. Daarom neemt men bij een spijsoffer ook gewoonlijk één of meer teungkoe's mede, tenzij het graf van vaste bewakers enz. is voorzien.
Daar het alleen op de intentie aankomt, is de plaats, waar het offer wordt aangeboden, onverschillig, en bij eenvoudige, kleine geloften, bepaalt men zich er veelal toe, de eetwaren of bloemen aan een teungkoe in diens woning te overhandigen. Zoo is de mogelijkheid geschapen van geloften af te leggen en te vervullen ten behoeve van den Profeet, of'van buitenlandsche heiligen ').
Dat ook levende personen in hun omgeving wel min of meer als heiligen worden geëerd, bewijzen o. a. de klassen van sajet's (p. 375) en oelama's (p. 272). Niemand heeft zeker met meer politieken tact en met meer succes van den grooten eerbied der Atjèhers voor zijn geslacht gebruik gemaakt dan Sajjid Abdoerrahman Zahir, gewoonlijk bekend als Habib Abdoerrahman (zie over hem dl. I, p. 20). Van alle zijden stroomden duizenden mannen en vrouwen toe, om slechts zijn hand te mogen kussen, en elk offerde bij die gelegenheden minstens zijn pakje gepelde rijst, vaak min of meer belangrijke geldgeschenken (De Atjèhers dl. I, p. 162, The Achehnese 1: 159). Hoe ook oelama's bij hun leven soms als heilig werden vereerd, leert ons de levensgeschiedenis van Teungkoe Tirö (zie boven p. 274).
Naarmate ons bestuur zich in Atjèh krachtiger kon laten gelden, is de invloed der sajet's — wier aantal in Atjèh niet groot en in Gajö- en Alasland zelfs zeer gering is — veel verminderd. Ook de positie der oelama's is na beëindiging van den Atjèh-oorlog zeer geslonken (vgl. boven p. 273). Toch is de eerbied en de vrees voor die personen en voor allen, die om een of andere reden aanspraak hebben op den titel teungkoe, nog diep geworteld. Niet minder, maar ook niet meer, dan andere Mohammedanen zijn de Atjèhers, Gajö's en Alassers kramatgeloovig, d. i. geneigd om spoedig te gelooven aan de wondermacht van personen, die zich in een of ander opzicht van de gewone menschen onderscheiden. Er zijn er, die hun naam te danken hebben aan de beweerde kracht der door hen vervaardigde amuletten, of aan de genezing van zieken door middel hunner tooverspreuken; van anderen zegt men, dat zij met groote juistheid mededeelen, wat in de toekomst zal geschieden, of wat in hun afwezigheid is gebeurd; weder anderen doen eenvoudig zonderling, of stellen zich zelfs somtijds als gek of onnoozel aan. Aan al zulke lieden wordt al spoedig de eigenschap van kramat toegekend, en van alle zijden stroomen hun dan eenvoudige lieden toe, om den zegen van hun gebed, de aanraking van hun lichaam of kleed, welke zij gaarne
1) Zie voor het bovenstaande De Atjèhers dl. II, p. 322 vg. (The Achehnese II: 293 vg.).



en ongevraagd met zilver of goud betalen (vgl. De Atjèhers dl. II, p. 331, The Achehnese 11:301, Het Gajöland p. 328). Dat die vereering van als heilig geldende levenden, ook uit een politiek oogpunt, van groote beteekenis is, spreekt vanzelf. Den invloed der geletterden in de schatting des volks typeert Dr. Snouck Hurgronje aldus: „Hun gebed, meent men, brengt zegen en vloek, genezing en ziekte; immers kennen zij de door Allah voor de bereiking van verschillende doeleinden vastgestelde formules, en is hun levenswandel vroom genoeg, om aan die woorden de noodige kracht te verleenen. Zelfs waar een onkundige leubè eerlijk genoeg is, om het verzoek eener moeder om eene „belezing" van haar zieke kind af te wijzen, daar maakt de naïeve aandrang der moeder: „ach, wil toch maar wat blazen" verder verzet onmogelijk. Zelfs de adem van iemand, die met schrifturen weet om te gaan en zijne ritueele plichten vervult, geldt den onwetenden als heilzaam" (De Atjèhers dl. II, p. 33, The Achehnese II: 32).
Het aantal levende oereuëng kramat is in Atjèh niet groot. Ons zijn slechts de volgende drie met name bekend:
a. Teungkoe Moeda, dezelfde, dien Dr. Snouck Hurgronje reeds aanduidde als de habib-kramat van het geslacht cAidaroes (De Atjèhers dl. I, p. 160, dl. II, p. 330, The Achehnese I : 156, 11:300). Hij is een waanzinnige van de goedaardige soort. Vroeger was hij handelaar; eerst nadat zijn abnormale geestestoestand tot uiting kwam, werd hij als heilige vereerd. Hij woont nog altijd te Gampöng Djawa, nabij Koeta Radja, in een bouwvallige hut — naar men zegt door slangen bewaakt — naast het groote huis zijns broeders. Hij valt dadelijk op, doordat hij het haar lang. laat groeien, wat geen andere Atjèher meer doet. Alwie één zijner lange haren weet machtig te worden, kan er wonderen mee doen. Een bezoek te zijnent is soms het voorwerp eener gelofte. Gaarne pruimt men op een door hem uitgekauwde sirihpruim (seupah), dat geeft zegen (beureukat) — zoo zegt men.
b. Teungkoe Eumpèë Triëng, zoo genoemd naar de kampoeng, waar hij woont, in het district VII Moekim's Ba^ét (in de sagi der XXII Moekim's), is een soort van heilige, waar vele lieden heen gaan met wat water, om het met zijn gebed te doen zegenen. Zulk belezen water (ië neuradjah) geldt als beureukat, zoowat voor alles.
c. Habib Sapi, een Atjèher van Arabische origine, van de familie Habsjï, woont in de kampoeng Boengkaïh in de onderafdeeling Lhö' Seumawè (spoorhalte tusschen Bireuën en Lhcf Seumawè). Hij heeft de volle beschikking over zijn geestvermogens, gaat voor zeer vermogend door en heeft zijn agenten (keudèhouders) o. a. in Langsa, Lhö' Seumawè en Idi, die aldaar de voor hem bestemde giften in ontvangst nemen. Ook hem worden allerlei geloften gedaan. Een sirihpruim uit zijn mond, of door hem belezen water, heet mirakelen uit te werken.
De meesten heiligen worden zulks echter eerst na hun dood, en het zijn dan, zooals gezegd, hun graven (koeboe kramat), die als heilig worden vereerd. Men kan drieërlei doode heiligen onderscheiden.
1. Heiligen wier graven zich buiten Atjèh bevinden.



Voor hen, die de bedevaart naar Mekka hebben gedaan, zijn natuurlijk de buitenlandsche heiligen der heilige steden van Arabië (Mekka en Medina) het best bekend. Meer algemeen worden echter vereerd:
a. De in 1166 overleden en te Baghdad begraven groote heilige der mystieken cAbdoelqadir Djïlanï (Atj.: Siah Abdökadé), stichter der Qadirijjah-orde, aan wien door de Atjèhers nu en dan schotels gele kleefrijst beloofd worden tot groot genoegen der daarvan genietende teungkoe's, die ter eere van dien heilige de patihah daarover reciteeren ').
b. De Klinganeesche heilige Meurasab of: Mirah Sab, die te Nagore in Britsch Indië begraven ligt en in zijn vaderland Qadir Wali Qahib heet. Over de wijze zijner vereering werd op p. 478 en 566 bereids gesproken. Zijn jaardag (tö* thön) wordt hier en daar (vooral in Klinganeesche kringen) gevierd; naar men zegt, zou in Pinang daarvan een groote feestdag worden gemaakt. Sommigen noemen hun kind naar dezen heilige Nagoe 2).
2. Nationale heiligen, die uit het geheele gewest pelgrims trekken.
' Hiertoe is eigenlijk alleen te rekenen het bovengenoemde graf van Teungkoe Andjöng, den Arabischen sajet uit het geslacht van Bilfaqlh, die in de Gampöng Djawa begraven ligt, welk graf het oudere, vroeger voornaamste, graf van Teungkoe di Koeala, alias Abdöra'öh (Abdoerra'oef van Singkel) in de schaduw heeft gesteld 3). Zelfs lieden van Troemon en Langsa trekken er heen, om zich van een ten opzichte van dien heilige gedane gelofte te kwijten (peulheuëh ka'öj)4). Tot op zekere hoogte zou men tot de nationale heiligen ook kunnen rekenen Teungkoe Lam Peuneu eun, al wordt zijn graf in de kampoeng van denzelfden naam in de IX Moekim's van Groot Atjèh maar zelden door lieden van verre bezocht; zie over hem dl. 1, p. 480.
1) Zie over dien heilige: De Atjèhers dl. I, p. 136, 169, 201, dl. II, p. 256, 324 (The Achehnese 1:130, 165, 191, 11:249, 294), en de Enzyklopaedie des Islam dl. I, p. 43.
2) Zie over dien heilige: De Atjèhers dl. I, p. 76, 231 vg., dl. II, p. 324 (The Achehnese 1:73, 217 vg., 11:295).
3) Deze laatste in de tweede helft der 17de eeuw in Atjèh gevestigde geleerde werd op p. 476 reeds genoemd in verband met zijn verhouding tot de mystiek. Allerlei legenden zijn over hem in het gewest nog in omloop. Reeds werd op p. 292 nt. 3 gewezen op de averechtsche opvatting, dat Abdoerra'oef de invoerder van den Islam zou zijn geweest. Zelfs in het Gajöland zegt men nog algemeen: ödöt ari mpoentö merhoem, oekoem ari tengkoe Siah Koeala. In het Dajasche zouden nog afstammelingen van hem wonen, die daar van de zijde der bevolking zekere deferentie genieten en als bibeuëh (p. 375) worden beschouwd. In het Singkelsche gaat over hem het volgend verhaal. In Atjèh zijnde kreeg zijn zwangere vrouw eens sterken lust in den toemaboeh-visch, welke ginds niet te krijgen was. A. reisde daarom naar Soerau aan de Simpang Kanan-rivier in zijn geboorteland. Nadat hij te Ajër Përira den door zijn echtgenoote begeerden visch had gevangen, liet hij bij een boom zijn vierkanten ijzeren stok, zijn badé' (dolk) en zijn rozenkrans achter. In Atjèh teruggekeerd, zond hij bericht, dat zijn badé" moest worden geschonken aan den katip van Soerau, zijn stok aan den kedjoeroen van Sërasa en zijn rozenkrans aan radja Lela Lewangso, den bestuurder van Pëndjahitan. Deze voorwerpen zouden ter plaatse nog kunnen worden getoond.
4) Zie over dien heilige: De Atjèhers dl. I, p. 36, 160, 227, 234, 252, dl. II, p. 321 vg. (The Achehnese 1:35, 156, 213, 219, 235, 11:292 vg.).



3. Plaatselijke heiligen.
Dezen gelden slechts als schutspatronen van een bepaalde streek (moekim, dorp, enz.). Hun aantal is legio, men vindt hun graven in de nabijheid van nagenoeg alle kampoeng's. Sommige daarvan zijn na één generatie reeds vergeten en nog iets later geheel verdwenen. Van andere zijn de namen der heiligen, die er hun laatste rustplaats vonden, niet meer bekend, al blijven ze hun roep van heiligheid toch behouden. In het laatste geval spreekt de Atjèher eenvoudig van den èëlia peuët sagöë gampöng. Noemen we uit de lange reeks dier heiligen van locale reputatie een enkel voorbeeld. In de onderafdeeling Seulimeum het graf van Teungkoe di Weuëng, den heilige van het district VII Moekim's Ba'ét; in de onderafdeeling Lhö' Nga de graven van Teungkoe di Bitaj (een Turk of Syriër van geboorte), Teungkoe Tjhi Lampisang, en Toean diboh (zie boven p. 410), die alleen van belang zijn voor het district VI Moekim's; in de onderafdeeling Koeta Radja het graf van Teungkoe Panté Tjeureumèn, den beschermheilige van de lieden van het district Meura'sa; enz.1) Dan heeft men nog graven van heiligen, wier zegen men voor bepaalde doeleinden afsmeekt. Tot deze specialiteiten behoort, behalve Atjèh's bovenbedoelde peperheilige, bijvoorbeeld Toean di Loengkeuëng, zóó genoemd, omdat zijn graf in de Blang Bintang (sagi der XXVI Moekim's) door de zware wortels van een geutapang-boom (Terminalia Catappa, L.) wordt omringd (loengkeuëng = Mal. lengkong). Naar zijn laatste rustplaats brengt men ziek vee, om er de koppen der dieren met water te wasschen (srah oelèë), of, wanneer de afstand te groot is, neemt men wat aarde van zijn graf en mengt dit in het drinkwater van de zieke beesten (De Atjèhers dl. II, p. 326, The Achehnese II: 296).
Ook in het Gajöland hebben de meeste heilige graven alleen voor hun naaste omgeving beteekenis''). Slechts Tengkoe di Koetö in Tèlöng en Tëngkoe Oeloe n Tanöh boven de kampoeng van dien naam, hebben zekere vermaardheid door het geheele land, volgens sommigen, omdat alleen hun graven door tijgers bewaakt heeten te worden (Het Gajöland p. 329).
Op p. 188 van het eerste deel van dit werk werd reeds medegedeeld, dat zich, volgens de volksverhalen, in de nabijheid der voornaamste heilige graven één of meer tijgers als grafwachters bevinden. Men zegt dan, dat ze „betijgerd" zijn, „een tijger hebben" (meurimoeëng, G: mekoelö), zooals men ook spreekt van meu oeleuë en meuboeja, wanneer slangen of krokodillen als bewakers der graven optreden. Teungkoe di Koeala (Abdüra'öh) heeft, niet ver van zijn graf, op de grens der Koeala Atjèh en der zee een reusachtigen rog (paröë), die de vaartuigen van slechte menschen, vooral van hen, die in eerbied voor Atjèh's grooten heilige te kort geschoten zijn, doet verongelukken. De meeste heilige graven aan de stranden der Oost- en Westkust worden door gewijde walvisschen (pawöïh) of haaien (jèë) bewaakt (De Atjèhers dl. II, p. 332 vg., The Achehnese II: 302).
1) Een meer uitvoerige opgave van de voornaamste heiligen van Atjèh vindt men in De Atjèhers dl. II, p. 324 vg. (The Achehnese II: 295 vg.).
2) Zie Het Gajöland o. a. p. 20, 156, 173, 174, 184, 187, 197, 204, 206, 209, 215, 240.



Heiligenvereering.
Ook wemelt het van zeeheiligen, die hun ware of vermeende graven hebben aan de stranden, op de eilanden en klippen. Aan sommige daarvan doet men in nood geloften, maar bij de meeste neemt men onder het voorbijvaren zekere, door eerbied en vrees ingegeven, gebruiken in acht. Men brandt dan namelijk wierook, wacht zich voor scherts of ijdele praatjes en spreekt soms zekere formules uit. Ook zijn er eigenaardig gevormde rotsen en steenen, die als versteende sporen der aanwezigheid van godsmannen gelden (De Atjèhers dl. II, p. 327, The Achehnese II: 297).
In dit verband is alleerst te noemen de heilige reus der Westkust Toean di Taloe, of: Teungkoe Lhö" Tapa Toean, wiens graf zich bevindt achter de pasar van de naar hem genoemde onderafdeelingshoofdplaats Tapa^ Toean. Door lieden uit de geheele kuststrook van Soesöh tot Teureubangan (Kloeët) toe worden bij dit heilige graf geloften gedaan en plechtige eeden afgelegd. Volgens een legende zou deze heilige eens een draak tot in zee vervolgd en van dien tocht enkele sporen bij het strand en in de zee achtergelaten hebben. Eén zijner voetstappen liet een indruksel na op den hoogsten top van het Intém-Intém-gebergte in het Gajöland (zie dl. I, p. 80), een andere beneden dicht bij het strand. De heilige wierp met zijn hoofddeksel en zijn stok naar het monster, maar dit verdween voor altijd in het water; de beide voorwerpen versteenden en deze steenen, Batèë Toengkat en Batèë Koepiah genoemd, steken nog altijd als eigenaardig gevormde klippen uit de zee ').
Dat de graven van boeröng's in Atjèh geheel op dezelfde wijze als die der heiligen worden beschouwd en vereerd, werd op p. 421 en 565 reeds opgemerkt.
Ook voor de vorstengraven heeft de Atjèher grooten eerbied, maar als eigenlijke kramat-graven worden ze toch niet beschouwd. Alleen worden in Groot Atjèh, bij wijze van geloften, zoo nu en dan nog wel bloemen en wierook gewijd aan de Koeboe Pöteu Meureuhöm in de gampöng Koeta Alam, op ongeveer een half uur gaans buiten Koeta Radja gelegen (dl. I, p. 53). Dat sinds lang niemand in staat was, den bewoner van elk dier graven in het bijzonder aan te wijzen, deerde niet: men was tevreden, aan de „zalige majesteiten" in het algemeen zegen te ontleenen (De Atjèhers dl. II, p. 329 vg., The Achehnese II: 299).
1) Zie over deze legende De Atjèhers dl. II, p. 327 vg. (The Achehnese 11:297 vg.); K. F. H. van Langen: Atjeh's Westkust p. 88 vg.; W. Volz: Nord-Sumatra dl. II (Die Gajölander) p. 110; Het Gajöland p. 30 nt. en p. 43. Wanneer men kennis neemt van nt. 2 p. 664 van G. E. Gerini's bekend werk over „Ptolemy's geography", dan vraagt men zich af, of de daar bedoelde voetindrukken, die Boeddha, volgens het oud-Peguaansche werk v. Gavampati (vgl. dl. I, p. 62), op zijn vermeende reis door den Archipel in Atjèh op den berg Kaïinika-sela-giri (door Gerini vereenzelvigd met den Aböng-Aböng, een der toppen van het Gajösche Centraalgeb. even be-W. den Intém-Intém) zou hebben achtergelaten, niet dezelfde zijn als die, welke nu nog aan Toean di Taloe* worden toegeschreven. Vgl. over heilige voetsporen in Christel., Mohamm., en Boeddh. landen o. a. R. Andree: Ethnogr. Parallelen und Vergleiche p. 94 vg. en W. Crooke: Folk-lore of Northern India dl. II, p. 199 vg.



I. Regen-maken ').
Men kan zich voorstellen, dat in een land als Atjèh, waar de landbouw als „meester aller broodwinning" geldt, allerlei middelen bekend zijn, om bij langdurige droogte den regen te lokken. De meest gewone dier middelen zijn van magisch-religieuzen aard. Wel kent de Islam een seumajang om regen te verkrijgen (galat al-istisqtf), maar in het hier behandelde gewest is die toch niet gebruikelijk (vgl. boven p. 491).
Het vroeger reeds genoemde middel van het baden eener kat, om regen te verwekken, is in het Alasland niet onbekend (meridi koetjing), maar leeft bij de Atjèhers alleen nog in spreekwijzen voort (dl. I, p. 518).
Een antiek Atjèhsch gebruik — dat echter reeds tot een kinderspel dreigt over te gaan —, is het slaan op klapperdoppen of schelpen, om regen te vragen (pëh broeë* lakèë oedjeuën). De oude vrouwen gaan dan des nachts bij heldere maan met de kinderen der gampöng in optocht rond, elk gewapend met twee klapperdoppen of schelpen, die zij tegen elkaar slaan, om rumoer te maken, en het volgende gebedje zingend: „O onze Heer God, geef twee druppeltjes water, de rijst is al dood, o onze Heer God, geef twee druppeltjes water" (Pöteu Alah bri ië doea neu , padé ka maté, Pöteu Alah bri ië doea neu). Waar de optocht voorbij komt, heeft men in de huizen watervaatjes (tajeuën) gereed staan, die met limoensap (ië kroeët) gevuld zijn; daarmede besprenkelt men de biddende muzikanten en biedt hun tevens spijzen aan (De Atjèhers dl. II, p. 311 vg., The Achehnese II: 283 vg.).
Dit uitstorten van water is een zeer gewone vorm, om het verlangen naar regen uit te drukken. We hebben hier een voorbeeld van sympathetische magie, waartoe verschillende regen-verwekkende middelen naar hun bedoeling te rangschikken zijn.
De eenvoudigste wijze van regen vragen (lakèë oedjeuën, G: nirö wöih, of: berapé wöih, of: nirö oerön, Alas: midö oedan) is het houden van een offermaaltijd (p. 561). Dit afsmeeken van regen geschiedt bij de Gajö's ook door het opdragen van regenliedjes (bërjöjöhan) aan „den heer van den hemelwal" (Mpoe ni bötö), die de sluizen des hemels naar willekeur opent en sluit (Gajö WdbJ<. i. v. bötö en jöjöhan). Met hetzelfde doel wordt bij hen uit het vóórhuis (lëpö) wel water gesproeid op naakte meisjes, welke beneden aan de trap staan (Gajö
1) Zie de Atjèhers dl. II, p. 311 vg. (The Achehnese II: 283 vg.). Allerlei over regen-maken bij de volken in den Archipel vindt men bijeengebracht in het opstel „Regen lokken en regen verdrijven bij de Toradja's van Midden-Celebes" van Dr. A. C. Kruyt in het Tijdschr. v. h. Bat. Oen. v. K. en W. dl. 44, 1901, p. 1 vg., en in dat van Dr. G. A. J. Hazeu in hetzelfde tijdschr. dl. 46, 1903, p. 297 vg. en de daar opgegeven bronnen. Zie nog Mr. F. D. E. van Ossenbruggen: „Het primitieve denken", register i. v. regen, regenmagie. Er bestaat over dit onderwerp in het algemeen een zeer omvangrijke literatuur; hier zij volstaan met te wijzen op: J. G. Frazer: The Magie art dl. I, 1911, p. 247—311; Dezelfde: The magical origin of kings, 1920, p. 92 vg.; J. Hastings: Encycl. of Religion and Ethics dl. X, 1918, i. v. rain; W. Crooke: The popular religion and folk-lore of Northern India, dl. I, 1896, p. 67 vg.; E. Doutté: Magie & Religion dans 1'Afrique du Nord, 1909, p. 582 vg.



Regen maken.
Wdbk. i. v. tjëtjör). Zeer algemeen is in het Gajö- en Alasland ook, dat de jeugd ter plaatse, waar het irrigatiewater uit de rivier naar de rijstakkers wordt afgetapt, gezamenlijk en onder algemeen gejuich, een bad neemt en met de handen in het water slaat (G: bërkëtiboeng, Alas: ketihboeng), om aldus ook het hemelwater te bewegen, in stroomen neer te plassen. In het Alasland wordt op die plaats door de gezamenlijke bevolking van een bepaald irrigatiegebied ook met steenen in het water geworpen (dagoeri batoej.
Verder kent men nog allerlei locale hulpmiddelen voor de regenmakerij.
Aan het strand dicht bij de kampoeng Lampoe"oeëf (tusschen de onderafdeelingshoofdplaats Lhö' Nga en Koningspunt) in Groot Atjèh ligt een bekende offerplaats, waar de bevolking, als het lang niet geregend heeft, heen trekt, om er regen te vragen. Nabij die plaats verheft zich uit de zee een rotsblok, met name Eumpèë Loeloe (d. i. grootmoeder L.). Grootmoeder Loeloe was volgens de overlevering vroeger een oude vrouw, die op zekeren dag ontzettend dorstig werd. Haar man en andere behulpzame lieden schepten achtereenvolgens alle putten en bronnen uit den omtrek leeg, maar haar lippen bleven als verschroeid. Toen bad zij God om nog meer water, en weldra daalde de regen in stroomen neder. Maar nog was het haar niet genoeg. Toen nu al het water verbruikt was, liep het dorstige vrouwtje uit wanhoop in zee, om zich te laven aan het zilte nat. Daaruit is ze sedert niet weer teruggekeerd; ze veranderde in een rotsblok. Alleen laat ze nu en dan een rommelend geluid (goegöb) hooren, vooral als de lucht betrekt, klinkt dat dof geluid zonder ophouden, omdat ze dan blij is, dat er regen in aantocht is. Het geslacht van Eumpèë Loeloe is nog niet uitgestorven, en daaronder bevindt zich steeds een regenmaakster. Bij langdurige droogte gaat deze, gevolgd door de bewoners der omliggende kampoeng's, naar zee. Aan het strand gekomen, begint de regenmaakster te raaskallen, gedraagt zich als uitzinnig: met uitpuilende oogen maakt zij aanstalten, om, evenals de versteende Eumpèë" Loeloe, in zee te steken, maar de omstanders weerhouden haar met geweld. Hetgeen zij zegt, is meerendeels onverstaanbaar, maar nu en dan geeft zij bevelen, die men zonder verwijl pleegt uit te voeren. Zoo laat zij bijvoorbeeld buffels of bokken slachten, kanoeri's gereed maken en dergelijke meer. Overvloedige regen is meestal het gevolg van haar bedrijf, zeggên de Atjèhers. Ook aan andere strandplaatsen van Atjèh komt regenmakerij door oude vrouwen voor ').
In het district IX Moekim's (sagi der XXV Moekim's) is een andere regenmaker of -maakster in den vorm van een persoonlijk gedachte waterwel, die Eumpèë Bliëng heet. Éénmaal 's jaars, wanneer de rijstvelden naar water beginnen te verlangen, houdt men bij dien welput een kanoeri, waarvoor bepaaldelijk een witte buffel geslacht moet worden. Tegen het huiswaarts keeren werpt men den kop van dien buffel in den put en houdt zich overtuigd, dat het hemelwater zich daarna niet lang zal laten wachten (De Atjèhers dl. II, p. 313, The Achehnese 11:285).
1) De Atjèhers dl. II, p. 312 (The Achehnese 11:284). Vgl. nog Dr. J. Jacobs: Het familieen kampongleven op Groot Atjeh dl. I, p. 402 vg.



In het Gajöland heeft men personen, die langs bovennatuurlijken weg kunnen bewerken, dat het niet regent (goeroe sarang oerön), anderen (g. sarang pajoeng), dat een locale droogte ontstaat, zoodat het op een bepaalde plek niet regent, terwijl elders de regen bij stroomen neervalt (Gajö Wdbk. i. v. goeroe).
m. Amuletten ').
Nevens de reeds genoemde magische handelingen, die tot doel hebben, het bereiken van wenschen en het afweren van kwade invloeden of machten, is nog te wijzen op allerlei zaken, die tot hetzelfde oogmerk werden aangewend. Waar zulke voorwerpen, hetzij om hun voorkomen, hetzij om de eigenaardige omstandigheden, waaronder zij worden gevonden, het oog van den Inlander boeien en zijn verbeelding op bijzondere wijze treffen, zoodat hij daar bovennatuurlijke krachten aan toekent, heeft men met amuletten (adjeumat, G. en Alas: djimöt, of: djimat, Arab.: cazimah) te doen. Dezelfde neiging om eigenaardigheden, zonderlingheden van personen, voor wonderen aan te zien en dan met de hulp der verbeelding denzulken nog nieuwe wonderen toe te dichten (zie boven p. 569) heeft er ook toe geleid om voorwerpen, die de bijzondere aandacht trekken, als amuletten, d. w. z. als tooverkrachtige dingen te beschouwen. Het ongewone heeft evenals het onbekende in hooge mate magische kracht.
Waar ze dienen tot bescherming van eigen persoon, worden de amuletten in den regel aan den lijve gedragen (vgl. dl. I, p. 271, 277, 280, 285, boven p. 433); tot beveiliging van het vee, in den stal bevestigd (vgl. dl. I, p. 510); tot beschutting van het huis, aan den deurpost opgehangen (vgl. dl. I, p. 365); tot bescherming van den aanplant, op het veld of in den tuin geplaatst (vgl. dl. I, p. 473); om de geoogste rijst bijéén te houden, in de rijstschuur gedeponeerd (dl. I, p. 475 vg.); tot onttoovering van de perken, waar men dierengevechten houdt, over den grond gesleept (dl. I, p. 412); om de kogels onfeilbaar te maken, met deze uit den geweerloop geschoten (dl. I, p. 306); enz.
De amuletten worden aangewend: curatief en preventief tegen allerlei gevaren (ziekte, misoogst, oorlog, tooverij, booze geesten, wilde dieren, enz.); tot versterking van eigen kracht (gezondheid, vruchtbaarheid, geluk, voorspoed, enz.); tot vervulling van wenschen (succes bij de vischvangst, op de jacht, in den handel, in den oorlog, in de liefde, enz.); en zoo meer.
Ze zijn van verschillenden aard: bijzondere steenen; metalen; wapens; deelen van het menschelijk lichaam; nagels en tanden van dieren; plantaardige voorwerpen; snoeren en netten; geschreven of geteekende amuletten, enz.
Onder deze verschillende soorten van amuletten nemen die van steen en
1) Hoewel in de geschriften van Dr. G. A. Wilken (dl. III, p. 140 vg.) en Dr. A. C. Kruyt's „Animisme" (p. 212 vg.) daarover wel een en ander voorkomt, is een monographie over amuletten in den Archipel nog niet geleverd. Vgl. over amuletten in het algemeen o. a.: G. F. Kunz, The magie of jewels and charms, 1915; W. Thos & K. Pavitt, The book of talismans, amulets and zodiacal gems, 1914; J. Hastings Encycl. of Religion and Ethics dl. III, 1910, i. v. charms and amulets-, vooral ook E. Doutté: Magie <£ Religion, 1909.



metaal een groote plaats in. Hun klein volumen, hun duurzaamheid en de omstandigheid, dat ze gemakkelijk aan snoeren zijn te bevestigen, maken dat deze steenen en metalen voorwerpen zich bijzonder tot draagbare amuletten leenen.
De meteorieten of z.g. „dondertanden", wier beteekenis op p. 520 vg. werd geschetst, worden niet aan het lichaam gedragen. Wèl is dit het geval met een andere groep van steenen, of versteeningen, welke men anduidt met den naam peugawè, of: adjeumat ka djeuët (G: pëgawé, of: djimöt mëndjadi, of: djimöt moedjadi, Alas: djimat djadi). Zij vertoonen, met meerdere of mindere phantasie beschouwd, naar den vorm eenige gelijkenis met dieren, planten, of deelen daarvan, of wat dan ook, maar inderdaad bestaan ze uit stukken steen, of ijzer, of ander metaal, welke men slechts door een gelukkig toeval ergens gevonden heeft. Van zulke voorwerpen meent men, dat ze oorspronkelijk datgene geweest zijn, waaraan ze nu nog doen denken, maar dat ze door geheimzinnige werking tot metaal of steen zijn geworden (meudjadi, of: djeuët), en men schrijft er o. a. de kracht aan toe, dat ze hun drager onkwetsbaar maken. Enkele dezer peugawè's zijn buiten twijfel fossielen; dit was bijvoorbeeld het geval met een ons getoonde z.g. peugawè kreuëng, welke niet anders was dan een versteende schelp. Maar van de meeste andere peugawè's ligt de afkomst niet zoo voor de hand. De Inlander noemt ze echter alle „versteeningen" ') Zoo bijvoorbeeld een versteend stukje buffelof runderhuid (goekoeët ka djeuët)-, een versteende limoen (peugawè böh kroeët, G: moengkoer mëndjadi)-, een versteende kikvorsch (p. tjanggoeëG -. kata m.)-, versteende rupsensoorten (bijv. p. oelat eumpeuë\ G: iö° rëntaloe m., en p. oelat sangkadoe, G: io sësöngöt m.), enz. -). Zelf kan men een soort van peugawè maken door een op papier geschreven formule opgerold in gomlak {e malö) te pakken; ook dit verandert dan door de kracht der formule allengs in ijzer. Zulk een bereide peugawè heet in het bijzonder barönabeuët (uit Arab.: bahr an-noeboewah = de zee van het profeetschap). Men draagt ze aan een band om het middel (De Atjèhers dl. II, p. 38, The Achehnese II: 37). Naar men verhaalt,
1) Vgl. De Atjèhers dl. II, p. 37 vg. (The Achehnese 11:36 vg.); Gajö Wdbk. i. v. djadi, Gelijk bekend hebben petrificatiën van allerlei soort (vooral van uitgestorven zeedieren) ook in de oudheid en in de middeleeuwen een groote rol onder de amuletten bekleed. Men denke aan den jodensteen, den tongsteen, de versteende ossenharten, venussteenen, versteende slakken, zeeëgels, zeesterren, sterkoralen, enz., waarover men allerlei wetenswaardigs kan vinden bij G. F. Kunz: The magie of jewels and charms p. 186 vg. „Sometimes" — zoo lezen we p. 187 aldaar — „it was as the form of some creature held by the superstitious to be particularly endowed with mysterious qualities beneficial to mankind, at other times the fossil form suggested some part of the human body, and was therefore believed to afford protection to this part, or to cure any disease affecting it".
2) Tijdens ons verblijf in het Gajöland werden nog de volgende werkelijke of veronderstelde „versteeningen" voor het museum van het Koloniaal Instituut verzameld: een versteende nangka-pit (G: aria* nangka mëndjadi)-, een klompje aarde, waarin de bliksem geslagen is, en langzamerhand in steen is overgegaan (G: tan'oh pëpar poenggi mëndjadi)-, een vesteend kippenei (G: tënaroeh n koeri' m.)-, een versteend stukje buffelhuid (G: koelit n körö m.)\ een versteend ei van de buulbuul (G: tënaroeh n djëdjö' m.); een versteende bloedklonter uit een pasgeboren kinderhandje (G: darah sigoempöl m., zie dl. I, p. 312); versteende padistoppels (G: bëbëlèn m.)\ een versteende olifantenluis (G: piot n gadjah m.); versteende uitwerpselen van een aardworm (G: töi n kètöl m.); een versteende wormsoort (G: tëmpa" m).
37



maakte men vroeger ook wel een opening in de huid, en naaide de peugawè daarin vast. Onder oeleuë meu'oeët (G: nipé bërsitëladnön) verstaat men twee slangen, die elkaar opgeslokt hebben door in eikaars staart te bijten. Vindt men twee zulke slangen, dan neemt men ze mee naar huis en droogt ze. Men beweert, dat ze langzamerhand versteenen of metaal worden, zoodat ze dan dienst kunnen doen als peugawè (vgl. Gajö Wdbk. i. v. tëlan).
Bijzonder krachtige peugawè's zijn nog „een versteend pasgeboren kind" (iatieu manja meudjadi) en een „varkensketting" (ranté boej). Dr. Snouck Hurgronje schrijft over den laatste het volgende: „Bij sommige wilde varkens, boej toenggaj genaamd, wijl men ze steeds buiten gezelschap hunner natuurgenooten aantreft, is een haak van ijzerdraad door den neus geregen, dat hen onkwetsbaar maakt. Deze is namelijk ontstaan uit een aardworm (glang tanöh), die het beest al etende inslikte, maar die zich in zijnen neus nestelde, om daar de heilbrengende gedaanteverwisseling te ondergaan. Eet de boej toenggaj, dan legt hij dien haak af, en gelukkig is de man, die zulk een oogenblik weet te benuttigen, om zich van de ranté meester te maken" (De Atjèhers dl. II, p. 38, The Achehnese II: 37). Ook bij Gajö's en Alassers is de ranté babi, in den vorm van een niet geheel gesloten metalen ringetje, als amulet algemeen bekend ').
Wat afschaafsel van een atoe pënimboel — den grooten steen, die bij het bëdaboes wordt opgegooid en op het lichaam opgevangen (zie dl. I, p. 424) —' vormt, met water vermengd, bij de Gajö's een geneesmiddel tegen allerlei huiduitslagen.
Van de metalen komen vooral goud en ijzer als amuletten voor.
Aan het goud schrijft de Atjèher een beschermenden invloed toe. Een klein kind zal hij daarom gaarne met iets van goud omhangen; naar hij zegt, opdat diens bewegelijke ziel zich daaraan zal hechten en dus niet ontvluchten zal (teumpat seumangat meugantöng, zie boven p. 422 en 510). Dit is wel de reden, dat gegoede Atjèhers hun kroost gaarne beladen met tal van gouden preciosa '-). De Atjèher ontvangt gaarne een of ander sieraad van een overledene, van wien hij weet, dat hij vermogend was, opdat iets van het den afgestorvene ten deel gevallen fortuin, dat ook allicht aan dat voorwerp zal kleven, op hem zal afstralen. Wil hij bij zijn hoofd een klacht voorbrengen, of aan een invloedrijk persoon verslag van iets doen, dan zorgt hij ervoor, wat goud bij zich te hebben, om zijn beschroomdheid te overwinnen. Ook tal van andere, vroeger reeds genoemde,
1) Volgens de Menangk. Maleiers hebben enkele wilde zwijnen één of meer van die ringetjes (rantai kandië') om den hoektand. „Wanneer zulk een dier zijn leger maakt en daartoe takken en struiken afscheurt, gebeurt het, dat de ring aan een tak blijft hangen en door den een of ander wordt gevonden" (A. L. van Hasselt: Volksbeschrijving van Midden-Sumatra p. 84). W. W. Skeat schrijft, dat de varkensring bestaat uit „three links of various metais (gold, silver, and amalgam), and is hung up on a shrub by the wild boar when he is enjoying his wallow, so that it is occasionally stolen by Malays who know his habits" (Malay Magie p. 188). Vgl. nog R. J. Wilkinson Malay-Engl. diction. p. 341 i. v. rantai.
2) Op den nauwen samenhang tusschen opschik en magie wordt o. a. gewezen door Dr. H. Schurtz: Urgeschichte der Kultur, 1900, p. 388.



gebruiken wijzen er op, dat aan het goud magische hoedanigheden worden toegekend ').
Dit laatste geldt ook van het ijzer. Evenals elders in den Archipel, en daarbuiten, vervult het ook in Atjèh een dubbele rol: eensdeels die van booze geesten verdrijvend-, anderdeels die van de eigen ziel bevestigend of versterkend middel. Niet onwaarschijnlijk houdt de eene functie met de andere verband. Door de aan het ijzer toegedichte magische eigenschap van de ziel te kunnen vasthouden, kan toch vanzelf zijn vermogen om te beletten, dat een demon die ziel wegvoert, zijn voortgevloeid -).
We maakten reeds met verschillende van de magische toepassingen van het ijzer kennis: onder de mat, waarop een overledene vóór de begrafenis is uitgestrekt, legt men een ijzeren voorwerp (p. 457); zulk een voorwerp plaatst men ook onder de wieg, als men het kind daarin even aan zijn lot overlaat (p. 432); door kleine kinderen, zwakken en zieken worden ijzeren armbandjes gedragen, bij de Atjèhers „opdat de ziel niet ontvliede" (be gadöh seumangat, of: be rhötseumangat), bij de Gajö's „ter versterking van den levensgeest" (pënëgör ni sëmangat), vgl. dl. 1, p. 283 en hierboven p. 433; de Gajö's dragen met gelijke bedoeling ook ijzeren vingerringen (dl. I, p. 285). Zulke ringen worden eveneens gedragen door Gajösche inzamelaars van boschproducten en door Atjèhsche visschers en hout-hakkers, die zich in de moerassen moeten begeven, om daar hout te kappen; in het algemeen dus door lieden, die, krachtens hun beroep, op gevaarlijke plaatsen moeten komen.
Gaat de Inlander uit, dan gevoelt -hij zich — vooral bij avond — het veiligst, als hij een of ander ijzeren voorwerp bij zich heeft, om de geesten af te schrik-
1) Herinnerd zij bijv. aan de rol van: het gouden muntje bij de tandvijiing (boven p. 451 en 452), bij het doorkomen van den eersten tand (boven p. 434), bij het offeren aan de huisstijlen in ziektegevallen (dl. I, p. 363) en het beitelen van het eerste gat (dl. I, p. 365); het gouden ringetje bij de doorsnijding van de navelstreng (boven p. 422), bij de peutjitjab-plechtigheid (boven p. 427), bij het meu'andam (boven p. 325), bij het gebruik van verkoelingswater (boven p. 549 en 550 nt. i); de ringen en gordels uit meerdere metalen samengesmeed (dl. I, p. 285); de inöng meuïh (dl. I, p. 473 nt.); het goud, dat den bruidschat vergezelt (boven p. 347); het goud bij allerlei geloften (boven p. 566); het goud op de navelwond (boven p. 422). Vgl. verder over het goud in de magie o. a. Mr. F. D. E. van Ossenbruggen: „Het primitieve denken" p. 244 vg., Dr. O. Stoll: Das Geslechtsleben in der Völkerpsychologie, 1908, p. 377 vg.
2) Sommigen meenen den afschuw der geesten voor ijzer daaruit te kunnen verklaren, dat zij scheppingen zijn uit het steenen tijdperk en dus, evenals alle nieuwigheden, ook het ijzer haten. Vgl. o. a. E. B. Tylor: Primitive Culture 3de dr-i I, 1891, p. 140; H. Schurtz: Urgeschichte der Kultur p. 600; J. G. Frazer: Taboo and the perils of the soul p. 230 vg.; J. Hastings: Encycl. of Religion and Ethics dl. III, p. 443; E. Doutté: Magie et Religion p. 42. Vgl. over de magische beteekenis van het ijzer, behalve de evengenoemde werken o. a. nog: Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" i. v. ijzer; Dr. A. C. Kruyt: Het Animisme p. 160 vg.; Mr. F. D. E. van Ossenbruggen: „Het primitieve denken" p. 241 vg.; N. Adriani en A. C. Kruyt: De Bare'e-sprekende Toradja's dl. I, p. 410 vg.; A. C. Kruyt: Het ijzer in Midden Celebes, Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 53, 1901, p. 157 vg.; W. W. Skeat: Malay Magie p. 273 vg.; E. Samter: Geburt, Hochzeit und Tod p. 39 vg. en 51 nt. 1; Dr. O. Stoll: Das Geschlechtsleben in der Völkerpsychologie p. 393 vg.; Dr. A. Wuttke: Der deutsche Volksaberglaube p. 95.



ken. Op p. 412 werd reeds gezegd, dat het vooral voor kraamvrouwen geraden is, deze voorzorg te nemen. Vóór de Atjèher de monding eener rivier overvaart (djeumeurang koeala), steekt hij eerst een lans of ander wapen in het water, of laat hij aan een touw een ijzeren voorwerp daarin neer, om niet opgeslokt (oeët) te worden door een baloeëm beudé, d. i. een soort kwade geest, die zich bij voorkeur op zulk een plaats ophoudt. Op p. 467 werd de lans ook genoemd als wapen tegen de boeröng.
In het Gajöland hangen visschers soms een stukje ijzer aan hun net en steken landbouwers wel een mes in hun veld, om de kwade machten verre te houden. Gaat de Gajösche moeder met haar kind een rivier over, dan steekt ze een of ander ijzeren voorwerp, dat ze bij zich heeft, bijvoorbeeld een mes, eerst even in het water en laat dan de daarvan afvloeiende druppels in haar mond en in dien van haar kleine vallen, waarbij ze de woorden uitspreekt: „zóó sterk als dit ijzer is, zóó sterk moge ook je semangat zijn".
Krankzinnigen mag men niet ketenen, anders worden ze nooit beter — zoo leert de Atjèher. De doodkist mag geen ijzeren spijkers bevatten (vgl. boven p. 461); ook mag den doode geen enkel ijzeren voorwerp worden medegegeven. De grafengelen — zoo lichten de Atjèhers dit verbod toe — zijn bij hun verhoor (zie boven p. 204 vg.) met ijzeren knotsen {tjoe ma beusöë) gewapend, waarmede ze den overledene kastijden, als deze niet vast blijkt in den geloove; hoe meer ijzer ze vinden, hoe zwaarder ze hun knotsen maken ').
Behalve aan het gewone ijzer wordt ook aan ijzerroest (geuratan, of: è beusöë, G: karat, of: töi bësi, Alas: tai besi) geestenwerende kracht toegekend. Komt de Atjèher op een plaats, waar, naar zijn meening, booze geesten huizen (teumpat meudjén, of: t. meuganöng), dan strooit hij bijvoorbeeld wat ijzerroest om zich heen; ook waar hij op zulk een plek een huis wil bouwen, neemt hij deze voorzorg. De Gajö, die op dezelfde wijze te werk gaat, leert nog, dat dit uitstrooien niet opzettelijk mag geschieden, daar de geesten zich anders zouden wreken. Hij verstopt bijvoorbeeld wat roest in zijn lendendoek, laat het ter bestemde plaatse quasi achteloos vallen, waarbij hij zich schijnbaar erg verdrietig toont, dat hij zijn pakje kwijt is.
Vooral ijzeren wapens worden met magische kracht begiftigd gedacht. De Atjèher onderscheidt ze in die, welke dapper (bheu) en die, welke vreesachtig (geusoeën) zijn. Heeft men een „dapper" wapen in zijn bezit, dan behoeft men nooit bevreesd te zijn. „Niet hij voert zijn klewang, maar deze leidt hem in den
1) Hier is blijkbaar vermenging van Mohammedaansche en oud-heidensche voorstellingen, zooals men in het volksgeloof zoo vaak aantreft. De bestraffing met ijzeren knotsen (Arab.: mitraqah, zie T. P. Hughes: A dictionary of Islam i. v.) is aan de Mohammedaansche overlevering ontleend. De vrees om den afgestorvene iets van ijzer mede te geven, is echter zuiver heidensch. „De Bare'e Toradja's — schrijft Dr. A. C. Kruyt — „zullen steeds zorgen, dat zij nimmer aan een lijk eenig voorwerp van ijzer in de lijkkist medegeven. Heeft de overledene ijzeren armringen aan, dan worden die eerst verwijderd, voordat het lijk wordt gekist; zoo mogen ook geene wapens medegaan in de kist. De Toradja zegt, dat zoo er ijzer in de lijkkist is, de overledene steeds de rijstvelden zal benadeelen" (Het ijzer iri Midden Celebes t. a. p. blz. 159, zie ook Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 76, 1920, p. 16 vg.).



strijd en brengt hein geluk aan, of leidt hem ten verderve" '). Het zijn natuurlijk weer allerlei geheime teekenen, die de meerdere of mindere magische kracht van een wapen bepalen (vgl. d. I, p. 307 vg.). Verschillende ouderwetsche, nu niet meer gebruikte, wapens worden nog als amuletten aangewend; herinnerd zij bijvoorbeeld aan de Gajösche pëtawaran (dl. I, p. 300), de Atjèhsche Radja Toefnpa" (dl. I, p. 308) en de bawar's (dl. I, p. 309).
Ook allerlei lichaamsdeelen (vooral van pasgeboren-, ongeboren-, of doodgeboren kinderen) en afscheidingen van het lichaam worden als toovermiddelen beschouwd. Daar de meeste daarvan in de volksgeneeskunde toepassing vinden, komen die bij de behandeling van dat onderwerp vanzelf ter sprake. We noemden reeds: de afgevallen navelstreng (p. 422), den helm (dl. I, p. 311 en boven p. 423), het kinderpek (p. 423) en het afgeschoren nesthaar (p. 433). Hier is nog aan toe te voegen, dat de punt van een of ander lichaamsdeel (tong, penis, vinger, hart, enz.) van een doodgeboren kind, naar Atjèhsch volksgeloof, als een hooggeschat amulet geldt voor dieven, die daardoor ongestoord hun bedrijf kunnen uitoefenen 2).
Sommige voorwerpen ontleenen hun tooverkracht daaraan, dat ze in aanraking zijn geweest met een lijk. Dit geldt bijvoorbeeld in hooge mate van de windselen, waarmede de lijkkleeden zijn vastgemaakt (talöë kaphan)3). Aarde van een pasgedolven graf (tanöh djeurat) wordt als ingrediënt voor bepaalde medicijnen genuttigd. Alles wat van heilige graven afkomstig is, heet zegenbrengend (benreukat)
1) Dr. J. Jacobs: Familie- en kampongleven op Groot Atjèh dl. 11, p. 153. Vgl. Mr. F. D. E. van Ossenbruggen: „Het primitieve denken" p. 239 vg. en 242, en over Javaansche wapens als amuletten en de daaraan toegekende eigenschappen het opstel van J. Knebel in het Tijdschr. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 40, 1898, p. 239 vg.
2) Zulk een dieven-amulet noemt de Atjèher: poekeuë, de Gajö: pembembh, de Alasser: pahalimoen (vgl. het Mal. seköt en de Jav. dieven-ngèlmoe's, vermeld in de Meded. Ned. Zend. Gen. dl. XXII, p. 122). Een gemummificeerde placenta van een kat heeft hetzelfde effect (zie dl. 1, p. 517). Men weet, dat ook elders in den Archipel deelen van al of niet geboren kinderlijkjes als waardevolle amuletten of toovermiddelen worden aangewend, vooral door dieven. Zie daarover Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. IV, p. 76 en 77. Dr. A. C. Kruyt deelt ook van de Parigiërs mede,'dat dieven zich gaarne meester maken van een vingerlid van een doodgeboren kind, omdat zij vast gelooven, dat het bij zich dragen daarvan hen voor ontdekking vrijwaart (Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 74, 1918, p. 256). J. W. Winter vermeldt in een beschrijving van Soerakarta uit het jaar 1824, dat indien een zwangere op de markt een kind baarde, dit door de pasarlieden aanstonds uit elkaar werd gescheurd, waarbij elk van hen zijn best deed, iets van het kind machtig te worden, om het als voordeel-belovend amulet (panglarisan, of: palarisan) te bezitten (Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 54, 1902, p. 59). Men weet dat het verlangen naar zulke foetus-toovermiddelen ook in Europa vroeger aanleiding gaf tot allerlei misdaden en lijkschendingen, waarbij roovers en dieven zwangeren vermoordden en kinderlijkjes opgroeven. Vgl. over dit thema o. a. A. de Cocq: Spreekwoorden, gezegden en uitdrukkingen op volksgeloof berustend dl. I, 1920, p. 195 vg.; Dr. A. Wuttke: Der deutsche Volksaberglaube, 3de dr., 1900, p. 134; H. Plosz—B. Renz: Das Kind, 3de dr., 1911, dl. I, p. 571 vg.; B. Stern: Medizin, Aberglaube und Geschlechtsleben in der Türkei dl. II, 1903, p. 286.
3) Juist zooals bijv. het lijklaken, het lijkstroo en het koord van een gehangene hier en daar in Europa (vgl. A. de Cocq: Spreekwoorden, gezegden en uitdrukkingen op volksgeloof berustend, dl. I, p. 195). Vgl. nog H. A. van Hien: De Javaansche geestenwereld dl. II, p. 168.



te zijn. Op p. 569 werd reeds gezegd, dat van de omwindselen der grafsteenen soms kinderamuletten worden gemaakt. Ook van de witte vaantjes, die men ter vervulling van geloften op een heilig graf bevestigt (zie p. 565), worden wel hals- en polsbandjes voor kinderen gescheurd. Een 7-tal steentjes, van een gewijd graf afkomstig, worden vaak naar huis medegenomen en in het drinkwater gelegd. Dat ook aan de aarde van zulk een graf allerlei wondermacht wordt toegeschreven is ons reeds bekend (zie dl. 1, p. 480 en hierboven p. 410 en 572, Het Gajöland p. 223).
Daarentegen moeten, gelijk op p. 458 nt. 2 werd vermeld, alle amuletten direct uit het sterfhuis worden verwijderd, om niet krachteloos te worden. Zij die zich aan de z.g. kwik-kuur (zie dl. 1, p. 310), of aan de later nog te noemen peundang-kuur, onderwerpen, moeten vooral zorgen, niet met een lijk in contact te komen, daar dit de gewenschte uitwerking der kuur zou teniet doen.
Tot de krachtigste kwaad werende middelen behooren genitalia en naaktheid. Op p. 415 en 467 werden daarvan reeds een paar staaltjes medegedeeld. Was het daar de echtgenoot, wiens assistentie noodig was, waar een kind toevallen heeft, is het de moeder, die bijstand verleent, door haar vinger eerst in haar eigen schaamdeel en daarna in den mond van het zieke kind te steken (De Atjèhers dl. 1, p. 426, The Achehnese 1: 386)').
Op p. 448 nt. 1 en p. 535 werd opgemerkt, dat men malang (G: siöl, Alas: sial) wordt door het zien van iemands geslachtsdeelen. Het opzettelijk ontblooten daarvan geldt als bewijs van diepe verachting tegenover den toeschouwer. Ook het iemand toonen van zijn bloote posteriora (peuleumah poenggöng, G: menelas ni pantat, Alas: ngoenggili) gaat allerwegen voor een grove beleediging door 2).
1) Dergelijke handelingen en opvattingen zijn ook uit andere streken van den Archipel bekend. Noemen we slechts het volgende voorb. uit Java, ontleend aan de belangrijke artikelen reeks, welke onder den titel „Brieven van een Wëdono-pensioen" in de Locomotief van 1891 verscheen. In de ns. van 20 Mei en 3 Juli van dat Midden-Jav. dagblad leest men: „houten voorstellingen van den phallus vindt men dikwijls in kapas-aanplantingen, waar men ze tegen den bloeitijd der heesters neerzet, om een rijken bloei te bevorderen; kleinere houten voorwerpen naar hetzelfde model worden bij het heerschen van algemeene ziekten boven de huisdeuren bevestigd, of tegen veepest om de nekken der karbouwen gehangen. In de djopo's of geheimzinnige formulieren, die men tegen booze geesten aanwendt, in het bijzonder ook tegen de booze geesten, die kinderen bedreigen, komt bedoeld lichaamsdeel onder verschillende namen voor. Als een kind aan verstandsverbijstering lijdt, wrijft de vader met zijn schaamdeelen over het hoofd van het kind, of voor het allerminst wordt dat hoofd gewreven met een vuil kleedingstuk, dat eerst nog eens opzettelijk over bedoelde deelen des vaders heen gestreken is. Deze en dergelijke middelen zijn trouwens ook in andere gevallen lang niet zeldzaam". Vgl. over naaktheid en genitaliën in de magie o. a.: Dr. Q. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. III, p. 313—322; Dr. A. C. Kruyt's „Animisme" p. 251; Mr. F. D. E. van Ossenbruggen: „Het primitieve denken" p. 49—51; Dr. A. W. Nieuwenhuis: Quer durch Borneo dl. I, p. 101 vg., dl. II, p. 251 vg.; E. Samter: Geburt, Hochzeit, und Tod p. 109—120; Dr. O. Stoll: Das Qeschlechtsleben in der Völkerpsychologie p. 695—714.
2) Dit ontblooten van zijn zitdeelen heeft ook kwaadwerende kracht Dr. Q. A. J. Hazeu deelt in het Tijdschr. v. h. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 46, 1903, p. 307 mede, dat de Inlanders te Batavia wel eens een kind (bij voorkeur het laatstgeboren kind) op het erf vóór hun huis



Allerlei abnormaliteiten in den groei van planten worden als houders van bijzondere krachten beschouwd; bijvoorbeeld een klapperdop met slechts één kiemgat (oe saböh mata, G: krambil sara mata)'), en een stukje rotan, waarvan twee op elkaar volgende knoopen naar elkaar toe zijn gekeerd (awé soengsang, G: oeé soengsang, Alas: këtang soengsang)2). Andere op de verbeelding werkende afwijkingen en mitsdien als tooverkrachtig beschouwd zijn o. a. nog: sirih met benedenwaarts gerichten stengeltop, of met bladeren, waarvan de bladnerven elkaar raken (zie dl. I, p. 346), de in dl. I, p. 166 vermelde dubbelnoten, enz.
Behooren de vroeger genoemde peugawè's tot de onkwetsbaar (keubaj)makende middelen, de oe saböh mata en de awé soengsang heeten den drager ontrefbaar te maken (peungeuliëh, vgl. Mal. pëlias, zie dl. I, p. 309 nt. 2). Tot deze laatste behooren ook een soort kogels, die men in den grond vindt, en waarvan het lood vanzelf in ijzer zou zijn veranderd (aneu beudé meudjadi). Die peungeuliëh mag men alleen bij zich dragen, als men ten strijde trekt; in alle andere gevallen brengen ze den drager slechts ongeluk (vgl. De Atjèhers dl. 11, p. 39, The Achehnese II: 38).
Voor de harige zwarte vezels van den aren-palm (boelèë djöc, G: djaut, Alas: idjoe') en voor de zich daartusschen bevindende harde pennen (poeréh djö% G: löngé) heeten de geesten een heiligen afkeer te hebben. Door een 7-tal van zulke pennen onder het hoofdkussen der kraamvrouw te leggen, of die onder de huistrap in den grond te steken, wordt de boeröng verjaagd (p. 420 en 537). Zijn er veel zieken in het dorp, dan stopt de Atjèher ze wel bij de vier hoeken van zijn huis in den grond. Van de harige vezels worden soms ringen gemaakt, die door Atjèhsche mannen en vrouwen bij epidemieën aan de vingers worden gedragen, ook door lieden, die in moerassen, kreken of rivieren moeten visschen of hout kappen ter beveiliging tegen de zich daar bevindende onzichtbare geesten (vgl. boven p. 579). Aan den masttop van vaartuigen bevestigen zij soms een pluim van die vezels, als bescherming tegen den donder en allerlei watergeesten. Ook hangt men zulke vezels, bij wijze van huisamulet, boven de huisdeur, of ontwikkelt er mede het boveneinde van een stok, die daarna in rijstveld of tuin wordt geplant, om alle schadelijke invloeden verre te houden. In geval van ziekte slaat de behandelende medicijnmeester of geestenbanner met een 7-tal klapperbladribben
laten liggen met de partes posteriores opgewipt, om den regen af te weren. Hetzelfde gebruik vermeldt Dr. A. C. Kruyt van de Toradja's in de Bijdragen T. L. en Vk. dl. 75, p. 70; vgl. daarover nog Mr. F. D. E. van Ossenbruggen: „Het primitieve denken" p. 53 vg. Volgens Eckart's (= H. E. Steinmetz) bekende „Indische brieven aan een Staatsraad" p. 123 zou het keeren van zijn achterdeelen naar het vuur bij brand, volgens den Javaan, afwerende kracht hebben, hetgeen bevestigd wordt door H. A. van Hien in het 2de deel p. 172 van zijn werk over „De Javaansche geestenwereld". Vgl. hierover nog Samter t. a. p. blz. 118 en Dr. A. Wuttke t. a. p. § 49.
1) De Atjèhers dl. II, p. 39 (The Achehnese 11:38). Op Java genoemd: batö' klapü mripat satoenggil (Tijdschr. Bat. Gen. dl. 40, 1898, p. 503 en H. A. van Hien t. a. p. dl. II, p. 41). Vgl. nog W. W. Skeat: Malay Magie p. 195.
2) De Atjèhers dl. II, p. 39 (The Achehnese II: 38). Op Java genoemd: pendjalin papag. Soengsang = tegen de gewone richting in; een mand' soengsang is in Atjèh een kip, waarvan de veeren verkeerd staan.



(poeréh, G. en Alas: poerih, Mal.: lidi, Jav.: sada) om zich heen, of ranselt er het huis, waar de zieke woont, in- en uitwendig mede, om den ziekteduivel te verjagen. Men zegt, dat de geesten voor het zwiepend geluid daarvan bevreesd zijn. Bij Gajö's en Alassers heeft dit „wegjagen van de ziekte" (G: membiö penjakit, Alas: rtoendö penakit) aldus plaats. De goeroe gaat dan met nog zes andere personen, allen met amuletten behangen, de kampoeng rond, gewapend met bezems van klapperbladnerven, die met draden van verschillende kleur zijn samengebonden. Hiermede worden dan de zich daar bevindende huizen onder handen genomen en de ziektegeesten aldus het dorp uit gejaagd. Nadat alle woningen aldus een beurt hebben gehad, wordt de dorpspoort, die tijdens de klopjacht werd opengehouden, gesloten. Ook op p. 466 troffen we een voorbeeld aan, dat aan den bezem een geesten intimideerende beteekenis wordt toegekend ').
De droge schutbladeren van de bamboe {seuloempoee triëng, G: nenioen, Alas: kloepa boeloeh) hangt men vaak aan den deurpost op, opdat het krakend geluid, dat ze bij iederen windzucht maken, de geesten op een afstand zullen houden.
Bij de Gajö's gaat de lëloewit voor een spoken-werende plant door; zij zeggen dat die onzichtbare machten terugschrikken voor de roode, zeszijdige, lampionvormige bloemen (als bij de physalis) dezer plant.
Ook van doorns hebben de booze machten een heiligen afkeer. Wanneer een Atjèher, van een andere kampoeng komende, bijvoorbeeld van een of ander feest, zooals meermalen gebeurt, van de gekookte rijst iets mee naar huis brengt, terwijl zijn vrouw zwanger of pas bevallen is, dan zal hij er den een of anderen doorn (bijv. van de si-koemöt) boven in steken, opdat de boeröng onderweg niet met de rijst zal meegaan (seutèt)2). Is er een zieke of kraamvrouw in huis, dan legt hij onder de huistrap de doornige takken van tjikö* en roengköm (soorten van Flacourtia), de Gajö die van de söjö, of van sommige pandan- en djeroeksoorten. Ook boven de plaats, waar de zieke of kraamvrouw ligt, worden zulke doorns aangebracht. In de wieg hangt men als voorzorg gaarne een sterk van doornen voorzien takje. Om dezelfde reden doet de Atjèhsche moeder soms ook 7 doornpunten (poetjö" doeröë) in het badwater van haar kind.
Ook aan enkele citrussoorten, speciaal aan Citrus Hystrix DC. (böh kroeët, G. en Alas: moengkoer) wordt demonen-werende kracht toegekend. Als bijvoorbeeld bij de Gajö's een kind voor de eerste maal in de rivier plechtig gebaad wordt (zie p. 428), wordt door de vrouw, die het kind draagt, nevens eenige andere zaken om spoken te verjagen, ook een zure moengkoer-vrucht, op de punt van een pinangschaar gestoken, meegebracht (Het Gajöland p. 307)3). Over het citroensap als schadelijke invloeden werend middel werd op p. 551 vg. gesproken.
1) Men weet, dat de bezem en zijn bestanddeelen als demonen-afwerend middel bij de volken in den Archipel en ook in Europa een groote plaats innemen. Zie daarover en de daarvan gegeven verklaringen o. a. Mr. F. D. E. van Ossenbruggen: „Het primitieve denken" p. 83 vg.; E. Samter: Geburt, Hochzeit und Tod p. 33 vg.; Dr. A. Wuttke: Der deutsche Volksaberglaube § 178.
2) Dr. J. Jacobs: Het familie- en kampongleven op Groot Atjeh dl. I, p. 114.
3) Vgl. over den citroen als geesten verdrijvend middel in en buiten den Archipel onze opstellen in de Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 60, 1908, p. 450 en dl. 70, 1915, p. 12. Dat



Is het bij de doorns de puntige vorm bij de citrusvruchten de zure smaak, die de booze geesten doen terugdeinzen, bij andere plantendeelen is het de sterke lucht, die hen afschrikt. Dit is bijvoorbeeld het geval met de wortelstokken van allerlei kruiden, zooals van: kurkuma (koenjèt, G: koening); gember (halia, G: haliö); Alpinia Galanga Sw. (langkoeeuëh, G: léngkoeös); Kaempferia Galanga (,tjeukö, G: tekoer, Alas: tjiwor)-, Zingiber Cassumunar Roxb. (moeglé, G: benglé, Alas: boenglé); kalmoes (djeurangèë, G: djërangö, Alas: djerangau). Hetzelfde geldt van knoflook (bawang poetéh, G: loesoen poetih, Alas: bawang mëntar)-, peper (lada, G: lödö, Alas: ladö); duivelsdrek, of asa foetida (hinggoe); stinkhout (kajcë e , G: kajoe töi, Alas: kajoe tahi)-, aloë-bladeren (galagarö, G: gölögaroe, Alas: galögaroe), enz.'). Herinnerd zij nog aan het zakje met kruiden, dat men aan de teenen der kraamvrouw bindt (p. 419) en aan de oebat tjoet voor kleine kinderen (p. 431). Uien, asa foetida en allerlei stank verspreidende bladeren en andere stoffen worden, zooals we reeds weten, ook verbrand, om de geesten op een afstand te houden (p. 417, 434). Bij allerlei ziekten en voorvallen in het huiselijk leven, waarbij men zich aan de invloeden van naijverige booze geesten blootgesteld waant, worden verschillende der genoemde kruiden, zooals we vroeger zagen, ook gekauwd en de betrokkenen met het kauwsel bespuwd of ingesmeerd, of men legt het fijngekauwde mengsel als papje boven het voorhoofd, zooals bij kleine kinderen. In dit verband is verder te herinneren aan de rol, die ook de sirih en de reeds genoemde verkoelende planten bij de geestenbezwering innemen. Dr. Snouck Hurgronje vermeldt nog, dat de pokzieke in Atjèh gehuld wordt in een kleed, dat met kurkuma geel geverfd is -).
reeds in Virgilius' tijd de citroen tegen spokerij gebruikt werd, blijkt uit de volgende, aan hem door Jacob Cats ontleende, dichtregelen, voorkomende in de „Schat der ongesontheyt" van Dr. Johan van Beverwijk (uitgave 1652, p. 56):
In Meden is een boom, die geeft ons wrange vruchten,
Maer doen het slim vergif, en quade dampen vluchten,
Sy drijven spokerij en alle swadder uyt.
1) Dat al deze zaken ook elders in den Archipel als geesten bannende middelen worden aangewend, is overbekend.
2) De Atjèhers dl. I, p. 460 (The Achehnese 1:417). Bij de Soendaneezen worden poklijders met kurkuma ingewreven (S. Coolsma: Soend. Wdbk. i. v. loengsoer). Van de Galeia's van Halmahera vermeldt M. J. van Baarda, dat de door pokken aangetasten in een wit kleed worden gehuld, dat met kurkuma is geel gekleurd, hetgeen afwerend op de booze geesten zou werken — zooals de schrijver opmerkt (Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 67, 1912, p. 65). Inderdaad wordt het geel (evenals het zwart, rood, en wit) vaak als een door geesten geschuwde kleur voorgesteld (zie o. a. W. Crooke: Folk-lore of Northern India dl. II, p. 28 vg.). Daartegenover vindt men ook soms opgeteekend, dat de geesten zelf geel of zwart zijn. Zoo vermeldt Dr. A. C. Kruyt in „De Bare'e-sprekende Toradja's" (dl. I, p. 382), dat dezen, wanneer zij in ziektegevallen een wisselpop maken, om die den ziekte-geesten in ruil van den patiënt aan te bieden, de kleeren van die pop met kurkuma geel verven, omdat die geesten ook in het geel zouden zijn uitgerust. Op p. 238 en 493 van zijn werk over het „Animisme" vermeldt dezelfde schrijver, dat de geesten der afgestorvenen (in tegenstelling met de natuurgeesten, die wit zijn) veelal als zwart worden voorgesteld. Zoo is ook omtrent de beteekenis van de kleuren rood en wit in het volksgeloof veel onzekers. Rood is over het algemeen een door de geesten gevreesde kleur. Maar van de Karö's vermeldt M. Joustra toch, dat de kleur der offers aan de geesten veelal rood is (Verhandel, v. h. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 56, 1907,



Op het gebruik van netten als amuletten werd op p. 420 gewezen.
Dat aan heup-, hals-, arm- en polsbanden een gelijke beteekenis wordt toegeschreven is ons mede reeds bekend. Herinnerd zij aan de halsbandjes met knoopen bij het reciet van de Moehammad-legende gemaakt (teunangkaj liké M., G: tenangkal djikir Af., zie p. 530), aan de op p. 582 bedoelde heilaanbrengende hals- en polsbandjes, aan de snoeren, die door kleine kinderen (ook door volwassenen) om de bloote heupen worden gedragen en als ze wat ouder zijn door een geundét worden vervangen (dl. I, p. 271 en hierboven p. 433)'). In het Gajöen Alasland worden zulke banden of snoeren gaarne gemaakt van ineengedraaid garen van verschillende kleur (G: benang paritjêröna, Alas: b. menaloé), zooals ook gebezigd wordt om de navelstreng van een pasgeboren kind af te binden (vgl. p. 422). Verschillende amuletten worden liefst aan zulke draden (witte, zwarte en roode) opgehangen.
Behalve de beteekenis van amuletten hebben de bovenbedoelde, aan het lichaam gedragen, banden of snoeren ook wel tot doel, dat de levensgeest van den drager daardoor verhinderd wordt, om het lichaam te verlaten of, waar ijzeren ringen of armbanden worden gebruikt, om den levensgeest te versterken (zie boven p. 579) 2).
Dat zulke banden of ringen nauw samenhangen met het geloof aan magische kringen, ligt wel voor de hand. Alles wat zich binnen zoo'n kring bevindt, wordt onaantastbaar geacht voor kwade invloeden daarbuiten 3). Is de kring niet geheel
p. 22 nt. k.). Ook aan het wit wordt niet zelden een demonen-werende kracht toegekend (vgl. dl. I, p. 365), maar bij de Karö's is wit alweer de kleur der begoe's, en wordt de ontvluchte levensgeest toch steeds met een witten doek teruggeroepen (M. Joustra in de Meded. v. h. Ned. Zendel. Gen. dl. 46, 1902, p. 8 nt. 2); bij voorkeur worden aan goden en geesten witte dieren geofferd, schrijft Dr. A. C. Kruyt („Animisme" p. 493). Zoo blijft er omtrent de kleurensymboliek bij de Inlanders in onze Oost nog heel wat te ontraadselen over!
1) Dergelijke bandamuletten vindt men ook overal elders in den Archipel. Op Java hebben kleine kinderen — om ons tot dit ééne voorb. te bepalen — vaak een eenvoudig touwtje, of een bandje, om het middel, bekend onder den naam van oedët of kewjit, dienende om ziekte af te weren; zelfs ouden van dagen binden wel een touwtje of draad om den pols of ergens anders, schrijft C. Poensen in de Meded. v. h. Ned. Zend. Oen. dl. 20,1876, p. 285. Tal van voorb. van bandamuletten buiten den Archipel vermeldt o. a. I. Scheftelowits in zijn verhandeling over Das Schlingen- und Netzmotiv im Glauben und Brauch der Völker, 1912, p. 38 —49. Men denke ook aan de stuipbandjes en het stuipgaren bij ons.
2) Vooral tot beschutting van de kraamvrouw zijn zulke banden in den Archipel zeer gewoon. Bij maansverduistering komt (of kwam) het volgens J. W. Winter in Midden Java wel voor, dat een hoog-zwangere een koord om de lendenen doet en daarmede op handen en voeten onder een ledikant kruipt (Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 54, 1902, p. 85). Bij de Mënangk. Maleiers bindt men een kraamvrouw somtijds een streng garen of koord om één der polsen of om de lendenen; de soemangat, die ontvluchten wil, vindt hierdoor den aftocht gesloten (J. L. van der Toorn in de Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I- dl. 39, 1890, p. 56). Dit bevestigen van den levensgeest door een eenvoudig polsbandje vermeldt E. L. M. Kühr ook van de Dajak's van Borneo's Westerafdeeling (Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 47, 1897, p. 62), M. J. van Baarda van de Galeia's op Halmahera (Wdlijst Galelareesch-Hollandsch i. v. gurumi), Dr. A. C. Kruyt van de Toradja's (Bare'e-sprekende Toradja's dl. I, p. 248), enz., dezelfde „Animisme" p. 76.
3) Hierbij is ook te denken aan het Javaansche angkër — heilig, wat niet aangeraakt, niet betreden, mag worden, welk woord etymol. verwant is met sangkër, sëngker, singkir, d. i.



gesloten, dan houdt de onaantastbaarheid op. Een illustratie van dit laatste is het volgend volksverhaal, dat we in het Pidiësche opteekenden. Het zich daar bevindende landschap II Moekim's Keumala zou zijn naam ') te danken hebben aan een geheimvol schijnsel, dat op bepaalde tijden opstijgt uit een bron nabij de kampoeng Keumala Raja en het geheele landschap omhult, aldus een voor vijanden ondoordringbaren kring vormend. Toen het Atjèhsche hof dan ook Keumala met geweld veroverde, was dit niet anders mogelijk dan door een verrader, die den vijand een plaats toonde, waar de kring niet geheel gesloten was en waardoor het hem gelukte Keumala binnen te gaan
Ook komt het voor, dat men de booze geesten binnen een magischen kring lokt en ze daarna daarin opsluit, om zoodoende van hen verlost te worden. Dit geschiedt bijvoorbeeld door de Alassers bij het afwenden van algemeene rampen (;toela* balö). Nadat de huizen in het dorp met de op p. 551 bedoelde pënggërbas van buiten en van binnen bestreken of geslagen zijn, spreekt een geestenbanner (goeroe) de ziektegeesten toe, hen uitnoodigend, met hem mede te gaan. De geheele kampoeng-bevolking gaat dan onder zijn geleide naar een plaats ergens buiten het dorp, naar het heet, om de geesten uitgeleide te doen (naroekën bantoe), allerlei offerspijzen en een wisselbeeld (gëganö, of: toekar ganti) meenemende. Men maakt nu op de uitgekozen plaats een eenvoudige omheining van bamboe, voorzien van een deur, welke omheining als tooverkring dienst doet en mëntrö wordt genoemd. Nadat allen daarbinnen verzameld zijn, heeft een offermaaltijd plaats, waarbij de goeroe aan de onzichtbare machten te kennen geeft, dat ze nu alles hebben, wat ze maar wenschen en dus de dorpsgenooten verder met rust moeten laten. Hierna posteert hij zich bij den uitgang, waar hij ieder der huiswaarts keerenden middels een penggerbas met verkoelingswater besprenkelt. Daarna wordt de deur van de mëntrö gesloten.
Een soort tooverkring is bij de Qajö's de z.g. tangkal Sidang Bèla, zijnde een, op de uiteinden na, in het midden opengespleten en tot een kring uitgespannen pandanblad, dat men bij ziekte wel neerlegt onder de mat, waarop de patiënt ligt. In het midden van den kring wordt dan met kalk nog een kruis geteekend.
Een andere soort magische kring heet bij de Atjèhers: oeréh La'seumana, bij
oorspronkelijk „omkringd", „door een kring afgesloten" (Dr. G. A. J. Hazeu in Tijdschr. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 43, 1901, p. 87 nt. 2); en aan het Bataksche pagar, dat vroeger dezelfde beteekenis gehad moet hebben als nu nog het Maleische woord (n. 1. die van „omheining"), maar later die van „afweermiddel" heeft gekregen (M. Joustra: Karö-Bataksch Wdbk. i. v. pagar-, vgl. nog Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. III, p. 141).
1) Keumala — edelsteen, ook: mysterieuze glans. Van een schoone vrouw zegt de Atjèher bijv. wel: moekadji meukeumala = ze heeft een glanzend gelaat. Vgl. ook W. W. Skeat: Malay Magie p. 303 nt. 3.
2) Onwillekeurig denkt men hierbij aan de bezweringsscène in het Faust-drama, waarbij Mephisto, als hij Faust in zijn studeervertrek opzoekt, aan dezen bekent door een z.g. „Drudenfusz" (pentagram) op den deurdrempel te zijn tegengehouden, en als Faust hem vraagt, hoe hij dan toch binnenkwam, antwoordt: „Beschaut es recht! Es ist nicht gut gezogen, der eine Winkel, der nach auszen zu, ist, wie du siehst, ein wenig offen".



de Gajö's: oeris lasamana, of: oeris tan boertoeh, bij de Alassers: garis tan boenoeh '). Op die wijze kan men bijvoorbeeld een kampoeng beveiligen tegen een besmettelijke ziekte2), of tegen een vijand, die verwacht wordt; een rijstveld of een kweekbedding tegen schadelijk gedierten); een huis tegen betoovering, of tegen dieven of tegen de kraamvrouwen-kwelgeest4); een stal tegen aanvallen van tijgers (zie dl. I, p. 510); een kampplaats voor dieren (geulanggang) tegen tooveriniddelen door kwaadwilligen in den grond begraven (zie dl. I, p. 412), enz. Ook wordt wel een oeréh getrokken, bij wijze van verbodsteeken, tusschen twee aangrenzende sawah's, waarvan de bezitters oneenigheid hebben, of tusschen twee vijandige kampoeng's. Steeds hoort daarbij een bepaald Arabisch tooverformulier (doea oeréh La'seumana). Zulk een tooverkring of tooverstreep kan men maken door een kras over den grond, of door een touw, of stengel, dan wel met behulp van steentjes, rijstkorrels, of water. Ja zelfs kan worden volstaan met een viertal belezen witte steenen, die op ceremoniëele wijze, in een stil oogenblik (bijv. te middernacht), aan de hoeken van een rijstveld, of huis, of stal worden geplaatst.
Ook de kruis-figuur (silang, G: pantja, Alas: sélang) werkt beschermend. Bij allerlei pijnlijke aandoeningen wordt met natte sirih-kalk een kruis op de pijnlijke
1) Oeréh (Q: oeris, Alas: garis) beteekent eigenlijk „streep" (vgl. boven p. 392 nt.). .Zoo zegt men bijv.: oer'oë ka moeréh (G: lö ngö moeris), d. i. er vertoonen zich al lichte strepen in de lucht (in het Oosten). Maar ook komt het woord voor in den zin van „tooverstreep", zooals in het tooverformulier tot bezwering van de boeröng (zie De Atjèhers dl. I, p. 500). De naam oeréh La'seumana doelt op de streep, die Lak^mana volgens het Sanskritische epos Ramayana om Sïta trekt, vóórdat hij haar verlaat, om haar tegen Rawana te beschermen (vgl. R. J. Wilkinson Malay Eng. Dict. i. v. laksamana). Vgl. ook de baris Laksamana bij de Maleiers van het Mal. Schiereiland, vermeld in V/. W. Skeat's Malay Magie p. 156 en 522. Oeris(of: garis-) tan boenoeh = lett.: „streep tot beveiliging tegen' het dooden".
2) Vgl. over het isoleeren van een dorp of streek door een magischen kring o. a. Mr. F. D. E. van Ossenbruggen: „Het primitieve denken" p. 78. Bij de Wenden in Pruisen wordt, als de pest uitbreekt, om het geheele dorp een kring getrokken, welken de pest, naar men meent, niet kan overschrijden (O. v. Hovorka und A. Kronfeld: Vergleichende Volksmedizin dl. II, p. 316). „When cholera prevails, Kali DevT is worshipped, and a magie circle of milk and spirits is drawn round the village, over which the cholera demon does not care to step" — schrijft W. Crooke (Folk-lore of Northern India dl. I, p. 142).
3) De Javanen ombinden, om zich van de ziel der „rijstmoeder" te verzekeren, het geheele veld met een touw (Dr. A. C. Kruyt in Verslagen en Meded. der Kon. Akad. v. W., afd. Letterk. 4de Rks. dl. 5, p. 389 en 393).
4) Bij de Atjèhers wordt, zooals op p. 420 werd vermeld, de huistrap der kraamvrouw door een rotan band beveiligd. Bij het begraven der placenta wordt op Java, als voorzorgsmaatregel, een draad om het huis gespannen (H. A. van Hien: De Javaansche geestenwereld dl. II, p. 168; L. Th. Mayer: De Javaan als mensch, enz. p. 147; Winter in Tijdschr. N. I. 1843, dl. I, p. 699). Ook het pokzieke huis wordt op Java met een soort slingerplant omringd (Mr. F. D. E. van Ossenbruggen: „Het primitieve denken" p. 231). De Soendaneezen spannen bindgaren om een huis bij de inwijding (J. Habbema in Bijdragen T. L. en Vk. v. N. 1. dl. 51, 1900, p. 127). Bij Makassaren en Boegineezen wordt de woning der kraamvrouw met klapperbladeren omspannen (Dr. B. F. Matthes: Bijdragen tot de ethnol. v. Z. Celebes p. 51). Bij bevallingen of ziektegevallen hangen de Bonieren rondom hun huis aan elkaar gebonden stengels van een kruipplant (J. A. Bakkers in Tijdschr. Bat. Gen. dl. 15, 1866, p. 40). Nog heden bestaat bij de Joden het gebruik een krijtstreep om het bed der kraamvrouw te trekken (O. v. Hovorka und A. Kronfeld: Vergleichende Volksmedizin dl. II, p. 702).



plaats (vooral aan rug- en buikzijde en op de voetzolen en handpalmen) geteekend. Wordt een klein kind geacht in gevaarvolle omstandigheden te verkeeren, dan schildert men het een kruis op het voorhoofd (vgl. p. 432). Is een vrouw vijf maanden zwanger, dan brengen Gajö's en Alassers met kalk kruizen aan op de deurposten en op een der onderliggende matten, waarop de vrouw rust. Dat dit laatste ook in ziektegevallen geschiedt, werd op p. 587 vermeld. Ook worden in dergelijke gevallen wel met kruizen beschreven papiertjes aan de deurstijlen opgehangen. Als het rijstgewas begint te rijpen, zet men, ter beveiliging van zijn aanplant, soms een met kruizen gemerkten pot, of kalebas, of klapperdop, op een in den grond gestoken staak. Bij het kleuren van de zijde teekent men zulke kruizen op den rand van den pot, waarin zich de kleurstof bevindt ').
Een zeer bekende amulet is verder het pentagram (tapa Soelöjman, G: tapa Selèman, Alas: toempa salah), dat ook in de magie der Arische en Semietische volken zoo'n groote plaats inneemt2), en in de Moslimsche traditie met de legenden, die zich om den profeet Salomo hebben afgezet, wordt in verband gebracht3). Behalve in tal van Atjèhsche amuletten komt die figuur nog voor in de populaire afbeelding van de kroon van Salomo (meukoeta Soelöjman).
Ook doen soms afdrukken van zegels als amuletten dienst. Herinneren we aan de zegel-amulet van wijlen Teungkoe Tjhèh Saman di Tirö (zie p. 274), die bij velen gold als de afdruk van de sandaal van Moehammad.
Een belangrijke groep van afweermiddelen vormen de geschreven of geteekende amuletten, bestaande uit vierkanten of andere figuren met daarin of daar-
1) De kruisvorm als beschermend middel is, gelijk bekend, over de geheele aarde verbreid. Zie daarover o. a. Mr. F. D. E. van Ossenbruggen: „Het primitieve denken" p. 219 vg.; J. Tuchmann: La Fascination in Melusine dl. 9, 1898/99, p. 202 vg.; Le culte de la croix chez les Indiens de l'Amérique du Nord, Revue de 1'histoire des religions dl. 74,1916, n°. 4, p. 64 vg.
2) In Europa: „drudenvoet" (zie boven p. 587 nt. 2) ook: „alpen-" of „falenvoet", „alpenkruis" genoemd. Vgl. daarover het in de vorige noot gecit. opstel van J. Tuchmann p. 127.
3) Deze magische figuur kwam, volgens de overlevering, voor op den ring van den profeet Salomo, waarmede hij de gansche, aan hem onderworpen, geestenwereld beheerschte, totdat één der geesten hem eens dien ring wist afhandig te maken en zoo zelf de macht in handen kreeg. Eindelijk kreeg Salomo zijn zegelring, dien de geest in zee had geworpen en door een visch was opgeslokt, door een visscher, weer terug, waarop hij zijn macht herkreeg (zie D. Gerth van Wijk in Tijdschr. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 36, 1893, p. 613; E. Doutté: Magie & Religion p. 156 vg.; Dr. D. A. Rinkes: Abdoerraoef van Singkel, dissert. 1909, p. 127 vg.). Salomo zelf wordt in de Moslimsche wereld herhaaldelijk aangeroepen en zijn naam in bezweringsformulieren genoemd, bijv. bij de Javanen (Med. Ned. Zend. Gen. 1860 p. 125), bij de Mënangkab. Maleiers (Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 60, 1908, p. 440 vg.), bij de Maleiers op het Mal. Schiereil. (W. W. Skeat: Malay Magie, op tal v. plaatsen, o. a. p. 273), bij de Lampongers (Bijdragen T. L. en Vk. v. N. 1. dl. 38, 1889, p. 562), enz., ja zelfs bij de heidensche Karö-Batak's is de naam radja Soléman verbonden aan één der beide goeroe's, die aan de menschen hebben geleerd, hoe zij zich bij ziekten van den invloed van booze geesten kunnen „losmaken" (Meded. Ned. Zend. Gen. 1905 p. 66). Hetzelfde overdrachtsproces had ook in de Christelijke landen van ons werelddeel plaats, waar de oude heidensche namen in de bezweringsformulieren door bijbelsche namen werden vervangen, waaronder die van Salomo, den wijste aller wijzen, evenzeer een groote plaats innam (vgl. Dr. A. Wuttke: Der deutsche Volksaberglaube §§ 230, 235). In Atjèh worden ook ouderwetsche timmergereedschappen afgeleid van den profeet Soelöjman (Notulen Bat. Gen. v. K. en W. 1892, Bijl. I, n°. 7).



omheen voorkomende Arabische letters, cijfers, namen van Allah, engelen en profeten, formulieren en andere veelal aan den Koran ontleende bestanddeelen '). We weten reeds, dat het béseumélahirahmanirahim (de bekende woorden, waarmede de Koran aanvangt) en de patihah, of: doe a ajat toedjöh (het eerste hoofdstuk van het heilige Boek) in de Inlandsch-Mohammedaansche-magie een voorname plaats innemen. Hetzelfde geldt voor de geloofsbelijdenis-formule en voor bepaalde Koran-verzen.
Bezweringsformulieren dienen uitgesproken ter „belezing" (radjah), opgeschreven als amulet. Een afbeelding van zulk een formulier, gevonden op het lijk van een gesneuvelden Atjèher geeft Dr. Jacobs op PI. XII van het tweede deel van zijn bekend werk; de bovenbedoelde tapa Soelöjman wordt ook daarop niet gemist. De naam of namen (isim, Arab.: ism) van Allah schrijft men op stukjes papier, welke, in een zakje genaaid, als amulet dienst doenJ). Zulke reepjes papier worden gewoonlijk opgerold en omgeven door een laag gomlak (malö); of gevouwen tusschen een blaadje goud, zilver, koper, of tin; of gebonden in een netwerk van garen of touw. Ook worden tot berging van zulke amuletten wel cylindrische, vierkante en rechthoekige doosjes van goud, zilver, of soeasa gebruikt (zie de afbeeldingen hiervan in dl. I, PI. VIII fig. 6 en 20 en Dr. Jacobs t. a. p. dl. II, PI. I fig. 4 en 5), welke met een kettinkje of koord om den hals, of het middel, of den bovenarm worden gedragen.
Een adjeumat djoesan (G: djimöt djoesön, Alas: djimat dosan) is een amulet, bestaande uit een, op de een of andere wijze verpakt, stukje papier, waarop gedeelten van de 30 afdeelingen (djoeïh, G: djoes, v. Arab.: djoez3) van den Koran geschreven zijn. Beschreven strookjes papier, in een bamboegeleding gestoken, en ergens op het veld begraven, beveiligen tegen rampen, die het rijstgewas bedreigen (Het Gajöland p. 348); in daarvoor in de huidplanken eener prauw geboorde gaten aangebracht, beschermen ze het vaartuig tegen de gevaren der zee; in den loop van een geweer gedaan verhinderen ze, dat de afgeschoten kogels hun doel zouden missen (dl. I, p. 306), enz. Herinnerd zij aan de met Arabische cijfers, letters en spreuken beschreven vaantjes, vermeld in dl. I, p. 365, 510. Dr. P. S. van Ronkel noemt nog een Atjèhsche amulet in den vorm van een lange rol met figuren (De Ind. Gids 1915, dl. I, p. 478 vg.).
1) „C'est Ik le procédé général de la magie musulmane: elle est une magie coranique" (E. Doutté: Magie & Religion p. 211). De Mohammedaansche bevolking in onze Oost, zoowel als elders, heeft die aan den officieelen godsdienst ontleende bestanddeelen gaarne bij haar oud-heidensche praktijken ingelijfd. „Bij alle'primitieve volken is de eerste greep op den Islam magisch. Allah en Moehammad worden schatkamers van heilzame magische kracht". (Dr. H. Kraemer: Een Jav. primbon uit de 16de eeuw, dissert. 1921, p. 111). De orthodoxe Islam heeft die aldus gewijzigde gebruiken uit eigen belang gerecipieerd (vgl. boven p. 473 vg.). „Cette manière détournée de donner satisfaction aux vieilles croyances magiques, sous le couvert de 1'orthodoxie, a surement beaucoup facilité la pénétration de 1'Islam" (E. Doutté t.a.p. blz. 218).
2) Het groote gewicht, dat in de Mohammedaansche magie aan de „namen van Allah" wordt gehecht, steunt op Koran VII : 179. Volgens een overlevering zou Allah 99 namen heb¬
ben en zou hij, die ze van buiten kent, het paradijs beërven (E. Doutté t. a. p. blz. 199 vg.). Ook het vermelden dier namen geldt, gelijk we zagen, als een verdienstelijk werk (dl. I, p. 414).



Allerlei over het vervaardigen van amuletten vindt men in de Arabische kitab moedjarrabat en de daaruit getrokken kleinere Atjèhsche boekjes (kitab oebatoebat; oebat = middel tot afwering van verwonding door staal of lood). Een rijken schat van gegevens daarover geeft de meergenoemde Tadj-oel-moelk (zie p. 274). Eenige daaraan ontleende magische figuren zijn bijvoorbeeld de volgende.
Amulet tegen de koorts (wordt aan het lijf gebonden).
Amulet, door een kind aan linker- en rechter pols gedragen, opdat het niet zal huilen.
Cijferamulet (adjeumat angka), die men op de huisdeur plakt, om booze geesten te weren.



592
Het intellectueel cultuurbezit.
Amulet om koopwaar gewild te maken (adjeumat peularéh), vooral door vrouwen, die snoeperijen verkoopen, vaak gedragen.
Amulet door de a. s. moeder aan het lichaam gedragen, opdat de bevalling voorspoedig verloopt.
Ook worden allerlei boekjes, in een doekje gewikkeld, en aan een band om den hals, op de borst, of op den rug, als amuletten gedragen. Zoo bijvoorbeeld de iseumoealam (v. Arab.: ismoe 'l-a'tham)') d. i. een lijst met de namen van Allah; de iseumoebada, d. i. een boekje met de namen van hen, die als martelaren gesneuveld zijn in den slag bij Badr (prang Bada) tusschen de aanhangers van Moehammad en de Mekkanen; de soerat hajaké toedjöh (G: soeröt jaké toedjoeh) of de zeven haikal's, welke door Moehammad aan zijn gezellen zou zijn aanbevolen, als een onfeilbaar amulet, dat op Allah's troon geschreven staat, zijn bezitters voor alle onheilen zou vrijwaren, hun allen zegen zou brengen en hen in staat zou stellen, hun vijanden in het verderf te storten (De Atjèhers dl. II, p. 184, The Achehnese II: 180).
Men denke ook aan de op p. 529 vermelde soerat toedjöh salam, tot wijding van het bad- en drinkwater op den eind-Woensdag van Sapha, de tweede maand des jaars. Dit drinken van water, waarin een toepasselijke, op papier geschreven, of bijvoorbeeld op een ei geteekende, formule gelegen heeft, of afgewasschen is, of van water uit een kom, waartegen aan de binnenzijde zulk een magische formule aangebracht is, komt ook bij allerlei andere gelegenheden te pas.
Wanneer men het woord „amulet" niet opvat in de beperkte beteekenis, die velen daaraan hechten, n.1. van een aan het lichaam gedragen afweermiddel, maar in den ruimeren zin, dien Piinius daaraan toekende, n.1. van een beveiligings- of voorbehoedmiddel in het algemeen 2), dan hebben we nevens de bovenbedoelde voor-
1) D. i. lett.: „de grootste naam" van Allah (zie daarover E. Doutté t. a. p. blz. 204)
2) De oorsprong van het woord „amulet" wordt verschillend opgegeven. Sommigen leiden het af van het Arabische hama il, d. i. „gedragen voorwerp" (zie o. a. R. Dozy: Oosterlingen, 1867, p. 13 vg.), anderen van het Lat. amuletum, v. Lat. amolïri, d. i. „afwenden", „afweren",



J. KreEMer, Atjèh II.
Plaat X.
Vrouwelijke Atjèhsche bediende. Ph°<- C, Nieuwenhuis,







werpen nog te wijzen op eenige heterogene zelfstandigheden en verschijnselen, die tot hetzelfde doel worden aangewend, n.1.: water, licht, vuur, rook, asch, roet, kalk, zout, vodden en vuil.
Water ').
Uit de toepassing van het water bij allerlei gebeurtenissen blijkt, dat de Inlander zich de werking daarvan niet immer zuiver physisch voorstelt, maar dat die dikwijls als een symbolische wordt beschouwd. Evenals het stroomende water van een rivier alle materieele onreinheden wegspoelt en meevoert, moet het ook alle magische onreinheid (onheil) zuiveren. Dat daarnaast ook de voorstelling bestaat, dat het water een afweermiddel is van booze geesten, kan ons niet verwonderen, daar het geloof aan magische onreinheid en het demonengeloof nauw samenhangen 2).
Van de reinigende kracht van het water hebben we reeds eenige voorbeelden ontmoet. Herinnerd zij bijvoorbeeld aan het plechtige eerste bad van het Gajösche kind op den 7den dag na zijn geboorte, bij welke gelegenheid ook de kraamvrouw gebaad wordt om het onreine, dat haar aanhangt, en als „ziekte" wordt voorgesteld, met den stroom te doen „afdrijven" (zie boven p. 428 vg.)3). Het op p. 512 bedoelde mëmboeang siöl, d. i. het iemand aanklevende ongeluk wegjagen, uitbannen, heeft volgens het Gajö Wdbk. (i. v. siöl) aldus plaats. „De door het ongeluk vervolgde gaat met den goeroe naar den oever van een rivier, of liever naar de plek, waar twee rivieren samenvloeien; daar geeft de goeroe hem allerlei lekkers te eten (nalaki), dat te voren op de punt van een pisangblad was gereed gelegd; vervolgens wordt hij door den goeroe naar de rivier geleid en gebaad, terwijl deze het overgebleven eten in den stroom werpt, en den patiënt, onder plechtige telling tot zeven (ipësadoeön), met kërëpé padang ralis en padang palis (beide grassoorten), of met drijvend kroos bestrijkt; de patiënt moet geheel, ook met zijn hoofd, onder water duiken."
Denken we aan de jaarlijksche zeebaden der Atjèhers bij den heiligen boom Dja Kariëng, ter wering van epidemieën (boven p. 559); aan de baden op Raboe abéh, den ongeluksdag bij uitnemendheid (boven p. 529); aan het panggir ariraja en het mënirén rödjö op den ochtend van den grooten feestdag, na afloop der Vasten, den Grooten Verzoendag der Gajö's (boven p. 552).
Als het gewone Koran-onderwijs is afgeloopen, wordt de leerling door den Atjèhschen onderwijzer soms gebaad (poemanöë tamat, zie De Atjèhers dl. I, p. 437,
alzoo een afweermiddel, preservatief tegen het kwade (zie F. L. K. Weigand: Deutsches Wörterbuch, 5de dr., 1909, i. v. amulett). Er wordt ook wel onderscheid gemaakt tusschen amulet en talisman (v. Arab.: tilsam, mv. talasim = „tooverbeeld"): de laatste zou niet op het lichaam gedragen behoeven te worden, de eerste wèl.
1) Vgl. over de reinigende kracht van het water: E. B. Taylor: Primitive culture, 3de dr., 1891, dl. II, p. 429 vg.; Dr. Q. A. Wilken: „Verspreide geschriften" dl. III, p. 423 vg.; Dr. A. C. Kruyt: Het animisme p. 260 vg.; E. Samter: Geburt, Hochzeit und Tod p. 85 vg.; Mr. F. D. E. van Ossenbruggen: „Het primitieve denken" p. 58 vg.; J. Hastings: Encycl. of Religion and Ethics dl. II, i. v. baptism en dl. X, i. v. purification.
2) Vgl. Mr. F. D. E. van Ossenbruggen „Het primitieve denken" p. 92.
3) Vgl. over dit gebruik elders in den Archipel Dr. G. A. Wilken t.a. p. blz. 430 vg.
38



The Achehnese 1:397). Na de verstooting nemen de gescheiden echtgenooten in Gajö een bad (boven p. 352).
Bij de behandeling van poklijders nemen baden een groote plaats in '). Gedurende de koortsen, die het eruptie-stadium der ziekte voorafgaan, worden bij de Atjèhers de oogen van den patiënt gewasschen met water, waarin een soort van groote witte slakken (abö djagat) hebben gelegen. Worden de pustels zichtbaar (ka leumah), dan wordt hij drie dagen achtereen dagelijks ééns gebaad (ië sa) met water, dat afgekoeld is, door er de bladeren van peureuja la öt in uit te persen. Met het schuim (koeböh), dat zich hierbij vormt, worden de oogen behandeld. Daarna heeft het baden met dit water gedurende drie dagen twee maal daags (ië doea), vervolgens drie dagen lang drie maal daags (ië Ihèë) plaats: 's morgens, 's middags en 's avonds. Verder wordt de zieke op koele pisangbladeren neergelegd en met klappermelk (santan) overgoten (siram), worden de pustels opengemaakt (pet) en wordt het lichaam ingewreven (geusö') met een wrijfsel (beuda ) van ön më (tamarindebladeren), ön ram (bladeren van een boom met kleine zwarte eetbare vruchten), djira poetéh (komijn), koenjèt Kléng (e. s. v. kurkuma), vermengd met stinkende klapperolie (minjeiï brö\ vgl. De Atjèhers dl. II, p. 50 vg., The Achehnese II: 47 vg.). Zij, die de „groei-ziekte" (sampöng) hebben, worden gebaad met water, waarin men 44 verschillende soorten van bladeren heeft laten trekken, daarna nog eens met ië keudab (zie dl. I, p. 474).
Op p. 464 werd gewezen op het gebruik, om het graf na afloop der begrafenis met uit het sterfhuis meegebracht water te overgieten, „eine Sitte" — schrijft Dr. Wilken (t. a. p. blz. 424) — „die nicht durch den Islam vorgeschrieben und daher vermutlich polynesischen Ursprungs ist." Ook het ontstaan der verschillende, vroeger besproken, Mohammedaansche voorschriften omtrent het bad (ghoesl) en de wasschingen (woedhoe3) in de gevallen, waarin iemand ritueel onrein wordt, schijnt wel te verklaren uit overoud volksgeloof aan de magische kracht van water ter bezwering van mogelijk onheil, dat den geloovige gedurende de godsdienstoefening zou kunnen treffen 2).
Bijzondere heilzame eigenschappen worden aan het water toegekend, als daar de een of andere zeldzame eigenaardigheid aan is verbonden3). B. v.: Ië dam-dam, d. i. water uit de gewijde Zamzam-bron te Mekka, die, volgens een legende, een engel voor Hagar en IsmacTl deed ontspringen in de woestijn.
1) M. Joustra schrijft over het baden van poklijders: „Waarschijnlijk heeft dit niet alleen ten doel de temperatuur te doen dalen, maar meent men ook, dat daarmede de „ziektestof" wordt weggewasschen, of een „booze invloed" wordt verwijderd, in sympathie met het wegvlietende water" (Hygiënische misstanden in het Karöland p. 26 vg.). Zie in gelijken geest Mr. F. D. E. van Ossenbruggen in zijn „Pokopstel" in de Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 65, 1911, p. 53—87 en „Het primitieve denken" p. 58 vg.
2) Vgl. A. J. Wensinck: Die Entstehung der muslimischen Reinheitsgesetzgebung, in „Der Islam" dl. V, 1914, p. 68 vg.
3) Zooals bij ons: Maartsch sneeuwwater (vooral als het van een leien dak komt, of na 12 Maart gevallen is); dauwwater, dat in den Kerstnacht is verzameld; Lourdes-water; stroomwater, tegen den stroom op geschept; vloedwater; bluschwater van den smid; water van den



Men geeft dit water als zegenbrengend middel (beureukat) gaarne aan een stervende te drinken, of men smeert er hem de borst mede in. Zij, die uit Mekka terugkeeren, brengen wel blikken van dit bruine, ziltige water mede.
Ië keudab (G: wöih kening), d. i. het eerste water, dat men des morgens vroeg (vóórdat de vogels gevlogen hebben, naar het heet) uit put, bron, of rivier heeft geschept (vgl. dl. I, p. 474, en boven p. 594)').
Ië mbön (G: wöih nami, of: w. ni mboen, Alas: lawé namoer), d. i. dauwwater. Het geeft groeikracht aan kleine kinderen (zie boven p. 434); vechthanen en tortels wrijft men er mede in, om ze sterk te maken (peukreuëh); allerlei medicijnen moeten eerst een nacht in den dauw hebben gestaan, vóór men ze gebruikt. De dauwdruppels, die zich verzamelen in de opgerolde bladeren van den M/-struik (dl. I, p. 137) gelden als een uitnemend middel tegen oogziekten ; karbouwen laat men, om ze op de slachtdagen vóór en na de Vasten vet te krijgen, bedauwd gras eten, enz.2).
Ië lam phong kajèë (G: wöih wan ni kajoe, Alas: lawé toenggoel), d. i. regenwater, dat zich heeft verzameld in de holten van boomen 3). Men geeft het aan zieken te drinken, of wascht er hen mede, als de gewone middelen niet helpen. Ook water, dat in de holten van steenen is blijven staan, en water, dat zich in een prauw heeft verzameld (ië roeeuëng), heeft dezelfde kracht.
Ië oedjeuën malam Djeumeu'ah, d. i. regenwater, gevallen op den avond, waarmee volgens Inlandsche tijdindeeling de Vrijdagavond aanvangt. Vooral als het lang niet geregend heeft en de eerste buien op een malam Djeumeuah (G: malam Djemat) komen, geldt het opgevangen hemelwater van therapeutisch belang (vgl. boven p. 529).
Ië manoë kramat, d. i. het water, waarmede het lijk van een voornamen oelama of heilige is gewasschen. Aan zulk water wordt heilzame kracht toegekend (vgl. dl. I, p. 189).
Ië neuradjah, of: ië teunangkaj, d. i. door een deskundige „belezen" water. Zulk water geldt als beureukat zoowat voor alles (zie p. 414 hierboven over het z.g. „ontsluitingswater" en verder p. 570 over het door den heiligen Teungkoe Eumpèë Triëng belezen water).
Ië pandé beusoë, d. i. bluschwater van den smid. Evenals ijzer en ijzerroest, is
St. Willebrordus-put te Heiloo (vooral wanneer het op Witten Donderdag 's morgens vóór 7 uur is geput); enz. (zie Dr. M. A. van Andel: Volksgeneeskunst in Nederland, dissert. 1909 p. 187)
1) Ook op Java wordt aan water, dat een nacht heeft gestaan (ajer menginep, of: ajer bermalëm), bijzondere kracht toegekend (zie Njonja van Blokland: Doekoen diawa 3de dr
1899, N°s. 1293, 1360).
2) Vgl. over de beteekenis, welke de Inlanders aan den dauw hechten: Dr. A. C. Kruyt's „Animisme" p. 47, en vgl. daarmede Dr. A. Wuttke: Der deutsche Volksaberglaube, 3de dr
1900, p. 92.
3) Vgl. KarcS: laoe-'ntoergé (M. Joustra: Karö-Bat. Wdbk. p. 183 i.v. toergé). „Holle boomen, zoo'n oude knotwilg of afgeknakte, vermolmde eikentronk, hebben iets geheimzinnigs. Als alle holten, die niet door menschenhand zijn gevormd (holle steenen b.v.) hield men ze voor heilig en waren ze krachtige heilplaatsen in de volksgeneeskunde" (H. W. Heuvel: Volksgeloof en volksleven p. 146).



ook het water, waarin de smid zijn gloeiend ijzer afkoelt een tooverkrachtig en demonen-afwerend middel ')•
Ië seunoerat, d. i. water, waarin een geschreven of geteekende amulet is gewas-
schen (zie boven p. 592).
Ië böh meusabah, d. i. water, waarin een rozenkrans heeft gelegen. Zulk water geeft men gaarne aan zieken te drinken, vooral als de bidsnoer van een als bijzonder heilig bekend staand persoon afkomstig is.
Ië meupoeséng, d. i. water, geschept uit een draaikolk 2); men dient het wel als
medicijn toe, als andere middelen vruchteloos blijven.
Ië kawilan, d. i. water, waarin men eenigen tijd een hengelhaak heeft gelegd, die reeds door een visch ingeslikt is geweest. Het drinken hiervan geldt door het geheele gewest als een middel tegen pijn bij het slikken (kawé Ihan, vgl. De Atjèhers dl. II, p. 56, The Achehnese II: 52)3).
Ië meutjinoe, d. i. water uit een ouderwetschen lepel van klapperschaal; zie daarover dl. I, p. 379, 509 en hierboven p. 456. Ook spreekt de Atjèher van ië lam aweue . Ié breuëh, d. i. water, waarin de rijst gewasschen is; zie over het gebruik daarvan hierboven p. 434.
Ië koebang, d. i. water uit een poel, waarin karbouwen hebben rondgewenteld (dl. I, p. 504). Zulk water wordt te drinken gegeven aan kinderen, die stotteren (gagab)4).
1) Dat dit middel ook elders in den Archipel niet onbekend is, bewijst het jaarlijks bij de Toradja's terugkeerende mopatawi-ieest in de smederij. Ieder, die zich „ziek" of „niet wel" gevoelt, gaat dan om beurten vóór het aanbeeld staan en wordt door den voorganger of priester geslagen met den kwast uit het koelvat in de smederij, welke kwast onder gewone omstandigheden dient, om het handvat van het te smeden stuk ijzer koel te houden, opdat het niet in vlam rake (Dr. A. C. Kruyt in de Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 53, 1901, p. 157 vg.). Blijkens de Kausika Soetra werd bij de oude Indiërs een koortspatiënt wel begoten met water, waarin vooraf een gloeiende bijl was gestoken (Dr. W. Caland: Altindisches Zauberritual in de Verhandel, d. Kon. Acad. v. W., afd. Letterk., nieuwe rks. dl. III, 1900, p. 77). Bij ons te lande is bluschwater van den smid één der volksmiddelen tegen intertrigo, volgens Dr. M. A. van Andel (dissert. over de Volksgeneeskunst in Nederland, p. 128) berustend op de leer der signatuur, daar genoemde huidaandoening „brand om 't gatje" heet. Een aan Engelsche ziekte lijdend kind werd vroeger in Schotland door een smid behandeld. De eenvoudigste manier was, dat men het kind in de smederij bracht, waar de smid water met roodgloeiend ijzer verhitte, om het kind hiermede te baden en het daarvan te drinken te geven (R. Andree: Ethnogr. Paralleien und Vergleiche p. 154). Vgl. over den smid als magiër, behalve laatstgenoemd werk o. a. nog: Mr. F. D. E. van Ossenbruggen: „Het primitieve denken" p. 241; B. Gutmann: Der Schmied und seine Kunst im animistischen Denken, Zeitschr. f. Ethnol. dl. 44, 1912, p. 82—84; Dr. Seligmann: Die Zauberkraft des Auges, 1922, p. 128 vg.; de uitvoerige literatuuropgave bij J. G. Frazer: Taboo and the perils of the soul p. 236 nt. 5 en dezelfde: Folk-lore in the Old-Testament dl. II, p. 21 nt.
2) Ië meupoeséng (G: wöih moepoesing, of: w. moesioe") ~ draaikolk; angèn meupoeséng (G: koejoe moepoesing, of: k. lëmpoesing) = wervelwind, windhoos (vgl. Gajö Wdbk. i. v.).
3) Zoo ook op Java, zie K. F. Holle in Tijdschr. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 16,1867, p. 570. Bij de Batak's geldt een vischangel, waarop men zuigen moet, eveneens als een middel tegen keelpijn (pangkaïl kaïlon), zie J. B. Neumann in Tijdschr. Kon. Ned. Aardrk. Gen. 2e serie, dl. III, p. 524.
4) Op Java wordt zulk water wel gebruikt, om er een kind mede te besproeien, als het dreigt pokken te krijgen (Mr. F. D. E. van Ossenbruggen „Het primitieve denken" p. 9).



Ië oedjöng djaröë, d. i. waschwater der vingertoppen. Nadat de Atjèher de vingers gewasschen heeft boven het bord, waarop hij gegeten heeft (zie dl. I, p. 344), drukt hij de toppen der vingers van de rechterhand tegen den mond en slurpt daar even aan (hiröb), naar men beweert, opdat, indien er vergift in het eten mocht zijn, dit daardoor zijn schadelijke werking zou verliezen.
Ië oedjöng <f, d. i. water, waarin men de uiteinden van het eigen hoofdhaar even heeft uitgewrongen. Zulk water wordt wel gedronken door vrouwen, indien ze vreezen het slachtoffer te zijn van betoovering door anderen (göb moebri).
Ië roempöt Patimah, d. i. water, waarin een z.g. Roos van Jericho heeft gelegen; vgl. daarover hierboven p. 414.
Ië rambèë boeböng, d. i. water, dat gevloeid heeft langs den dakrand (seurajoeëng, G: pepasön). Men drinkt dit als middel tegen betoovering ').
Ië pheuët poeta, d. i. water, waarin men een beitel heeft rondgedraaid. Dit water wordt gedronken tegen buikkramp en roeringen in den buik 2).
Ië soemboe badeuë", d. i. water, waarin een rhinoceroshoorn heeft gelegen. Het wordt gedronken als middel tegen betoovering 3).
Ië pakoe gadjah, d. i. water, waarin een groote varensoort heeft gelegen. Het wordt toegediend bij ontsteking (barah) in den buik. Aangaande het plukken van de varen geldt nog het voorschrift, dat dit niet mag geschieden, als men een haan hoort kraaien.
Ië talöë siloeeuë, d. i. water, waarin men een broekband (van den vader) heeft gelegd. Een klein kind, dat stuipen dreigt te krijgen, baadt de Atjèher bijvoorbeeld met zulk water4). Als een aanduiding, dat de stuipen op komst
1) Vgl. in verband hiermede over dakdrup-magie: Mr. F. D. E. van Ossenbruggen: „Het primitieve denken" p. 216 en 305 en Dr. A. C. Kruyt in de Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 74, 1918, p. 257.
2) Dit middel stamt uit den tijd, toen boren nog niet in gebruik waren en men gaten in het hout maakte met een beitel, dien men eerst daarin sloeg, en dan met de hand omdraaide.
3) Men weet, dat de rhinoceroshoorn (Mal.: tjoela bada') als antidotum tegen vergift en beten van dieren in de Inlandsche volksheelkunde een groote plaats inneemt en eveneens door de Chineezen als geneesmiddel hoog wordt aangeslagen. Ook worden stukjes rhinoceros-hoorn op Java als amulet gedragen tegen giftige beten (vgl. J. Knebel in Tijdschr. Bat. Gen. v. K. en W, dl. 40, 1898, p. 502). Zie verder over dit onderwerp ons opstel over de Volksheelkunde in den Ind. Arch. in de Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 70, 1915, p. 77 vg. I. Scheftelowitz tracht aan de hand van een aantal voorb. aan te toonen, dat de veelzijdige toepassing van hoorns, ook van andere dieren (buffels, runderen, herten, enz.) als afweer tegen ziekten en tegen booze machten, van sympathetischen aard is. „Da die Hörner eine vorzügliche Schutzwehr des Tieres gegen seine Feinde bilden, so hat sich daraus die Vorstellung entwickelt, dasz die Kraft, die das lebende Tier durch sie besasz, selbst dann noch in den Hörnern schlummere, wenn sie schon vom Tiere abgetrennt sind". (Das Hörnermotiv in den Religionen, Archiv für Religionswissenschaft dl. 15, 1912, p. 463 vg.).
4) De Inlander meent, dat in kleederen een deel van de persoonlijkheid der dragers zetelt, volgens Dr. A. C. Kruyt door middel van het daarin gedrongen zweet (zie diens „Animisme" p. 43 vg.). Behalve de „broekband des vaders" kan voor hetzelfde doel ook het „kruis van de broek der moeder" dienen. Een Atjèhsch recept tegen stuipen bevat bijv. de volgende ingrediënten: wat bloed van den middelvinger (darah radja djaröë) van den vader + het vocht van het in water uitgewrongen kruis van de broek (ië thöng siloeeuë) van de moeder + een weinig dakstroo (boelèë boeböng) + afschraapsel van de dakpennen (rasö" doeë) + wat stof van de



zijn, noemt hij o. a., dat het kind zich telkens met de borst naar voren uitrekt (bót), daarna, dat het met de oogen gaat draaien.
Ië kirè, d. i. water, waarin e. s. v. paling eenigen tijd heeft rondgesparteld; het wordt eveneens gebruikt als badwater voor een kind, dat de èctf-verschijnselen vertoont ').
Ië mata doejön, d. z. de „tranen" van de zeekoe (Halicore dugong Erxl.); zij gelden als toovermiddel om liefde op te wekken 2).
Ië paseuëng, of: ië raja, d. i. vloedwater. Allerlei handelingen mogen niet bij hoogwater plaats hebben (dl. I, p. 474, 600, hierboven p. 542)3).
Ië srah gaki lakoë, d. i. voetwaschwater van den echtgenoot; vgl. daarover hierboven p. 415 4), alwaar ook vermeld werd het „uitgespuwd water" (wöih pëmoelih) van den man, dat bij de Gajö's voor hetzelfde euvel dient.
Op p. 412 werd gezegd, dat de Atjèhsche zwangere niet op een leeren
huismat (dhöj-abèë tika); dit alles fijngemaakt, gezeefd en daarna gedronken. Dezelfde middelen zijn ook uit andere streken van den Archipel wèlbekend. In Palembang wordt als het beste middel tegen stuipen geacht, om een gedragen broek van den vader van het kind in water uit te wasschen en dit water het kind te laten drinken (Dr. A. C. Kruyt t. a. p. blz. 44). Op Bima — vertelt H. Zollinger — worden de onderbroeken van de vrouwen voor een goed geneesmiddel gehouden; zij worden den jongen lieden, die veel aan uitslag in het gezicht lijden om het hoofd gebonden (Verhand. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 23,1850, p. 95). Dat analoge voorstellingen ook bij de eerste Christenen bestonden, blijkt uit de Handelingen der Apostelen hfdst. 19 vers 11—12: „En God deed ongewone krachten door de handen van Paulus; alzoo dat ook van zijn lijf op de kranken gedragen werden de zweetdoeken en gordeldoeken en dat de ziekten van hen weken, en de booze geesten van hen uitvoeren". Vooral om een moeilijke bevalling te bespoedigen, worden gedragen kleedingstukken (meestal van den echtgenoot) vaak aangewend. Ter Soematra's Westkust laat men de vrouw bij stoornis bij een bevalling wel drinken van den in water uitgewrongen lendendoek van den man (Dr. J. P. Kleiweg de Zwaan: De geneesk. der Mënangkab. Maleiers p. 80). Bij de Inlanders van Ambon legt men, om den partus te bevorderen, op de hurkplaats der vrouw oude kleedingstukken van haar echtgenoot (j. G. F. Riedel: De sluik- en kroesharige rassen, enz. p. 72). Zie hierover verder de aangehaalde geschriften van Kruyt en Kleiweg de Zwaan en p. 415 hierboven.
1) Dr. M. A. van Andel schrijft op p. 414 zijner dissert. over de Volksgeneeskunst in Nederland: „Een medicus deelde mij mede, in zijn studententijd een jongen gezien te hebben, lijdende aan tuberculose van het enkelgewricht, wien amputatie werd aangeraden. Patiënt was buiten staat een stap te doen en vertoonde zich drie maanden later, loopende, terwijl het ziekteproces aanmerkelijk verbeterd was. In dien tijd was hij behandeld met voetbaden, waarin levende alen rondzwommen".
2) Zie daarover dl. I, p. 194 vg. Vgl. nog N. Adriani en A. C. Kruyt: de Bare'e-sprekende Toradja's dl. II, p. 14. Een legende, waarom deze „tranen" voor genoemd doel worden aangewend, vermeldt Dr. B. F. Matthes in de Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. 4de Rks. dl. 10, 1885, p. 474 vg. Dr. Kruyt geeft nog een voorb., dat die „tranen" gebruikt worden als middel, om buffels gehecht te maken aan hun weideplaats (Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I, dl. 75, 1919, p. 53).
3) In Groot Atjèh meent men, dat den I7den en den 30sten van iedere maand het water het hoogst is (ië meu oelèë) — er is dan weinig visch aan de markt — en den 8sten het laagst (ië maté).
4) Op p. 175 werd herinnerd aan de waarde, die de Atjèher hechtte aan het voetwaschwater van den Pretendent-Soeltan. Bij ziekte van een kind doet de Atjèhsche moeder wel de gelofte, het bij beterschap het voetwaschwater van een of anderen habib te laten drinken. Ook elders in den Archipel wordt aan water, waarin vorsten of andere aanzienlijke personen handen en voeten hebben gewasschen, bijzondere kracht toegekend (Dr. A. C. Kruyt's „Animisme" p. 44).



Licht, vuur en rook.
kleedje mag zitten (eertijds algemeen in gebruik, vgl. dl. I, p. 507), daar zulks later de bevalling zou vertragen. Doet zich nu gedurenden den partus stoornis voor, dan wordt dit vaak daaraan toegeschreven, dat vorenbedoeld pantang-voorschrift zeker niet opgevolgd is en men geeft de vrouw dan ié koeiét te drinken, d. i. water waarin een stukje leer is gedaan. Een middel tegen blaasziekte is het drinken van water, waarin een blaassteen (böh arön, lett.: „tjëmara-vrucht", G: karang n djëma) heeft gelegen (vgl. Gajü Wdbk. i. v. karang 1). In beide gevallen zijn middel en oorzaak van de kwaal dus gelijk (vgl. dl. I, p. 200, 305 nt. 2 en boven p. 415).
Behalve de evengenoemde zaken, werden vroeger nog allerlei andere voorwerpen genoemd, die in bepaalde gevallen in het drinkwater worden gelegd, en alle hun bijzondere beteekenis hebben, bijvoorbeeld: een of ander wapen (dl. I, p. 300, 309), een kogel (dl. I, p. 305, en boven p. 401), een sleutel (boven p. 414), een ring (boven p. 549), een gouden muntje (boven p. 550 nt. 1), een dondersteen (boven p. 521). Nog zij herinnerd aan het zegenbrengende water, afkomstig van de kendoeri-Moeloet (boven p. 530) en aan het meelwater (teupöng taweuë, G: tëpoeng tawar, Alas: lawé tawar) tot neutraliseering van booze invloeden (boven p. 548).
Licht, vuur en rook.
„Geesten worden gedacht een natuurlijken afkeer te hebben van dag- en kunstlicht", schrijft Dr. Kruyt '). Daarom moet er bij de Atjèhers een lampje branden in de kraamkamer (boven p. 419) en evenzoo in het vertrek, waar zich een lijk bevindt, zoolang dit boven aarde is (boven p. 457). Maar niet immer wordt aan het licht een geesten verdrijvenden invloed toegekend. Herinnerd zij bijvoorbeeld aan het in het eerste deel p. 380 vermelde oud-Atjèhsche gebruik, om in den nacht van (vóór) den 27sten der Vastenmaand lampen in de huizen aan te steken, en aan de Gajösche adat, om in dien en den daarop volgenden nacht vóór en om de huizen toortsen te branden. De fakkels op den 27sten ontstoken noemt de Gajö die voor de dooden (lamlé ni si maté), omdat hij ze beschouwt als bestemd, om de graven der dooden te verlichten; die van den 28sten noemt hij de fakkels ten voordeele van de levenden (lamlé ni si moerip), zie Gajö Wdbk. i. v. lamlé '1).
Ook het aanleggen van vuren is een algemeen toegepast middel, om de booze geesten te verjagen. Op p. 467 hierboven werd reeds gezegd, dat de boeröng
1) Zie Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 53, 1901, p. 160. Vgl. ook hierboven p. 542 nt. 1. „Gegen Behexung überhaupt schützt man sich noch durch brennende Lichter, bes. drei, denn die Hexen lieben die Dunkelheit" zoo constateert ook Dr. A. Wuttke aangaande „Der deutsche Volksaberglaube der Gegenwart" p. 282.
2) Ook in Europeesche landen komt bij het volk het branden van lichten voor, niet alleen tot afweer der geesten, maar evenzeer om ze te lokken (vgl. E. Samter: Geburt, Hochzeit, Tod p. 80). „In der Weihnachts- oder Neujahrsnacht" — aldus Dr. A. Wuttke — „brennt man im Hause Licht, damit die einkehrenden Toten sich daran warmen können" (Der deutsche Volksaberglaube, 3de dr., 1900, p. 471). „All Hindus believe that the ghosts of the dead return on the night of the Diwalï or feast of lamps", — zoo lezen we nog in W. Crooke's: Folk-lore of Northern India dl. II, p. 74.



daarmede van huis en erf wordt verdreven. Gewoonlijk maakt men in zoo'n geval een rookend vuur, waarop nog vaak allerlei stankverspreidende stoffen worden geworpen, om de uitwerking ervan te versterken, zooals zulks op p. 417 van den kraamvrouwenoven werd medegedeeld. Evenals allerlei schadelijk gedierte door rookend vuur wordt verjaagd (zie dl. I, p. 456), zoo meent men, dat ook de geesten daarvoor op de vlucht zullen gaan ').
Tot afweer van den geest van een afgestorvene ontsteken de Gajö's, die nabij het sterfhuis wonen, een rookend vuur (boven p. 457) en de Alassers leggen als weermiddel van booze geesten zulk een vuur aan nabij de trap van de woning der bruid, als de bruidegrom daarheen wordt geleid, om met haar in den echt te worden verbonden en zij handelen evenzoo bij het huis van den bruidegom, als de bruid uit het hare daarheen wordt overgebracht. Herinnerd zij verder aan den brandenden lap, dien, bij de plechtigheid van het toeroen mandi, de vrouw, die het te baden kind naar de rivier draagt, in de hand heeft, om de naijverige geesten uit de buurt te houden (boven p. 428). In Gajö Loeös draagt ook de bruid, als ze uit het huis harer ouders naar haar toekomstige woning gaat, op dezelfde wijze zulk een dëmi bij zich (Gajö Wdbk. i. v.). Wordt iemand als „bezeten" beschouwd, dan brandt men in het Gajöland een vuur onder het huis, opdat de rook den ziekteduivel, die in hem gevaren is, uit zal drijven.
Het berooken (rabön, G: njëngkap, Alas: noengoep) van een klein kind, dat stuipen heeft, met den damp van brandende beenderen, bladeren, uien en hoorn, om den duivel der kinderziekten te verjagen, komt in het geheele gewest voor. Pasgeborenen worden bij de Atjèhers de eerste 7 dagen na de geboorte zelfs iederen avond boven den rook gehouden. Om het magisch effect der berooking te verhoogen, strooit de Atjèher op het houtvuur wel eens de gedroogde faeces van een olifant (dl. I, p. 191 vg.), of het gedroogde meconium van een pasgeborene (boven p. 423). Als een kind al maar huilt (teuhaïh babah, G: poengëngah awah) — een verschijnsel, dat men aan den invloed van booze geesten toeschrijft — wordt het met het gezicht boven den rook van gebrande spaansche peper gehouden.
Bijzondere waarde hecht de Atjèher aan een stuk hout, waarin de bliksem is geslagen, of zooals hij zegt, dat „door den donder getroffen" is. Vooral als het hout nog smeulende is (apoej glanteue), heet de rook daarvan zegenbrengend te zijn als wierook 2).
Dat het branden van wierook (tot keumoenjan, G: toenoe këmënjan, Alas: noetoeng këmindjin) vaak voorkomt, werd reeds op p. 152 van het eerste deel vermeld. Bij alle eenigszins belangrijke ceremoniën en bij het uitspreken van nagenoeg alle bezweringsformulieren komt het o. a. te pas. Is de bedoeling van het rabön, de kwade geesten op de vlucht te jagen, door het branden van benzoë
1) Vgl. Dr. A. C. Kruyt's „Animisme" p. 513; Mr. F. D. E. van Ossenbruggen: „Het primitieve denken" p. 47 vg. en 236 vg.; E. Samter: Geburt, Hochzeit, Tod p. 67 vg.; Dr. S. Seligmann: Zauberkraft des Auges, 1922, p. 433 vg.; J. Q. Frazer: Balder the beautiful dl. I, p. 341 vg.
2) Hout, waarin de bliksem geslagen is, is ook één der ingrediënten van de Bataksche pangoeloebalang (Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. III, p. 142).



Asch, roet en kalk.
tracht men den hemelschen machten, wien men offert, door de geurige dampen juist aangenaam te zijn en hen zoodoende in dienst te stellen van hem, die hen aanroept. Vóór de oereuëng keumalon (boven p. 515) haar orakels houdt, snuift ze eenigen tijd achtereen de dampen uit een wierookpotje op, om tot den toestand van extase te komen ').
Asch, roet en kalk.
Zooals bekend, neemt asch (abèë, G: öböm) onder de afweermiddelen bij de volken in den Archipel een belangrijke plaats in 2). Bij de Atjèhers mag de persoon, die bij de lijkwassching het hoofd van het lijk op zijn schoot of beenen houdt, niet opstaan, dan na eerst met keukenasch bestrooid te zijn (boven p. 458). Door het geheele gewest komt het gebruik voor, om, als de vruchtzetting der padi begint, asch op het rijstveld uit te strooien, om de booze geesten te verjagen. Bij het toeroen mandi strooit de Gajösche moeder van het te baden kind asch langs den weg (boven p. 428). Is de lucht bij zonsondergang sterk rood gekleurd, dan werpen de Alassers asch uit hun huizen. Meent men, dat een zieke het slachtoffer is van een of anderen boozen geest, dan laat men hem in Alas wel bij de deuropening zitten en werpt dan onverwachts een bak met asch over hem heen.
Ook roet of zwart aanhechtsel aan kookpotten, lampen, enz. (adang, of: itam, G: rangang, of: itöm, Alas: tai parö) heet afwerende kracht te hebben. Hoort de Atjèhsche moeder het geroffel van den donder (vgl. boven p. 432), of brengt ze haar zuigeling naar buiten, of naar een plaats, waar veel menschen zijn, dan teekent ze met roet een kruis op zijn voorhoofd. Bij de plechtigheid van zijn eerste aanraking met den grond smeert zij hem in met roet en kalk (boven p. 431). Volz vertelt van een door onze soldaten gevangen genomen Gajösche vrouw, „eine junge sympathische Erscheinung, die sich augenscheinlich auszerordentlich angstigte, das Gesicht über und über mit Rusz beschmiert und die Haare absichtlich zerzaust hatte, wahrscheinlich wohl, um sich dadurch haszlich zu machen und so sicherer zu sein"3). De toenmalige 1ste luitenant J. C. J. Kempees vermeldt op p. 19 zijner bekende beschrijving van den tocht van overste Van Daalen van 1904, dat bij het bivouakeeren in de Gajösche kampoeng's de vrouwen zich
1) „Der Mensch musz auszer sich sein, wenn er mit Göttlichem sich vereinigen will; die religiöse Forderung der sittlichen Selbstverleugnung in dem frommen Verhaltnis zu Gott wird in der heidnischen Weltanschauung verauszerlicht zu einem Sichselbstvergessen, Sichselbstverlieren, zu einem dammerigen Auszersichsein, und dieser Zug ist, obwohl etwas verblaszt, in dem Volksaberglauben noch deutlich genug zu erkennen" (Dr. A. Wuttke: Der deutsche Volksaberglaube, 3de dr., 1900, p. 162).
2) Vgl. daarover en de daarvan gegeven verklaringen o. a.: Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. III, p. 408 vg.; Dr. A. C. Kruyt's „Animisme" p. 186, 252 en 256 vg.; Dezelfde in de Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 75, 1919, p. 127 vg.; Dezelfde: De Bare'e sprekende Toradja's dl. II, p. 98 vg.; Mr. F. D. E. van Ossenbruggen: „Het primitieve denken" p. 229; Dr. B. Schrieke in Tijdschr. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 60, 1921, p. 387; Dr. O. Stoll: Das Geschlechtsleben in der Völkerpsychologie p. 360 vg.; W. Crooke: Folk-Iore of Northern India dl. II. p. 72 vg.
3) Nord Sumatra, Bd. II (Die Gajolander) p. 64.



vaak onkenkaar maakten, door zich het gezicht met kalk en roet in te smeren ').
Uit genoemde voorbeelden blijkt, dat evenzeer aan kalk (gapoe, G: kapoer) een kwade invloeden paralyseerende kracht wordt toegekend. Op p. 432 werd reeds medegedeeld, dat als een Atjèhsch kind ongelukkigerwijze het slachtoffer geworden is van het prijzen door vreemden, de moeder als voorzorg wat kalk achter zijn ooren smeert. Kalk is de stof, waarmede men bij voorkeur de kruisjes teekent, op p. 589 hierboven bedoeld 2). Doet de Atjèher 's avonds kalk in zijn kalkpotje (krandam), dan neemt hij de voorzorg, op den bodem daarvan eerst een blad te leggen, daar zijn oogen anders beneveld zouden worden (sapoe mata). Dezelfde kwaal (tir sapoer mata) zou volgens de Gajö's te beurt vallen aan hem, die na zonsondergang aan een ander om kalk vraagt, zonder daarvoor eenig voorwerp in ruil te geven, dat den volgenden dag kan worden teruggevorderd (Gajö Wdbk. p. 1138 i. v. kapoer).
Zout.
We hebben in den loop van dit werk reeds meermalen gezien, dat ook aan zout een schadelijke invloeden afwerende kracht wordt toegekend 3). Wanneer de
1) Dr. A. C. Kruyt verhaalt, dat, als een Toradjasch kind voor de eerste maal naar beneden wordt gebracht, zijn gelaat zwart gemaakt wordt met houtskool, opdat de geesten het wichtje niet voor zich begeeren en zich van zijn ziel niet meester maken (De Bare'e-sprekende Toradja's dl. II, p. 63). Wanneer de Kajan's op Borneo gelooven, dat een kind de bijzondere aandacht der geesten tot zich getrokken heeft, maken zij met roet een kruis op zijn voorhoofd, om het voor die geesten onkenbaar te maken (C. Hose en W. McDougall: The pagan tribes of Borneo, dl. II, p. 24). Zie over het zwart maken als rouwgebruik Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. III, p. 414 vg. Vgl. nog: E. Samter, Geburt, Hochzeit, Tod p. 95 vg. en W. Crooke: Folk-lore of Northern India dl. II, p. 3, 11, 29 en 47.
2) Vgl. over kalk als afweermiddel Mr. F. D. E. van Ossenbruggen „Het primitieve denken" p. 223 vg. De magisch afwerende kracht van kalk blijkt o. a. ook uit de gewoonte van jonge meisjes in Parigi en Kaili (Paloe), om zich het gelaat geheel daarmede in te smeren, wanneer zij naar een feest gaan. Dit moet volgens Dr. Kruyt dienen, om den magischen invloed van het booze oog, of van den weerwolf, te niet te doen, welke zich licht onder de talrijke samengekomen menschen kan bevinden. Met dezelfde bedoeling wordt kalk in de Minahasa aangewend (Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 74, 1918, p. 256 vg.). Men denke aan het op Nieuw Guinea waargenomen „kalkblazen", of „kalkstrooien" als bezweringshandeling tot afwering van booze invloeden (J. C. van Eerde in Tijdschr. v. h. Kon. Ned. Aardfk. Gen. dl. 26,1909, p. 639 vg.). Ook naar het Germaansche volksgeloof vormen krijt en met krijt geteekende kruizen afweermiddelen tegen den booze (Dr. A. Wuttke: Der deutsche Volksaberglaube i. v. Kreide).
3) Dat dit ook voor andere streken van den Archipel geldt, blijkt uit tal van gegevens. Als een zuigeling onophoudelijk huilt, branden de ouders op Java wat zout; het daardoor veroorzaakte knetterend geluid (sëndjfitfi séwoe, d. i. „duizendvoudig geweervuur" genoemd) zou de geesten de vlucht doen nemen en het kind daardoor tot bedaren komen (D. Louwerier in Med. Ned. Zend. Gen. jg. 49, 1905 p. 256). Op den 7den dag na de geboorte strooit de Javaansche vroedvrouw zout en bloemen over den vloer en rondom het kind onder den uitroep: „Het zout kome in de oogen van hem, die niet gelooft in den Profeet", om het kind te beschermen tegen kwade invloeden (H. A. v. Hien: De Javaansche geestenwereld, 5de dr., dl. 1,1912, p. 202). De Makassaren en Boegineezen werpen bij het in den wasem koken van rijst zout in het vuur „opdat de booze geesten op het hooren van het daardoor veroorzaakte geknap wegloopen"; als een lijkstoet voorbijgaat, branden zij om dezelfde reden wat zout vóór hun erven (Dr. B. F. Matthes: Bijdragen tot de ethnologie v. Zuid Celebes p. 103 en 142). De bewoners der Batam Eil. werpen niet alleen zout op het vuur om booze geesten te verdrijven, maar meenen ook, dat indien gedurende een onweder zout in huis wordt gebrand, het niet getroffen zou



Zout.
zon bij haar ondergang een rooden gloed vertoont, werpen de Gajö's en Alassers zout in het haardvuur (boven p. 434); hetzelfde doet men in het Alasland, als een doode het huis wordt uitgedragen (boven p. 462); heeft men in Atjèh een huis gebouwd, dan hangt men, nevens allerlei andere zaken, ook wat zout aan het dak (dl. I, p. 365); neemt de Atjèher een nieuwe lamp in gebruik, dan doet hij daarin wat zout, opdat zij zuinig zal branden (dl. I, p. 380); zelfs door het noemen van het woord „zout" slaan de geesten op de vlucht (dl. 1, p. 372). Op den kraamvrouwenoven wordt, behalve allerlei stank verspreidende zaken, ook zout gebrand '). Heeft de Atjèhsche geneeskundige iemand behandeld, dan ontvangt hij van den patiënt, of van een der huisgenooten, een stukje zout, waar een naald doorheen is gestoken; hij likt hier even aan, naar men zegt, opdat zijn formules niet „stomp" zullen zijn (b'e toempöj èleumèë), m. a. w. haar doel niet zullen missen.
Oude zaken, vodden en vuil.
Alles wat oud is, draagt naar Inlandsche opvatting een eerbiedwaardig cachet (vgl. dl. I, p. 379). We hebben bijvoorbeeld gezien, hoe onder de primitieve stukken van Atjèhsch huisraad de antieke scheplepels van klapperschaal (tjinoe, aweuë") bij tal van ritueele handelingen een belangrijke rol vervullen (boven p. 596). De omstandigheid, dat zulke handelingen liefst door oude vrouwen moeten plaats hebben (dl. I, p. 259, 379, boven p. 515, 549, 575), houdt met diezelfde opvatting verband. De afkeer voor nieuwigheden 2), de vereering van erfgoederen 3), de groote gehechtheid aan de adat (dl. 1, p. 258), de onveranderlijkheid
worden door den bliksem (J. G. Schot in Ind. Gids 1882 dl. II, p. 185). Bij de Maleiers van het Mal. Schiereil. wordt gedurende een onweer zout op het vuur geworpen „in order that it may counteract the explosions of thunder (membalas pëtir), and thus drive away the demons who are believed to be casting the thunderbolts" (W. W. Skeat, Malay Magie p. 399 nt.). Vgl. nog Mr. F. D. E. van Ossenbruggen „Het primitieve denken" p. 228 vg. Ook in het Germaansche volksgeloof „spielt Salz bes. bei Zauberkuren eine bedeutende Rolle, immer wohlthatig wirkend; es schützt auch gegen Behexung (fast allg.) und ist Gegenstand achtender Behandlung" (Dr. A. Wuttke: Der deutsche Volksaberglaube, 3de dr., 1900, § 118 en het register aldaar i. v. Salz). Een groot aantal voorb. van het gebruik van zout als weermiddel geeft E. Samter: Geburt, Hochzeit, Tod p. 151 vg. en 172 vg. Zie ook W. Crooke: Folk-lore of Northern India dl. II, p. 23.
1) Dr. J. Jacobs: Het familie- en kampongleven op Groot Atjèh dl. I, p. 135, 142, 144.
2) Vgl. dl. I, p. 229, 490, 499. „Die adat verdankt ihr Ansehen dem Glauben, dasz die Ahnen, welche sie in alten Zeiten eingeführt haben, angstlich über ihr wachen und die Uebertreter ohne Ansehen der Person bestraten. Die seit Jahrhunderten angstlich beobachtete adat macht das Volk konservativ im starrsten Sinne des Wortes. Was immer so war, ist gut; was neu ist, das ist schlecht und unerlaubt", — aldus L. J. Warneck in Die Religion der Batak p. 114. Zie ook: Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. II, p. 109; Dr. A. C. Kruyt's „Animisme" p. 388; Mr. F. D. E. van Ossenbruggen's „Het primitieve denken" p. 314. „The conservative savage is a slave to custom and tends to look upon every innovation with deep and superstitious distrust" — schrijft J. G. Frazer (Folk-lore in Old-Testament dl. III, p. 128) en E. Doutté uit zich in gelijken zin „toute innovation est en horreur au sauvage" (Magie & religion p. 42). Vgl. over de in dl. I, p. 229 nt. 1 bedoelde leer van de bid'ah nog de dissert. van Dr. H. Kraemer (Een Javaansche primbon p. 211 vg.) en over de verhouding van den orthodoxen Islam tegenover opkomende nieuwigheden ter Westkust van Soematra Dr. B. J. O. Schrieke in Tijdschr. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 59, p. 296 vg.
3) Vgl. Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. III, p. 206 vg. en Dr. A. C. Kruyt's „Animisme" p. 221 vg.



in kunstzin en techniek (dl. I, p. 596), het spruit alles voort uit eerbied of vrees voor de voorouders, die een en ander hebben ingesteld, gebruikt of achtergelaten.
Allerlei bestanddeelen, ontleend aan het huis, waarin eenige generaties geboren, getogen en gestorven zijn, en die dus, naar men meent, iets van de persoonlijkheid der voorouders in zich hebben opgenomen, kunnen niet anders dan hun nakomelingen ten zegen zijn. Wat afschaafsel van de dakpennen of van de deurklink (geunantjéng pintö), iets van het dakstroo of van de huismat, enz. heeft daarom afwerende kracht en vormt, zooals op p. 597 nt. 4 opgemerkt, toepassing als inwendig geneesmiddel voor een kind, dat door stuipen wordt gekweld (meusawan, G: moesawan). Men zou hier van gegeten of gedronken amuletten kunnen spreken. Op. p. 432 werd opgemerkt, dat als een kind de hik heeft, de moeder het een paar pluisjes van een oude mat met wat speeksel op het voorhoofd plakt. Tegen peunjakét rambaloej, een door bepaalde geesten van dien naam verwekte ziekte, helpt een drank waarin de volgende bestanddeelen: rambaloej-b\aderen (Euphorbia Tirucalli, L.) + pluisjes van een van ngöm-biezen gevlochten mat + pluisjes van een van öaróm-biezen gevlochten mat + pluisjes van een van Zöö/'/z-palmbladeren gevlochten mat + zwavel + zout + keukenasch. Wordt bij Gaj'ö's en Alassers een vrouw door een kraamvrouwenkwelgeest (G: sidang bèla, Alas: sëdang bélö) behekst, dan tracht men die duivelin uit het lichaam der vrouw te verjagen, door haar den rook te doen opsnuiven van allerlei oude, versleten en vuile zaken, net zóó lang tot ze vergiffenis heeft gevraagd. Tot die zaken behooren: eenige snippers van het traditioneele gevlochten zakje, waarin het zout wordt bewaard (G: pëpöan, Alas: pësiran), enkele pluisjes van een versleten vloermat (G: alas, Alas: ama'), een stukje van een oude wan (G: nioe, Alas: diroe), eenige schilfers van de afvoerbuis, waarlangs het vuil van onder het huis wordt afgeleid (G: saroelön, Alas: paloengan), wat dakstroo (G: soepoe, Alas: sahoeng), een weinig kippendrek (G: töi koeri , Alas: tai manoe) en eenige uienschillen ').
1) Dat dergelijke middelen allerminst tot het hier bedoelde gewest beperkt, maar schier overal in den Archipel en ook daarbuiten bekend zijn, blijkt uit tal van voorbeelden, waarvan er hier eenige volgen. In het bekende recepten-boek van Njonja Blokland vindt men onder de geneesmiddelen bijv. genoemd: een stukje van een versleten muts; wat afschraapsel van een bouwvalligen muur, of deur, of raam; eenige afgebroken eindjes van den huisbezem; het vuil van den rand van de balé-balé, van onder de slaapmat, enz. (Doekoen djawa, oetawa kitab roepa-roepa obat njang tërpaké di tanah Djawa, 3de dr., 1899, o. a. nos- 321, 603, 708, 1110, 1213, 1214, 1503, 1328, 1499, 1782). — Bij de Mënangk. Maleiers wordt het kleine kind berookt met brandend hout, spinrag uit de woning en vuil van de balai of van het dorpsplein (A. L. van Hasselt's bekende „Volksbeschrijving" p. 268). — Van de Maleiers v. h. Schiereil. Malaka schrijft H. N. Ridley, dat als een kind voortdurend huilt en geen voedsel wil gebruiken, het gebaad wordt met water, waarin o. m. dorre bladeren en ander straatafval (De Inlandsche geneesmiddelen der Maleiers, 1907, p. 7). — J. B. Neumann vermeldt als een Bataksch middel tegen hoofdpijn een smeersel van olie, peperkorrels en kool van een oud verbrand zonnescherm (Het Pane- en Bila-stroomgebied in Tijdschr. Kon. Ned. Aardrk. Oen. 2de serie, dl. III, p. 526). Krijgt een Toradjasch kind stuipen „dan neemt men van alles, wat in huis aanwezig is, een klein stukje: van het dak, van den vuuraanblazer, van den waaier, .van den bamboe, waarin zout wordt bewaard, van de zwaardscheede, van de stijlen, van den nokbalk, enz.; al die kleine schilfertjes hout worden gekauwd en het kind op het gelaat gespuwd" (N. Adriani en A. C.



Oude zaken, vodden en vuil.
Heeft een kind toevallen, dan legt de Atjèher het wel met den buik op een vuilnishoop, of het ook helpen mocht! — schrijft Dr. Snouck Hurgronje (De Atjèhers dl. I, p. 425, The Achehnese I : 386). Waarschijnlijk heeft men ook hierbij wel te denken aan de beschouwing, dat in vuilnis en veegsel iets zit van de huisbewoners, een meening, die ook elders niet vreemd is.
n. Bezweringsformulieren.
Na de in de vorige bladzijden genoemde stoffelijke middelen tot afweer van schadelijke invloeden en tot vervulling van wenschen, dient nog gewezen op den magischen invloed van het gesproken woord ')• Er gaat zegen en vloek van uit. Vooral geldt dit de sympathetische „bespreking" door z.g. bezweringsformulieren (doe'a, of: tangkaj, of: radjah, G: döa, of: töbös, of: radjah, Alas: doa).
Op het verband daarvan met amuletten werd op p. 590 gewezen. Het sympathetisch karakter dier formulieren blijkt reeds uit het feit, dat zij geenszins gemeen goed, maar het zorgvuldig bewaard geheim zijn van ingewijden, zooals medicijnmeesters, geestenbanners en andere kenners van geheime wetenschappen.
Bij elke ziekte vraagt men den deskundige, om een bezweringsformulier, om het even, of men al dan niet tevens geneesmiddelen aanwendt. Zulk een machtspreuk dient ook om te betooveren en te onttooveren, en in tal van andere gevallen meer (zie hierboven p. 488 nt.)2). Sommige dier doe'a's worden uit boekjes geput, maar de meeste van geslacht op geslacht door traditie overgeleverd.
Door ze te overladen met Koranische namen en Arabische formules heeft men ze een rechtzinnig tintje gegeven en ze zoodoende haar voor den geloovige aanstootelijk karakter ontnomen (vgl. boven p. 480).
Kruyt: De Bare'e-sprekende Toradja's dl. I, p. 409). — Een Bimaneesch recept tot afweer van ziekten is het baden van den patiënt met water, waarin iets van zijn slaapmat en wat afschrapsel van den vloer, de stijlen, het dakstroo en de trap van diens huis, enz. Bij de Rotineezen worden zieken bespogen met uitgekauwde sirih en dakstroo en kauwen zwangeren op gelijke wijze wat dakstroo, om nu en dan daarvan wat om zich heen te spuwen tot afweer van onheil, als zij zich in het donker buitenshuis begeven (W. Caland: Altindisches Zauberritual in Verhandel. der Kon. Akad. v. W. afd. Letterk., nieuwe rks. III, 1901, p. 182 vg.). — Blijkens de Kausika Soetra werd ook bij de Indiërs aan dakstroo een genezende en bezwerende werking toegeschreven (W. Caland t. a. p. blz. 82, 92, 97). — Dat de bovenbedoelde middelen ook bij de Chineezen niet onbekend zijn, blijkt uit de mededeeling v. d. zendeling J. Spieth, dat bij de Eweern in Togo krankzinnigen worden ingewreven met „zerfetzte Lumpen von der Strasze, eine zerrissene Matte" enz., welke vooraf geroosterd worden, hierbij „ist nicht nur das wichtig, dasz sie schon jemand am Leibe getragen oder dasz schon jemand darauf geschlafen hat, sondern dasz man sie von der Strasze als von derjenigen Örtlichkeit, wo schon verschiedene menschliche Füsze sie berührt hatten, aufgelesen hat" (Die arztliche Mission, 1909, p. 108).
1) Voor den primitieve, schrijft Mr. Van Ossenbruggen, is het gesproken woord iets stoffelijks, met magische eigenschappen behept, even zoo goed en op dezelfde wijze als de adem, het bloed, secreta en excreta, haren, nagels („Het primitieve denken" p. 167). „Toute la valeur magique des mots leur vient de la vertu mysterieuse qui est attribuée au soufflé: le soufflé c'est le principe vital, qui, personnifié, n'est autre que 1'ame" (E. Doutté: Magie & Religion p. 103 vg.).
2) Elders in den Archipel dragen die bezweringsformulieren geheel hetzelfde karakter; zie bijv. voor Java, waar zij djlipa, dowd, dongü, rapal, adji, djampé, radjah heeten, C. Poensen in Meded. Ned. Zend. Gen. dl. 23, 1879, p. 341 vg.



Haar kracht zetelt niet zoozeer in de bewoordingen, als wel in de wijze, waarop ze worden voorgedragen en in de suggestie, die er uitgaat van de persoon, die ze ten gehoore brengt. Dit blijkt daar uit, dat ze niet zelden geheel of gedeeltelijk bestaan uit aaneengevoegde klanken, zonder slot noch zin, of uit verhaspelde Arabische woorden, die noch de voordrager noch de toehoorders verstaan. Maar juist in het onbegrijpelijke der woorden schuilt hun magische kracht en door alliteraties en herhalingen wordt de suggestieve indruk van den woordklank nog verhoogd. Ze worden op zangerig dreunenden toon uitgesproken. Vóórdat de bezweerder daartoe overgaat, brandt hij wierook, om de inspiratie te ontvangen; gedurende het reciet houdt hij bij voorkeur de oogen gesloten, om zichzelf zooveel mogelijk te abstraheeren (vgl. boven p. 601, nt. 1).
Soms zijn bedoelde formulieren zeer langdradig en herinneren dan aan de litanieën der priesters in heidensche streken '). Vaak vindt men daarin een toespeling op een of ander bekend verhaal of voorval, welk met den toestand, waarvoor het formulier heet dienstig te zijn, verband houdt, om aldus te kennen te geven, hetgeen men wenscht. Een zeer gewone trek der machtspreuken, die men bij ziekten aanwendt, is, dat men den ziekteverwekkenden geesten, die men aanroept, bekendheid toont met hun naam, hun oorsprong, hun voorkomen, enz., omdat men meent, dat ze onschadelijk zijn, zoodra ze zich ontmaskerd weten, (vgl. De Atjèhers dl. 1, p. 415, dl. II, p. 35 en 261 nt. 3, The Achehnese 1: 377 vg., 11:34, 254 nt. 1). Soms scheldt men hen uit, om hen te doen terugdeinzen, maar ook tracht men hen door overreding, geloften, gevlei of bedrog langs een zoet lijntje weg te krijgen.
Verschillende formules zijn geheel in het Arabisch gesteld, zooals de op p. 588 bedoelde doe a Lci'seumana en de doe*a rihöj, welke laatste toepassing vindt bij een bepaalde soort pijnlijk gevoel in het lichaam, dat men aanduidt als ang'en mirah, d. i. de letterlijke vertaling van het Arabische rïh al-ahmar, d. i. „roode wind."
Ter kenschetsing der bedoelde bezweringsformulieren moge hier volgen de door Dr. Snouck Hurgronje medegedeelde tangkai ter verjaging van de boeröng (De Atjèhers dl. I, p. 498 vg.):
„Vergeve mij God Almachtig! (3 maal); O Allah zegen onzen Heer Moehammad „(3 maal); in naam des barmhartigen, goedertierenen Gods! (volgen de eerste „twee verzen van het lilde hoofdstuk van den Koran).
„Moogt gij o boeröng zoo onbewegelijk (dus vruchteloos) staan als de aarde, „zóó koud (dus vrij van schadelijken invloed) zijn als water, zoo week als lood, „door den zegen van de doe a van Toean Siti Patimah .... Door den zegen van „het echte gebed mijns leeraars, door den zegen van de formule: er is geen „God dan Allah en Moehammad is zijn Gezant; doet de galat over Hem!
„Jasin (d. i. het 36ste hfdst. v. d. Koran; 3 maal)... ik eer den naam van „mijn Heer. Ik kijk naar de djén's en de djén's verwijderen zich; ik kijk naar
1) Vgl. bijv. de litanieën der Toradjasche priesters bij het mowoerake ri tana, het mowasè, het ratanga, enz. (N. Adriani en A. C. Kruyt: De Bare'e-sprekende Toradja's dl. I, p. 381 vg.).



Bezweringsformulieren.
„den meungab (een ziekteduivel, die met lamheid slaat) en de meungab verwijdert zich; ik kijk naar de euntèë's (in den vorm van dwaallichten spokende „dooden) en de euntèë's verwijderen zich; ik kijk naar den beusèë (een ziekte„geest, die er uitziet als een hond, en wiens beet verlamt) en de beusèë verwijdert zich; ik zie naar den duivel en de duivel verwijdert zich; ik zie naar „de boomen en de boomen breken; ik zie naar de steenen en de steenen gaan „in stukken; ik zie naar de bergen en de bergen vallen; ik zie naar de zee en „de zee wordt rustig; ik zie naar de zon en de zon verwijdert zich; ik zie naar „het vuur en het vuur wordt koud als lood. Door den zegen van het echte „gebed enz 
„Hé boeröng sterf op aarde; stijg je ten hemel, ik werp je met mijn slingersteen, daal je naar de aarde af, ik boei je, aan je voeten een ijzeren, aan je „handen een koperen keten. Ik stijg, jij daalt, een gebed doe ik aan Allah. Door „den zegen van het echte gebed enz. ...
„Hé boeröng, wiens vaders vrouw anderen gebruikten (een zeer gemeen „scheldwoord), je onderkleed scheur ik, je bovenkleed ruk ik uiteen; je bent „afkomstig van longen, van bloed, van lever; jou sla ik dood, o hatib Peureuba.
„Door den zegen van het echte gebed, enz 
„Hé boeröng Si Antöng, de haarbos op de kruin van je hoofd is rood, je „rug is hol, je voeten zijn bebloed. Ik weet, wie je zijt, hatib Peureuba! — toen „je je vasthield aan den predikstaf van Moehammad, toen je opklomt aan de „planken van de ééne zijde, toen ik je bezwoer met een doe'a. Door den zegen
„van het echte gebed, enz 
„O Allah, zegen onzen Heer Moehammad; ver zij de vloek en de ramp, help „mij, o mijn Heer! ik ben Uw dienaar, mijn Heer zijt gij! Waar zijt gij, Gabriël, „gij ziet mij wel, maar gij, waar zijt ge? Waar ben jij boeröng Srabi? waar je „ook heen moogt gaan, zoek ik je op; je gedaante ken ik, wie je bent, weet ik. „De prediker, dat was immers Leubè Peureuba. Tooverstreep van Allah, toover„streep van Moehammad, tooverstreep van een plaats, omringd van tienvoudige „wallen van ijzer (vgl. boven p. 588). Indien Allah wil, door den zegen mijns „leeraars, is het mijn Heer, die het gebed verhoort. Laat het verbond niet geschonden worden, de hoop niet ijdel zijn, de goede trouw aan de afspraak niet „veranderen! ') Help mij, o Allah! Help mij, o Gezant van Allah! Gij zijt mij tot
„Heer, verhoor mijn gebed! Door den zegen van het echte gebed, enz 
„In naam des barmhartigen, goedertierenen Gods!.... Ga jij naar de markt „(dus van hier weg), keer terug naar de markt, de doe'a is van jezelf, ik geef „die jezelf weer terug (vgl. boven p. 466 nt. 1). Je bent afkomstig van den penis „van Si Bajan, het hoerekind Leubè Hatib Peureuba! Door den zegen van het
„echte gebed, enz 
„Hé kind van Si Goeja-Gajé, kleinkind van Si Garoe-Gara, de oorsprong
1) Een eigenaardigheid van sommige bezweringsformulieren is, dat men de kwaadgezinde geesten daarin herinnert aan een eed of afspraak (zié ons opstel in de Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 60, 1908, p. 449).



„van je ontstaan is uit de lever van Peureuba, wijl je je niet baaddet ').
„Door den zegen van de doe a van teungkoe Siah Oedam, die het gif krachteloos „maakte 2). Door den zegen van het echte gebed, enz 
Behalve de bovenbedoelde bezweringsformulieren, die tot de werkzaamheid der deskundigen behooren, kent de Inlander nog een soort „schietgebedjes", waarmede hij zich in het dagelijksch leven behelpt, om allerlei kwade kansen te keeren. We weten reeds, dat de jager (dl. I, p. 191) en de visscher (boven p. 112) in bepaalde gevallen zulk een noodgebedje bij de hand hebben.
Voelt de Atjèher steken in de zij, dan denkt hij al gauw aan den invloed van een of anderen djén en zegt: djawöh! djawöh! (de Atj. uitspraak v. h. Mal. djaoeh), d. i.: „blijf verre! blijf verre!" (vgl. dl. I, p. 196). Meent hij in een ander geval, dat er een kwaadwillende geest in zijn buurt is, dan roept hij uitdagend: kah di joeb, kèë di roemöh! d. i.: „jij beneden en ik in huis!" of ook wel: soeröt pö ni, pö dja! d. i.: „pak je weg, grootoudjes!" 3). Schrikt een kind (teukeudjöt), of heeft het stuiptrekkingen in den slaap, dan luidt het van moeders lippen: kroe seumangat! d. i.: „moge zijn ziel terugkeeren!" -— een uitdrukking, waarop we later terugkomen. Is er iets zoek geraakt, dan hoort men wel uit den kindermond het volgend rijmpje: djén djö , han kapoelang, koeköh ö' / d.i.: „wel djén geef het (n.1. het verloren voorwerp) me terug, anders snijd ik je haren af!"
Meent een Gajö buiten het geluid van een spook te hooren, dan zegt hij overluid: kam koe bétih, akoe bétih kam, nti bësi koenahan, d. i.: „jij kent mij, ik ken jouw, laten we elkaar niets doen". De Alasser zegt in zoo'n geval: he datoe oelang kandoe pëgoeroekën, kami mëdalan sërah pëmapasön roemah doendö, d.i.: „wel grootoudje, je moet niet met me spotten, ik ga langs je huis voorbij."
B. VOLKSGENEESKUNDE 4).
Er behoeft wel nauwelijks op gewezen, dat de geneeskunde der Inlanders niet is, als bij ons, een op zichzelf staande, op reëelen grondslag berustende
1) Leubè Peureuba, die bij zijn leven hatib (voorlezer der Vrijdagpreek in een moskee) was, speelt in de legenden over den oorsprong der boeröng's een rol. Deze man had ontuchtigen omgang met zekere vrouw en ging zóó geheel daarin op, dat hij op zekeren Vrijdag nog met haar aan het stoeien was, toen de tijd voor de godsdienstoefening aanbrak. In allerijl begaf hij zich naar de moskee, zonder eerst het reinigingsbad genomen te hebben, dat na sexueelen omgang onmisbaar is voor de geldigheid eener galat (De Atjèhers dl. I, p. 415, The Achehnese 1:378).
2) Oedam was de man, die durfde trouwen met Poetröë Nèn, een vrouw, wier eerste 7 (of 99) mannen in den huwelijksnacht stierven, wijl P. Nèn in haar pudendum een giftigen schorpioen had. Oedam wist, dat gif krachteloos te maken, en de hem toegeschreven gebeden zijn dus de beste tegen alle vergiften (De Atjèhers dl. I, p. 501 nt. 2).
3) We zien hieruit, dat de djén's naar de schatting des volks als de geesten der grootouders (resp. voorouders) worden beschouwd. Ook op Java zijn nini en kaki (grootvader, grootmoeder) de gewone aanspraakwoorden voor de geesten (vgl. Dr. G. A. J. Hazeu in Tijdschr. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 43, 1901, p. 76 nt. 1 en 77 nt. 1).
4) Vgl. hierover „De Atjèhers" dl. II, p. 49—63 (The Achehnese 11:46—58), en Dr. J. Jacobs: Familie en kampongleven op Groot Atjèh dl. I, p. 304—331. Hoewel in tal van publi-



wetenschap, maar dat zij geheel wordt beheerscht door hun pantheïstisch-animistische levensopvatting, waaruit zij ook is voortgekomen. Diagnose en prognose berusten, gelijk op p. 526 opgemerkt, op divinatie en de therapie draagt, zooals hieronder zal blijken, gewoonlijk een magisch-metaphysisch karakter. Edmond Doutté noemt de geneeskunde in haar primitieven vorm dan ook „fille de la magie". Wanneer zij hier in een afzonderlijke paragraaf wordt besproken, geschiedt dit slechts om het overzicht te vergemakkelijken; dezelfde lijn van denken, die de beschouwing van het volksgeloof aangaf, hebben we thans slechts te vervolgen.
a. Volksziekten.
Een onderzoek naar de verspreiding van de verschillende ziektevormen in het gewest en hun verloop behoort tot de medische geographie en blijve den geschoolden medicus voorbehouden. Wanneer hier op eenige opvallende ziektesoorten de aandacht wordt gevestigd, geschiedt zulks vooral, omdat het een welkome gelegenheid biedt, om eenige hygiënische maatregelen te vermelden, die in het belang der Inlandsche bevolking in de laatste jaren zijn genomen, of wenschelijk worden geacht.
Een korte aanduiding van de taak van den Geneeskundigen Dienst moge hieraan voorafgaan. In de zelfbesturende ressorten is deze in beginsel „landschapszorg". In enkele onderafdeelingen heeft men dan ook landschaps-ziekeninrichtingen, maar in de meeste zijn de Zelfbesturen, uit gebrek aan fondsen, nog niet in staat, de zorg voor den geneeskundigen dienst op zich te nemen en komt zij daar dus ten laste van het Gouvernement.
De officieren van gezondheid belast met den B. G. D. in de onderafdeelingen houden, waar mogelijk, poliklinieken, waar behoeftigen kosteloos worden behandeld, onverschillig of dezen onderhoorigen zijn van het Gouvernement, dan wel van eenig Zelfbestuur. Op de onderafdeelingshoofdplaatsen, waar zij gevestigd zijn, worden door hen Inlanders, bij voorkeur behoorende tot de inheemsche bevolking, opgeleid tot Inlandsche ziekenverplegers, om op te treden als hulpleiders der op te richten poliklinieken. Op verschillende plaatsen zijn Inlandsche vacci-
catiën over de bewoners onzer Oost belangrijke mededeelingen over hun geneeskunde voorkomen, werd een monographische bewerking van dit materiaal nog niet ter hand genomen. Ter algemeene oriënteering is men te dien opzichte in hoofdzaak nog steeds aangewezen op het in 1893 verschenen werk Van Dr. Max Bartels over „Die Medicin der Naturvölker". Bij een bespreking van dit werk maakte Prof. P. J. Veth reeds de opmerking, dat in het onvoltooid gebleven handboek van Dr. G. A. Wilken wèl een belangrijk hoofdstuk voorkomt over de ziekten der Inlanders, maar dat over de Inlandsche geneeskunde daarin heel niet wordt gerept (Intern. Archiv f. Ethnogr. dl. VII, 1894, p. 138). De lste druk van de Encycl. v. Ned. Indië deed in het art. geneesmiddelen ook niet anders dan constateeren, dat een afzonderlijk werk over de volksgeneeskunde in Ned. Indië helaas nog niet bestaat, welke klacht zich herhaalt in hetzelfde art. in den 2den druk. Intusschen is in bedoelden zin reeds belangrijke arbeid verricht o. a. door Dr. J. P. Kleiweg de Zwaan, vooral in zijn beide werken over „De geneeskunde der Mënangk. Maleiers" (1910) en over „Die Heilkunde der Niasser" (1913), en door Dr. J. M. Elshout in zijn pas (1923) verschenen dissert. over de geneeskunde der Kënja-Dajak in Centraal-Borneo.
39



nateurs bescheiden. Het toezicht op de hygiëne (waaronder ook de vaccinatie) en de toepassing van de maatregelen ter bevordering daarvan -in de kampoeng's vallen eveneens onder de werkzaamheden der officieren van gezondheid, onverschillig of die in rechtstreeks bestuurd gebied of in zelfbesturende landschappen worden verricht.
Over de particuliere ziekeninrichtingen ter verpleging van contractanten werd gesproken in dl. I, p. 440.
Wat de tuberculeuze- en scrofuleuze-ziekten betreft, meent Dr. Jacobs, naar ontvangen berichten, te mogen besluiten, dat zij, althans, in Groot Atjèh, over het geheel zeldzaam zijn '). Betrouwbare gegevens daaromtrent zijn echter niet voorhanden. In het Gajöland zouden velen aan tering sterven2). Hier zij nog aangestipt, dat in 1919 te Koeta Radja opgericht werd de Vereeniging Tuberculosebestrijding in Atjèh, als afdeeling van de Centrale Vereeniging tot Tuberculose-bestrijding te Batavia, welke vereeniging deels met particuliere bijdragen, deels met Regeeringshulp werkt. Haar sympathiek plan is, om in de nabijheid van Koeta Radja een sanatorium op te richten ter behandeling van t.b.c-lijders en van patiënten, wier ziekten de vatbaarheid voor genoemde kwaal verhoogen.
Kropgezwellen (tjoegöng, G: pögèng, Alas: bekoeng) zijn een typisch verschijnsel in alle bovenstreken van het gewest; hier en daar komt deze ziekelijke uitzetting van de schildklier zelfs op uitgebreide schaal voor, zooals in Keumala, Beutöng, Pameuë, in Batjang (Gajö Loeös) en in de Alasche kampoeng's Lawé Pangkat en Goesoeng Batoe. Gewoonlijk schrijven de Inlanders deze aandoening toe aan het gebruik van drinkwater, dat in aanraking is geweest met de wortels of de vruchten van de leumbé, of: loembé, of: beuroeroe (G: lembé, of: bëroeroe, Alas: pëtap), d.i. een liaan (Entada scandens, Benth.) met reusachtige peulen, van welker kastanjebruine, vrijwel ronde, boonen kinderen allerlei speelgoed maken (vgl. dl. I, p. 402)3). Volgens Dr. Jacobs zou men in het Keumalasche het struma toeschrijven aan het drinken van rivierwater bij hoogen waterstand, als wanneer het water met de dikke uitwassen van het ondereinde eener bamboesoort (triëng beutöm) in aanraking komt (t. a. p. dl. I, p. 311).
Over het algemeen is de Inlander weinig kieskeurig ten aanzien van het drinkwater. Dat allerlei besmettelijke darmziekten (dysenterie, typhus, enz.) er het gevolg van zijn, laat zich begrijpen. Daarbij komt de groote onzindelijkheid der bevolking. Laat de hygiëne in eigenlijk Atjèh reeds veel te wenschen over (vgl. dl. I, p. 241), in het Gajö- en Alasland is die, zoo mogelijk, nog treuriger. De putten in de als regel vuile en modderige kampoeng's, waar de grond veelal
1) Familie- en kampongleven op Groot Atjèh dl. I, p. 328.
2) Onder „tering" wordt hier verstaan, wat de Atjèher aanduidt met: batö' awöh, d.i. „hoesten met vermagering", de Gajö met: atoe' kring, d.i. „droge hoest" (vgl. Gajö Wdbk. i. v. atoek).
3) Vgl. over het geneesk. gebruik dezer plant elders in den Archipel K. Heyne's econ. botan. catalogus dl. II, p. 225 vg. Over de voorstellingen der Inlanders omtrent het ontstaan van struma zij verwezen naar Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. IV, p. 356 vg. en Dr. J. P. Kleiweg de Zwaan: De geneesk. der Mënangk. Maleiers blz. 235 vg.



met karbouwen- of koeien-faeces doortrokken is, zijn voor drinkwater weinig geschikt, daar het daarin aanwezige water in de meeste gevallen wel als verontreinigd met zakwater mag worden aangenomen. Men kan zich nauwelijks een grooter ophooping van allerlei vuil voorstellen, dan in het inwendige der Gajöen Alas-woningen, hetgeen voornamelijk verband houdt met het groot aantal vuurhaarden in die huizen aanwezig. In de ruimten, waarin zich die vuurhaarden bevinden, zijn alle huisartikelen en de wanden bedekt met een dikke roet- en aschmassa; verder ontdekt men overal spinnewebben vol dikke roetlagen. Bovendien worden deze huizen veelal bewoond door een aantal vraatzuchtige en hinderlijke kleine vlooien en evenzeer door lastige vliegen, ware plagen der Gajö- en Alaslanden ').
Zelfs op verschillende hoofdplaatsen laat de drinkwatervoorziening nog te wenschen over, vooral ter Atjèh's Oostkust. Een waterleiding met een flinke capaciteit, zooals Koeta Radja en Sabang er een bezitten, is uitzondering. De hoofdplaats van het gewest, met haar watertoren, ongeveer 60 hydranten langs de hoofdwegen, één publieke waschplaats en drie openbare badplaatsen, mag in dit opzicht wel bijzonder bevoorrecht heeten. Ter hoofdplaats Langsa heeft men acht artesische putten gehad, waarvan nog slechts één over is, die niet genoeg kan leveren voor de bevolking, zoodat men zich met putten moet behelpen; in de kazerne drinkt men er gefiltreerd rivierwater.
De negatie van alle hygiënische wetten ten opzichte van eigen lichaam, woning, en kleeding, werkt natuurlijk ook allerlei huidziekten bij de bevolking in de hand. Een geheel gave, wondlooze Inlander is uitzondering. Vooral framboesia (poerèë, G: poeroe, Alas: nambi) en schurftziekte zijn zeer frequent. De behandeling van framboesia-lijders door den medischen dienst met het zoo doeltreffende neosalvarsaan ondervindt niet den minsten last, wat niet gezegd kan worden van de vaccinatie, waartegen de bevolking zich in sommige streken (zooals in het grootste gedeelte der onderafdeeling Meulaböh) nog steeds verzet, of daarvoor wegloopt -).
De verklaring ligt eenigszins voor de hand. Van de vaccinatie ziet men geen directe resultaten, van de snelwerkende salvarsaan-behandeling wèl.
Omstreeks 1880 is men in Groot Atjèh begonnen de vaccinatie in te voeren, in het Gajö- en Alasland eerst na 1905. Toch schijnt in laatstgenoemde streek ook vóór dien de inenting reeds bekend te zijn geweest en wel door inoculatie van gezonden met stof van pokzieken. Bij de excursie Van Daalen in het Alasland in 1904 bleek namelijk, dat daar een tweetal Maleiers uit Pontianak als vaccinateurs onder de Alas-bevolking werkzaam waren; zij gebruikten echte, van
1) Vgl. het geneeskundig rapport betreff. de excursie naar de Gajö- en Alaslanden onder G. C. E. van Daalen in Ind. Militair Tijdschr., extra-bijl. serie III, N°. 15, 1905, p. 127—129.
2) Vgl. dl. I, p. 229. Sommige teungkoe's, vermeldt de heer Th. Veltman, ageeren tegen de operatie door mee te deelen, dat het verboden is, met een naald pokstof in het lichaam te voeren (zie Tijdschr. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 58, 1919, p. 21). Toen in 1915 de pokken in Meureudoe werden geconstateerd en de vaccinatie met kracht werd ingevoerd, vluchtte de bevolking, aangewakkerd door praatjes van enkele teungkoe's, vóór de vaccinateur zijn werk kon beginnen. Vgl. over den tegenzin der Inlanders tegen de vaccinatie Mr. F. D. E. van Ossenbruggen „Het primitieve denken" p. 275 vg.



den mensch genomen pokstof, verdund met moedermelk '). Het bezigen van voorbehoedmiddelen tegen de pokken (plawa, Q: riroe, Alas: poeroe) acht men bij de Gajö's niet gepast. Ieder kind, meent men, moet die ziekte ééns hebben, dus men wenscht het voor zijn eigen kind hoe eerder hoe liever, opdat men wete, of het er goed doorkomt. Men brengt zieke kinderen wel opzettelijk bij pokkenlijders, opdat zij spoedig besmet worden 2). Wanneer bij de Gajö's in het Meergebied ergens de pokken uitbreken, zenden de naburige kampoeng's eenigen der stam-autoriteiten (pëtoeö's) naar de besmette kampoeng met een bord gepofte ongepelde rijst (bertih). Eenigen der poklijders zijn dan wel zoo goed wat van die rijst in de hand te nemen en die weer aan de brengers over te reiken met de woorden: „hij (n.1. de ziektegeest) is al weggegaan, hij volgt u" (öja ngö bloeh, toendoeng kö). Daarna keeren de pëtoeö's huiswaarts en deelen de besmette rijstkorrels onder hun kampoenglieden uit. Zij noemen dit „den ziektevorst inhalen" (mënröi rödjö) en meenen, dat als de ziekte onuitgenoodigd komt, haar uitwerking veel verschrikkelijker zal zijn. Het is wel opmerkelijk, dat, terwijl men zeer goed weet, dat de pokken besmettelijk zijn, men de patiënten nooit afzondert, zooals men bijvoorbeeld lepra-lijders doet. Komt de ziekte in een kampoeng dan kleeden de patiënten zich in het wit en men hangt boven hun slaapsteden struikjes rëringön (Desmodium pulchellum, Benth.), opdat de ziekte niet ernstig, maar „licht" (ringön) zal zijn, en maïskolven met weinig pitten, in de hoop, dat de pokpuisten, in sympathetische navolging daarvan, ook gering in aantal zullen zijn. Over allerlei pokken-pantang's werd op p. 546 hierboven gehandeld.
Lepra (boedö\ of: peunjakét djheut, G: boedoe\ of: pënjakit köte', Alas: gadam) is een van ouds in Atjèh voorkomende ziekte. De Inlandsche maatschappij beschermt zich tegen de besmetting, door de aangetasten zooveel mogelijk af te zonderen op afgelegen plaatsen, liefst nabij het zeestrand. In de Onderhoorigheden worden de eenvoudige asylen, waar de leprozen worden samengebracht, door de landschapskassen bezoldigd. Zij bestaan gewoonlijk uit een paar loodsen, de vrouwen hebben een eigen loods. Toezicht wordt gehouden door een mandoer. Een zwavelhoudende heetwaterbron te Ië Seu oeëm bij Kroeëng Raja (XXII Moekim's) was vroeger een bekende verbanningsplaats voor lepra-lijders in Groot Atjèh; thans bevindt zich daar een pepertuin. Op het eilandje Koeta Pohama (Di Amat), behoorende tot de XXVI Moekim's in Groot Atjèh, werd in 1905 van bestuurswege opgericht een leprozenkolonie, waar ongeveer een 60-tal lijders zijn bijeengebracht, en waarvoor door het Gouvernement gelden worden beschikbaar gesteld (zie laatstelijk Stbl. 1919, n". 608). Officieren van gezondheid bezoeken
1) Zie J. C. J. Kempees: De tocht van overste Van Daalen door de Gajö-, Alas-, en Bataklanden p. 145; het geneeskundig rapport betreffende voormelden tocht t. a. p. blz. 146 vg. Dergelijke voorbeelden van inoculatie of variolatie zijn ook van andere stammen in den Archipel bekend (zie ons opstel over de „Volksheelkunde" in de Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 70, 1915, p. 109 vg.).
2) Dr. C. Snouck Hurgronje: Het Gajöland en zijne bewoners p. 312. Reeds van overoude tijden her heeft men bij allerlei volken naar opzettelijke besmetting met pokken gestreefd, om zoodoende een gemakkelijker ziekteverloop te hebben dan bij een toevallige infectie (zie daarover o. a. Dr. J. Starcke: „De pokken en de vakcinatie, in Nosokosmos 1909, N°. 10).



op geregelde tijden de leproseriën binnen hun ambtsgebied. Men weet, dat de tegenwoordige behandeling der lijders met chaulmoogra-olie nog een onzeker middel is. Verder is het afzonderings-systeem verre van een afdoende wijze van bestrijding, vooreerst is de isolatie niet zóó streng, dat contact met de buitenwereld zou zijn uitgesloten, en in de tweede plaats worden niet alle lijders bereikt. Er zijn er altijd, die zich aan de interneering onttrekken en een zwervend leven leiden. Volgens het Koloniaal Verslag van 1914 zou het aantal leprozen tien jaren geleden 288 mannen en 106 vrouwen hebben bedragen. Hoewel dit cijfer bij nauwkeurig onderzoek waarschijnlijk niet onbelangrijk hooger zal blijken te zijn, is het aantal lijders toch beperkt. De groote moeilijkheid is echter, dat, zelfs bij een zorgvuldig onderzoek, vele lepra-gevallen nog niet altijd te herkennen schijnen te zijn. Er is al een plan ontworpen voor een centrale leproserie in het gewest, maar de uitvoering is uit hoofde van bezuiniging van de agenda geschrapt.
Ook zielsziekten komen in Atjèh veel voor, méér waarschijnlijk dan waar ook in den Archipel. De vorige gouverneur A. G. H. van Sluys liet een nominatieve opgave opmaken van het aantal krankzinnigen in zijn gewest — de Gajöen Alaslanden niet medegerekend — en kwam toen tot het cijfer 1200. Het werkelijk aantal is zeker grooter, daar de Atjèher alleen de zeer duidelijke gevallen, vooral die hem last bezorgen in de samenleving, tot krankzinnigheid rekent. Genoemd bestuurshoofd meende de aandacht der Regeering op dit euvel te moeten vestigen, omdat, naar zijn overtuiging, een groot percentage der z. g. Atjèh-moorden ') aan geestelijke minderwaardigheid der daders moet worden toegeschreven en het dus uit een pacificatie-oogpunt gewenscht is, de onbetrouwbare elementen zooveel mogelijk aan de samenleving te onttrekken.
Naar aanleiding hiervan werd in 1920 aan Dr. F. H. van Loon de opdracht gegeven, welke reeds in dl. I, p. 236 nt. werd vermeld. Het resultaat van het hierbij bedoelde onderzoek werd gepubliceerd in de Mededeelingen van den B. G. D., dl. X, 1920, p. 2 vg. In dit rapport concludeerde Dr. van Loon, op grond van eigen onderzoek:
1° dat niet alleen een zeer groot aantal krankzinnigen in Atjèh vrij rondloopt, of in boei of blok 2) opgesloten zit, maar dat van dezen velen tot de, voortdurend of bij tijden, gevaarlijke individuen moeten worden gerekend (Rapport p. 40);
1) Wat onder die „Atjèh-moorden" is te verstaan, werd op p. 233 vg. van het lste dl. van dit werk uitvoerig uiteengezet. Ze doen denken aan het bekende „amoek"-maken, dat ook in Atjèh niet onbekend is. De oorzaken van het een zoowel als van het ander zijn veelal van denzelfden aard. In de wijze van uitvoering is echter groot verschil. De bedrijver van den Atjèh-moord — een soort sluipmoord — gaat met voorbedachten rade te werk: hij kiest zijn slachtoffer en zijn plaats. Bij den amoek-maker is van een voorbereid plan geen sprake: deze wordt plotseling aangegrepen door een blinde woede, waarbij hij iedereen, die hem in den weg komt, over hoop steekt. De Atjèh-moordenaar bereidt zich ten doode; bij den amoekmaker is verlies van eigen leven accidenteel. Op het verschijnsel van „amoek" werd nieuw licht geworpen door een studie van Dr. F. H. van Loon over „Acute verwardheid in Nederlandsch-lndië'' in de Meded. v. d. Burg. Geneesk. Dienst in N. 1. congresnummer 1922 dl. IV, p. 212 vg.
2) Voor dit opsluiten (pasöêQ: ajön) van een krankzinnige (poengö, G. en Alas: gilö) jn het blok (neunöh, of: pasöng, G: andoehön, Alas: bajangön), wordt gewoonlijk een balk



2° dat het noodzakelijk is, deze krankzinnigen ten spoedigste in een krankzinnigengesticht onder te brengen, staande onder een Europeesch opgeleid psychiater (Rapport p. 44);
3° dat in afwachting van het gereed komen van dit gesticht in Koeta Radja en Medan z.g. doorgangshuizen noodig zijn, waar voorloopig de meest gevaarlijke individuen, die in gevangenissen en hospitalen zijn opgesloten, kunnen worden opgenomen en behandeld (Rapport p. 44).
Hoewel ook de Regeering de onhoudbaarheid van den toestand der krankzinnigen in Atjèh inzag, schoof de ongunstige toestand van 's Lands financiën de voorgestelde plannen op den achtergrond. Op de begrooting voor 1923 werden ƒ120.000 voor den bouw van een krankzinnigengesticht te Koeta Radja uitgetrokken, doch op de begrootings-voorstellen voor 1924 werd dit werk P. M. opgebracht, evenals het bouwen van doorgangshuizen. Volgens de laatste berichten zou thans het militair hospitaal te Sabang door den Burgerlijk Geneeskundigen Dienst zijn overgenomen en dit tot krankzinnigen-gesticht worden ingericht.
Op een paar bijzonderheden van het rapport-Van Loon zij nog even de aandacht gevestigd. Bij het onderzoek trof het zeer groot aantal lijders aan dementia praecox en aan acute verwardheid en maniakale toestanden. Ook het getal waargenomen lues-gevallen was aanzienlijk. Verreweg de meeste krankzinnigen bleken mannen te zijn.
Verder laat genoemde geneeskundige niet na te wijzen op den toestand van depressie, waarin het Atjèhsche volk thans nog verkeert. „Het staat vast" — zegt hij — „dat de geheele volkskracht, de psychische energie van het geheel zoowel als van den enkeling in groote mate heeft ingeboet bij den val van Atjèh's zelfstandig volksbestaan." En verder: „één der factoren, die dit volk hebben doen degenegeeren, was de voortdurende spanning, 't steeds opgejaagd worden van de geheele bevolking tijdens den strijd tegen Holland. Op den voor emoties zoo vatbaren Atjèher maakte deze voortdurende onzekerheid, de nachtelijke aanvallen en vlucht voor de troepen, een onuitwischbaren indruk" (Rapport p. 46). De vraag, of, door het ophouden der hier bedoelde prikkels van het zenuwleven, ook een vermindering van het aantal krankzinnigen in Atjèh te verwachten is, wordt door den rapporteur niet aangeroerd. Hoe het antwoord daarop ook moge luiden, dit is wel zeker, dat de bevolking nog in een overgangstoestand verkeert en tijd behoeft, om het verstoorde evenwicht te herstellen.
Het vorenbedoeld rapport brengt er ons vanzelf toe, ook een enkel woord te wijden aan de venerische ziekten in Atjèh. Met de toeneming der prostitutie in de Kuststreken (zie dl. I, p. 248 vg.)') gaat die der geslachtsziekten hand
gebezigd met één of twee gaten er in, waarin één of beide voeten worden gestoken (zie de afb. tegenover p. 34 van het rapport Van Loon). Deze wijze van opsluiting van krankzinnigen is o. a. ook bekend bij Javanen (Med. Zend. Oen. dl. 36, 1892, p. 14) en Maleiers (Dr. J. P. Kleiweg de Zwaan: De geneesk. der Mënangkab. Maleiers p. 272).
1) Er werd daar reeds vermeld, dat de prostitutie, hoewel in Atjèh niet inheemsch, bij de benden toch vaak voorkwam. Als kleine bijzonderheid zij daaraan nog toegevoegd, dat in Poelö Raga (Boven-Seunagan) vele graven voorkomen van — naar de bevolking vertelt — door den Soeltan aan de goudzoekers aldaar gezonden publieke vrouwen (djeurat bidoeën).



aan hand. Dr. Van Loon noemt de syphilis „een in Atjèh zeer frequente ziekte." „De grootste bedreiging voor het Atjèhsche volk vormen wel de syphilis, framboesia en lepra, alle drie eischen talrijke slachtoffers" — zóó zegt hij. En verder: „Zelfs in de kleinste kampoeng's trof mij telkens weer 't groote aantal geheel- of half-verlamden, vaak nog jeugdige menschen, van welken een groot deel vrij zeker syphilitisch was" (Rapport p. 38). Na dit te hebben geconstateerd, wijst rapporteur op het onherstelbaar nadeel, dat de ongebreidelde voortwoekering van de syphilis voor Atjèh beteekent. Hoezeer het vraagstuk der geslachtsziekten in onze Oost, evenals elders, groote moeilijkheden baart, verdient een systematische bestrijding ervan, voorzoover de tegenwoordige hulpmiddelen zulks mogelijk maken, dus zeker krachtig te worden ter hand genomen.
Nog dient, in verband met de volksgezondheid, te worden gewezen op het quarantaine station Sabang. Gelijk bekend, mag, volgens art. 49 der „Pelgrimsordonnantie 1922" (Stbl. n° 698), een schip, dat van een zeeplaats aan de Roode Zee (Suez uitgezonderd), Golf van Aden of Arabische Zee, pelgrims naar Ned. Indië vervoert, bij aankomst in Ned. Indië geen andere haven aandoen dan Sabang of Tandjoengpriok. Het ligt voor de hand, dat deze te Sabang in quarantaine komende pelgrimsschepen een groot gevaar kunnen worden voor den invoer van allerlei epidemieën, wanneer niet gezorgd wordt voor een goede afzondering. Tot dusver behelpt men zich met een, gebrekkig ingericht, tijdelijk quarantainestation op het nabijgelegen eiland Roebiah, want nog altijd is men het er niet over eens, waar de permanente inrichting, welke een capiciteit van 2000 personen moet hebben, zal worden gebouwd. Reeds 10 jaren is men over deze vraag doende, zonder tot een oplossing te komen. Het behoeft wel geen betoog, dat nu de stoomvaart zich weer hersteld heeft en meer en meer schepen Sabang aandoen, de urgentie van een spoedige tot standkoming van een permanent station scherp aan den dag treedt.
b. Heelkundige verrichtingen ')■
Treedt bij de behandeling van interne ziekten vooral het metaphysisch karakter van de geneeskunde der Inlanders sterk op den voorgrond, op heelkundig gebied heeft de ondervinding hun allerlei middelen aan de hand gedaan, die in onze oogen wel zeer primitief zijn, maar waaraan een doelmatige grondslag vaak toch niet te miskennen is.
De kennis van den bouw en de verrichtingen van het menschelijk lichaam, hetgeen bij ons de basis der geneeskunde is, is bij hen echter weinig ontwikkeld. Dat de Islam het openen van lijken nadrukkelijk verbiedt en zelfs het mutileeren van het lichaam streng afkeurt (behalve bij wedervergelding), is aan die kennis natuurlijk niet bevorderlijk (vgl. hierboven p. 452 nt.).
Over wondbehandeling bij rituaal-operaties, zooals bij besnijdenis (boven p. 446), tandvijling (boven p. 451 vg.) en oordoorboring (boven p. 449 vg.)
1) Vgl. hierover ter algemeene oriënteering ons opstel over de „Volksheelkunde in den Ind. Archipel" in de Bijdragen T. L, en Vk. v. Ned. Indië dl. 70, 1915, p. 1 vg.



werd vroeger reeds gesproken, en tevens opgemerkt, dat de daarvoor gebezigde werktuigen uiterst eenvoudig zijn.
Puisten (tjoemoeët, G: koendi, Alas: boentoel) en bloedzweren (barah, G: id. Alas: baröh) worden gewoonlijk met pappen behandeld, maar ook opening met het mes is in bepaalde gevallen niet onbekend. Bij de Gajö's wordt insnijding (tëtas) ook toegepast bij een soort hoofdgezwel (tedoe' kata'), waarbij men in de gemaakte opening wat melksap doet van de sesoesoe, opdat de inhoud zacht wordt en gemakkelijk met warm water kan worden verwijderd. Hetzelfde middel leerden we vroeger reeds kennen, om in het vleesch van hand of voet gedrongen doorns er uit te doen zweren, voor welk laatste doel de Atjèhers met goed gevolg de gëtah van den roebé-heester aanwenden (zie boven p. 411).
Op p. 450 werd vermeld, dat de Atjèhers en Gajö's in staat zijn een gescheurde oorlel te heelen. Dat de nood den mensch soms tot leermeester kan zijn, blijkt ook uit de mededeeling van Dr. Jacobs, dat, wanneer bij schotwonden de kogel hier of daar in het lichaam te voelen was, de Atjèhers op die plaats een insnijding maakten en met een tangetje het projectiel trachtten te vatten en te voorschijn te brengen, waarna de wond met kruiden en omslagen van een of ander infuus verbonden werd ').
Wondverbanden en zwachtels (baröt) zijn uitzondering, meestal worden de gebezigde wondkruiden gekauwd of gekneusd als papje op de wond uitgesmeerd, vaak ook eenvoudig op die plaats vastgekleefd, bij wijze van kompres. Soms wordt ter bescherming van een wond een korfje van rotan daarop gebonden 2).
Beten van verschillende giftige dieren meent de Atjèher te genezen, door er nu en dan met een rooden ake-steen (Arab.: caqTq — kornalijn, of kameool) of de helft eener gespleten tamarindepit op te drukken3). De Gajö's leggen bij steken van bijen, wespen, enz. op de wondjes wel de vierhoekige zaden van de katjang glisö (Psophocarpus tetragonolobus, DC.), die, naar men zegt, vanzelf blijven kleven en afvallen, als ze het gift uit de wond hebben getrokken. Bij belangrijker giftwonden, bijvoorbeeld van slangen, duizendpooten, enz., drukken zij een bevochtigden ouden zilveren dollar tegen de wond en meenen, dat die het gift opzuigt en tengevolge daarvan een groenzwarte verkleuring vertoont. De Alassers houden in dezelfde gevallen wel een magneet bij de wond, die, naar zij denken, het gift naar zich toehaalt.
Bij open wonden legt de Atjèher daarop soms een blaadje koper, waarin gaatjes zijn gemaakt4). Bij gemis van koper doet ook een blaadje valsch blad-
1) Familie- en kampongleven op Groot Atjèh dl. I, p. 319.
2) Zie afb. van zulk een korfje in A. L. van Hasselt's „Ethnographische atlas" PI. 37, fig. 3.
3) Dr. C. Snouck Hurgronje: De Atjèhers dl. II, p. 53 (The Achehnese 11:49). Vgl. over de gewaande gift-neutraliseerende kracht van den kornalijn bij volken buiten Atjèh ons opstel over de „Volksheelkunde" t. a. p. blz. 34 vg.
4) Vgl. over het gebruik van dergelijke doorboorde koperen plaatjes als wondverband buiten Atjèh ons opstel over de „Volksheelkunde" t. a. p. blz. 66 vg., waarbij o. a. nog is te wijzen op het voorkomen daarvan bij de Tobeloreezen (Bijdragen T. L, en Vk. v. N. I. dl. 77, 1921, p. 346).



Heelkundige verrichtingen.
goud (peureuda) voor hetzelfde dienst, of ook wel een keumoedèë-b\ad (Morinda citrifolia, L.), waarin gaatjes zijn geprikt.
Als bloedstillend middel gebruikt de Atjèher soms spin-web '), of de witte, vochtopzuigende, schors van den gleuëm-boom (Melaleuca Leucadendron, L.). Bij neusbloeding worden wel een soort tampons (soempaj of: seunoempaj, G. en Alas: soempöl) van boomwol of bladeren in de neusopeningen gestopt. Ernstige bloedingen weet hij echter niet te bedwingen. Vaak wordt ter bloedstelping alleen een suggestief besprekingsformulier gebruikt, waarin het woord „stilstaan" voorkomt (zie boven p. 446). Zoo is er ook een formulier om de randen van een open wond te doen sluiten {doe'a poemeukab, G: döa pekap). Een en ander is gewoonlijk het werk van een kalipah rapai, wat dan met het slaan op tamboerijnen gepaard gaat (vgl. dl. I, p. 424).
Waar bij abnormaal verloopende bevallingen de natuur zichzelf niet redt, staan de Inlandsche verloskundigen gewoonlijk machteloos. Toch weten zij zich in enkele eenvoudige gevallen weieens te behelpen. Zoo zouden sommige vroedvrouwen door uitwendige behandeling kans zien een verkeerde ligging der vrucht te verbeteren (zie boven p. 413). De Gajösche en Alassche bidon's zouden door zacht trekken aan één of beide beentjes van het kind een voetgeboorte (soengsang) weten te beëindigen en ook in staat zijn een vastzittende placenta met de ingebrachte hand weten los te maken 2). Sommigen zouden zelfs de kunst verstaan een dood foetus kunstmatig, met behulp van hand of mes, uit den moederschoot te halen (Ihah, G: ménrèli, Alas: kënkawé)3).
Meer ervaren dan in het verrichten van bloedige operatiën zijn de Inlandsche geneeskundigen over het algemeen in de behandeling van ontwrichtingen (meusalah, G: moesalah, Alas: kesihir) en fracturen (patah, G: pelëkö\ Alas: poetö')4). Bij beenbreuken wordt een bamboeverband (tjoeroe, G: soeroe, Alas: tjoeroe) gemaakt van verscheidene bamboelatjes, door een touwtje verbonden, niet ongelijk aan de bekende rotanverbanden, systeem De Mooy, zoodat het gebroken lid erin past. De heelkundige, zóó luidt de toelichting van Dr. Jacobs5), tracht eerst door trekken de uiteinden van de breuk aan elkaar te brengen, legt dan het bamboeverband aan en daar overheen eenige verkoelende kruiden.
Heeft de Atjèhsche geneeskundige een patiënt lang achtereen behandeld, en wordt deze niet beter, dan zuigt hij wel aan diens grooten teen, naar het heet, om de ziekte-oorzaak uit het lichaam te zuigen ü).
1) Dr. C. Snouck Hurgronje: De Atjèhers dl. II, p. 53 (The Achehnese 11:49). Vgl. over spinrag als styptisch volksmiddel buiten Atjèh ons opstel over de „Volksheelkunde" t. a. p. blz. 75 vg.
2) Zie het Geneeskundig-rapport aangaande de excursie Van Daalen in 1904 in Ind. Milit. Tijdschr. Extra-bijl. N°. 15, 1905, p. 141 en 146.
3) Dr. J. Jacobs: Familie- en kampongleven op Groot Atjèh dl. I, p. 117; Gajö Wdbk. i. v. rèl. I.
4) Vgl. over de behandeling van beenbreuken en ontwrichtingen buiten Atjèh ons opstel over de „Volksheelkunde" t. a. p. p. 85 vg.
5) Het familie- en kampongleven op Groot Atjèh dl. I, p. 318.
6) Vgl. over dit uitzuigen van de materieel gedachte ziekteoorzaak buiten Atjèh ons opstel over de „Volksheelkunde" t. a. p. blz. 89 vg. en 98 vg.; Dr. O. Stoll: Suggestion und Hypno-



Gewoonlijk komt bij de zuiging de mond van den operateur niet direct in contact met het lichaam van den lijder, maar geschiedt zij met behulp van een laatkop van koehoorn (beukam, G: bekam, Alas: bekom) '), waartoe, bij locale pijnen, of om sommige ziekten te genezen, de hulp van een deskundige (oereuëng moebeukam, G: goeroe bekam, Alas: goeroe bëköm) wordt ingeroepen. Deze zet daartoe de basis van den hoorn, in de punt waarvan een gaatje is geboord, op het deel, waaraan hij bloed onttrekken wil. Daarna zuigt hij {piëb, G: siloe', of: sioe', Alas: sioes) aan de punt van den hoorn, tot het lichaamsdeel rood ziet, maakt dan met een mes eenige scarificaties (tjoeréh, G: tjbntë, Alas: tjoengkit) in de huid, waarna hij den hoorn opnieuw ter plaatse appliceert en andermaal zuigt, totdat, volgens zijn meening, een voldoende hoeveelheid bloed is afgetapt 2). De Atjèhers noemen dit middel een „aanzienlijk geneesmiddel" (oebat rajeiï), omdat het, volgens de overlevering, ook door den Profeet zou zijn aanbevolen1). Natuurlijk behoort hierbij weer een bepaald belezingsformulier, terwijl de operatie op een daarvoor gunstigen dag moet plaats hebben. Geheel gezonde lieden laten zich ook wel op die wijze ééns per jaar aderlaten. Soms wordt niet met den mond gezogen, maar van door warmte verdunde lucht als zuigmiddel gebruik gemaakt. Daartoe maakt men op de plaats, waar de aftapping moet geschieden, eerst een snede en legt daarop een koperen duit, waarop wat boomwol, of een in olie gedrenkt lapje, dat men aansteekt; de kop (beukam apoej, G: bekam rara) bestaat in dit geval uit een waterglas, dat omgekeerd boven de vlam wordt neergezet4).
In sommige gevallen — meestal om plaatselijke pijnen af te leiden — wordt niet van een zuigwerktuig gebruik gemaakt, maar bepaalt men zich voor de bloedonttrekking tot een eenvoudige insnijding. Bij hoofdpijn worden bijvoorbeeld wel oppervlakkige huidsneden gemaakt op het voorhoofd, tot het „wegwerpen (wegnemen) van het bedorven bloed" (böëh darah bw , G: noewöt rajöh köte), naar het heet. Bij pijnen aan teenen of vingers worden deze eerst eenige malen omsnoerd (palét, of: lilét, G: riling, of: lilit, Alas: lilit), waarna in de afgebonden huidplaats met een doorn wordt geprikt, tot het bloed er uitvloeit. Ook wordt voor het maken van huidinsnijdingen wel eens gebruik gemaakt van een primitief, veerkrachtig instrumentje (peuté'), waarover Dr. Jacobs het volgende mededeelt. „Men slaat eene flesch, liefst eene wijnflesch, stuk, neemt daarvan eene scherpe glasscherf en bindt die op een veerkrachtig staafje, bijv. een stukje bamboe of rotan. Dan bindt men zich een doek zoo stijf om den hals, dat de aderen van het gezicht opzwellen, en het gezicht blauw-rood ziet; men neemt
tismus in der Völkerpsychologie, 2de dr., 1904, p. 120 vg.; E. B. Tylor: Primitive culture, 3de dr., 1891, dl. II, p. 146 vg.
1) Vgl. over het gebruik van hoornen laatkoppen buiten Atjèh ons opstel over de „Volksheelkunde" t. a. p. blz. 90 vg.
2) Vgl. Dr. J. Jacobs t. a. p. dl. I, p. 318; Qajö Wdbk. i. v. bikam.
3) Vgl. Th. P. Hughes: Dictionary of Islam i.v. „bleeding".
4) Vgl. over dit koppen met behulp van vuur buiten Atjèh ons opstel over de „Volksheelkunde" t. a. p. blz. 93 vg.



dan het stokje met de scherf in de linkerhand, buigt het met de rechter naar achter en laat het zoo eenige malen tegen het voorhoofd slaan, zoodat er eenige wonden ontstaan" ')•
Ook het brandijzer (beusöë mirah, G: bësi ilang) vindt in de heelkunde toepassing2). Dr. Snouck Hurgronje vermeldt, dat de Atjèhers bij slangebeten, behalve prevelformulieren, kauterisatie met gloeiend ijzer aanwenden (De Atjèhers dl. II, p. 53, The Achehnese II: 49). Wonden met maden bij buffels en runderen worden op gelijke wijze uitgebrand. Hetzelfde doen de Alassers ook wel tot het dichtschroeien van framboesia-wonden.
c. Ziekteoorzaken 3).
1. Natuurlijke ziekteoorzaken.
De meeste ziekten, zelfs die, welke dagelijks voorkomen, worden, naar de voorstelling der Inlanders, aan bovennatuurlijke oorzaken toegeschreven. Toch zijn natuurlijke ziekteoorzaken ook hun niet geheel en al vreemd.
Er werd reeds opgemerkt (p. 610), dat kropgezwellen worden toegeschreven aan het drinken van verontreinigd water. Ook weet de Atjèher zeer goed, dat verschillende buikaandoeningen het gevolg zijn van verkeerd voedsel, dat het eten van den knol van de djanèng (een Dioscorea-soort) bedwelming veroorzaakt, dat het overmatig gebruik van doerian's nadeelig werkt op framboesia, enz. Ook is hem bekend, dat bepaalde tijden van het jaar ongezond zijn, zooals de moessonsovergangen (moesém oelèë ang'en, of: angèn moepöh), waarin verkoudheid, koortsen, oogontsteking, enz. veel voorkomen (vgl. dl. I, p. 468 en 470). In het Gajöland heeten die kenteringen (moesim moesaboeng barat oeroem timoer) ook wel de tijd van verkoudheid (moesim pënoengén, zie Gajö Wdbk. i. v. moesim). In het Meergebied geldt vooral de tijd, dat de Zuidwest-moesson met zijn hevige rukwinden doorbreekt (moesim oeloe n barat, of: m këmarö, of: m. dept), als ongezond. In het Alasland heet de warme, droge, Zuidwest-moesson (moesim lego) veel zieken te maken.
Ook de begrippen „besmetting" en „heriditeit" zijn aan de Inlanders niet geheel en al vreemd, al hebben zij daar geen klare voorstelling van. Zoo wordt het idee van besmetting soms in dien zin geïnterpreteerd, dat een ziekte op een persoon zou kunnen worden overgedragen, evenals zulks op dieren, planten en zelfs op levenlooze voorwerpen mogelijk zou zijn. We komen hierop later terug.
Besmettelijke ziekten worden aangeduid als: peunjakét wèh, of: p. minah (G: pënjakit mindah, Alas: pënakit mindah)-, overerfelijke ziekten als: peunjakét salén malén, of: p. toerön moerön (G: pënjakit toeroen moeroen, of: p. moesalin
1) Vgl. over dergelijke aderlaatwerktuigjes buiten Atjèh ons opstel over de „Volksheelkunde" t. a. p. blz. 95.
2) Vgl. over de toepassing van liet gloeiijzer buiten Atjèh ons opstel over de „Volksheelkunde" t. a. p. blz. 103 vg.
3) Vgl. hierover in het algemeen Dr. J. P. Kleiweg de Zwaan: Denkbeelden der Inlanders van onzen Indischen Archipel omtrent het ontstaan van ziekten.



salin, Alas: penakit toeroesön)'); telkens terugkeerende, chronische ziekten als: peunjakét meuoelang oelang (G: pënjakit poelang-oelang). Het overslaan eener besmettelijke ziekte op anderen noemt de Atjèher: teupoeë, of: dj ié ba göb, of: djieuj ba göb, de Gajö: moeralat (Mal.: larat). Als besmettelijk worden o. a. genoemd: framboesia, allerlei huidaandoeningen, lepra, pokken, enz.; als overerfelijk: sommige soorten van krankzinnigheid en toevallen, aamborstigheid (isa, G: id., Alas: ëngkap), enz.
Vrees voor besmetting spreekt bijvoorbeeld uit het hierboven besproken gebruik, om lepra-patiënten uit de samenleving af te zonderen en uit de bijzondere voorzorgen, welke bij de behandeling hunner lijken worden in acht genomen (zie p. 467). Dr. Jacobs vermeldt nog, dat de Atjèher zelfs geen eieren zal koopen van iemand, die ze uit de omstreken van een lepra-verbanningsplaats heeft aangevoerd '-). Het gevaar van besmetting, dat van een poklijder uitgaat, is den Inlander eveneens goed bekend, al wordt dat gevaar, naar we zagen, niet vermeden, maar veeleer opgezocht.
2. Afwezigheid van de ziel
Op p. 510 werd opgemerkt dat, naar de denkbeelden der Inlanders 's menschen ziel (levenskracht) niet — zooals wij het begrip „ziel" bedoelen — onafscheidelijk verbonden is aan het lichaam, dat zij bewoont en doet leven, maar dat zij tijdelijk den mensch kan verlaten en ook in kracht toenemen of verzwakken kan. Dit in- en uitgaan van het lichaam wordt geacht dagelijks tijdens den slaap plaats te hebben, maar hetzelfde gebeurt ook bij sterke emoties, zooals schrik en angst, en ook bij ziekte wordt de ziel vaak geacht tijdelijk absent te zijn. Het feit, dat de slapende in zijn droomen allerlei ontmoetingen en wederwaardigheden heeft, zonder dat het lichaam van zijn plaats is geweest, dat men bij schrik doodsbleek kan worden en zelfs spraak en kennis verliezen kan, dat men den zieke in bepaalde gevallen ziet uitteren en wegkwijnen, werken bovenbedoelde geloofsopvattingen in de hand.
3. Booze geesten als ziektenverwekkers 4).
Allerlei hem omringende schadelijke invloeden worden door den Inlander als
1) K. F. H. van Langen geeft in zijn Wdbk. der Atjèhsche taal voor „besmettelijk": djangkit, voor „overerfelijk": njangkit.
2) Familie- en kampongleven op Groot Atjèh dl. 1, p. 310.
3) Vgl. over het vermogen van de ziel, om het lichaam te verlaten, als verklaring van ziekte en andere levensverschijnselen o. a.: Dr. Q. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. III. p. 12 vg.; Dr. A. C. Kruyt's „Animisme" p. 72 vg.; E. B. Tylor: Primitive culture, 3de dr., dl. I, p. 436 vg.; J. O. Frazer: Taboo and the perils of the soul p. 26 vg.
4) Vgl. over de demonologische opvatting van de oorzaak der ziekten, welke over den geheelen aardbol verspreid en zelfs in de meer beschaafde streken nog niet verdwenen is, o. a.: Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. III, p. 233 vg. en 326 vg.; Dr. A. C. Kruyt's „Animisme" p. 399 vg.; Dr. J. P. Kleiweg de Zwaan: De geneeskunde der Menangkab. Maleiers p. 311 vg.; E. B. Tylor: Primitive culture, 3de dr., dl. II, 1891, p. 123 vg.; R. Andree: Ethnogr. Parallelen und Vergleiche, neue Folge, p. 1 vg.; Dr. M. Bartels: Die Medicin der Naturvölker p. 11 vg.; J. G. Frazer: The scapegoat p. 72 vg.; J. Hastings: Encycl. of Religion and ethics dl. IV, 1911, i. v. „demons and spirits".



het werk van geesten voorgesteld '). Naar hij gelooft is de wereld vol van zulke machten, die zijn gansche bestaan beheerschen en hem vervolgen van de wieg tot het graf. Elk dier wezens doet zich onder een bepaalde gestalte voor, en heeft een bepaalde woonplaats en een naam. Ondanks hun materieel bestaan, worden ze toch „geesten" (dj én, hatitoe, ibléh, tjöëtan, tjèëtan, G. en Alas: dj in, hantoe, bëlis, sètan)2) genoemd, omdat ze alleen zichtbaar zijn voor sommige uitverkorenen, zooals geestenbezweerders, medicijnmeesters, enz. Die geesten waren er vóór de menschen. Zij huizen vooral in groote boomen, zee, rivieren, moerassen, kreken en uitmondingen van rivieren, op bergen en rotsen en ook in het luchtruim. Behalve die z.g. natuurgeesten onderscheidt men nog doodengeesten, geesten dus, die éénmaal op aarde als menschen hebben geleefd en waarvan er een aantal als spoken rondwaren. Van die lijkspoken werden reeds genoemd: de boeröng (G: sidang bèlct, of sigoendjö, Alas: sedcing bélo), die de vrouwen gedurende haar graviditeit belagen (p. 421); de boeröng poendjöt, of spokende lijken, wier windselen men vergeten heeft los te maken (p. 463); de euntèë's, of als dwaallichten omdolende dooden (p. 607) en de zoozeer gevreesde spoken van lieden, die op gewelddadige wijze om het leven zijn gekomen (p. 466, nt. 1). De Gajö's duiden die lijkspoken aan met apah, de Alassers met bégoe, zooals bijv. de geesten van overleden pasgeboren kinderen (G: apah könöt, Alas: bégoe pëndö\ d.i. „korte apah's").
De natuurgeesten zijn wispelturig en prikkelbaar van aard; worden ze niet met de noodige égard's behandeld —- ook al geschiedt dit geheel onopzettelijk dan wordt hun wraakzucht opgewekt en straffen ze met ziekten en andere rampen. Zulks is bijvoorbeeld het geval, wanneer iemand het waagt, om op een plaats te komen, waar zulk een geest zich ophoudt (teumpat meuganöng, of. t. meudjén, G: ton moedjin, Alas: kas mëdjin), of daar hout omhakt, of er ongepaste woorden uit, enz. De doodengeesten toonen zich alleen goedgezind, als de voorvaderlijke inzettingen worden nageleefd en als hun de offers worden gebracht, waarop zij aanspraak hebben; bij verwaarloozing dier plichten, straffen ook zij de nalatigen met ziekte, misgewas en andere onheilen. Een scherpe afscheiding tusschen dooden- en natuurgeesten bestaat er echter niet, veelal vloeien die begrippen inéén.
Zijn de geesten voor den profanen mensch onzichtbaar, toch maken ze hun aanwezigheid vaak door bepaalde geluiden kenbaar. Hoort de Atjèhsche moeder het fluiten (giré -giré') van een spook, dan dekt ze dadelijk de borst van haar
1) Minder ontwikkelde volken kunnen zich van zoo iets abstracts als „ziekte" geen zuiver begrip maken. Hun voorstellingen zijn grof-materialistisch en waar van geesten of iets dergelijks gesproken wordt, worden ook dezen in stoffelijken vorm gedacht (Mr. F. D. E. van Ossenbruggen „Het primitieve denken" p. 17 en 32).
2) De Arab. djinn zijn een soort geesten vaak in den Koran genoemd en worden voorgesteld als de dienaren van ciblïs, of: sjüithan — satan. Het woord hantoe is, naar Prof. H. Kern aantoonde, etymol. verwant met anitoe en nitoe, dat in het Mal. Polyn.-taalgebied veel voorkomt in de beteekenis van „geest", en met het Niassische adoe = afgodsbeeld (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 73, 1917, p. 174 vg.).



kleine in de wieg met een doek toe. De lijkspoken worden aan bijzondere geluiden (G: tjit, en pioel, Alas: tjëngi en siwöl) herkend. De Gajösche boschduivels (boeroeng) brengen hinnekende tonen (hèhè) voort, andere geesten kondigen zich aan door een schaterlach (meuhah-hah, G: pekekökö", Alas: kakahan),- of door blazen (pröïh, G. en Alas: joep), of door hard stappen (kramkröm, G: begereda , Alas: agentes), enz.
De den mensch vijandig gestemde geesten kunnen hem onder hun verderfelijken invloed brengen, hetzij door in zijn lichaam binnen te dringen (tamöng, G: isëloeki, Alas: bëngköti) — zooals op p. 417 o.a. van de kraamvrouwenkwelgeest werd vermeld —, hetzij door alleen uitwendig tegen hem te ageeren. Dit laatste heeft op allerlei wijzen plaats, bijvoorbeeld door de persoon in quaestie onverhoeds in den weg te treden (meuroempö*, G: moesërëmpoe'), of weg te voeren (sambn, of: samoeë), of te slaan, of aan te blazen (meurampot, of: meuramboej, G: mërampat, of: pëngontakön, of: mëroelahi), of vast te houden (mat, G: namat, Alas: gëlëm), of met bepaalde voorwerpen (de ziektekiemen) te smijten (geulawa, G: grawal, Alas: këböh), of bij den strot te grijpen (tjeukië\ G: tjëka , Alas: tjëko), enz. De beusèë is een geest, die de menschen met zijn tong aanraakt, en zóó ziek maakt. Wat bij ons nachtmerrie heet, wordt toegeschreven aan spoken (beuno, G: bënö), die iemand op de borst drukken (geuntèn, G: dëgön, Alas: tindih, vgl. dl I, p. 372)'). Zelfs het toegesproken of begroet worden (seumapa, G: ilöwödni, Alas: pënisèn)2) door een geest kan dengeen, wien zulks aangaat, noodlottig zijn, al geschiedt dit op onverstaanbare wijze (De Atjèhers dl. I, p. 456, The Achehnese 1:413). De cholera (ta eun, G: ta'oen) denkt de Atjèher veroorzaakt door magische pijltjes, welke de djën's in hun onderlingen
1) De Atjèhers dl. I, p. 455, The Achehnese 1:412. Deze opvatting van nachtmerrie vindt men in tal van streken in den Archipel o.a.: Boeroe, Ambon, Ceram, Ceram-laoet, Watoebela, Kei, Tanimbar en Timor-laoet, Loeang Sermata, Babar, Lèti-groep en Wètar (zie J. G. F. Riedel: De sluik- en kroesharige rassen enz. resp. pp. 11, 62, 114, 165, 198, 224, 285, 317, 342, 378 en 452). Bij onze voorvaderen waren de z. g. „maren" (een woord in onze taal als nachtmerrie voortlevend) e. s. v. geesten, die gedurende den nacht op mensch of dier gingen zitten, om hem dusdanig te benauwen, tot er de dood op volgde (C. Bakker: „Iets over kollen en belezen" in Nederl. Tijdschr. voor geneesk., jg. 39, 1903, dl. I, p. 683 en W. Dijkstra: Uit Friesland's volksleven dl. II, p. 229 vg.). Men denke ook aan het Fr. cauchemar, waarin cauche afgeleid is van het Lat. calcare = drukken. Vgl. hiermede ook het z.g. Alpdrücken (Dr. A. Wuttke: Der deutsche Volksaberglaube § 402 vg.).
2) Het Atjèhsche seumapa beantwoordt aan het Mal. mënjapa, d. i. iemand toespreken, vragen wie hij is (siapa-zeggen); iemand die aangesproken wordt (door spook of geest) heet bij de Mënangkab. tërsapo (vgl. Jav. kësapan), dat wellicht het best is weer te geven met het Duitsche „verrufen" (zie J. L. van der Toorn: Min. Mal. Ned. Wdbk. i. v. sapo en ons opstel in Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 60, 1908, p. 443). Het Alassche pënisèn beteekent evenzeer iemand aanroepen met si-ise (= Mal. siapa), dat men in gelijken zin terugvindt in het Karö-Bataksche pënise-nisèn, waarbij ook aan een boozen geest als subject wordt gedacht (zie M. Joustra in Med. Ned. Zend. Gen. 1905 p. 241 vg.). Op Ambon en de Oeliassers wordt hetzelfde begrip aangeduid door katagoran (Mal. katëgoran) d. i. toegesproken door een geest, zie E. W. A. Ludeking in Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I., 3de Rks., III, 1868, p. 160 en Van Schmid in Tijdschr. v. N. I. 1843, dl. II, p. 513. Van gelijken aard is ook het Makass. patapataoe, d. i. aangesproken door een geest en daardoor ziek gemaakt (Dr. B. F. Matthes: Makass. Holl. Wdbk. 2de dr., 1885, p. 467 i. v. taoe).



strijd op elkaar afschieten, maar waarmede ze ook wel eens de menschen treffen (De Atjèhers dl. I, p. 459, The Achenese 1:415 vg.). De pokken schrijft hij toe aan een oude dame uit het geestenrijk, die den naam Pö Ni draagt en de menschen met kleine korrelachtige voorwerpen op het lichaam werpt, die daar de pokken doen ontstaan (De Atjèhers dl. I, p. 460, The Achehnese 1:416). De Gajö's zeggen van den pokkengeest Rödjö Pënawar, dat deze zijn tjap (litteekens van de pokken) komt drukken op hen, die hij een vorige maal heeft overgeslagen (Het Gajöland p. 312). Sikirön is bij hen de naam van een boschgeest, die ziekten bezorgt, door met zijn lans te steken (neni), welke ziekten daarom sakit penenikön worden genoemd (Gajö Wdbk. i. v. tenik). In al deze gevallen heet de persoon in quaestie door een geest „getroffen" te zijn (teukeunöng djén, G: terköna djin).
Verschillende spoken en geesten werden in den loop van dit werk reeds genoemd. Sommigen van hen voeren den titel sidang of sedang („de Heer , of „de Geëerde") '), zooals de ons reeds bekende kraamvrouwengeest bij Gajö's en Alassers en de op p. 532 vermelde nasir si opat. De op p. 580 onder den naam van baloeëm beudé (G: baloem bidé) aangeduide geest doet zich voor als een lap leer, die zich eenvoudig dicht vouwt, als hij iemand „opslokt" (oeët, zie De Atjèhers dl I, p. 452, The Achehnese 1:409). In moerassen, kreken en rivieren huizen de sanè (G: sané, Alas: tjané) vooral op daarin liggend dood hout, trapt iemand daarop, dan krijgt hij eenigen tijd daarna een zwaar gevoel in de beenen, ja zelfs wordt wel het gansche lichaam verlamd, of sterft hij (De Atjèhers dl. I, p. 452, The Achehnese 1:409, Gajö Wdbk. i.v. sané). De geunteut's, die er uitzien als zwarte reuzen, duwen soms de menschen onverhoeds van het strand in de zee, of zij vertoonen zich elders, bijvoorbeeld midden op groote wegen en voeren den eenzamen voetganger plotseling weg, zoodat degenen, die hem zoeken, hem eindelijk als wezenloos in een boom of op een bamboestoel vinden zitten (De Atjèhers dl. I, p. 453, The Achehnese 1:410). De op vliegende apen gelijkende, en in dl. I, p. 196 reeds met den naam rambaloej aangeduide, geesten hebben het vooral op kleine kinderen begrepen, maar treffen ook ouderen van dagen met een soort geheugen- en wezenloosheid; een aandoening, die men daarom aanwijst met meuramboej. Tot de gevaarlijkste soort van geesten behooren wel de hantoe boeroe (De Atjèhers dl. I, p. 426, The Achehnese 1:387, Gajö Wdbk. i.v. hantoe). Een dergelijke boschduivel is de Gajösche sikirön, die het uiterlijk heeft van een zeer harig mensch, met veel borsthaar en een grooten baard en er als een wilde jagersman op uittrekt met zijn beide jakhalzen (tambèngön), die hij als jachthonden gebruikt. Meermalen hooren de lieden, die op eenzame ladang's wonen, 's nachts of tegen zonsondergang hem schreeuwen (poetjoeh-tjoeh); dan blijven ze allen doodstil zitten in hun huisjes, bang dat hij hen misschien met zijn lans zal steken, wat ziekte of dood ten gevolge heeft (Gajö Wdbk. i. v. sikirön)2).
1) Vgl. Mënangkab. si dang toean en het Jav. dang in danghjang (Gajö Wdbk. i. v. sidang 0Zie over béla en sidang béla als namen van geesten ook Dr. A. C. Kruyt's „Animisme" p. 504.
2) Bij de Mënangkab. Maleiers heet die jagende boschgeest Hantoe si Marah Boeroe en



Het zou geen zin hebben de opsomming van het geestenheir, welks aantal natuurlijk even rekbaar is als de volksphantasie, die ze in het leven riep, verder voort te zetten.. Wèl is nog te wijzen op eenige ziektevormen, of wat daarvoor doorgaat, waarbij geesten een rol spelen. Alle ziekten, bij welker oorzaak men denkt aan de onzichtbare machten, die het luchtruim bewonen, noemt de Atjèher „ziekten van boven" (peunjakét dimanjang). Daartoe behoort, zooals Dr. Snouck Hurgronje schrijft, ook de sakét dröë (Mal. sakit diri) of: sakét manja, een zuigelingenziekte, welke haar naam schijnt te ontleenen aan de meening, dat ieder kind den aanleg voor deze ziekte in zichzelf (dröë) op de wereld medebrengt, en het nu maar van bovenaardsche machten afhangt, of die aanleg ontwikkeld of gesmoord zal worden. De Atjèhers zeggen, dat dikwerf koorts de eerste openbaring van deze ziekte is, maar dat in de latere periode de handjes stijf gesloten zijn, de oogjes naar boven staren en de zieke voortdurend een steunend geluid laat hooren (De Atjèhers dl. 1, p. 425 vg., The Achehnese 1:386). Den bewerker of de bewerkster dezer ziekte duiden zij aan als Omi Sabijan, een naam, die ook elders in de Moslimsche wereld bekend is, om den kinderduivel bij uitnemendheid aan te duiden '). Tot die „ziekten van boven", behoort ook, wat de Atjèher noemt de peunjakét teungöh malam, zich uitende in een soort bewusteloosheid, die men alleen te middernacht zou opdoen.
Een andere ziekte, die haar natuurlijk verloop moet hebben, en die op p. 594 reeds als de „groeiziekte" werd aangeduid, is het z.g. sampöng. Volgens den Atjèher moet namelijk ieder mensch, vóór hij volwassen is, een soort crisis doormaken, die oelèë neuraja (d. i. „begin van den wasdom") wordt genoemd, maar geen bepaalde symptomen vertoont. Ook voor dieren zou hetzelfde gelden; bij buffels heet dat kritieke moment bijvoorbeeld „het uitvallen der nestharen" (loeröh boelèë e), bij paarden „het zakken der testikels" (trön böh krèh), enz. Doorstaat de betrokkene het oelèë neuraja niet, dan kunnen allerlei ziekten daarvan het gevolg zijn, zooals krankzinnigheid (poengö), geelzucht (mambang koenèng) en ook sampöng, van welke laatste ongesteldheid de verschijnselen o. a. zouden zijn: loomheid en zwakte in de beenen, geelkleuring van de huid en van het oogwit, kortademigheid, enz. -).
Een bij de Gajö's door een kwaden geest veroorzaakte ongelukkige voorbeschiktheid van één der ouders, waardoor hun kinderen steeds weinige maanden
worden zijn honden Alang Djondjang en Taboean Tanah genoemd (zie ons opstel in de Bijdragen T. L. en Vk. v. N. 1. dl. 60, 1908, p. 441). Bij de Galéla's van Halmahera is Mèki de booze geest, die er als jager met zijn honden op uitgaat (zie M. J. van Baarda: Wdl. Galélareesch-Holl., 1895, i. v. mèki). Wie denkt hierbij niet aan de Wodan-mythe, waarbij Wodan als wilde jager met zijn vurige honden rondwaart? Deze legende is trouwens universeel; zie daarover het uitvoerige hfdst. „The wild huntsman" in M. D. Conway's Demonology and devil-lore, 2"e dr., dl. II, 1880, p. 353 vg.
1) Bij de Arabieren luidt de naam Oemm èg-gibjan d. i. lett. „moeder der kinderen", maar inderdaad is zij ook daar een kwade geest voor kinderen. Zie Dr. C. Snouck Hurgronje: Mekka dl. II, p. 123 vg. en E. Doutté: Magie & Religion p. 115 vg.
2) Volgens anderen zou een mensch niet één maar drie maal in zijn leven de sampöngongesteldheid kunnen krijgen (zie De Atjèhers dl. II, p. 52, The Achehnese II: 48).



Tooverij.
na de geboorte sterven is het z.g. dëna (Gajö Wdbk. i.v.). Hoe deze voorbeschiktheid, of „ziekte", zooals zij haar noemen, zich uit, werd op p. 526 vermeld.
Een vroeger (dl. I, p. 522) reeds genoemde, onder invloed van een djin bij pasgeborenen verwekte, ziekte is het Gajösche moesajam, of: sajamön. Deze ongunstige toestand is aan bepaalde teekenen te onderkennen, bijvoorbeeld als het wicht onmiddellijk na de geboorte een groote of kleine commissie doet, of de moeder den rug toekeert, enz. Van deze betoovering moet het dan zoo spoedig mogelijk verlost worden door den goeroe, daar het anders zeker door een of ander ongeluk zou worden getroffen (Gajö Wdbk. i. v. sajam).
Ook zij er nog aan herinnerd, dat sommige kinderen, naar men vertelt, van de geboorte af als het ware voortdurend een djén (bimaran, G: bimörön, Alas: bimbarön) in hun buurt hebben, die nu en dan tijdelijk in hun lichaam verblijf kiest, waardoor ziekten van epileptischen aard worden veroorzaakt. Zulk een geest wordt niet verjaagd, maar men tracht dien steeds gunstig te stemmen, door hem geregeld te verzorgen (poedja, G: nasoeh, Alas: moedjö, zie p. 558), of hem te geven, waarom hij vraagt (lakèë, G: pënirön, Alas: këmitön). Hoe men dit gevraagde uitvorscht, werd op p. 558 medegedeeld.
Eindelijk vindt men in de Bovenstreken van Groot Atjèh, en ook in het Gajöland, het geloof, dat er menschen zijn, die in geheime betrekking staan tot een geest (meudjén, G: moehantoe), waardoor zij over magische krachten beschikken, die zij ten nadeele van anderen kunnen aanwenden (vgl. Gajö Wdbk. i. v. hantoe). Hier gaat dus het geestengeloof gepaard met tooverij, tot welker beschouwing we thans overgaan.
4. Tooverij als ziekteoorzaak ').
„Niet alleen voor geesten heeft men te vreezen" — aldus Dr. Snouck Hurgronje — „minstens even groote belagers van der menschen geluk zijn ook hunne medemenschen, en ook dezen beschikken over middelen, waarvan de werking geheimzinnig is, of geacht wordt te zijn."
De kennis dier middelen behoort tot de geheime wetenschap, die men gewoonlijk kortweg aanduidt als èleumèë (G: èlëmoe, Alas: èlmoe), een verbastering van het Arabische woord voor „wetenschap" (cilm)2). Toch ligt ze buiten de
1) Literatuur: „De Atjèhers" dl. I, p. 457 vg., dl. II, p. 33 vg. (The Achehnese 1:414 vg., 11:32 vg.); „Het Gajöland" p. 327 vg.; Dr. J. Jacobs: Familie- en kampongleven op Groot Atjèh dl. I, p. 30 vg., 77, 169, 265 vg. Vgl. over tooverij elders in den Archipel Dr. J. P. Kleiweg de Zwaan: De geneesk. der Mënangk. Mal. p. 280 vg.; H. A. van Hien: de Javaansche geestenwereld dl. IV, p. 5 vg.; Dr. J. H. F. Kohlbrugge: Blikken in het zieleleven van den Javaan p. 14 vg.; W. W. Skeat: Malay Magie p. 566 vg. en de hieronder nog te noemen geschriften. Over de tooverij in het algemeen is o. a. te raadplegen: Dr. M. Bartels: Die Medicin der Naturvölker p. 29 vg.; E. B. Tylor: Primitive culture, 3de dr., dl. I, p. 112 vg.; Dezelfde: Researches into the early history of mankind, 1865, p. 107 vg.; E. Doutté: Magie & Religion p. 58 vg. en 307 vg.; R. Andree: Ethnogr. Parallelen und Vergleiche, neue Folge p. 8 vg.; J. G. Frazer: The magie art dl. 1, p. 52—214; J. Hastings: Encycl. of Religion and Ethics dl. VIII, 1915, i.v. „magie"; Dr. A. Wuttke: Der deutsche Volksaberglaube §§ 254 vg., 379, 395, 418.
2) Men rekent die geheime wetenschap tot de èleumèë dönja (G. en Alas: e. deniö, of: e. doeniö, v. Arab.: cilmoe 'l-doenja), d. i. de wetenschap1 van deze wereld, ter onderscheiding
40



wetenschap der heilige Wet, de èleumèë bij uitnemendheid. Wordt deze laatste slechts verkregen door bestudeering der kitab's en daarom ook wel èleumèë kitab (G: èlemoe kitöp) genoemd, de eerste, waarvan in de volgende bladzijden uitsluitend sprake is, berust alleen op overlevering van deskundigen.
Deze overgeleverde èleumèë bevat allerlei formules en handelingen ter bereiking van een aardsch- of bovenaardsch doel en behoort tot den algemeenen schat van magische levenspractijk der bevolking, dien de Islam slechts met enkele uiterlijke aanhangselen heeft verrijkt '). Dat sommige dier middelen als heidensche tooverij door den Islam veroordeeld worden (zie o. a. Koran II: 96), weet men zeer wel, maar de grens wordt lang niet altijd juist getrokken, en buitendien is de zucht, om bepaalde wenschen tot eiken prijs vervuld te zien, grooter dan de vrees, om van de rechtzinnige leer af te wijken 2).
Het geheel dier magisch-mystische wetenschap vat men samen onder den naam van èleumèë sihé (G: e. sihir, Alas: e. sidir, v. Arab.: cilmoe's-sihr), d. i. „tooverij". Ook wat wij „goochelarij" (èleumèë bale mata) noemen en waarvan men in Atjèh Klinganeesche goochelaars (soenglab) en leiders van het meudaböïhen het rapai-spel (zie dl. I, p. 422 vg.) soms proeven ziet afleggen, valt onder dat begrip. Berusten zulke toeren geheel op optische illusie, bij de eigenlijke èleumèë's is het zoowel hun, door wie, als hun, tegen wie ze worden toegepast hooge ernst. Wanneer we hier dan ook spreken van „tooverij", is zulks bedoeld in den zin van „magie".
Haat tegen vijanden en (meestal ongeoorloofde) liefde tot vrouwen zijn wel de meest gewone drangredenen, die de Inlanders daartoe doen overgaan.
De meeste tooverhandelingen gaan uit van de grondgedachte, dat tusschen dingen, die éénmaal met elkaar in contact zijn geweest, een sympathetische relatie blijft bestaan, zóó dat het eene het lot van het andere deelt. Terwijl wij zulk een sympathie alleen dctér aannemen, waar een organische levenséénheid bestaat, n.1. in dien zin, dat wanneer een deel van een organisme lijdt, ook het geheel daarvan de nadeelige werking ondervindt, gaat de Inlander veel verder en neemt hij zulk een wisselwerking ook aan, wanneer het geheel en het deel van elkaar gescheiden zijn. Vandaar het in Atjèh algemeen heerschende geloof, dat men een mensch kwaad kan berokkenen, wanneer men eenig afgeknipt haar, of afgesneden
van de èleumèë akhèrat (G. en Alas: e. akèrat, v. Arab.: cilmoe 'l-achirah), d. i. de wetenschap, betrekking hebbende op het leven aan gene zijde van het graf. Tot deze laatste behoort de èleumèë sjaraof: hoeköm (Arab.: sjarVah en hoekoem), d. i. de wetenschap van Allah's wet. Deze rekent men ook tot de èleumèë lahé (Q: èlemoe rahil, Alas: èlmoe lahir, v. Arab.: cilmoe 'l-tahir) of „zichtbare" wetenschap, die voor alle geloovigen geldt, in tegenstelling met de èleumèë batin, of: e. séb, of: teusawöh (O: èlemoe batin, of: e. dölöm, of: e. tamat, Alas: èlmoe batin, v. Arab.: 7Imoe 'l-batin, of: ta(awwoef), d. i. de „verborgen" of „voleindigde" wetenschap, of mystiek, die alleen aan de ingewijden bekend is.
1) Vgl. over dit begrip èleumèë, welk woord door de Javanen als ngèlmoe, door de Batak's als ilëmoe, door de Maleiers als alëmoe wordt uitgesproken, het art. ngèlmoe in de Encycl. v. Ned. Indië, 2de dr., en de daar aangehaalde bronnen, benevens Dr. H. Kraemer's dissert. over ,Een Javaansche primbon uit de 16de eeuw" p. 130 nt. 2.
2) „Het Gajöland" p. 327; vgl. ook „De Atjèhers" dl. II, p. 34 (The Achehnese 11:33) en E. Doutté: Magie & Religion p. 342 vg.



nagels, of het kruis van zijn broek (meusjarat ba'ö\ m. bagoekèë, m. bathöng), of iets anders, wat hem toebehoort, machtig kan worden '). Al het leed, dat men zoo iets aandoet, wordt geacht direct zijn terugslag te hebben op dengeen, van wien het afkomstig is. Dezelfde gedachtengang wordt nog vervolgd: ook de naam, die geacht wordt een deel te zijn van de persoon, die hem draagt (zie boven p. 441, nt. 3), kan voor dit doel worden gebruikt, ja zelfs met zijn afbeelding is zulks het geval. Dat de hierbij van toepassing zijnde, op p. 539 besproken, wetten van gelijkenis en contact niet alleen een onuitputtelijke bron vormen, om de lagere hartstochten jegens den medemensch te koelen, maar ook ten eigen bate kunnen worden aangewend, spreekt vanzelf. Noemen we eenige voorbeelden: poebantji (G: bëngkëlang, Alas: rongkang rangking) = middelen om tweedracht
of scheiding tusschen man en vrouw teweeg te brengen; poepoengö (G: pënggilö, Alas: pëgilö) = middelen om krankzinnigheid te bewerken; peunjeungang = middelen om iemand te overbluffen;
poemanèh (G. en Alas: pëmanis) = middelen om er in het oog der vrouwen bekoorlijk uit te zien;
peugaséh (G. en Alas: pënrindoe, vgl. Jav. goena-goena) = middelen om succes
in de liefde te hebben.
Zoo heeft men ook middelen, om een ziekte nog erger te maken (G: pënolö, Alas: larap), om iemand vrees aan te jagen (G. en Alas: pëngëri), te dooden (G: përoenoeh), enz. Waar tooverij heeft plaats gehad, zijn er ook middelen om te onttooveren (peunoeléh, G: pëmoelih) ja zelfs om het kwaad (bijv. een ziekte), dat door iemand berokkend is, op dezen te doen teruggaan (poelang sakat, of: peuoelang, G: pënoelang, of: pëmoelang, Alas: pëmaling)2). Zauber en Gegenzauber zijn geheel van denzelfden aard.
Het begrip „toovermiddel" wordt op onderscheiden wijze aangeduid, bijv. als: peukeunöng (G: waAlas: rëramoen), of: hékeumat (G: hikëmat, of: ikëmat, Alas: hakëmat, v. Arab.: hikmat), of: sjarat {G. en Alas: sarat, v. Arab.: isjarat), of: sakat (G. en Alas: id.).
Het betooveren van den medemensch heet: peukeunöng göb (G: mëngonai djëma, Alas: ngënai djömö), het object der handeling: göb peukeunöng (G: djëma tërköna, Alas: djömö tëkënö). Wie toovermachtig is heet sa'ti (G. en Alas: sakti).
Alles hangt hierbij natuurlijk af van de wijze waarop en van de persoon door wie de magie wordt uitgeoefend. Het essentieele van iedere tooverhandeling is de daarbij behoorende tooverformule. Een aantal van zulke doepa's leerden we hierboven op p. 488 nt. kennen. Het uitspreken daarvan is, zooals we zagen, op
1) Op de nauwe relatie, die er geacht wordt te bestaan tusschen kleeding en drager werd hierboven op p. 424 en p. 597 nt. 4 reeds gewezen; zoo ook op de sympathetische betrekking tusschen een persoon en de afknipsels zijner haren en nagels (zie dl. I, p. 509 nt. 2 en boven p. 441 nt. 3). Vgl. over haar- en nageltooverij buiten Atjèh o. a.: Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. 111, p. 546 vg.; Dr. A. C. Kruyt's „Animisme" p. 31 vg.; Dr. J. P. Kleiweg de Zwaan: De geneesk. der Mënangk. Maleiers p. 282, 290 en 335 vg.; Dr. O. Stoll: Das Geschlechtsleben p. 182 vg.; J. G. Frazer: Taboo and the perils of the soul p. 267 vg.
2) Onder een doeca peunoelang verstaat de Atjèher een belezingsformulier, dat van vader op zoon, of van leeraar op leerling is overgegaan.



zichzelf reeds een tooverhandeling '); opgeschreven vormt zoo'n formule een amulet, dat ook weer niet anders is dan een toovermiddel
Men kan een geheime wetenschap trachten te verwerven (toentöt èleumèë, of: mita èleumèë, G: ngërdjön èlëmoe) door eigen toedoen, bijv. door ascese, afzondering, of door de hulp in te roepen van bijzondere personen, die met de gewenschte tooverkunst reeds bekend zijn.
De toovermiddelen worden op allerlei manieren aangewend: opgehangen, begraven, in de kleeren van het slachtoffer genaaid, en op tal van andere wijzen meer. Geven we hier een paar voorbeelden.
De kennis van „opgehangen" toovermiddelen vormt zelfs een aparte rubriek van wetenschap (èleumèë djhoeng)3). Daartoe behooren bijvoorbeeld de angènangèn, of beschreven stukjes papier — voorzien van iemands naam en een of andere verwensching —, die men boven het vuur hangt. lederen keer, dat die papieren reepjes door de warme lucht heen en weer waaien, zal ook het hart van hem, die door zijn naam 4) aan het toovermiddel verbonden is, door angst en vrees worden bewogen. Is de bewuste persoon bijvoorbeeld een dief, dan zal hij, onder den druk dier aandoeningen, het gestolene niet langer onder zich kunnen houden 5).
Een andere klasse van toovermiddelen vormen die, welke men „begraven"
1) Of ook wel: „Alle Zauberhandlungen sind gewissermaszen in That umgesetzte Zauberformeln, nicht sowohl Sinnbilder von Qedanken, als vielmehr an u. für sich u. unmittelbar wirkend, sie üben ihre Kraftwirkung, so zu sagen, ex opere operato" (Dr. A. Wuttke: Der deutsche Volksaberglaube, 3de dr., 1900, § 254).
2) We zien hieruit, hoe al deze dingen naar Inlandsche begrippen nauw samenhangen en een aaneengesloten systeem vormen. Het gaat daarom niet aan, om deze uitingen van magie, die men als geestelijk gemeen goed bij alle vólken der aarde terugvindt, als „onzin" te qualificeeren, zooals o. a. zelfs in Veth's „Java" (dl. IV, 2de dr., p. 148) ten aanzien van de Javaansche ngèlmoe's wordt gedaan. „Der reine, nackte Unsinn kann wohl einzelne Menschen, aber nicht ganze Völker beherrschen, nicht zu einer gewissermaszen weltgeschichtlichen Macht werden u. die Lüge hat ihre Macht u. ihre Dauer zum gröszten Teil in dem ihr beigemischten Wahren" (Dr. A. Wuttke t. a. p. § 256).
3) Feitelijk verstaat de Atjèher onder djhoeng het bij den kop ophangen of optrekken van een levend dier (buffel of rund), middels het door den neus aangebrachte touw, bijv. om het een geneesmiddel toe te dienen, of het vet te mesten, door het telkens met eten vol te proppen (vgl. dl. I, p. 498).
4) Vgl. over het belang van den naam bij tooverhandelingen p. 441 nt. 3 en Dr. A. C. Kruyt's „Animisme" p. 70 vg. Dat dit geloof aan het sympathetisch verband tusschen een persoon en zijn naam ook bij ons volk nog niet is uitgestorven, blijkt uit de in Friesland nog voorkomende opvatting, dat men de koorts kan verbranden door den naam van den lijder met krijt op een turf te schrijven, dien men dan in het haardvuur werpt (W. Dijkstra: Uit Friesland's volksleven dl. II, p. 253).
5) Het gebruik van dergelijke door warmte, wind, of water heen en weer bewogen toovermiddelen, om daardoor langs sympathetischen weg een gevoel van onrust bij het slachtoffer te verwekken, zijn ook van elders bekend. Zie o. a. voor de Maleiers Dr. J. P. Kleiweg de Zwaan t. a. p. blz. 282, voor de Amboineezen J. Q. F. Riedel's bekend werk over de sluik- en kroesharige rassen p. 79. Bij de Loeboe's is het een afbeelding van dengeen, dien men benadeelen wil, welke men aan een touw heen en weer slingert, opdat ook hij door aanvallen van eclampsie heen en weer zal schudden (Bijdragen T. L. en Vk. v. N. 1., dl. 66, p. 330). Vgl. nog E. Doutté: Magie & Religion p. 61 en 164.



moet. De wetenschap daarvan noemt de Atjèher èleumèë teumanöm, en het middel zelf teunanöm. Op p. 404 werd van zulk een instrument des verderfs reeds een voorbeeld gegeven. Iemands naam, met een voor een bepaald doel geldende formule, geschreven op een ei of op een bepaalde soort van vrucht, die men dan volgens nauwkeurige voorschriften ergens begraven moet, maakt, al naar de omstandigheden, dat hij ziek wordt, sterft, zijn vrouw door ontrouw, of zijn huis door brand verliest, of wat zijn vijand hem verder maar toegewenscht moge hebben (De Atjèhers dl. I, p. 458, The Achehnese 1:415). Zulk een kunstmatig verwekte ziekte is bijvoorbeeld de peunjakét beureutöïh (G: pënjakit bërtös), waarbij de buik van den getroffene zou opzwellen en barsten, de peunjakét reuhat (G: pënjakit rëhat), waarbij hij wonden zou krijgen, wier uitvloeiend wondvocht steeds weer nieuwe wonden zou doen ontstaan, enz. Ook begraaft men wel op een plaats, waar de betrokken persoon gewoonlijk langs komt — bijvoorbeeld onder aan de trap zijner woning — een of ander onheilaanbrengend toovervoorwerp. Zulk een voorwerp (bijv. spijker, glasscherf, doorn, enz.) kan zelf een of ander kenmerk (bijv. puntigheid, scherpte, enz.) hebben, waardoor het schade kan toebrengen aan het menschelijk lichaam, of men kan het kunstmatig zulk een kwaad stichtende eigenschap bezorgen. Men legt bijvoorbeeld een zuren citroen (bdh kroeët) in een draaikolk en laat dien zeven maal daarin ronddraaien, waardoor hij een duizelig makende eigenschap heeft verkregen. Wat „ingestorte" aarde (.tanöh reulöïh) heeft daarentegen door zich zelf, n.1. door zijn naam, reeds de eigenschap om iemand te kunnen doen „instorten", dus ziek te maken. Trapt degeen, op wien men het gemunt heeft, op de plaats, waar men zulk een toovermiddel begraven heeft, dan worden de eigenschappen daarvan geacht over te gaan op het slachtoffer, dat daardoor verwond, of ziek, of waanzinnig gemaakt, of wel gedood wordt ').
Uit het hierboven bedoelde geloof, dat men iemand nadeel kan berokkenen door middel van iets, wat van hem afkomstig is, volgt vanzelf, dat de Inlander er groote zorg voor draagt, dat geen haar, nagels, bloed, enz. in handen komen van kwaadwillende lieden (vgl. hierboven p. 441, nt. 3 en p. 540). Afknipsels van haar en nagels, en het bloed, dat met een laatkop aan het lichaam wordt onttrokken zal de Atjèher daarom liefst zoo spoedig mogelijk begraven. Is er bloed gestort, bijvoorbeeld bij een verwonding, dan zal hij de bloedplaatsen direct met asch bedekken „anders zouden de djén's ervan eten", zegt hij.
1) Geheel van denzelfden aard zijn de Javaansche toembal's (zie daarover o. a. H. A. van Hien: De Javaansche geestenwereld dl. II, p. 26 vg.). Ook elders in den Archipel zijn zulke toovermiddelen zeer algemeen. Een aantal voorb. geeft bijv. J. G. F. Riedel in zijn werk ov:r „De sluik- en kroesharige rassen" o. a.: p. 11 (Boeroe), p. 61 (Ambon), p. 140 (Ceram), p. 1-9 (Ceram-laoet), p. 238 (Kei), p. 266 (Aroe), p. 304 (Tanembar en Timor-laoet). In ons eigen werelddeel waren analoge toovermiddelen evenmin onbekend (zie Dr. A. Wuttke t. a. p. § 395). Soms wordt daar de gedachte eener ziekteoverdracht aan verbonden. Een volksmiddel tot het „afnemen" van de koorts aan ons vaderland ontleend is het volgende. De koortslijder snijdt een stokje uit een boom, waarin hij evenveel kerfjes maakt als het aantal koortsaanvallen bedraagt; dan steekt hij dit stokje op den weg in den grond; neemt iemand het mee, dan krijgt hij de koorts en de plaatser van het stokje is er van ontlast (W. Dijkstra: Uit Friesland's volksleven dl. II, p. 253).



Ten slotte maakt de bovengenoemde voorstelling zich niet alleen meester van alles, wat met een persoon in aanraking is geweest, maar kan ook op zijn afbeelding overgaan. De heerschende gedachte is dan, dat alles, wat men het beeld aandoet, ook syrr.pathetisch overgaat op de persoon, die daardoor wordt voorgesteld '). Vooral in Tëmiang zou deze wijze van tooverij bekend zijn. Bij de Gajö's wordt de op een blad gemaakte afbeelding van meel (toekör ganti), onder het opzeggen van bepaalde formules, doorstoken, den buik opengesneden, de geslachtsdeelen geopend, enz. in de hoop, dat het slachtoffer der wrake op gelijke wijze zal worden verminkt.
Maar niet alleen kan men door tooverij iemand aantasten in zijn persoon, ook zijn bezittingen (aanplant, vee, werktuigen, enz.) en zijn bedrijf kunnen er het object van zijn. Daartegenover staan dan weer andere toovermiddelen (amuletten) tot afweer en bescherming. In dl. 1, p. 412 hebben we bijvoorbeeld gezien, dat bij dierengevechten de eene partij allerlei tooverm'iddelen aanwendt, om zijn eigen dieren krachtig in het gevecht te maken, terwijl de andere partij hetzelfde doet, om de dieren zijns tegenstanders vreesachtig te doen zijn. Door tooverij kan een jachthond ongeschikt worden gemaakt voor de jacht (Gajö Wdbk. i.v. benasa).
Men bezigt een peularéh (G: pengralis, of: penralis, Alas: pëlaris) om zijn koopwaar gewild, of zijn vischvangst overvloedig te maken (zie boven p. 112); afgunstigen weten dien gewenschten uitslag echter weer te verijdelen door een of andere peukeundng (zie boven p. 113). Zulk een peukeunöng is bijvoorbeeld een bedorven ei, of een sirihpruim, of een citroen, of wat rijst, of iets anders,
1) Dit geloof, dat men een afwezige kan kwellen, door een beeldje van was, meel, leem, enz., dat hem moet voorstellen, te mishandelen, is schier overal verbreid. In den Archipel o. a.: op Java (J. Kreemer Sr. in Meded. Ned. Zend. Oen. dl. 34, 1890, p. 364 en H. A. van Hien: De Javaansche geestenwereld dl. II, p. 28), bij Mënangkab. (J. L. van der Toorn in Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 39, 1890, p. 56), op het Maleische schiereil. (W. W. Skeat: Malay Magie p. 570 vg.), bij Loeboe's (ons opstel in de Bijdragen T. L. en Vk. v. N. 1. dl. 66, 1912, p. 330), op Halmahera (C. F. H. van Campen in Tijdschr. Bat. Gen. dl. 27, 1882, p. 448), bij Dajak's (A. Hardeland: Daj. deutsches Wörterb. p. 449 i.v. putar), op Ambon (E. W. A. Ludeking in Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. 3de Rks. III, 1868 p. 159 vg.), op Babar en Aroe (J. G. F. Riedel: De sluik- en kroesharige rassen, enz. p. 358 en 266), enz. Bij de Toradja's meent men, dat er menschen zijn, die het gelaat van iemand, dien zij kwaad willen doen, in een kom met water kunnen tooveren; zij steken het beeld in het water met een naald in het oog, ten gevolge waarvan de persoon in quaestie blind zou worden (N. Adriani en A. C. Kruyt: De Bare'e-sprekende Toradja's dl. I, p. 93). Vgl. over tooverbeelden buiten den Archipel o. a.: R. Andree: Ethnogr. Parall. und Vergleiche, neue Folge p. 8 vg. en J. G. Frazer: The magical origin of kings, 1920, p. 41 vg. Ook bij ons te lande leven de hier bedoelde praktijken hier en daar nog voort. Zie bijv. C. Bakker in Ned. Tijdschr. v. Geneesk. 1903, dl. I, p. 693; H. W. Heuvel: Volksgeloof en volksleven p. 176 en 387; A. de Cock: Spreekwoorden, gezegden, enz. p. 193; W. Dijkstra: Uit Friesland's volksleven dl. II, p. 160 en 164. Met dit toovergeloof hangen nog drie onderwerpen nauw samen n.1.: 1°. het schaduwbijgeloof (vgl. dl. I, p. 344 nt.); — 2'. de tegenzin der Inlanders om zich te laten photographeeren (zie o. a. Dr. J. Jacobs: Familieen kampongleven, enz. dl. I, p. 275 vg., dl. II, p. 47; C. J. Merkens in de Ind. Gids 1897 dl. I, p. 556; Dr. A. W. Nieuwenhuis: Quer durch Borneo dl. 1, p. 314; Dr. N. Adriani in Tijdschr. Kon. Ned. Aardrk. Gen. dl. 24, 1907, p. 1122; J. G. Frazer: Taboo and the perils of the soul p. 96 vg.); — 3°. het gebruik van wisselbeelden (zie boven p. 587 en Dr. A. C. Kruyt's „Animisme" p. 93 vg.).



waarover een deskundige een toepasselijk formulier heeft gepreveld, waardoor het voorwerp tot een helsch werktuig is geworden, dat tusschen iemands koopwaar gelegd, of daarbij begraven, of tegen de kist, waarin zijn goederen geborgen zijn, geworpen, zijn uitwerking niet zal missen. Om iemands drinkwater te betooveren, en den gebruiker ervan zoodoende ziek te maken, verschaft men zich bijvoorbeeld een vooraf belezen, en met spijkers of doorns doorstoken, citroen en werpt zulk een peukeunöng in zijn put, of in het vat, dat tot bewaring van zijn drinkwater dient. Het noodlottig effect van het nuttigen van zulk betooverd water, kan dan weer worden weggenomen door een peunoeléh (zie boven p. 627).
Een eigenaardige wijze om klanten te trekken, is die, welke koekjes-verkoopsters wel toepassen, daarin bestaande, dat ze na het toebereiden der koekjes even wijdbeens daarboven gaan staan, met de bedoeling, dat de „damp" (wab), die van haar geslachtsdeel daarop afstraalt, veroorzaken zou, dat koopers, die éénmaal van die koekjes hebben gegeten, telkens bij haar zullen terugkomen '). Deze wijze van doen zou niet van Atjèhsche origine maar van de oereuëng djamèë (dl. I, p. 217) afgezien zijn.
Allerlei toovermiddelen dienen, om met gerustheid te kunnen stelen. Op p. 581 hierboven werd reeds medegedeeld, dat een dief voor ontdekking gevrijwaard is door een vinger van een ongeboren kind. Door de op p. 414 vermelde doe'a seuleusöh worden alle kisten en koffers zonder sleutel geopend 2). Bepaalde formules houden de bewoners van het huis, waar een dief zijn slag denkt te slaan, in een vasten slaap (zie boven p. 489 nt.), of maken hen bewusteloos (zie boven p. 488 nt.), of doen hen geheel lijdzaam zijn (zie dl. I, p. 517)3). Bij de middelen van de laatste soort spelen, zooals gezegd, de haren van een zwarte kat een rol.
1) Ook dit is zeker wel een sprekend voorbeeld van contactsmagie. Door aldus te handelen, blijft er een sympathetische relatie bestaan tusschen de verkoopster en haar koekjes; door deze op te eten gaat het contact over op den gebruiker, die daardoor gedwongen wordt de verkoopster te blijven gedenken (vgl. dl. I, p. 509 nt. 2). Naar dezen gedachtengang handelen ook de baboe's op Java, als ze wat van haar urine mengen in het voedsel van het kind, dat aan haar zorgen is toevertrouwd, opdat het zich aan haar zal gaan hechten (Mevr. Kloppenburg: Wenken en raadgevingen betreffende het gebruik v. Ind. planten, enz., 1911, p. 89). Men herinnere zich, hoe allerlei lichamelijke bestanddeelen en afscheidingen een groote plaats innamen in de liefdesdranken te onzent. Eenige druppels menstruaal bloed, in een drank gemengd zouden bijv. dengeen, die daarvan dronk, een onweerstaanbare neiging inboezemen jegens haar, van wie dit bloed afkomstig was. In heel Europa, schrijft A. de Cock, werd eens en wordt nog dat liefdemiddel aangewend, dat men reeds in de 9de eeuw vermeld vindt. Verder deelt hij nog het volgend liefdewekkend middel uit ons eigen land mede. „Een jongeling houde eenigen tijd een peperkoek onder de oksels, op het bloote lichaam; slaagt hij er dan in, de geliefde zijns harten van dien met zijn zweet doortrokken koek te doen eten, zoo kan zij niet meer los van hem" (Spreekwoorden, gezegden, enz. dl. I, p. 194). De in dl. I, p. 255 bedoelde uitdrukking ka djipadjöh è° teulheuë zal ook wel haar verklaring vinden in de opvatting, dat men iemand een ander steeds indachtig (en ten gevolge daarvoor lijdzaam) kan maken, door hem de faeces van dien ander te doen eten.
2) Deze doe'a wordt ook toegepast: om een graat, die in de keel is blijven steken, daaruit te verwijderen; als men niet urineeren kan; als men geen ontlasting heeft; enz.
3) Geheel analoge middelen zijn ook in het Europeesche volksgeloof bekend (zie o. a. Dr. A. Wuttke: Der deutsche Volksaberglaube, 3de dr., § 400).



Op p. 518 van het eerste deel van dit werk werd nog een ander aan katten ontleend toovermiddel genoemd, door welks uitwerking de betooverde door een gevaarlijken huiduitslag werd getroffen. De Gajö's dankten ten deele aan het kattengeslacht nog het volgend sympathetisch middel, om verdeeldheid in den boezem eener vijandelijke partij te bewerken: men wierp binnen de versterking het jong van een hond en dat van een kat, onder sacramenteele telling van één tot zeven met de woorden: „evenals een hond en een kat zich nooit vereenigen, evenzoo zullen ook deze onze vijanden het niet eens worden" (Gajö Wdbk. i.v. wak).
Tot de zwarte magie behoort ook de èleumèë keubaj, of wetenschap der onkwetsbaarheid, welke vooral in vroeger dagen in Atjèh zulk een voorname plaats innam (zie daarover dl. I, p. 307 vg.). De èleumèë panika (Q: èlëmoe pëndikör) is de wetenschap, waardoor men bewerkt, dat men in het gevecht niet getroffen wordt (tjaröng panika), zoodat men bijvoorbeeld in een mat gewikkeld, die van alle kanten met lansstooten doorboord wordt, niet geraakt wordt (Gajö Wdbk. i.v. pëndikör). Ook de èleumèë sangkilat (G: èlëmoe këböl sëngkilöt) maakt den mensch bekwaam, allerlei sterke staaltjes te kunnen uithalen op het punt van onkwetsbaarheid, bijvoorbeeld het week maken van ijzer, zoodat geen blank wapen hem eenig letsel kan doen. Om deze geheime wetenschap deelachtig te worden, mag men gedurende zekeren tijd de gebruikelijke godsdienstoefeningen niet verrichten, zich, na het doen zijner behoeften, niet op de gewone wijze reinigen, enz. Vooral in het Pasèsche weet men daarover allerlei te verhalen. Volgens het Gajö Wdbk. (i. v. toengoep) zou de beoefenaar dezer èleumèë, als hij een natuurlijke behoefte moet verrichten, geheel en al in een mat worden gewikkeld, opdat de daarbij vrij komende gassen rondom zijn lichaam kunnen opstijgen. Een zoowel bij Atjèhers als Gajö's bestaande opvatting is, dat als iemand, die keubaj (G: këböl) is, met bloed van iemand anders in aanraking komt, zijn onkwetsbaarheid verloren gaat (vgl. Gajö Wdbk. i. v. sëmpir).
Een bijzondere soort van tooverij, welke alleen in Groot Atjèh en wel uitsluitend in de sagi der XXII Moekim's voorkomt, is de èleumèë koelat of „paddenstoelen-wetenschap", waardoor men in staat is, bij iemand liefde voor een minnaar, haat jegens den eigen echtgenoot, waanzin, verwonding, of ook dood te verwekken. Zekere beruchtheid heeft deswege de kampoeng Lamteuba. Oereuëng meukoelat heeten de schelmen, die deze èleumèë beoefenen. Zij worden ontboden, zoowel om iemand, wien men kwaad wil, in ongelegenheid te brengen, als om personen, die daardoor getroffen zijn ('keutiöng koelat), te genezen. Dr. Snouck Hurgronje schrijft daarover het volgende: „De deskundige koelat-zoekers gebruiken voor hunne doeleinden alleen zulke paddenstoelen, die in paren bij elkaar staan en verder aan zekere eischen voldoen. Van elk paar is één de vorst (radja), de andere de vorstin (poetroë). De radja is onheilbrenger, dien de giftbereider aan zijne klanten tot verderf hunner vijanden levert. De poetroë, die het probate tegengif zou opleveren, wordt door den gifbereider zorgvuldig behouden. Wil hij echter zijn klanten- bedriegen, dan levert hij, tegen goede betaling, aan het slachtoffer de poetroë, gelijk hij diens belager van den radja voorzag" (De Atjèhers dl. I, p. 458, The Achehnese 1:414 vg.).



Bij de Atjèhers bestaat het geloof, dat als iemand aan de keel een paar haren heeft groeien (boelèë takoeë, of: b. haleuköm) die zóó lang zijn, dat hij ze in den mond kan steken, hij gevrijwaard is tegen vergif. Op p. 597 hierboven werden eenige middelen aangegeven, om zich te beveiligen tegen betoovering of vergiftiging.
Bepaalde streken gelden als berucht door een of anderen, daar speciaal beoefenden, tak van èleumèë. Volgens de Atjèhsche faam zijn de Gajö's zeer bedreven in het toebereiden van vergiften, zoodat menig Atjèher in de Gajölanden steeds in vrees voor toebö (vergift) leeft'). De lieden van Teumiang gelden op het gebied van tooverij zóó goed gesorteerd, dat de Atjèher spreekt van èleumèë Teumiëng. Kloeët op de Westkust heet vermaard om de daar beoefende vergiftenleer (èleumèë toeba). In Troemon heet de bevolking speciaal bedreven te zijn in liefdestooverij. Het is wel eigenaardig, dat, volgens de Inlanders, hun toovermiddelen tegen de Hollanders geen uitwerking hebben (vgl. Gajö Wdbk. i. v. tampas).
Dat, naar de begrippen der Inlanders, de schadelijke invloed van den eenen mensch op den ander zeer groot kan zijn, blijkt ook uit de vrees, die zij koesteren voor een vervloeking. Vooral geldt zulks den vloek van ouders of leermeesters (vgl. boven p. 513), als straf wegens gebrek aan eerbied (ingkeuë, G: soebah) voor hun gezag, waarvan allerlei kwalen het gevolg kunnen zijn (keunöng srapa, d. i. „door een vloek getroffen"). De vervloeking van een habib kan ten gevolge hebben, dat het gewas niet gedijt, enz.2). Er is hierbij wel te denken aan den magischen invloed van het gesproken woord, waaraan hierboven (p. 605) herinnerd werd.
Wat in de voorgaande regelen over de tooverij werd medegedeeld, betreft slechts enkele voorbeelden. Uit de aangehaalde literatuur blijkt in ieder geval, dat de èleumèë's in wezen niet typisch Atjèhsch, ook niet specifiek Indonesisch, maar algemeen menschelijk zijn. Het spreekt wel vanzelf, dat van een ziekte-
1) Dr. C. Snouck Hurgronje: Het Gajöland, enz. p. 113. Het is, gelijk bekend, een in den Archipel, en ook daarbuiten, zeer gewoon verschijnsel, dat de meer beschaafde strandbevolking de bergbewoners vreest, omdat zij de laatsten toegerust denken met geheime krachten, waarmede zij anderen schade kunnen aanbrengen (vgl. daarover Dr. A. C. Kruyt's „Animisme" p. 199; dezelfde: De Inlander en de zending p. 100; ons opstel over de Loeboe's in de Bijdragen T. L. en Vk. v, N. I. dl. 66, p. 306 en E. B. Tylor: Primitive culture, 3de dr., dl. I, p. 113 vg.).
2) Zie „De Atjèhers" dl. I, p. 457 (The Achehnese 1:414) en „Het Gajöland" p. 190 en 243. Wie herinnert zich niet den, uit de Havelaarszaak bekenden, regent van Lëbak, van wien het heette, dat hij de macht had om een vervloeking uit te spreken, die zóó krachtig was, dat een boom, door hem vervloekt, geen vruchten meer voorbracht, terwijl een vervloeking, over een mensch uitgesproken, diens dood ten gevolge had (R. A. van Sandick: Leed en lief uit Bantam, 1892, p. 203 vg.). „Aan deze vrees voor verwensching" — schrijft Dr. A. C. Kruyt — „moet voor een groot deel de aangeboren beleefdheid van den Toradja worden toegeschreven; hij is uiterst bang iemand te beleedigen, want deze zou zich wreken door vervloeking" (De Bare'e-sprekende Toradja's dl. 1, p. 396). Vgl. verder hierover o. a. Dr. A. C. Kruyt's „Animisme" p. 110 en 229 vg.; L. J. Warneck: Die Religion der Batak p. 63 vg.; J. G. F. Riedel: De sluik- en kroesharige rassen, enz. pp. 60, 78, 117, 265, 266. Dat geheel overeenkomstige gevoelens omtrent de fatale werking eener vervloeking ook in het Europeesche volksgeloof niet vreemd zijn, kan men o. a. vinden bij Dr. A. Wuttke: Der deutsche Volksaberglaube, 3de dr., § 222 en bij W. Dijkstra: Uit Friesland's volksleven dl. II, p. 98.



makenden invloed der boven besproken toovermiddelen alleen daar sprake is, waar de suggestie haar invloed doet gelden, dus waar het slachtoffer kennis of vermoeden heeft, dat er heimelijk boosaardige middelen tegen hem worden aangewend. Het vaste, overgeleverde, geloof in den noodlottigen invloed dier middelen en de angst daarvoor werken ongetwijfeld in hooge mate suggestief '). Dat de suggestie niet alleen van invloed is op het bewustzijn, maar ook organische veranderingen kan te weeg brengen, is bekend 2). Geldt dit reeds voor ons, meer critisch aangelegde Westerlingen, hoeveel te meer moet zulks dan wel het geval zijn bij lieden, bij wie het begrip aangaande het causaal verband der dingen nog zoo weinig ontwikkeld is en die, vaak onder het masker van ongevoeligheid, toch over het algemeen sterk nerveus prikkelbaar zijn, de Atjèhers zelfs in die mate, dat zij hartkloppingen krijgen, als men hun den pols voelt, zooals Dr. F. H. van Loon bij zijn onderzook herhaaldelijk opmerkte ;!). Het spreekt wel vanzelf dat de betoovering niet altijd het gewenschte gevolg heeft. De ervaring leert echter, dat het geloof in de werking ervan daardoor niet wordt ondermijnd.
5. Voorwerpen als ziekteoorzaak4).
Op p. 617 werd er de aandacht op gevestigd dat, naar de Atjèhsche opvatting, de ziekte in sommige gevallen iets materieels en in het lichaam aanwezig is, en door uitzuiging kan worden verwijderd. Bij de Gajö's komt dezelfde ziekte-
1) „Van angst sterft, naar mijn overtuiging, menigeen op Java" — schrijft Dr. J. H. F. Kohlbrugge (Blikken in het zieleleven van den Javaan, 1907, p. 16). Q. Heymering geeft een verhaal van een oud man op het eiland Leti, die eens uit boosaardigheid de dwaasheid beging, om tot zijn buurman te zeggen: „ik geef u nog drie dagen levens". Dit zeggen van iemand, die sedert lang reeds verdacht werd, een heks (isawone) te zijn, maakte zulk een indruk op het beangstigd gemoed van den bedreigde, dat hij dadelijk daarop ziek werd en den derden dag daarna stierf (Tijdschr. voor N. I. 1844, dl. I, p. 291 nt.). Van dergelijke gevallen zouden uit de literatuur nog verschillende bijeen te brengen zijn. Zie ook J. O. Frazer: Taboo and the perils of the soul p. 136 vg.
2) Dr. M. Höfler schrijft daarover het volgende: „Man darf den Einflusz des Glaubens, der Psyche, (des Willens) durchaus nicht unterschatzen bei Krankheiten. Wenn durch Suggestion (Hypnotismus, Braidismus, etc.) an bestimmten Tagen Menstrualblutungen nach jahrelanger Amenorrhoe hervorgerufen werden, wenn an gewissen, vorausbestimmten Tagen bei Louise Lateau akute Hautblutungen eintraten, wie alle Zuschauer bestatigten, wenn Warzen und Erysipele nach der Anwendung von sog. Sympathie-Kuren verschwinden, wenn wir beobachten, dasz psychische Veranderungen einen weitgehenden Einflusz auf rein körperliche Vorgange haben, warum sollten wir es für unmöglich halten, dasz der feste und unerschütterliche Glaube an den Arzt („die halbe Kur", nach der Volksmeinung), an ein Heilmittel, an eine therapeutische Handlung, dasz die feste Concentration des Willens bei nahezu vollstandigem Ausschlusse der übrigen vegetativen Vorgange (Krankenbett) auf einen bestimmten Organtheil oder dessen Funktion einen verandernden, vielleicht auch heilenden Einflusz habe?" — Zie ook wat in dl. I, p. 253 vg. over het boeröng-ge\ooi werd medegedeeld.
3) Zie diens rapport over het krankzinnigenvraagstuk in Atjèh in de Meded. v. d. Burg. Geneesk. Dienst dl. X, 1920, p. 40.
4) Zie hierover ter oriënteering o. a. Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. III, p. 383 vg., en Dr. M. Bartels: Die Medicin der Naturvölker p. 23 vg. Voor de prae-animistische „Fremdkörpertheorie" zij o. a. verwezen naar Dr. R. Hofschlaeger: Heilmethoden und ihre organische Weiterentwicklung in Archiv für Geschichte der Medizin dl. III, 1909, p. 84 vg. en A. Vierkandt: Die Anfange der Religion und Zauberei in Globus dl. 92, 1907.



Voorwerpen als ziekteoorzaak.
beschouwing eveneens voor. Nadat de Gajösche koppenzetster het noodige bloed heeft weggezogen, haalt ze uit haar mond de scherpe punten van eenige grassoorten (djih en tetoesoe°), die de speerpunten der geesten (koenjoer ni hantoe) heeten te zijn, waarmede dezen den betrokkene hebben ziek gemaakt. Soms bevindt zich onder de gedemonstreerde voorwerpen ook garen, dat de hantoe's gebruiken, om de menschen te worgen (bencitig penjëngkèc) ').
We hebben verder op p. 623 gezien, dat de pokkengeest de menschen met korrelachtige voorwerpen werpt, die geacht worden de pokziekte te veroorzaken. Ook bij cholera wordt aan een stoffelijke ziekteoorzaak gedacht. De Atjèhers meenen namelijk, dat zich onder de huid der cholera-patiënten een hard voorwerp bevindt, dat zich naar boven verplaatst. Deze oorzaak der kwaal trachten zij weg te nemen, door het zetten van bloedige koppen, of het maken van een insnede op de plaats, waar het voorwerp heet te worden waargenomen (De Atjèhers dl. II, p. 51, The Achehnese 11:48). Om te beletten, dat het voorwerp naar het hart toe zou stijgen, hetgeen als een doodelijk verschijnsel wordt geacht, bijt de behandelende geneeskundige soms in het lichaam van den patiënt, tot het bloed er uit spuit. Is het voorwerp niet goed zichtbaar, of schuift het snel heen en weer, wat ook wel eens zou gebeuren, dan strijkt hij met een spiegeltje langs het lichaam van den lijder, naar men zegt, opdat dit het ziekte veroorzakende voorwerp aantrekken en dus beletten zou, te verschuiven 2).
1) Dit geloof aan een materieele oorzaak der ziekten leeft zelfs nog heden ten dage te onzent voort in de kunstgrepen van magnetiseurs, waardoor zij, naar hun bewering, de ziektestoffen aan het lichaam van den patiënt onttrekken, waarna zij zich, door een zeker afschudden van de handen, van die ziektestoffen quasi ontlasten. Dr. A. W. van Renterghem doet het volgend verhaal, hem door een zijner patiënten gedaan. Deze was een tijd onder behandeling geweest bij een zeer gezocht heilmagnetiseur in een groote stad in Duitschland. Toen hij voor de eerste maal diens operatiekamer binnentrad, waar zoo juist zijn voorganger was geholpen, werd hij verzocht een oogenblik te wachten en gaf de magnetiseur zijn knecht last (en hierbij wees hij naar de ledige ruimte tusschen hem en den bezoeker), om dien hoop ziektestoffen even weg te ruimen (De Gids 1914, dl. 2, p. 501 vg.).
2) Deze beschouwingswijze lijkt wel een gezochte te zijn. De meer aannemelijke bedoeling van het spiegeltje schijnt ons veeleer déze: de ziekte te bezweren door haar eigen beeld. We hadden reeds gelegenheid op te merken, dat iemands beeld, portret, schaduw, evengoed als zijn naam, of als iets, wat van hem afkomstig is, beschouwd wordt een deel van hemzelf te zijn. Door zulk een beeld te voorschijn te roepen, ontstaat voor den betrokkene tweeërlei gevaar: vooreerst, dat een kwaadwillende medemensch hem door middel van zijn beeltenis kwaad kan berokkenen, in de tweede plaats, dat zijn ziel door het beeld wordt gebonden en niet meer tot het lichaam kan terugkeeren. Vandaar, dat de Inlander een klein kind niet in den spiegel laat zien (zie boven p. 434). Kan een spiegel, naar het volksgeloof, dus noodlottig zijn voor den mensch zelf, toch kan die hem ook weer dienstig zijn, om den Booze te verdrijven. Immers zijn de geesten machteloos, indien men hun hun eigen wezen toont (zie boven p. 606). In dit geval werkt de spiegel dus als een amulet. De Javanen plaatsen onder de matras van een pasgeborene wel een spiegel (zie Mr. F. D. E. van Ossenbruggen „Het primitieve denken" p. 84, wiens verklaring van dit gebruik ons betwistbaar toeschijnt; Dr. J. A. van Dissel, die hetzelfde gebruik op Java ook bij zieken aantrof, geeft de o. i. juistere verklaring, dat het dient tot bezwering der ziekte, zie Tijdschr. v. N. I. 1870, dl. I, p. 276; ook bij de Chineezen wordt wel een spiegel in de ziekenkamer geplaatst om booze geesten te bannen „denn, so ist die Meinung, wenn ein Geist kommt und im Spiegel seine eigene Fratze sieht, so flieht er entsetzt wieder davonj!", zie Dr. H. Vortisch-Van Vloten: Chinesische Patienten



d. Geneeskundigen.
Evenals de geneeskunde der Inlanders wortelt in hun supranaturalistische wereldbeschouwing, zijn de vertegenwoordigers der opvattingen, die in dat systeem van denken tot uitdrukking komen, vanzelf ook de representanten der geneeskunde.
Sommigen dezer laatsten leerden we reeds kennen, zooals de pawang's (zie boven p. 115), of kenners der woudwetenschap, die, beter dan iemand anders, de middelen kennen om de boschgeesten aan hun machtwoord ondergeschikt te maken, verder de kalipah's der in dl. I, p. 423 bedoelde zelfverwondingsspelen, die door hun onkwetsbaarheids-è/ewmèë's de bijzondere gave heeten te bezitten om bloedingen tot staan te brengen (zie boven p. 617). Ook werd reeds opgemerkt, dat bij allerlei ziekten en rampen vaak een beroep wordt gedaan op de hulp van hen, die als min of meer geletterd bekend staan en wier adem of gebed daarom als zegenbrengend worden beschouwd (zie boven p. 205 vg. en p. 570). Zijn alle andere middelen vruchteloos, dan kan het reciteeren van de soerat jasin door een teungkoe nog wel eens uitkomst brengen (zie boven p. 556). Een geleerd teungkoe is naar de populaire opvatting der Atjèhers bovenal een man van allerlei èleumèë's (De Atjèhers dl. II, p. 88, The Achehnese II: 84). Verder zijn er in de Inlandsche maatschappij nog een aantal personen, die in bepaalde gevallen als specialiteiten in medische zaken optreden. Zoo bijvoorbeeld de vroedvrouw, die, in alles wat de bevalling aangaat, met raad en daad moet klaar staan en ook haar bijstand verleent bij de haarschering van een pas geboren kind en bij de besnijdenis van meisjes. We hebben deze sage-femme in haar verschillende functiën reeds werkzaam gezien. Ook noemden we op p. 515 de „voyantes", die inlichtingen geven omtrent de oorzaak eener ziekte, de te bezigen
und ihre Arzte, 1914, p. 116). Bij een zon-eclips zetten de Javanen buitenshuis wel een pot met water of een spiegel neer: als de eclips-demon zich daarin weerspiegeld ziet, zal hij ijlings de vlucht nemen (zie W. Hoezoo in Meded. Ned. Zend. Gen. 1889, p. 378). Een practische toepassing heeft de spiegel nog bij brand: men houdt dan een spiegel omhoog in de hoop, dat de vuurduivel, bevreesd voor zijn eigen beeld, zijn vernielingswerk zal staken (zie Dr. J. A. van Dissel t. a. p. blz. 271 en Eckart: Indische brieven aan een staatsraad, 1888, p. 123). „Fascinators, like basilisks, had their own terrible glance turned against them if they saw themselves reflected. Philostratus declares that if a mirror be held before a sleeping man during a hail-or thunder-storm, the storm will cease" (C. Q. Leiand: Etruscan roman remains in popular tradition, 1892, p. 93). In sommige streken van Europa vindt men nog z.g. „Trudenspiegel" om heksen te bannen (Dr. O. v. Hovorka en Dr. A. Kronfeld: Vergleichende Volksmedizin dl. I, p. 423). Volgens een verhaal in „De 1001 nacht" maakte Alexander de Groote om de slangvormige monsters, die de diamanten bij het dal van Chorasan bewaakten, te dooden, gebruik van spiegels, waarin die monsters hun eigen beeld zagen (Enzykl. des Islam, dl. 1, 1913, i.v. almas). Het bovenbedoelde spiegelgeloof is voor uitbreiding vatbaar — en hiermede komen we terug tot het begin der in deze noot vervatte beschouwing —: n.1. het bezweren van een kwaad door van dat kwaad een afbeelding te maken. Het gelijke trekt het gelijke aan, maar het stoot ook het gelijke af (vgl. hierover O. Weinreich: Antike Heilungswunder, Religionsgeschichtliche Versuche und Vorarbeiten, dl. VIII, 1909, p. 163 vg.). Vgl. over den spiegel in het volksgeloof nog: J. Tuchman: La Fascination, Melusine dl. 9, 1898/99. p. 79 vg.; J. G. Frazer: Taboo and the perils of the soul, 1911, p 92 vg.; E. Samter: Geburt, Hochzeit und Tod p. 134 vg.; E. Doutté: Magie & Religion, 1909, p. 387 vg.; Dr. S. Seligmann: Die Zauberkraft des Auges, 1922, i.v. Spiegel.



Geneeskundigen.
geneesmiddelen en allerlei andere zaken meer. Dan zijn er nog de koppenzetsters (p. 618), de besnijders (p. 444), de tandvijlers (p. 451) en de masseurs (oereuëng
meuoeröt, G: goeroe nroeroet), ^
Maar tot het eigenlijke gilde der geneeskundigen (oereuëng meu'oebat, G: goeroe n wa') worden zij toch niet gerekend. Daartoe behooren in Atjèh meer speciaal de „medicijnmoeders" (ma oebat) en de thabib's (v. Arab. tabïb = geneeskundige), in het Gajö- en Alasland de goeroe's ')• De ma oebat, meestal een bejaarde vrouw, is voor haar dorpsgenooten de intieme raadgeefster in allerlei kritieke levensomstandigheden. De thabib, als regel van het manlijk geslacht, staat een sport hooger op de medische ladder. Om zijn bedrijf te kunnen uitoefenen, heeft hij gewoonlijk jaren lang, als dienaar van een anderen geneeskundige, zich de juiste overlevering moeten eigen maken en veel aan ascese hebben gedaan. Hij verleent zijn bijstand o.a. bij bepaalde kuren, zooals het moepeundang en het peutamöng ra sa, waarop we hierna nog terugkomen. Heeft iedere kampoeng haar eigen kruidenmoeder, het aantal thabib's is betrekkelijk gering.
Met de Atjèhsche ma oebat komt de Gajüsche goeroe wa en de Alassche goeroe daoen, met den Atjèhschen thabib de Gajüsche goeroe■ köl en de Alassche
goeroe mbelin overeen.
In vele opzichten loopen de functiën der hoogere en lagere medische deskundigen inéén. Hoewel boekjes (z.g. soerat- of kitab téh, zie boven p. 527) — meest uittreksels uit Maleische- of Arabische werken over ziekten en haar genezing niet onbekend zijn, plant de volksgeneeskunde zich in hoofdzaak toch door overlevering voort. Verschillende verrichtingen, die daartoe behooren, werden in de voorgaande bladzijden reeds besproken, zooals: het beblazen, bespuwen en verkoelen van zieken; het bannen van geesten bij epidemieën en andere rampen; het opsporen en terugbrengen-van een voortvluchtigen levensgeest (seumangat); het zoeken van bepaalde voorwerpen, waarom een ontevreden levensgeest vraagt, het verschaffen van amuletten en van betooverings- en onttooveringsmiddelen; het uitleggen van voorteekens en het bepalen van gunstige tijdstippen, enz.
In kleeding en levenswijze onderscheiden de geneeskundigen zich niet van hun mede-dorpsbewoners en de meesten oefenen hun ambt als terloops uit. Toch genieten zij in hun omgeving een zekare onderscheiding, niet alleen omdat zij gelden als de deskundigen op magisch gebied, maar ook omdat ieder hun diensten
op zijn tijd noodig heeft.
Sommigen worden geacht met een bijzondere geschiktheid voor het geneeskundig ambt ter wereld te komen. Van kinderen, die met de voeten vooruit zijn geboren (djaheue ), heet het bijvoorbeeld, dat zij van nature een onvergelijkelijke
1) De Atjèher spreekt van goeroe rimoeëng (dl. I, p. 188 vg.), goeroe boeja (dl. I, p. 201), goeroe saböng oebat (dl. I, p. 304), goeroe prang (dl. I, p. 314), maar van goerèë keubaj (dl. I, p. 310), goerèë poemoebeuët (p. 501), goerèë di balè (p. 508); de Gajo ook van: goeroe goeol (dl. I, p. 400), goeroe didöng (dl. I, p. 400), goeroe landö' (dl. I, p. 401), enz. (zie Gajo Wdbk. i. v. goeroe).



gave voor massage hebben en dat hun gebed of hun spog in allerlei nooden helpt (De Atjèhers dl. I, p. 411, The Achehnese 1:374)').
In geval van ziekte wordt de patiënt gewoonlijk met eenige plechtigheid aan de zorg van den geneeskundige toevertrouwd (peudjo', G: njerahön). Het honorarium draagt in den regel het karakter van geschenken, die meestal uiterst bescheiden zijn. Alleen bij uitvoerige bezweringsplechtigheden laten de thabib's, en hun soortgenooten bij Gajö's en Alassers, zich goed betalen. Niet zelden blijft er tusschen den geneeskundige en dengeen, dien hij genezen heeft, een band bestaan, als die tusschen leeraar en leerling, namelijk in dien zin, dat de laatste den eerste in zijn arbeid zooveel mogelijk tegemoet komt (vgl. boven p. 508).
Een deel der door de geneesmeesters behandelde gevallen berusten op natuurlijke middelen, waaraan een of ander magisch cachet is gegeven. Bij een ander deel is het succes aan het bloote toeval toe te schrijven, of aan het suggestieve geloof aan den behandelenden deskundige, als man van gezag („c'est la foi qui guérit!"). Zijn de aangewende middelen niet toereikende geweest en betaalt de lijder den tol aan de natuur, dan heeft hij volgens de medici niet aan de voorschriften voldaan. Zoo is aan de laatsten de weg geopend om teleurstellingen hunner patiënten, zonder nadeel voor hun bedrijf, te verklaren. Zeer weinigen toch kunnen lang aan die voorschriften getrouw blijven, welnu geneest de zieke niet, dan heeft hij dit aan eigen nalatigheid, niet aan den geneesheer, te wijten (vgl. De Atjèhers dl. II, p. 36 vg., The Achehnese II: 35). Voor de betrokkenen leggen zulke teleurstellingen niet genoeg gewicht in de schaal, om het geloof aan hetgeen over generaties heen als waar is aangenomen, aan het wankelen te brengen.
e. Geneesmiddelen.
Met de opvatting van het ziektebegrip is die aangaande de toe te passen geneesmiddelen geheel in overeenstemming. Een aantal dier middelen danken hun reputatie aan de ervaring (empirie). Bij een ander deel berust zij op het daaraan toegekende vermogen om schadelijke invloeden te neutraliseeren of booze geesten te weren (verkoelingsmiddelen, amuletten, enz.). Bij weer andere is versterking of assumtie van levenskracht de werkzame factor, zooals bij het ijzer (zie boven p. 579) en waarschijnlijk ook bij de hieronder te vermelden secreta
1) Ook buiten Atjèh danken sommige personen aan de een of andere bijzonderheid hun bekwaamheid als geneeskundige. Dr. P. Durdik teekent van de Niassers aan, dat een in voetligging geborene later veel talent zal hebben om beenbreuken en ontwrichtingen te genezen (Geneesk. Tijdschr. v. N. I. dl. 22, 1882, p. 248). Op zijn reis van Posso naar Mori ontmoette Dr. A. C. Kruyt een kind, dat Dotoro (blijkbaar een verbastering v. „doktor") heette en dien naam daaraan te danken had, dat het schijnbaar drie testikels had, waaruit men had opgemaakt, dat het voor geneesheer in de wieg was gelegd. Gebrekkigen worden in den Archipel vaak als bijzonder wijs aangezien (zie o. a. Dr. N. Adriani in Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 44, 1894, p. 103 en 167). Bij ons te lande dankten zij, die met een helm geboren, of de zevende of veertiende zoon uit een gezin waren, vooral als zij mismaakt waren, aan zulk een bijzonderheid hun reputatie van geneeskundige (Dr. M. A. van Andel: Volksgeneeskunst in Nederland, dissert. 1909, p. 92).



en excreta het geval is. Eindelijk danken vele geneesmiddelen hun toepassing aan het sympathie-geloof, dat, zooals we zagen, ook bij de pontons-voorschriften en de tooverij zulk een overheerschende plaats inneemt.
1. Plantaardige-, dierlijke- en minerale geneesmiddelen.
Dat de rijke tropische flora den Inlander een grooten schat van geneeskrachtige producten aan de hand heeft gedaan, is bekend. Ze worden zoowel versch als in ingedroogden toestand aangewend.
In eenvoudige ziektegevallen weet allicht een familielid of een goede buur van den patiënt een of ander plantaardig product uit de omgeving aan te wijzen, dat, uitwendig of inwendig gebruikt, genezing zal aanbrengen. Ook slaat men in zulke gevallen wel het noodige in op de markt bij een of andere verkoopster van versche bladeren of kruiden, die aangaande het gebruik ervan haar adviezen geeft. Waar de patiënt zich onder behandeling heeft gesteld, is het de bovenbedoelde „kruidenmoeder" of een medisch vakman, die de plantendeelen opgeeft, welke de zieke zelf, of één zijner familieleden, moet zoeken en welke daarna door de(n) deskundige worden toebereid en „belezen", om ze geneeskrachtig te maken. Soms wordt aan zulk een deskundige een of ander middel gevraagd en dit later aangevuld met eigen middelen; het eerste heet dan het voornaamste, het tooverkrachtige, het essentieele gedeelte van de medicijn (Gajö Wdbk. i. v. inö).
De artsenijen, die in gedroogden staat op de markten bij de oereuëng meukat aweuëh in groote verscheidenheid te koop worden aangeboden en voor het grootste gedeelte van buiten Nederlandsch Indië via Singapore en Pinang ingevoerd worden, zijn van denzelfden aard als die, welke men overal elders in onze Oost in de geneesmiddelenkraampjes aantreft ')• Een aantal dezer simplicia werden in dl. I, p. 145 vg. genoemd. Een combinatie van een 44-tal bepaalde soorten dezer drogerijen, tot een gruis dooréén gestampt, wordt op zichzelf als een voortreffelijk geneesmiddel (aweuëh peuët plöh peuët, d. i. „de 44 kruiden") geacht, maar maakt ook van de meeste recepten een onmisbaar bestanddeel uit (De Atjèhers dl. II, p. 59 vg., The Achehnese II: 55 vg.).
Een bekende paradox luidt, dat, naar Inlandsche opvattingen, een plant eetbaar is, en dan dient voor voedsel, of oneetbaar, en dan strekt tot medicijn. Toch is die onderscheiding niet juist. Integendeel valt het op, dat een aantal, zoowel versche als gedroogde, plantaardige stoffen evenzeer dienen voor culinair als medicinaal gebruik. Verder trekt het de aandacht, dat verschillende dezer stoffen, met name de sterk aromatische, tevens demonen-verdrijvende middelen zijn (zie boven p. 585)2). We hebben gezien, dat ook de citrussoorten niet alleen
1) Vgl. daarover o. a. Dr. A. Q. Vorderman: Javaansche geneesmiddelen I en II (Qeneesk. Tijdschr. v. N. I. dl. 34 en 40), J. van Dongen: Beknopt overzicht der meest gebruikte geneesmiddelen in Ned. O. I., 1913 en vooral het in hetzelfde jaar verschenen overzichtelijke werkje van Dr. W. G. Boorsma: „Aanteekeningen over Oostersche geneesmiddelen".
2) Deze zelfde trits: voedings-, genees-, en geestenafwerend middel vindt men ook bij de Europeesche volksmiddelen terug. „Viele der dem Volke als heilsam geitenden Krauter und Pflanzen waren früher nur Gewürze; die schmackhaften Wurzeln, „das Gewürz", wurde schon



in de Inlandsche huishouding (dl. I, p. 144 en 334), maar ook onder de populaire geneesmiddelen (dl. I, p. 144 vg.) een groote plaats innemen en daarbij de reputatie hebben, kwade invloeden te kunnen bezweren (zie boven p. 584). Hetzelfde geldt voor de sirih, op welker rol van genotmiddel (sirih-kauwen) in dl. 1, p. 346 en op die van duivelwerend middel op p. 554 vg. werd gewezen, terwijl zij ook als huismiddel en als bestanddeel van vele recepten van beteekenis is; allerlei huiduitslagen en huidzwellingen behandelt de Atjèher bijvoorbeeld met sirihspog (ië babah mirah).
Een hooggeschat middel tegen ringworm (koerab, G: koeröp) en andere huidaandoeningen vormt een zalf van de bladeren van den glinggang-heester (Cassia alata, L.)').
Een vermaard panacee der Atjèhsche volksgeneeskunde, aangewend tegen allerlei uitputtingsziekten en kwalen, waartegen geen ander kruid gewassen is, is de van den overwal in gedroogden staat aangevoerde wortelstok van Smilax China, L., in Atjèh peundang, bij de Gajö's pendang genoemd. Nadat deze fijngehakt is, wordt daarvan een soort thee (ië peundang) getrokken, vermengd met borax (peudja boe) en korianderzaad (keutoemba). Dit afkooksel wordt inwendig toegediend. Het toebereiden ervan en het uitspreken der daarbij behoorende formule, waardoor de werkzaamheid van het middel eerst tot ontwikkeling komt, is het professioneele werk van een thabib. Aan het gebruik van dit middel is een bepaalde kuur verbonden, die naar Inlandsche tijdrekening op een Woensdagavond (malam Raboe) moet aanvangen. De eerste zeven dagen (sigö Raboe, vgl. dl. I, p. 310 nt. 1) worden in afzondering doorgebracht. Gedurende dien tijd is de patiënt aan een aantal pa/7fa«g'-voorschrifien onderworpen: hij nuttige liefst slechts droge rijst en andere droge zaken, maar vooral geen klappervleesch, vleesch, aren-sap, groenten, suikerrietsap en hij moet zijn drinkwater geheel door het decoctum van den peundang-worte\ vervangen. Het uitsluitend drinken van dit in de eerste dagen flauwe, later steeds bitterder smakend, vocht moet hij 40 dagen volhouden, maar het zooeven genoemde strenge dieet slechts gedurende de eerste week. Heeft iemand zich éénmaal aan deze kuur onderworpen, dan heeten alle andere medicijnen, daarna gebruikt, geen vat meer op hem te hebben. De peundang is dus altijd eind-medicijn 2). Bij de Gajö's wordt de pendang-geneeswijze eveneens tegen ernstige ziekten aangewend, o. a. tegen melaatschheid (Gajö Wdbk. i. v. pendang) 3j.
sehr früh von der speisebereitenden Hausfrau gesucht und geschatzt, deshalb auch in den Kult aufgenommen, und durch den Kult als besonders wirksam erklart und gehalten. Eine besondere Wirkung legt das Volk den scharfaromatisch riechenden Krautern bei; sie sind gute Hechsenkrauter". (Dr. M. Höfler: Volksmedizin und Aberglaube in Oberbayerns, 1888, p. 93 en 107).
1) In alle warme gewesten is Cassia alata een uitstekend middel gebleken tegen herpetische aandoeningen. Het werkzaam bestanddeel der bladeren vormt een chrysophaanzuur leverend glucosied. Zie K. Heyne's econom. botanischen catalogus dl. II, p. 242 vg.
2) Vgl. De Atjèhers dl. II, p. 58 vg. (The Achehnese 11:54).
3) Ook in sommige andere streken van den Archipel wordt Smilax China tegen lepra aangewend. Zie o. a. N. Adriani en A. C. Kruyt: De Bare'e-sprekende Toradja's dl. I, p. 415. Dat met het in dit werk bedoeld „gedroogd knolgewas, dat door Chineesche handelaren wordt



Als purgeermiddel (djoelab) gebruikt de Atjèher de zaden van peunjeuha (Kleinhovia hospita, L.), of ricinusolie (minjeu nawaïh) van eigen maaksel, of galagarö (aloë). Tegen gewonen buikloop (tjirétj dienen de wrange, halfrijpe, beulinggè-vruchten (Feronia elephantum, Corr.), aftreksel van gebrande buffelhuid en gepofte rijst, welke beide ingrediënten eerst fijngestampt worden. Bloeddiarrhee (biöh) wordt bestreden met opium, of met een mengsel van fijngemaakte, onrijpe pisang klat (een pisangsoort met zeer samentrekkenden smaak) en suikerstroop. Tegen cholera (ta eun, moetah-tjirét), en hetgeen daarop gelijkt, drinkt men suikerrietsap, met een weinig fijngestooten kurkuma erin, of rijstwater met wat gambir, of aftreksel van fijngestampte pinang, of het uitgeperste sap van een granaatappel, dien men eerst in de schil heet gemaakt heeft. De koortsverschijnselen, die de Atjèher sidjoeë'-seu oeëm (koud-heet) noemt, worden behandeld met een drank, samengesteld uit het uitgeperste vocht van f/'oeé'/z-bladeren (niet nader aan te duiden) met dat van pisang talon (op Java pisang radja genoemd), of met het bittere, gomachtige sap uit de bladeren van radja peunawa, waarschijnlijk een Aloë-soort, of ook met water, waarin zaden der seulaséh (Ocimum Basilicum, L.) geweekt zijn.
Aan de bovenstaande door Dr. C. Snouck Hurgronje vermelde recepten (De Atjèhers dl. II, p. 51, The Achehnese 11:48) zij nog een paar toegevoegd.
Om de menses te doen doorkomen: een drank waarin benzoëhars + komijn + knoflook + hertshoorn + posteleinbladeren (On bileuëng) + de inhoud van paoeh djanggi (de dubbelnoten bedoeld in dl. I, p. 166).
Tegen koorts (deumam): een drank waarin het scherppuntige seumisï-gras + de jonge bladeren van den iböïh palm + de bladeren van een pinang-soort
ingevoerd en daarom kasina of kajoe sina d. i. Chineesch hout wordt genoemd", inderdaad het rhizoom van genoemde Smilax-soort bedoeld is, is wel niet twijfelachtig; de naam kajoe tjina is ook in de Molukken gangbaar. De Jav. Mal. naam voor dit knolgewas is gadoeng Tjina. Bij de Mënangkab. Maleiers komt het gebruik hiervan, gepaard aan een onthoudingskuur (tarac gadoeng), eveneens voor en komt in hoofdzaak met de Atjèhsche peundang-kuur overeen (zie daarover ons opstel in de Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 60, 1908, p. 470 vg.). Hier en daar in den Archipel is Smilax China ook in gebruik als anti-syphilitiscli middel (zie o. a. Dr. W. G. Boorsma in Meded. 'sLands plantentuin N°. 13, 1894, p. 75 vg., H. N. Ridley: De Inl. geneesmiddelen der Maleiers 1907, p. 35 en Mevr. J. Kloppenburg: Wenken en raadgevingen, enz. 1911, p. 30), als hoedanig de „China wortel" (China radix) eertijds ook in Europa, evenals de Smilax Sarsaparilla, L. („stekende winde"), zekere reputatie genoot. Het gebruik er van ging ook daar met een onthoudingskuur gepaard. „Beide werden ebenso wie gegen Syphilis auch gegen Gicht, Rheumatismus und hartnackige Geschwüre auf folgende Weise gebraucht: Der Kranke nimmt zunachst zur Reinigung ein Dampfbad, begibt sich danfl in ein kleines niedriges Zimmer mit einer Temperatur von 28—30° R. und trinkt taglich 3—4 Bierglaser einèr Abkochung beider Substanzen, welcher in schweren Fallen noch Sublimat zugefügt ist; oder auch, man verbindet damit Zinnoberraucherungen. Als Nahrung erhalt der Kranke zweimal taglich eine kleine Portion Grütze, in Wasser gekocht, ohne Salz und Butter, ungesauertes Weizenbrot, oder diinne Kuehen, im Ofen gebacken, allein kein weiteres Getrank. Dabei besucht der Kranke zweimal wöchentlich die Badestube. Nach Verfauf von 2 Wochen trinkt der Kranke nur das Dekokt fort und erhalt etwas Fleischbrühe. Obgleich nach 4—5 Wochen die Kur beendet ist, so musz der Kranke dennoch mehrere Monate strenge Diat halten und sich namentlich aller sehr gesalzenen, fetten und sauren Nahrungsmittel enthalten" (Dr. O. v. Hovorka en Dr. A. Kronfeld: Vergleichende Volksmedizin dl. II, p. 159 vg.).
41



(pineung mirah) + het binnenste (oembi) uit den voet van den stam van de pisangabèë + aarde van een wespennest (eumpoeng Ihang) + zout + keukenasch.
Tegen algemeen onwelzijn: een drank waarin borax (peudja) + de tot zaad gebezigde wortelstok van kurkuma (inöng koenjèt) + soempoeëng-bladeren (Pouzolzia indica Gaud.) + peper + rietsuikerstroop + klappermelk + een kippenei + paoeh djanggi (zie hierboven) + honig.
Tegen e. s. v. zwelling op de dijen (barah): een smeersel van kalk + papajabladeren (ön peuté'); öf van een varensoort (ön tjoela naga) + sisidjoeë'-bladeren (zie p. 548 nt. 3) + seureuba rasa-bladeren (zie dl. I, p. 144) + aluin + kalk; öf van de bladeren van den katoenstruik + sirön-bladeren (Hibiscus tiliaceus).
Tegen negenoog (peunjakét prantjoet): een smeersel van ongekookte kleefrijst + kurkuma + de schors van den gleuëm-boom (Melaleuca Leucadendron, L.) + fijngemaakte keumiröë-noten (Aleurites moluccana, Willd.).
Tegen keelpijn (peunjakét beularam)-. het onderste van de kroonblaadjes van de djeumpa-bloem (MicheliaChampaca, L.) + kaneel, door een lapje in de keel uitgeperst.
Tegen lupus (peunjakét raseutöng): een smeersel van moelèë (Curcuma Zedoaria Rosc.) + knoflook + citroensap, waarmede de aangedane plaatsen van het gelaat worden bedekt; öf van het gepofte hart (djantöng) aan het einde van den vruchtsteel van pisang klat + minjeu sapi (zie dl. I, p. 333).
Tegen ontsteking van het slijmvlies van mond, neus, oogen en ooren {peunjakét siawan): het rooken van een sigaret (roekö* siawan), bestaande uit kruidnagelen + zwarte komijn + notemuskaat + böh ganti (de aromatische wortel van Ligusticum acutilobum, S. & Z.) + masooi-bast (böh meusoei) + keuneüroekam (wierookhars?) + tabaksbladeren, alles gerold in droog pisangblad ')•
Tegen duizeligheid (pitam): rihan-bladeren (Ocimum sanctum, L.) met zwarte komijn, door een lapje in de neusgaten geperst.
Algemeene versterkingsdrank (oebat kreuëh, of: o. teugah, of: o. teugöh): een afkooksel van keutoembét Batac (Spilanthes Acmella, L.?) + keutoembét tjoet (Leucas lavandulifolia, Smith), vermengd met kurkuma, gember en baf sreuë (een welriekende Andropogon-soort).
Het spreekt wel vanzelf, dat deze recepten, die overal plaatselijk weer verschillen, slechts als voorbeelden zijn bedoeld.
Bij het inzamelen van artsenijen moeten vaak allerlei voorschiften worden in acht genomen, opdat haar goede hoedanigheden zich ten volle kunnen ontplooien. Hij, die geneeskrachtige planten zoekt, moet bijvoorbeeld zorgen, dat zijn schaduw niet met die planten in aanraking kome, daar zij anders haar kracht zouden verliezen 2). Bij belangrijke medicijnen moeten deze bij de Atjèhers eerst met gepelde en ongepelde rijst worden bestrooid, vóór ze geplukt worden (zie boven p. 553). Het zoeken en bereiden ervan mogen slechts op bepaalde dagen geschieden; we zagen reeds, dat zulks nooit mag plaats hebben op den avond,
1) Vgl. „De Atjèhers" dl. II, p. 56 (The Achehnese 11:52), alwaar nog een andere samenstelling wordt opgegeven.
2) Vgl. De Atjèhers dl. II, p. 53 (The Achehnese 11:50) en Gajö Wdbk. i.v. glinggang. Vgl. over het schaduwbijgeloof dl. I, p. 344 nt.



waarmede, volgens Inlandsche tijdindeeling, de Vrijdag aanvangt (zie boven p. 529). Bij het plukken der gezochte plantendeelen zegt de Atjèher bijvoorbeeld: „Wat ik pluk dient voor medicijn, wat ik achterlaat dient om krachteloos te maken" (njang koepet badjeuët keu oebat, njang tinggaj badjeuët keu peunawa). Vóór de Gajö tot inzameling van glinggang-bladeren overgaat spreekt hij den heester aan met den naam van den zieke, tot wiens genezing de bladeren moeten dienen. Heet de zieke X, dan zegt hij bijvoorbeeld: „U, X wil ik plukken, om te strekken tot medicijn van de glinggang" (Gajö Wdbk. i. v. glinggang)'). Op p. 520 werd reeds gezegd, dat bij zons- en maansverduistering alle planten, naar Atjèhsche opvatting, als geneeskrachtig gelden, mits ze met den mond worden afgeplukt. Soms wordt, vóór men tot inzameling overgaat, vergunning gevraagd aan den profeet Noach {nabi Nöh, G: nabi Noeh, v. Arab.: Noeh), die volgens een overlevering als de profeet aller planten wordt beschouwd, evenals Moehammad zulks van de menschen is 2). Soms luidt het consigne van de „kruidenmoeder", dat bij het plukken van deze of gene plant de adem moet worden ingehouden, of dat het zwijgend moet gebguren (vgl. hierboven p. 114). Dat het magische getal 7 bij de inzamelingsceremoniën een groote plaats inneemt, spreekt wel vanzelf. Vóór dat de dëdingin, het ons reeds bekende verkoelende plantje, voor medicijn of tot bezwering wordt geplukt moet, naar de Gajö's vertellen, een maagd daar eerst 7 maal overheen hebben gestapt. Dient het voor medicijn, dan worden de bladeren eerst fijn gemaakt en in een doekje gewikkeld, waarna het pakje gedurende drie nachten door een maagd met een banddoek voor het schaamdeel wordt gedragen, om de goede eigenschappen van het geneesmiddel tot volle ontwikkeling te doen komen3). Is een persoon betooverd, dan schrijft de Gajösche
1) Deze wijze van doen staat niet op zichzelf. Wanneer een Toradja een huidaandoening heeft gekregen door aanraking van den anga-boom, dan neemt hij een stuk hout, drukt dit tegen de aangeraakte plek van zijn lichaam en zegt: „Gij zijt N. N. (zijn eigen naam), en ik ben anga". De besmetting van den anga-boom gaat dan op het stuk hout over en de huidaandoening verdwijnt (Dr. N. Adriani en A. C. Kruyt: De Bare'e-sprekende Toradja's dl. I, p. 267).
2) Volgens een oude Joodsche legende zou Noach door God op de geneeskracht der planten zijn opmerkzaam gemaakt, waarna hij de hem geworden openbaring in een boek opschreef, dat aan zijn oudsten zoon Sem werd nagelaten (Dr. H. Magnus: Die Volksmedizin, ihre geschichtl. Entwickelung und ihre Beziehungen zur Kultur, 1905, p. 34).
3) Men weet, dat maagdelijkheid, kuischheid, seksueele reinheid bij vele volken als een noodzakelijke voorwaarde geldt voor allerlei plechtigheden. Dr. J. Jacobs deelt aangaande de Atjèhers mede, dat bij het graven van een waterput de eerste spade in den grond moet worden gestoken door een maagd; alleen dan is het water goed en heeft de put geen kans van instorten (Familie- en kampongleven op Groot Atjèh dl. I, p. 254). Bij de Menangkab. Maleiers moeten de geneesmiddelen in sommige gevallen bij voorkeur worden toebereid door een maagd (J. C. van Eerde in Tijdschr. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 44, 1901, p. 482). Op Ceram-laoet gebruikt de bevolking tegen vergiftiging een soort gewijde olie, die door een maagd moet worden toebereid (J. G. F. Riedel: De sluik- en kroesharige rassen p. 179). Ook de Galela's v. Halmahera kennen een ziekte- en onheilwerende olie, die door maagden moet worden bereid (M. J. van Baarda: Galel.-Holl. Wdl. i. v. ulè). Bij de Makassaren heeft het waschwater van maagden therapeutische kracht (Dr. A. C. Kruyt's „Animisme" p. 44). Vgl. met de hier bedoelde denkbeelden omtrent geslachtelijke reinheid ook die omtrent coïtus-taboe bij Mr. F. D. E. van Ossenbruggen: „Het primitieve denken" p. 50 en J- Hastings: Encycl. of Religion and Ethics dl. III, 1910, i. v. „chastity" p. 481.



goeroe hem allerlei zaken voor (kippen, eieren, kleedingstukken, rijst, enz.), die hij zich door diefstal moet toeëigenen. Soms mogen de plantaardige artsenijen alleen met de linkerhand worden geplukt').
Bij het gereedmaken der recepten wordt van geen weegschaal gebruik gemaakt, de hoeveelheid van elk bestanddeel wordt geheel ad visum bepaald en ook de doseering der mengsels heeft alleen naar het beleid der „kruidenmoeder" plaats. Ze behelpt zich met termen als „een sneetje" (sikra , Q: senèlès), „een veeg" (sitjilèt, G: sëmpalit), „een pluisje" (sïoerat, G: sënliö), „een rolletje" (sisoegöë, G: sënsoegi), „een druppel" (sititèb, G: sententing), enz., of met een of andere omschrijving aan de menschelijke hand ontleend (zie boven p. 62).
Inwendige geneesmiddelen worden gemeenlijk gedronken (geudjéb, G: bërinoem), of bij wijze van groenten gegeten (geupadjöh, G: bërpaan), een enkele maal ook wel eenvoudig ingeslikt (oeët„ G: tëlan). De ingrediënten worden, zooveel noodig, gesneden {köh, G: èlès), of fijngehakt (tjang, G: tjintjang), of gestampt (tób, G: noetoe), of fijngewreven {péh, G: giling, of: pipis), of uitgeperst (ramaïh, G: ramas) en daarna met water geweekt (reundam, G: rëndöm), of gekookt (reuböïh, G: rëboes), soms nog door een doekje of gevlochten zakje gefiltreerd (saréng, G: id.). Op p. 595 werd reeds medegedeeld, dat allerlei medicijnen 's nachts buiten in den dauw worden gezet, om daardoor haar werkzaamheid te verhoogen.
Tal van geneesmiddelen worden uitwendig toegediend als pappen, smeersels, pleisters. Men duidt ze aan met termen als: poepöf (G: poepoec, of: tampal, Alas: poepoe', of: patam), of: tipè', of: tite (G: tèmpeAlas: dampöl), of: beuda (G: bëda)2). Vooral tegen huidaandoeningen en zwellingen worden smeersels en zalven op de aangedane plaats aangebracht, pappen worden vooral aangewend om hoofdpijn te doen bédaren, zweren te doen rijpen, rheumatische pijnen te verzachten, enz. Een papje van gambir en kalk, of van jonge pisang, of van papajapitten wordt bijvoorbeeld boven de oogen op het voorhoofd geappliceerd tegen hoofdpijn; ook legt men met hetzelfde doel wel schijfjes komkommer of citroen tegen de slapen. Zuigelingen ziet men vaak met een papje (piléh) van sirihspog en duivelsdrek, of van sirih, kurkuma, kalmoes, Galanga-wortel en uien boven het voorhoofd (mböt-mböt), om hen te beschermen tegen de kwade invloeden, die hen bedreigen. Sommige smeersels werken samentrekkend (bijv. de bast van moeröng, Moringa oleifera, Lamk.), andere pijnstillend (bijv. gadöng adang, een knolsoort), weer andere uittrekkend, enz. Zeer bekende trekmiddelen zijn bijvoorbeeld in eigenlijk Atjèh de op p. 411 en 616 hierboven genoemde melksappen
1) Ook naar het Europeesche volksgeloof hebben allerlei dingen slechts magische kracht, als zij gestolen zijn. Dr. A. Wuttke schrijft daarover: „Es liegt wohl der Gedanke zugrunde, dasz nur, was auf ungewöhnlichem Wege erlangt ist, eine ungewöhnliche Wirkung habe". En verder: „Die linke u. rechte Seite sind oft zu 'oeachten, jene tritt starker hervor; ein linker Strumpf oder Schuh, ein linker Finger, ein linker Maulwurfsfusz sind zauberkraftig" (Der deutsche Volksaberglaube, 3de dr., 1900, § 203). Zie ook H. W. Heuvel: Volksgeloof en volksleven, p. 177.
2) Wrijven = geusö' (G: koesoe'), of: oeweuët, of: pleuë, of: silië', of: sampöh (G: sapoë), of: goesoeë" (G: peroes). Smeren = sampöh (G: sat), of: tjilèt (G: salit, of: tjalit, of: palit). Vgl. Gajö Wdbk. i. v.



van roebé" en boega Kléng, in Gajö de getah n sësoesoe (Gajö Wdbk. i.v. sësoesoe), in Alas de bast van kajoe përding.
Zeer veel artsenijen worden eerst gekauwd en dan op het zieke lichaamsdeel uitgespuwd (seumbö, G. en Alas: sëmboer), of daarop gesmeerd (zie hierboven p. 554 vg.).
Tegen allerlei oogontsteking wordt indruppeling (peutitèb, of: peutitéb, G: tëntingön) van een of andere medicijn in de oogen aanbevolen.
Sommige geneesmiddelen worden opgesnoven (sriëb, of: riëb, of: rhïëb, G: siloe\ of: sioe\ Alas: sioe*). Herinnerd zij bijvoorbeeld aan het rooken van de op p. 642 bedoelde medicinale sigaret tegen de siawan-ziekte. Het ruiken aan een citroen geldt als een middel tegen flauwte, zeeziekte, enz. (vgl. dl. I, p. 145). Bij hoofdpijn snuift de Atjèher ook wel den geur op van tabak, of van zwarten komijn.
Windsels en verbanden zijn, gelijk op p. 616 vermeld, niet gewoon, sommige medicijnen worden echter wel in een doek of gordel (baröt) om het lichaam gewonden. De Atjèhsche tjawat, het kraamvrouwenzakje met 44 kruiden, werd reeds op p. 419 genoemd.
Behalve in allerlei mandjes, bergt de ouderwetsche Atjèsche huismoeder wat tot de huisapotheek behoort in een soort medicijnenzak (baloeëm oebat). In het Gajöland dient daartoe een oprolbaar matje (përawasön), of een oprolbaar gevlochten zakje (tapé iköt, zie dl. I, p. 532). In het Alasland heet zulk een gevlochten medicijnenzak pëntangkalön.
Na de beschouwing der plantaardige materia medica dient ook bij die uit het dierenrijk even te worden stil gestaan. Heeft de practijk uitgewezen, dat met een aantal plantaardige middelen der Inlanders soms goede resultaten kunnen worden bereikt, bij hun zootherapie is zulks in veel mindere mate het geval.
Verscheidene stoffen van dierlijke afkomst kwamen in den loop van dit werk reeds ter sprake. Herinnerd zij bijvoorbeeld aan de aan buffels ontleende geneesmiddelen (dl. I, p. 508); aan het vleesch van den tö'-tö1 tampi genaamden vogel als remedie tegen asthma (dl. I, p. 197); aan de groote sprinkhaangarnaal en de larven van glazenmakers tot bestrijding van enuresis (dl. I, p. 204 en 207); aan de doejoeng-tranen (dl. I, p. 194 vg. en hierboven p. 598) niet alleen als aphrodisiacum, maar ook als universeel geneesmiddel (De Atjèhers dl. II. p. 57, The Achehnese 11:53); aan de salanganen-nestjes als opsterkingsmiddel (dl. I, p. 197 nt. 2). Honing vormt een bestanddeel van verschillende medicijnen (dl. I, p. 209). Het door de aèö-slak afgescheiden slijm wordt door de Atjèhers gebruikt als oogdroppelvocht (De Atjèhers dl. II, p. 51, The Achehnese 11:48). Tegen framboesia strooien zij wat van een verkoolde huishagedis (tjitja ) op het eten van een door die ziekte aangetast kind. De galblaas (phét) van koe, buffel of geit slikken zij in haar geheel in als middel tegen uitterende ziekte. Onaangename gewaarwordingen in de gewrichten — schrijft Dr. Snouck Hurgronje — worden op eigenaardige wijze behandeld. Men vraagt aan iemand, die een buffel of rund slacht, om één of meer der pooten in ongebroken staat, neemt het gewrichtsmerg (oeta toeleuëng) daaruit en wrijft dit op de pijnlijke deelen, of drinkt een aftreksel ervan (De Atjèhers dl. II, p. 55 vg., The Achehnese II: 52).



Bij de Gajö's geldt het hart van een vliegenden eekhoorn (loe*) als een remedium tegen aamborstigheid (/sa"), terwijl een fijngesneden bloedzuiger (lintah) probaat zou zijn tegen de sané-ziekte (zie p. 623).
De Alassers laten een kind, dat stuipen heeft, wel den rook opsnuiven van de gebrande haren van een orang-oetan.
Een Gajösch middel tegen vergifting is het volgende: het slachtoffer neemt in den mond wat bloed van den krikö-voge\; zoodra zijn groen gekleurde lippen, waarop de diagnose der vergiftiging berust, de natuurlijke kleur weder aannemen, wordt het antidotum weer uitgespuwd. In dl. I, p. 190 werd reeds aangeteekend, dat de snorharen van een tijger in het geheele gewest als een zwaar vergif worden beschouwd ').
Vooral allerlei dierlijke vetten hebben een geneeskrachtige reputatie. Op p. 197 van het eerste deel werd het vet van den goet-goet-vogel genoemd als een zalf bij beenbreuken (bij de Atjèhers), of als een medicijn tegen oogziekten (bij de Gajö's)2) en op p. 200 aldaar het vet van een python-soort als heelmiddel tegen gescheurde oorlellen. Bij de Alassers gaat het vet van de sawa-slang, ook een soort python, door voor wrijfmedicijn bij verstuikingen. De Gajö's wenden tegen lepra (boedoe') inwendig het vet aan van een leguaan (biawakön), terwijl zij de aangetaste lichaamsdeelen omwikkelen met geitenhuid, waar nog wat vet aanzit. Een Gajösch middel tegen stuipen wordt bereid uit het vet van het jong van een papegaaiduif {poene)] men moet zoowel het moederdier als het jong vangen; vóór het laatste in de braadpan wordt gedaan, vraagt men eerst vergunning aan de moeder-vogel en laat deze dan wegvliegen 3).
Behalve de beide levende rijken der natuur heeft ook het delfstoffenrijk den
1) Deze opvatting bestaat ook elders in den Archipel. Naar het Europeesche volksgeloof zou het inslikken van een kattenhaar de tering na zich sleepen (A. de Cock: Spreekwoorden, gezegden, enz. dl. I, 1920, p. 101 en Dr. A. Wuttke: Der deutsche Volksaberglaube §§ 173, 453, 543, 605).
2) In dl. I, p. 197 nt. 4 werd er aan herinnerd, dat het op Java de raaf is, die den Inlander een oogmiddel aan de hand doet. Om de merkwaardige overeenkomst zij er nog op gewezen, dat het in de oudheid in Europa de zwaluw was, die het menschdom aan een dergelijke oogenmedicijn hielp. „Griechen wie Römer hatten namlich diesen Segler der Lüfte nicht allein im Verdacht, so etwa das scharfstsehendste Tier zu sein, sondern sie hatten auch die wunderliche Vorstellung, dasz die so überaus funktionskraftigen Augen dieses Vogels unzerstörbar seien. Verwunde sich eine Schwalbe durch Unglück eines ihrer Sehorgane, oder steche man ihnen dieselben versuchshalber aus, so wüchsen sie — wenigstens bei jungen Tieren — immer wieder. So berichtet Aristoteles. Auf grund dieser Vorstellungen spielten nun die Schwalben in der volkstümlichen Behandlung kranker Augen wahrend des ganzen Altertums bis tief in das Mittelalter hinein, eine grosze Rolle. Man röstete die Schwalbe, zerstiesz sie auf das Feinste und verarbeitete das so gewonnene Pulver zu einer Salbe, und glaubte auf diese Weise nun ein Medikament gewonnen zu haben, welches das Sehvermögen auf das Beste starke und erhalte" (Dr. H. Magnus: Die Volksmedizin, ihre geschichtliche Entwickelung und ihre Beziehungen zur Kultur, 1905, p. 73 vg.).
3) Dat middelen als de bovengenoemde ook in de Europeesche receptuur vroeger een ruime plaats innamen is bekend. Men zie daarover bijv. J. Jühling: Die Tiere in der deutschen Volksmedizin alter und neuer Zeit, 1900; M. Höfler: Die volksmedizinische organotherapie; Dr. O. v. Hovorka en Dr. A. Kronfeld: Vergleichende Volksmedizin dl. I, 1908, p. 413 vg.



artsenijenschat der Inlanders met verschillende simplicia verrijkt, zooals: zout, kalk, aluin, borax, zwavel, kopersulfaat, kwikzilver, enz.
Zout (sira, G: pöa, Alas: sirö) wordt algemeen op brandwonden gelegd; soms wordt het, met houtskool vermengd, eerst gekauwd en dan op de wondplaats uitgespogen. Steekt de Inlander bij buffels of runderen het neusmiddenschot (toeleuëng kröb-bröb, G: kekroep) door, om er het touw door te halen, waaraan dit vee wordt geleid (zie dl. I, p. 504), dan smeert hij op die plaats wat zout, opdat de wond spoedig zal genezen. Wanneer een klein insect, leubéng genaamd (volgens K. F. H. van Langen „een kleine roode luis, die men op pluimgedierte en vee aantreft", zie diens Wdbk. i.v.), aan de huid van den penis ontsteking en zwelling veroorzaakt, behandelt de Atjèher de aangedane plaats met wat zout en klapperolie. Het vocht, verkregen door het filtreeren van het uitkooksel van het zouthoudende water van de wellen in Landé (zie dl. I, p. 335) geldt bij Atjèhers Gajö's en Alassers als een goede medicijn tegen kropgezwellen, die daarmede ook uitwendig worden ingewreven. De Gajö's beweren zelfs, dat wanneer struma-lijders zich gedurende een paar maanden met het uitkoken van Landé-zout bezig houden, zij verbetering bespeuren („Het Gajöland" p. 364).
Kalk (gapoe, G. en Alas: kapoer) komt in allerlei pappen en smeersels voor. De Atjèhers passen kalk ook wel inwendig toe tegen flatulentie.
Aluin (tawaïh, G. en Alas: tawas), vermengd met ^//«.ggwi^-bladeren en witte uien, is een Atjèhsch middel tegen sommige huidaandoeningen. De Alassers gebruiken een oplossing van het dubbelzout wel als oogwassching bij conjunctivitis. De Gajö's passen het soms met citroensap toe als laxans.
Borax (peudja, G: pidjör, Alas: pidjir) wordt in oplossing door de Atjèhers als wrijfmiddel aangewend „tegen dikke beenen en rheumatisme" (K. F. H. van Langen's Wdbk. p. 179 i.v. pëdja). De Gajö's bezigen zulk een oplossing als spoelmiddel als, na overmatig sirih-pruimen, het slijmvlies in den mond ontstoken is (goeöp). De Alassers gebruiken borax, vermengd met tandzwartsel (badjö) en goinlak, tot het vastzetten van losgeraakte tanden.
Zwavel (tjémpaga, of: tjeumpaga, G: tjëmpögö, Alas: tjëmpagö) is een gewoon medicament tegen scabieuze huidaandoeningen. Door vermenging met olie maakt men er een zalf van. Ook wordt zwavel voor hetzelfde doel inwendig toegediend, bij kinderen door er een weinig van in een stukje pisang te doen, dat zij moeten inslikken. Bij de Gajö's is een mengsel van zwavel, zout, citroensap en een rauw ei een gebruikelijk hoestmiddel.
Sulphas cupri (troesi, G: koersi, Alas: toersi) is, veelal met kalk vermengd, een bekend cauterisatie-middel bij framboesia. Bij ontstoken tanden of kiezen smeert de Gajö die met koersi in, naar hij zegt, om de tandworm te dooden ')•
1) De opvatting, dat tand- of kiespijn veroorzaakt wordt door het knagen van een worm (oelat gigbë, Q: koentoeng n ipön, Alas: oelöng ipötx) is niet tot het hier besproken gewest beperkt, maar wordt, gelijk bekend, in heel Azië en Europa aangetroffen. Ook bij ons te lande ziet het volk de verdikte ontstoken pulpa, die zich aan den wortel van een uitgetrokken kies bevindt, soms nog voor een worm aan (Dr. M. A. van Andel: Volksgeneeskunst in Nederland, dissert. 1909, p. 234 vg.).



Een in Groot Atjèh voorkomende soort roode aarde (tanöh kawi), zou daar, volgens Dr. Jacobs, wel genuttigd worden tegen diarrhee (zie dl. I, p. 594). Ook in het Gajöland (Meergebied) vindt men een soort eetbare aarde (batoe napal), waaromtrent echter niets naders bekend is.
Petroleum (minjeu tan'oh, G: minja tanöh) is in Atjèh vanouds een wrijfmiddel bij rheumatiek en allerlei jeukenden uitslag ')•
Levend kwik (ra'sa, of rasa) komt eveneens als wrijfmiddel voor tegen verschillende huidaandoeningen, waarbij de gebruikelijke doepa's moeten worden opgedreund, daar het anders, zooals men meent, de tanden aantast (keumöng gigöë). De medicijnverkoopers slijten het kwik op de pasar's, zooals het uit China wordt ingevoerd, in dichtgelakte bamboe kokertjes. Soms vormt de kwikbehandeling een bepaalde kuur (peutamöng ra sa) en heeft dan plaats onder de auspiciën van een of anderen thabib. In dl. I, p. 310 vg. werd reeds vermeld, dat zulk een kuur iemand onkwetsbaar kan maken. Het peutamöng ra'sa voor medische doeleinden heeft op gelijksoortige wijze plaats, terwijl ook daarbij overeenkomstige pantangvoorschriften gelden, alleen is de godsdienstige afzondering (kaloeët) dan niet gebruikelijk. De kwalen, waartegen deze kwikkuur heet dienstig te zijn, loopen zóó uiteen en zijn zóó talrijk, dat men het peutamöng ra'sa, evenals het bovenbedoelde moepeundang, wel een universeel middel mag noemen 2).
2. Afscheidingen van het menschelijk lichaam als geneesmiddel.
Naar Inlandsche opvatting is het menschelijk lichaam niet alleen van belang als woonplaats van de ziel, maar is het opzichzelf een bron van magische kracht, evenals alles wat door het lichaam wordt afgescheiden (vgl. hierboven p. 581)3). De aanwending van allerlei physiologische secreta en excreta in de volkstherapie vindt in die opvatting haar verklaring.
De magische kracht van het speeksel bleek reeds, toen het bespuwen als onheilafwerende handeling op p. 554 vg. ter sprake kwam. Sirihspeeksel (ië babah mirah) is bij de Atjèhers een zeer gewoon geneesmiddel bij allerlei pijnen: bij hoofdpijn smeert men het op het voorhoofd, bij oogpijn boven de oogleden, enz. Het nuchtere speeksel {ië babah bw, lett.: „bedorven speeksel") geldt bij hen als een smeermiddel bij zwellingen 4).
1) Vgl. dl. I, p. 127 en 134 en Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 65, 1910, p. 177.
2) Vgl. over dit peutamöng racsa, behalve de in dl. 1, p. 311 nt. 1 opgegeven literatuur, nog H. T. Damsté: Atjèhsche kwikleer in de Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 74, 1918, p. 299 vg. Met dit peutamöng ra'sa komt geheel overeen het tara" rasu bij de Mënangkab. Maleiers (zie ons opstel in de Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 60, 1908, p. 471 vg.).
3) Zie o. a. Dr. J. P. Kleiweg de Zwaan: De geneeskunde der Mënangk. Maleiers, 1910, p. 337 vg. Vgl. voor de prae-animistische verklaring K. Th. Preusz: Der Zauber der Defakation, Globus dl. 86, 1904, p. 325 vg. en 355 vg.; Mr. F. D. E. van Ossenbruggen: „Het primitieve denken" p. 42 vg. en Dr. A. C. Kruyt's „Measa" in Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 75, p. 36 vg.
4) Nuchter speeksel is ook in Europa van ouds een bekend volksmiddel. „Het speeksel van een' jongman, die zeer gezond en nuchter is, word goed geacht tegen de slangebeten, en dolle hondsbeet", zoo lezen we in het bekende „Woordenboek of algemeene verhandeling der enkele droogerijen" van N. Lemery (vertaling v. C. v. Putten en 1. de Witt, 1743) p. 340. Zie



Tand vuil (e djakhö) smeert de Atjèher op wonden, veroorzaakt door steken van sommige vischsoorten. Ook de Gajö's bezigen hetzelfde middel (töi gigi) bij beet- en steekwonden van allerlei giftige dieren.
Oorsmeer (egloenjoeëng) past de Atjèher toe bij verwonding door een doorn, de Gajö bij kloven (tjërah) aan de voetzolen ').
Ook aan de menschelijke urine wordt geneeskracht toegekend. Die van onbesneden jongens wordt bij de Atjèhers te drinken gegeven aan lieden, die een zwaren val, bijvoorbeeld uit een boom, of van een dak, gedaan hebben, en die, welke men des morgens dadelijk na het opstaan loost (oclèë ii' ), is een probatum tegen geelzucht, mambang koenèng (De Atjèhers, dl. II, p. 53, The Achehnese II: 49). Bij de Gajö's wordt bij beten van giftige dieren op de wondplaats geurineerd. De Alassers doen hetzelfde als zij verwond zijn door den bakoet, een stekeligen moddervisch (in Atjèh seungkö genoemd)2).
Verder wordt aan vaginaal slijm in sommige gevallen een heilzame werking toegeschreven. Herinnerd zij in dit verband aan het op p. 582 vermelde middel, dat de Atjèhsche moeder toepast, als haar kind door stuipen wordt gekweld. Bij de Gajö s heet dit slijm (koelöp) een middel tot verdrijving van den tjëmparam, een soort bloedzuiger, welke, als hij in de neusholten kruipt, den dood veroorzaken kan (dl. I, p. 211). Wanneer Gajö's verre tochten in het oerwoud ondernemen, voorzien zij zich vooraf wel van propjes boomwol met dit slijm, om zich voor genoemd euvel te vrijwaren.
Op p. 423 werd vermeld, dat de eerste uitwerpselen van pasgeboren kinderen zorgvuldig worden bewaard, om later eventueel dienst te doen als een krachtig werkend ingrediënt in het geneesmiddel tegen stuipen ').
ook Dr. M. A. van Andel: Volksgeneeskunst in Nederland, dissert. 1909, p. 192 vg., 352, 397 vg., 417 en Dr. O. v. Hovorka en Dr. A. Kronfeld dl. I, p. 399 vg. en dl II 1909 p' 364 404 794 vg. en 877. '
1) N. Lemery schrijft in zijn „Woordenboek" (t. a. p. blz. 340): „De gele vuiligheit, die men met een oorlepeltje uit het oor haelt, en oorsmeer noemt, is ontbindende en goed voor
Jf' „di6 "0g ma6r Zijn begin is" VgL n°S Dr' M' A- van Andel's aangehaalde dissert. p. 332, 396 vg. en Dr. O. v. Hovorka en Dr. A. Kronfeld dl. II, t. a. p. blz. 107, 720 725 727 776, 785, 795 en 812. ' ' '
2) Vgl. voor de toepassing van urine in de Indonesische volksgeneeskunde Dr A C
Kruyt „Measa II" in de Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 75. p. 61 vg. en ons opstel 'in het¬
zelfde tijdschrift dl. 70, 1915, p. 15 -18. Ook in de Europ. volkstherapie zijn er maar weinig kwalen, waarbij zij niet te eeniger tijd hetzij uit- of inwendig werd gebruikt. N. Lemery schrijft in zijn „Woordenboek" t.a.p. blz. 340: „De pis van een' mensch korteling geloost is buikzuiverende en goed voor de jigt, voor de opstijgingen, en om de verstoppingen weg te nemen als men er 's morgens nuchteren twee of drie glazen van drinkt; zij stilt ook de jigtpiinen van buiten warm op 't deel gelegt; zij ontbind, en verdroogt de schurft, hairworm, en andere jeuktens van de huid". Zie verder Dr. M. A. van Andel's dissert. t.a.p. register i. v. urine"
e" D^°o.V-,HOrka en.Dr" A' KronfeId ta-P- dl- !. P- 196 vg. en dl. II, register i. v. ",harn".
ó) Bij de Kajan-Dajak's wordt, naast allerlei andere zaken, die een mensch van den beginne af in zijn leven van belang zijn geweest, ook zijn eerste ontlasting zuinig in een mandje bewaard (Dr. A. W. Nieuwenhuis: In Centraal-Borneo dl. I, 1900, p. 167). Vgl. over faeces als geneesmiddel in den Archipel Dr. A. C. Kruyt's „Measa II" in de Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 75, p. 59 vg. Zie nog Dr. A. M. van Andel's dissert. t.a.p. blz. 381, 387, 395 en Dr. O. v. Hovorka en Dr. A. Kronfeld t. a. p. dl. I, p. 246 vg. en dl. II, p. 362.



Blijft een kind altijd door mager, dan wordt het bij de Alassers wel gebaad met badwater, waarin een weinig semen virile (igit) van den vader.
Zoowel bij Atjèhers, Gajö's en Alassers gaat vrouwenmelk door voor een beproefd middel tegen ontstoken oogen ').
3. Geneesmiddelen berustende op signaturen- en transmigratieleer 2).
Er is in voorgaande bladzijden reeds zoo vaak op gewezen, welk een machtigen invloed de sympathie der gelijkenis in het gedachtenleven van den Inlander inneemt. Het is het sjibboleth der magie (toovermiddelen, pantang's, amuletten, aphrodisiaca, enz.), evengoed als van de volksgeneeskunde, die immers van de magie niet te scheiden is.
We weten, dat de theorie van „gelijk bij gelijk" ook in onze volkstherapie nog voortleeft en in de middeleeuwen in de Westersche landen van ons werelddeel zelfs tot een medisch stelsel werd verheven. „Gelijk wordt door gelijk genezen" (Similia similibus curantur), zoo luidde toen het genezingsbeginsel en hierin was de „leer der teekenen" (signaturenleer) begrepen, de opvatting namelijk, dat het uiterlijk voorkomen van een geneesmiddel in bepaalde betrekking staat tot de ziekte, waarop het van invloed is. Deze signaturenleer vindt men, zij het in min of meer onbewusten vorm, eveneens in de geneeskunde der volken van den Indischen Archipel terug. Ook bij hun materia medica kan men vaak opmerken, dat de keuze ervan berust op uitwendige gelijkheid met de kwaal, waarvoor ze heeten dienstig te zijn. Die vermeende gelijkenis kan o. a. betrekking hebben op uitwendige eigenschappen (vorm, kleur, naam, of andere eigenaardigheid) van middel en kwaal, ook wel van het middel met den oorsprong van de kwaal, enz.
Op een aantal dezer middelen werd reeds de aandacht gevestigd.
Zoo bijvoorbeeld op de leuki-plant, welker stengel witte vlekken vertoont en daarom werkzaam zou zijn om de /e«W-ziekte, een gedeeltelijk albinisme, te doen verdwijnen. De simile-verwantschap berust hier niet alleen op het uiterlijk, maar ook op den naam (zie dl. I, p. 312 nt. 2). We weten reeds, dat de naam, naar Inlandsche begrippen, niet iets toevalligs en ook niet iets uiterlijks is, maar een uitdrukking van het wezen. Vandaar dat aan naamverwantschap van middel
2) ln een Atjèhsche hikajat is sprake van een prinses, wier oogziekte, volgens uitspraak der artsen, alleen door melk eener tijgerin is te genezen (De Atjèhers dl. II, p. 152, The Achehnese II : 146). Vrouwenmelk is ook elders in de oogheelkundige therapie der Inlanders niet ongewoon; zie bijv. voor de Batak's Dr. R. Römer in Tijdschr. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 50, 1907, p. 262, voor de Toradja's Dr. A. C. Kruyt in de Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 75, p. 90, enz. Dr. M. A. van Andel schrijft op p. 129 zijner meer aangehaalde dissert. aangaande onze eigen volksgeneeskunde: „Oogaandoeningen der neonanti worden nog veelvuldig behandeld, dwordat de moeder wat zog in het oog spuit: een oeroude therapie". Vgl. nog Dr. O. v. Hovorka en Dr. A. Kronfeld t. a. p. dl. I, p. 160 vg. en dl. II, o. a. p. 783—795.
2) Vgl. over de signaturen- en transmigratieleer in het algemeen o. a.: P. J. Veth, De leer der signatuur, Intern. Archiv für Ethnogr. dl. 7, 1894, p. 75 vg.; Dr. A. G. Vorderman, De transmigratie- en signaturenleer in Veth's Feestbundel, 1894, p. 241 vg.; Dr. M. A. van Andel's dissert. over Volksgeneeskunst in Nederland p. 58 vg.; Dr. A. Wuttke: Der deutsche Volksaberglaube, 3de dr., 1900, § 477.



en kwaal groote waarde wordt gehecht '). Zoo is de oedeuëng it, een garnalensoort, een middel tegen bedwateren, töh ië' (zie dl. I, p. 204). Ziekelijke kinderen baadt de Atjèher wel met water, getrokken uit de bladeren van een plant, die sipoeléh heet, omdat poeléh de beteekenis heeft van „herstellen". Voelt een zieke warm aan, dan geeft men hem een aftreksel van tjoeëh-bladeren, omdat tjoeëh „afkoelen" beduidt. Tegen de baroeëh-ziekte (e. s. v. waterzuchtigheid, of beri-beri) helpen de in azijn fijngemaakte bladeren van den baroeëh-boom, Premna cordifolia, Roxb. (De Atjèhers dl. II, p. 55, The Achehnese 11:51). Allerlei zaken worden op Dinsdag (seulasa) door den Atjèher nagelaten, omdat lasa „verlamd" beteekent2). Bij epidemiën hangt men voor de huisdeuren allerlei plantjes, wier namen aanduiden, waarvoor ze dienen (zie dl. 1, p. 366 en hierboven p. 612).
Soms vindt het similia-beginsel toepassing in dien zin, dat men een ziekte met haar eigen oorzaak tracht te genezen. Zoo zou de beet van sommige slangen alleen te genezen zijn, door op de wond de hersens te leggen van het dier, dat de wond toebracht (zie dl. I, p. 200)3). Een van de huistrap gevallen kind geneest de Atjèher met wat aarde van den grond, waarop het neerviel (zie dl. I, p. 305 nt. 2). Vgl. nog het op p. 415 genoemde middel bij stoornis der bevalling; op hetzelfde principe berusten nog een tweetal andere, op p. 599 genoemde, middelen.
Niet altijd is het de gelijkenis alleen, die het gebruik van een geneesmiddel op grond van het similia-beginsel aanwijst, maar ook de opvatting „dat sommige middelen het vermogen bezitten, om werkzaam te zijn door overgang hunner uitwendige eigenschappen (vermeende of werkelijke) in het lichaam van den gebruiker, met het gevolg, dat diezelfde eigenschap zich daarin openbaart". In onderscheiding van vorenbedoelde „signaturenleer" noemt Dr. Vorderman (t. a. p. blz. 242) deze theorie de „transmigratieleer". Zoo hangt de Atjèher bij het uitbreken van pokken dagelijks, zoolang de pokken nog niet uitgekomen zijn, aan een draad geregen keumeung — d. i. onontbolsterde rijstkorrels, die men roostert, totdat zij openspringen en de bolsters zich vanzelf afscheiden — met witte bloe-
1) Vgl. over dergelijke woordgelijkenis elders in den Archipel, bij wijze van voorb. o. a. Dr. Q. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. IV, p. 61 nt. 70; Dr. B. F. Matthes: Bijdr. tot de ethnol. v. Z. Celebes, 1875, p. 52 en 64 vg.; Dr. N. Adriani en A. C. Kruyt: De Bare'esprekende Toradja's dl. 1, 1912, p. 395 en 404 vg.; M. J. van Baarda: Wdl. Galel.-Hol!., 1895, i. v. lalagu en djini. Een typisch staaltje van sympathetisch naambijgeloof uit onze eigen omgeving is dit, dat heiligen de ziekten heeten te genezen, wier namen hun eigen namen nabij komen: de H. Valentijn is in Duitschland patroon tegen vallende ziekte; de H. Blasius in Vlaanderen aangeroepen tegen zweren of huiduitslag (huidblaasjes) beschermt in Denemarken tegen den blazenden wind; de H. Lambertus wordt aangeroepen tegen lamheid; de H. Rosa tegen de roos, enz. (J. Schrijnen: Essays en studiën, 1910, p. 69).
2) Vgl. Dr. J. Jacobs: Familie- en kampongleven op Groot Atjeh dl. I, p. 258.
3) Vgl. over de uitgebreide toepassing van dit „venijn tegen venijn" ons opstel in de Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 70, 1915, p. 70 vg. E. Crawley knoopt aan deze opvatting een vernuftige inoculatie-theorie vast (The mystic rose, 1902, p. 231-235). Een merkwaardige toepassing van het geloof in een sympathetische verwantschap van een wond met het voorwerp, dat haar toebracht, was in onze middeleeuwsche volksgeneeskunde deze, dat men een wapen behandelde, alsof het de daardoor veroorzaakte wond zelf ware (zie Dr. M. A. van Andel's dissert. t. a. p. blz. 368 vg.).



men er tusschen. De „ontloken" bloemen en de „ontbolsterde" rijst moeten de pokken insgelijks tot ontsluiting en ontbolstering opwekken (De Atjèhers dl. I, p. 460, The Achehnese 1:416). Zie nog andere sympathetische middelen bij pokziekte op p. 612. De Qajö's mengen zulke gepofte onontbolsterde rijst met de zaaipadi, opdat ook deze later haar bloesems zal doen ontluiken (zie dl. 1, p. 472). Dat zulk een openende kracht ook op andere wijzen en in andere gevallen langs sympathetischen weg kan worden opgewekt, hebben we op p. 414 gezien. Bij de Gajö's mogen spijzen, die aan verwelking onderhevig zijn (zooals bladgroenten), niet in het huis van den pokzieke worden gekookt (Het Gajöland p. 312).
Dat gedroogde zeepaardjes (peuroendö"), zoowel wegens hun naam (roendö" = buigen) als hun deemoedige houding, wel als toovermiddelen worden aangewend, om iemand gedwee te maken, werd in dl. I, p. 203 reeds vermeld. De aanwending van pissebedden voor hetzelfde doel berust evenzeer op het transmigratiebegrip (dl. I, p. 205)').
Tegen „oogontkieining" (mata timöh), d. i. conjunctivitis past de Atjèher, naar Dr. Snouck Hurgronje mededeelt, o. a. het volgend middel toe: „men legt een klapperdop op het hoofd van den patiënt, daarop een rijstkorrel (symbool van de witte „kiem" van zijnen oogappel) met een stukje koenjèt (kurkuma) en snijdt met een scherp mes door rijst en koenjèt heen; als Allah wil, zal dan ook weldra de oogkiem breken en verdwijnen" (De Atjèhers dl. II, p. 50, The Achehnese II : 47).
Tegen boeröt (d. i. zoowel liesbreuk als andere ziekten, die een vergrooting van het scrotum medebrengen) beveelt men in Atjèh den lijders aan, des morgens vroeg te baden en dikwijls, door het in den mond steken van den vinger, braakbewegingen te verwekken „opdat de verzakking zich weer naar boven verplaatse!" (De Atjèhers dl. II, p. 55, The Achehnese 11:52). Vloeit na de besnijdenis te veel bloed uit de wond, dan laat in Atjèh de operateur gebiedend zijn hiröb! („slurp op!") hooren, waarop de jongen herhaaldelijk een opzuigende, slurpende beweging met zijn mond maakt; d. i. om het bloed naar boven te zuigen, zegt men -). De op p. 446 bedoelde wijze van bloedbespreking, waarbij men een bloeding tot „staan" tracht te brengen, door in de aangewende machtspreuk het woord teiltab te bezigen, past in dezelfde wijze van gedachten-associatie.
Dat de Atjèher aan zijn jachthonden een bepaalde soort wespen te eten geeft, om hen dapper te maken (dl. I, p. 207) zal ook wel op het transmigratie-begrip berusten. Wanneer de Gajö kiespijn tracht te genezen door wrijving met een tijgerslagtand (sawit tl koelö), is de grondgedachte ervan niet anders. Als laatste staaltje van het transmigratie-geloof zij nog herinnerd aan het water, waarin een hengelhaak heeft gelegen, als middel tegen pijn bij het slikken (zie boven p. 596). Zie nog andere voorbeelden hiervan op p. 113 en 645 en dl. I, p. 197, 206 en 364.
1) In het laatste geval leveren de gedragingen dezer dieren dus een indicatie voor hun gebruik. In onze eigen therapie werden ook pissebedden inwendig toegediend, niet op grond van transmigratie van eigenschappen, maar van naambijgeloof: ze heetten n.1. te helpen tegen bedwateren (Dr. M. A. van Andel's dissert. t. a. p. blz. 135).
2) Dr. J. Jacobs: Het familie- en kampongleven op Groot Atjeh dl. I, p. 198 vg.



Warmte als geneesmiddel.
4. Warmte als geneesmiddel').
De toepassing van warmte neemt in de geneeskunde der Inlanders een groote plaats in. Ze heeft voornamelijk op drie wijzen plaats: 1°. door rechtstreeksche verwarming, hetzij boven het vuur (meusalè, G: njalé), hetzij bij het vuur (poemadeuëng, G: mënitö, Alas: mediang); 2°. door gebruikmaking van verwarmde zaken (warme pappen, doeken, bladeren, steenen, asch, enz.); 3°. door vochtige warmte.
De directe aanwending van vuur vindt een uitgebreide toepassing bij de vroeger beschreven kraamroostering (zie boven p. 417 vg.). Het poemadeuëng wordt bij de Atjèhers ook bij zieke huisdieren toegepast, het meusal'e ook bij rheumatici en wondpatiënten (zie dl. I, p. 340). Dr. Jacobs schrijft: personen, die gewond zijn, of zich ernstig hebben gekneusd, worden op een rustbank (prataïh) gelegd, met een kolenvuur, evenals bij kraamvrouwen, doch dat thans niet naast, maar onder de prataïh op een oven (dapoe) wordt aangelegd; men noemt deze behandelingswijze geusalè 2). Ditzelfde komt ook bij Gajö's en Alassers voor.
Op p. 418 werd reeds aangestipt, dat de kraamroostering in Atjèh tegenwoordig meer en meer vervangen wordt door een droge fomentatie, zonder directe aanwending van vuur, waarbij de vrouw nu en dan op warme asch wordt geplaatst, terwijl de lichaamsdeelen, die zoodoende niet verwarmd worden, met warme asch en warme baksteenen worden gedrukt of gewreven 3). Iets dergelijks heeft ook in andere gevallen plaats. Dr. Snouck Hurgronje schrijft daarover bijvoorbeeld: „lichaamsdeelen, die ten gevolge van eenen val of stoot opgezwollen zijn, of gebroken ledematen, worden met eenen lap, waarin heete asch, heet zout, of een gladde, heetgemaakte baksteen is gewikkeld, onder stevigen druk telkens gewreven (teu oeëm), of men legt andere pappen, die met een lap omwikkeld worden, baröt" (De Atjèhers dl. II, p. 56, The Achehnese II: 52). Ook de Gajö's zijn gewoon zwellingen, builen enz. met heete asch, zout en citroensap te behandelen. Bij buikaandoeningen wordt vaak een zakje met heete asch tegen het onderlijf gebonden. Heeft na de besnijdenis abnormale zwelling plaats, dan houdt de Gajo tegen het gelaedeerde lichaamsdeel wel een door de zon verwarmden kiezelsteen, totdat deze is afgekoeld.
Een andere toepassing van warmte heeft bijvoorbeeld bij oorontsteking plaats. Bij de Gajö's blaast men dan, middels een vooraf heet gemaakt stuk bamboe, warme lucht in het oor. De Alassers gebruiken voor hetzelfde doel een opgerold stuk papier (bij voorkeur een brief), dat aangestoken wordt, terwijl zij er gelijktijdig door in het oor blazen.
Soms wordt van vochtige warmte gebruik gemaakt, in den vorm van een dampbad. De Atjèhers maken van zulk een dampbad wel gebruik als zweetmiddel
1) Vgl. over de thermotherapie der volken in den Archipel ons opstel over de „Volksheelkunde" in de Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 70, 1915, p. 23 vg.
2) Dr. J. Jacobs: Het familie- en kampongleven op Groot Atjeh dl. I, p. 318.
3) Ook wordt (gelijk op p. 418 vermeld) eenige dagen na de bevalling de buik der Atjèhsche kraamvrouw met een warmen steen opwaarts geduwd (peu'é* proeët). Vgl. hiermede het Javaansche ngangkat weteng (L. Th. Mayer: De Javaan als mensch en als lid v. h. Jav. huisgezin, 1894, p. 129 nt.).



{tjo reu'öh) bij langdurige koortsen. De patiënt krijgt dan vóór zich een pot met een dampend afkooksel van seulimèng-bladeren (Averrhoa-soort) en moenteuë-bladeren (Citrus-soort), terwijl over hem en het kooksel een deken wordt geslagen. Soms wordt zoo'n zweetbad toegepast na het poemadeuëng, als de vrouw dan nog opgezet (seubö) is. Ook de Gajö's passen tegen aanhoudende hevige koorts en zwelling van het lichaam tengevolge van een ziekte (tëmboen lëmbösa') het dampbad (bërtoengoep) toe. Het Qajö Wdbk. beschrijft deze kuur (i. v. toengoep) aldus. De zieke wordt in zittende houding geheel en al gepakt in een ligmat, of in eenige kain's. Vlak vóór hem, tusschen zijn beenen, wordt een heetgemaakte steen geplaatst, waarop men water giet door een kleine in de mat of de kain's aangebrachte opening. Door de hitte van den steen verdampt het water, welke damp {wöp, of: oewöp) om het nagenoeg naakte lichaam opstijgt, zoodat de patiënt aan het transpireeren raakt').
5. Massage als geneesmiddel -).
Een bij de Inlanders zeer geliefd geneesmiddel is nog de massage, welke op verschillende wijzen plaats heeft, bijvoorbeeld door „drukken" met de vlakke hand (teugön, G: dëgön, Alas: tëkan), of door „knijpen" der huidplooien (pitjit, G: pëtji, Alas: mësëli), of door „kneeden" (ramaïh, G: ramas, Alas: ramos), of door „wrijven" (pirét, of: oeröt, of: goesoeëof: geusö', G: pirit, of: roeroet, of: koesoe', of: kërsat, of: përoes, Alas: mëtjo, of: ngaloen, of: mëroes).
Verschillende toepassingen van het masseeren leerden we reeds kennen, bijvoorbeeld: om abortus op te wekken (boven p. 411), om de geboorte van de placenta te bevorderen (boven p. 417), om de verkeerde ligging van het kind in het moederlijf te verbeteren (boven p. 413), om melksecretie op te wekken (boven p. 425 en Gajö Wdbk. p. 1146 i. v. sèsèt). Ook is het gebruikelijk bij verschillende niet-gynaecologische gevallen, zooals: bij rheumatische aandoeningen, bij spierpijnen na vermoeienis, als men op eenig lichaamsdeel „verkeerd geslapen" heeft (moesalah ba" éh), bij hoofdpijn, neuralgie en andere pijnen, bij verstuikingen en luxatie's, enz.
Op p. 637 werd reeds vermeld, dat in voetligging geboren kinderen, naar Atjèhsche begrippen, van nature een grooten aanleg zouden hebben voor massage.
Dr. C. H. Stratz schrijft over het oeroet en pidjët der Javaanscbe doekoen'?,: „De vingers worden meestal geheel gestrekt gehouden. De geschiktheid de vingerkootjes naar willekeur in alle gewrichten te buigen en te strekken, de buiten-
1) Vgl. over dampbaden elders in den Archipel ons opstel over de „Volksheelkunde" in de Bijdragen T. L. en Vk. v. N. 1. dl. 70, 1915, p. 30 vg. en over hetzelfde onderwerp buiten den Archipel o. a. Dr. M. Bartels: Die Medicin der Naturvölker, 1893, p. 137 vg. en Dr. O. v. Hovorka en Dr. A. Kronfeld: Vergleichende Volksmedizin dl. II, 1909, p. 293.
2) Hoewel het masseeren in de volksgeneeskunde der Inlanders een voorname plaats vervult, bestaat daarover nog geen samenvattende monographie. Verschillende gegevens daaromtrent kan men echter vinden bij Dr. J. P. Kleiweg de Zwaan: De geneesk. der Mënangk. Maleiers, 1910, p. 65, 78, 122, 140, 142, 153 en 229 vg. Vgl. over massage buiten den Archipel nog Dr. M. Bartels: Die Medicin der Naturvölker, 1893, p. 145 vg. en Dr. O. v. Hovorka en Dr. A. Kronfeld dl. I, 1908, p. 290 vg.



Ziektebestrijding.
gewone buigzaamheid van alle deelen der hand en een fijn ontwikkeld tastgevoel, gevoegd bij groote kracht en volharding, stellen haar in staat tot het stellen der fijnste diagnosen en tot de fijnste schakeeringen bij de uitoefening van hare kunstvaardigheid" '). Hetzelfde geldt voor de beroeps-masseuses (oereuëng meu oeröt, G: goeroe nroeroet) in Atjèh. Meestal zijn zij 'ook hier bejaarde vrouwen.
ƒ. Ziektebestrijding.
Het spreekt wel vanzelf, dat de verschillende methoden, die de Inlander aanwendt, om ziekten te bestrijden, of om zich daarvoor te behoeden, nauw samenhangen met de begrippen, die hij zich aangaande de ziekte-oorzaken vormt. Daar die ziekteoorzaken, zooals vroeger vermeld, meest van bovenzinnelijken aard zijn, is dus niet anders te verwachten, dan dat ook de evenbedoelde curatieve en preventieve methoden voor het grootste deel niet een physisch maar een metaphysisch karakter vertoonen.
Als zulke ziekteoorzaken werden hierboven genoemd: 1°. afwezigheid van de ziel, 2°. machinatiën van booze geesten, 3°. tooverij, 4°. een of andere in het lichaam gedrongen materie.
Om te beletten, dat de ziel ontvlieden zal, worden middelen toegepast, om haar vast te houden. Is ze reeds ontvlucht, dan dient ze te worden teruggeroepen en teruggebracht.
Om zich tegen booze geesten te beveiligen, draagt men amuletten, of tracht men ze te bevredigen, bijvoorbeeld door het doen van geloften, het brengen van offers, enz., waarover reeds een en ander werd medegedeeld. Ook zijn er allerlei middelen om ze te verjagen of uit te drijven, waar ze het menschelijk lichaam zijn binnen gedrongen.
Tooverij wordt met tooverij bestreden. We weten reeds, dat „Zauber" en „Gegenzauber" geheel van denzelfden aard zijn en veelal in dezelfde hand berusten ; we behoeven hierop dus niet meer terug te komen.
De materialistische opvatting, die de Inlander van veel ziekten heeft, brengt hem vanzelf op de gedachte, dat hij die ziekten kan genezen door de materieele ziekte-oorzaak uit het zieke lichaam te extraheeren, of de ziekte op iemand of iets anders over te dragen.
Met het bovenstaande is de indeeling der stof, die ons in de volgende bladzijden zal bezighouden, vanzelf aangewezen.
1. Middelen om de ziel (levenskracht) te bevestigen of te versterken.
We hebben op p. 620 gezien, dat ziekten vaak worden toegeschreven aan tijdelijke absentie (gadoh, G: osop, Alas: laos) van den bewegelijken levensgeest (seumangat, G: sëmangat, Alas: sëmangat, of: tëndoei). Zulke ziekten tracht men dus te voorkomen, door dien levensgeest het verblijf in het lichaam, waarin hij behoort, zoo aantrekkelijk te maken als doenbaar is. Men geeft hem zooveel mogelijk
1) De vrouwen op Java, 1897, p. 46.



alles, wat hij vraagt (lakèë, G: pënirön, of: gënggömön, Alas: këmitön)'); men laat door ongeluk vervolgden naar hartelust lekker eten, in de hoop, dat aan den wensch van de ziel worde voldaan (zie boven p. 510); men straft zijn kind ongaarne, uit vrees, dat zijn levensgeest anders op de vlucht zal gaan (vgl. dl. I, p. 250); brengt men een klein kifid voor de eerste maal bij iemand op bezoek, dan geeft deze het een of ander geschenk, waarschijnlijk wel met de bedoeling, dat de ziel van den kleine in deze omgeving niet schrikken en tengevolge daarvan ontvluchten zal (zie boven p. 378 en 433); men omhangt een kind met allerlei lokmiddelen, opdat zijn teedere ziel zich daaraan zal hechten (teumpat seumangat meugantöng), zooals aaneengeregen schelpen (zie dl. I, p. 280, en boven p. 510), of een of ander gouden voorwerp (zie boven p. 422, 510, 578).
Verschillende pantang's hebben evenzeer vrees voor ontvluchting of het niet terugkeeren van den levensgeest tot grondgedachte: men mag iemand niet plotseling wekken en ook niet over een slapende heen stappen, daar anders de ziel zou verschrikken (zie dl. 1, p. 372 en boven p. 416 nt. I)2); men mag niet op iemands schaduw treden, daar die een verschijningsvorm is van de ziel (zie dl. I, p. 344); men mag een klein kind niet in een spiegel laten zien, daar zijn ziel anders door het beeld zou worden gebonden (zie boven p. 434 en 635 nt. 2), enz.
Vooral bij kleine kinderen, die zoo weinig van hun levenskracht te missen hebben, is men er steeds op uit dien te versterken door toevoeging van nieuwen levenskracht, bijvoorbeeld door hen te beblazen of te beademen (zie boven p. 555 vg.), of dien te bevestigen door de magische kracht van ijzeren armbanden of ringen (zie dl. I, p. 283, 285 en hierboven p. 433 en 579) of met behulp van touwtjes of bandjes om polsen en enkels (zie boven p. 433 en 586).
2. Terugroepen van de ontvloden ziel1).
De volkspsychologie is niet volkomen eenstemmig over de quaestie, of de mensch één, drie, of zeven zielen heeft (vgl. hierboven p. 509 vg.). Het is vooral
1) Vgl. dl. I, p. 285, 515, 519, 522, 558 en hierboven p. 425, 510 en 558. Door niet aan het verlangen van de ziel te voldoen, wordt men ziek, evenals het afwijzen van een bedelaar voor den afwijzer ongeluk met zich brengt (zie boven p. 513 vg.). De Karo-Batak's noemen de begeerten van de ziel tëra-tera; wordt daaraan niet voldaan, dan wreekt de ziel (tendi) zich op haar bezitter. De heer J. H. Neumann schrijft hierover het volgende: „Op een morgen kwam eene vrouw bij mij, die zich in den voet had gehakt. Terwijl ik den voet verbond, vroeg ik haar, hoe dat zoo gekomen was? Zij vertelde mij toen, dat zij dien morgen geen enkel blaadje sirih meer in huis had, en dus niet, als naar gewoonte, eerst had kunnen sirih kauwen, vóór zij naar haar veld ging. Nu was haar tendi daarover zóó gebelgd, dat zij haar die voetwond bezorgd had. Haar tendi was dus féran (van tera) en had zich gewroken. Zoo had ik een drager, die nooit met mij op reis ging, of eerst moest hij zijn cigaret gerookt hebben. Deed hij dit niet, dan zou hij stellig een ongeluk krijgen op reis" (Meded. Ned. Zend. Oen. dl. 53,1909, p. 144 vg.).
2) Vgl. Dr. A. C. Kruyt's „Animisme" p. 74 en J. G. Frazer: Taboo and the perils of the soul p. 36 vg. en 423 vg. Een kind, waar men overheen stapt, zal niet meer wassen, zoo heet het ook bij ons in den volksmond (A. de Cock: Spreekwoorden, gezegden, enz. dl. I, 1920, p. 230).
3) Vgl. over dit onderwerp o. a.: Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. III, p. 12 vg.; Dr. A. C. Kruyt's „Animisme" p. 82 vg.; J. G. Frazer: Taboo and the perils of the soul p. 30 vg.; Dr. M. Bartels: Die Medicin der Naturvölker p. 200 vg.



Terugroepen van de ontvloden ziel.
bij schrik (teukeudjöt, G.: gintös, Alas: tëgëtjoet), bij een plotseling ongeval (brand, een val en dergelijke), bij grooten angst, bij een onvoldaan verlangen, enz., dat de ziel, of één der zielen, het lichaam ontvlucht. Zij moet dan worden „teruggeroepen ' (naloe seumangat, of: kroe s., G.: koer sëmangat)'), of „ingehaald" (toeëng seumangat), of „weggehaald" (tjd* seumangat)2).
Deze plechtigheid verloopt bij de Atjèhers — waar ze gewoonlijk alleen bij kleine kinderen en steeds des avonds plaats heeft — als volgt. Nadat men het zieke kind neergelegd en in een witten doek gewikkeld heeft en de noodige wierook heeft gebrand, strooit men gepelde en ongepelde rijst (breuëh padé), benevens door poffen opengesprongen ongepelde rijst (keumeu) over het patiëntje uit. Daarna wordt de lamp gedoofd. Behalve een oude deskundige vrouw, die het werk op zich neemt, zijn daarbij nog eenige assisteerende personen tegenwoordig. Het oudje neemt een paar armbanden of enkelringen (gleuëng), of eenige belletjes (geunta) en rinkelt daarmede boven het zieke kind, om de ontvloden ziel terug te lokken. Onder het reciteeren van panton's, waarmede soms eenige uren gemoeid zijn, hoort men haar telkens de ziel toeroepen: „keer terug, keer terug! (kroe seumangat). Na eenigen tijd hoort men uitroepen als „er zijn er al twee (of meer) teruggekeerd," of „ik zie ze al", „ze zijn dichtbij", enz. De omstanders zijn wel zoo goed, haar uitroepen telkens te beamen, bijvoorbeeld met ka djiwöë seumangat, d. i. „de ziel is al teruggekeerd." Als de deskundige ten slotte geconstateerd heeft, dat de verschillende zielen weer in het lichaam van het kind bijeen zijn, is de seance afgeloopen en wordt de lamp ontstoken. Men zegt, dat die seumangat's zich vertoonen als vlammetjes, of als vuurvliegen (kléb-kléb) ). De oude vrouw ontving voor haar werkzaamheden vroeger samaïh (zie boven p. 379), tegenwoordig + ƒ1.—, behalve een stuk wit goed en de rijst, die voor deze vertooning werd meegebracht4).
Meent men in Gajö- en Alasland, dat iemand ziek is, doordat zijn ziel is ontvlucht, dan schudt de goeroe, nadat hij eenige spijzen heeft gereed gezet, een paar metalen belletjes (gëgiring, of: gëgënta), of een zakje met rijstkorrels boven het hoofd van den zieke, opdat de sëmangat op het geluid zal afkomen en weer in diens lichaam zal terugkeeren (oela sëmangat), terwijl hij telkens een „moge N's ziel terugkeeren" (in Gajö: koer sëmangat ni pölan, in Alas: marilah sëmangat ni pölan) laat hooren s).
1) Dit kroe of koer is ook het geluid, dat men gewoonlijk maakt, als men kippen lokt (zie daarover Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. I, p. 567 vg. en dl. III, p. 23 vg.). Kroe seumangat, of: koer s. wordt ook wel gebezigd in den zin van „God beware!", tot afwijzing bijv. van te groote eer, die men den spreker bewijst (zie „De Atjèhers dl. I p. 427 The Achehnese 1:388, Gajo Wdbk. i.v. koer, J. L. van der Toorn in de Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 39, 1890, p. 57 vg. en W. W. Skeat: Malay Magie p. 47 nt. 2 en 534 nt.).
2) Vgl. hiermede uitdrukkingen als 'ndilo tëndi (de ziel terugroepen) bij de Karö's, of: mangalap tondi (de ziel terughalen) en padiroema tondi (de ziel in huis — d. i. in het lichaam — terugbrengen) bij de Toba's.
3) Op p. 466 hierboven werd vermeld, dat de zielen van overleden kraamvrouwen zich als dwaallichtjes vertoonen; zoo ook de euntèë genaamde geesten (zie p. 607).
4) Vgl. voor het bovenstaande „De Atjèhers" dl. I, p. 426 vg. (The Achehnese 1:387 vg.).
5) Zie Gajo Wdbk. i. v. gëgiring en sëmangat.
42



3. Geestenbanning').
v* ' hV,:r"ente Zi,ekt T Ziekeliike worden, zooals op p. 620
7SJ t u ,k™aadwillende geesten toegeschreven. De geneesmethoden zijn in
nen of ^ !" u33™15 gC?Cht' ^ men d'6 bovenaardsche machten tracht te ban" " f \e hbannen' aI naarrnate ze uitwendig onheil stichten, of zich in het menschehjk lichaam manifesteeren. Zulks kan op allerlei wijzen geschieden- bijvoorbeeld door te trachten hen gunstig te stemmen (bijv. door het brengen van ffers zie boven p. 557 vg.), door hen met zekere plechtigheid uitgeleide te doen hen te ontmaskeren of te misleiden, eindelijk door hen met geweld te verjagen' Meen de Atjeher, dat de boeröng in een kraamvrouw is gevaren dan tracht hij zoovee mogelijk de wenschen dier kwelduivelin te weten te komen en daaraan te voldoen, hopende haar aldus over te halen, het lichaam der kraamvrouw verlaten (zie p. 421). Helpt dit niet, dan wordt de boeröng, gelijk op p 422 -meld door een bezweerder het huis van den zieke uitgeleid' (peuL ïoe^ng). ' h l en bij epidemieën de geesten, die als de oorzaak ervan woren beschouwd, eerst het dorp uitgeleid (naroeken hantoe) en dan binnen een magischen kring gelokt (zie p. 587).
Verschillende voorbeelden werden reeds gegeven, dat men de geesten als het ware tracht te verlammen, door blijk te geven van bekendheid met hun aam wezen, afkomst, beeld, enz. (zie p. 441 nt. 3, 606, 608, 635 nt. 2). Bij bezetenheid neemt de Gajösche goeroe wel een moengkoer-vrucht (e. s. v. citroen)
den ho tege"fhetf yoorhoofd van den patiënt, prevelt een lang formulier, om' den boozen geest uit het lichaam van den patiënt te verjagen, en geeft dan on-
verwachts een harden slag tegen den citroen. De goeroe posteert zich dan vóór
den patiënt en zegt: „Wien denk je wel, dat ik ben, ik ken jou afkomst ik ken
je aard, je heet N. N." Dikwijls zou de psychische indruk, door dezen handgreep
weeg gebracht, tot gevolg hebben, dat de patiënt tot kalmte komt en eindigt met vergiffenis te vragen. s
, p Het 'S, ™.e| e'genaardig. zoo weinig verstand men den geesten toeschrijft en fr .f™, !k. Z1J' naar de volksopvatting, te bedriegen zijn 2). Allerlei naïeve uc s bij de ziekenbehandeling wijzen daar ook op. We hebben gezien, dat men zijn kinderen leelijke namen geeft, om de aandacht der geesten van hen af te leiden (zie p. 432), dat men hen om dezelfde reden niet prijzen mag (zie p. 431) a men in ziektegevallen soms hun namen verandert (zie p. 439), of hen quasi aan andere ouders afstaat, om de hoogere wezens aldus op een dwaalspoor te
stPlïghr-£r -F'j Hoe 0nn00zel men zich 00k de doodengeesten soms voorstelt, blijkt uit de op p. 466 vg. besproken behandeling van lijken van overleden
r amvrouwen ), en uit de in het Gajoland hier en daar bestaande gewoonte,
t.a.p.1)blIgl189vrgVer h6t algemee" de literatuur> vermeld op p. 620 nt. 4 en Dr. M. Bartels
ren de "dumme Teufel" vaak »von den schlaue-
m -..- Wuttke. Der deutsche Volksaberglaube, 3de dr jgoo § 41)
wntinn, w ^rgelljke hlermede bijv. de verschillende kunststukjes, waarmede de Niassers de
25 pVr2e5S vT).te jage" (Dr' J' R Kl6iWeg dÊ ZW3an Ti^dschr- Ned" Aardï



Geestenbannlng.
om een lijk niet langs den gewonen weg, maar door een opening in den wand het huis uit te dragen (zie p. 462). Een andere methode, om een doodengeest het spoor bijster te maken, is verwisseling der grafsteenen (zie p. 421). Soms laten de geesten zich tevreden stellen door een remplagant. Bij de begrafenis van een overleden kraamvrouw nemen de Atjèhers bijvoorbeeld wel eens de voorzorg een pisangstam, bij wijze van wisselbeeld, naar de begraafplaats mêe te nemen, in de hoop, dat de geest van den overledene zich dien als metgezel zal kiezen en de overlevenden met rust zal laten. De Gajö's plaatsen hier of daar wel een schijnbaren dubbelganger van zichzelf (salah mara), namelijk een stok ter lengte van hun lichaam, in een lijkkleed gewikkeld, om de geesten de kluts kwijt te doen zijn (Het Gajöland p. 310). Keert iemand, van een andere kampoeng komende, terug in het huis, waar zijn vrouw zwanger is, dan draait hij eerst onderweg eenige malen op zijn hielen rond (giséng toemèt, G: gising saka, Alas: kisi' tëtikoel), om het spook, dat hem mocht volgen, van de wijs te brengen (vgl. p. 412). Aan dit in het geheele gewest bekende gebruik voegt Dr. Jacobs, voor wat eigenlijk Atjèh betreft, nog de mededeeling toe, dat als de man in bedoeld geval de trap van het huis opgaat, hij een paar sporten overslaat, opdat de djén hem niet zal volgen ')•
Soms kiest men den weg van geweld, om de ziektedemons te verdrijven. Bij Gajo s en Alassers houdt men bijvoorbeeld wel een soort klopjacht, om hen het dorp uit te jagen (zie p. 584). Vooral bij onhandelbare zenuwpatiënten neemt men vaak allerlei krachtmiddelen te baat, om de in hen gevaren geesten te verschrikken en zoodoende op de vlucht te jagen.
De Gajö's kennen verschillende zulke middelen. Één ervan is het z. g. memerang djin (oorlog voeren met den dj in). In dit geval stuift de ziektebanner, met lans of zwaard gewapend, onverwachts het vertrek van den patiënt binnen. Hij zegt, dat hij gekomen is om hem te dooden en gillende en schreeuwende slaat hij met zijn wapen als een razende om zich heen, steekt of hakt in den vloer en in den wand, waarbij de patiënt ligt, totdat deze door groote vermoeienis tot rust komt en de andere huisgenooten, quasi met hem begaan, uitroepen: „Houdt toch op, hij is al beter, hij is al beter!" — Een ander psychisch werkend middel is het mëgërendang apah (optrommelen van een lijkspook); waarbij een duivelbanner en zijn helpers bij den patiënt uit alle macht op petroleumblikken slaan, totdat hij geheel uitgeput raakt. — Soms houdt men een waanzinnige tot stikkens toe met het gelaat boven den rook van gebrande Spaansche peper, kippedrek, rottende padibolsters (sëkam boeroe'), gloendi-takken (Vitex trifoüa, L)> enz-- hetgeen mënjëngkap djin, of: mëngëdoet djin (berooken van den djin) wordt genoemd. — Dat men voor hun omgeving lastige zenuwzieken ook wel met allerlei scherpe stoffen in de oogen spuwt, werd op p. 555 reeds vermeld.
4. Verwijdering der materieel gedachte ziekteoorzaak en ziekteoverdracht.
We hebben reeds besproken, hoe aan het maken van scarificaties in de huid, gevolgd door bloeduitzuiging, hetzij met den mond, hetzij met een laatkop, soms
1) Familie- en kampongleven op Groot Atjeh dl. I, p. 114.



de gedachte voorzit, om op die wijze de materieel gedachte ziekteoorzaak uit het lichaam te verwijderen. Hoe naïef deze beschouwing oppervlakkig ook schijnt, toch berust zij zeer waarschijnlijk op aan het dagelijksch leven ontleende ervaring. Hoe vaak overkomt het den op bloote voeten loopenden Inlander niet, dat hem een doorn of ander scherp voorwerp in het vleesch dringt, dat hem pijn veroorzaakt en alleen door uitknijpen of uitzuigen is te verwijderen. Is omgekeerd een dergelijke pijn voorhanden, dan is het begrijpelijk, dat hij evenzeer aan een in het lichaam binnengedrongen voorwerp denkt en dat de therapie dan dus bestaat in een of andere handeling, die hij in zoo'n geval pleegt toe te passen').
Hetzelfde denkbeeld om iemand te genezen, door aan de stoffelijk gedachte ziekteoorzaak met behulp eener huidopening een uitweg uit het lichaam van den lijder te verschaffen, heeft den practischen Atjèher zelfs een middel aan de hand gedaan, om een meisje aan den man te brengen. Dr. Snouck Hurgronje vertelt daarover het volgende. „Men meent, dat er iets bijzonders in het spel moet zijn, wanneer een meisje den naar Atjèhsche begrippen huwbaren leeftijd bereikt heeft en nog geene candidaten zich hebben opgedaan; men is dan overtuigd, dat zij in een of ander deel van haar lichaam iets malang heeft, iets, dat aan haren voorspoed in den weg staat. Uit de cijferwaarde der aanvangletter van haren naam wordt nu berekend, welk lichaamsdeel de schuld draagt. Staat dit vast, dan legt men het meisje op gepelde rijst (breuëh), steekt even met een gouden
1) Vgl. over deze en dergelijke „analogie handelingen" de op p. 634 nt. 4 gecit. verhandeling van A. Vierkandt. Dr. O. A. Wilken wees er op, hoe het gebruik om de ziekteoorzaak, onder den vorm van een of ander voorwerp, uit het zieke lichaam te verwijderen bij verschillende volken in den Archipel voorkomt (zie zijn „Verspreide geschriften" dl. III, p. 384 nt. 177). Zonder op volledigheid aanspraak te maken, zij aan de door hem gegeven voorbeelden nog de volgende toegevoegd. Voor Midden Timor: H. J. Grijzen in de Verhandel, v. h. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 54, 1904, p. 88. — Voor verschillende Dajak-stammen: J. B. de Callonne in Tijdschr. v. N. I. 1840, dl. I, p. 426; A. Hardeland, Dajacksch-deutsches Wörterb. p. 193 i. v. irek-, M. T. H. Perelaer: Ethnogr. beschr. der Dajak's p. 34; Dr. A. W. Nieuwenhuis: Quer durch Borneo dl. II, p. 110; M. C. Schadee in de Bijdragen T. L. en Vk. v. N. 1. dl. 58, 1905, p. 507, dl. 59 p. 216 en 618; H. Ling Roth: The Natives of Sarawak and Br. North Borneo dl. I, p. 260, 263, 264, 267. — Voor de Toradja's: Dr. A. C. Kruyt in de Meded. v. h. Ned. Zend. Gen. 1893, p. 10 vg., 1895, p. 20 en de Bare'e-sprekende Toradja's dl. I, p. 398. — Voor de Minahasa Alfoeren: J. G. F. Riedel in Tijdschr. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 18, 1872, p. 521; F. S. A. de Clercq in hetzelfde tijdschr. dl. 20, 1873, p. 193 en N. Graafland: De Minahassa, 2de dr., 1898, dl. I, p. 246. — Voor de Niassers: Dr. J. P. Kleiweg de Zwaan: Die Heilkunde der Niasser, 1913, p. 76. — Voor de Papoea's: C. G. Seligmann in The Journal of the Anthropol. Inst. dl. 32, 1902, p. 300. — De Javanen schrijven wonden en zweren gaarne aan wormpjes toe. Sommigen verstaan de kunst die eruit te drijven (nètèg). De zendeling J. Kruyt schreef daarover het volgende. Men neemt hiertoe een open aarden pot; deze wordt voor de helft gevuld met half fijne schillen van de rijst, die met houtskool worden in brand gestoken. Nu moet de zieke zijn open wond aan hand, voet, of eenig ander lichaamsdeel boven het vuur gekeerd houden. Onderwijl klopt de wonderdoener aan de tegenovergestelde zij van het verwonde lid met een boschje uitgeklopt rijststroo, waarop zeer kleine stofjes in het vuur vallen en in vonken opspatten en zie, dat zijn de wormpjes, die uit de wond tomen! (Meded. Ned. Zend. Gen. dl. 14, 1870, p. 251). Vgl. over het hier bedoelde onderwerp in het algemeen o. a. Dr. M. Bartels: Die Medicin der Naturvölker p. 183 vg.
\



Verwijdering der materieel gedachte ziekteoorzaak.
naald in het bedoelde lichaamsdeel, zoodat er eenig bloed uitvloeit, dat men met behulp van een weinig boomwol (gapeuëh) opvangt. Dit watje wordt in een ei gestoken, waar men eerst een gedeelte van den inhoud uit heeft laten loopen, om plaats te maken. Een weinig haar en eenige stukjes nagel van het meisje doet men in een jong klapperblad en werpt eindelijk al die zaken in snelvlietend water der naastbij zijnde rivier of beek." (De Atjèhers dl. I, p. 320 vg., The Achehnese 1, 296). Heeft iemand bij de Gajö's een ongelukkige voorbeschiktheid bijv. een poesör toempa (zie p. 524), of een uiterlijk lichaamsteeken, wijzende op het op p. 526 bedoelde dëna, dan zijn er goeroe's, die het euvel kunnen genezen of wegnemen door met een naald met gouden punt in het lichaam van den ongelukkige te steken (vgl. Gajö Wdbk. i. v. dëna). De Alassers meenen, dat als een vrouw onvruchtbaar (tjining) is, zij iets in het lichaam heeft, dat daarvan de schuld draagt; een goeroe prikt dan even met een gouden naald in haar borst en laat het uitvloeiende „ongeluksbloed" (daroh tjëlakö), onder het uitspreken van een formulier, de rivier afdrijven ').
Het is duidelijk, dat deze praktijken op hetzelfde principe berusten: men tapt de persoon in quaestie wat bloed af, in de hoop, dat met dat bloed ook de oorzaak van het kwaad het lichaam zal verlaten en geeft het (bij Atjèhers en Alassers) aan den stroom over, om er voorgoed van verlost te zijn, evenals men ook de ziektegeesten wel in een offerprauw laat afdrijven (zie boven p. 558 vg.).
Hierboven (p. 593) werd reeds gesproken over het mëmboeang siöl bij de Gajö's, of het „wegwerpen" van het een vrouw aanklevende ongeluk, waarbij zij door een goeroe naar de naastbijzijnde rivier wordt geleid en daar onder water moet duiken, om alle onheil van zich af te schudden. Iets dergelijks is het op p. 429 bedoelde mëndjoelö pënjakit. Een variatie hierop is het doen „afdrijven" van het ongeluk (mënanoet siöl, of: m. malang), dat ook bij de Alassers bekend is. De betrokkene heeft zich hierbij aan allerlei door den goeroe gegeven voorschriften te onderwerpen. Ze moet drie nachten in omgekeerde houding, d. w. z. met het hoofd aan het voeteneinde van haar ligmat slapen, met een door den goeroe belezen citroen (moengkoer) tegen zich aan. Den derden dag moet ze op het middernachtelijk uur zich geheel ontkleed naar de rivier begeven, haar kleederen en den citroen medenemende. Een en ander laat ze de rivier afdrijven en duikt zelf schielijk even onder water. Het kwaad, dat haar vervolgde, wordt zoodoende met haar plunje en den moengkoer aan den wegvlietenden stroom prijs gegeven2).
1) Het insteken van naalden in zieke lichaamsdeelen is een in het Oosten veel verbreide geneeswijze. Zie daarover ons opstel over de „Volksheelkunde" in de Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 70, 1915, p. 100 en Dr. Ph. von Siebold: Iets over de acupunctuur in Verhandelingen Bat. Gen. v. K. en W. dl. 14, 1833.
2) Iets dergelijks zal ook wel de bedoeling zijn van het Karö-Bataksche pengeroewap, een bamboekokertje, dat vier dagen achtereen met den zieke wordt gebaad en dat men daarna de rivier laat afdrijven (M. Joustra: Karö-Bataksch Wdbk. p. 28 i. v. oewap). Bij de Niassers wordt den patiënt in sommige ziektegevallen een weinig bloed afgetapt en dat in een bamboekokertje in de rivier geworpen, opdat de ziekte op die wijze zal wegdrijven (F. Kramer in Tijdschr. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 33, 1890, p. 496). In denzelfden gedachtengang past ook hetgeen Prof.



Bij de Atjèhers heeft het „wegwerpen" van het malang (böëh malang) ook wel in dier voege plaats, dat men een versleten broek der ongelukkige in een rivier of op een drie- of viersprong werpt. (De Atjèhers dl. I, p. 321, The Achehnese 1:296). Het is duidelijk, dat ook hier het ongeluk geacht wordt op het kleedingstuk te zijn overgegaan.
De laatste voorbeelden brengen ons vanzelf tot het thema der ziekteoverdracht, dat in de geneeskunde van nog animistisch denkende volken zoo'n groote plaats inneemt'). Men gaat hierbij blijkbaar uit van de juiste, maar verkeerd geïnterpreteerde ervaring, dat door contact met een zieke de kwaal op een ander kan overgaan. Bovendien gelooft men, dat zij niet alleen op een mensch, maar ook op dieren, planten en levenlooze voorwerpen kan worden overgedragen (vgl. boven p. 619).
Bij de bespreking der tooverij hebben we gezien, dat er een nauwe relatie wordt aangenomen tusschen een persoon en iets wat hem toebehoort, of met hem in aanraking is geweest, namelijk in dien zin, dat hetzelfde kwaad, dat men dit laatste aandoet, langs sympathetischen weg geacht wordt over te gaan op de persoon zelf. Bij de ziekteoverdracht veronderstelt men een dergelijke nauwe betrekking tusschen iemands ziekte en datgene, waarmede hij op bepaalde wijze in contact wordt gebracht, en neemt men aan, dat wanneer dit laatste op een of andere manier verdwijnt, ook de ziekte verdwenen zal zijn. Evenals bij de tooverij gaan dus ook hier imitatieve- en contactsmagie (zie boven p. 539) hand aan hand.
Op p. 559 werd reeds vermeld, dat bij het böëh lantjang vroeger wel een mensch geofferd werd, waarop de kwade bezoekingen, die tot deze plechtigheid aanleiding gaven, werden afgewenteld. Een treurige toepassing van dit beginsel van ziekteoverdracht op menschen is het op de Inlanders zeer verbreide geloof, dat wanneer een lijder aan een besmettelijke ziekte een ander aangestoken heeft, dit hemzelf genezing verschaft (De Atjèhers dl. 1, p. 319, The Achehnese 1: 133)2).
J. C. van Eerde mededeelt over het baloeloeih, d. i. „(de kleederen) uittrekken", een ceremonie, welke bij de Mënangkab. Maleiers bij onvruchtbaarheid eener vrouw op de volgende wijze plaats heeft. Men gaat met den doekoen naar de rivier, voorzien van eenige voor de geesten bestemde offerspijzen, welke bij voorkeur door een maagd moeten zijn toebereid. Bij de rivier gaat de vrouw te water en laat haar kleeren met den stroom wegdrijven, in de hoop dat ze ook haar kwaal (i. c. de onvruchtbaarheid) zullen medevoeren. Soms houdt ze een koord in de hand, dat ze in het water cirkelvormig uitspreidt, zoodat zij in het midden ervan staat. Nu duikt zij drie maal onder het koord door en dan weer zwemt ze daar binnen. Als ze eindelijk het koord loslaat en dit wegdrijft, zegt ze: habih panjaki („weg is de ziekte")- De bedoeling is, dat de booze geest of geesten in den magischen kring achtergebleven en gevangen zijn en met het koord wegdrijven (Tijdschr. Bat. Oen. v. K. en W. dl. 44, 1901, p. 481 vg.). Vgl. over het met den stroom laten afdrijven van allerlei kwaad J. G. Frazer: The scapegoat p. 3 vg.
1) Vgl. daarover o. a.: Mr. F. D. E. van Ossenbruggen: „Het primitieve denken" p. 110 vg.; J. G. Frazer: The scapegoat, 1913, p. 170 vg.; R. Andree: Ethnogr. Parall. und Vergl., 1878, p. 29 vg. (Sündenbock); Dr. O. v. Hovorka en A. Kronfeld: Vergleichende Volksmedizin dl. I, 1908, p. 253 vg.; Dr. E. Stemplinger: Die Transplantation in der antiken Medizin, Archiv f. Geschichte d. Medizin dl. 12, 1920, p. 33 vg.; Dr. A. Wuttke: Der deutsche Volksaberglaube § 482 vg.; Dr. M. A. van Andel: Volksgeneeskunst in Nederland, dissert. 1909, p. 70 vg.
2) Zie ook Dr. A. C. Kruyt: „Het animisme" p. 65. Dat dezelfde opvatting ook elders bestaat, blijkt uit het volgende citaat uit het bekende werk van Dr. O. v. Hovorka en A. Kron-



Soms is een levend dier de ziekteovernemer. Zoo laat de Gajösche goeroe bijvoorbeeld een kip rijst pikken van het hoofd van een zieke, om de ziekte aldus op het dier te doen overgaan (Gajö Wdbk. i. v. tjitjök)'). Op p. 535 zagen we, dat bij algemeene rampen in het Gajöland wel een viertal kippen van verschillende kleur als „zondenbokken" worden losgelaten'-).
Dat ook aan planten de zondenbok-voorstelling wordt vastgeknoopt, blijkt uit het op p. 554 genoemde middel, dat Gajösche reizigers wel toepassen, wanneer zij van de Kust naar hun land terugkeeren. De rol, die de citroen vervult bij het op p. 661 bedoelde menanoet siöl, berust op hetzelfde idee3).
Eindelijk heeft ook ziekteoverdracht op voorwerpen plaats.
Wordt de Atjèher „geslagen", „bewaaid" (meurampöt)4) door een djén en daardoor plotseling ongesteld, dan moet die ongesteldheid weer op kunstmatige wijze worden „weggeslagen", „weggewaaid", waartoe nagenoeg iedere oude
feld. In China glauben weibliche Aussatzkranke sich dadurch heilen zu können, dasz sie für Geld einen armen Teufel veranlassen, mit ihnen geschlechtlich zu verkehren; da sich immer genug Manner finden, hat dieser Aberglaube nicht wenig zur Verbreitung dieser sehr schweren Krankheit beigetragen. Die Eingeborenen Marokkos empfehlen den Beischlaf mit einer Negerin als probates Mittel gegen Tripper. Auch für Westeuropa ist dieser Glaube leider bezeugt. Ein guter Kenner des deutschen Gaunertums schrieb vor 50 Jahren: „Endlich musz, der weiten Verbreitung wegen, noch erwahnt werden, dasz der schadliche Aberglaube, durch Beischlaf und Berührung jungfraulicher Personen, namentlich noch unreifer Madchen, von der Syphilis befreit zu werden, ebenso tief im Gaunertum wie im gemeinen Volke haftet, und dasz in der Geschichte des Gaunertums bis zu dieser Stunde die Falie von schadlichen, oft tödlich verlaufenden brutalen Miszhandlungen leider nicht die seltensten sind". Etc. (Vergleichende Volksmedizin dl. I, p. 254, dl. II, p. 151). Zie ook Dr. A. Wuttke: Der deutsche Volksaberglaube, 3de dr., 1900, § 484.
1) Of vervult de kip hier de rol van een lokvogel om de ziel in het lichaam te houden? (zie Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. I, p. 570 vg.).
2) Men weet, dat de uitdrukking „zondenbok" wijst naar den jaarlijkschen Grooten Verzoendag der oude Israëlieten, waarop door den Hoogepriester een bok de woestijn werd ingejaagd, die vooraf zinnebeeldig beladen werd met de zonden des volks (Levit. 16:5, 7—10, 21, 22). Overdracht van ziekten op dieren is bij de Inlanders van den Archipel zeer gewoon. Is de Javaan door een of ander giftig dier gebeten, dan houdt hij wel een kikker op de pijnlijke plaats; de pijn zal dan overgaan en de kikker zal aan het gif sterven. Wanneer bij de Oio Doesoen op Borneo iemand plotseling hoofdpijn krijgt en hij meent, dat een geest hem heeft toegesproken, dan neemt hij wel een bruinen hond en klopt met diens kop tegen het hoofd, opdat de hoofdpijn op het dier zal overgaan (Dr. A. C. Kruyt's „Animisme" p. 131, 400). Ook in de Europ. volksgeneeskunde werden en worden nog wel levende dieren, of deelen daarvan, op het zieke lichaamsdeel gelegd, in de hoop, dat die dieren de ziekte zullen overnemen (zie Dr. E. Stemplinger t. a. p. blz. 37 vg., Dr. A. Wuttke t. a. p. § 485 vg. en voor onze eigen volkstherapie de aangehaalde dissert. v. Dr. Van Andel p. 71).
3) Bij de Javanen is het soms een pinangnoot, die weggeworpen en dan verondersteld wordt de ziekte mede te nemen (J. Kreemer Sr. in Meded. Ned. Zend. Gen. dl. 34, 1890, p. 352). Ziekteoverdracht op bladeren of takken, die daarna weggeworpen of begraven worden, komt vaak voor, o. a. bij Dajak's (S. W. Tromp in Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 37, 1888, p. 91; C. A. L. M. Schwaner: Borneo p. 187), bij Toradja's (Dr. N. Adriani en A. C. Kruyt: De Bare'e-sprekende Toradja's dl. I, p. 390), enz.; zie ook J. G. F. Riedel: De sluik- en kroesharige rassen p. 141, 266 vg., 305, 340, 357 vg. Vgl. hierover nog Dr. E. Stemplinger t. a. p. blz. 42 vg. en Dr. A. Wuttke t. a. p. § 488 vg.
4) Cfm, G: gërbös, of: merampat (vgl. Gajö Wdbk. i. v. gerbös en rampat).



vrouw in staat is. Daarvoor heeft zij noodig 7 ouderwetsche huishoudelijke zaken, bijvoorbeeld: een tjinoe, een aweuë* (beide namen van waterscheppers van klapperschaal, zie dl. 1, p. 379 en boven p. 603), een reungkan (onderlegger voor potten en pannen), een djeuèë (wan), een oude broek, een stuk brandhout en een droog pinangblad. Elk dezer voorwerpen worden beurtelings, onder plechtige telling van één tot zeven (zie boven p. 536), boven het hoofd van den patiënt heen en weer bewogen en daarna buitenshuis geworpen. Niemand mag daarbij voor de deur of bij de trap zitten, daar anders de ziekte op hem zou overgaan. De patiënt moet tijdens deze voorstelling uitgestrekt op den grond liggen, opdat de ziekte zich snel uit zijn lichaam kan verwijderen. Verder dient hij met zijn armen als het ware de ziekte van zich af te stooten (reuté£), op de wijze van iemand, die zich uitrekt (teuplöh oerat)').
Niet immer heeft bij ziekteoverdracht aanraking van den zieke met den „ziekteovernemer" plaats. De geheele handeling krijgt alsdan veelal de beteekenis eener zinnebeeldige voorstelling. Dit is bijvoorbeeld het geval met het laten wegvliegen van een duif, met de daarbij uitgesproken wensch, dat de ziekte moge verdwijnen als dit dier (zie dl. I, p. 522). Vertoont een klein kind convulsieve verschijnselen, dan verschaft de Gajösche moeder zich wel een stukje oejöm-hout en wat dakstroo, steekt dit aan en zegt: „evenals de zon thans ondergaat" — deze handeling heeft alleen op dien tijd (sëndjö) plaats — „moge ook de ziekte van mijn kind verdwijnen." Dan neemt ze wat water in den mond, spuwt het op het vlammende hout uit, en werpt dit daarna weg2).
1) Teuplöh oerat = lett. „de spieren losmaken". Het „zich uitrekken" duidt de Atjèher ook aan met teuböt-böt (G: metöèt). Vgl. voor het bovenstaande De Atjèhers dl. 1, p. 454 (The Achehnese 1 :411). Ook bij het op p. 559 bedoelde bbëh lantjang worden dè verschillende zaken, die op de offerprauw worden geladen, eerst 7 maal boven het hoofd van den zieke bewogen. Zie ook het „wave-offering" in W. W. Skeat's Malay Magie p. 418 vg. Mr. F. D. E. van Ossenbruggen geeft in zijn verhandeling over „Het primitieve denken" p. 86 vg. een paar voorb. van ziekteoverdracht op voorwerpen elders in den Archipel. Van de bevolking v. d. Babar-eil. heet het, dat zij bij vermoeienis zich het lichaam met steenen slaan, opdat die uit het lichaam in de steenen zal overgaan (J. G. F. Riedel: De sluik- en kroesharige rassen p. 340).
2) Dergelijke zinnebeeldige voorstellingen, waardoor men de wensch uitdrukt, dat de ziekte moge verdwijnen, zijn ook elders gebruikelijk. Bij de Javanen wordt bij een bruiloftsoptocht en ook bij begrafenis een jonge kip losgelaten, die alle onheil met zich voert; geeft de genezen patiënt aan zijn doekoen een staartlooze kip cadeau, opdat de ziekte geen „staartje" moge hebben; reikt de doekoen den zieke op zekeren dag met een luiden schreeuw een haan over: schrikt het dier en vliegt het weg, dan is zulks een goed teeken, daar de vluchteling meteen de krankheid van zijn eigenaar heeft meegenomen (J. Kreemer Sr. in Meded. Ned. Zend. Gen. dl. 37, 1893, p. 217 en 219; vgl. hiermede de wijze van genezen van een melaatsche, in Levit. 14:4—7). Bij de geboorte van een kind werpt de Mënangkab. doekoen een der steenen van de stookplaats naar buiten, om alle kwade invloeden van het wicht af te weren (A. L. van Hasselt's „Volksbeschrijving p. 267). Meent men bij de Toba-Batak's, dat iemand het slachtoffer eener vervloeking is geworden, dan laat de datoe een kever en een zwaluw los, die de vervloeking wegdragen (L. J. Warneck: Die religion der Batak p. 64). Is bij de Amboineezen iemand betooverd, dan gaat de doekoen, om hem te genezen, naar een rivier, spreekt daar den naam van den zieke uit en schiet een geweer af (E. W. A. Ludeking in Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. 3de Rks., dl. 111, 1868, p. 160). Bij de Dajak's splijt de balian, nadat hij de voortvluchtige ziel gevangen heeft, een stuk bamboe, waarbij hij de eene helft naar buiten werpt: evenals die helften onherroepelijk gescheiden zijn, zoo moge zulks ook met ziekte en



Behalve door de hierboven geschetste middelen heeft ziektebestrijding nog op allerlei andere wijzen plaats, die reeds vroeger werden besproken en waarvoor dus naar de betrekkelijke plaatsen in dit werk zij verwezen, zooals o. a.: door offers en offermaaltijden, door het doen van geloften, door beblazen en bespuwen, door verkoelingsmiddelen, door bezweringsformulieren en amuletten.
Verder zij er nog aan herinnerd, dat gevaarlijke besmettelijke zieken, met name lepra-patiënten, worden geïsoleerd (zie p. 612). Wanneer een Gajösche kampoeng wegens een in de buurt heerschende besmettelijke ziekte pantang is verklaard, moet al wie die kampoeng wil binnengaan, naar de adat, eerst eenige dagen quarantaine houden in een bij den ingang der kampoeng opgerichte hut en vervolgens door den goeroe worden ontsmet (zie p. 551). Als teeken der pantang-verklaring dienen bijvoorbeeld gekloofde arenboomtoppen, die vóór den ingang der kampoeng worden opgehangen (Gajö Wdbk. i. v. lambé). Wordt het verbod overtreden, dan is een soort „zuiveringsgeld" (pëpanggirön) verschuldigd (Gajö Wdbk. i. v. panggir). Bij het uitbreken van cholera, was de bevolking allerwege gewoon, de besmette kampoengs te ontvluchten.
g. Ziektennamen.
Tot slot onzer beschouwing der Inlandsche ziektenleer volgen hieronder enkele namen van ziekten. Het spreekt wel vanzelf, dat onze ziektennamen in het algemeen niet door Inlandsche zijn weer te geven, en dat omgekeerd de Inlandsche terminologie geheel afwijkt van de onze. De Inlander kent maar weinig eigenlijk gezegde ziektennamen, wèl een eindelooze verscheidenheid van woorden om ziektesymptomen aan te duiden.
Allerlei pijnen, of ziekten, worden aangeduid door sakét (G: sakit, Alas: mësoei), met vermelding van het lichaamsdeel, waar de pijn of de ziekte gevoeld wordt. Bijv.:
Sakét oelèë (G: sakit oeloe, Alas: mesoei takal) = hoofdpijn; s. koedoe* (G: s. koedoe n oeloe) = pijn in het achterhoofd; s. keunèng (G: s. sëlibön) = hoofdpijn boven de oogen; s. peurimpiëng (G: s. përëmpingön) = hoofdpijn bij de slapen; s. ki ïèng (G: s. awa , Alas: m. awa ) = pijn in de lendenen; s. dada (G: s. dödö, Alas: m. töntön) = pijn op de borst; s. proe'êt tjoet,
patiënt het geval zijn (M. C. Schadee in Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. dl. 59. p. 225). Is er bij de To Bada van Midden Celebes stoornis bij een bevalling, dan wordt een getakte grasstengel vaneen gescheurd: zoomin de verscheurde deelen zich zullen hereenigen, zoo moge ook het kwaad verder afblijven van de persoon (Tijdschr. Kon. Ned. Aardrk. Oen. dl. 26, 1909, p. 375). Bij de heidensche Alfoeren der Minahasa, sloeg men vroeger bij zekere ziekteplechtigheid wel een haan den kop te pletter; bij het spartelen en stuiptrekken van het dier werd dan gezegd: zoo moge ook de ziekte worden geklapwiekt naar den buitenkant des lands (J. A. T. Schwarz in Meded. Ned. Zend. Gen. dl. 47, 1903, p. 101). Ook in de Europ. volksgeneeskunde zijn dergelijke symbol. handelingen niet vreemd. Dr. A. Wuttke geeft o. a. het volgende voorb. uit Oldenburg. Bei Flechten streut man Flockasche von Torf auf die Flechten, blast sie hinweg u. spricht: „de Flockasch un de Flechten, de flogen' wol öwer dat wille Meer, de Flockasch de keem wedder, de Flechten nimmermehr" (Der deutsche Volksaberelaube 3de dr., 1900, § 502).



of: s. broeë1 nab (G: s. toekö) — pijn in den buik; s. Ihoeng (G. en Alas: s. lamboeng) = pijn in de zijde; s. bahö (G: s. kërlang, Alas: m. barö) = pijn in de schouders; s. roeëng (G: s. koedoeAlas: m. toendoen) = pijn in den rug; s. poenggöng (G. en Alas: s. pangking) = pijn aan het achterdeel; s. printjoeën (G: s. sëlbi) = pijn aan de stuit; s. böh pisang (G. en Alas: s. bëtikön) — pijn aan den bovenarm; s. böh sapaj (G. en Alas: s. pëgëlangan) = pijn aan den benedenarm; s. toeleuëng (G: s. toelön) = pijn in de beenderen of gewrichten (atöt, G: sëndi), of in de knieën (teu öt, G: oekoe) of aan den elleboog (singkèë, G: sikoe), enz.; s. pha (G: s. awan, Alas: m. pahö) = pijn in de dijen; s. beutéh (G: s. tis, Alas: m. bitis) = pijn in de kuiten; s. toeleuëng gasiën (G: s. toelön kësin, Alas: m. loedoeng) — pijn aan de scheen; enz.
Tjeukang (G: boentang) = verstijfd (van het lichaam).
Badöm, of: lapè (G: lajah, of: la pc, of: maté bödön, Alas: maté daging) = verlamd, verzwakt.
Lasa (G: lasa, Alas: lasan) algeheele verlamming, of lichaamszwakte.
Maté sikhan = eenzijdige verlamming.
Seui (G: sëgé) = zich lusteloos, onwel, gevoelen.
Kröt-kreuët asöë = onpleizierig gevoel, waarbij het net is, of de huid zich inwendig samenkrimpt, zooals na groote vermoeienis.
Meuleupöf = slap in de lendenen.
Keuböh (G: këbös) = slaap, mierenkriebel (bijv. in voet of hand).
Klö (G: këlö, Alas: pëka ) — stom.
Klö ngön toelöë (G: toeli ögö', Alas: döngöl kalihön) = doofstom.
Tw (G: tëroe) = niet uitgegroeid; in groei en ontwikkeling teruggebleven.
Sidjoeë"-seu'oeëm (G: pöra-sêdjoe ) = koorts (afwisselend koud en warm).
Deumam (G: dëmöm) = koorts.
Sidjoeë djijö = koorts met rillen gepaard.
Moetah (G: pëlöah, Alas: moetah) = braken.
Moetah darah (G: pëlöah rajöh) = bloed braken (spuwen).
Moetah e (G: pëlöah tjirit) = faeces braken.
Koeweut (G: tëtèrön, of: këtèrön, of: sëngal, Alas: rënggiöngön) = stijf gevoel in de ledematen (bijv. na lang zitten of loopen).
Seungköë (G: böngör) = mat gevoel na vermoeienis.
Reukam goekèë (G: böngör koekoet) = pijn aan de nagels (bijv. na het maken van sawahdijkjes).
Parö (G: pajö, Alas: pësoeh) = schor, heesch.
Oela -oela' até (G: giölön, of: poegëgiöl, of: poelëlingö, Alas: gialan) = neiging tot braken, onpasselijk.
Bambang koenèng (G. en Alas: bambang koening) = geelzucht.
Keurawat = pijnlijk gevoel in de gewrichten.
Leumpeuët (G: moepèpët) = gekeusd.
Keusiëb (G: djëbö, Alas: bönjar) = de huid vertoont blijvende indrukken bij vingerdruk (als bij beri-beri).



Moepilo -(G: moeliki, Alas: pesihir) = verzwikt.
Meusalah (G: moepölöc) = ontwricht.
Patah (G: moepelëkö', Alas: poeto) = gebroken (bijv. van arm of been).
Tjapië* (G: moedèngköh, Alas: singkat) = kreupel.
Eungkhé (G: moedèntjöng) = hinkend.
Bibi tjoemèh (G: moetjoebi, Alas: romping bibir) — een hazenlip hebbend.
Tjeumeukam = groeien van een nagel in het vleesch.
Batèë karöm — inwendige pijn onder den voet, waardoor men zich slechts op de teenen kan voortbewegen.
Poerèë lam toeleuëng = pijnlijk gevoel in de gewrichten.
Gagab (G: gögöp) = stotteren.
Poengo (G: gilö, of: poenggoer, of: poengoer, Alas: gilö, of: poekoeng) = krankzinnig; poengo pöh göb (G. en Alas: gilö noenoeh) — gevaarlijk krankzinnig; poengo ratèë (G: gilö ratö, of: g. rantö) = ongevaarlijk krankzinnig; poengo djilhab aneu boeleuën (G: oelön moedö sëlap gilöé) — aanvallen van krankzinnigheid bij het begin der maand; poengo boej (G: poenggoer babi) = vallende ziekte.
Seudèë (G: lëlang, Alas: hadön) = onnoozel, niet goed wijs.
Teutaheu (G: djëngöng) = versuft, sufferig.
Boebaj = stompzinnig.
Ngeuët = hard van begrip (niet zoo erg als boebaj).
Moepoeséng oeta — malende zijn over iets.
Tamöng boeröng = bezeten door de boeröng.
Peunjakét dröë, of: p. dimanjang, of: sawan (G: sawari) = stuipen.
Moemang (G: id.) = duizelig in het hoofd.
Seu meu (G: moeklamboen mata) = sterretjes voor de oogen zien.
Peunèng, of: poeséng oelèë (G. en Alas: pëning) = duizelig, licht in het hoofd.
Hajoet = duizeligheid.
Pitam (G. en Alas: pitöm) = een flauwte krijgen.
Pansan, of: pangsan (G: id.) = flauw vallen.
Gadöh seumangat (G: ösöp sëmangat, Alas: laos sëmangat) = wezenloos (van een kind, dat geschrokken is, en waarvan men veronderstelt, dat zijn ziel gevloden is).
Samön = zenuwtoeval.
Mata timoh = een witte korrel in de iris (mata itam) van het oog.
Mata mangat = oogontsteking.
Mata böh leuë (G: mata moepoeti ) = de pupil (aneu mata itam) is als gesluierd met een wit vlies (soms een gevolg van pokken, soms een volgend stadium van mata timoh).
Mata meuseuradén, of: m. meusiradén, of: m. meutjaradén = een vlekje in de iris (geen ziekte).
Bilah mata, of: m. meudjoh-djöh, of: m. meudjèh-djèh (G: mata moebëbis, of: m. moedjedjès, of: m. moekirip, of: m. moebilös) = ontstoken, etterende, oogen.
Sapoe mata, of: meu abëë mata (G. en Alas: sapoer mata) = beneveld van de oogen.



Djoeléng (G: djölèng, Alas: djoeling) = scheel.
Sapoe manö* = nachtblindheid.
Boeta (G: böta, Alas: radam, of: pitoeng) = blind.
Meuii, of: meuöö, of: meutiti = oorsuizen.
Toengkiec (G: töngke , Alas: likoeng) = oorvloed.
Siawan, of: seurawan = pijnlijk gevoel in aangezicht, ooren, neus en tanden.
Toelöë (G: toeli, Alas: toengkf) = doof.
Brat gloenjoeëng (G: bröt këmiring) = hardhoorig.
Toelöë beungka* = zeer hardhoorig.
Roempét (G: roepi , Alas: ramping) = inscheuring van de oorlel.
Batöc (G: matoe Alas: batoe*) = hoesten ; batö1 awöh (G: matoe kring, Alas: batoe" keraf) = hoesten met vermagering (tering); batö* darah (G: matoe' rajöh) — hoesten, gepaard met opgeven van bloed.
Sakét isa (G: sakit isa') = aamborstigheid, asthma.
Seuna (G. en Alas: sena') = aamborstigheid (in lichteren graad dan isa). Mön-mön (G: moekëlsöng) = verkouden in het hoofd.
Beureusén (G: maun, Alas: bërësin) = niezen.
Awöh (G: bërwausön) = vermageren, uitteren.
Geumeuheu (G: mënga , Alas: kaha ) = fluimen opgeven (geuneuheu , G: ka'
= fluim); geumeuheu darah (G: mënga rajöh) = bloed opgeven. Geureuhèm (G: matoetrèm, Alas: batoe' mëtaham) = kuchen.
TjeumeuW (G: moesëldi, of: poesëldi, Alas: sönan) = hikken.
Sakét gigöë (G: sakit ipön, Alas: mësoei ipön) = tand-, of kiespijn.
Kareuëng gigöë (G: karang n ipön) = tandsteen.
Siawan padjöh (G: öngös, Alas: ipön pan balang) = wolf in de tanden.
Keumöng goesi = gezwollen tandvleesch.
Meudanöh goesi = ontstoken tandvleesch.
Sakét oelèë até (G: sakit oeloe n até) = maagkramp.
Djitheun napaïh = beklemd gevoel in de maagstreek, waarbij de ademhaling wordt bemoeilijkt.
Biöh, of: töh darah, of: danöh darah (G: mitjing rajöh, Alas: mëlakangkön daröh)
— bloedafgang, dysenterie.
Ta'eun (G: ta'oen) — cholera.
Moetah tjirét (G: pëlöah tjirit, of: pëlöah mitjing) = braken met diarrhee.
Tjirét (G: tjirit, of: tjiritön, Alas: sangloerön, of: boetjoer) = diarrhee.
Teubiët loebö, of: t. djoebö = naar buiten treden van den endeldarm.
Bawasé (G: sakit moejoet, Alas: rëdjan) = haemorrhoïden.
Seungköj (G: sëngkal, of: sëngköl, of: tiökön, Alas: mëtëndël) = misselijk. Djitheun e (G: görö koewöih kol, Alas: malöt loewas) = constipatie. Meugm-grö" = rommelingen in den buik.
Djisréng proeët, of: djipoeta proeët (G: poepëpoetör toekö, Alas: moelösön) = pijn,
roering, kramp in den buik.
Moeprèt-prèt = winderigheid.
Meuglang (G: moekètöl, of: kètölön) = ingewandswormen hebbend.



Koerab bit (G: koeröp sëroel) =' een kringvormige besmettelijke huidziekte (ringworm?), waarbij het deel van de huid, dat tusschen de kringen gelegen is, onaangetast blijft; de puistjes zijn klein en rood en met waterachtig vocht gevuld; koerab beusdë (G: koeröp besi) is een dergelijke huidaandoening, waarbij de puistjes harder en zonder inhoud (droog) zijn, terwijl ook de ruimten tusschen de kringen zijn aangetast; koerab ië (G: koeröp ni wöih) komt overeen met ware koerab, maar in lichteren graad.
Koedé (G: koedil) = een schurftachtige pijnlijke huidziekte, die met etter gevulde puistjes doet ontstaan. Men zou haar krijgen door slechte huiduitwaseming en door vervuiling; zijn de puistjes droog en jeukend, maar niet pijnlijk, dan spreekt men van koedé boeta (G: koedil boetö), een huidaandoening, waaraan de meeste leerlingen van godsdienstscholen lijden (De Atjèhers dl. II, p. 32, The Achehnese 11:31).
Geutoeët (G: koentoet) -- --- e. s. v. puisten.
Plawa (G: riroe, Alas: poeroe) = pokken.
Poerèë (G: poeroe, Alas: nambi) = framboesia.
Proeëh (G: moeris) = mazelen.
Plawa katja (G: tëpap, of: riroe koetja) = waterpokken.
È lalat (G: töi lalat, of: sampat) - pigmentvlekken op de huid.
Soepa* witte huidvlekken.
Kajab = zeer besmettelijke, bloed en etter afscheidende, jeukende zweren, die met droge korstjes (kroepéng) zijn gesloten; een bijzondere soort is als kajab apoej bekend, wijl de zweren er uitzien als brandwonden. De Gajö's verstaan onder kajap e. s. v. uitslag op de lippen (Gajö Wdbk. i.v.); wat de Atjèhers kajab noemen is wellicht hetzelfde als wat bij de Gajö's lamas heet (Gajö Wdbk. i. v.).
Gloem, of: leuki (G: pand, Mal.: panoe) = lichtgekleurde huidvlekken; gloem bintang (G: pand boelat) = kleine, lichtgekleurde huidvlekken, die als teeken van schoonheid worden aangemerkt; gloem e ité' == e. s. v. schimmelziekte der huid (tinea imbricata?).
Lhoe (G: lelökötön) = e. s. v. schimmelziekte der huid.
Pram = e. s. v. lichte uitslag.
Tjeut — e. s. v. zweren aan de handen.
Tjöng = e. s. v. zweren aan de voeten.
Tjoemoeët (G: koendi) = steenpuist.
Raphoeë* (G: mëroentoe', Alas: kalikoekoer) = e. s. v. zweren op het hoofd.
Prantjoet (G: pratjoet) = negenoog.
Poentjië (G: poentjöt, of: poentjil) = zweertje aan het oog.
Raseutöng (G: moesëtoeng, of: sëtoengön) = zweer in den neus (lupus?).
Roehöng = weggezworen neus.
Biréng (G: biring) =. zweer in de oksels.
Moeën (G: djërawat) = puistjesuitslag in het gelaat.
Oeri = e. s. v. bultige uitslag.
Loeka (G: loekö, of: oegah) = kwetsuur, wond (bijv. door een wapen, of doorn, of val, enz. toegebracht).



Tjabo (G: id., Alas: tjaboe') = groote, stinkende, open wonden, vooral op beenen en armen.
Boedö% of: peunjakét djheut (G: boedoe\ of: pënjakit kötè\ Alas: gadam) = lepra.
Tjatjat (G: gërëtoel) = verminkt.
Tjeudra = gemis van een of ander lichaamsdeel.
Teubiët danöh, of: t. basi (G : koedöröt mémé, of: k. lëmbating) = uitvloeien van etter.
Moemiëng kroeëb = barsten in de huid, onder aan de teenen.
Tjrah gaki — oppervlakkige kloven in de voetzolen (vaak het gevolg van framboesia).
Soesöt = ontvelling aan de palmen der handen, of aan de voetzolen.
Djén seumbö = e. s. v. harde huiduitslag (naar men zegt veroorzaakt, doordat een djén op die plaats gespuwd heeft).
Poesa ikeuën = zweren onder aan de voeten (tengevolge van framboesia).
Madji (G: sëmpiré) = e. s. v. roode hond(?).
Barah (G. en Alas: id.) = bloedzweer, gezwel; barah tjitja* (G: barah tjitja\ of: kalang bëbèt, of: kalim bëbèt, of: kalim bëbe , Alas: bahal) — een gezwel in een der lichaamsholten (bijv. in de lies, of okselholte, of achter het oor); barah oeleuë = een slangvormig gezwel aan het dijbeen; barah tjanggoeë' = kikkervormig gezwel aan de binnenzijde der dijen.
Risa (G. en Alas: risö) = e. s. v. zwelling bij de gewrichten.
Boeröt (G: koepit, Alas: baköng) = liesbreuk, of andere ziekte, waardoor het scrotum (böh krèh, of: böh keumiröë, G: përil) een abnormale grootte krijgt.
Rahö = puisten, of gezwellen, vooral op rug of hoofd.
Tjoegöng (G: pögèng, Alas: bëkoeng) = kropgezwel.
Böh saban — harde zwelling aan den hals.
Djén kab = e. s. v. zwelling aan arm of been (naar men zegt veroorzaakt, doordat een of andere djén op die plaats gebeten heeft).
Basö (G. en Alas: basoer) = waterzuchtig, opgezet.
Biri-biri (ook baroeëh, of: tjaroeëh ?) = beri-beri.
Oèntöt = beenzwelling (elephantiasis?).
Beuténg (G: boeting, of: boedjönön, Alas: këmboeng anginön) = opzwelling van den buik, gepaard met winderigheid.
Boesöng (G: boesoeng) = opzwelling van den buik (erger dan beuténg).
Keumöng (G: këmboeng, of: mërtoeh, of: bëngkaAlas: bëngka , of: rëngas) = opgezwollen.
Bitjöh (G: djoentoel, Alas: aloem-aloem) = bultjes, of blaren op de huid.
Leukoeëb = bultjes op de huid.
Glaseuë (G: mërköng, Alas: sëroe gatö) = e. s. v. bultjes, veroorzaakt door aanraking van brandnetels, of harige rupsen, of door muskietensteken.
Seungka', of: proeët keumöng (G: sëngka') = opgezwollen buik.
Teumbön — dik, vet, ook: gezwollen.
Dara tjandén, of: poetröë tjandén (G: tjögöng, Alas: tjököng) = gezwollen halsklieren.



Seungköh proeet (G: ngkip toekö) = winderig, opgeblazen gevoel.
Boentjrét, of: boeèng, of: boenthö (G: bönggèng, of: böntö, Alas: bësöl) = opgezet (bijv. door te veel eten).
Keuböh = opgezwollen beenen.
Litjöb, of: Ihoe (G: lëtjoep, of: Ie po', Alas: lëtjoep) ~ blaren op tong of lippen (bijv. door het gebruik van te veel kalk bij de sirih), of handen (bijv. door houthakken).
Toetöng (G: apakön, of: kapakön) = een branderig gevoel in den mond (tengevolge van te scherpe kalk bij het sirih-pruimen).
Goeëb (G: goeöp) = zwelling in den mond, ook spruw bij jonge kinderen (G: goeöm).
Teusrö\ of: teurhö' (G: moesëroe , of: tësëroe', of: sëroekön, of: sarlokan, Alas:
sësiroe') = zich verslikken.
Hoeë" (G: bölönan, Alas: djëloea) = in de brokken blijven steken.
Keumböng ië — brandblaren.
Sabön = gonorrhoea.
Böh aroen (G: karang) = blaassteen.
Meuran = pijnlijk bij het urineeren.
Djitheun ië (G: görö koewöih oesö, Alas: mapot miö) = niet kunnen urineeren. Djitrön talöë njawöng = verzakking der testikels.
C. TIJDREKENING.
De Atjèhers richten zich bij de regeling hunner landbouwwerkzaamheden soms naar den stand van Orion (bintang Ihèë) en van Venus (bintang sikoereuëng), zooals op p. 523 reeds werd opgemerkt. Toch zijn deze sterrenbeelden voor hen van ondergeschikt belang. De eigenlijke regelaars der Atjèhsche jaargetijden zijn de Schorpioen (bintang kala) en de Pleiaden (bintang toedjöh). Als de Pleiaden gelijktijdig met de zon ondergaan (Mei), dan brengen ze stormweer, als ze vóór de zon opkomen (begin Juli), wordt het tijd, om tot zaaien over te gaan (zie p. 522). Verder hebben de Atjèhers nog hun overgeleverde /feü«ö«^-berekening, die met de zon gelijken tred houdt en waarover in dl. I p. 466 vg. reeds een en ander werd medegedeeld ').
In het gewone leven van den Inlander wordt echter het Mohammedaansche maanjaar der hidjrah gevolgd, welks beteekenis we nog kortelijk hebben te schetsen. Dit jaar telt, gelijk men weet, 12 maan-maanden of 354 dagen en is dus 11 dagen korter dan ons zonnejaar; iedere maand begint en eindigt, evenals ieder etmaal, met zonsondergang en telt 29 of 30 dagen. Verschillende maanden worden in het gewone spraakgebruik niet aangeduid met de Arabische benamingen, maar met namen, ontleend aan gebruiken, die eigenaardig in die maand thuis
1) Volgens F. K. Ginzel zou de keunöng-i\\Arektr\\r\g der Atjèhers ontleend zijn aan het oud-Indische naksjatra-\aar (Handbuch der mathematischen und technischen Chronologie dl. I, 1906, p. 430).



behooren. Hieronder volgt een opgave dier namen, met vermelding der voornaamste gedenkdagen ').
1°. Asan-Oesén (minder gebruikelijk: Mèhram, of: Moeharam), G: Moeharam, Alas: Meharam, Arab.: Moeharram.
De Atjèhsche naam voor deze maand houdt verband met de herdenking van het martelaarschap der Sjfitische geloofshelden Asan en Oesén (zoons van Ali en Moehammad's dochter Patimah) en het sneuvelen van den laatste te Akabala (Kerbëla) op den lOden der maand, den z. g. Atjoera-dag. Te Koeta Radja en ook hier en daar elders ter Noord- en Oostkust, waar veel Klinganeezen gevestigd zijn, worden dan optochten gehouden, waarbij een versierde lijkbaar en allerlei andere voorwerpen, zooals symbolische afbeeldingen van handen, vaandels, enz. met muziek worden rondgedragen. De Atjèhers vervullen bij deze Asan-Oesén-feesten slechts de rol van toeschouwers2).
Zie over de Vasten op den Atjoera-dag p. 494 en over de op dien dag uitverkoren kandji-Atjoera dl. I p. 328 en hierboven p. 488.
2°. Sapha, of: Sapa, G. en Alas: Sapar, Arab.: Qafar.
Zie over deze ongeluksmaand en den onheilbrengen eind-Woensdag p. 529. 3°. Mö löt, of: Mö löt phön (minder gebruikelijk: Rabi öj awaj), G: Rabil-awal, Alas: Möloet, Arab.: RabV al-awwal.
Deze en de beide volgende maanden heeten Mö7öf-maanden („eerste-", „middelste-" en „eind-M.") omdat daarin de herdenking plaats heeft van 's Profeten geboorte (Arab.: maoelid), welke op den 12den dezer maand zou hebben plaats gehad. Al komt het Mcr/öf-feest niet in den officieelen feestkalender voor, achten de Atjèhers de viering ervan toch als een verplichting (zie dl. 1 p. 417 vg).
4°. Adöë mö löt, of: Mö'löt teungöh (minder gebruikelijk: Rabi öj akhé), G. en
Alas: Rabil akir, Arab.: Rabf al-achir.
5°. Mö'löt seuneulheuëh (minder gebruikelijk: Madika phön, of: Djamadö awaj),
G. en Alas: Djemadil awal, Arab.: Djoemada Dl-awwal.
6°. Boeleuën böh kajèë, of: Kanoeri böh kajeê (minder gebruikelijk: Madika seuneulheuëh, of: Djamadö akhé), G. en Alas: Djemadil akir, Arab.: Djoemada 'Jl-achir.
De naam „vruchten maaltijd" voor deze maand werd op p. 561 vg. verklaard. 7°. Boeleuën apam, of: Kanoeri apam (minder gebruikelijk: Radjab, of: Radjab), G: Rödjöp, Alas: Radjap, Arab.: Radjab.
In den feestkalender geldt deze maand als heilig, omdat in den nacht van (d.i. vóór) den 27sten de bekende nachtelijke „hemelreis" (me reuët, v. Arab.: mi'radj) van Moehammad, op een gevleugeld paard (boera , v. Arab.: boeraq), van Mekka naar Jeruzalem en vandaar door de zeven hemelen naar Allah's troon (araïh Arab.: carsj) zou hebben plaats gehad (Koran 17). Tot vrome kringen beperkt
1) Zie daarover „De Atjèhers" dl. I, p. 205 vg. (The Achehnese 1: 194 vg.), „Het Gajöland" p. 321 vg. en het art. „Mohammedaansche kalender en gedenkdagen", met de daarbij vermelde literatuur, in het 2de deel v. d. Encycl. v. N. I., 2de dr.
2) Zie over die feesten „De Atjèhers" dl. I, p. 214 vg. (The Achehnese 1:202 vg.) en de Encycl. v. N. 1. dl. II, 2de dr., i. v. „Hasan-Hoesain" en daar opgegeven literatuur.



Tijdrekening.
zich het vergaderen in dien nacht, om de hemelreislegende (hikajat mè'reuët) te hooren voordragen. Meer algemeen is echter de jaarlijksche kanoeri op den 18den dezer maand bij het graf van Teungkoe Andjöng en het gebruik, dat in elk Atjèhsch huis, op een of anderen dag dezer maand, apam-koekjes worden gebakken, om die als godsdienstige gave naar moskee of meunasah te brengen (zie p. 562).
8°. Boeleuën kanoeri boe (minder gebruikelijk: Scïban, of: Tja ban), G: Söbön, Alas: Sabön, Arab.: Sjacban.
Dit is de maand, waarin elk Atjèhsch huisgezin op een of anderen dag thuis een godsdienstig maal, met rijst als hoofdschotel, aan de zielen der afgestorvenen wijdt (zie p. 562). Het Javaansche gebruik, om in deze maand de kerkhoven schoon te maken, is bij de Atjèhers onbekend. De nacht vóór den 15den dezer maand (malam beureu at, Arab.: lailat al-bartfah) geldt als bijzonder heilig, omdat dan aan den hemelboom (Koran 53 : 14) zou worden geschud, om uit te maken, wie in het volgend jaar sterven zullen (zie p. 490). De meesten geven dien nacht een eenvoudigen maaltijd (kanoeri beureu af) in het dorpsgodsdiensthuis, sommigen houden dan ook wel den „lofprijzingsdienst" (seumajang teuseubèh), of in de plaats daarvan de seumajang hadjat (zie p. 490 vg.). De laatste drie dagen dezer maand zijn bijzonder levendig wegens de voorbereiding tot de Vastenmaand, vooral door het slachten van het noodige vleesch (ma meugang poeasa), zie dl. I, p. 331.
9°. Poeasa, of: Ramalan, of: Ramoelan, G: Pasa, of: Remelan, Alas: Poeasö, of: Remelan, Arab.: Ramadhan.
Over deze Vastenmaand werd op p. 491 vg. reeds gesproken; over den alsdan iederen avond plaats hebbenden /roivè/z-dienst, en het daarop volgende meudaröïh, zie p. 490. Zeer „gezegend" is — zooals Koran 44:2 uitdrukkelijk leert — de „nacht van het goddelijk raadsbesluit" (Arab.: lailat al-qadar, zie Koran 97 : 1—5), waarin de eeuwige ongeschapen Koran door Allah zou zijn neergelaten, om eindelijk, door Gabriël's tusschenkomst, stuksgewijze aan Moehammad geopenbaard te worden. Welke nacht dit is geweest, weet echter zelfs de oudste overlevering niet te bepalen; alleen heerscht de meening, dat één der laatste vijf oneven nachten de bedoelde is. De Atjèhers spreken altijd van den malam doea plöh toedjöh (den 27sten nacht). Vooral vroeger vierden de Atjèhers dien door het opsteken van lampen, de Gajö's door het ontbranden van toortsen (zie dl. I, p. 379 vg.). Algemeen heerscht bij de Atjèhers het geloof, dat in de Vastenmaand de djén's geketend en dus voor de menschen ongevaarlijk zijn. De laatste drie dagen der maand kenmerken zich weer door groote levendigheid en het slachten van buffels voor den aanstaanden feestdag (ma' meugang oeröë raja poeasa)').
10°. Boeleuën oeröë raja (minder gebruikelijk: Tjawaj), G: Ariraja, Alas: Warirajö, Arab.: Sjawwal.
1) Op de dagen van ma' meugang poeasa en mac meugang oeröë raja houdt de Atjèher zijn kinderen liefst thuis, daar ieder, die het maar eenigszins doen kan, dan vleesch in huis heeft. Liepen de kinderen dan uit, dan zou men buitenaf denken, dat ze gebrek leden.
43



Het „feest der verbreking van de Vasten" op den eersten der maand is één der beide officieele feestdagen van den Islam. Zie over de alsdan door de Wet aanbevolen godsdienstoefening p. 489. Na de pitrah te hebben ingeleverd (zie p. 496), trekken allen hun nieuwe kleederen aan, om de noodige bezoeken van gelukwensching af te leggen (zie p. 453). Veel Atjèhers gaan op den oeröë raja poeasa hun familiebegraafplaats bezoeken. Vgl. over het „feestbaden" (niriraja) der Gajö's op den Ariraja p. 552.
11°. Boeleuën meuapét (minder gebruikelijk: Döj ka idah), G: Bërapit, Alas: Merapit, Arab.: Dzoe 'L-qa dah.
Men noemt deze de „ingesloten" maand, omdat zij tusschen de beide maanden in staat, waarin de beide officieele feesten van den Islam worden gevierd ').
12°. Boeleuën hadji (minder gebruikelijk: Döj hidjah), G. en Alas: Hadji, Arab.: Dzoe 'l-hiddjah.
Het z.g. „groote feest" van het Mohammedaansche jaar, dat echter overal buiten Mekka het kleine is geworden, heeft op den lOden der maand plaats en heet bij de Atjèhers oeröë raja hadji (G: ariraja hadji, Alas: warirajö hadji). Het feest is een herhaling van dat op den oeröë raja poeasa, maar op veel kleiner schaal; in het Gajö- en Alasland gaat het zelfs onopgemerkt voorbij. De aanbevolen Vasten op den tarwijah- en den cArafah-dag (beide benamingen ontleend aan de haddj-viering) wordt door de Atjèhers maar hoogst zelden nageleefd (zie p. 494) en aan de eveneens aanbevolen feestseumajang denken maar zeer weinigen (zie p. 489). Evenals in de 8ste en 9de maand gaan ook aan dit feest slachtingen vooraf (ma meugang oeröë raja hadji). Gegoede lieden leveren vaak feestoffers (koeroebeuën, G: kerbön, Alas: kërban, Arab.: qoerban)-, waarom daarvoor bij voorkeur runderen worden bestemd, werd vroeger reeds medegedeeld (dl. I, p. 331). Veel Gajö's hechten aan deze kerbön-offers een averechtsche beteekenis (zie p. 560). Volgens de Sjafi'itische school moet de aanvang der maanden worden vastgesteld door waarneming (roé'jah) der maansikkel na nieuwe maan, en mag dit niet geschieden door berekening (hisab). Tegen dit voorschrift der Wet wordt echter vaak gezondigd. Eerst in lateren tijd is de vaststelling van het begin der maanden door waarneming, onder Mekkaanschen en Hadhramitischen invloed, meer algemeen in Ned. Indië in gebruik (vgl. hierover p. 492 en de literatuur in de daar vermelde noot).
Bij kalender-berekening gaan de Atjèhers uit van de verdeeling der jaren in reeksen van 8. Daar het kalenderjaar 354 dagen telt, maar het astronomische maanjaar 354 dagen, 8 uur, 48 minuten en 36 seconden, moeten in eiken 8-jarigen cyclus 3 dagen worden toegevoegd. Dit geschiedt door het 2de, 5de en 7de jaar tot schrikkeljaren van 355 dagen te maken. Daar alsdan jaarlijks '/120 dag
1) De oorsprong dezer benaming, die ook elders in den Archipel gebruikelijk is, dateert echter reeds uit den tijd vóór de invoering van den Islam (zie Dr. J. Brandes in Tijdschr. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 41, 1899, p. 19 vg.).



te veel wordt gerekend, moet in elke 120 jaar dus nog een verbetering worden aangebracht, door het laatste schrikkeljaar van zulk een 120-jarige periode tot een normaal jaar van 354 dagen te verkorten.
De 8-jarige cyclus omvat dus 5 gewone jaren van 354 dagen en 3 schrikkeljaren van 355 dagen, te zamen 2835 dagen of 405 weken, elk van 7 dagen. Iedere week van het eerste jaar begint dus met denzelfden weekdag, als waarmede de cyclus is begonnen. Daar de tegenwoordige Atjèhers hun cyclus met Woensdag beginnen, zal de laatste dag van het eerste jaar op een Zaterdag vallen. Daaruit volgt, dat het tweede jaar met een Zondag zal beginnen. De aanvangsdag van het derde jaar zal Vrijdag, van het vierde Dinsdag, van het vijfde Zaterdag, van het zesde Donderdag, van het zevende Maandag, van het achtste Zaterdag zijn (met inachtneming der schrikkeljaren). De eerstvolgende 8-jarige cyclus zal weer met Woensdag beginnen en zoo elke volgende cyclus. De Atjèhers geven den Woensdag als aanvangsdag de cijferwaarde 1.
Ieder jaar van een 8-jarige kalenderperiode wordt met een Arabische letter (,harah thön) aangeduid, zooals uit onderstaand staatje blijkt:
1° jaar: Aléh (Arab.: alif) met cijferwaarde: 1
2° jaar: Hé (Arab.: ha) „ „ : 5 (i +4 = 5)
3° jaar: Djim (Arab.: djïm) „ „ : 3 (5 + 5 = 10 —7 = 3)
4° jaar: Zöë (Arab.: za) „ „ : 7 (3 + 4 = 7),
5° jaar: Daj awaj (Arab.: dal
awwal) „ „ : 4 (7 + 4=11—7 = 4)
6° jaar: Ba (Arab.:.ba) „ „ : 2 (4 + 5 = 9 — 7 = 2)
7° jaar: Wèë (Arab.: waw) „ „ ; 6 (2 + 4 = 6)
8° jaar: Daj akhé (Arab.:
da' achir) „ „ : 4 (6 + 5 = 11 — 7 = 4).
Daar zoowel het 5de als het 8ste jaar met den vierden dag begint, worden zij ter onderscheiding van elkaar aangeduid als het jaar daj awaj en daj akhé. Spreekt men van het jaar Hé, dan bedoelt men daarmede het met Zondag aanvangende tweede jaar van den 8-jarigen cyclus.
Ook de maanden worden op gelijksoortige wijze aangeduid. De onevene hebben 30, de evene 29 dagen (de 12de maand in schrikkeljaren ook 30 dagen). De eerste weekdag van de eerste maand geeft men de cijferwaarde 7 of 0. De eerste maand heeft 30 (= 4 X 7 + 2) dagen, dus begint de tweede maand 2 dagen later in de week en krijgt de cijferwaarde 2. De derde maand begint, daar de tweede slechts 29 (=4X 7+1) dagen telt, 3 dagen verder in de week en bekomt de cijferwaarde 3, enz. Gaat men op die wijze voort, dan vindt men als cijferwaarden voor de 12 maanden: 7, 2, 3, 5, 6, 1, 2, 4, 5, 7, 1, 3.
Telt men het cijfer van een bepaald jaar bij dat van een zekere maand, dan heeft men de som dier beide slechts op de weekdagen af te tellen, om ten slotte den weekdag te verkrijgen, die in dat jaar de eerste dier maand zal zijn ')•
1) Deze kalender-berekening komt in veel opzichten overeen met den Javaanschen 8-jarigen windoe-cyclus waarbij de cijferwaarden der jaren en maanden naptoe heeten. Zie De



De 7 dagen der Mohammedaansche week worden met Arabische benamingen aangeduid. Zondag = Aleuhat, G: Alëhat, Alas: Ahat (Arab.: al-ahad). Maandags Seunanjan, G: Sënèn, of: Sënaèn, Alas: Sënajan (Arab.: al-ithnain). Dinsdag = Seulasa, G: Sëlasa, Alas: Sëlasö (Arab.: ath-thalasa3). Woensdag = Raboe, G. en Alas: id. (Arab.: al-arbaD). Donderdag = Hamèh, G: Kamis, Alas: Ramis (Arab.: al-chamls). Vrijdag = Djeumeuah, G: Djëmat, of: Djëma at, Alas: Djëma at (Arab.: al-djoem3a). Zaterdag = Sabtoe, G. en Alas: Saptoe (Arab.: as-sabt).
Voor de indeeling van het etmaal bestaat geen vast systeem. In oude verhalen en in spreekwijzen komt nu en dan een verdeeling van den dag en den nacht in 4 deelen (djeuëm, v. Arab.: zam) voor, zoodat elk deel ongeveer 3 uren lang was, maar voor de practijk heeft die indeeling alle beteekenis verloren (De Atjèhers dl. 1, p. 211, The Achehnese 1 : 199). Soms wordt de tijd van den dag aangeduid door de tijdsruimten (watèë, of: watèë, G. en Alas: waktoe) voor de verplichte godsdienstoefeningen (zie p. 483). Een ruwe Atjèhsche indeeling van het etmaal is de volgende:
beungoh = de vroege ochtend + 6—8 uur v.m.
oeröë = schelle dag ± 8 3 uur.
seupöt = namiddag ± 3 6 uur.
sindja = avondschemering + 6—7 uur n.m.
malam = naavond, nacht ± 7 4 uur.
soeböh = de dageraad ± 4—6 uur v.m.
Een zeer gewone wijze van tijdsaanduiding is die door middel van omschrijvingen, welke den stand der zon, bepaalde bezigheden, maaltijden enz. tot grondslag hebben. Hieronder volgen daarvan een aantal voorbeelden ').
Koekoeë* manö\ G: toe' koen = de tijd van het eerste hanengekraai ±4 uur v.m.
Moeréh, G: moeris („het strepen krijgen" van den horizon), of: soeböh, G: söböh, Alas: soeboeh; of: padja, G: pödjör,
Alas: padjar = dageraad (zie p. 483 nt.)2) +5 uur.
G: blöh nor = de tijd, dat men uitgaat om te ploegen. . . id.
Watèë djitrön matw, G: waktoe toeroen koert\ Alas: waktoe
nampoer manoe* = de tijd, dat de kippen afdalen . . . ± 5'/2 uur.
Oeröë ka peungeuh, G: lö ngö përsèh, Alas: nggö trang wari
= het is al licht 'd-
Ban beukah mata oeröë = met het doorbreken der zon. . . ±6 uur.
Sigalah oeröë, G: mata n lö ngö sëgalah, Alas: nggö sëpandjang
galah matöwari=z de zon staat een polsstok hoog aan den hemel ±7 uur.
Atjèhers dl. I, p. 208 vg. (The Achehnese 1:196 vg.); Ene. N. I., 2de dr., i. v. naptoe en F. K. Ginzel t. a. p. dl. I, p. 415 vg. en 426.
1) Vgl. voor het onderstaande De Atjèhers dl. I, p. 211 vg. (The Achehnese 1:199 vg.); Dr. J. Jacobs: Familie- en kampongleven op Groot Atjeh dl. I, p. 241 vg. en 284; Gajö Wdbk. op de verschill. woorden.
2) De eerste schemering wordt nog aangeduid met termen als: soeböh reunöm (G: söböh renoem, Alas: soeboeh mbëlin) en G: ló ngö derendang, Alas: nggö meriö wari, of: meremang.



G: waktoe ampcir djëmoer, Alas: id. = de tijd voor het drogen
van de padi + 7 uur.
Oeröë ka peusam, G: lö ngö pësam, Alas: wari nggö hangat
= het begint al warm te worden +7'/, uur.
G: pöra lö = het warmst van den dag +8—4 uur.
Watèë boe — „rijsttijd", d. i. etenstijd, G: waktoe rakat maan . + 8 a 9 uur.
Plöïh meuneu oeë = „het losmaken van het ploeggereedschap",
G: töieh nor — de tijd dat men gedaan heeft met ploegen,
Alas: toelih tënggalö Atjëh = de tijd, dat het ploegen der Atjèhers ophoudt +10 uur.
G: atas lö, Alas: mantas matöwari = de zon staat al hoog . id.
Peunab tjöt — de zon nadert het toppunt +11 uur.
Watèë tjöt timang, G: atas lö timbang, Alas: tjigör — de zon
staat in het toppunt ') 12 uur.
Reubah tjöt oeröë = de zon valt van het toppunt, G: ngö singit-boelang mata n lö = de zon helt al een weinig naar het Westen, als een hoofddoek, die scheef zit, Alas: nggö boela matöwari = de zon is al omgevallen. Ook: awaj leuhö, G: awal roehoel, Alas: awal loehoer = begin van den middag + 12'/2 uur n.m.
Peuleungöhan leuhö = het midden van de tijdsruimte waarbinnen de middaggodsdienstoefening moet plaats hebben . + 2 uur.
Oeröë ka reubah leuhö, G: mata n lö ngö g'elèng roehoel, Alas:
boela* loehoer = de zon helt al naar het Westen. . . . +2'/a uur.
Akhé leuhö, G: akir roehoel, Alas: akir loehoer = het laatste deel
van den voor de middaggodsdienstoefening bestemden tijd . + 3 uur.
Awaj asa, G: en Alas: awal asar = begin van den voor de
namiddag-godsdienstoefening bestemden tijd. . . • . . . + 3'/a uur.
Peuteungöhan asa = het midden van vorenbedoelde tijdsruimte. + 4'/2 uur.
Akhé asa, G: akir asar, Alas: id., of: malöt asar = het laatste
deel dier tijdsruimte + 5'/2 uur.
Moegréb, G. en Alas: moegrip = zonsondergang +6 uur.
Sindja, G: jö — zonsondergangstijd + 6—7 uur.
Itjha, G: èsa, Alas: isö = avond, speciaal de tijd van het begin der avond-godsdienstoefening + 7'/2 uur.
G: waktoe mbis këkana , Alas: mëdöm anak-anak = de tijd
dat de kinderen inslapen +8 uur.
G: waktoe rakat mbis — de tijd, dat men gaat slapen . . . + 9 uur.
G: waktoe mbis si tëtoeö, Alas: mëdöm parang — de tijd, dat
de volwassenen inslapen +10 uur.
G: ngö rölöm lö, Alas: nggö bagas böngi = in het holle van
den nacht + 10—3 uur.
1) Zie nog andere uitdrukkingen hiervoor in dl. I, p. 468.



Teungöh malam, G: tëngah malam, Alas: tëngah böngi =
middernacht 12 uur.
Soelöïh jang akhé = het laatste derde deel van den nacht
(v. Arab.: thoelth) ± 1 '/2—4l/2 uur v.m.
Andere populaire tijdmaten zijn:
Sikléb mata, of: sikoetjöb mata, G: sëngkëtjèp mata, Alas: sëngkiröp matö = één oogsluiting, een oogenblik. Hetzelfde tijdsbegrip duidt de Atjèher ook aan met: sikoetika, sabdh watèë, sisaat, sidjamöng, sïat, sikeudjab.
Tjèh ranoeb sigapoe, of: siseun padjöh ranoeb, of: sigö padjöh ranoeb, G: sëgör mangas, Alas: sëpëtjah pan pinang = de tijd noodig, om een sirihpruim fijn te kauwen (vgl. dl. I, p. 348).
Masa* boe sikaj breuëh = de tijd, dien een klapperdop vol bras noodig heeft,
om gare rijst te worden (+ '/2 uur).
Masa1 boe sigantang breuëh = de tijd, dien een gantang bras behoeft, om gaar
te worden (+ l'/2 uur).
Masa1 boe sinalëh breuëh de tijd noodig, om een naléh bras gaar te koken
(+3 uren).
Sikhan oeroë = een halve dag (+6 uur).
Sf oeroë seupöt — een geheele dag.
Sigö reuöh (G: sëgör mala ) = éénmaal bezweet (als tijdsbepaling).
Sigö padé = één rijstjaar.
Om van heden (djinöë, of: oeroë njöë, G: bësilö, of: sërëlö 'ni) uit een nabijgelegen tijd te bepalen, bezigt men uitdrukkingen als: boenöë (G: sinö, Alas: daë), of: njöë (G: ini, Alas: èndö) voor wat gepasseerd, en euntreut (G: kasé, Alas: nahan) voor wat aanstaande is. Weet men nu, dat de tijd van zonsondergang tot zonsopgang aangeduid wordt door malam, of: klam (G: ingi, of: klam, Alas: böngi), de ochtend door beungöh (G: kaboer, Alas: pagi) en de vóóravond door sindja, of: seupöt (G: jö, Alas: bon), dan is het duidelijk, dat bijv. de uitdrukking „gepasseerde nacht" weergegeven wordt door malam njöë (G: klam ini, Alas: böngi èndö), of: beuklam (G: klam sinö, Alas: böngi daë); de uitdrukking „aanstaande nacht" door euntreut malam (G: klam kasé, Alas: böngi nahan)-, enz.
Gisteren = baröë (G: manè, Alas: badih); eergisteren = baröë sa (G: sëlang manè, Alas: tjadèh). Morgen = singöh (G: lang, Alas: pagi); overmorgen = loesa (G: swöi, of: soeöi, Alas: këdoen). Dus malam baröë (G: klam manè, Alas: böngi badih) = gisteren nacht, eergisteren avond; malam singöh (G: klam lang, Alas: böngi pagi) = morgen in den naavond of nacht; enz.
Op de vraag „de hoeveelste der maand is het?" (padoem oeroë boeleuën, G: pion ngö oelön), hoort men bijvoorbeeld antwoorden: si oeroë boeleuën (G: sari boelön), of: doea-, Ihèë-, peuët-oeröë boeleuën (G: doeö-, tigö-, öpat-hari boelön), d. i. de lste, 2de, 3de, 4de der maand. Den eersten der volgende maand duidt men aan door de uitdrukking boeleuën leumah (G: oelön rahil), d. i. „als de maan zichtbaar is". De vorige maand heet boeleuën liköt, of: b. dilèë, of: b. ka abëh (G: oelön si koedoe* 'ni sinö, of: o. si maté 'ni sinö, of: o. ngö mbèh).



D. TAAL- EN LETTERKUNDE.
De beoefening der talen van Noord-Soematra is van betrekkelijk jongen datum. Denken we hierbij het eerst aan het Atjèhsch, dan valt te constateeren, dat daaraan vóór 1889 nog maar heel weinig werd gedaan. De voortdurende oorlogstoestand was aan een geregelde studie daarvan trouwens allerminst bevorderlijk '). De eerste, die zich daarop ernstig toelegde, was K. F. H. van Langen, wrens „Handleiding voor de beoefening der Atjèhsche taal" en „Woordenboek der Atjèhsche taal" in genoemd jaar werden uitgegeven door het Koninklijk Instituut voor de taal-, land- en volkenkunde van Nederlandsch-Indië. Dr. Snouck Hurgronje schreef daarover: „Natuurlijk is zulk eene eerste proeve, nog wel afkomstig van iemand, die voor geheel ander werk dan taalstudie in Atjèh bescheiden was en alleen zijn vrijen tijd daaraan kon besteden, niet alleen vatbaar voor aanvulling, maar heeft zij ook aan velerlei verbetering behoefte" 2).
Laatstgenoemde maakte zijn verblijf in Atjèh van Juli 1891 tot Februari 1892, behalve voor het verzamelen van gegevens voor zijn klassiek werk over „De Atjèhers" ook ten nutte tot het bijéénbrengen van veel lexicographisch en grammatisch materiaal betreffende de taal des lands en van de belangrijkste producten der literatuur. Het taalkundig materiaal werd verwerkt in de beide bekende verhandelingen „Studiën over Atjèhsche klank- en schriftleer" en „Atjèhsche taalstudiën", opgenomen in het 35ste en 42ste deel van het Tijdschrift van het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, terwijl, wat de Atjèhsche letterkunde betreft, in vorenvermeld standaardwerk daarvan een helder en uitvoerig overzicht werd gegeven, dat in de Engelsche her-editie van 1906 nog eenigszins werd aangevuld. Door deze studiën werd voor de kennis van het Atjèhsch een nieuw tijdperk ingeluid.
Ook de Regeering, die tot nog toe weinig tot bevordering dier kennis had gedaan, ging er nu spoedig toe over, door het uitloven van prijzen voor goed afgelegd taaiexamen, de officieren tot bestudeering van het Atjèhsch aan te moedigen. In de Instructie voor de onderafdeelingschefs in de Onderhoorigheden werd hun tot plicht gesteld de landstaal aan te leeren en die binnen één jaar na hun optreden als zoodanig machtig te zijn. Nimmer werd echter aan die bepaling, welke ook thans nog van kracht is, de hand gehouden. „Beter ware het geweest" — schreef de heer H. T. Damsté — „het ook voor ambtenaren niet bij een papieren bevel te laten, dat in de practijk naar verkiezing al dan niet kon worden opgevolgd, en om hen naast bevel, ook lof of aanmoediging te doen hooren; of — 't is minder verheven maar practisch had het stellig voldaan, — ook voor hen premies uit te loven voor goed afgelegde examens Atjèhsch" 3).
1) Vgl. K. F. H. van Langen's „Atjèh's Westkust" p. 508. Zie over hetgeen door J. R. Logan en W. Marsden op dit gebied werd gedaan P. J. Veth's „Atchin" p. 32 vg. Gebrekkige lijsten van Atjèhsche woorden gaven H. van Rosenberg in Tijdschr. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 3, 1855, p. 466 vg.; J. Dias in hetzelfde tijdschr. dl. 25, 1879, p. 140 vg. en P. Arriëns in zijn in 1880 verschenen „Maleisch-Hollandsch-Atjehsche woordenlijst".
2) Tijdschr. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 35, 1893, p. 347.
3) De Ind. Gids 1912, dl. I, p. 786.



Daar nagenoeg geen der vrouwen en slechts de jongere hoofden in Atjèh het Maleisch machtig zijn, is kennis van het Atjèhsch voor de bestuursambtenaren zeer gewenscht, voornamelijk met het oog op de rechtspraak. We hebben er op p. 290 reeds aan herinnerd, dat ter terechtzitting bijna uitsluitend de taal van het land wordt gebezigd.
Nu zijn de hulpmiddelen voor de beoefening van het Atjèhsch niet alleen niet overvloedig, maar vallen zij slechts ten deele binnen het bereik van landsdienaren en anderen, die in het gewest werkzaam zijn. Dit geldt bijvoorbeeld voor de bovenbedoelde taalstudiën van Dr. Snouck Hurgronje, die helaas niet in den handel zijn. Hetzelfde is ook het geval met het viertal door Dr. Hoesein Djajadiningrat in tekst met de goede spelling en in vertaling uitgegeven Atjèhsche Si Meuseukin-verhalen, gepubliceerd in het Tijdschrift van het Bataviaasch Genootschap dl. 57, 1916, p. 273—403, welke ook aan beginnelingen goede diensten kunnen bewijzen. Voor hen zijn tevens de leesboekjes „Doea Silajeuë" en „Batjoet sapeuë" (zie boven p. 162 nt.) van nut.
Een goed woordenboek van het Atjèhsch bestaat er nog niet. Wèl werd de evengenoemde Inlandsche taaiambtenaar in 1913 belast met de samenstelling van zulk een woordenboek, maar tot de uitgave kwam het nog niet. Men heeft zich op lexicographisch gebied nog steeds te behelpen met het bovenbedoelde, alleen antiquarisch nog te bekomen, woordenboek van Van Langen en met een paar woordenlijsten, zooals die van Th. Veltman, welke in 1906 door het Bataviaasch Genootschap werd uitgegeven en L. C. Westenenk's „Atjèhsche tolk" van 1903.
Men meene niet, dat, als men zich aan de hand der genoemde leermiddelen over de eerste moeilijkheden heeft heengezet, men ook in staat zou zijn, om zelfstandig Atjèhsche geschriften te lezen. Het Atjèhsch, geschreven met het Arabische alphabet, dat de Atjèhers zonder eenige regelmatigheid op hun taal hebben toegepast, is een raadselschrift, dat alleen is te ontcijferen, als men de woorden kent en het zinsverband begrijpt. Het Arabische schrift is ten eenenmale ongeschikt, om de Atjèhsche klanken ook maar bij benadering weer te geven '). Daarbij komt, dat nagenoeg alle Atjèhsche literatuurproducten in gebonden stijl zijn en dat men de levende taal daaruit niet leert kennen 2).
De door Dr. Snouck Hurgronje aangenomen schrijfwijze van het Atjèhsch met Latijnsch letterschrift moge op het eerste gezicht eenigszins ingewikkeld schijnen, bij nadere kennismaking blijkt zij juist zeer eenvoudig en duidelijk te zijn, zóó duidelijk, dat een eenigszins ontwikkeld Atjèher, die onze letters kent, een volgens die schrijfwijze opgesteld geschrift terstond, zonder eenige moeite, leest.
De dialecten van het Atjèhsch zijn talrijk. „De Atjèhers zelve" — aldus Dr. Snouck Hurgronje — „onderscheiden wel nauwlettend de in kleinigheden van spraakgebruik van elkander afwijkende tongvallen der verschillende districten of zelfs kampongs, maar ook eenige hoofddialecten, welker onderlinge verschillen hun het meest in het oog vallen. Zoo onderscheiden zij van de taal der Beneden-
1) Zie Dr. C. Snouck Hurgronje in Tijdschr. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 35, 1893, p. 360.
2) Dr. C. Snouck Hurgronje t. a. p. blz. 346 nt. en p. 365,



streken (Baröh) die der Bovenstreken (Toenöng), onder welke laatste benaming zonder meer steeds de sagi der XXII Moekim's wordt verstaan, hoewel men ook de bewoners der gebergten van de XXV en XXVI Moekim's oereuëng Toenöng hoort noemen. Ieder kent echter van dat Toenöng-dialect weder eenige onderafdelingen bij name, en ieder weet, dat het eigenaardige dialect der oereuëng Boeëng, der bewoners van de VII Moekim's Boeëng in de sagi der XXVI, zoowel in spraakgebruik als in phonetische eigenaardigheden met het Toenöng-dialect veel overeenkomst vertoont, maar in andere opzichten ook weer daarvan verschilt. De taal van Pidië (vulgo: Pedir) wordt ook wel die van het Oostey (Timoe) genoemd, en met Timoe duiden de Atjèhers de geheele Noord- en Oostkust aan, daar zij van de hoofdplaats, Banda Atjèh (ons: Koeta Radja) uit rekenen. De onderscheiding van een eigen dialect van Pasè (vulgo: Pasei) behoort tot de speciale; ook op de Noord- en Oostkust zijn de plaatselijke dialecten zeer talrijk. Het Pidië-dialect heeft alweder met de tongvallen van Boeëng en de Toenöng velerlei trekken van nauwe verwantschap, zooals de uitspraak dj van den klank, die elders öè of aj luidt, de linguale r, de vervanging, in sommige gevallen, van de elders voorkomende p door s, allerlei in het spraakgebruik. Hebben de Atjèhers der Benedenstreken nog al moeite om de echte oereuëng Toenöng dadelijk te verstaan, nog veel zonderlinger klinkt hun het dialect van Daja in de ooren; de studie van het Dajasch zou, geloof ik, voor de behandeling der Atjèhsche vormleer vruchtbaar kunnen zijn. De taal der Benedenstreken {Baröh) is alweder verre van uniform. Zoowel in de XXVI als in de XXV Moekim's heeft men eigenaardige locale dialecten, waaronder vooral dat der IV Moekim's van de sagi der XXV en dat der strandstreken van de XXVI Moekim's (Lamnga en omstreken) genoemd mogen worden" '). Verder bezigt men nog de in dl. I, p. 242 bedoelde termen banda en doesön, om daarmede het „beschaafde" en het „dorpsche" of dialectische Atjèhsch aan te duiden. Het dialectisch uitspreken van woorden noemt de Atjèher tilö, de Gajö kètjös (d. i. „krom spreken").
Het oordeel over de plaats, welke het Atjèhsch inneemt ten opzichte der verwante talen, dient nog opgeschort te worden. Dat daarop allerlei invloeden van buiten hebben ingewerkt, werd reeds in dl. I, p. 221 opgemerkt. Prof. H. Kern schreef daarover: „Sterk afwijkend, zoowel van het Bataksch, Gajösch en Niasch, als van t Maleisch, is het Atjèhsch. Men heeft in zijne woordenkeuze ettelijke bijzondere punten van overeenstemming ontdekt met het Tjam, maar of de betrekkingen tusschen beide talen in andere opzichten zóó nauw zijn, dat wij gerechtigd zijn beide idiomen als naaste verwanten te beschouwen, is een vraagstuk, dat nog op bevredigende oplossing wacht" 2).
Omtrent de taal der Gajö's verkeerde men tot voor kort nog in volslagen onwetendheid. Na 1900 kwam daarin verandering, allereerst door den pioniersarbeid van Dr. Snouck Hurgronje, daarna door de samenvattende en uitbreidende
1) Dr. C. Snouck Hurgronje t. a. p. blz. 363 vg.
2) Prof. Dr. H. Kern: „Rassen en talen in den Archipel" in H, Colijn's Neerlands Indië dl. I, p. 108. '



bearbeiding van het door hem samengebracht taalkundig materiaal door Dr. G. A. J. Hazeu, van wien in 1907 het reeds zoo vaak geciteerde Gajösch-Nederlandsch woordenboek verscheen, met een daarin opgenomen Gajösche grammatica.
De Gajö's onderscheiden zelf twee hoofddialecten van hun taal, n.1. dat van het Meergebied (onderafdeeling Takéngön) en dat van Gajö Loeös, waartoe, tot op zekere hoogte, het sterk met Maleisch gemengde Sërbödjadi behoort. In het Meergebied zelf onderscheidt men nog de basa Böbasan, d. i. de taal van de bewoners van Böbasan en Pëgasing met toebehooren (Gajö Wdbk. „toelichting" p. VII). Ze zijn aan het gebruik van sommige woorden en aan eigenaardige uitspraak van sommige klinkers van hun naburen te onderscheiden („Het Gajöland" p. 55). De laatsten noemen hen daarom wel n^/A-lieden, omdat zij het gewone woord voor „niet" of „neen" niet, als de andere lieden van het Meergebied, als nggih, maar als ngih uitspreken ').
De Gajösche taal onderscheidt zich van haar naburige verwanten door oorspronkelijke bestanddeelen, zij het ook, dat zij veel vreemde elementen in zich heeft opgenomen. „Dat die taal veel uit het Atjèhsch heeft overgenomen" — zoo schrijft Dr. Snouck Hurgronje — „kan niet verwonderen bij de intieme relaties, die politieke ondergeschiktheid, handel, godsdienst en steeds toegenomen inhuwelijking van Atjèhsche mannen te Weeg brachten. Ofschoon de Gajö's volstrekt niet geneigd zijn, hun eigenaardige zeden door de Atjèhsche te laten vervangen, zien zij toch in die bewoners van kustlanden menschen van hooger beschaving en leeren zij bijna al hetgeen van buiten komt door hunne bemiddeling kennen. Daarnevens is ook de invloed van het Maleisch niet gering te schatten. Van ouds bestond er tusschen het Gajöland en Tëmiang communicatie, die door den gëtahhandel in latere jaren nog zeer is toegenomen; ook werken meermalen gezelschappen van Gajö's geruimen tijd op tabaksondernemingen ter Oostkust van Sumatra, vooral in Langkat. Er zijn dan ook bereisde Gajö's van Gajö Loeös en Sërbödjadi, die wel Maleisch maar geen Atjèhsch verstaan en spreken. Verder werkte de invloed van het Maleisch door den Islam in het geheele Gajöland. Zooals men weet, zijn voor de Atjèhers, afgezien van kleine elementaire werkjes in hunne moedertaal, Maleische boeken de eerste, waardoor zij met de Mohammedaansche wet, dogmatiek en mystiek kennis maken, en is het onder hen eene kleine minderheid, die tot de origineele Arabische kitab's opklimt. De Gajö's, die iets meer dan het werktuigelijke Qoeranreciet en de bewegingen van de ritueele godsdienstoefening leeren, beginnen veelal met Atjèhsche boekjes en klimmen dan allengs tot de Maleische op. Tot de Arabische brengen zij het zoo goed als nooit. Daar zij geene poging hebben gedaan om hunne eigene taal tot schrijftaal te verheffen, worden nagenoeg alle begrippen, die met den godsdienst samen-
1) Zoo wordt de tongval, die in Boven-Daja (Atjèh's Westkust) wordt gesproken, basa handeuë" genoemd, omdat het gewone negatie-woord in dit dialect handeuë' luidt (zie Th. Veltman's Ned. Atj. Wdl. „Inleiding" p. IV). Men weet, dat het ook bij de Toradja-stammen van Midden Celebes gewoonte is, om de talen te noemen naar het ontkenningswoord, welke gewoonte ook hier en daar elders wel voorkomt (zie Dr. N. Adriani: De Bare'e-sprekende Toradja's dl. III, p. 2).



hangen, door hen met vreemde, Maleische of Atjèhsche woorden aangeduid. Over wereldsche zaken wordt bij hen niet dan bij hooge uitzondering iets op schrift gesteld, en de weinigen, die dit doen, zijn min of meer theologen. Hunne briefjes of private aanteekeningen zijn in het Maleisch, meest met Atjèhsche woorden vermengd, opgesteld; zelden dringt zich een enkel Gajösch woord daartusschen in. Al heeft nu echter de ontleening van woorden en uitdrukkingen aan het Atjèhsch en Maleisch in de Gajösche taal zeer belangrijke afmetingen aangenomen, ja al komt de vraag op, of ook niet sommige vormen van woordafleiding door den invloed dier beide vreemde talen in het Gajösch gebruikelijk zijn geworden, toch zal niemand, die de taal leert kennen, er aan denken, het Gajösch als een Atjèhsch of Maleisch dialect te beschouwen. Het is met deze talen zelfs niet meer verwant dan met de zustertalen, die op Java of andere eilanden inheemsch zijn. Van het Karo-Bataksch weten wij nog niet genoeg om in de vele gevallen, waarin woorden en woordvormen uit die taal treffende overeenkomst met Gajösche vertoonen, vast te stellen, waar ontleening, waar verwantschap is. Zóóveel staat echter uit den bouw en den woordenschat van het Gajösch wel vast, dat het geen tongval van het Bataksch is. Dat ontleeningen uit Bataksche dialecten talrijk zijn en invloed op taalvormen zeer waarschijnlijk heeft plaats gehad, vloeit van zelf voort uit de hierboven geschetste oude nederzettingen van vrije en den tot voor korten tijd frequenten invoer van onvrije Batak's in het Gajöland. Afgezien van verleden tijden, die geheel buiten den kring onzer waarneming of gevolgtrekking liggen, mag men zeggen, dat invloed van andere dan de genoemde vreemde talen (Indische talen, Arabisch, Europeesche talen) op het Gajösch gering is geweest en alleen door tusschenkomst van het Atjèhsch, Maleisch of Bataksch heeft kunnen werken" ').
De Alassche taal heeft nog nimmer het onderwerp eener opzettelijke studie uitgemaakt. Voor hetgeen daarvan bekend is, zij verwezen naar het in dl. I, p. 223 daarover opgeteekende.
Tot het intellectueel cultuurbezit van een volk behoort zeker ook zijn letterkunde, waarin zich weerspiegelt zijn karakter, zijn smaak, zijn phantasie, zijn godsdienstzin, zijn spot en zijn humor. Wat de Atjèhers betreft, zijn we daaromtrent uitvoerig ingelicht door het Ilde hoofdstuk van het tweede deel van Dr. Snouck Hurgronje's werk over „De Atjèhers". Liefst zouden we den lezer naar die bladzijden zelf verwijzen en hem het korte daaruit getrokken overzicht, dat hier volgen gaat, en dat vanzelf wel oppervlakkig moet zijn, besparen. Maar de volledigheid van dit boek eischt nu eenmaal, dat we ook dit belangrijk onderdeel van het denkleven van het volk niet geheel en al voorbijzien.
De Atjèhers hebben in hun eigen taal een, ofschoon niet bijzonder omvangrijke, wel zeer belangwekkende literatuur — zoo getuigt Dr. Snouck Hurgronje -). Ze wordt deels mondeling deels schriftelijk overgeleverd. Zoo worden allerlei
1) Het Gajoland p. 71 vg.
2) Tijdschr. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 35, 1893, p. 359.



verhalen (haba, v. Arab.: chabar) — evenals bijv. de Javaansche dongèng's — alleen in het geheugen bewaard en in ongebonden stijl medegedeeld. Tot deze soort volksvertellingen behooren bijvoorbeeld die omtrent het looze dwerghert (plandö kantje)'), welke aan onze Reinaert de Vos-verhalen herinneren en de op p. 680 bedoelde Meuseukin-verhalen2), welke trekken van overeenkomst vertoonen met het bij ons populaire volksboek Tijl Uilenspiegel.
Overigens bestaat de letterkunde der Atjèhers bijna geheel uit werken in versmaat {sandja , v. Arab.: sadj = rijmend proza). Elk gedicht is samengesteld uit vier deelen, waarvan de twee middelste op elkaar rijmen, terwijl bovendien het eindwoord van het eene vers op dat van het andere rijmt. Deze werken worden zingend voorgedragen (beuét) op bepaalde wijzen (zie dl. I, p. 392 vg.). In deze Atjèhsche sandja - maat zijn gesteld de pantön's (dl. 1, p. 392), waarvan de meeste alleen mondeling overgeleverd worden, de ratéb's met hun nasib's en kisah's (dl. I, p. 392, 416 en 421) en eindelijk, en wel in de voornaamste plaats, de hikajat's (v. Arab.: hikaja = verhaal).
De hikajat kan zijn humoreske (hikajat roehé), geschiedverhaal, roman, fabel, godsdienstige legende, zedeles, kortom elk literatuurproduct, dat in dichtmaat is gebracht. In de letteren nemen deze hikajat's wel de voornaamste plaats in (vgl. dl. 1, p. 259). Zij worden ingeleid door een proloog, ter verheerlijking van Allah en zijn Gezant, soms nog met andere beschouwingen of overpeinzingen des dichters, om daarna tot het eigenlijke onderwerp te komen. Deze overgang wordt gewoonlijk ingeleid met de woorden adjajéb söbeuhan Alah, die in het Arabisch beteekenen: „O wonderlijke dingen! Gode zij lof!"
De kennis van hikajat's is de laatste jaren zeer achteruitgegaan. Slechts weinig Atjèhers zijn meer in staat, die literaire producten des lands te reciteeren; de groote massa moet zich tevreden stellen met het luisteren naar de voordracht van een gestudeerd landgenoot.
De beide oudste hikajat's n.1. die van Malém Dagang en Pötjoet Moehamat staan letterkundig wel het hoogst. Het eerste heldendicht, dat we vroeger reeds noemden (dl. I, p. 228), bezingt een episode uit den strijd van Atjèh's grootsten Soeltan Iskandar Moeda (1607—1636) tegen Malaka. Historische waarde heeft dit epos niet, daar alleen de vrije fantasie daarin aan het woord is, maar de wijze van voorstelling is door en door Atjèhsch. De hikajat Pdtjoet Moehamat, een gedicht in ongeveer 2500 verzen, staat meer op historischen bodem, al worden ook daarin de feiten weerspiegeld door een verbeelding, die haar Atjèhsch karakter geen oogenblik verloochent. Ze handelt over den strijd van Pötjoet Moehamat, één der broeders van Soeltan Ala ad-Dln Djohan Sjah (Atj.: Alaédin Djoehan Tjah 1735—1760) tegen den in 1726 gevluchten Soeltan Djamaloel-alam (Atj.: Djeumalöj), die zich op den troon trachtte te herstellen. Dr. Snouck Hur-
1) Vgl. over dwerghert-verhalen in en buiten den Archipel Dr. J. Brandes in Tijdschr. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 37, 1894, p. 27 vg., 50 vg., 127 vg. en dl. 43, 1901, p. 226 vg.
2) Vgl. voor analoge verhalen elders in den Archipel Raden Dr. Hoesein Djajadiningrat in Tijdschr. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 57, 1916, p. 273.



gronje noemt dit gedicht „een juweeltje der Atjèhsche, ja in het algemeen der Inlandsche letterkunde" (De Atjèhers dl. II, p. 105, The Achehnese 11:99). In soort en vorm met de beide genoemde heldendichten geheel overeenkomend is de hikajat prang Kömpeuni, welke de heldendaden der Atjèhers in hun strijd tegen ons bezingt, en het oorlogsdicht hikajat prang Sabi, waarover H. T. Damsté handelt in zijn opstel „Atjèhsche oorlogspapieren" (Ind. Gids 1912, dl. I, p. 617 vg. en 776 vg.).
Maar in populariteit winnen het thans wel de in Atjèhsch rijm overgezette Maleische romans, zooals de hikajat Malém Diwa, de hikajat Banta Beuransah en vele andere, die niet in Atjèh voorgevallen zaken behandelen, maar de geschiedenis van andere landen of van het hemelrijk, de landen der djén's en dergelijke bezingen. Het gegeven ervan is veelal een variatie op hetzelfde thema met weinig afwisselingen. De levensloop van den held is van het begin tot het eind zeer ongewoon. De hemelnimfen (boeliadari's), die hij in droomgezichten aanschouwt en dan wenscht te trouwen, wint hij eerst na avontuurlijke zwerftochten en geweldigen strijd met allerlei monsters (geureuda's, naga's, milön's), woudreuzen (gögasi) en gedrochten (ra^sasa), die hem naar het leven staan. Maar dank zij de hulp van dieren, kluizenaars of geesten en de beschikking over toovermiddelen (malakat), onkwetsbaarheid en bovennatuurlijke wapenen worden ten slotte alle hindernissen glansrijk overwonnen. Hoezeer Malém Diwa geacht wordt een historisch onsterfelijk persoon te zijn, bleek in 1898 en 1899 toen een Gajö, die zich uitgaf voor den wederom levend geworden onkwetsbaren held, ter Noordkust alles in rep en roer bracht, totdat hij in 1900 werd neergelegd (zie dl. I, p. 38, 310, 318). De oudere Atjèhsche romans stammen, gelijk Dr. Snouck Hurgronje opmerkt, evenals de Maleische, voor het meerendeel uit hetzelfde deel van Zuid-Indië, waarheen ook de populaire mystiek en de godsdienstige legenden der Mohammedaansche volken van den Archipel wijzen. In latere jaren werd door Atjèhsche belletristen ook vaak uit Maleische bronnen geput.
Ook dierverhalen zijn geliefd. Zoo komt onder de namen hikajat Nasroean adé, of kisah hiweuën een verzameling voor, die sterk doet denken aan de Maleische bewerkingen Kalila dan Damina en Pandjatandëran.
De godsdienstige Atjèhsche werken zijn deels in hikajat-, deels in nalamvorm, deels in proza. Van de godsdienstige hikajat's noemen we slechts de Tambihöj rapilin (Arab.: Tanbïhat al-ghafilïn = vermaning der onnadenkenden"), omdat dit, voorzoover bekend, het eenige Atjèhsche boek is, dat in druk is verschenen. Het is in 1827, naar een Arabisch origineel, bewerkt door Teungkoe Lamgoet (eigen naam Djalaloeddin), den vroegeren geleerden Kali der XXVI Moekim's. De te Singapore geleverde druk is echter zóó slordig, dat niemand daar iets aan heeft. Bij de familie van Teungkoe Lamgoet zouden nog een paar door hem eigenhandig geschreven exemplaren van dit werk bestaan. De Atjèhers zeggen, dat de drukker zich deze mislukking zelf op den hals haalde als straf, omdat het drukken buiten voorkennis van den auteur zou zijn geschied, die in zijn werk zelf zou hebben aangegeven, dat het niet zou mogen dienen om op de wijze der hikajat's tot vermaak te worden voorgedragen.



Verschillende Atjèhsche stichtelijke leer- en leesboeken zijn geschreven in nalam, d. i. de Atjèhsche uitspraak van het Arabische nazm, dat gebonden stijl, poëzie, beteekent. De Atjèhers verstaan daaronder echter geschriften, die in een het Arabische radjaz-metrum nabootsende maat zijn gesteld. Elk vers bestaat hierbij uit 3 X 2 of 2 X 2 jamben. Dr. Snouck Hurgronje noemt een viertal nalamwerkjes (De Atjèhers dl. II, p. 191 vg., The Achehnese II: 188 vg.). Van de nalam sipheuët doea ploh (t. a. p. N". LXXXVI) werd ons als auteur opgegeven de groote Tirè-oelama: Teungkoe Tirö Moehamat Amin (zie boven p. 273), van de Abdaoe, of nalam Tjèh Mardoeki (t. a. p. N°. LXXXIX) Teungkoe Tjèh Köb, of: Teungkoe Panté Tjeureumèn uit Padang Tidji. Van laatstgenoemden achrijver noteerden we nog de volgende werkjes:
a. Nalam Morlot, handelende over het geboortefeest van den Profeet.
b. Nalam paidah seulaweuët, over het nut van het lofprijzen van den Profeet.
c. Nalam falilat boeleuën Ra djab ngön Tja ban, over de superioriteit van de maanden R. en T.
d. Nalam falilat boeleuën Ramalan, a. b. over de maand R.
e. Nalam ma na boerdah, een Atjèhsche vertaling van het Arabische lofdicht op den Profeet: Qagïdat al-boerdah, eigenlijk getiteld: Al-kawakib ad-doerrïjjah fT inadh chair al-barïjjah, van Aboe 'Abdallah Moehammad bin Sacïd al-BoesTrï (f 1294) (Meded. Dr. Snouck H.).
Nog eenige andere no/am-werkjes zijn:
Nalam sjarah aléh-ba, handelende over de beginselen der Moslimsche Wet; auteur
Teungkoe Zein al-Abidin uit de gampöng Blangöng Basah in het Pidiësche. Nalam djaweuëb da wa oereuëng salé', een bestrijding van de beoefenaars der
sa/e^-wetenschap; auteur Teungkoe Panté Koeloe in het Pidiësche.
Nalam hadjarat Nabi, over het „vertrek" (hidjrah) van Moehammad uit Mekka. Nalam ma na akidat töhid, een Atjèhsche bewerking van de caqTdat at-tauhid (catechismus der geloofsleer), waarschijnlijk het zeer bekende werkje onder dien titel van Moehammad as-SanoesT (f 1486).
Nalam tanda kiamat, over de teekenen van het laatste oordeel.
Nalam ma"na Moenfaridjah, over de geboorte en het leven van den Profeet, ter voordracht bij de viering van Mö'löt-feesten en dergelijke. Waarschijnlijk is hiermede wel bedoeld het Arabische gedicht al-QagTdah al-Moenfaridjah, van godsdienstigen inhoud, door sommigen toegeschreven aan al-Ghazall (Meded. Dr. Snouck H.).
Verder zijn slechts twee Atjèhsche /»roza-werkjes bekend:
1°. Sipheuët doea plöh, handelende over geloofsleer, van de vrome schrijfster Teungkoe di Roemoh (zie over haar dl. I, p. 260).
2°. Beukeumeunan, eveneens een werkje over geloofsleer, zóó genoemd, omdat elke nieuwe afdeeling wordt ingeleid met het Atjèhsche stopwoord beukeumeunan (zie boven p. 505).
Al deze werkjes nemen voor hen, die niet genoeg Maleisch of Arabisch verstaan om kitab's (leerboeken) te lezen, de plaats van deze in. Kinderen, ongeletterde vrouwen of mannen doen daaruit de noodigste kennis van den godsdienst op (De Atjèhers dl. II, p. 191, The Achehnese II : 187).



Hebben de Atjèhers dus enkele handleidingen voor het elementair godsdienstonderwijs en een vrij belangrijke stichtelijke literatuur in hun eigen taal, de Gajö's en Alassers zijn in dit opzicht zonder eenige zelfstandigheid en hebben zelfs aan ongeschreven literatuur niet anders dan verhalen (G: këköbörön, v. Arab.: chabar, Alas: soekoetön), die zich niet veel boven het peil der kindersprookjes verheffen. Zij laten zich het best met de haba van de Atjèhers vergelijken. Mannen zoowel als vrouwen dragen die vertelsels als kortswijl voor, vaak in groot gezelschap in huis of in het dorpsgodsdiensthuis. Pantang is het bij daglicht zulke verhalen te doen, want daardoor wordt men onbetamelijk jegens degenen, die de hoofdrollen in het verhaal spelen, en daarvan ondervindt men allicht onaangename gevolgen (Het Gajöland p. 320 vg.).
Gajösche of Alassche hikajat's bestaan niet, al ontleent men toch gaarne stoffen aan Atjèhsche en aan Maleische litteraire producten. Zoo zijn bijvoorbeeld de verhalen van Malim Dewa, van Banta Bórömsah (Atj.: Banta Beuransah), van Olifant zevenkop (Alas: Gadjah pitoe takal, Atj.: Gadjah toedjöh oelèe), van Pëtëri Barin (Atj.: Poetrdë Baréri), enz. eveneens bij Gajö's en Alassers in omloop. Zoo ook verhalen van het dwerghert (G: plandoe , Alas: pais), en de godsdienstige legenden van Koning Djoemdjoemah, van Moehammad's nachtelijke hemelvaart, enz.
Maar de echte Gajösche këköbörön's en Alassche soekoetön's zijn toch min of meer voortbrengselen van eigen kunst. Dr. Snouck Hurgronje gaf voor het eerst een stukje Gajösch proza in het „Kern-Album" (1903) getiteld Këköbörön ni Pëtëri Idjö, voorzien van een Nederlandsche vertaling. Andere namen van këköbörön's zijn bijvoorbeeld: Lëlaboe lëntic, Batoe bëlah, Pëtëri Boengsoe, Boentoel Koeboe, Bëboeli, Këlitoe, Pëtëri Singkrat, Mëpar, Ali Basah, Tjoma Tali, Koedön, enz.
Namen van Alassche soekoetön's zijn o. a.: Alim Sah, Sëpiman, Këtoman, Boejoeng atèh bamban, Ambé gading, Radjö Pëtoekal, Awang bèntan, Mëlèkal adil, enz.
Einde van het tweede en laatste deel.







BLADWIJZER.
A.
Aanneming, — v. werk I, 567 vg., II, 383.
Aanwijzingen, II, 404 vg.
Aardbeving, ontstaan v. — II, 519; offermaaltijd bij — II, 563.
Aarde, eerste aanraking met de — II, 430 vg.; — in de magie II, 581 vg.; eetbare II, 648.
Aardewerk, voorwerpen v. — I, 595.
Aartsengelen, II, 533.
Abattoir's, I, 497.
Abdoerra oef, I, 7, li, 292 nt. 3, 476 nt. 1, 564, 571 nt. 3, 572.
Abklatschen, I, 54 nt. 4.
Abortief-middelen, I, 247, II, 410.
Accijnzen, II, 144 vg.; opbrengst der — II, 16.
Adat, woorden voor — II, 291 nt.; verhouding hoeköm en — I, 331 nt., II, 292; gehechtheid aan de — I, 258; — radja II, 176 vg.; — meulangga I, 313 vg., II, 386 vg'; — straffen II, 176 vg., 393 vg.; — Meukoeta Alam I, 6, II, 180; — recht II, 289, 291 vg.; — privaatrecht II, 292 vg.; — delictenrecht II, 384 vg.; — procesrecht II, 396 vg; — schenkingen I, 258, II, 378; - inkomsten II, 248 vg., zie ook Monopolie.
Aderlaten, II, 618.
Adoptie, II, 296, 304.
Afdamming, — bij vischvangst II, 102 vg.
Akkerban, II, 392.
Alam, zie Vlag.
Alasland, onderwerping I, 40; wegennet I, 121 vg; taal- en letterkunde I, 223, 687; bestuur II, 187 vg., 243 vg., 246 vg.; stammen II, 301 vg.
Alasrivier, I, 122 vg.
Alasvallei, I, 84.
Alasweg, I, 121 vg.
Al-patihah, I, 423 nt. 2, II, 204, 344.
Ambachtsonderwijs, I, 600.
Amuletten, II, 576 vg.
Andam, I, 252, 263, II, 3£5 vg., 331.
Angkap-huwelijk, II, 303 vg.
Apam-koekjes, I, 337, II, 202, 464 nt. 3, 469; 517, 562, 563, 673.
Apen, I, 186 vg.
Arabieren, I, 219 vg.
Arbeid, afkeer voor geregelden — I, 240.
Arbiters, II, 396.
Aren-palm, I, 175 vg.; — vezels I, 159, II, 583.
Arm- en polssieraden, I, 282 vg.
Aromatische plantenstoffen, — als afweermiddel I, 146, 280, II, 585.
Ascese, I, 309 vg.
Asch, — als afweermiddel II, 601; — tegen ongedierte I, 172, 456; warme — als geneesmiddel II, 653.
Asyl-recht, II, 386.
Atap, I, 177, II, 124.
Atjèh, — Associatie II, 9, 11; — Handelmaatschappij I, 159, 238, II, 12, 13, 19; — trani II, 71 vg.: — plankjes II, 127; — reglement II, 282, 284, 289, 396; — rivier I, 106 vg.
Atjèh-oorlog, I, 317 vg.; oorzaken v. d. I, 10 vg.; oorlogsverklaring I, 14; verloop v. d. — I, 14 vg.; einde v. d. — I, 44.
Atjèhsch, II, 679 vg.
Atjèhsch-internaat, II, 169.
Atjèhsche landbouwvereeniging, I, 238, 489 vg., 499.
Atjèhsche moorden, I, 233 vg., II, 613 nt. 1.
Atjèhsche prauwenveer, II, 70.
Atjèhsche Transport-maatschappij, II, 70.
Automobielen, II, 80.
B.
Baaien en reeden, I, 92 vg.
Baar, lijk — II, 461; — op het graf II, 463: feest — I, 351, 398, 399, 419, 562.
44



Badaj (plaatsvervanger), II, 219,238; — hadji
II, 354, 497.
Baden, II, 593 vg.; afkeer voor — I, 264, 367 nt. 1; ceremonieel — na de Vasten II, 552; jaarlijks — der Këdjoeroen's te Takéngön II, 552; — op Raboe abéh II, 529; jaarlijksche zee — bij Dja Kariëng II, 559. Badja, zie Tandzwartsel.
Bagi-lhèë, II, 35, 369.
Balè, verzamelnaam I, 389 vg.; tolkantoor I, 390, II, 212, 249; — meuhakamah I, 390, II, 397.
Bamboe, I, 161 vg., 528.
Banda-Atjèh, II, 4, 193.
Banden, arm-, pols-, en heup — als amuletten I, 271, II, 586, 656.
Bangsat, II, 201 nt.
Banjak-eilanden, I, 100.
Bankspelen, I, 409.
Banta, II, 194, 219, 228.
Bataksche nederzettingen, — in Gajö II, 241 ;
— in Alas II, 244.
Batik's, I, 267.
Bawar, I, 309, II, 179, 244.
Beblazen, II, 555 vg.
Bedevaart, II, 497 vg.
Bedwelming, v. visch II, 107.
Beeld, als toovermiddel II, 630, 635 nt. 2. Beensieraden, I, 286.
Beenspalken, II, 617.
Begraafplaats, II, 363, 462.
Begrafenis, II, 457, 462 vg.; — kosten II, 353 vg. Beitsen, I, 582 vg.
Bekentenis, II, 398.
Belastingen, II, 128 vg.
Béntara, II, 216, 265.
Benzoë, I, 150 vg.
Bepërmasoekön, II, 304.
Bergketenen, I, 79 vg.
Beri-beri, I, 27.
Berooken, I, 242, II, 600.
Beschikkingsrecht, II, 365 vg.
Besmetting, II, 619 vg.
Besnijdenis, II, 443 vg.
Bespuwen, I, 242, II, 554 vg.
Bestuur, Europeesch — II, 173; Inlandsch — II, 190 vg.; - in Groot Atjèh II, 186, 190 vg.; in de Onderhoorigheden II, 185 vg., 211 vg.; — in het Gajöland II, 186 vg., 236 vg.; — in het Alasland II, 187 vg., 243 vg. Beug, II, 106.
Bevalling, II, 412 vg.
Bevloeiingsrecht, I, 449, II, 375.
Bevolking, elementen I, 217 vg.; afkomst der I, 220 vg.
Bevruchting, middelen om de — te bevorderen of te voorkomen II, 410. Bewaargeving, II, 382.
Bewapening, der bevolking I, 325 vg. Bewijsmiddelen, II, 398 vg.
Bezem, als afweermiddel II, 584.
Bezitrecht (Inlandsch), II, 367. Bezweringsformulieren, II, 605 vg.
Biaja, — kawén II, 333; — malam sikoereuëng
II, 335; - boeleuën II, 335, 338.
Bibeuëh, II, 218, 272, 375.
Biezen, I, 137, 526.
Bijen, I, 207 vg.; afhalen v. — nesten I, 208. Bijnamen, II, 439 vg.
Bila, zie Weerwraak.
Bireuën, bestuursindeeling II, 215 vg.; wegennet I, 115.
Bisan, II, 297, 312, 326, 331, 338.
Blaasroer, II, 120.
Blazen, II, 555 vg.; — v. e. pasgeborene II, 424.
Bliksem, II, 520; hout, waarin de — is geslagen II, 600.
Blöë akat, II, 37.
Bloed- en aanverwantschap, aanduidingen
v. — II, 295 vg., 307 vg.
Bloed-bespreken, II, 446, 449, 617. Bloedprijs, II, 390 vg.
Bloedwraak, II, 386 vg.
Bloeë , II, 218, 397.
Bloemen, I, 149.
Blok, opsluiting in het — 11, 392, 613. Blokkade, I, 15, 27, 29 vg., II, 9. Bluschwater, II, 595.
Böbasan, Gajü's v. — II, 236, 241, 301, 302,
316, 322.
Bodemreliëf, I, 79 vg.
Boedelrecht, II, 251 vg.
Boedelverdeeling, II, 252, 339, 348 vg., 353 vg., 358.
Boelöh-landschappen, II, 217, 352 nt. Boeröng, I, 142, 253 vg., II, 412, 413, 417, 419, 420 vg., 465, 466, 467, 621; graven v. — 's II, 421, 565; formulier tot verdrijving v. d. — II, 606 vg.
Boesö% II, 55; stempelen v. — 's I, 581. Boeten, politieke — II, 385 nt.; gerechtelijke —
II, 395; — fonds II, 160, 250. .
Booze oog, II, 448.
Borduurwerk, 1, 559 vg.
Borgtocht, II, 384.
Borstsieraden, I, 281.
Boschbeheer, II, 122 vg., 127 vg. Boschexploitatie, II, 122 vg.
Boschgeit, I, 194.



Boschproducten, winning v. — I, 151 vg.; rechtenheffing van — II, 23; belasting op — II, 142.
Boschwezen, Dienst v. h. — II, 128.
Boven- en Benedenlanders, verschil tusschen
— I, 242 vg.
Brandschilderen, I, 584 vg.
Breeuwen, I, 577.
Broederschappen, mystieke — II, 501. Bruggen, I, 125.
Bruid- en bruigomstooi, I, 286 vg. Bruidschat, II, 319, 323, 327, 331, 338, 339,
344, 350, 357.
Bruikpand, II, 381.
Bruiloftsfeest, II, 325 vg.
Buffel, I, 495, 500 vg.
Buffelkralen, I, 504.
C.
Castreeren, v. h. vee I, 498 vg., 510, 514 vg.,
516, 517; — bij de tabak I, 483. Ceintuurbaan, I, 26, II, 72, 89. Ceremoniemeesters, — bij gastmalen I, 342;
— bij weddenschappen I, 411; bij het sadati-spel I, 420.
Chineezen, I, 218 vg.; — als tusschenhandelaars II, ]2 vg.; — als kleinhandelaars II, 29, 32.
Chirurgie, — der Inlanders II, 615 vg.
Cyns, — bij concessiën II, 123, 129.
Qirat al-moestaqim, I, 7, II, 201,476, 505 nt. 1. Citroen, — als afweermiddel II, 584; - als toovermiddel II, 629, 630, 631, 658; — in de Inl. huishouding I, 144, 334; — als geneesmiddel I, 144 vg.; ziekteoverdracht op een — II, 661.
Citroensap, als reinigingsmiddel I, 144, 263,
II, 551 vg., 565.
Civet, zie Muskus.
Concentratie, stelsel v. — I, 25 vg.
Concessie, — tot boschexploitatie II, 122 vg.; landbouw — I, 433; mijnbouw —I, 89; — wezen aan Zelfbestuurders onttrokken II, 122 nt. 2.
Condoleantie, bij overlijden, II, 457.
Copra, bereiding 1,173; uitvoer II, 21; marktprijs II, 21; rechtenheffing II, 23. Cosmologie, II, 518 vg.
Credietwezen, Inheemsch — II, 33 vg., 42; Volks — II, 38 vg.
D.
Dagang, I, 219, II, 32, 508.
Daja, I, 57, II, 223; rimoeëng — I, 188 vg.
Dalöng, I, 341, 374.
Damar, winning I, 154 vg.; uitvoer II, 19;
rechtenheffing II, 23; — kaarsen I, 378. Damasceeren, I, 592.
Dampbad, II, 653 vg.
Dans, I, 398 vg., 400 vg. Zie ook Didöng. Dato* (titel), II, 219, 222, 225, 231, 232, 233,
234, 236, 309.
Dauw, II, 595.
Deelbouw, I, 466, II, 369. Zie ook Halfwinning. Defaecatie, I, 367.
Delfstoffen, I, 126 vg.
Dennen, I, 133.
Dëpi , — visscherij I, 185, II, 98; legende v.
h. ontstaan der — vischjes I, 83. Deureuham, I, 130, 280, 363, 581, II, 52 vg
332, 448, 451, 452.
Dialecten, II, 680 vg., 682.
Didöng, I, 399, 400 vg., II, 324,329,330,331,445. Dieet, — kraamvrouw II, 418; — zoogster II, 425; besnedene II, 447; — bij peundangkuur II, 640.
Diefstal, bloedwraak bij — II, 389 vg. Dieren, I, 186 vg.; — gevechten I, 410 vg. Diët, zie Zoengeld.
Dievenamuletten, I, 517.
Djakeuët, I, 459, II, 202, 206 vg., 494 vg. Djampaj, II, 54.
Djeureumaj, II, 98; beuneung — I, 556 vg
Djoeïh, I, 384, 426, II, 204, 490, 502, 590.
Dobbelpacht, II, 145 vg.
Dobbelspel, I, 408 vg., II, 382 vg.
Dobbelzucht, I, 243, 410.
Doe*a, II, 487 vg„ 560, 605 vg.
Doejön, I, 194; — tranen I, 194 vg., II, 598;
slagtanden v. d. — voor heften I, 295. Doj paka, II, 181.
Dolken, I, 298 vg.
Dollar, II, 56 vg.
Donder, II, 520; tanden II, 520.
Dood, termen hiervoor II, 455 nt. 1; — kist
II, 460 vg.; — straf II, 177, 393 vg. Doodslag, bloedwraak bij — II, 386 vg. Doodendienst, II, 205, 464, 487.
Doodengeest, II, 467.
Doodenmalen, II, 464, 468, 469, 561. Doodenverzorging, II, 467 vg.
Doop, II, 428.
Doorns, als afweermiddel II, 584.
Dorpen, I, 380 vg.
Dorpsbestuur, in Atjèh II, 198 vg.; samenstelling II, 198 vg.; aanstellingII, 200; functiën II, 201 vg.; inkomsten II, 206 vg. Dorpsgodsdiensthuizen, I, 387 vg.
Draagbaar, zie Baar.
Draagdoek, I, 532 vg., II, 84, 425.



Draagmand, II, 83.
Draagstok, II, 83.
Draaibank, I, 568, vg., 590.
Draai werk, I, 568 vg.
Dragen, wijzen v. — II, 82 vg.
Drankenpacht, II, 141.
Drankmisbruik, I, 243.
Drijfjacht, II, 115.
Drinken, I, 345.
Drinkwater, II, 610 vg.
Drogerijen, I, 145 vg.
Droogdoek, v. h. lijk II, 208, 459.
Droomen, II, 516 vg.; — uitlegkunde II, 517 vg.
Duinen, I, 88.
Duiven, I, 195 vg., 520 vg.
Duizendpooten, I, 206.
E.
Echtscheiding, I, 255, II, 350 vg.
Eclipsen, II, 519.
Eed, II, 399 vg.; buitenrechtelijke — II, 401; zuiverings — II, 399, 401 ; kogel — II, 401; — v. trouw II, 401; vervloekings — II, 401 vg.
Eekhoorns, I, 190 vg.
Eenden, I, 520.
Eieren, als voedingsmiddel I, 334, 520. Eigenrichting, II, 391, 396.
Eigenschappen, physische — v. d. bevolking I, 224 vg.; psychische — v. d. bevolking
I, 226 vg.
Eilanden, I, 99 vg.
Elementen, de vier — I, 472, II, 532. Èleumèë, I, 259, II, 111, 113, 501, 507, 625 vg. Email, I, 584 vg.
Engelschen, II, 7.
Erfgenamen, II, 355 vg.
Erfopvolging, bij hoofden II, 191, 194, 200, 201, 352; verspringende — II, 214, 216; adat kamanakan II, 231 vg.; metoeah-beginsel bij — II, 238; voorkeur v. d. jongsten zoon bij — II, 238, 359; voorkeur v. d. oudsten- en jongsten zoon bij — II, 360. Erfrecht, II, 352 vg.; — der echtgenooten II, 356 vg.; — in QajS II, 358 vg.; — in Alas
II, 360.
Erkenningsoorkonden, zie Sarakata.
Even, II, 532.
Exogamie, II, 293, 294, 299, 304, 315 vg.; opheffing v. d. — II, 299, 305.
F.
Familiebegraafplaats, II, 363, 462. federatie's, geslachts — in Gajö Loeös II, 237, 243; — der sagi's in Groot Atjèh II,
190 vg.; — in Pidië II, 211 vg.; zie ook Kawaj XII en Kawaj XVI.
Feestdagen, officieele — v. d. Islam 11,489,674.
Feestkalender, II, 672 vg.
Feestnachten, vóór de bruiloft II, 323, 324.
Foetus, II, 411 nt. 1; verkeerde ligging v. h. — II, 411, 413, 617; — tooverij II, 581.
Framboesia, II, 611.
Fuiken, II, 99 vg.
G.
Gajöland, bestuur II, 186 vg., 236 vg., 238 vg.; erfrecht II, 358 vg.; islamiseering I, 223, II, 477; onderwerping I, 39 vg.; taal
I, 223, II, 681 vg.; letterkunde II, 687; wegen I, 112 vg.
Gajö Loeös, bestuur II, 237 vg.; — vallei I, 85; wegen in — I, 121.
Gajö-meer, I, 39, 82 vg.
Gajö-weg, I, 117 vg.
Gambircultuur, I, 487 vg.
Gandja, I, 352.
Gatja, — avonden II, 323; — kleursel 1,161,288.
Gebed, zie Doe'a.
Gebiedsindeeling, I, 67 vg., II, 173 vg.; Gouvernements- en zelfbestuursgebied I, 77,
II, 174.
Gebruiksrecht, II, 369.
Gedingpanden, II, 384, 397, 405.
Gedistilleerd, II, 141.
Geelgieterij, I, 589.
Geestelijke adviseurs, II, 275.
Geestelijkheid, II, 268 vg.
Geesten, booze — als ziektenverwekkers II, 620 vg.; — banning II, 658 vg.; misleiding v. — II, 658 vg. '
Geiten, I, 514 vg.
Geldleening, II, 34; - tegen rente II, 34; — met beding van winstdeeling II, 35; — met beding v. e. deel der opbrengst II, 35; — met beding v. levering v. e. deel v. d. oogst tegen lagen prijs II, 37; als koop met recht v. wederinkoop II, 37.
Geld-strooien, II, 461.
Geloften, I, 279, II, 564 vg.
Geloofsbelijdenis, II, 204, 455, 464, 479.
Geloofsgetuigen, I, 234, 317, 319, II, 465.
Geloofsleer, II, 479 vg.
Gemeentefondsen, II, 148 nt. 2.
Geneeskundigen, II, 636, vg.
Geneesmiddelen, II, 638 vg.; inzameling v. — II, 642 vg.; toebereiding v. — II, 644; toediening v. - II, 644; bergplaatsen v. II, 645; plantaardige — II, 639 vg.; dierlijke — II, 645 vg.; minerale — II, 646 vg.



Genitalia, als kwaadwerend middel II, 582. Geologische gesteldheid, I, 88 vg. Gereedschap, voor de besnijdenis II, 444; voor de oordoorboring II, 449; voor den timmerman I, 568; voor den goudsmid I, 579 vg.; voor den ijzersmid I, 591; voor het graveeren I, 594; voor het maken v. wapenscheeden I, 571.
Geschenken, aan toeschouwers bij visscherij II, 110, 113, 379; zie ook Schenking en Adatschenkingen.
Geschiedenis, I, 3 vg.
Geslachtsleven, I, 248 vg. Geslachts-pantang's, I, 506 vg., II, 544 vg. Geslachtsziekten, II, 614 vg.
Gëtah, winning I, 156 vg.; uitvoer II, 17 vg.; marktprijs II, 18; rechtenheffing II, 23; voor vogellijm II, 119 nt.; voor medische doeleinden II, 411, 616, 644 vg.
Getallen, gelukkige en ongelukkige — II,
532 vg.
Getuigen, II, 398 vg.
Geweren, I, 303 vg.
Gewichten, II, 64 vg.
Gezantschap, Atjèhsch — naar Turkije 1,302, 308, 417.
Gietvormen, — voor munten II, 54; — voor kogels I, 305; — voor de goudsmederij I, 581.
Giftbrieven, zie Sarakata.
Gistbereiding, I, 329.
Glas- en aardewerk, invoer II, 24 vg. Godsdienst, II, 473 vg.
Godsdienstige heffingen, II, 494 vg. Godsdienstoefeningen, II, 481 vg.; vijf dagelijksche II, 482 vg.; oproepingen tot de I, 383 vg., 387, II, 485; Vrijdags — II, 486; — ten behoeve v. e. doode II, 486; — op de officieele feestdagen II, 489 vg,;trawèh — I, 388, II, 202, 207, 490; teuseubèh — II, 490; — om regen te vragen II, 491; wité — II, 491.
Godsdienstscholen, II, 508.
Godsoordeel, II, 403 vg.
Godspenning, II, 321, 368, 369.
Goenöngan, I, 51.
Goepang, II, 55; stempelen v. — 's I, 581. Goeroe, II, 637 nt.
Goud, winning I, 129 vg.; kogels v. — I, 305; — en zilversmederij I, 578 vg.; — als voorwerp eener gelofte II, 566; — als amulet II, 578 vg.
Gouvernements-gebied, I, 77, II, 174; Groot Atjèh tot — gemaakt I, 16, 67, II, 181 186, 190.
Graf, II, 462 vg.; — teekenen II, 464; —engelen II, 204, 464, 468, 580.
Grafsteenen, plaatsen der — II, 205, 354, 469 vg; beitelen der — I, 523, 596 vg., II, 470; oude handel in — I, 56. Zie ook Vorstengraven.
Grafwachters, dieren als I, 188 194 201
II, 572 vg.
Grassoorten, I, 135, 498.
Grenzen, I, 66 vg.
Groeten, wijzen v. — II, 452.
Grondenrecht, II, 364 vg.
Groot Atjèh, bestuur I, 16, 67, II, 181 vg., 186, 190 vg.; wegennet I, 112 vg.; uitvoer• tarieven II, 140.
H.
HaE (belooningen), soorten hiervan II, 379. Haardracht, I, 225, 262 vg.
Haarkronkels, I, 503, 514, II, 524. Haarsieraden, I, 278 vg.
, Haarsnijding, eerste - I, 262, II, 427 vg., 433. Haarverzorging, I, 262 vg.
Ha balè, zie Proceskosten.
Ha balèë, II, 356 vg.
Habib Abdoerrahman, I, 16, 20, 318, 353, 385,
II, 405, 478.
Ha gantjéng, waarborggeld II, 384; gedingpanden II, 384, 397, 405.
Hagedissen, I, 199.
Hakikah, I, 514, II, 427, 428, 429, 560.
Hakim (titel), II, 215, 218, 219, 222, 271. Halfwinning, bij visscherij II, 110; bij grondtransactie II, 369; bij veeverzorging 11,380; bij klapperpluk II, 381.
Halssieraden, I, 280 vg.
Handafkapping, II, 176 nt. 2.
Handboog, II, 120.
Handel, Europeesche — II, 3 vg.; groot — II, 11; — shuizen II, 13; Inlandsche — II, 28 vg.; binnenlandsche — II, 28; klein — II, 29; marskramer — 11,32; ruil — II, 32 vg. Handelingen, 5 wettelijke categoriën v. men-
schelijke — II, 482 nt.
Handelsaanrakingen, eerste — met Atjèh I, 4, II, 4 vg.
Handelsgeest, gebrek aan — bij den Atjèher
I, 241, II, 29.
Handelsmonopolie, I, 4, II, 3 vg. Handelsproducten, oude — II, 3. Hanengevechten, I, 243, 410 vg.
Harpoen, II, 107.
Hasil, II, 142 vg.; — reglement II, 137.
Havens, voor algemeenen in- en uitvoer II, 140. Hazard, — spelen I, 408; — verbod I, 243, 410.



Heelkunde, II, 615 vg.
Heerendiensten, I, 126, II, 150 vg., 254.
Heilige graven, II, 568 vg.; eedsaflegging bij — II, 400; — v. boeröng's II, 421, 565; geloften op — II, 568.
Heiligen, levende — II, 570; doode —• II, 570 vg.; — vereering II, 567 vg.
Helm (geboortevlies), I, 311, II, 423.
Hengels, II, 104 vg.
Herten, I, 193 vg.
Heuvelland, I, 86 vg., 135 vg.
Hikajat, I, 259, 393, II, 684 vg.
Hindoeïsme, I, 3 nt. 3, 49.
Hindoeïsten, I, 219.
Hoeköm, II, 202; verhouding — en adat II, 292.
Hoenders, I, 518 vg.
Honden, I, 516 vg.; — belasting II, 147.
Hoofddoek, I, 268.
Hoofdenzoons, opleiding v. — I, 236, II, 167, 248.
Hooger beroep, volgens het adatprocesrecht II, 397.
Hoornstanden, I, 502.
Hotel, II, 78.
Houtaankap, II, 122 vg.
Houtbewerking, I, 566 vg.
Houthandel Singkel, II, 127.
Houtskool, II, 124.
Houtsnijwerk, I, 569 vg.
Huidparasieten, I, 205; verwijdering v. — 1,263.
Huidverzorging, I, 264.
Huidvlekken, I, 312.
Huisamuletten, I, 365.
Huisdieren, I, 500 vg.
Huiserf, I, 366 vg.
Huisraad, I, 368.
Huisstijlen, 1, 360, 362 vg.
Huizen, I, 354 vg.; bouwen v. — I, 567 vg.
Hulpbetoon, onderling — I, 465, 567.
Humor, zin voor — I, 237.
Huur, v. grond II, 370; — v. roerend goed II, 381.
Huwelijk, verboden — II, 315 vg.; neef en nicht — II, 315; kinder — I, 248, II, 317; gedwongen — II, 318 vg.; — aanzoek II, 319 vg.; — ceremoniën II, 328, 330, 332; — feest II, 325 vg., 332 vg.; vervang — II, 357; zwager — II, 358. Zie ook Angkaphuwelijk en Vluchthuwelijk.
Huwelijkscontract, II, 327, 330, 332, 342 vg.
Huwelijksgemeenschap, uitstellen der — 11, 332 ,vg.
Huwelijksgoederenrecht, II, 347 vg.
Huwelijksmakelaar, I, 246, II, 319, 321, 329, 331, 335.
Huwelijksontbinding, II, 350 vg.
Huwelijksrecht, II, 313 vg.
Huwelijkssluiting, II, 342 vg.; intieme - II, 345 nt. 1.
Huwelijksvereischten, II, 314 vg.
I.
Ibn Battoetah, I, 55, 223, II, 475, 477.
Idah, li," 316, 350, 470.
Idang, I, 343, 418, 419, II, 336, 338.
ldi, II, 14; bestuur II, 219 vg.; wegennet I, 119 vg.; reede v. — I, 98.
Idja plangi, I, 544 vg.
Ijzer, als magisch middel I, 283, 285, II, 579 vg., 656; — smederij I, 590 vg.
Ikatten, I, 544 vg.
Imeum, moekimhoofd II, 194 vg.; benoeming en ontslag II, 196; bezoldiging II, 196; zelfstandige — II, 193, 195; leider v. d. Vrijdagsdienst II, 195.
Imeum balè (titel), II, 218, 222, 226, 234.
Indirect gebied, zie Zelfbestuursgebied.
In- en uitvoerrechten, heffing v. — II, 136 vg.; opbrengst — II, 16.
lnheemsche rechtspraak, organen der II, 286 vg.; samenstelling II, 286 vg.; bevoegdheid II, 287 vg.; het toe te passen recht II, 289; procesgang II, 289 vg.
Inhoudsmaten, II, 59 vg.
Inhuwelijking, zie Angkap-huwelijk.
Inkomsten- en bedrijfsbelasting, II, 133 vg.
Inkt; II, 502 nt. 2.
Inóng, beteekenis v. — I, 472 nt.; kroeëng — I, 104, 106; — keubeuë I, 508.
Insecten, I, 206 vg.
Instructie, voor de onderafdeelingschefs I, 324.
Invoerproducten, zie Rechten.
Irrigatie, I, 491 vg.
Iskandar Moeda, I, 5.
Islam, invoering v. d. — I, 223, II, 474 vg.; karakter en beteekenis v. d. — II, 477 vg.
Isoleeren, v. zieken II, 665.
J-
Jacht, II, 114 vg.; - buit, II, 115; — honden I, 516; werktuigen II, 116 vg.
Jasin, soerat — II, 556; soempah ië —[11,401.
Javasche Bank, II, 50.
K.
Kabels, II, 88.
Kafirhaat, I, 228 vg., 233.
Kali, II, 269 vg.; ge_wone — II, 270; moesapat — II, 271; — Rabön Djalé II, 269; — Malikön Adé I, 386, II, 196 nt., 269 vg.
Kali-rechtspraak, II, 270 vg.



Kalk, soorten v. — I, 347 nt.; — als afweermiddel II, 602 nt. 3.
Kamfer, — winning I, 152 vg., II, 127; — boom
I, 181; — bij lijkbezorging II, 459, 460. Kanoeri, zie Offermaaltijden.
Kanonnen, I, 301 vg., 323.
Kapok, winning I, 159 vg., 538; uitvoer II,
18 vg.; marktprijs II, 19.
Karakter, I, 226 vg.
Karteering, I, 77 vg.
Katten, I, 517 vg.; — in de tooverij I, 518,
II, 631 vg.
Kawaj XII, I, 129, II, 212 vg., 225, 227. Kawaj XVI, II, 226, 227, 229.
Kawöm, II, 293 vg.; 's buiten Groot Atjèh II, 294.
Keudè, I, 381, II, 30 vg., 232, 234, 381. Keudjroeën, II, 187, 212, 214, 215, 216, 217, 219, 221, 225, 226, 227, 228, 229, 230, 234, 236, 237, 238, 240, 241, 242, 243, 244, 245, 249, 264 vg.
Keuëh, II, 53 vg.
Keuken, I, 373 vg.
Keumala, vlucht v. h. hof naar — I, 16, II,
175; lichtschijnsel v. — II, 587.
Keunöng, — berekeningen I, 466 vg., II, 522, 671 nt.
Keutjhi , II, 199; aanstelling II, 200; functiën
II, 201; bezoldiging II, 206, 207. Kikvorschen, I, 201 vg.
Kinderhuwelijken, I, 248, II, 317. Klaagliederen, I, 393, II, 332, 340, 457. Kleederen, invoer, II, 24.
Kleeding, I, 265 vg.; — gedurende de godsdienstoefening II, 484 vg.; hadji — II, 498; lijk — II, 459 vg.; bid — voor vrouwen II, 485; — v. bruid en bruidegom I, 286 vg.; — v. d. goeroe didöng I, 400; — v. sadati's I, 420; — stoffen I, 265.
Kleuren, beteekenis der — II, 584, 585 nt. 2: — v. vlechtstrooken I, 527; — v. garens
I, 541 vg.; — v. aardewerk I, 595. Kleurstoffen, I, 160 vg., 527.
Klimaat, I, 183 vg., 492.
Klinganeezen, I, 219; als tusschenhandelaren
II, 12; als kleinhandelaren II, 29; als geldwoekeraars II, 34.
Knipwerk, I, 561 vg.
Knoopenschrift, II, 323.
Koeala Simpang, II, 14.
Koeli-ordonnantie, I, 438 vg.
Koeiét bakau, I, 136; uitvoer v. — II, 20. Koeiét teunga, I, 136; uitvoer v. — II, 20. Koelte (zegenbrengend), II, 513, 548 vg. Koepiah, 1,274 vg., 288; maken v. — 's 1,562 vg.
Koeta Radja, I, 107 vg., II, 14; — tot Nederlandsche vestiging gemaakt I, 17; — als vroegere vorstelijke versterking I, 323 vg.; bandjir's te — I, 107.
Koetika, II, 527, 530.
Koffiecultuur, I, 434.
Kogel-eed, II, 401. '
Kokos-olie, I, 169 vg.
Kokos-palm, I, 165 vg.; Europeesche — cultuur I, 433 vg.
Kometen, II, 523.
Koninklijke Paketvaartmaatschappij, II, 69; dienstregeling II, 70.
Konjèl, I, 134, 347.
Koop en verkoop, v. grond II, 367; v. roerend goed II, 380.
Koper, I, 589 vg.
Koran-onderwijs, II, 501 vg.
Koran-reciet, I, 388, 392, 418, 419, 426, II, 467, 468, 469, 490, 502, 560, 566.
Korte Verklaring, II, 183 vg.; 282 vg.
Köteuba, II, 344 nt. 1; Vrijdag — II, 486.
Kraambed, II, 416 vg.; psychosen gedurende het — II, 421.
Kraamroostering, I, 253 vg., II, 417 vg., 653.
Kraamvrouw, II, 416 vg.; lijkbezorging overleden — II, 465 vg.
Kraamvrouw-oven, I, 134, II, 417; wegdoen v. d. — II, 429 vg.
Kramat, II, 175, 568 vg.
Kramerijen, invoer II, 23 vg.
Krankzinnigen, behandeling v. — II, 613 nt. 2, 659.
Krankzinnigheid, II, 613 vg.
Kraton, I, 15, 50, 107, 322 vg.
Krekels, I, 207.
Krijgsvlag, II, 181.
Kring, als magische figuur I, 312, II, 586 vg., 662 nt.
Krokodillen, I, 200 vg.
Kropgezwellen, II, 610.
Kruis, als magische figuur II, 588 vg.
Kruisnet, II, 97.
Kruiswegen, II, 534, 557.
Kussen (magisch), I, 309, 423, 472, II, 556.
Kustland, I, 87 vg., 136 vg.
Kustvaart, II, 71.
Kustverlichting, I, 102 vg.
Kweekbedden, bij rijstcultuur I, 451; — bij tabakscultuur I, 483.
Kwikkuur, — als onkwetsbaarheidsmiddel I, 310 vg.; als geneeskuur II, 648.
L.
Laatkop, II, 618.
Lactatio serotina, I, 249 nt. 2, II, 424.



Lada-boengöng, — contracten II, 37.
Ladang, I, 446 vg.
Landbouw, I, 431 vg.; — gereedschap I, 462 vg.; — kalender I, 466 vg.; — onderwijs I, 490 vg.
Landraden, II, 285.
Landschappen, ontstaan der kust — I, 217, 477, 479, II, 35, 185 vg., 220; samenvoeging v. — II, 185; onderscheid in beteekenis der — II, 185.
Landscbapsbestuur, zie Zelfbestuur.
Landschapskassen, II, 154 vg.
Langgéh oemöng, II, 392.
Langsa, II, 14; bestuur der onderafd. — II, 220; — baai I, 98 vg.; wegennet I, 120.
Lansen, I, 300 vg., II, 120.
LaE seumana (titel), II, 217, 222, 266.
Lastgeving, II, 383.
Lederbewerking, I, 597.
Leeftijdbepaling, II, 434 vg.
Leenen, zie Geldleening.
Leergangen, II, 164, 168.
Lekkernijen, I, 336 vg.
Lengtematen, II, 63 vg.
Lepra, II, 612 vg.
Letterkunde, II, 683 vg.
Leubè, II, 200 nt. 2.
Leviraat, I, 256, II, 357 vg., 360.
Lhöc Seumawè, II, 15; bestuur der onderafd. — II, 216; reede v. — I, 98; wegennet I, 116.
Lhöc Soekön, bestuur der onderafd. II, 218 vg.; vlakte v. — I, 109, 493; wegennet I, 116.
Licentiën, opium — II, 132; — voor dobbelen II, 147.
Lichaamsafscheidingen, als geneesmiddel II, 648 vg.
Lichaamsdeelen, als toovermiddel II, 581.
Lichaamsteekenen, II, 523 vg.
Lichaamsverzorging, I, 262 vg.
Licht, als afweermiddel II, 598.
Ligging, v. h. gewest I, 65 vg.
Lijfstraffen, II, 394.
Lijkbezorging, II, 454 vg.; bijzondere wijzen v. — II, 465 vg.; — v. e. eerstgestorven kind II, 363.
Lijkdienst, II, 204, 461 vg., 487.
Lijkkleeden, wikkeling in — II, 459 vg.
Lijkwassching, II, 204, 458 vg.
Lijkwindselen, II, 460, 463, 581.
Lijmstok, II, 119.
Lijnvisscherij, II, 104.
Liké, zie Lofvermelding.
Lofvermelding, I, 414, 417, II, 468, 560.
Lokvogel, II, 118.
Looibast, 1,136,161, II, 124; uitvoer v. — II, 20
Loon, I, 466, II, 383.
M.
Maagdelijkheid, bij magische handelingen II, 643.
Maaltijden, I, 326 vg., 341; gast — I, 341 vg.
Maanjaar, het Mohammedaansche — II, 671 vg.
Maanstanden, II, 531.
Magie, sympathetische —, zie Sympathie.
Magistraatsgerecht, II, 285.
Maharadja, II, 216, 265, 474.
Maïs, I, 329 vg.
Malaka, oud — I, 5 vg., 8, 9, II, 3, 475; — passage I, 102; Straat v. — I, 101 vg., II, 3.
Malang, II, 113, 448 nt. 1, 512, 660, 661, 662.
Maleische nederzettingen, ter Westkust I, 217, 223 vg„ II, 186, 225, 230 vg.; — in Alas II, 244; — op Simaloer II, 236.
Malim Dagang, I, 228, 314, II, 684.
Malim Diwa, I, 310, 312, II, 685.
Malö, I, 134, 154 vg., 160, 542 vg.
Ma meugang (groote slachtingen), I, 244, 331, 342, 496, II, 201, 209, 335, 673, 674.
Mampleuë (bruiloft), II, 326.
Manufacturen, invoer II, 25 vg.
Marco Polo, I, 61, II, 220 nt. 1, 474 vg.
Marine, I, 15, 28, 325, II, 68; Gouvernements — II, 69.
Marit, I, 246 vg., 342, 392, II, 320, 326, 329, 337, 398, 560.
Markten, II, 30 vg.
Massage, II, 654 vg.
Maten, inhouds -— II, 59 vg.; vlakte — II, 62; lengte — II, 63 vg.; gewichts — II, 64.
Meconium, II, 423, 649.
Meisjes-volksscholen, II, 165 vg.
Melk, als voedingsmiddel I, 333 vg., 510 vg., 515; — als geneesmiddel II, 650.
Mënjahan (echten), II, 304.
Menstruatie, I, 249, 252, II, 409.
Messing, voorwerpen v. I, 589 vg.
Metaalbewerking, I, 578 vg.
Metaaldraad, I, 547 vg.
Meuhatam, II, 204, 560.
Meulaböh, II, 15; bestuur der onderafd. II, 224 vg.; — baai I, 94; wegennet, I, 123.
Meulangga (schijnoorlog), I, 313.
Meunasah (dorp), I, 380, 387 nt. 3, II, 213, 215, 217, 218, 219, 221, 222, 224. Zie ook Dorpsgodsdiensthuizen.
Meurah, II, 192 nt. 2, 262 vg.
Meureubö (hout), I, 180, II, 124.
Meureudoe, bestuur der onderafd. II, 215; wegennet I, 115.



Meuseugit Raja, I, 385; — te Koeta Raja 1,20, 236 vg., 385 vg.; personeel aldaar, II, 277. Meuseuraja (hulpbetoon), I, 465, 567, II, 150. Minderjarigen, zie Onmondigen.
Minjeu* sapi, I, 333.
Minnelijke afdoening, II, 396, 397.
Miskraam, II, 410 vg.
Mnemonische teekenen, knoopenschrift II, 325; kruisjes II, 417; hulpmiddelen bij het meten v. padi I, 459.
Moehamat Dawöt, I, 25, 28, 38, 39, 40, 42; zijn onderwerping I, 40, II, 175; zijn verwanten I, 16 nt. 1, II, 262; verstrekt sarakata's II, 178.
Moekadam, I, 384, II, 204.
Moekim, doel der — indeeling I, 383, II, 195; —'s uit 4 dorpen samengesteld II, 195 nt., 199; —'s buiten Groot Atjèh II, 196, 213, 214, 215, 216, 223, 224, 230. Moekim-hoofden, II, 194 vg. Zie ook Imeum. Moeloed-feest, II, 530, 561, 672. Moeloed-reciet, I, 417 vg.
Moepakat, II, 199 nt. 1, 200, 240, 252. Moerassen, I, 88. .
Moesapat, I, 237, II, 281, 283, 286 vg., 397;
— ordonnanties II, 282, 286.
Moesém loeaïh blang (open jaargetijde), I,
468 vg., 488, 504, II, 369, 450, 469, 531. Moesém pitjé* blang (gesloten jaargetijde),
I, 468 vg., II, 111.
Moesson's I, 184, 468; overgangen der —
II, 619.
Monopolie, handels — der soeltan's II, 4, 175; pangkaj-verstrekking een — der hoofden II, 35, 249. Zie ook Handelsmonopolie, Opiummonopolie en Adatinkomsten. Morgengave, II, 347.
Moskee, I, 382 vg.; — personeel II, 277 vg.;
sagi — I, 384. Zie ook Meuseugit Raja. Muizen, I, 190; — vallen II, 118.
Munitie, I, 304 vg.
Munten, inheemsche — II, 51 vg.; ingevoerde
— II, 54 vg.; koperen — II, 57 vg. Muntrecht, der Soeltan's II, 51, 177. Muntwezen, II, 50 vg., 58 vg.
Muskus, I, 187.
Muziekinstrumenten, I, 393 vg.
Mystiek, II, 499 vg.
N.
Naaktheid, in de magie II, 574, 582.
Naald, insteken v. e. — in een ziek lichaamsdeel II, 661.
Naam, — geving op den 7de" dag II, 428, 429; — verandering II, 439; — bijgeloof
II, 441 nt. 3, 627, 628 vg., 651; — pantang's II, 432, 441 vg.; de — roept de verschijning v. h. genoemde op II, 121, 432. Zie ook Namen.
Naamafleiding, Atjèh I, 61 vg.; Gajö I, 63
vg.; Alas I, 64.
Naastingsrecht, II, 369.
Nachtmerrie, I, 372, II, 622.
Nageboorte, II, 416, 423.
Nalam, II, 685 vg.
Namen, II, 436 vg.; leelijke — aan kinderen II, 432; mooie — aan slaven II, 438; soorten v. — II, 436 vg.; bij — II, 439 vg.; troetel — II, 440; spot — II, 441. Natuurverschijnselen, II, 518.
Navelstreng, II, 416, 422 vg.
Nederlandsche Handelmaatschappij, 11,9, 10,
11, 12, 42, 50.
Ned. Ind. Stoomvaartmaatschappij, II, 69,85. Negenvoudig zegel, II, 178.
Netten, — voor de visscherij II, 92 vg.; — voor de jacht II, 116; geestenwerende invloed v. — II, 420; — knoopen I, 565 vg. , Nieuwigheden, afkeer voor — I, 229, 490,
499, II, 603 nt. 2.
Nijverheid, Inlandsche — I, 522 vg.
Nipah, I, 177 vg., II, 124.
Nisero-quaestie, I, 24.
Njaréng, II, 95, 116.
Noodlot, II, 514.
Normaal cursus, II, 163.
Nota's, v. toelichting II, 184.
Notemuskaat, cultuur I, 488; uitvoer II, 19; marktprijs II, 19.
O.
Oejöm (den), I, 133 vg.
Oelama, I, 27, 318, II, 272 vg., 507; opgave v. —'s II, 283; — als moesapat-adviseur II, 287. Zie ook Raad-agama.
Oelèëbalang 1°. In de Onderhoorigheden LI, 185 vg., 188; - tjoet II, 214, 217, 218, 219, 220, 221, 224, 230, 232, 233, 234; — lapan II, 219; — namblaïh II, 226; — limöng II, 226, 228; — peuët II, 228.
2°. In Groot Atjèh, de volkshoofden II, 193 vg.; tot Gouvernements ambtenaren gemaakt I, 16, 67, II, 186, 193 vg.; benoeming en ontslag II, 191; bezoldiging II, 194; functiën II, 194; titulatuur II, 194; zelfstandige —'s II, 193; — Pöteu II, 267 vg.. Oelèëbalangschap, II, 193.
Oelèë Lheuë, uitgangspunt onzer vestiging I, 93; reede v. — I, 94.



Oereuëng, — kramat li, 567 vg.; — manté
I, 220 nt. 2; — keumalön I, 259, II, 515, 527, 601; — djamèë I, 217; — toeha II, 199, 201, 206, 222; — meukoelat II, 632; — teumangkaj II, 205 nt.; —mcuoebat II, 637.
Offer, II, 557 vg.; hakikah — II, 427, 428, 429, 560; koeroebeuën — I, 331,11,560,674;
v. goudzoekers I, 131; — vaartuigen II, 558 vg.; — maaltijden I, 341, II, 560 vg. Zie ook Doodenmalen.
Oliepalmcultuur, I, 434 vg.
Olifanten, I, 191 vg.; — als lastdieren I, 193,
II, 81; vangen v. — II, 118 vg. Onbetrouwbaarheid, der bevolking I, 237 vg. Onderhoorigheden, ingelijfd bij het tolgebied
II, 138. Zie verder Bestuur, Zelfbestuur, Zelf bestuursgebied, Zelfbestuursregelen. Onderhoud, v. d. vrouw I, 258, II, 349. Onderwijs, Inlandsch — II, 159 vg.; Mohammedaansch — I, 251, II, 501 vg.; — dwang II, 160, 166; — krachten II, 163.
Oneven. II, 532.
Onkwetsbaarheid, wetenschap der — I, 307 vg., II, 632, 636; woorden hiervoor I, 309 nt. 2; middelen tot — I, 309 vg.; spel der — I, 423 vg.
Onmondigen, II, 361 vg.; opvoeding van —
I, 257, II, 361 vg.; beheer v. h. vermogen v. — II, 362.
Onreinheid (magische), — der kraamvrouw
II, 418 vg.; — v. d. jonggeborene II, 428 nt. 1; — v. d. overledene II, 458 nt. 2, 467; samenhang — en demonengeloof II, 593.
Onthoofding, als straf II, 394. Ontmaagdingsgeschenk, II, 347.
Ontucht, I, 248, II, 387 vg.
Ontwapening, der bevolking I, 324 vg. Onvruchtbaarheid, I, 249, II, 409. Onzindelijkheid, der bevolking I, 241, 264,
II, 610 vg.
Oordoorboring, II, 448 vg. Oorlogsgebruiken, I, 313 vg.
Oorsieraden, I, 279 vg.
Opdrachten, laatste II, 353, 355, 360, 455. Opium, — gebruik I, 243, 352 vg.; — monopolie II, 130 vg.— pacht II, 130 vg.; — regie II, 132; — schadeloosstellingen II, 131; — verkoopplaatsen II, 132; — prijs II, 132.
Opschik, I, 278 vg.
Optochten, I, 397 vg.
Orakeldieren, II, 516.
Orang-oetan, I, 186 vg.
Ordalium. II, 403 vg.
Orkesten, I, 397 vg., 399 vg.
Ouderdom, beteekenis hiervan in de magie
I, 379, II, 603 vg., 664.
Oudheden, I, 49 vg.
Oudheidkundige Dienst, I, 54 vg. Overeenkomst (tractaat), Raffles Atjèh v. 1819 I, 9; Londensch tractaat 1824 I, 9, 10; tractaat v. 1857 I, 11: Siak-tractaat v. 1858
I, 11; Soematra-tractaat v. 1871 I, 13. Zie ook Verklaring.
Overlijden, plechtigheden bij II, 455 vg.; weenen bij — II, 455 vg.; kennisgeving v. — II, 456; condoleantie bij — II, 457; weeklagen bij — II, 457.
Overstrooming, I, 492.
Overtuigingsstukken, II, 397, 404.
P.
Paarden. I, 512 vg.
Paddenstoelen, I, 145; — wetenschap 11,632. Paederastie, I, 248.
Pajang, II, 94.
Paki-meuseukin, II, 200 nt. 2, 207.
Pakèh (titel), II, 211, 265.
Paléh, I, 251, 514, II, 511.
Pandelingschap, II, 259.
Pandhuispacht, II, 147 vg.
Pandhuizen, II, 148.
Pandrecht, op grond II, 370 vg.; — op roerend goed II, 381 vg.
Pangkaj, zie Voorschotten.
Pangkalan, I, 151, 154, II, 29, 33, 132. Panglima (titel), II, 231, 233, 236; — la'öt
II, 108; — sagi II, 191; — Polém II, 192; - Meuseugit Raja II, 196 nt.; — kawöm
I, 314, II, 199, 293 vg., 386; —prang 1,314, 319, II, 216, 219, 220, 230; — meugöëI, 449.
Panglóng, - vergunningen II, 124. Pangoelèë, I, 220, II, 266; — Sidé" II, 226, 228, 236, 266, 267; — Peunaroë 11,226,228, 266, 267.
Pangoeloe, Landraads — II, 271; —'s buiten
Groot Atjèh II, 272.
Pantang, I, 253, II, 537 vg.; — 's voor den zeeman II, 111; — 's voor jagers II, 121 vg.; — 's voor kraamvrouwen II, 419, 540;
's voor menstrueerenden I, 252, 476, 599, II, 540; — 's voor den timmerman I, 364: 's voor pokzieken II, 542, 546; — 's voor den slachter I, 331; - 's bij nacht
II, 37, 542; — 's bij zwangerschap II, 411, 540; — 's bij overlijden II, 458 nt. 2; —'s bij het eten I, 344; — 's bij het kleeden I, 246; — 's bij het zitten I, 368 nt.; — 's bij het slapen I, 371 vg.; — 's bij de zijdecultuur 1, 598; — 's bij de rijstcultuur I,



470 vg.; — 's bij de pepercultuur I, 480; — 's bij de klappercultuur I, 171 vg.; — 's bij de oliebereiding I, 170; — 's bij het palm wij ntappen I, 175; — 's bij het pottenbakken I, 600; — 's na opschuring van de rijst I, 475: — 's bij op reis gaan II, 541 vg.; — 's bij hoogwater I, 474, 600, II, 542;
's bij kwikkuur I, 311; — 's bij peundang-kuur II, 640; — 's bij gistbereiding I, 329; — 's bij huisraad I, 379; zevendaagsche — 's II, 111, 536: prijzen is — I, 170, 598, 599, II, 113, 431; noemen v. gevaarlijke dieren is — II, 121; over een slapende stappen is — I, 372, II, 416 nt. 1, 656; naam — I, 344 nt., 245, II, 432, 441 vg.; wijzen is — II, 521: driedaagsche — I. 471; — verklaring eener kampoeng II, 665. Zie ook Geslachts-pantang's, Vrijdag, Stilte, Woordverwisseling.
Pantjang-alas, II, 23, 142, 250, 254.
Pasah, II, 231, 351.
Pasanggrahan, II, 78.
Pasè-streek, I, 3, 54, II, 217, 474 vg.: grafsteenen aldaar I, 54 vg.
Pasgeborene, behandeling v. d. — II, 424.
Passenstelsel, I, 27, II, 81.
Patchoeli, I, 150 vg., 488.
Patihah, I, 418, 423 nt. 2, II, 481, 502.
Pawang, soorten v. — 's II, 115 nt.: — oenöë I, 208; — poekat II, 108 vg.; leider v. e. jachtgezelschap II, 115; kenner der èleumèë's II, 111, 115 nt., 205, 536.
Pënjangkoelön, II, 98, 111.
Peper, — cultuur I, 477 vg., 479 vg.; — ontginning I, 479 vg.; — havens I, 93; uitvoer v. — II, 20; marktprijs II, 21; rechtenheffing v. II, 23; voorschotten bij de
— cultuur II, 35 vg.; — syndicaat II, 12,50.
Personeele belasting, II, 135.
Pëtëri-Idjö, I, 83, II, 522.
Pëtjoet, begraafplaats — I, 51.
Petroleum, I, 89 vg., 126 vg.; —als medicijn, I, 127, 134, II, 648.
Peukeunöng, II, 113.
Peundang-kuur, II, 640.
Peungklèh, I, 250, 355, II, 322, 335, 338 vg., 356 vg.
Peunoelang, II, 336, 339, 348, 349; keubeuë — I, 508 vg.
Peureula% II, 220; rivier I, 110; petroleumwinning I, 127.
Peusangan, rivier I, 86, 109, 441, 492 vg.;
— werken I, 109, 441, 492.
Peutamat, — daröïh I, 426, II, 490; — Koeroekan II, 503 vg.
Peuté", I, 546 nt., II, 117, 618.
Peutoeha, soorten v. — 's I, 479; dorpshoofden II, 215, 216, 217, 218, 219, 220, 221, 222, 224, 230.
Peutrön, — aneiï II, 430; — boeröng II, 422;
— prahö I, 578.
Phallus, — cultus II, 410, 582 nt. 1. Zie ook Genitalia.
Pidië, geschiedenis I, 3 vg., II, 211; bestuur
II, 213.
Piköj, II, 66.
Pinang (eiland), door Engeland geannexeerd
I, 8, II, 7; Atjèhsche relaties met — I, 15, 66, II,-13.
Pinang, — palm I, 173 vg.; — cultuur I, 173 vg.; uitvoer II, 2Ö; marktprijs II, 23; rechtenheffing v. — II, 23.
Pitrah, II, 202, 207, 256, 496.
Placenta, II, 416, 423.
Planten, I, 133 vg.; eetbare — I, 137 vg. Platteeren, I, 583.
Plichtenleer, II, 480 vg.
Ploegen, I, 450, 462 vg.
Pö, in samenstellingen II, 192 nt. 2.
Poekat, — visscherij I, 573, II, 90, 92 vg.,
108 vg.
Poeköt këdih, II, 96.
Poelö-Wè, — vulkaan I, 82; eiland — I, 99, 101; kolendepöt Balöhan I, 93, II, 9; vroeger verbanningsoord voor misdadigers II, 177 nt.; belasting op boschproducten II, 142. Pokken, II, 546, 612.
Pölém-geslacht, II, 192 nt. 3.
Poliklinieken, II, 609.
Politie, II, 194.
Polygamie, I, 255.
Portugeezen, I, 4, 6, 7, II, 3 vg.
Postdienst, II, 85 vg.
Postduivendienst, II, 88.
Postenstelsel, tijdens Pel I, 18; tijdens Van der Heyden I, 20; tijdens de concentratie I, 26. Postenweg, de oude — I, 112.
Pötjoet, II, 192 nt. 2, 262 vg.; — Moehamat
II, 225, 684 vg.
Pottenbakkerij, I, 592 vg.
Prang Rawa, I, 224, II, 225.
Prang sabi, I, 230, 317, II, 272.
Prauwenveer, II, 70 vg.
Prauwenvervoer, II, 71.
Preek, zie Köteubah.
Pretendent-Soeltan, zie Moehamat Dawöt. Proceskosten, II, 251 vg., 405.
Proclamatie, v. Van Swieten I, 16 vg., II, 182.
Productenhandel, II, 12.



Profeet, dubbele zwaard v. d. — II, 181; hemelreis v. d. — II, 672. Zie ook Moeloed-feest.
Prostitutie, I, 248 vg.
Q.
Quarantaine, - station Sabang II, 615.
R.
Raad-agama, II, 276.
Raadsels, I, 412 vg., 526 nt. 3, 529 nt. 1.
Raboe, — abéh I, 342, 446, 472, II, 529;
neuhaïh I, 446; sigö — I, 310 nt. 1. Radiostation, II, 88.
Rakan, II, 194, 386.
Randsnoeren, vervaardigi'ng v. I, 558.
Ranïrï, I, 7, II, 475, 476.
Rantö, I, 477 nt. 2, II, 28.
RapaEi (tamboerijn), I, 394; ratéb — I, 422 vg.
Ratéb, I, 414 vg., II, 205.
Recht, vast — bij concessiën II, 123, 129 nt. 2.
Rechtsplaats, II, 398.
Rechtspraak, II, 281 vg. Zie ook Inheemsche
rechtspraak.
Rechtstreeksch gebied, zie Gouvernements-
gebied.
Reederij, II, 383.
Reedetransport, II, 70 vg.
Regen, — maken I, 309, II, 574 vg.; — val
I, 183 vg.; — boog II, 521.
Reinheid (ritueele), II, 484 vg. Zie ook Wasschingen.
Reisvergunningen, voor Inlanders II, 81 vg.
Reiszak, II, 84.
Renteverbod, zie Woeker.
Rentevoet, bij geldleening II, 34.
Restitutie-post, II, 155.
Rhinoceros, I, 193 vg.; jachttuig voor — II,
118, 120; — hoorn II, 597. Rhizophorenhout, als brandstof II, 77. Rijkssieraden, II, 180 vg.
Rijksstempel, II, 178.
Rijksvlag, II, 181.
Rijst, — invoer II, 27; — als voedingsmiddel I, 327 vg.; — cultuur I, 440 vg.; — schuren I, 460; pellen v.'d. — I, 460 vg.; wannen v. d. — I, 461; soorten v. — I, 462; - strooiing II, 552 vg., 657; — wijn 1,346,
II, 331.
Rijwielen, II, 80.
Ritus, verandering v. — I, 383, II, 270, 318
vg., 354.
Rivieren, I, 103 vg.
Roet, als afweermiddel II, 601.
Roofdieren, I, 187 vg.
Rook, als afweermiddel II, 600 vg.
Roos van Jericho, II, 414, 597.
Rotan, winning I, 163 vg.; uitvoer II, 21; marktprijs II, 22; rechtenheffing II, 23; voorwerpen v. — I, 164 vg.
Rozenkrans, I, 415, II, 499 nt., 596.
Rubber, Europeesche — cultuur I, 435 vg.; Inlandsche — cultuur I, 157, 481 vg.;Gouvernements — onderneming I, 432, 435; — en theekistenfabriek Sabang II, 11, 127.
Ruil, II, 380; — handel II, 32 vg., 380.
Ruïnes, I, 49 vg.
Runderen, I, 495, 510 vg.
S.
Sabang, I, 93, 95 vg., II, 9 vg.; — maatschappij I, 95 vg., II, 10; quarantaine station — II, 615; radiostation aldaar II, 88; bestuursindeeling II, 193.
Sabi-gelden, I, 27, 318, II, 208, 273, 496.
Sadati, — opvoeringen I, 420 vg.
Sagi's, II, 190; oorsprong der — II, 190; gebied buiten de — II, 193; — in Gajö II, 238.
Sagopalm, I, 178 vg.
Sajét, I, 220, II, 375, 569.
Salanganen-nesten, zie Vogelnesten.
Salé -leer, II, 500.
Salomo, profeet — in de magie II, 589.
Saman, — opvoeringen I, 415 vg.
Sandja% II, 684.
Sarakata, erkenningsoorkonde II, 178 vg., 225; zilveren platen als — II, 179; vorstenedict I, 6, II, 180.
Sarikat Atjèh, I, 239.
Sarikat Islam, I, 238 vg.
Scarificatie's, II, 618.
Schaaldieren, I, 203 vg.
Schaamdeelbedekking, bij kinderen I, 277.
Schaamtebegrip. I, 242 vg.
Schaduwbijgeloof, I, 344, II, 642, 656.
Schaking, zie Vlucht- of schaakhuwelijk.
Schapen, I, 499, 514 vg.
Scheeden, vervaardiging v. wapen — I, 570 vg.
Scheepsbouw, I, 571 vg.
Scheepvaart, Europeesche II, 68 vg.; Inlandsche — II, 71; — regeling I, 28 vg., II, 9.
Schenking, 11, 377 vg.
Schepnet, II, 99.
Schietgebedjes, I, 171, II, 608.
Schilden, I, 306.
Schildpadden, I, 198 vg.
Schimpstraffen, II, 394.
School, volks — II, 159 vg.; Gouvernements — II, 167; Hollandsch Inlandsche — II, 167; Mulo — II, 168; Amboineesche — II, 169,



Schoonouders, verhouding — en schoonzoon
I, 245, II, 203, 322, 344.
Schubdier, I, 191.
Schulden, — aan Allah II, 354, 497; — der nalatenschap II, 353 vg.; — recht II, 375 vg. Sëlambo, II, 96.
Sérbödjadi, bestuursindeeling II, 236 vg.; —
vallei I, 84; wegennet I, 120 vg. Seudeukah, II, 252, 272, 377.
Seulangké, zie Huwelijksmakelaar. Seumajang, zie Godsdienstoefeningen. Seuneubö", I, 381, 446, II, 214, 220, 224. Sieraden, I, 278 vg.
Siermotieven, I, 554 vg., 586 vg.
Sigli, II, 15; bestuur der onderafd. — II, 211 vg.; reede v.— I, 97 vg.; wegennet 1,114 vg. Signatuur, leer der — II, 650; naam--1,312 nt. 2, 366.
Simaloer, eiland — I, 100; bevolking v. — I, 218; bestuur der onderafd. — I, 72, II, 188, 235 vg.; wegen op — I, 124; boschexploitatie op — II, 124 vg.
Sinabang. houtbedrijf op — II, 126 vg.; —
baai I, 94.
Singapore, stichting v. — II, 7.
Singkel. II, 15, 28; bestuur der onderafd. —
I, 70, II, 209 vg., 234 vg.; rechtspraak II, 284; houtaankap II, 127; uitvoertarieven II, 140; reede v. — I, 93 vg.; rivier I, 104 vg.; wegen in — I, 124; bevolking v. — I, 217 vg.; benzoë-handel in — I, 151.
Sirih, I, 346 vg.; - doek I, 275 vg.; bergplaatsen voor —■ I, 348 vg.; gereedschap voor het — kauwen I, 350; schikkingen v. — I, 351; — in de symboliek I, 350; — als afwerend middel II, 554 vg.
Sjahbandar, I, 242, II, 4 vg., 232, 233, 234. Slaapgelegenheid, I, 369 vg.
Slacht, — belasting I, 497, II, 145 vg.; —
loon II, 209; ritueele — I, 330.
Slangen, I, 199 vg.
Slapen, I, 371 vg.
Slavernij, I, 240 vg., II, 258 vg.
Smartegeld, II, 391.
Soekoe-indeeling. II, 231, 232, 233, 234, 235 236.
Soeltan, havenkoning II, 174 vg.; — als alleenhandelaar II, 4; religieuze vereering v. d.—
II, 175; — aangewezen door de sagi-hoofden II, 191; titulatuur II, 176, 262; investituur; prerogatieven II, 176; -— verwanten II, 262; genealogie der —'s 1,4, 53; weelde aan het hof v. d. — I, 5 vg., 522 vg.; macht der —'s I, 9, 15, 317. Zie ook Kraton, Rijkssieraden, Sarakata, Vorstengraven,
Soeltanaat, bloeiperiode II, 174; verval I, 9, II, 174 vg.; einde I, 15 vg., II, 175; — onAtjèhsch I, 9; politieke toestand tijdens het - I, 230.
Soematranen (winden), I, 101, 184.
Soerè, — visch I, 202, 332, II, 94, 335. Soesöh, II, 15, 30.
Soldeeren, I, 587.
Solidariteit, I, 238 vg., II, 385, 391.
Sororaat, II, 357, 360.
Speeksel, II, 553 vg., 648.
Speelgoed, I, 402 vg.
Spelen, I, 402 vg.
Spiegel, in het volksgeloof II, 635.
Spinnen (dieren), I, 205 vg.
Spinnen (draden maken), I, 538 vg. Spinnewiel, I, 539.
Spinrag, I, 206, II, 617.
Spoorbaan, zie Atjèh-tram.
Spuwen, I, 228, II, 553 vg.
Staartpeper, II, 27 nt.
Staketsels, II, 101 vg.
Stambestuur, in Gajo II, 186 vg., 236 vg., 238 vg.; in Alas II, 247; in de Maleische landschappen II, 231.
Stamgebied, I, 381; afronding v. — I, 382, II, 187 vg., 242, 246, 299; omzetting v. — in territoriaal gebied II, 187, 242, 254. Stammen, in Atjèh II, 293 vg.; in Gajö en Alas II, 298 vg.; splitsing v. — II, 299; samenvoeging v. — II, 305. Zie ook Exogamie. Standen, II, 257 vg.
Steenbewerking, I, 596 vg.
Steenen, verwarmde — als geneesmiddel II, 653.
Steenkolen, I, 128 vg.
Stekelvarken, I, 190.
Stempel, — voor munten II, 55; — door goudsmid gebruikt I, 581; — amuletten II, 589; ringen I, 285.
Sterrenbeelden, II, 522 vg.
Stilte, —1■ betrachting II, 114.
Strandbosschen, I, 88, 136; exploitatie der
— II, 124.
Strikken, II, 116 vg.
Suikerriet, — cultuur I, 484 vg.; — pers I, 486. Symboliek, bij echtscheiding I, 199, 255, II, 350, 352; bij het meulakèë aneu' II, 361; bij worgingsstraf II, 393; bij gevangenhouding v. oelèëbalang's door den Soeltan II, 395; in de taal I, 413, II, 404 nt. 2; bij uitbetaling v. h. loon aan den besnijder II, 445; bij afstand v. kinderen II, 567 nt.; kleuren in de — II, 585 nt. 2; bij het meulangga 1, 313; bij oorlogsverklaring I, 314;



bij adatgesprekken I, 342; bij verkoop van vee I, 509; betelpruim in de — I, 350; in ziektegevallen II, 664.
Sympathie, — door imitatie I, 171 vg., 480, 599, II, 414, 517, 539, 574 vg., 651 vg., 662; — tusschen kwaal en oorzaak I, 200, 305 nt. 2, II, 415, 599, 651; — door contact I, 509 nt. 2, II, 423, 424, 441 nt. 3, 539, 597, 604, 626 vg., 629 vg., 631, 635 nt. 2, 662. Zie ook Naambijgeloof.
Syphilis, II, 615.
T.
Taalpantang's, zie Woordverwisseling. Taalstudie, II, 679 vg.
Tabak, cultuur I, 482 vg.; wijze van verpakking I, 484, II, 31, 84; gebruik v. — I, 352; kerfbank voor - I, 483.
Taboe, II, 538. Zie verder Pantang, Woordverwisseling, Onreinheid.
Tadj-oel-moelk, II, 274, 518, 528, 591.
Tahé, als waardebepaling II, 65; als gewicht II, 65.
Tahli, I, 414, 415, II, 204, 205, 468. Takéngön, bestuur der onderafd. — II, 236; stamindeeling II, 299 vg.; bestuursvestiging
— I, 117, 118; wegen I, 119; temperatuur en vochtigheid I, 185.
Talïq, II, 345.
Tandenverzorging, I, 264 vg.
Tandil (titel), II, 222, 226, 228, 229, 237,
268 nt. 1.
Tandversiering, I, 588 vg.
Tandverwisselen, II, 434.
Tandvijling, I, 225, II, 450 vg.
Tandzwartsel, I, 264 vg., II, 451 vg.
Tanen, v. netten I, 566.
Tangkaj, II, 206.
TapaE Toean, II, 15; bestuur der onderafd. — II, 230 vg.; — baai I, 94; wegen I, 123 vg. Tarön, II, 116.
Teekenen, viertal traditioneele — bij diefstal II, 404 vg.; vóór — II, 515 vg.; lichamelijke
— II, 523 vg.; verbods II, 547 vg.; schoonheids — I, 244; geluks bij wapens 292, 305, 307; geluks — bij buffels
I, 503; geluks — bij paarden I, 514; geluks — bij duiven I, 521; eigendoms — bij het vee I, 505.
Teknonomie, II, 437.
Telegraafdienst, II, 87 vg.
Telephoondienst, II, 89.
Tëmiang, bestuur I, 70, II, 186, 221 vg.; uitvoertarieven II, 140; schadeloosstellingen
II, 138; — rivier I, 111; wegen I, 120.
Tëmpah, II, 349.
Temperatuur, I, 185 vg.
Tentoonstellingen, I, 490.
Testament, II, 355, 360.
Teukoe, II, 263, 264; — Oema I, 23, 24, 32 vg., 318, 325.
Teungkoe, geestelijke titel II, 263; titel v. vrouwel. Soeltansverwanten 11,262; — Tjhèh Ibrahim I, p. IV, 220, II, 275, 276, 277; — Andjöng I, 341, 351 vg., 419, 561, 562, 564, 571, II, 561, 562, 564, 571, 673;— di Koeala, zie Abdoerra'oef; — Tapa I, 38, 310, 318; — Lam Peuneu^eun I, 480.
Teungkoe meunasah, II, 199; verkiezing II, 201; functiën II, 202 vg.; inkomsten II, 206 vg.; zijn onkunde II, 201; — als magisch persoon II, 636.
Teureubangan, II, 15.
Textiel-nijverheid, I, 534 vg.
Thabib, II, 637.
Tijd, plaatselijke — II, 89; — rekening II, 671 vg.
Tijden, gelukkige en ongelukkige — en tijdstippen II, 528 vg.
Tijger, I, 188 vg.; jachttuig voor — s II, 118 vg.; — vallen II, 118.
Timmerhout, soorten v. — I, 179 vg.; gebruiken bij het kiezen v. — I, 364; — op Simaloer II, 124.
Timmermanswerk, I, 566 vg.
Tinhandel, op Pera' I, 7, II, 6.
Tirö-teungkoe's, I, 27, 44, II, 264, 273.
Titels, II, 262 vg.
Tjab, — sikoereuëng I, 6, II, 178; — teungöh II, 178.
Tjalang, II, 15; bestuur der onderafd. II, 223 vg.; — baai I, 94; wegennet I, 123.
Tjèh (tjhèh), I, 220.
Tjërkap, vischwerktuig II, 101; jachtwerktuig II, 116; kippenkorf I, 519.
Tjeumara, I, 263, 279; oelèë — I, 279.
Tjhi* (titel), II, 212, 214, 215, 220, 225, 227, 236, 237, 239, 241, 243, 245, 264, 273 vg., 488.
Tjoet Nja', II, 264.
Toeah (gelukbelovend), I, 307, 365, 508, 514, 521, II, 238, 423, 445, 511.
Toean, — Meurasab II, 478, 566, 571; — di Taloe" II, 573.
Toeangkoe, II, 262; — Radja Keumala II, 262, 263, 275, 276.
Toeëng, II, 296 nt. 3, 336 nt. 2; — tahli II, 205; — meunarö II, 336 vg.; — tinto II, 335; — oepah II, 383; — tarikat II, 468, 501; — seumangat II, 657.
Toeha, oereuëng — II, 199; — lapan 11,217,



218, 219; — loengkië* II, 218; — peuët II, 199, 216, 217, 218, 219, 220, 221, 222. Toelah, I, 245, II, 415, 513.
Toeroen mandi, II, 428 vg.
Toespijzen, I, 334 vg.
Tooverformulieren, II, 488 vg.
Tooverij, II, 625 vg.
Toovermiddelen, II, 625 vg.
Touwslaan, I, 564 vg.
Tractaten, zie Overeenkomst.
Transmigratie, II, 650 vg. Transportmiddelen, II, 71 vg.
Tripang, I, 210 vg.
Troemon, bestuur I, 71, II, 234 vg.; schadeloosstellingen II, 138; oud fort te — I, 50. Tuberculose, II, 610.
Tusschenhoofden, elimineeren v. — II, 188, 211; benoeming en ontslag v. - II, 248.
U.
Uitgestrektheid, v. h. gewest I, 64 vg. Uitvoer, v. vee I, 495 vg.; — producten II,
17 vg.; — rechten II, 16, 23.
Uitzet, zie Peungklèh en Tempah.
Urine, als geneesmiddel II, 649.
V.
Vaantjes, witte I, 365, 510, II, 565, 582, 590. Vaartuigen, I, 571 vg.
Vaccinatie, I, 229, II, 611 vg.
Valleien, I, 83 vg.
Valwerktuigen, II, 117 vg.; — voor eekhoorns
I, 172.
Vasten, II, 491 vg.
Vechtdieren, I, 410 vg., 498.
Vee, — teelt I, 493 vg.; — statistiek I, 494;
— uitvoer I, 495 vg.; — markten I, 496; selectie v. — I, 497; — prijzen I, 497; voeder I, 497 vg.; amuletten I, 510; ziekten I, 511 vg.
Verboden kringen, voor opium II, 132. Verbodsteekenen, I, 473, II, 547 vg. Verdrinking, als straf II, 393.
Verduurzamen, v. visch I, 332, II, 108; v. vleesch r I, ;331: v. eieren I, 334, 495, 520. Zie ook Zout.
Vereenigde Indische Boschexploitatie Maatschappijen (V. I. B. E. M.), II, 125 vg. Vergiffenis, vragen v. — als straf II, 394. Verjaring, II, 376, 398.
Verkeerswezen, II, 71 vg.
Verklaring, in" zes artikelen ], 16,JI, 182; in achttien artikelen II," 183; Korte Atjèh — II, 183; Uniform model Korte
— II, 183 vg.
Verkoelende planten, II, 548, 550.
Verkoelingsmiddelen, II, 548 vg.
Verlichtingsmiddelen, I, 378 vg.
Verloving, II, 321 vg.; geschenk II, 320; verbreking der — II, 320 vg.
Verminkende straffen, II, 394.
Verponding, II, 136.
Versmaat, II, 684, 686.
Versteeningen, II, 577.
Verstek, II, 398.
Versterkingen, I, 321 vg.
Verstooting, II, 350 vg.; — uit den stam II, 385; voorwaardelijke zie Ta'lTq.
Vervloeking, II, 633.
Vervloekingseeden, II, 401.
Verwantschapsrecht. II , 292 vg.
Verwantschapstermen, zie Bloed- en aanverwantschap.
Verwensching, bij eedaflegging II, 400 vg. Zie ook Toelah.
Verwonding, bloedwraak bij — II, 386 vg.
Verzien, bij zwangerschap II, 412.
Vezelplanten, I, 157 vg.
Vier, als sacramenteel getal II, 532 vg.; — en veertig als sacramenteel getal II, 535.
Viersprong, II, 534, zie Kruiswegen.
Vingerringen, I, 284 vg.
Visch. als voedingsmiddel I, 332; — putten II, 91; - recht II, 108 vg.; — vijvers II, 91 vg.; — vlieger II, 105; — werktuigen II, 92 vg.
Visschen, I, 202 vg., II, 91, 95, 97, 100, 101, 104, 106.
Visscherij, II, 90 vg.
Vlag, rijks — II, 181; krijgs — II, 181; vredes — II, 181; persoonlijke — II, 181 ; — als waardigheidscertificaat II, 179; zie ook Vaantjes.
Vlaktematen, II, 62 vg.
Vlechtindustrie, I, 524 vg.
Vlechtmateriaal, I, 526 "vg.
Vlechtwerk, soorten v. - I, 531 vg.
Vleermuizen, I, 187.
Vleesch, als voedingsmiddel I, 330 vg.
Vlieger, I, 403; visch II, 105.
Vlotten." [,"575 vg., 11771.
Vlucht- of schaakhuwelijk, II, 305 vg.
Vochtigheid, I, 185.
Voedsel, I 326 vg.; toebereiding v. — 1,339; opdiening v. — I, 341.
Voertuigen, II, 78.
Voetangels, II, 120.
Voetwaschwater, in de magie II, 175, 415, 598.
Vogellijm, II, 119.



Vogelnesten, zamelrecht v. — II, 148; vindplaatsen v. I, 197 nt. 2, II, 149 vg.
Vogels, I, 195 vg.; huis — I, 520 vg.
Vogelvrijverklaring, II, 387, 389.
Volkscredietwezen, II, 38 vg.
Volksfeesten, I, 398 vg.
Volksgeloof, II, 509 vg.
Volksgeneeskunde, II, 608 vg.
Volksonderwijs, II, 159 vg.
Volksscholen, II, 161.
Voor-Indische invloeden, I, 63, 65, 227, II, 477 vg., 685.
Voorschotten, I, 466, 479, II, 35 vg., 37, 368, 383; — van Qouvernementswege II, 38.
Voorteekenen, II, 515 vg.
Voorwerpen, als ziekteoorzaak II, 634 vg., 659 vg.
Vorstenedicten, II, 180.
Vorstengraven, I, 52 vg., II, 573.
Vorstenvereering, II, 175.
Vrachtkarren, I, 122, II, 79.
Vredesvlag, II, 181.
Vrijdag, II, 529; visscherij op — pantang I, 599, II, 111; alle veldarbeid op — pantang
I, 472, 599; voor sommige bezigheden gunstig voor andere ongunstig II, 111 nt. 4.
Vrijdagsdienst, II, 486 vg.; geldigheidsvoorwaarden II, 195, 486; verwaarloozing I, 383, 388, II, 277.
Vrijheidsstraffen, II, 394.
Vroedvrouw, II, 413, 424, 444, 636.
Vrouw, positie v. d. — I, 250 vg., II, 363.
Vrouwenheerschappij, I, 7 vg., 260, II, 6, 230.
Vruchten, I, 140 vg.
Vulkanen, I, 81 vg.
Vuur, — maken I, 378 vg.; — uitdooven I, 373 nt.; — als afweermiddel II, 599 vg.; — wapens I, 301 vg.
W.
Waarborggeld, II, 384.
Waarzegkunst, zie Wichelarij.
Wakeuëh, vrijheerlijke gebieden II, 213 nt. 3, 214, 215, 238, 372 vg.; vrome stichting v. onroerend goed II, 372; vrome stichting v. roerend goed II, 381.
Wali. bloedverwanten II, 295, 298; bloed —
II, 203, 342; algemeene — II, 203, 342; nood — of hulp — II, 203, 342.
Wantrouwen, onderling — I, 238, II, 29.
Wapens, I, 291 vg.; heften v. — I, 293; scheeden v. — I, 295 vg.; soorten v. — I, 296 vg.; wetenschap der - I, 307 vg.; meten v. — I, 308; tooverkrachtige — I, 308, II, 581.
Warmte, onheilbrengend II, 513, 548; — als
geneesmiddel II, 653 vg.
Wasé, II, 36, 142; — Öelèëbalang II, 142 vg., 248 vg.
Wasschingen, ritueele — I, 384, 387, zie ook Reinheid.
Water, als afweermiddel II, 593 vg.; —recht
I, 449, II, 375; — vaten I, 374 vg. Weddingschap, II, 382, 410 vg.
Weefsels, I, 552 vg.
Weeftoestel, I, 550 vg.
Weegschalen, II, 66.
Weekdieren, I, 210.
Weenen, bij overlijden II, 455 vg. Weertijgers, I, 188 vg.
Weezen, II, 361.
Wegdrijven, doen — v. e. ziekte II, 661. Zie
ook Offervaartuigen.
Wegen, — stelsel I, 111 vg.; — fonds II,
131, 148, 151, 250.
Weiderecht, II, 369.
Welriekende gewassen, I, 148 vg. Werkkrachten, I, 240, 438 vg. Werkovereenkomsten, bij de pepercultuur
II, 36.
Werpnet, II, 97.
Weven, I, 548 vg.
Wichelarij, II, 515, 526 vg.
Wicheltabellen, II, 527 vg.
Wieg, I, 370, 371, II, 425 vg.
Wiegeliedjes, I, 254, 372, II, 426.
Wierook, I, 152, II, 600 vg.
Wind, I, 184 vg., II, 619; — streken I, 468
nt., II, 534.
Wisselbeeld, II, 587, 630, 635 nt. 2, 659. Wöë, — boeleuën I, 257, II, 293, 317, 335 nt., 338, 343, 503; — lintö II, 332, 334; — malam sikoereuëng II, 334; — ba' meunarö II, 337; — di Makah II, 498; aroeah — II, 511.
Woeker, overtreding v. h. — verbod II, 34,
35, 37.
Wondgeld, II, 390.
Woordverwisseling. II, 545 vg.; bij de vischvangst II, 96; op zee II, 112; op de jacht I, 188, 191, 201, II, 121; bij de oliebereiding I, 170; bij het uithalen v. bijennesten I, 208; bij het maken v. vischgereedschap
I, 599; bij inzameling v. kruiden II, 643. Worging, II, 393; — als straf voor doodslag
II, 387; — als straf voor ontucht II, 388, 389. Wormen, I, 211.
Woudpoorten, I, 124 vg., II, 254, 366. Wraakrecht, II, 385 vg.; bloedwraak I, 230, 313, II, 386 vg.; zoengeld II, 390 vg.



Z.
Zang, I, 392 vg.; — wijzen I, 392 vg., 400 vg., 418, 420, 421, 423.
Zeegebied, II, 108, 150.
Zeehout, I, 136, II, 124.
Zeekabel, II, 88.
Zeekoe, zie Doejön.
Zeemacht, zie Marine.
Zeep, invoer II, 25.
Zekerheidspand, II, 34, 381 vg.
Zelfbestuur, handhaving v. h. — II, 185,211; inrichting overeenkomstig de adat II, 185, 190; vereenvoudiging v. h. — II, 185; streven naar uniformiteit II, 188, 242; bevoegdheden II, 189; samenstelling II, 211 vg.; benoeming en ontslag II, 247 vg.; inkomsten II, 248 vg.; erkenning en bevestiging II, 184; verschil in beteekenis II, 185. Zie ook Bestuur en Oelèëbalang.
Zelfbestuursgebied, I, 77, II, 174.
Zelfbestuursregelen, II, 185, 285.
Zelfbestuursregelingen, II, 189.
Zelfstandige, kampoeng's II, 193, 196; oelèëbalang-schappen II, 193 vg., 196; — moekim's II, 193, 195, 196, 198, 210.
Zeven, telling tot — I, 403, 522, II, 330,416, 424, 429, 448, 536, 552, 554, 557 nt. 1, 559, 632, 664; — een sacramenteel getal II, 535 vg.; getal — bij geloften II, 567; getal — bij inzameling v. kruiden II, 643.
Ziekeninrichtingen, II, 609 vg.; particuliere — I, 440.
Ziektennamen, II, 665 vg.
Ziekteoorzaken, II, 619 vg.
Ziekteoverdracht, II, 662 vg.
Ziel, verschijningsvorm v. d. — II, 657; verlangens v. d. — I, 285, 515, 519, 522, 558, II, 425, 510, 558, 656; voorstelling v. d. — II, 509 vg.; afwezigheid v. d. — II, 510, 620, 656 vg.; vasthouden en teruglokken v. d. — I, 281, II, 655 vg.; — v. e. huis I, 365; — v. d. rijst I, 471.
Zielental, I, 215 vg., II, p. V.
Zijdeindustrie, I, 524, 535 vg.
Zijderupsen, kweeken v. — I, 536 vg.
Zitten, wijzen v. — I, 368 nt.
Zoengeld, II, 293, 390 vg.
Zogmiddelen, II, 425.
Zondenbok, I, 522, II, 663.
Zonnestanden, II, 531.
Zoogdieren, I, 186 vg.
Zoogen, I, 249, II, 424 vg.
Zoogster, II, 424 vg.; grootmoeder als - I, 249, II, 424.
Zout, invoer II, 26; — tot verduurzaming v. spijzen I, 334 vg.; — als afweermiddel II, 602 vg.; — aanmaak I, 335, II, 26 vg.; — als geneesmiddel II, 647; — bronnen v. Landé I, 133, 335, II, 26.
Zuidelijke nederzettingen, II, 193.
Zuigen, uit — der ziekteoorzaak II, 617, 659 vg.
Zuiveringseed, II, 399, 401, 403.
Zwaarden, I, 297 vg.
Zwagerhuwelijk, zie Leviraat.
Zwangerschap, woorden hiervoor I, 249, II, 409; pantang's bij — II, 411 vg.; buitenechtelijke — I, 249, II, 319.
Zweren, zie Eed.







































ATJÈH.







ATJÈH
ALGEMEEN SAMENVATTEND OVERZICHT VAN LAND EN VOLK VAN ATJÈH EN ONDERHOORIGHEDEN
DOOR
J. KREEMER
Archivaris van het Atjèh Instituut.
TWEEDE DEEL.
n. v. boekhandel en drukkerij
voorheen,E. J. BRILL, Leiden r923*







TOELICHTING.
Dit deel geeft, wat het eerste beloofde, met uitzondering van het op p. 14 nt. 3 aldaar toegezegde literatuuroverzicht, dat achterwege moest blijven, om het bestek van dit werk niet te zeer te overschrijden. De vermelding der geraadpleegde bronnen in de noten onder aan de bladzijden, moge dit gemis eenigermate vergoeden.
De in het eerste deel voorkomende cijfers aangaande zielental en bevolkingsdichtheid dienen gewijzigd, overeenkomstig de in 1922 verschenen uitkomsten der in 1920 gehouden volkstelling. Volgens die telling bedroeg de bevolking 2.538 Europeanen, 718.444 Inlanders, 13.919 Chineezen, 459 Arabieren en 1.005 andere Vreemde Oosterlingen, dus totaal 736.365 zielen, op + 55.550 K.M.2
Met de bestuursreorganisatie van Ind. Stbl. 1922 N" 451 kon in het eerste deel niet, in het tweede wel rekening worden gehouden.
Na het afdrukken zagen nog verschillende publicatiën over Atjèh het licht, zoo o. a.:
Dr. J. Zwierzycki: Geologische overzichtskaart van den Nederlandsch-OostIndischen Archipel, schaal 1 : 1.000.000. Toelichting bij Blad I (Noord Sumatra). Met een kaart. Jaarboek van het Mijnwezen in N. O. Indië, jg. 48 (1919), Verhandelingen, 1ste ged., Landsdrukkerij, Weltevreden, 1922, p. 11 vg.
Ertsonderzoekingen in Atjeh en Onderhoorigheden, samengesteld naar de verslagen van de mijningenieurs P. J. Jansen, B. B. Lindberg en H. Wolvekamp. Met een kaart. In hetzelfde „Jaarboek" p. 130 vg.
Verslag over het onderzoek der tertiaire petroleumterreinen ter Oostkust van Atjeh, samengesteld door den mijningenieur C. W. A. P. 't Hoen. Met een geologische overzichtskaart 1 : 100.000 in 5 bladen en een profielblad, benevens 3 foto's. In hetzelfde „Jaarboek" p. 163 vg.
Verslag over een geologische verkenning van het jong-tertiaire gebied van Noordwest-Atjeh, in de onderafdeelingen Meureudoe en Pidië, en de afdeeling Groot Atjeh, naar de onderzoekingen van den mijningenieur W. J. Twiss en den geoloog Dr. J. Zwierzycki, samengesteld door Dr. J. Zwierzycki. Met een kaart 1 : 100.000 in 4 bladen. In hetzelfde „Jaarboek" p. 230 vg.
De Rijkdom van Atjeh, samengesteld door het Directorium van het Atjèh-



Toelichting.
Instituut, met de bedoeling belangstelling te wekken voor het denkbeeld, om Atjèh tot een rijst-exporteerend gewest te maken.
J. Langhout: Vijftig jaren economische staatkunde in Atjeh; geschreven naar aanleiding van de herinneringsdata 26 Maart 1873—26 Maart 1923; den Haag 1923.
A. Luytjes: De vloedbosschen in Atjeh, Tectona dl. 16 (1923) p. 575 vg. Dezelfde: Eenige beschouwingen aangaande de begrippen pantjang-alas, vastrecht, cijns en daarmede samenhangende kwesties in het Gouvernement Atjeh en Onderhoorigheden; in hetzelfde tijdschrift p. 695 vg.
Dr. F. C. van Heurn: De Pinus Merkusii der dennenwouden van Noord Sumatra, Tijdschrift voor economische geographie 1923 p. 205 vg.
Dr. R. Broersma's artikelenreeks „Verkenningen in Atjèh" in „De Locomotief" van 31 Juli, 6, 11, 13, 14, 21, 24 Augustus, 8, 12, 14, 19, 22, 26 September en 2, 5, 12, 17, 18, 19, 31 October 1923.



INHOUD VAN HET TWEEDE DEEL.
Toelichting Blz'
v—VI
V. ECONOMISCHE BESCHRIJVING (vervolg).
D. Handel 3_67
a. Europeesche handel 3—28
Oude handelsbetrekkingen met Atjèh 3; Sabang 9; groothandel en tusschenhandel 11; omvang van den handel 14; voornaamste uitvoerproducten 17voornaamste invoerproducten 23.
b. Inlandsche handel 28-33
Binnenlandsche handel 28; kleinhandel 29.
c. Credietwezen ^
1. Inheemsch credietwezen 33—37
Geldleening tegen rente 34; geldleening met beding van winstdeeling35; voorschotverstrekking met beding van een deel van de opbrengst 35; geldschieterij in den vorm van koop met recht van wederinkoop 37.
2. Volkscredietwezen 38—50
Afdeelingsbanken 38; dorpscredietinstellingen 40; beteekenis van het volkscredietwezen 42; consignatie 48; credietverschaffing door de N. H. M. 49.
d. Muntwezen 50—59
1. Inheemsche munten 51—54
2. Ingevoerde munten 54—59
e- Maten !!!!!! 59-67
1. Inhoudsmaten .... «m—ro
2. Vlaktematen i ' mJZ
3. Lengtematen • • •
4. Gewichten 65-67
E. Scheepvaart co
Do—71
F. Verkeerswezen 7i_qn
a. De Atjèh-tram 7i_7s
b. Voertuigen ' 78-81
c. Reisvergunningen voor Inlanders 81—82
d. Dragen, dragers en draaggereedschap 82—85
e. Post-, telegraaf- en telephoondienst 85-90
Q- Vissch0erii ] ! 90-114
a. Soorten van vischwater 90—92
b. Vischwerktuigen en vischmethoden 92—108
: : : : 92-99
2- Fuiken —ioi
3-Staketsel s 101-104



Blz.
4. Hengels en lijnen 104—107
5. Harpoenen en speren 107
6. Bedwelming 107
c. Vischrecht 108—111
d. Volksgeloof met betrekking tot de vischvangst 111—114
H. Jacht 114-122
a. Jachtwerktuigen 116—120
1. Netten 116
2. Strikken en veerend jachttuig 116—117
3. Valwerktuigen 117 119
4. Allerlei ander jachttuig 119—120
b. Volksgeloof met betrekking tot de jacht 121 122
I. Boschexploitatie 122 128
K. Belastingen 128—150
a. Opiummonopolie 130—133
b. Persoonlijke belastingen 133—135
1. Inkomsten- en bedrijfsbelasting 133—135
2. Personeele belasting 135
c. Zakelijke belastingen 136—150
1. Verponding 136
2. In- en uitvoerrechten 136—144
3. Accijnzen 144—145
4. Belasting op het slachten van runderen, buffels en tamme varkens . 145
5. Vergunningen voor het doen spelen van Chineesche dobbelspelen . . 145 -147
6. Hondenbelasting 147
7. Pandhuispacht - 147 148
8. Verhuur van het recht tot winning van eetbare vogelnestjes .... 148- 150
9. Verpachting van het recht tot het visschen naar parelschelpen, paarlemoer-
scheloen en tripang 150
L. Heerendiensten 150—153
M. Landschapskassen 154—156
VI. HET INLANDSCH ONDERWIJS.
Volksonderwijs 159; onderwijskrachten 163; normaal cursus 163; premiestelsel 164;
leergangen 164; meisjes-volksscholen 165; Inlandsche Gouvernementsscholen 167; Hollandsch-Inlandsche scholen 167; Nederlandsche leergangen 168; Amboineesche school 169; Atjèhsch Internaat 169.
VII. HET BESTUUR EN DE GEESTELIJKHEID.
Nieuwe bestuursindeeling van 1922, 173; het Soeltanaat 174; vorstenvereering 175;
titulatuur en investituur der Soeltan's 176; de zeven Soeltansprerogatieven 176:
giftbrieven (sarakata) 178; negenvoudig zegel 178; vorstenedicten {sarakata) 180; rijkssieraden 180; rijksvlag 181; verklaringen der Zelfbestuurders 182; organisatie van het landschapsbestuur 185; tusschenhoofden 188.
A. Inheemsch bestuur in het rechtstreeks bestuurd gebied 190—210
a. In de afdeeling Groot Atjèh 190—209
1. Sagi-hoofden 190 493
2. Oelèëbalang's '93 194
3. Moekim-hoofden (imeum's) 194—198
4. DeÉ>dorpsoverheid 198—209
Samenstelling 198; aanstelling 200; functiën 201; inkomsten 206.



Blz.
b. In de onderafdeeling Singkel 209 210
c. In de afdeeling Pidië 210
B. Inheemsch bestuur in het indirect bestuurd gebied 211 257
.a. Samenstelling 211—247
1. Onderafdeelingen Sigli, Lam Meulö en Padang Tidji 211 214
2. Onderafdeeling Meureudoe 214 215
3. Onderafdeeling Bireuën 215-216
4. Onderafdeeling Lhöc Seumawè 216 218
5. Onderafdeeling Lhö" Soekön 218 219
6. Onderafdeeling Idi 219—220
7. Onderafdeeling Langsa 220—221
8. Onderafdeeling Tëmiang 221—222
9. Onderafdeeling Tjalang 223—224
10. Onderafdeeling Meulaböh 224—230
11. Onderafdeeling Tapa* Toean 230—234
12. Onderafdeeling Singkel 234—235
13. Onderafdeeling Simaloer 235—236
14. Onderafdeeling Takéngön 236
15. Onderafdeeling Sërbödjadi 236—237
16. Onderafdeeling Gajö Loeös 237—238
Schets van het Gajösche bestuur 238—243
17. Onderafdeeling Alaslanden 243—247
b. Benoeming en ontslag 247 248
c. Inkomsten 248-257
C. Standen, rangen en titels 257—268
D. De geestelijkheid 268—277
a- Kali 269—272
b. Oelama 272 276
c. Moskeepersoneel 277
VIII. HET RECHT.
A. Rechtspraak 281 291
a. Regelingen. 281-286
b. Organen der inheemsche rechtspraak 286 291
1. Samenstelling 286-287
In het rechtstreeks bestuurd gebied 286; in het zelfbestuursgebied 287.
2. Bevoegdheid 287—289
In het rechtstreeks bestuurd gebied 287; in het zelfbestuursgebied 288.
3. Het toe te passen recht (materieel recht) 289
4. De procesgang (formeel recht) 289—291
B. Adatrecht 291—405
I. Adatprivaatrecht 292 384
a. Familie- en erfrecht 292—364
1. Verwantschapsrecht 292 313
Het Atjèhsch ouderrechtelijk huwelijk 292; kawöm's 293; Atjèhsche verwantschapsbenamingen 294; stamindeeling in Gajö- en Alasland 298; het vaderrechtelijk huwelijk in Gajö- en Alasland 302; angkaphuwe'ijk 303; menjahan 304; bepermasoekön 304; bersisahan 305;
beperata 305; solidariteit in Gajö 305; schaking 305; Gajösche en Alassche verwantschapsbenamingen 307.
2. Huwelijksrecht 313—352
Huwelijksvereischten 314; huwelijksaanzoek 319; verloving 321; bruiloftsfeest 325; de eerste tijd na de huwelijksvoltrekking 332; toeëng



BIz.
meunarö 336; peungklèh 338; de sluiting van het huwelijkscontract en de bruidschat 342; huwelijksgoederenrecht 347; huwelijksontbinding 350.
3. Erfrecht 352—361
4. Onmondigen 361—363
Vaderloozen 361; moederloozen 362; ouderloozen 362; de kinderen bij echtscheiding der ouders 362.
b. Grondenrecht 364—375
c. Schuldenrecht 375—384
II. Adatdelicienrecht 384—395
a. Wraakrecht 385—392
1. Bloedige wraak 386—390
2. Zoengeld 390—392
b. Adatstraffen 393—395
1. Doodstraf 393—394
2. Lijfstraffen 394
3. Verminkende straffen 394
4. Vrijheidsstraffen 394
5. Schimpstraffen 394
6. Formeel verzoek om vergiffenis 394—395
7. Boeten 395
III. Adatprocesrecht 396—405
IX. PLECHTIGHEDEN EN GEBRUIKEN, MET BETREKKING TOT HET HUISELIJK- EN
FAMILIELEVEN.
a. Zwangerschap, geboorte en kraambed 409—422
b. Nageboorteperiode 422—423
c. Behandeling van den pasgeborene 424—427
d. Plechtigheden op den zevenden dag 427—429
e. Beëindiging van den kraamtijd 429—430
ƒ. Eerste aanraking van het kind met den grond 430—431
g. Het kleine kind in het volksgeloof 431—434
h. Leeftijdsbepaling 434—436
i. Naamgeving 436—443
k. Besnijdenis 443 —448
/. Doorboren der ooren 448 —450
m. Tandvijling 450—452
n. Wijzen van groeten 452—454
o. Lijkbezorging 454—470
1. Lijkwassching 458—459
2. De wikkeling in lijkkleeden 459—461
3. De ritueele godsdienstoefening ten behoeve van den doode .... 461—462
4. De begrafenis 462—470
X. HET INTELLECTUEEL CULTUURBEZIT.
A. Godsdienst 473—608
I. De Islam 474-509
a. Invoering van den Islam 474—477
b. Karakter en beteekenis van den Islam 477—479
c. De geloofsleer 479—480
d. De plichtenleer 480—499
1. De godsdienstoefeningen 481—491
2. De vasten 491—494



BIz.
3. De godsdienstige heffingen ... 494—497
4. De bedevaart . 497—499
e. De mystiek 499—501
ƒ. Het Mohammedaansch onderwijs 501—509
1. Het elementair Koran-onderwijs 501—504
2. Het voortgezet onderwijs 504—505
3. Het hooger onderwijs 505—509
II. Het volksgeloof 509—608
a. Voorstelling van de ziel 509—511
b. Geluk en ongeluk 511—514
c. Voorteekenen en wichelarij ... 515—528
1. Voorteekenen 515—526
Orakeldieren 516; droomen 516; natuurverschijnselen 518; lichamelijke voorteekenen 523.
2. Wichelarij 526—528
d. Gelukkige en ongelukkige tijden 528—532
e. Gelukkige en ongelukkige getallen 532—537
ƒ. Pantang's 537—548
Pantang-voorschriften 538; geslachts-pantang's 544; taal-pantang's 545; verbodsteekenen 547.
g. Verkoelingsmiddelen 548—556
Verkoeling met meelwater en gele kleefrijst 548; rijststrooiing 552; bespuwen 553; beblazen en beademen 555; kussen 556.
h. Offers en offermaaltijden 556—564
Offers 557; offermaaltijden 560.
/". Geloften 564—567
k. Heiligenvereering 567—573
l. Regenmaken 574—576
m. Amuletten 576—605
Dondertanden 577; peugawè's 577; goud 578; ijzer 579; lichaamsdeelen 581; lijk- en grafamületten 581; genitalia en naaktheid 582; plantaardige amuletten 583; arenvezels 583; doorns 584; citrussoorten 584; aromatische stoffen 585; hals- en polsbanden 586; magische kringen 586; kruisfiguur 588; pentagram 589; zegelamuletten 589; geschreven amuletten 589; water 593; licht, vuur en rook 599; asch, roet en kalk 601; zout 602; oude zaken,
vodden en vuil 603.
n. Bezweringsformulieren 605 608
B. Volksgeneeskunde 608—671
a. Volksziekten 609 615
b. Heelkundige verrichtingen 615—619
c. Ziekteoorzaken 619 635
1. Natuurlijke ziekteoorzaken 619—620
2. Afwezigheid van de ziel 620
3. Booze geesten als ziektenverwekkers 620—625
4. Tooverij als ziekteoorzaak 625—634
5. Voorwerpen als ziekteoorzaak 634—635
d. Geneeskundigen 636—638
e. Geneesmiddelen 638—655
1. Plantaardige-, dierlijke- en minerale geneesmiddelen 639—648
2. Afscheidingen van het menschelijk lichaam als geneesmiddel. . . . 648—650
3. Geneesmiddelen berustende op signaturen en transmigratieleer . . . 650 -652
4. Warmte als geneesmiddel 653—654
5. Massage als geneesmiddel 654—655
ƒ. Ziektebestrijding 655—665



Blz.
1. Middelen om de ziel (levenskracht) te bevestigen of te versterken . . 655-656
2. Terugroepen van de ontvloden ziel 656—657
3. Geestenbanning 658—659
4. Verwijdering der materieel gedachte ziekteoorzaak en ziekteoverdracht 659 665 g. Ziektennamen 665—671
C. Tijdrekening 671—678
D. Taal- en letterkunde 679—687
Bladwijzer 689—705



V. ECONOMISCHE BESCHRIJVING
(VERVOLG).







V. ECONOMISCHE BESCHRIJVING
(VERVOLG).
D. HANDEL.
a. Europeesche handel.
In het eerste deel van dit werk (p. 65) werd er reeds op gewezen, dat Atjèh door zijn ligging aan de Straat van Malaka vroeger een belangrijk tusschenstation is geweest op den handelsweg, die de Oostersche cultuurgewesten (China, Anam, Siam, Japan, de Soenda-eilanden en de Molukken) met de Westersche (Indië' Perzië, Arabië en Egypte) verbond. Van dezen uitgebreiden zeehandel vormde het, waarschijnlijk in de laatste helft der 13de eeuw gestichte, en sedert het begin der 15de eeuw als handelsplaats sterk naar voren gekomen, Malaka het bedrijvig middelpunt, waar de schatten van Oost-Azië werden verhandeld '). Ze werden er door de bewoners der streken, waar de handelsproducten thuis hoorden, of door tusschenhandelaren van naderbij gelegen streken, aangebracht, of door te Malaka gevestigde kooplieden zelf opgehaald.
Bij de komst der Portugeezen in 1509 waren op Soematra's Noordkust in dien zeehandel betrokken: allereerst het in opkomst zijnde Pasè, dan het in verval geraakte Pidië en eindelijk het naburige Atjèh, dat toen nog aan Pidië schatplichtig heette. Tot de voornaamste uit Soematra's Noorden afkomstige producten, welke te Malaka werden op de markt gebracht, behoorden: peper, pinang, benzoë,' kamfer, sapan-hout, goud, zwavel gëtah-përtja en rhinoceros-hoorn. En van de aangebrachte goederen worden o. a. vermeld: zijde, porselein, en snuisterijen uit China en Siam, verflak uit Pegoe, lijnwaden uit Bengalen, kwartskralen uit Cambay enz.
Toen Malaka in 1511 in handen der Portugeezen viel, was het met den vrijen handel gedaan. Zij monopoliseerden dien, vooral wat de specerijen betreft, waar het hun allereerst om te doen was.
Reeds vóór Malaka's verovering, n.1. in 1509, waren de Portugeesche koop-
1) Zie voor de oude geschiedenis van Malaka vóór de komst der Portugeezen de literatuur, vermeld bij M. L. Dames: The book of Duarte Barbosa (Hakluyt ed.) dl. II (1921) p 169 nt. 1 en Dr. G. P. Rouffaer's jongste opstel in de Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl 77 p. 1 vg. en p. 359 vg. '



Economische beschrijving.
lieden ook met Noord-Soematra — met name met Pasè en Pidië — in aanraking gekomen en tien jaar later ook met Atjèh. Vroeger (dl. I, p. 4) is reeds vermeld, hoe Atjèh door de handelspolitiek der Portugeezen als handelsplaats snel in beteekenis toenam ten koste van Pasè, waaruit zij in 1524 werden verdreven.
De Atjèhsche handel concentreerde zich in de z.g. Banda-Atjèh, d. i. de hof- en handelsstad met ommelanden, welke aan het rijk zijn naam gaf.
Zooals bekend (dl. I, p. 4), kwamen in 1599 hier ter reede de eerste Nederlandsche (Zeeuwsche) schepen. Ook zij zochten er, evenals de Portugeezen, den opkoop van peper en andere voortbrengselen des lands voor zich te monopoliseeren. En de andere Westerlingen, die na hen kwamen, deden niet anders.
Dat van den onderlingen naijver dier vreemdelingen vijandelijkheden het gevolg waren, spreekt wel vanzelf. Maar ook bij de landsbevolking en haar hoofden leidde de uit den geest van alleenhandel voortspruitende drang naar winstbejag tot allerlei verwarring en misverstand. Wanneer men de eerste oorzaken wil opsporen van de ingekankerde animositeit, die de Atjèhers steeds jegens het blanke ras heeft bezield, dan heeft men die vooral te zoeken in dezen tijd, toen onze kooplieden door hun arbitrair optreden en hun zucht tot monopoliseeren den Inlander in zijn hoedanigheid van koopman hebben gedemoraliseerd. Het was, doelende op dien bij de bevolking opgewekten wrevel, toen Arnold de Vlaming van Outshoorn bijvoorbeeld in 1645 over de Atjèhers naar Batavia schreef: „Alhoewel nochtans dit geveijnst geslachte hun van sulcx 't minste voor ons niet hebben willen laten blijcken, synde echter gelijck als wij wel weten, daarover soo gjrriteert, dat van spijt barsten ende swellen in hun aangesichten, als ons maer sien, of van ons hooren spreecken, jnvougen niemandt onse persoonen off logie publicquelijck frequenteren derff" ').
Ten tijde der Oost-Indische-Compagnie en daarvóór was de handel het monopolie der Soeltan's. De hoofden der kuststaatjes waren allen aan hen cynsbaar, aï trok het meerendeel van hen zich weinig van den vorst aan.
Ter hoofdplaats had men een ambtenaar met den titel van sjahbandar (v. Perz. sjah-bandar = lett.: „havenmeester"), die door den Soeltan benoemd werd in het belang der handelsaangelegenheden, maar die ook als scheidsrechter optrad bij geschillen, den handel betreffende. De vergunning tot handeldrijven ging van hem uit, „which is done by lifting a golden-hafted kris over the head of the merchant, who arrivés, and without which he dares not to land his goods" 2).
Ook op de andere voorname handelsplaatsen langs de kust waren sjahbandar's gevestigd en het waren vooral deze personen, waarmede de Europeërs bij hun komst in lndië in de eerste plaats te maken hadden 3). Ook tegenwoordig
1) Bouwstoffen voor de geschiedenis der Nederlanders in den Mal. Arch., uitgeg. en toegel. door Mr. J. E. Heeres dl. 111, p. 252.
2) W. Marsden: The history of Sumatra ed. 1811, p. 402.
3) „When I came to town, I went to pay my visit to the Shawbundaar, who is custommaster and common arbitrator of differences arising among merchants" — zóó schreef bijv. A. Hamilton, die in 1702 Atjèh aandeed, in zijn „New account of the East Indies" (Edinburg 1727) dl. II. p. 103. Vgl. ook: W. L. Ritter, Indische herinneringen enz. p. 225.



Oude handelsbetrekkingen met Atjèh.
nog vindt men op verschillende kustplaatsen een sjahbandar als markthoofd. Vaak zijn deze sjahbandar's, vooral ter Noordkust van Klinganeesche afkomst. Vroeger bezigden Soeltan's en hoofden gaarne bekeerlingen (moe" alah, Arab.: moe3 allaf) als sjahbandar's, wanneer dezen gelden hadden te innen of over te brengen, daar zulke bekeerlingen in Atjèh een bijzonder groote veiligheid voor hun persoon en goed genoten. (De Atjèhers dl. I, p. 292 nt. 1, The Achehnese I: 270 nt. 1).
De handel ging gewoonlijk met geschenken gepaard, ter „vernieuwing der vriendschap", zooals het heette. Dit gold niet alleen ten handel komende Mohammedaansche vreemdelingen '), maar ook voor Europeesche handelaren vormden zulke geschenken het gewone introductiemiddel; bijvoorbeeld een stuk laken, een vaatje buskruit of iets dergelijks, waarvoor de gezagvoerder, als hij aan wal vertoefde, dan door den sjahbandar van vleesch, olie en rijst werd voorzien 2).
Vooral kruit, wapenen en opium waren reeds lang vóór onze komst in Atjèh zeer gewilde artikelen, waarop het meest kon worden verdiend; de invoer daarvan was zelfs onmisbaar voor het sluiten van voordeelige handelstransactiën, want om een lading machtig te worden, moest de koopman of schipper dikwijls door het leveren van oorlogsmiddelen een Atjèhschen debiteur in staat stellen, zich tegen de roofzucht van anderen te verdedigen. Burgerkrijg en handel gingen zoodoende niet. zelden hand aan hand, naar het bekende woord uit Goethe's Faust: „Krieg, Handel und Piraterie, dreieinig sind sie nicht zu trennen".
Over de resultaten onzer eerste handelsaanrakingen met Atjèh behoeven we niet uit te wijden. Ze zijn ons in hoofdzaak uit het historisch overzicht voldoende bekend.
De schepen, die in 1599 en 1600, dus tijdens de z.g. „Wilde vaart", Atjèh aandeden, hadden maar weinig succes, hoogstens werd wat peper ingeladen, maar tot een openen van den handel kwam het niet. Alleen de Zeeuwen waren met hun scheepstocht van 1601 onder G. Ie Roy en L. Bicker fortuinlijker: zij kregen vergunning in Atjèh een handelsfactorij — de eerste op Soematra — op te richten, waaraan zij den naam van Zeeland gaven 3), maar welke in 1616 weer moest worden opgebroken.
De eerste schepen van de algemeene geoctroyeerde O. I.-Compagnie, die voor Atjèh het anker lieten vallen, onder bevel van Olivier de Vivere, hadden in opdracht met den Soeltan een contract te sluiten, waarin zij boven verwachting slaagden. Bij het eerste artikel dezer overeenkomst werd door Soeltan Iskandar Moeda aan de Nederlanders een plaats in zijn gebied afgestaan, welke hun tot een algemeen „rendez vous" hunner schepen, ja zelfs tot het vestigen eener volksplanting strekken zou. „Indien dit verdrag tot uitvoering ware gekomen" — zoo merkt Mr. de Jonge op 4) — „dan zou de hoofdzetel van Neêrlands gezag
1) K. F. H. van Langen: De inrichting v. h. Atjèhsche staatsbestuur p. 452.
2) Translations from the Majellis Ache, in Journal of the Indian Archipelago dl. V (1851) p. 30.
3) J. K. J. de Jonge: De opkomst van het Nederlandsch gezag in Oost-Indië dl. II, p. 256.
4) J. K. J. de Jonge, t. a. p., dl. III, p. 51. Zie dit contract aldaar p. 223 vg.; ook bij Mr. J. E. Heeres: Corpus diplomaticum p. 48 vg.



in Oost-Indië wellicht nimmer te Batavia zijn gevestigd, want uit de instructiën van den Raad van XVII zoowel als uit de verrichtingen van Matelief en andere vlootvoogden blijkt duidelijk, dat men in die eerste jaren na de stichting van de O. I.-Compagnie er vooral op uit was, om een geschikte en voordeelige stelling in of nabij de Straat van Malaka in te nemen". Dit contract bleek echter een wassen neus te zijn, want toen het op de uitvoering aankwam, bleef de Soeltan de geheele overeenkomst halsstarrig ontkennen. Tengevolge van de vele willekeurige en belemmerende handelingen van dien vorst, door den kort daarna nieuw aangenomen weg naar Koromandel, westwaarts buiten Soematra om, verloor de havenplaats Atjèh een groot deel van het gewicht, dat de Compagnie er aanvankelijk aan gehecht had en aan die omstandigheden mag het, volgens Mr. J. K. J. de Jonge '), worden toegeschreven, dat het denkbeeld eener vestiging op de noordpunt van Soematra al spoedig weder is prijsgegeven.
Hoewel Atjèh zelf geen groote commercieele voordeelen beloofde, bleven de handelsbetrekkingen tusschen de O. I.-Compagnie en dat rijk toch voortduren. Vooral twee aangelegenheden maakten het voor onzen handel en onze scheepvaart wenschelijk met Atjèh op goeden voet te blijven: vooreerst ons belang bij het voortduren onzer privilegiën op Soematra's Westkust, welke landstreek sedert de lste helft der 17de eeuw onder Atjèh stond (dl. I, p. 8), en in de tweede plaats ons voordeel bij den tinhandel op Pera" (dl. I, p. 7). De Compagnie was nog krachtig genoeg ervoor te zorgen, dat zij in het gedrang niet door Atjèh van de been werd geloopen, integendeel werden haar zoowel op het schiereiland als op de Westkust zooveel voorrechten geschonken, dat de toenmalige Atjèhsche vorstin Tadjoel-Alam Safijatoeddin eenmaal in arren moede onzen gezant moet hebben toegevoegd „ick en weet niet, wat ik nu de Hollanders voortaen al meer zal geven". Wij meenden dan ook Atjèh „genoeghsaem t' onser devotie te hebben", maar inderdaad kregen wij „in plaetse van thin en peper slechts schone woorden en een vriendelijck gelaet". Tot ook het vriendelijk gelaat slechts één kant van den Atjèhschen Januskop bleek te wezen en het booze gezicht plotseling den Nederlanders weder werd toegekeerd 2).
Reeds in 1648 werd door Gouverneur-Generaal en Raden besloten onze kantoren in Atjèh en Pera te lichten 3), en toen wij ons omstreeks 1660 ter Soematra's Westkust gingen vestigen, werd onze post in Atjèh voor goed opgeheven. Wel werden zoo nu en dan nog wel peperladingen ingenomen, maar zonder eenige bepaalde vestiging meer aan den wal.
De achttiende eeuw geeft ons een geheel ander beeld te zien, dan haar voorgangster. Met het begin der vrouwenregeering in Atjèh (1641) was voor dat rijk reeds de eerste stap van zijn achteruitgang gedaan (dl. I, p. 8) en in den 18den eeuwkring vertoonde het slechts de schaduw, van wat het onder Iskandar Moeda geweest was. Het régime der havenkoningen had toen voor goed afgedaan en de
1) t. a. p., blz. 52.
2) Mr. J. E. Heeres in H. Colijn's Neerlands Indië dl. I, p. 342.
3) Bouwstoffen enz. t. a. p., dl. III, p. 436. Gedurende de 18de eeuw tot bijna haar einde heeft Pera' weer een eigen factorij gekend.



Soeltan bezat niet meer als voorheen den alleenhandel, maar moest zich tevreden stellen met de opbrengst van bij in- en uitvoer geheven rechten, en aangezien rijkdom de mate van zijn invloed ook naar binnen bepaalde, kon zijn stelling niet meer die zijner roemruchtige voorgangers evenaren ').
Maar ook voor de Nederlandsche O. l.-Compagnie waren in de 18de eeuw de schoone dagen van Aranjuez geteld; vooral sedert de tweede helft dier eeuw was achteruitgang te bespeuren en op het einde ervan sleepte zij haar bestaan nog maar moeizaam voort.
Terwijl zij in macht en kracht daalde, begon haar mededingster, de in 1600 opgerichte Britsche-Compagnie, juist omhoog te gaan. In 1684 had haar bestuur een factorij te Indrapoera gesticht en in het volgend jaar een fort gebouwd te Benkoelen. Ofschoon de Engelschen dus ook in Soematra waren gevestigd, hadden zij nog geen vasten voet aan de Straat van Malaka, terwijl de Nederlanders reeds van 1641 af te Malaka waren gevestigd (dl. 1, p. 6). De Britten oordeelden het dus noodig, ook een vast punt aan genoemde zeestraat te bezitten. Eerst werd Atjèh als de beste plaats van vestiging beschouwd. Tot dat doel werd Mr. Kinloch in 1784 met een missie naar Atjèh belast, welke echter op niets uitliep. Toen viel het oog op Pinang, dat in 1786 werd geannexeerd. In 1819 volgde Raffles' stichting van Singapore. Zoowel Pinang als Singapore waren als handelscentra uitnemend gekozen punten.
Malaka, dat als handelsplaats haar vroegeren luister al lang had overleefd, ging in 1795 in Engelsche handen over.
De handel van Pinang werd dadelijk geheel vrij gelaten, gepaard aan vrijstelling van rechten, wat toen nog een nieuwigheid was, niet alleen voor ons gebied, maar ook voor het Britsche. Ook Singapore werd terstond kosteloos en tolvrij opengesteld voor alle vlaggen, en reeds in 1823, dus slechts vier jaar oud, had de stad een handel van twee millioen pond sterling tot zich getrokken2). De poging onzerzijds, om van Riouw te maken, wat Malaka geweest was, door het in 1826 tot vrijhaven te verklaren was, zooals bekend, geheel mislukt. Het was te laat! Hoe zich deze poging later ten opzichte van Sabang nog eens heeft herhaald, zullen we straks zien.
Zóó was de toestand, toen de commissie Ritter—Van Loon in 1837 van Gouvernementswege Atjèh bezocht met den geheimen last, om het gewest in oogenschouw te nemen en te onderzoeken, „op wat wijze de peperhandel dienstbaar zoude te maken zijn aan onze nationale belangen". In het door haar uitgebracht rapport constateerde zij: „dat van de zestig schepen, die jaarlijks de kust aandoen, geen drie de Nederlandsche vlag voeren; ja, dat de gemeenschap met die landen zoo goed als heeft opgehouden, en zelfs de kleinhandel geheel verloopen is". Verder erkende de commissie, dat de Atjèhers aan den handel met ons weinig behoefte hadden, daar zij door andere natiën genoegzaam en tot veel billijker prijzen van al het noodige voorzien werden, dat onze rechten te hoog, onze
1) E. S. de Klerck: De Atjèh-oorlog dl. I, p. 66 vg.
2) Dr. H. P. N. Muller: Britsch-Malaka in De Gids 1913, p. 331.



koopwaren soms wel 100% duurder dan die van vreemden waren en dat de mededinging der vreemdelingen moeilijk te verkrijgen zou zijn, „daar toch onze Britsche naburen door hun politieken toestand, in de Indiën vooral, zooveel meer hulpbronnen hebbende dan wij, te allen tijde alles gereeder en goedkooper kunnen erlangen en van de hand zetten, wat voor den ruilhandel langs het Noordelijk deel van Sumatra's Westkust benoodigd is, voornamelijk lijnwaden en opium, die ook wij van hen zullen moeten bekomen, en daardoor nimmer zoo goedkoop zullen kunnen leveren; terwijl de Noord-Amerikanen altijd met gereede pilarenSpaansche-matten komende, zich spoedig ladingen weten aan te schaffen. Tegen deze voordeelen schijnt de geringe ondernemingsgeest onzer natie, zoo veel verschillend van vroeger jaren, niet meer met goed gevolg te kunnen worstelen, zoodat wij ons moeten tevreden stellen met datgene, wat de vreemdelingen, als een nalezing der gevallene aren op een reeds afgemaaid korenveld, ons wel willen overlaten; aan ons, die bijna de wettige bezitters en eigenaren zijn, of althans door kracht van wapenen konden zijn van den grond, waarop zij dien rijken oogst inzamelen!"
Het bestek van dit korte overzicht laat niet toe, ons met het voor onzen ouden zeehandel op Atjèh in vele opzichten zoo merkwaardige verslag der gecommiteerden uitvoerig bezig te houden '). Alleen kunnen we niet nalaten, daaruit nog even de conclusie der commissie over te nemen, omdat deze ons eenigszins een denkbeeld geeft van den perversen geest, die sommigen hier te lande toen en nog vele jaren daarna tegenover de Atjèhers bezielde en waarop we vroeger reeds doelden. „Om Atjin gedwee te maken" — zoo lezen we dan in bedoeld verslag — „om Atjin voor alle euveldaden te straffen, die het in de laatste jaren in onze wateren gepleegd heeft; om Atjin te leeren minzaam en vriendschappelijk met naburen om te gaan, om den eigendunkelijken en dwaaslijk zooveel te hooge gedachten van zich zeiven koesterenden Vorst van dit land te vernederen en op zijn waar politiek standpunt terug te brengen; om ineens al de gruwelen te wreken, die niet alleen onze, maar ook alle andere natiën, hier ten handel komende, ondervonden hebben; — om dat alles te doen, is niets meer noodig, dan het bezetten der reede van Atjin en de verder oostwaarts gelegen havens met een geringe zeemagt, met last, allen handel en gemeenschap op deze plaatsen tegen te gaan en te stremmen, vaartuigen te vernielen, de langs de stranden gelegene kampongs of eenzame huizen te verbranden, en alle bij een blokkade gebruikelijke militaire handelingen en bemoeijingen ten uitvoer te leggen, om, volgens zee- en krijgsmanschap, den vijand alle mogelijke afbreuk te doen en schade te veroorzaken".
We weten, dat de Indische Regeering zich toen nog niet door de voorstellen
1) Een uittreksel uit het geheim verslag van de Heeren Van Loon en Ritter vindt men in het Tijdschrift voor Ned.-Indië 1838 dl. II, p. 454—476; 1839 dl. I, p. 3—27, 67—90. Later ook opgenomen in Ritter's Indische Herinneringen, aanteekeningen en tafereelen uit vroegeren en lateren tijd p. 209 vg. (Amsterdam 1843). Maar de voorstellen der Commissie aan het Gouvernement zijn daarin niet opgenomen; men vindt daarvan een verslag in het XXIVste hfdst. van het 2de deel van H. J. J. L. Ridder de Stuers: De vestiging en uitbreiding der Nederlanders ter Westkust van Sumatra (1850).



der gecommiteerden tot het grijpen naar de wapenen liet verleiden, maar het is ons uit het geschiedkundig overzicht evenzeer gebleken, dat het denkbeeld der commissie tot sluiting van de Atjèhsche kust, na het uitbreken van den Atjèh-krijg, nog lange jaren heeft gegolden als het eenig overgebleven middel, om Atjèh te onderwerpen. Maar het beoogde doel werd door dit middel geenszins bereikt. Wèl werd de bevolking verarmd en verbitterd, wèl zagen de hoofden zich de voornaamste bronnen hunner inkomsten (in- en uitvoerrechten) ontnomen, wèl werden de vischvangst en de kustvaart door onze oorlogsschepen grootendeels onmogelijk gemaakt en wèl werden aanzienlijke voorraden artikelen van voeding en huishouding, die vóór de sluiting bij groote voorraden ter markt kwamen, nu aan de bevolking onthouden. Maar met dat alles kwam men geen stap verder. Tevens gaven die blokkades en sluitingen voortdurend aanleiding tot klachten van de zijde der handelaren te Pinang, en dreigde ons daardoor telkens het gevaar van internationale verwikkelingen.
Ook de broksgewijze toegepaste scheepvaartregeling van 1892 heeft als middel tot het bedwingen van het verzet tegen ons gezag weinig uitgewerkt: in Groot Atjèh in het geheel niets en in de Onderhoorigheden alleen in zóóver, dat ze ons bestuur soms diende, om onwillige hoofden te bestraffen.
Toen het Gouvernement bij de blokkade behoefte kreeg aan een basis, waar de schepen kolen zouden kunnen innemen en reparaties ondergaan, trok Poelö-Wè als toekomstige haven het eerst de aandacht. Zoo kwam er in 1884 een kolendepot te Balöhan aan de zuidbaai van het eiland. Intusschen zag de Nederlandsche Handelmaatschappij blijkbaar meer toekomst in Sabang. De voortreffelijke ligging van Sabang ten opzichte van het wereldverkeer bleek elders reeds eerder de aandacht getrokken te hebben. Zoo scheen Rusland omstreeks 1882 erover gedacht te hebben, om bij een eventueelen oorlog met Engeland dit punt in bezit te nemen voor een kolenstation, terwijl later ook van Duitsche zijde herhaaldelijk over het bezetten of aankoopen van het eiland gedacht zou zijn. Vooral door den invloed van genoemde maatschappij kwam in 1890, in samenwerking met de firma De Lange en Co. te Batavia, de Atjèh-Associatie tot stand, die zich ten doel stelde, aan de Sabang-baai een kolenstation te vestigen ten behoeve der blokkade vaartuigen en daarom van het Gouvernement een stuk grond in eigendom kreeg. De waarde van het eiland werd erkend door den gouverneur F. Pompe van Meerdervoort; zoodra de in- en uitvoer behoudens eenige beperking langs de geheele kust van Atjèh vrijgelaten zou zijn, zou Sabang, zoo meende hij, een handelsplaats van den eersten rang kunnen worden. Niet minder groot waren ten opzichte van het eiland de verwachtingen van den man, wien het gegeven zou zijn later een dergelijk plan ten uitvoer te brengen. Op p. 113 vg. van zijn in 1892 verschenen geschrift „De onderwerping van Atjèh" wees de toenmalige majoor J. B. van Heutsz reeds op de toekomstige beteekenis van Sabang.
In April 1896 (Stbl. N°. 64) werd de Sabang-baai voor den algemeenen handel opengesteld en bij de invoering met 1 April 1899 (Stbl. N°. 74 en 75) van de heffing van in- en uitvoerrechten en accijnzen in de afdeeling Groot Atjèh, werd



het eiland Wè van die heffing uitgesloten, zoodat de op dat eiland gelegen haven van Sabang dus feitelijk tot vrijhaven werd gemaakt.
In 1898 werd, zooals reeds opgemerkt (dl. 1, p. 95), de N.V. „Zeehaven en Kolenstation Sabang" opgericht, die de rechten en verplichtingen van de Atjèhi4ssociatie overnam. Den lsten Januari 1899 begon zij haar exploitatie, en van dat oogenblik af kreeg de haven een veel grooter beteekenis, want nu besloot men, om ook de particuliere vaart naar Sabang te trekken ').
In 1900 werd Sabang in de contractueele diensten van de Paketvaart opgenomen, terwijl sedert 1903 ook de mailstoomers van de Maatschappij Nederland de haven geregeld aandoen. Voor de communicatie tusschen Sabang en Oelèë Lheuë bracht de maatschappij „Zeehaven en kolenstation Sabang" in hetzelfde jaar een eigen stoomer de „Sabangbaai" in de vaart. In 1906 opende de Maatschappij Nederland en ook de Lloyd een vasten dienst tusschen Java en Calcutta via Sabang en Rangoon. Ook de in 1903 geopende stoomvaartverbinding tusschen Britsch-Indië en Java van de Asiatic Steam Nav. Cy. nam de haven in haar voorplan op. Behalve kolenstation werd Sabang nu ook een overscheephaven, vanwaar nagenoeg de geheele tabakoogst van Soematra's Oostkust verscheept werd.
Toen de Sabang-Maatschappij op eigen beenen kon staan, besloot de Handelmaatschappij, die het noodige kapitaal voor de haveninrichting had verstrekt, haar aandeelen van de hand te doen. Omdat het echter voor het Gouvernement van zooveel belang was, dat de aandeelen niet voor het grootste deel in vreemde handen kwamen, wilde zij deze slechts verkoopen, na de Regeering de voorkeur gegeven te hebben. Deze was echter niet geneigd, de aandeelen over te nemen, wèl liet zij zich vinden tot een andere overeenkomst, die na eenig verzet in 1909 door de wetgevende macht bekrachtigd werd (Ind. Stbl. 1910, N°. 56). Het Gouvernement kocht nu alle bezittingen van de Sabang-Maatschappij en gaf haar de terreinen met installaties in erfpacht terug tegen betaling van een canon van 3|°/o van den koopprijs en van een aandeel in de winst -).
Als kolenstation en overscheephaven heeft Sabang thans een gunstigen naam:!).
1) Vgl. over de geschiedenis van de Sabang-Maatschappij Dr. M. Q. de Boer: Geschiedenis der Amsterdamsche stoomvaart, 2de dl., 2de st. (1922) p. 219—233.
2) P. J. C. van der Stok: Gouvernements-exploitatie in Ned. Indië (Proefschrift 1913) p. 147 vg., en Handelingen Staten-Generaal 1908/09, Bijl. N°. 238; 1909/10, Bijl. N°. 36, 2de Kamer 5 Oct. 1909.
3) Het aantal verkochte tonnen steenkolen bedroeg: in 1904: 77.000, in 1905 : 94.000, in 1906: 130.000, in 1907: 163.000, in 1908: 161.000, in 1909: 143.000, in 1910: 174.000. in 1911: 190.000, in 1912 : 209.000, in 1913: 213.000, in 1914: 172.000, in 1915: 134.000, in 1916: 142.000, in 1917 : 59.000, in 1918 : 34.000, in 1919: 87.000, in 1920: 117.000, in 1921: 113.000. In dl. 1, p. 96 werd de koleninvoer te Sabang opgegeven t/m. 1916, hieronder volgt een opgave der aangevoerde steenkolen in de volgende jaren:
Jaar. Van buiten N. I. I Van de Ombiliën- I
velden.
1917 8.793'/2 ton 46.502 ton 55.295'/2 ton
1918 — 19.405 „ 19.405
1919 56.007 „ ; 25.594'/2 „ 81.G01'/2 „
1920 73.235 „ 35.172 „ 108.407
1921 I 106.519'/2 „ I 32.012'/2 „ I 138.532



Over de toekomst van deze plaats als uitvoerhaven wordt, zooals vroeger vermeld (dl. I, p. 97) verschillend geoordeeld. Tot een eigen gevestigden handel, zooals Pinang bezit, heeft Sabang het nog niet kunnen brengen en dat het eenmaal een ernstig concurrent van Singapore en Pinang zal worden, zooals sommige enthusiasten zich dat vroeger hebben gedroomd, zal wel een droombeeld blijven. In het laatste verslag der N. V. „Zeehaven en Kolenstation Sabang" over 1921 wordt er o. a. op gewezen, dat wegens gebrek aan lading gedurende het verslagjaar een belangrijk gedeelte der wereldvloot werd opgelegd, waardoor het verkeer onder vreemde vlag te Sabang ongunstig werd beïnvloed. Aan de Nederlandsche lijnen op Oost-Indië mocht het echter gelukken, om alle schepen in de vaart te houden, waardoor het totale scheepvaart-verkeer te Sabang nog wat grooter was dan in 1920, en thans weder ongeveer 2/3 bedraagt van het verkeer gedurende het laatste jaar vóór den oorlog.
Als onvermijdelijk gevolg van de opkomst van Bëlawan als Oceaan-haven werd aan Sabang onttrokken de overscheping van goederen naar Deli, alwaar sedert de eerste maanden van 1921 de van en naar Europa varende vaste lijnen haar goederen rechtstreeks losten en laadden.
De haven van Sabang werd aangedaan door:
Gouvemements-schepen 1918 19,9 1920 1921
Aantal 90 93 80 90
Ton waterverplaatsv. . J 59.471 60.031 | 45.018 j 49.545
Koopvaardij-schepen 1918 1919 1920 1921
Aantal 423 518 j 619 648
Bruto-ton 691.950 1.385.295 1.912.124 2.193.485
De met steun der Sabang-Maatschappij opgerichte Rubber- en Theekistenfabriek der N. V. „R. E. T. Sabang" kwam in het voorjaar van 1921 in bedrijf. Het hout wordt goeddeels van Singkel betrokken en de machinaal gemaakte kisten vinden afzet bij de rubber- en theeondernemingen ter Soematra's Oostkust.
Vóór het begin der 20ste eeuw was er van eigenlijken groothandel (importhandel) in Atjèh nog geen sprake. De oudste groot-importeur was de AtjèhAssociatie, die met het Gouvernement een contract had voor de levering van levensmiddelen, licht, brandstof enz., maar alleen ten behoeve van de departementen van oorlog en marine.
In den loop van 1901 opende de factorij der Nederlandsche-Handelmaatschappij een subagentschap te Oelèë Lheuë '). In overleg met deze maatschappij
1) In 1903 werd nog een sub-agentschap te Lhöc Seumawè gevestigd. Het volgend jaar ging
het kantoor van Oelèë Lheuë over naar Koeta Radja. Dat van Lhöf Seumawè werd in 1907 gesloten.



richtte de Padang-Handelmaatschappij in hetzelfde jaar filialen op te Koeta Radja en Sabang. Deze filialen werden in 1902 omgezet in een zelfstandige maatschappij, de Atjèh-Handelmaatschappij (Jav. Ct. 2 Dec. 1902), die reeds spoedig na haar oprichting een aanzienlijk deel van den importhandel, vooral in manufacturen, kramerijen, aardewerk, porselein, provisiën, dranken, rijst, enz. tot zich wist te trekken.
Teneinde den directen uitvoer van peper naar de consumptielanden (Europa en Amerika) te leiden, besloten de Atjèh-Handelmaatschappij en de NederlandscheHandelmaatschappij in 1902 tot oprichting van het zoogenaamde Pepersyndicaat. Dit syndicaat bleek al spoedig een mislukking te zijn en eindigde met aanzienlijke financieele verliezen aan de zijde der betrokken Europeesche handelaren. Allerlei oorzaken werkten daartoe mede '). Een der voornaamste was wel de volgende. De opkoopers der landsproducten (allereerst peper) in Atjèh zijn vooral Chineezen, Klinganeezen en Arabieren, soms ook Atjèhers. Dezelfde categoriën van landslieden ontvangen die producten te Pinang en Singapore. Door de onderlinge concurrentie dier lieden in de Straits behalen de opkoopers in Atjèh over het geheel vrij hooge prijzen voor hun producten, waarbij nog komt, dat aan den overwal als regel hooger prijzen worden bedongen dan waar ook in onzen Archipel. Dit maakt de concurrentie voor in Atjèh gevestigde Europeesche handelsfirma's zeer moeilijk. Dit geldt ook de wijze, waarop de producten worden opgekocht. De Inlandsche opkoopers toch koopen de peper, naar oud gebruik, niet op de afscheepplaatsen, maar zij reizen meestal per trein de verschillende keudè's af, om het product daar op te slaan. Ditzelfde konden de Europeesche handelaren tot voor kort nog niet doen, met het oog op den onveiligen toestand in de binnenlanden. Daarbij komt nog, dat elke plaats afscheept naar gelang er aangevoerd is, groote voorraden vindt men nagenoeg nergens. Verder vervoerde het Pepersyndicaat de opgekochte peper, vóór den afscheep, eerst naar KoetaRadja, om daar in de in 1904 door haar opgerichte peperwasscherij te worden verwerkt. De prijzen, welke het syndicaat voor een zorgvuldig bereid product meende te kunnen behalen, waren echter niet van dien aard, dat de meerdere uitgaven voor bereiding hierdoor gedekt werden. Wel verscheepte het eenige malen zijn product naar Europa, maar zijn levensduur was te kort, om van eenigen invloed te zijn op de wereldmarkt.
Door de lessen der ervaring wijs geworden, heeft de Atjèh-Handelmaatschappij sedert dan ook weinig meer in producten des lands gehandeld, met uitzondering van kapok. We weten reeds (dl. I, p. 159), dat de maatschappij te Tapa" Toean een installatie heeft voor de zuivering der aldaar opgekochte kapok.
Op de Westkust draagt de productenhandel een ander karakter dan op de Oostkust. Ter Oostkust hebben de meeste Chineesche en Klinganeesche handelaren aan den overwal hun z.g. tauké's (lastgevers), van wie zij geld ontvangen met last tot opkoop, als de prijzen gunstig zijn; bij den uitvoer zijn de producten
1) Men zie daarover J. H. Heyl: De pepercultuur in Atjeh en Onderhoorigheden p. 16 vg. en 47 vg.



dus reeds verkocht. Ter Westkust is zulks niet het geval; de meeste producten worden daar in commissie' naar de Straits uitgevoerd, d. w. z., dat de meeste handelaren daar hun producten a la bonne fortune ten verkoop opzenden aan hun commissionairs of agenten aan den overwal, die, na verkoop en na aftrek van hun commissieloon, de kostenrekening aan de handelaren opzenden.
Het spreekt vanzelf, dat een dergelijk stelsel van opkoopers en tusschenhandelaren een ruim veld laat voor misbruiken en vexatiën van allerlei aard. Toch verlieze men niet uit het oog, dat die tusschenhandelaren in de Inlandsche samenleving een zeer nuttig element uitmaken, daar zij het zijn, die prikkelen tot productie en den onmisbaar blijkenden schakel vormen tusschen producent en exporteur.
De te Koeta Radja gevestigde Atjèh-Handelmaatschappij breidde haar zaken voortdurend uit, tegenwoordig heeft ze bijkantoren te Sabang, Lhö' Seumawè, Sigli, Langsa, Koeala Simpang en Tapa" Toean. De kleinhandel betrekt een groot deel van zijn artikelen bij haar of bij eenige andere Europeesche handelslichamen, die zich in het gewest hebben gevestigd, zooals o. a. de Handelmaatschappij Deli-Atjèh te Amsterdam, die haar bijkantoor heeft te Langsa, de Handelmaatschappij voorheen Kerkhoff en Co. met kantoren te Koeta Radja en Sabang, de Handelmaatschappij Güntzel en Schumacher te Medan met bijkantoor te Langsa. Behalve tot deze handelshuizen bepaalt de Europeesche handel in het gewest zich slechts tot eenige winkelnering.
Vóórheen waren de Inlandsche handelaren in Atjèh gewoon 3 a 4 maal in het jaar naar den overwal te gaan, om daar hun inkoopen te doen. Deze toestand bestaat ten deele nog. Nog altijd voelt de Atjèher zich, als van ouds, door hechte banden met de Straits verbonden. Reeds werd vermeld (dl. I, p. 66), dat op het vaste land tegenover Pinang, zelfs nog in onze dagen, verschillende Atjèhsche kampoeng's worden aangetroffen. Men vindt er markten uit allerlei streken, er is veel meer keus van handelsartikelen, de prijzen zijn er over het geheel lager dan in eigen land en veel gegoede Atjèhers hebben er hun geld uitstaan. Altemaal redenen, die den Atjèhschen productenhandel zijn grijparmen nog altijd naar Pinang en Singapore doet uitslaan. Hij voelt zich daar nu eenmaal thuis! En.... waar de handel zich eenmaal een punt gekozen heeft, is het zooals bekend altoos moeilijk, dien naar andere wegen te leiden. Die invloed van de Straits werkt tot Padang toe. Niet alleen worden van Atjèh's Westkust de meeste producten daarheen uitgevoerd en is de handel op Padang te dier kuste van weinig beteekenis, maar zelfs de copra van de zooveel zuidelijker gelegen eilanden Nias en PoeloeTello gaat voor het leeuwendeel niet naar Padang, zooals men zou verwachten,
maar naar Pinang ').
Daarbij komt, dat de meeste producten uit Atjèh te Pinang in ruwen staat aankomen en eerst daar voor de Europeesche, Britsch-lndische en Oost-Aziatische
1) Men meene niet, dat die voorkeur voor de Straits alleen bestaat op commercieel gebied. We herinneren er slechts terloops aan, hoe de Kon. Paketvaartmaatschappij indertijd alle mogelijke moeite heeft gedaan, om het hadji-vervoer over Sabang te leiden. Maar vergeefs! Ook de bedevaart schijnt dus voor de meeste Atjèhers niet comme il faut te zijn, als de reis niet gaat via Pinang of Singapore.



markten gezuiverd en gereed gemaakt worden. De Atjèhsche zwarte peper wordt er bijvoorbeeld bij duizende pikoel's tot witte verwerkt en eerst dan aan de Europeesche exporteurs verkocht.
Het spreekt vanzelf, dat die voorkeur voor de Straits de concurrentie voor de Atjèhsche handelshuizen bemoeilijkt. Een andere factor, die die concurrentie ongunstig beïnvloedt, is de omstandigheid, dat niet zelden Klinganeezen hun manufacturen uit de Straits in Atjèh tegen zeer lage prijzen (soms beneden inkoopprijs) van de hand doen, om daarvoor producten des lands te kunnen koopen.
Om ons een denkbeeld te vormen van den omvang van Atjèh's handel, zullen we thans de beteekenis der voornaamste handelsplaatsen ') en de cijfers van inen uitvoer binnen den kring onzer beschouwingen opnemen.
De voornaamste haven- en handelsplaats van het gewest was tot dusver Koeta Radja. Deze bijzondere positie is niet te danken geweest aan natuurlijke oorzaken, maar zij is kunstmatig geworden. Evenals de Portugeezen door bemoeilijking van den handel van Pasè, dien handel zich naar Atjèh zagen verleggen, evenzoo hebben de Nederlanders gedurenden den Atjèh-oorlog door kustblokkade en sluiting der havens in de Onderhoorigheden, Koeta Radja gemaakt tot de eenige stapelplaats van het gewest, vooral voor den invoer, waar zich noodwendig de geheele handel moest concentreeren. Toen na de pacificatie van het land de andere havens haar natuurlijke plaats op handelsgebied gingen innemen en de Europeesche landbouwindustrie van uit het Zuidoosten haar intocht deed, trokken die havens een groot deel van den in- en uitvoerhandel tot zich. Vooral in het steeds in bloei toenemend cultuurland ter Oostkust van Atjèh is die verlegging van den handel reeds zeer merkbaar. Men kan wel zeggen, dat nu reeds het zwaartepunt van Atjèh's handel daarheen is verplaatst. Vooral het zich nog steeds zeer snel uitbreidende Langsa, met de eenige natuurlijke haven (Koeala Langsa) ter Oostkust tusschen Sabang en Bëlawan, heeft zich reeds een bijzondere plaats in het economische leven van het geheele gewest verzekerd. Ware Koeta-Radja als bestuurscentrum niet bijzonder gunstig gelegen, dan zou een overbrenging van den bestuurszetel naar Langsa daarom ernstig te overwegen zijn. Tengevolge van de malaise zijn te Langsa echter veler verwachtingen niet in vervulling gegaan. Men bouwde huizen en kantoren, die nu ten deele ledig staan, omdat firma's, die er zich vestigden, retireerden.
Koeala Simpang, het tweede centrum van het Atjèhsche cultuurgebied, mist de gunstige verbinding te water, die voor Langsa van zoo groot belang is. Als handelscentrum heeft deze plaats weinig te beduiden, alleen als marktplaats voor de omgeving en als centrum voor de verschillende groote cultuurondernemingen in den omtrek, heeft ze beteekenis.
Idi, eertijds een der belangrijkste handelsplaatsen ter Oostkust heeft, niettegenstaande de gouden bergen, bij de wederopenstelling van haar haven op 1 Mei 1910 daarvan in uitzicht gesteld, alle beteekenis als handelsplaats verloren,
1) Veel van hetgeen hieronder volgt over de Atjèhsche handelscentra is ontleend aan de Mededeehngen van het Encycl. Bureau dl. II, afl. 2 (Atjèh en Onderhoorigheden) p. 213 vg.



en haar invloed moeten afstaan, deels aan Langsa, deels aan het noordelijker gelegen handels-centrum Lhö' Seumawè.
LhO" Seumawè, vroeger het handels-emporium van een groot deel der Noorden Oostkust, heeft eveneens reeds een groot deel van zijn vroegere beteekenis aan Langsa moeten afstaan. Toch zullen Lhö Seumawè en de volgende voorname handelsplaats Sigli, de twee polen van het dichtstbevolkte deel van geheel Atjèh, steeds een bijzondere beteekenis behouden, vooral voor den Inlandschen productenhandel, welke nu reeds voor een groot deel in die twee plaatsen geconcentreerd is.
Op de Westkust treft men geen havens aan van meer dan plaatselijke beteekenis. Tapa" Toean is daar van ouds het belangrijkste handelscentrum. Allerlei producten, zooals kapok, damar, muskaatnoten enz. werden en worden daar in veel grooter hoeveelheid uitgevoerd dan in eenige andere streek van de Westkust. In 1901 en eerstvolgende jaren, toen er veel navraag was naar rubber, had in het Tapa" Toeansche groote rubberroofbouw plaats. Het gevolg is geweest, dat men sedert veel dieper de bosschen in moest, om het product in te zamelen en dat de prijzen ervan dus veel minder loonend zijn geworden. Het nabij gelegen Teureubangan was vroeger een der belangrijkste peperhavens van de kust. Soesöh, de eigenlijke uitvoerplaats van Tapa Toean, staat door een bergpad in verbinding met de Gajö-landen. Ook de andere Westkusthavens: Tjalang, Meulaböh en Singkel nemen slechts een zeer bescheiden plaats in ten opzichte van den gewestelijken handel. Als marktplaatsen voor hun afgesloten gebieden, hebben zij echter vrij veel vertier.
Willen we ons aan de hand der cijfers een denkbeeld vormen van de beteekenis van Atjèh's handel, dan zullen we goed doen, den termijn van waarneming niet te groot te nemen. Vooreerst, omdat pas sedert 1914 aan den handel van Atjèh met Java en met de andere gewesten in onzen Archipel eenige aandacht is gewijd, en ook, omdat in de cijfers van den handel met het buitenland vóór 1910 Atjèh's buitenlandsche handelsomzet met dien van de vrijhaven Sabang is vermengd '). Verder is bij de beoordeeling der cijfers te bedenken, dat die van de jaren 1914—1918 vallen in de periode van den Europeeschen-oorlog, toen allerlei buiten de productie staande omstandigheden (gebrek aan scheepsruimte, hooge vrachtprijzen enz.) een belangrijken invloed op den handelsomzet hebben gehad. Vooral voor den handel in boschproducten is bedoelde oorlog van nadeeligen invloed geweest. De crisis, die in 1920 inzette, werd eerst in het daarop volgend jaar ter dege gevoeld. De handel was door den voorspoed in de jaren 1919 en 1920 optimist geworden en slechts weinigen realiseerden de beteekenis van de in de laatste helft van 1920 ingetreden malaise. Het jaar 1921 was zeer ongunstig voor den handel.
Allereerst volgt hier een vergelijkend staatje van de totale waarde van inen uitvoer, daarna beschouwen we elk der voornaamste artikelen afzonderlijk. De cijfers zijn in hoofdzaak ontleend aan de overzichten 2) van „De Handels-
1) Vgl. de Mededeelingen van het Encycl. Bureau t. a. p. blz. 206 vg.
2) Deze overzichten zijn, wat de jaarcijfers 1913 t/m. 1916 betreft, gepubliceerd in de afl. XII en XIV van de Mededeelingen van het Encycl. Bureau. Voor 1917, 1918 en 1919 zijn zij op ongeveer dezelfde wijze bewerkt door het Departement van Landbouw, Nijverheid en Handel.



beweging der Buitenbezittingen". Die, welke op de verschillende tolkantoren betrekking hebben, zijn te danken aan door het gewestelijk bestuur verstrekte gegevens.
IN- EN UITVOERRECHTEN EN ACCIJNZEN.
Kantoren Invoerrechten.
van — 
ontvangst. jqjj m2 i9i3 1914 1915 1916 1917 1918 1919 1920
Oelèë Lheuë . ƒ204.000 ƒ176.000 ƒ156.000 ƒ146.000 ƒ 142.000 ƒ119.000 ƒ107.000 ƒ109.000 ƒ190.000 ƒ 294.000
Singkel .... „ 10.000 „ 11.000 „ 10.000 „ 9.000 „ 5.000 „ 6.000 „ 4.000 „ 2.000 „ 5.000 „ 6.000
Sigli 71.000 „ 82.000 „ 91.000 „ 80.000 „ 97.000 „ 90.000 „ 78.000 „ 81.000 „110.000 „121.000
Lho'Seumawè „ 89.000 „ 90.000 „ 87.000 „ 86.000 „ 90.000 „ 82.000 „ 77.000 „ 70.000 „ 106.000 „117.000
Idi 25.000 „ 29.000 . 29.000 „ 21.000 „ 18.000 „ 14.000 „ 11.000 „ 7.000 „ 13.000 „ 8.000
Langsa . . . . „ 38.000 „ 56.000 „ 80.000 „ 88.000 „ 90.000 „ 114.000 „ 124.000 „ 161.000 „ 148.000 „ 176.000
Tjalang 4.000 „ 4.000 „ 4.000 „ 3.000 „ 3.000 „ 3.000 „ 4.000 „ 2.000 „ 2.000 „ 2.000
Meulaböh. . . „ 12.000 „ 13.000 „ 11.000 „ 10.000 „ 12.000 „ 11.000 „ 11.000 „ 6.000 „ 8.000 „ 14.000
Tapa* Toean. „ 12.000 „ 15.000 „ 16.000 „ 12.000 „ 10.000 „ 9.000 „ 9.000 „ 9.000 „ 11.000 „ 16.000
Sinabang . . . „ 4.000 „ 5.000 „ 9.000 „ 10.000 „ 9.000 „ 10.000 „ 6.000 „ 4.000 „ 5.000 „ 7.000
Uitvoerrechten.
Oelèë Lheuë . ƒ 6.000 ƒ 4.000 ƒ 4.000 ƒ 2.000 ƒ 6.000 ƒ 7.000 ƒ 6.000 ƒ 7.000 ƒ11.000 ƒ3.000
Singkel . . . . „ 3.000 „ 3.000 „ 5.000 „ 2.000 „ 3.000 „ 5.000 „ 3.000 „ 2.000 „ 5.000 „ 4.000
Sigli 572 „ 557 „ 443 „ 481 „ 574 „ 334 „ 225 „ 32 „ 341 „ 86
Lhö'Seumawè „ 2.000 „ 565 „ 731 „ 306 „ 393 „ 282 „ 914 „ 552 „ 598 „ 3.000
Idi 611 „ 427 „ 137 „ 125 „ 52 „ 69 „ 93 „ 5 „ 29 „ 1
Langsa „ 1.000 „ 1.000 „ 1.000 „ 2.000 „ 1.000 „ 2.000 „ 1.000 „ 402 „ 2.000 „ 659
Tjalang.... „ 2.000 „1.000 „ 715 „ 337 „ 278 „ 262 „ 105 „ 61 „ 110 „ 155
Meulaböh . . . „ 8.000 „ 3.000 „ 3.000 „ 1.000 „ 432 „ 1.000 „ 731 „ 382 „ 2.000 „ 2.000
Tapa* Toean . „ 8.000 „ 10.000 „ 6.000 „ 4.000 „ 8.000 „ 12.000 „ 7.000 „ 4.000 „ 12.000 „ 9.000
Sinabang . . . „ 483 „ 582 „ 722 „ 539 „ 642 „ 398 „ 349 „ 458 „ 614 „ 674
Accijnzen.
Oelèë Lheuë . ƒ34.000 ƒ 35.000 ƒ 42.000 ƒ 38.000 ƒ 30.000 ƒ 27.000 ƒ 32.000 ƒ 36.000 ƒ 50.000 ƒ 60.000
Singkel . . . . „ 1.000 „ 952 „ 595 „ 557 „ 918 „ 615 „ 394 „ 272 „ 865 „ 1.000
Sigli „31.000 „ 33.000 „ 37.000 „ 32.000 „ 43.000 „ 51.000 „ 43.000 „ 28.000 „ 27.000 „ 37.000
Lhö'Seumawè „25.000 „ 28.000 „ 30.000 „ 32.000 „41.000 „ 23.000 „ 32.000 „ 35.000 „ 35.000 „41.000
Idi „ 7.000 „ 8.000 „ 8.000 „ 10.000 „ 4.000 „ 5.000 „ 3.000 „ 2.000 „ 655 „ 363
Langsa „ 10.000 „ 9.000 „ 17.000 „ 24.000 „ 23.000 „ 32.000 „ 41.000 „ 43.000 „ 57.000 „ 68.000
Tjalang . . . . „ 759 „ 918 „ 1.000 „ 604 „ 445 „ 624 „ 506 „ 430 „ 355 „ 319
Meulaböh. . . „ 3.000 „ 3.000 „ 2.000 „ 3.000 „ 3.000 „ 2.000 „ 3.000 „ 2.000 „ 3.000 „ 2.000
Tapa* Toean. „ 2.000 „ 2.000 „ 3.000 „ 3.000 „ 3.000 „ 2.000 „ 2.000 „ 2.000 „ 4.000 „ 6.000
Sinabang . . . „ 622 „ 1.000 „ 1.000 „ 2.000 „ 2.000 „ 1.000 „ 760 " 34 „ 653 „ 984



J. Kreemer, Atjèh II.
Plaat I.
Gajo's vóór hun woning (Takéngön).
Phot. J. Kref.mer.







Bij het op vorenstaande bladzijde voorkomend staatje van de douane-ontvangsten zijn de cijfers tot duizendtallen afgerond.
Hieronder volgt een overzicht van den totalen in- en uitvoer van het gewest:
HET BUITENLAND JAVA Uitvoer naar
JAREN overig
invoer uitvoer invoer uitvoer Ned. Indië I 
1913 ƒ 6.789.000 ƒ 5.784.000 ƒ —f —
1914 „ 6.209.000 „ 6.747.000 „ 667.000 „ 185.000 „ 476.000
1915 „ 5.473.000 „ 5.876.000 „ 1.120.000 „ 180.000 „ 682.000
1916 „ 5.341.000 „ 5.593.000 „ 1.219.000 „ 385.000 „ 836.000
1917 „ 7.137.000 „ 6.570.000 „ 1.896.000 „ 1.304.000 „ 1.601.000
1918 „ 7.313.000 „ 6.121.000 „ 1.455.000 „ 759.000 „ 1.058.000
1919 „ 7.197.000 „ 7.085.000 „ 2.468.000 „ 1.013.000 „ 6.490.000
1920 „ 10.575.000 „ 10.130.000 „ 3.162.000 „ 1.168.000 „ 2.284.000
1921 „ 8.582.000 „ 5.951.000 „ 1.606.000 „ 747.000 „ 1.371.000 ! I 
Voornaamste uitvoerproducten.
Rubber.
De totale uitvoer van hevea, ficus en andere rubbersoorten tezamen bedroeg: naar het Buitenland in 1913: 58.000, 1914: 155.000, 1915: 413.000, 1916: 437.000, 1917: 49.000, 1918: 108.000, 1919: 822.000, 1920: 1.266.000, 1921 : 664.000 K.Q.; naar Java in 1917: 125.000, 1918: 81.000, 1919: 82.000 K.G.;
naar andere gewesten in den Archipel in 1916: 375.000, 1917: 407.000, 1918: 807.000, 1919: 745.000, 1920: 417.000, 1921: 363.000 K.G. De Gouvernements caoutchouc-onderneming te Langsa produceerde in 1921: 140.724 K.G.; zie voor vroegere jaren dl. I, p. 435.
De export bedroeg:
van hevea in 1913: 47.000, 1914: 146.000, 1915: 382.000, 1916: 379.000, 1917:
100.647, 1918: 60.750, 1919: 160.715, 1920: 159.820, 1921: 129.110 KG.; van ficus-rubber in 1913: 2.000, 1914: 7.000, 1915: 31.000, 1916: 57.000 K.G.,
van latere jaren niet bekend;
van andere soorten rubber (waaronder ook het boschproduct) in 1914: 2.000 K.G., van latere jaren niet bekend.
De uitvoer uit de voornaamste uitvoerhavens bedroeg te:
Langsa, uitsluitend van gecultiveerde rubber naar buiten het tolgebied in 1913: 47.000, 1914: 146.000, 1915: 379.000, 1916: 375.000, 1917: 14.000, 1918: 104.000, 1919: .790.000, 1920: 1.194.000, 1921: 653.000 K.G.;
naar binnen het tolgebied in 1914: 421, 1915: 64.000, 1916: 157.000, 1917: 404.000, 1918, 803.000, 1919: 1.744.000, 1920: 415.000, 1921: 363.000 K.G. Meulaböh van gëtah pertja in 1913: 618, 1914: 146, 1915: 20, 1916: 7.000,
1917: 2.000, 1918: 2.000, 1919: 9.000, 1920: 8.000, 1921: 2.000 KG.
Tapa" Toean, van ficus (boschproduct) in 1913: 5.000, 1914: 5.000, 1915: 29.000, 1916: 51.000, 1917: 27.000, 1918: 4.000, 1919: 14.000, 1920: 29.000 K.G.;
2



van hevea in 1915: 317, 1916: 4.000, 1917: 6.000, 1918: 2.000, 1919:17.000, 1920: 5.000, 1921: 2000 K.G.;
van getah pertja in 1913 : 21.000, 1914 : 8.000, 1915 : 4.000, 1916: 10.000, 1917: 5.000, 1918: 16.000, 1919: 31.000, 1920: 14.000, 1921: 3.000 KG. Singkel, van ficus (boschproduct) in 1914: 644, 1915: 1.000, 1916: 2.000, 1917: 1.000, 1918: 551, 1919: —, 1920: 9.000 K.G.;
van getah pertja ln 1914: 5.000, 1915: 70, 1916: 24, 1917: 11, 1918: 4.000, 1919: 8.000, 1920: 13.000, 1921: 6.000 K.G.
De prijzen der verschillende getah-soorten ter Atjèh's Westkust blijken uit
onderstaand staatje.
Jaar en getah para getah balam getah balam getah ram- getah
plaats'). (Pararubber) merah poetih boeng soesoeh
1916 j
a/c ƒ 180— ƒ 140— ƒ 150.- ƒ 90.— ƒ 140.—
1917 a —.— „ 138— „ 90.— —.— „ 55.— b „ 60/120 „ 125.— „ 60.— „ 50.— „ 40.— c „ —„ 186.— —„ 108.50 —
1918 a „ —.— „ 126— „ 96.— —„ 60.— b „ 36/90 „ 120.— „ 95— „ 18.— „ 30 —
„ c „ 70.-
1919 a —.— „ 168.— „ 108.— —.— „ 72.— b „ 30/100 „ 150— „ 80.- „ 18— „ 30.— c „ 148— „ 248.— „ 119.— „ 80— —.—
1920 a —.— „ 152— „ 80.— —.— „ 53.— „ b „ 30/100 „ 150— „ 90.— „ 50.— „ 40.—
c —.— „ 248.— „ 109.50 „ 124— — —
1921 a „ 90.— „ 50.— —„ 20.— b „ 15/50 „ 150— „ 75.— —— —— c —.— „ 310— „ 145.— —.— —
1) a = Meulaböh ö = Tapar Toean c = Singkel.
Zie verder dl. I, p. 156 vg., 435 vg. en 481 vg.
Kapok.
Havenplaats 1913 | 1914 1915 1916 1917 i 1918 1919 1920 1921
Oelèë Lheuë .... 30 — — ! — — — — 499 548
Lhö1 Seumawè. . . — — 2.000 192 517 807 57 10.000 —
Langsa — — 1.928 50 850 — 3.000 3.000
Meulaböh — — — 880 710 — 341 - 3.000
Tapa1 Toean (gezuiverd) 60.000 20.000 59.000 6.000 3.000 33.000 138.000 75.000 111.000
Tapa£ Toean (ongezuiverd) .... 62.000 60.000 63.000 212.000 306.000 229.000 329.000 200.000 220.000
Totaal . . . 122.030 86.000 125.928! 219.122 311.077 262.807 470.398 288.499 334.548
Bovenstaand schema geeft de verschillende uitvoerhavens en de daar ver-



scheepte hoeveelheden kapok in K.G. aan. Bij de beschouwing der uitvoercijfers is er op te letten, dat alleen te Tapaf Toean door de Atjèh-Handelmaatschappij gezuiverde kapok wordt uitgevoerd n.1. naar Europa en dat het door de Chineezen opgekochte en naar Pinang en Singapore verzonden product steeds onzuiver is. Eén pikoel ruwe kapok levert ongeveer '/3 pikoel gezuiverd product op.
Hiervan gingen naar het Buitenland in 1916: 164.000, 1917: 201.000, 1918: 162.000, 1919: 307.000, 1920: 196.000, 1921: 251.000 K.G.; de rest werd naar andere gewesten uitgevoerd.
De prijzen van de kapok liepen uiteen bijv. te Lhö* Seumawè in 1917 ƒ 4/14, in 1918 ƒ 5/12, in 1919 ƒ 5/12, in 1920 /6/14, in 1921 ƒ 4/10 en te Tapa* Toean in 1917 ƒ 3/3.50, in 1918 /3.50/4, in 1919/3.50/4, in 1920 ƒ 5/7.50, in 1921 ƒ 5/10. Zie verder dl. I, p. 159 vg.
Notemuskaat.
De uitvoer bedroeg:
naar het Buitenland in 1913: 96.000, 1914: 81.000, 1915: 94.000, 1916: 87.000, 1917: 97.000, 1918: 70.000, 1919: 89.000, 1920: 57.000, 1921: 69.000 K.G.; naar andere gewesten in 1914: 1000, 1915: 2000, 1916: 1000, 1917: 2000, 1918: 3000, 1919: 3000, 1920: 3000, 1921: 8000 K.G.
De voornaamste uitvoerhaven is Tapa" Toean; hiervan werden uitgevoerd in 1913: noten 66.000, foelie 11.000, 1914: n. 74.000, f. 11.000, 1915: n. 67.000, f. 11.000, 1916: n. 68.000, f. 10.000, 1917: n. 86.000, f. 13.000, 1918: n. 71.000, f. 9000, 1919: n. 87.000, f. 12.000, 1920: n. 59.000, f. 8000, 1921: n. 76.000, f. 9000 K.G.
De gemiddelde prijzen per pikoel bedroegen in Tapar Toean in 1914 ƒ12, 1915 ƒ9, 1916 ƒ9, 1917 ƒ12, 1918 ƒ10, 1919 ƒ13, 1920 ƒ12, 1921 ƒ10. Zie verder dl. I, p. 488.
Damar.
Van de verschillende damar-soorten wordt alleen de witte verhandeld. Het product komt voornamelijk van de Westkust. De voornaamste uitvoerhavens zijn Tapa" Toean, Singkel, Langsa en Lhö£ Seumawè.
De uitvoer bedroeg:
naar het Buitenland in 1913: 287.000, 1914: 211.000, 1915: 235.000, 1916: 201.000, 1917: 77.000, 1918: 61.000, 1919: 379.000, 1920: 176.000, 1921: 59.000 K.G.;
naar Java in 1914: 10.000, 1915: 3000, 1916: 6000, 1917: 6000, 1918: 2000, 1919: 5000, 1920: 31.000, 1921: 3000 K.G.;
naar andere gewesten in 1914: 24.000, 1915: 19.000, 1916: 14.000, 1917: 52.000, 1918: 41.000, 1919: 42.000, 1920: 70.000, 1921: 94.000 K.G. De uitvoer uit de voornaamste uitvoerhavens bedroeg te:
Langsa in 1913: 173.000, 1914: 132.000, 1915: 74.000, 1916: 75.000, 1917: 42.000,
1918: 732, 1919: 144.000, 1920: 84.000, 1921: 17.000 K.G.;
Tapa" Toean in 1913: 104.000, 1914: 79.000, 1915: 127.000, 1916: 98.000, 1917: 58.000, 1918: 56.000, 1919: 179.000, 1920: 82.000, 1921: 52.000 K.G.;



Singkel in 1913: 30.000, 1914: 36.000, 1915: 52.000, 1916: 60.000, 1917: 48.000, 1918: 42.000, 1919: 113.000, 1920: 63.000, 1921: 84.000 K.G.
De gemiddelde marktwaarde van damar bedroeg per pikoel te:
Tapa" Toean in 1913 ƒ 13/25, 1914 ƒ 15/29, 1915/14.50/30, 1916 ƒ 14/27.50, 1917
ƒ 14/26, 1918 ƒ8/20, 1919 ƒ 12/30, 1920 /14/28, 1921 ƒ 10/20;
Singkel in 1913 + ƒ17,48, 1914 + ƒ16,36, 1915 ± ƒ20,70, 1916 ±f21, 1917 +
ƒ27,90, 1918 +ƒ26, 1919+ƒ26, 1920 +ƒ25,42, 1921 + ƒ26,90; Lhö* Seumawè in 1913 ƒ 10/15, 1914 ƒ 10/15, 1915 ƒ 10/15, 1916 ƒ 10/15, 1917 ƒ 10/15, 1918 ƒ 10/15, 1919 ƒ 10/20, 1920 /15/40, 1921 ƒ 15/25.
Zie verder dl. I, p. 154 vg.
Koelit bakau en koelit tengar.
De uitvoer, die bijna uitsluitend te Langsa, Tëmiang en Idi plaats heeft, bedroeg in 1913: 2.713.000, 1914: 5.099.000, 1915: 5.053.000, 1916: 9.517.000, 1917: 10.074.000, 1918: 6.192.000, 1919: 12.304.000 K.G.
De uitvoer te Langsa (en Sëroewai) bedroeg in 1914: 4.402.000, 1915:4.131.000, 1916: 8.184.000, 1917: 8.985.000, 1918: 5.561.000, 1919: 11.563.000, 1920: 4.956.000, 1921: 7.721.000 K.G.
De uitvoer te Idi bedroeg in 1914: 681.000, 1915: 922,000, 1916: 1.320.000, 1917: 1.089.000, 1918: 623.000, 1919: 357.000, 1920: 187.000, 1921: 414.000 K.G. Zie verder dl. I, p. 136.
Peper.
De totale uitvoer in K.G. bedroeg in:
I i I I III
Havenplaats 1914 1915 | 1916 j 1917 1918 1919 j 1920 | 1921
Oelèë Lheuë . 134,861 369.264 381.003 292.833 316.770 391.738 68.068 371.556
Sigli — — — 463 — 590
Lho Seumawè — 605.201 373.164 505.838 558.266 370.597 253.352 793.627
Idi 554 067 510.881 336.349 341.772 613.122 685.574 500.158 340.72,5
Langsa .... 1.490.133 1.531.107 1.741.739 1.803.288 2.218.848 1.558.025 1.174.646 941.432
Tjalang .... 113.241 159.679 140.887 200.607 178.685 17.643 96.321 175.404
Meulaböh. . . onbekend onbekend 116.699 155.402 160.010 206.903 129.026 36.192
Tapac Toean. 22.329 22.027 24.465 20.426 15.032 10.829 7.511 3.578
Singkel .... — 53 — — — — 1 663
Sinabang ... - - ! - 2.216 2.493 62 60 j 259
Totaal . . . 2.314.631 3.198.212 j 3.114.3061 3.322.845 4.063.226 j 3.241.961 2.229.142 j 2.663.436
De totale uitvoer bedroeg:
naar het Buitenland in 1913: 3.772.000, 1914: 3.304.000, 1915: 4.047.000, 1916: 3.762.000, 1917: 4.392.000, 1918: 5.192.000, 1919: 4.221.000, 1920: 2.225.000, 1921; 2.659.000 K.G.;
naar andere gewesten in 1914: 16.000, 1915: 2000, 1916: 3000, 1917: 9000, 1918: 14.000, 1919: 33.000, 1920: 4000, 1921: 4000 K.G.



De gemiddelde marktprijs van zwarte peper per pikoel was in 1913 + ƒ21,75, 1914 + ƒ 22, 1915 ± ƒ 27,50, 1916 +ƒ32,50, 1917 +ƒ 32, 1918+ƒ30, 1919 + ƒ35, 1920 ± ƒ31, 1921 + ƒ 23.
Zie verder dl. I, p. 477 vg.
Copra.
De totale uitvoer in K.Q. bedroeg in:
Havenplaats 1914 | 1915 j 1916 | 1917 1918 j 1919 j 1920 j 1921
Oelèë Lheuë . 447.480 396.150 235.674 131.080 77.376 311.453 132.906 383.477
Sigli 917.300 659.400 571.100 297.300 155.533 778.101 474.600 707.555
Lhoc Seumawè — 1.676.785 1.475.943 1.660.739 1.151.250 2.762.351 1.608.235 1.425.694
Idi 182.370 184.286 138.908 76.353 18.228 136.638 203.602 150.629
Langsa .... — 1.283 24.310 820 2.492 17.304 41.778 6.449
Tjalang . . . . 28.228 78.435 32.315 30.351 5.755 28.107 39.959 48.191
Meulaböh. . . onbekend onbekend 26.636 37.648 — 71.178 54.379 18.150
Tapa' Toean. 118.608 187.765 90.542 30.751 161.909 178.112 118.242 71.398
Singkel .... 251.486 333.466 250.353 256.800 495.850 440.340 313.572 413.065
Sinabang . . . 711.023 j 736.994 568.844 j 871.179 j 1.015.791 1.206.427 1.038.372 1.313.584
Totaal . . . | 2.656.495 ; 4.254.564 j 3.414.625 13.393.021 13.084.184 ^ 5.930.011 4.025.645 4.538.192
De uitvoer bedroeg:
naar het Buitenland in 1913: 3.817.000, 1914: 4.580.000, 1915: 3.947.000, 1916: 3.151.000, 1917: 1.858.000, 1918: 1.523.000, 1919: 5.706.000, 1920: 4.247.000, 1921: 3.843.000 K.G.;
naar Java in 1916: 113.000, 1917: 579.000, 1918: 428.000, 1919: 16.000, 1920: 29.000, 1921: 28.000 K.G.;
naar andere gewesten in 1913: 92.000, 1914: 116.000, 1915: 436.000, 1916: 251.000, 1917: 1.288.000, 1918: 1.507.000, 1919: 50.052, 1920: 18.809, 1921: 33.190 K.G.
De gemiddelde waarde per pikoel bedroeg in 1913 ƒ 16,80, 1914 ƒ 19,45, 1915 ƒ11,14, 1916 ƒ10,69, 1917 ƒ10,46, 1918 ƒ9,53, 1919 ƒ 13,72, 1920 ƒ 14,63, 1921 ƒ11.74. De lage copra-prijzen der laatste jaren bracht de bevolking tot oliebereiding, die vooral in Tapanoeli plaatsing vindt.
Zie verder dl. 1, p. 165 vg. en 433 vg.
Rotan.
De uitvoer bedroeg:
naar het Buitenland in 1913: 1.022.000, 1914: 493.000, 1915: 452.000, 1916: 366.000, 1917: 371.000, 1918: 223.000, 1919: 471.000, 1920: 355.000, 1921: 146.000 K.G.
naar andere gewesten in 1914: 18.000, 1915: 93.000, 1916: 81.000, 1917: 17.000, 1918: 7000, 1919: 2000, 1920: 903, 1921: 28.000 K.G.



Aan de verschillende uitvoerhavens was de uitvoer in K.Q.
Uitvoerhavens 1916 1917 1918 1919 1920 1921
Oelèë Lheuë . 560 3.260 10 2.361 124 2.000
Sigli — 463 -
Lhö* Seumawè 8.596 | 7.132 4.297 j 87.074 | 62.947 | 8.610
Idi 430 6.138 2.077 6.448 2.688 2.969
Langsa .... 40.809 20.420 11.896 42.494 7.154 44.502
Tjalang .... 7.105 6.365 — 42.676 29.648 4.080
Meulaböh... 110.300 96.787 10.602 42.408 17.164 4.271
Tapa* Toean. 18.223 7.758 65.230 25.583 25.965 19.938
Singkel .... 89.711 31.009 72.391 91.344 102.795 51.761
Sinabang . . . 140.116 178.058 114.046 134.727 68.002 36.354
Totaal . . . 415.850 I 357.390 280.549 475.115 316.487 174.485
De gemiddelde waarde per pikoel bedroeg in 1913 ƒ7,75, 1914 ƒ7,85, 1915 ƒ7,24, 1916 ƒ7,44, 1917 ƒ 7,05, 1918 ƒ6,30, 1919 ƒ8,20, 1920 ƒ 7,30, 1921 ƒ8,85. Zie verder dl. I, p. 163 vg.
Pinang.
De uitvoer bedroeg:
naar het Buitenland in 1913: 11.565.000, 1914: 13.479.000, 1915: 13.191.000, 1916: 10.900.000, 1917: 15.073.000, 1918: 15.054.000,1919: 16.835.000, 1920: 12.670.000, 1921: 13.503.000 K.G.;
naar andere gewesten in 1914: 56.000, 1915: 30.000, 1916: 3000, 1917: 3000, 1918: —, 1919: 20, 1920: 220, 1921: — K.G.
De uitvoer uit de verschillende havens bedroeg in K.G.:
Uitvoerhavens 1916 1917 1918 1919 1920 1921
Oelèë Lheuë . 212.612 605.162 525.950 453,110 185.059 244.744
Sigli 3.290.519 5.346.424 5.253.276 6.155.169 4.017.010 4.017.945
Lhöc Seumawè 5.099.425 6.757.045 6.186.492 7.234.329 6.177.518 7.088.652
Idi 1.336.312 1.294.144 1.073.416 1.476.784 756.090 843.675
Langsa .... 942.597 1.018.135 1.992.379 1.464.645 1.497.588 1.290.790
Tjalang .... 3.377 8.012 303 1.018 971 389
Meulaböh... 4.818 37.874 19.191 48.687 36.119 17.119
Tapa' Toean. 10.228 7.098 315 818 305
Singkel . ï . . — — — — — I —
Sinabang . . . 214 — — — — —
Totaal . . . j 10.900.102 15.073.894 15.051.322 16.834.560 j 12.670.660 J 13.503.314



De gemiddelde waarde per pikoel bedroeg in 1914 /5,23, 1915 ƒ5,31, 1916 ƒ6,58, 1917 ƒ5,83, 1918 ƒ6, 1919 ƒ6,22, 1920 ƒ6,11, 1921 ƒ5,94.
Zie verder dl. I, p. 173 vg.
Er dient nog de aandacht op te worden gevestigd, dat de boschproducten in Atjèh bij uitvoer aan verschillend recht zijn onderworpen. Sommige dier producten worden niet weinig gedrukt door meervoudige belasting, zooals damar
en getah (als boschproduct).
Vooreerst worden, blijkens art. 3 sub IV der Tariefordonnantie (Stbl. 1910 N°. 628, zooals dit is gewijzigd bij Stbl. 1921 N°. 266) in het gewest vierderlei tarieven geheven:
1°. voor de onderafdeeling Singkel;
2°. voor de onderafdeeling Tëmiang;
3°. voor de afdeeling Groot Atjèh (met uitzondering van het eiland Wè);
4°. voor het overige gedeelte van het gewest (met uitzondering van het eiland Wè).
Dan heeft men in de zelfbesturende landschappen nog de heffing van de z.g. Pantjang alas (10% van de waarde van sommige, met name genoemde, boschproducten) en van de wasé van peper (ƒ1 per pikoel) en van pinang (6% van de waarde).
Uit een en ander volgt, dat betaald wordt voor:
damar: volgens de tarieven in Singkel en Tëmiang 5°/o van de waarde, elders in
het gewest 10%; daarenboven in de Onderhoorigheden Pantjang alas;
getah (als boschproduct): volgens de tarieven in Singkel 5%, in Tëmiang 8u/0, elders in het gewest 10%, daarenboven in de Onderhoorigheden Pantjang alas. Gëtah van ondernemingen afkomstig is vrij van rechten;
rotan: volgens de tarieven in Singkel en Tëmiang 5% van de waarde, elders in het gewest geniet het product vrijdom van recht, alleen wordt in de Onderhoorigheden Pantjang alas geheven;
pinang: hiervan wordt in Groot Atjèh uitvoerrecht geheven, ten bedrage van ƒ0.19 of ƒ0.38 per 100 K.G., naar gelang van de soort, terwijl in de Onderhoorigheden daarvan wasé (of hasil) gevorderd wordt;
peper-, hiervan wordt betaald 8% van het verschil tusschen den gemiddelden marktprijs en den met 10% verhoogden gemiddelden kostprijs van 100 K.G., en in de Onderhoorigheden bovendien wasé (of hasil);
copra: hiervan is het uitvoerrecht gelijk aan dat van peper;
kapok: is geheel vrij;
notemuskaat: is geheel vrij.
Voornaamste invoerproducten.
Kramerijen.
Invoerwaarde in 1913 ƒ149.000, 1914 ƒ210.000, 1915 ƒ 155.000, 1916 ƒ61.000, 1917 ƒ94.000, 1918 ƒ66.000, 1919 ƒ106.000, 1920 ƒ 126.000, 1921 ƒ 169.000.



Economische beschrijving. De invoerwaarde bedroeg aan de verschillende kantoren:
Namen der KRAMERIJEN (invoerwaarde).
havenplaatsen i j 
'916 1917 1918 1919 1920 1921
Oelèë Lheuë. . ƒ 4.042 ƒ 29.740 ƒ 20.065 ƒ 46.377 ƒ 63.941 ƒ86.917
S'g_li » 8.611 „ 7.948 „ 6.062 „ 8.349 „ 6.084 „ 5.636
Lho* Seumawè „ 5.484 „ 6.481 „ 7.195 „ 11.527 „ 10.374 „ 16.237
Idi 1 183 .. 2.063 „ 399 „ 637 „ 502 „ 2.083
Langsa „ 14.550 „ 10.265 „ 12.869 „ 8.243 „ 7.496 „ 27.956
TialanS • > 675 » 402 „ 502 „ 47 „ 269 „ 504
Meulaboh ... „ 3.234 „ 1.830 „ 1.640 „ 2.141 „ 2.624 „ 4.118
Tapa' Toean . „ 5.518 „ 3.806 „ 3.274 „ 5.235 „ 7.797 „ 6 899
Si"Rkel ,14.837 „ 17.934 „ 9.024 „ 8.886 „ 7.437 „ 14 979
Sinabang „ 3.005 „ 13.397 „ 4.517 „ 14.728 „ 19.892 „ 3.589
Kleederen.
Invoerwaarde in 1913/149.000, 1914/210.000, 1915 ƒ155.000,1916 ƒ 61.000, 1917 ƒ64.000, 1918 ƒ66.000, 1919 /106.000, 1920 ƒ126.000, 1921 ƒ169.000.
De invoerwaarde bedroeg aan de verschillende kantoren:
Namen der KLEEDEREN (invoerwaarde).
havenplaatsen —
1916 1917 1918 1919 1920 1921
Oelèë Lheuë. . ƒ 34.149 ƒ 13.873 ƒ 26.136 ƒ 42.629 ƒ 26.064 ƒ 57.021
S'Sli „ 10.354 „ 11.039 „ 6.846 „ 12.349 „ 2.798 „ 2 643
Lhor Seumawè „ 6.470 „ 7.337 „ 5.851 „ 4.597 „ 2.734 „ 3.863
Id' » 1-515 » 1-747 „ 561 „ 1.689 „ 62 „ 327
LanSsa » 17.799 „ 16.689 „ 16.669 „ 13.017 „ 17.932 „ 25 252
Tl'alang » 288 „ 1.520 „ 1.231 „ 121 „ 118 „ 264
Meulaboh ... „ 1.286 „ 1.324 „ 706 „ 781 „ 595 „ 1.688
Tapa* Toean . „ 3.874 „ 4.480 „ 6.861 „ 7.786 „ 3.160 2 666
SinSkel . 878 „ 919 „ 889 „ 2.340 „ 1.869 „ 340
Sinabang „ 2.587 „ 1.855 „ 4.392 „ 5.735 „ 4.512 „ 6 719
Glas- en aardewerk.
Invoerwaarde in 1913 ƒ105.000, 1914 ƒ95.000, 1915 ƒ86.000, 1916 ƒ84.000, 1917 /59.000, 1913 /86.000, 1919 /100.000, 1920 /168.000, 1921 /176.000.



De invoerwaarde bedroeg aan de verschillende kantoren:
Namen der GLAS- EN AARDEWERK (invoerwaarde).
havenplaatsen i
1916 1917 1918 1919 1920 1921
Oelèë Lheuë. . ƒ22.244 ƒ 12.566 ƒ36.915 ƒ 34.284 ƒ 64.934 ƒ 76.906
Sigli „ 21.928 „ 10.624 „ 8.445 „ 16.985 „ 27.973 „ 24.660
Lhö* Seumawè „ 13.834 „ 10.516 „ 11.194 „ 15.106 „ 23.620 „ 28.324
Idi „ 3.136 „ 2.333 „ 2.380 „ 3.102 „ 1.703 „ 2.346
Langsa „ 13.526 „ 15.501 „ 20.118 „ 18.280 „ 21.842 „ 23.506
Tjalang „ 110 „ 207 „ 256 „ 150 „ 310 „ 165
Meulaboh ... „ 3.373 „ 2.220 „ 1.036 „ 1.382 „ 3.187 „ 6.013
Tapac Toean . „ 2.684 „ 3.055 „ 2.795 „ 7.218 „ 15.180 „ 8.180
Singkel 1.196 „ 1.201 „ 1.786 „ 1.449 „ 1.248 „ 2.377
Sinabang. ... „ 1.647 „ 1.053 „ 1.502 " 2.403 „ 8.142 „ 3.495
Zeep.
Behalve meest inferieure Europeesche zeepsoorten worden vooral ingevoerd z.g. stangenzeep van Pinangsch maaksel.
Invoerwaarde in 1913 /77.000, 1914 ƒ83.000, 1915 ƒ88.000, 1916 ƒ84.000, 1917 /123.000, 1918 /121.000, 1919 /128.000, 1920 /131.000, 1921 ƒ114.000. De invoerwaarde aan de verschillende kantoren bedroeg in de drie laatste jaren:
Namen der haven- ZEEP (invoe<™de).
plaatsen
1919 1920 1921
Oelèë Lheuë .... ƒ 62.674 ƒ 59.596 ƒ 61.965
Sigli „ 8.402 „ 13.221 „ 9.720
Lhö* Seumawè ... „ 9.877 „ 15.267 „ 10.658
Idi „ 788 „ 150 „ 331
Langsa „ 30.379 „ 18.939 „ 11.886
Tjalang^ „ 659 „911 „ 521
Meulaboh 1.545 „ 4.082 „ 4.892
Tapa* Toean .... „ 7.483 „ 10.846 „ 7.707
Singkel „ 1.493 „ 2.503 „ 2.653
Sinabang „ 4.898 „ 5.052 „ 3.521
Manufacturen.
Invoerwaarde in 1913 ƒ1.853.000, 1914 /1.793.000, 1915 ƒ 1.624.000, 1916 ƒ1.684.000, 1917 ƒ1.871.000, 1918 ƒ 1.545.000, 1919 ƒ2.945.000, 1920 ƒ2.890.090, 1921 ƒ3.376.000.
De invoerwaarde bedroeg aan de voornaamste kantoren, n.1. te:'
Oelèë Lheuë in 1913 /501.000, 1914 /520.000, 1915 ƒ481.000, 1916 ƒ373.000, 1917/376.000, 1918/664.000, 1919/786.000, 1920/1.550.000, 1921/972.000;



Sigli in 1913 ƒ441.000, 1914 ƒ347.000, 1915 ƒ388.000, 1916 ƒ351.000, 1917
ƒ364.000, 1918 ƒ494.000, 1919 ƒ875.000, 1920 ƒ 945.000, 1921 ƒ686.000, Lhö" Seumawè in 1913 ƒ 410.000, 1914 ƒ398.000, 1915 ƒ456.000, 1916 ƒ382.000,
1917 ƒ848.000, 1918 ƒ760.000, 1919 ƒ752.000, 1920 ƒ 916.000, 1921 ƒ862.000; Idi in 1913 ƒ211.000, 1914 ƒ91.000, 1915 ƒ143.000, 1916 ƒ96.000, 1917 ƒ87.000,
1918 ƒ58.000, 1919 ƒ60.000, 1920 ƒ67.000, 1921 ƒ 52.000;
Langsa in 1913 ƒ 145.000, 1914 ƒ 172.000, 1915 ƒ235.000, 1916 ƒ 194.000, 1917 ƒ179.000, 1918 ƒ433.000, 1919 ƒ261.000, 1920 ƒ509.000, 1921 ƒ441.000.
Zout.
De inheemsche zoutindustrie, welke gedurende den Atjèh-oorlog geheel in verval geraakte, schijnt, nu de toestand zulks toelaat, weer algemeen ter hand te worden genomen. De invoer van zout (voornamelijk van Pinang en Singapore) neemt ten gevolge daarvan af. Maar meer nog is op die vermindering van den zout-invoer van invloed de sterke verhooging van het invoerrecht. Is zoodoende de concurrentie voor den Inlandschen zoutmaker gemakkelijker gemaakt, toch zal invoer van buitenlandsch zout altijd noodig blijven (zie dl. I, p. 334 vg.).
De aanmaak van zout is in Atjèh vrij, maar verboden in Tapanoeli en Soematra's Oostkust. Om nu te voorkomen, dat ruw zout uit de Onderhoorigheden via Singkel of Tëmiang zijn weg zal vinden naar die beide buurgewesten, is na de inlijving het invoerreeht op zout voor Singkel en Tëmiang gebracht op ƒ 10 per 100 K.G. (Stbl. 1910 Nos. 79 en 628). Bij invoer van zout in de andere Atjèhsche havens geldt een recht van slechts ƒ6.50 per 100 K.G. (Stbl. 1910 N3. 79). Voor den invoer van tafelzout wordt ƒ 15 per 100 K.G. berekend (Stbl. 1921 N°. 210).
De invoer van buitenlandsch zout bedroeg in 1904: 448.000, 1909: 222.000, 1913: 142.000, 1914: 169.000, 1915: 95.000, 1916: 124.000, 1917: 89.000, 1918: 43.000, 1919: 57.000, 1920: 61.000, 1921: 44.000 K.G. Uit deze cijfers blijkt reeds, dat het ingevoerde Pinangsche zout meer en meer wordt verdrongen. Het meeste zout wordt te Tapa" Toean en Singkel ingevoerd met bestemming voor de bergstreken.
De invoer bedroeg te Tapa" Toean in 1913: 34.000, 1914: 21.000, 1915: 12.000, 1916: 16.000, 1917: 8000, 1918: 7000, 1919: 12.000, 1920: 17.000, 1921: 9000 K.G. Te Singkel bedroeg hij in 1913: 73.000, 1914: 62.000, 1915: 37.000, 1916: 39.000, 1917: 30.000, 1918: 10.000, 1919: 27.000, 1920: 30.000, 1921: 33.000 K.G.
De sterke vermindering van den zoutinvoer te Singkel is toe te schrijven aan de omstandigheid, dat de Batak's uit de Dairi-landen hun zout tegenwoordig betrekken uit Baros en Sibolga, waarheen men langs de nieuw aangelegde wegen gemakkelijker kan komen dan naar Singkel. De eenige vreemde opkoopers van het te Singkel ingevoerde zout zijn de Alassers.
Te Landé in het Döröt-gebied wordt (of werd) inferieur zout gewonnen door verdamping van het water uit een tweetal daar aangetroffen zoutbronnen (zie dl. I, p. 335) ')•
1) Zie over die zoutbronnen: Het Gajoland p. 211 vg. en 363 vg., waar ook een analyse



In het kustgebied wordt het zoutbedrijf als zoutziederij en als zoutpannerij beoefend. De eerste methode vindt men vooral langs de Westkust. De zoutketen (lantjang sira) aldaar gebruikten als stookmateriaal de langs de kust groeiende tjëmara's (dl. I, p. 134). Het voortdurend omkappen daarvan gaf aanleiding tot het wegslaan van het strand, zoodat in het Meulaböhsche een zelfbestuursregeling werd uitgevaardigd, om dit te verbieden ').
Ter Noordkust vindt men, ook wegens de schaarschte en den te hoogen prijs van het brandhout, veel meer zoutpannen. Het werk hierin geschiedt alleen door mannen, vooral langs de kust van Groot Atjèh (nabij Oelèë Lheuë en in de XXVI Moekim's), Pidië, Samalanga (Tamboeë) en Peusangan (Djangka).
Rijst.
Onderstaand staatje geeft een overzicht van den jaarlijkschen invoer van gepelde rijst, waarbij de cijfers tot duizendtallen zijn afgerond.
VAN BUITEN NED. INDIË VAN JAVA i i ; i VAN
:<U T3 :<D ! "O
JAAR *a o c bi) ^ "3 o £ bi) "öj ANDERE
— «5 .2 « ju — ~ ~ * P" GEWESTEN
• <& rn bi) . ctf CO . fcuo
m M s § & w § 
1914 6.449 — 1.836 188 — — — — 1.277 — 890
1915 4.661 59 1.784 353 — - 225 — 160 4 2.293
1916 7.590 — 2.430 466 9 — - 2 97 — 2.925
1917 10.579 — 2.320 485 179 — - 1 97 — 1.909
1918 5.492 — 1.096 535 540 79 — 20 216 1 2.662
1919 6 110 1.321 31 574 — — 9 151 3 2.446
1920 20 98 811 — 1.666 — 3 — 599 — 838
1921 508 145 707 119 — 5 9 2 « 1 — 821 l
De totale invoer bedroeg in 1921: 2.318.000 K.G.; zie voor de vroegere jaren dl. I, p. 444 vg. Te dier plaatse is ook reeds medegedeeld, dat Singkel en Simaloer steeds rijsttekort hebben. Te Singkel bedroeg de invoer in 1914: 2.405.000, 1915: 1.021.000, 1916: 1.037.000, 1917: 1.274.000, 1918: 354.000, 1919: 145.000, 1920: 868, 1921: 353.000 K.G. Te Simaloer was hij in 1913: 921.000,
van dit zout gegeven wordt, en W. Volz: Die Gajolander p. 106. Volgens J. C. J. Kempees in diens beschrijving van den tocht van overste Van Daalen door de Gajö- Alas- en Bataklanden p. 20, bleken die zoutziederijen van Lande in 1904 niet meer te bestaan.
1) Deze zelfbestuursregeling is ook van belang voor de instandhouding van de staartpeper {böh keumoeköïh., Mal. kemoekoes = Piper Cubeba, L. f.), die in hoofdzaak als klimplant in het wild groeit tegen de tjëmara-stammen langs het strand in Tjalang en Meulaboh. Deze staartpeper is een vrij gezocht handelsartikel en brengt ter Westkust jaarlijks bij uitvoer ± ƒ 3.000 op. De landschapshoofden hebben van ouds een recht van eigendom uitgeoefend op alle in hun landschap voorkomende cubebe en op de tjëmara's, waartegen deze opgroeit. Vgl. de gewestelijke beschrijving verschenen als afl. 2 van dl. II v. d. „Mededeelingen v. h. Encycl, Bureau" p. 190 nt.



1914: 700.000, 1915: 470.000, 1916: 461.000, 1917: 463.000, 1918: 111.000, 1919: 310.000, 1920: 324.000, 1921: 139.000 K.G.
b. Inlandsche handel.
Bezien we den binnenlandschen handel, dan is allereerst op te merken, dat die in het Gajöland van niet veel beteekenis is. „De hoogst eenvoudige, voor allen bijna gelijke levenswijze der Gajö's, de omstandigheid, dat elke familie door haren arbeid ongeveer in dezelfde levensbehoeften voorziet, maakt dat de handel der Gajö's onderling van zeer geringen omvang is". (Het Gajöland p. 378).
Het Gajösche Meergebied wordt vrij druk bezocht door Atjèhers van de kust, die voornamelijk zout, klappers, gedroogde visch, klein vee, landbouwgereedschappen, kleedingstoffen en tal van kleinere zaken invoeren en de aan de kust gewilde Gajö-tabak opkoopen. Maar ook heeft eenige uitvoer naar de kust door Gajö's plaats, bijvoorbeeld van karbouwen en paarden. Verder komen de mannen van het Gajöland nagenoeg allen eens of meermalen in hun leven naar de Atjèhsche kust, om er met hun waar „den boer op" te gaan. Zij noemen dit bloeh koe rantö, want onder rantö verstaan zij de wereld buiten het Gajöland, den vreemde (dl. I, p. 477 nt. 2). Dit zoeken van zijn levensonderhoud in den vreemde, of in eigen land, noemt de Gajö ook wel bloeh merekat (Atj.: hareukat, uit Arab.
harakat = beweging).
Evenals de Gajö, haalt ook de Alasser voor een deel, hetgeen hij voor de huishouding en voor zijn kleeding noodig heeft, zelf van de plaatsen, waar dat het best en het goedkoopst te bekomen is. Zoo trekken jaarlijks tal van Alassers naar de Bataklanden (voornamelijk de Karölanden) en naar Medan en komen dan terug, voorzien van rollen Bataksche-tabak, Bataksche arènsuiker, stukken goed (vooral zwart en donkerblauw), donker gekleurd garen, klappers, uien, gambir, enz. Ook uit Singkel worden groote hoeveelheden manufacturen, glas, aardewerk, ijzerwaren, zout, klappers, petroleum, klapperolie, gedroogde visch, enz. ingevoerd. Dat dit transport van en naar Singkel langs de Alasrivier in lange smalle prauwen plaats heeft, werd reeds vermeld. De handel in het Alasland is vrij levendig, concentreert zich vooral op de keudé's te Koeta Tjané, Lawé Bringin en Koeta Tëngah en is daar meest in handen van Chineezen, Maleiers (veelal Padangers) en Singkeleezen. Vroeger had de invoer vooral vanuit Singkel plaats, maar sedert het vrachtkarrentransport zich, na het gereedkomen van den Alasweg, kon ontwikkelen, wordt het meeste van de Oostkust betrokken.
Behoorde Singkel vroeger tot de voornaamste handelsplaatsen langs de Westkust van Soematra, thans beteekent de plaats maar weinig meer. Ongeveer twintig jaar geleden nam ze nog een geheel andere positie in tegenover de omliggende streken dan tegenwoordig. De in- en uitvoer van de Alaslanden, de Dairi-Bataklanden, het eiland Simaloer, de Banjak-eilanden en Boven-Singkel ging toen nog geheel over de hoofdplaats Singkel. Sindsdien kregen de Alaslanden echter een uitstekenden afvoerweg naar Soematra's Oostkust, voeren de Dairiers hun producten af naar Medan, Baros en Sibolga, is Simaloer een eigen havenplaats met



eigen handel rijker geworden en wordt ten slotte Poeloe Pandjang op de Banjakeilanden sedert 1 Januari 1914 ook door de Paketvaartbooten aangedaan, waardoor de coprahandel van dat district zich reeds grootendeels van Singkel heeft losgemaakt. Thans is de handel van Singkel voornamelijk nog gericht op den uitvoer
en de behoeften van Boven-Singkel.
Het vroegere vrije handelsverkeer tusschen de Dairi-landen en Boven-Singkel is van bestuurswege jaren lang tegengegaan, hetgeen verband hield met de Tapanoeli-politiek en haar strijd, vooreerst tegen het opium en in de tweede plaats tegen de van Singkel uitgaande Mohammedaansche propaganda in de naburige Pak-paklanden. Bestond reeds van vroeger een belangrijke handel in benzoë tusschen Singkel en Dairi, die handel werd na 1912 tot zeer geringe afmetingen teruggebracht door allerlei toen ingevoerde bepalingen, die van overmatige gestrengheid o. i. niet zijn vrij te pleiten en den Singkeleezen in hun handelsbelangen in ieder geval niet weinig hebben geschaad. We behoeven op deze aangelegenheid,' waarop reeds vroeger is gedoeld (dl. 1, p. 151), niet verder in te gaan, te minder, daar door de meer vrijzinnige denkbeelden van het Tapanoelibestuur'in de latere jaren aan die bepalingen niet meer streng de hand is gehouden, zoodat thans ook benzoë ten verkoop naar de oude Singkelsche pangkalan s (Pangkalan Kombih en P. Tjinèndang) door de Dairiërs wordt gebracht ).
We hadden reeds meermalen gelegenheid op te merken, dat het Atjèhsche volk vóór alles is een landbouwend volk. De Inlandsche handel is dan ook in het algemeen van weinig beteekenis, en bepaalt zich in hoofdzaak tot landbouwvoortbrengselen en tot eenigen kleinhandel in dagelijksche voedingsmiddelen, welke laatste meest als nevenbedrijf en vooral door vrouwen wordt uitgeoefend. Op plaatsen, waar bepaalde takken van Inlandsche nijverheid worden beoefend, zijn het de geleverde producten, die plaatselijk eenigen handel doen ontstaan.
De Atjèher voelt over het algemeen niet veel voor handel. Verder mangelt het hem aan den noodigen handelsgeest, die hem opgewassen doet zijn tegen de handelstrucs van vreemde rassen. Ook van samenwerking in handelszaken is zoo goed als niets te bespeuren. De oorzaak van dit verschijnsel ligt voor een groot deel in het onderling wantrouwen (zie dl. I, p. 238). Ook gaat de Atjèher ongaarne ver van honk, zelfs Atjèhsche handelaren, die er de middelen toe hebben, reizen voor zaken nooit bijvoorbeeld naar Java of Engelsch-Indië, of andere afgelegen streken; hoogstens brengen zij het tot Pinang of Singapore.
De kleinhandel als beroep is dan ook hoofdzakelijk in handen van Vreemde Oosterlingen, vooral van Chineezen en Klinganeezen. Alleen de detailhandel in manufacturen berust soms bij Atjèhers en Maleiers. Opvallend is wel, dat men, zooals reeds opgemerkt (dl. I, p. 218), in heel Atjèh geen Chineesche (wel Klinganeesche) manufacturen-handelaren vindt. De Chineezen voeren vooral negotie in kramerijen, levensmiddelen, porselein en aardewerk, de Klinganeezen, behalve in deze artikelen, ook nog in manufacturen, Voor-Indische kruidenwaren en tabak.
1) Zie over pangkalan's en het vroeger daar toegepaste böng-böng stelsel de in dl. I, p. 151 nt. 2 vermelde literatuur.



De kleinhandel bepaalt zich in hoofdzaak tot de talrijke, aan de tramlijn gelegen, markten (peukan), welke bestaan uit een meestal ruime loods met zich daaromheen bevindende winkeltjes (keudè), welke den neringdoenden worden verhuurd. In de pasarloods zelve zijn gewoonlijk de artikelen van dagelijksche levensbehoefte (rijst, visch, groenten, vruchten, eieren, hoenders, sirih, tabak, enz.) te krijgen, terwijl de oin de pasarloods geschaarde keudè's meer de plaats vormen, waar men zich van gemaakte kleedingstukken, katoentjes, petroleum, klapperolie, lucifers, aarde- en blikwerk, gedroogde en gezouten visch, pinang, gambir, suiker, meel en dergelijke voorziet.
De grootste markt van het gewest is die te Koeta Radja. Het aantal pasargangers aldaar, in 1908 nog zeer gering, nam dermate toe, dat in 1910 door het bestuur moest worden overgegaan tot het bouwen van een groote, voor ongeveer 300 personen ruimte biedende, loods. Daarna werden nog drie loodsen bijgebouwd, die in 1912 gereed kwamen. Vinden daarin vooral rijst-, groenten- en vruchtenverkoopers een plaats, in 1914 kwam er nog een groote loods bij, speciaal voor den klapperhandel. Met het oog op het licht brandbare materiaal, waaruit de toko's, stalletjes, enz. om en bij den pasar zijn opgebouwd, werden in 1910 in de pasarwijk brandmuren opgericht. Ook in de dichtbevolkte streken, zooals Sigli, Bireuën, Lhü" Seumawè, Lhcf Soekön, Langsa enz. heeft men een levendig marktbezoek.
Ter Westkust zijn Blang Pidië en Soesöh belangrijke marktplaaten. Door de gunstige ligging van de gampöng Blang Pidië aan het eindpunt van het bergpad, dat van Gajö Loeös komt, en dat van de oudste tijden af door de Gajö's als afvoerweg naar zee gebruikt werd, heeft men daar een doorloopenden trek van lieden, die boschproducten en tabak uit Gajö komen brengen en terugkeeren met importartikelen als katoentjes, aardewerk en petroleum, ook wel zout. De tusschenhandelaren wonen niet in de havenplaats Soesöh, maar op de 3 K.M. meer landwaarts in gelegen pasar Blang Pidië. In 1917 werd aldaar een nieuwe pasarloods gebouwd, waarvan dagelijks druk gebruik wordt gemaakt door kleine neringdoenden, die handel drijven in vruchten, eieren, visch enz.
De Atjèhsche peukan's verschillen te weinig van de marktplaatsen in andere deelen van onze Oost, om er lang bij stil te staan. Dr. Jacobs gaf in zijn bekend werk over Atièh ') een levendige beschrijving van „den Atjèhschen pasar", waarvan de lectuur aan belangstellenden zij aanbevolen. De markthandel heeft het heele jaar door een levendig en druk karakter, met uitzondering alleen van de Vastenmaand, gedurende welke het pasarverkeer min of meer verslapt. Het is er een geschreeuw en gejoel, een afdingen op den prijs (lakèë koereuëng, of /. moerah, G: tirö koerang, of t. moerah), een loven en bieden (peu'é'-peutrön, of peutamahpeukoereuëng), gedrang en beweging van komenden en gaanden, zooals men dat op iedere andere markt gewoon is te zien. Dat men er letterlijk van alles vindt, wat de Inlander onder alle omstandigheden noodig kan hebben, spreekt ook vanzelf.
De verschillende wijzen, waarop de koopwaren verpakt en verhandeld wor-
1) Het familie- en kampongleven op Groot-Atjèh dl. II, p. 68 vg.



den, zijn wel de moeite waard, om er even bij te verwijlen. Reeds is vermeld (dl. I, p. 484), dat de tabak o.a. in waterdichte pakken ter markt komt, die baloet of tong worden genoemd. Ook allerlei kleinere, in droog pisangblad (ön kroesöng) gewikkelde, koopwaar wordt per baloet verkocht, zooals de algemeen gezochte pakjes geroosterde pisang (pisang salè), de even bekende pakjes arènsuiker (goela djcT), de als lekkernij zoozeer gewilde rolletjes haloea oe, enz. Ook in den manufacturenhandel (bijv. bij garens) is het woord baloet, zooals we reeds weten (dl. I, p- 540 nt.) bekend. De van Pidië afkomstige, voor het sirihpruimen bestemde, kalk wordt in met rotan dichtgenaaide geitevellen (keureuböïh) verhandeld, en al naar de grootte van zulk een zak voor ƒ0.75—ƒ2 verkocht. Houtskool (ngeu) wordt meestal in papier verpakt (boengköïh). Gedroogde en gezouten blimbing (asam soenti) en sommige andere zaken worden in papier of pisangblad gewikkeld, op de wijze van onze poeders in de apotheek; zulk een pakje heet in Atjèh paté (in Gajö: paté). Natte waar, zooals suikerstroop (meulisan), minjeu sapi en dergelijke, dragen de koopers huiswaarts in bakjes (také) van bladeren gevouwen, op de manier van de papieren doosjes in onze banketbakkerswinkels. De meeste koopwaren bergt men in een tot een soort peperbus (kloesöng) omgevouwen blad of stuk papier. Een dergelijke peperbus, maar van een omgebogen stuk pinangbladscheede (seutoeë*), welke men o.a. gebruikt, om er de visch in thuis te brengen, noemt men saroeëGoederen, die tot bossen, of bundels, of rollen zijn samengebonden, zooals biezen, rotan, brandhout (kajèë magoeën of: k. apoej, of: k. doedjèë), sirihbladeren, kaneel, enz. worden per ikat, (G: iköt), beurkaïh (G: berkas), of gloeng (G: id.) verkocht. Een bundel of bos van op elkaar gestapelde voorwerpen noemt men peudöë (G: pedi). Zoo verstaat men onder ranoeb sipeudöë (of: si'ikat) een bundeltje van 50 sirihbladeren (in Pidië 100 bladeren), d. z. 10 stapeltjes (soesön), elk van 5 bladeren. In het Gajöland begrijpt men onder blö sara pedi een bundeltje van 110 sirihbladeren, d. z. 5 stapeltjes (soesoen) elk van 22 bladeren. Blokken {kajèë, G: kajoe) lijnwaad, die per ellemaat worden verkocht, worden bij twintigtallen (koedoë, G: koedi, vgl. ons „snees", Eng. „score") geteld. Bij stukgoederen (zooals sjaal's, heupdoeken en dergelijke) geldt 1 koedoë = 20 km (stukken). Bij bedrukte kain's (zooals hoofddoeken enz.) bestaat de koedoë uit 10 kajèë, die elk doorgeknipt 2 kain's leveren, zoodat men hierbij 1 kajèë gelijk stelt met 2 kra\ Over de verpakking van goud- en zilverdraad is reeds gesproken (dl. I, p. 547).
Op de Westkust en in het binnenland, met hun geïsoleerde bevolkingscentra, heeft het marktwezen nog geen bijzondere uitbreiding kunnen krijgen. Als regel vindt men daar in de verschillende landschappen een handelskampoeng aan zee, welke men ook keudè of këdei noemt, waar de binnenlandsche handelaars geregeld hun voorraden komen vernieuwen, en waar de boschproductenzoekers hun product afleveren aan de Chineesche opkoopers.
In het Gajö- en Alasland vond men tot voor kort nergens verkoopplaatsen, op de keudè's of peukan's der Atjèhers gelijkende. De primitieve levenswijze der hier wonende stammen had daar nog geen behoefte aan. Maar zooals het ook in andere streken van Atjèh is gegaan, heeft hier de vestiging van militaire posten



bepaalde marktplaatsen in het leven geroepen. Steeds werd zulk een vestiging door ondernemende Chineezen op den voet gevolgd (zie dl. I, p. 218), die er van lieverlede winkeltjes opzetten. Die primitieve winkeltjes vormden dan de kern, waaruit de latere marktwijken (keudè) groeiden, zooals men nu bij iedere post van eenige beteekenis vindt. Zóó ontstonden bijvoorbeeld in Atjèh o.a. de handelscentra te Bireuën en Lhöf Soekön en in het Gajö- en Alasland de markten te Takéngön, Blang Këdjërèn en Koeta Tjané.
Behalve op de markten worden sommige artikelen ook wel in de kampoeng's rondgevent (marskramerhandel). In Atjèh worden bijvoorbeeld snoeperijen wel op die wijze aan den man gebracht, hetgeen mèmè, of baba wordt genoemd. Toch is dit rondventen van koopwaar lang niet algemeen. Aan de stations langs de trambaan ziet men vrouwen en kinderen op die wijze aan de reizigers vaak allerlei ververschingen aanbieden. In het Gajöland zijn het vooral kain's en garens, die aldus worden te koop gebracht, hetgeen aangeduid wordt met mekat, hetzelfde woord als het Atjèhsche meukat, waaronder men daar allen koop en verkoop in het klein begrijpt. Het handeldrijven eenigszins in het groot noemt men maniaga (G: mëniögö, Alas: menagö), terwijl het koopen en verkoopen in algemeenen zin blöë poeblöë (G: djoeöl bli) heet. Het uit de eerste hand koopen en weder verkoopen van producten duidt men in Atjèh aan met meuraïh en het bij zich hebben van koopwaar met meudabeuëh (G: döbös, Alas: dabös). Met het woord dabeuëh geeft men de koopwaar zelf aan, die iemand ten verkoop marktwaarts draagt, zooals bijvoorbeeld de matten en de planken, die de lieden van Lhöng en die van de Westkust (vooral Seumanjam), en de kalk, die de Pidiëreezen te Koeta Radja pasarwaarts brengen. Het her- en derwaarts rondgaan om iets te verkoopen, noemt men ook wel meudjadja (G: mendjödjö, Alas: medjadjö) '). Een ander woord voor „handeldrijven" is het Gajösche bedagang'1).
De op Java met den welbekenden naam van waroeng aangeduide winkeltjes langs den weg, waar men van alles en nog wat krijgen kan, ziet men hier en daar ook wel in Atjèh. Ze worden daar aangeduid als djambö meukat (handelskraampjes), maar zijn betrekkelijk zeldzaam en nemen in ieder geval in het volksleven lang zoo'n groote plaats niet in als op Java. Ze worden soms door mannen, maar gewoonlijk door vrouwen gehouden, evenals de geheele kleinhandel meest in haar handen is.
Het ruilen (meutoeka) van grondstoffen ter voldoening aan hetgeen men noodig heeft of begeert, komt in geheel Atjèh voor, evenals in iedere andere primitieve
1) Zoo zegt men bijvoorbeeld: djipeudjadja barang djeuëb-djeuëb roembh (= G: wé blöh mendjödjö mënékaté djedjöp oemah), d. i.: hij ging huis aan huis zijn koopwaren rondventen. Een aneu" meudjadja noemt men een kind, waar niemand zich om bekommert, dat dus nu eens hier, dan eens daar is.
2) G: bedagang = handeldrijven, als vreemdeling ergens verkeeren, of in de kitab's studeeren (zie Gajö Wdbk. i. v. dagang). In Atjèh komt het woord meudagang alleen in de beide laatste beteekenissen voor; een oereuëng meudagang duidt daar dus niet een handelaar, maar een vreemdeling (bijv. een Groot Atjèher in Pidië) of een student in de kitab's aan. Vgl. „be Atjèhers" dl. II, p. 26 en 32 (The Achehnese 1 :26, 31), waar nog opgemerkt wordt, dat oereuëng' dagang in het bijzonder van Klinganeezen wordt gezegd.. Zie ook „Het Gajöland" p. 235.



maatschappij. Dit over en weer ruilen heet in Atjèh toekö1 -moekö', in Gajö toekörtakir. Zoo verkoopen Atjèhsche zoutaanmakers hun zout nog vaak aan handelaars door ruiling met rijst; ook pinangverkoopers ruilen hun product dikwijls in tegen tabak, rijst, gambir en dergelijke. De bovenbedoelde handel aan de z.g. pangkalan's in het Singkelsche is geheel op ruil gebaseerd. In afgelegen streken, zooals op Simaloer, verkoopt de bevolking bij voorkeur tegen pruimtabak. In het Gajöland bewoog de handel zich tot voor kort eveneens langs den ouden weg van ruilhandel. „Voor bedragen beneden een boesoe' (zilveren muntje vroeger als pasmunt in omloop) kocht men niet, maar ruilde men, of gaf men hetgeen de buurman noodig had, aan dezen ten geschenke, te zijner tijd op gelijk hulpbetoon rekenend. Het zijn vooral de vrouwen, die als verkoopsters aan de overgeleverde prijzen, in weerwil van alle wijziging der markt, hardnekkig vasthouden, maar het spreekt vanzelf, dat in verband daarmede de nominale prijzen, die zij voor hetgeen zij verkoopen bedingen, vaak minder worden dan zij waren. De mannen zien dit in den regel beter in en houden bij betaling in voedings- en genotmiddelen of kleedingstukken met den stand der markt rekening". (Het Gajöland p. 381 vg.). Vooral rijst, zwart en wit gded '), gambir en zout werden, en worden ten deele nog, als pasmunt gebruikt. Zoo placht men in Gajö 8 nalih rijst — onafhankelijk van de marktwaarde — op één dollar te rekenen, zoodat men onder 1 mas (d. i. in het vroegere Atjèh '/4 dollar) 2 nalih, onder een koepang 8 are verstond. Zoo gold van een bepaalde soort zwart goed (tëlap Poelö, of tëlap Bënggölö, of tëlap mësing genoemd) 9 el (sëta) of sënaroe (d. i. de dubbele lengte van een lendekleed) voor 1 dollar, de helft daarvan voor '/2 dollar (2 mas) = 8 koepang-, 1 '/8 el, of sara badjoe, voor 2 koepang. Ook sommige soorten van wit goed hadden een ongeveer vaste verhouding tot den dollar. De gambir (katjoe) gold als pasmunt voor V200 dollar, dus Vso mas en om de rekening te vergemakkelijken voor '/12 koepang. Vier gantang's zout golden vroeger voor 1 dollar. (Het Gajöland p. 382). Ook in het Alasland was de handel, vóór onze pasmunt er algemeen in gebruik kwam, ruilhandel. Zelfs nu nog worden er bepaalde levensmiddelen met bepaalde geldswaarden aangeduid. Zoo spreekt men bij kippen bijvoorbeeld van een pëboesoekön en van een koepangön en bedoelt daar dan mede dieren van de grootte, die vroeger respectievelijk een boesoec en een koepang deden.
c. Credietwezen.
Gaan we eerst na, op welke wijzen de Atjèher zich bij eigen landgenooten crediet verschaffen kan, om daarna het van Gouvernementswege in het leven geroepen z.g. „Volkscredietwezen" in beschouwing te nemen.
1. Inheemsch credietwezen.
Geldleenen (ngoej peng of: ng. reunggét, G: mëmindjöm pèng, of: m. ringgit,
1) Men weet, dat ook in den Compagniestijd kleedjes het gewone ruilmiddel vormden bij de pepernegotie in Atjèh.
3



Alas: namboet réjal) 1) heeft naar de adat o. a. op de volgende voorwaarden plaats:
Geldleening legen rente2).
Zooals bekend wordt niet alleen de woekerhandel, maar ook elke vorm van rentebeding3) volgens de Wet als woeker4), d. i. als een hoofdzonde gebrandmerkt 5) (vgl. Koran II: 276). De Islam wil niet, dat men den nood des broeders als een middel zal gebruiken, om winst te behalen; hij wil, dat men slechts geld leene als een weldaad uit menschlievendheid en er zich niet voor late betalen. Waar deze opvatting belemmerend bleek voor den handel, heeft men ten allen tijde in Mohammedaansche landen wegen ter ontduiking weten te vinden, liefst zonder al te veel met de letter van de Wet in openlijken strijd te komen. Ook de Atjèher stoort zich over het algemeen niet veel aan het renteverbod en de woekeraars {tjö* reunggét meulaba) vormen een gilde, dat ook in Atjèh welig tiert. De meeste woekeraars zijn z.g. Klinganeesche habib's, of afstammelingen daarvan. De rentevoet is bij geldleening onder landgenooten onbepaald, maar bedraagt onder lieden, die elkaar wederzijds vertrouwen, veelal 1V2—2% per maand, in het Alasland rekent men ais regel ƒ 1 voor elke ƒ10 in de 3 maanden. Soms wordt rente op rente berekend. Bijv. A. leent B. ƒ10 met de bepaling, dat hij hem na 6 maanden ƒ15 zal teruggeven; na verstrijking van dien termijn kan B. niet aan zijn verplichting voldoen en belooft 6 maanden later ƒ22.50 te zullen terugbetalen. Men noemt deze soort woekerwinst laba-libe (G: löbö libé, vgl. Gajö Wdbk. i. v. löbö).
Dikwijls eischt de geldschieter bij leeningen met beding van interest nog een pand bovendien (gala meulaba). Daar in zulke gevallen het doel der pandneming niet is, in dien korten tijd eenig voordeel uit het pand te trekken, maar alleen zekerheid te hebben van de restitutie van kapitaal en interest, is men dan met panden ter waarde van kapitaal en interest tevreden en eischt niet, zooals bij de eigenlijke ^ö/ö-contracten, een pand, dat op tweemaal de waarde der geleende som getaxeerd wordt (bruikpand tegenover zekerheidspand). (De Atjèhers dl. I, p. 318, The Achehnese I: 294).
1) Ngoej (G: pindjöm) — van iemand iets leenen; peungoej (G: pindjöm) = aan iemand iets leenen. Het elkaar wederkeerig leenen van geld of goederen — zooals kampoenglieden vaak doen — heet ngoej-meungoej (Q: bërsipindjömön).
2) Deze wijze van geldleenen wordt met allerlei termen aangeduid: meulaba, of: sambot, of: ngoej reunggét, of: peulaba reunggét, of: peu oedjöng reunggét, of: poeboengöng reunggét, of: padjöh riba, of: padjöh boengong reunggét, of: peulaba riba, of: ngoej reunggét sambot, of: oetang reunggét sambot enz. (Q: mënlöböi, of: bërlöbö ringgit, of: oedjoengön-, of: toedjoengön ringgit, of: njamboet ringgit enz.).
3) Rente = laba, of: boengong, of: oedjöng (G: löbö, of: oedjoeng, Alas: oedjoeng, of: boengö).
4) Woeker = riba (G: ribö — Arab: riba).
5) Vgl. over het r/öa-verbod: Dr. C. Snouck Hurgronje: De Atjèhers dl. I, p. 316 vg. (The Achehnese 1:292 vg.); Dezelfde in De Ind. Gids 1884 dl. I, p. 740 vg. en 751 vg., 1886 dl. I. p. 103 en 108 vg.; Dr. Th. W. Juynboll's „Handleiding" p. 268 vg., waar ook eenige middelen tot ontduiking van het riba-verbod worden genoemd. Vgl. over zulke gefingeerde rechtshandelingen op Java in gebruik nog Mr. L. W. C. van den Berg's „Afwijkingen" in de Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 47, p. 102 vg. en 124 vg.



Geldleening met beding van winstdeeling ').
Dit is wel de meest gewone en de meest eenvoudige wijze van credietverstrekking (bijv. om er een pepertuin voor te bewerken, handel te drijven, een ambacht uit te oefenen enz.). Zulks geschiedt dan onder conditie, dat de later te maken winst evenredig tusschen beide partijen verdeeld wordt. Meestal heeft verdeeling in drieën plaats en ontvangt de geldschieter alsdan 1j3 en de geldopnemer 2A (bagi Ihèë, G: bagi tigö).
Heeft het rechtstreeks rentebeding, ook volgens het populair rechtsbewustzijn, altijd iets aanstootelijks, tegen de hier bedoelde winstdeeling heeft men geen gewetensbezwaar. Is verder bij het meulaba altijd rente verschuldigd, onafhankelijk of er winst of verlies is gemaakt, bij het meudoea laba wordt, als er door den geldopnemer verlies wordt geleden, dit evenredig verdeeld, en wordt er geen winst behaald, dan blijven bij beide partijen de beurzen gesloten. Ook wordt bij het meudoea laba niet om terugbetaling van het geleende bedrag gemaand, wanneer de geldschieter maar geregeld zijn aandeel in de winst beurt. Een analogon van dit contract van winstdeeling is dat van deelbouw, waarover later zal worden gesproken.
Vroeger kwam ook geldleening voor met conditie, dat men de helft ontvangen zou van het agio (basi), dat Atjèh-dollars bij inwisseling te Pinang gaven (meudoea basi = het agio halveeren), zelfs als momvorm voor een gewoon rentebeding, zonder geldwisseling of reizen naar Pinang. (De Atjèhers dl. I, p. 317 vg., The Achehnese I: 293). Iets dergelijks is het z.g. ngoej ateuëh barang, d. i. lett: „leenen tegen goederen". Ook hier betreft de opzet geheel een gefingeerde rechtshandeling: in werkelijkheid wordt geld uitgeleend tegen interest, maar om niet met het woekerverbod in strijd te komen, spreekt men euphemistisch van „huurprijs" in plaats van „rente" en men doet het dan voorkomen, of de leener een of andere zaak (bijv. een vrachtkar, of een keudè enz.) heeft gehuurd, waarvoor hij geregeld zijn huurpenningen betaalt, terwijl de zaak heel niet bestaat.
Voorschot-verstrekking met beding van een deel van de opbrengst.
Zulke voorschotten (pangkaj, ook: blandja, G: pangkal, of: blöndjö, Alas: pangkal, of: blandjö) worden bijvoorbeeld verstrekt aan peperplanters, aan inzamelaars van boschproducten, aan handelaars enz.
In de meeste landschappen was het recht om als pangkaj-gever op te treden een monopolie van de landschapshoofden. Het gros der kuststaatjes hebben dan ook hun ontstaan te danken aan den ondernemingsgeest van een of ander hoofd, dat zijn geld aan een landbouwonderneming wilde wagen. Eerst door het optreden van ons bestuur, dat het machtsmisbruik der vroegere monopoliehouders' aanmerkelijk' deed afnemen, kregen ook anderen dan zij gelegenheid, om ondernemingen op te zetten door het verleenen van voorschot.
Bij de op ouderwetsche leest geschoeide ontginning van pepertuinen verstrekt de geldschieter (peutoeha pangkaj) — veelal door bemiddeling van een tusschen-
1) Meudoea laba, of: moeweuë" laba, of: meudoea hareukat (Q: bagi löbö).



persoon (peutoeha djaga) —, gedurende den tijd aan den oogst voorafgaan e, een voorschot aan de planters (aneu' seuneubö'), gewoonlijk bestaande uit een hoeveelheid (2 goentja = 4 pikoel) padi als levensonderhoud, eenige kleedingstukken, een stel werktuigen (toeköj, sangkw, parang tjandöng en Iham) ) en een som geld (vroeger 20—25 dollar per 1000 peperranken). Gebruikelijk is het de voorschotten niet ineens te geven, maar al naar mate de werkzaamheden vorderen. De terugbetaling dier voorschotten door de planters heeft gewoonlijk te beginnen met het vierde jaar in gedeelten plaats, omdat dan eerst de oogst
zoo ruim is, dat zij ervan bestaan kunnen.
Als regel geldt, dat die voorschotten binnen zeven jaar geheel aangezuiverd moeten zijn, in sommige streken wordt echter veel vluggere afdoening g^eischt Soms wordt het beding gemaakt, dat slechts de helft van het voorschot behoeft te worden terugbetaald; dit heet pangkaj sateungöh oedéb, sateungoh mate.
Van de opbrengst (wasé, G: wasil, Alas: asil)2) van den oogst komt bij de planters in den regel niet veel terecht. De peutoeha djaga, die het product uit alle onder zijn beheer staande tuinen verzamelt en verkoopt, begint als belooning voor zijn moeite met het heffen van een vast recht (wasé peutoeha) voor ïederen pikoel geoogste peper. Dan gaat er af het aandeel van het landschapshoofd: wase oelèëbalang. De peutoeha pangkaj ontvangt ook een vast recht (wase pangkaj) van lederen pikoel peper uit de door hem aan kapitaal geholpen tuinen en heeft volgens de adat verder het recht van voorkeur bij den opkoop van het product. Vroeger waren de planters nog aan allerlei andere heffingen onderworpen, waaraan echter door ons bestuur bijna geheel een einde is gemaakt
Uit het bovenstaande blijkt wel, dat de in naam vrije peperplanter zulks in werkelijkheid toch niet is. De gebruikelijke werkovereenkojnsten (vroeger nog drukkender door het pö^to/'-monopolie der hoofden, waardoor hem belet wer bij anderen goedkooper geld te zoeken) maken van den aneu seuneubö schier overal een werktuig van den geldschieter, die op deze wijze voor betrekkelijk
weinig geld waardevolle ontginningen krijgt3).
De verschillende oorzaken, die hebben medegewerkt, om aan de geschetste verhoudingen geleidelijk verandering te brengen, zullen later ter sprake komen, als de verschillende adatheffingen een afzonderlijk punt van bespreking zullen uitmaken.
Bij de inzameling van boschproducten wordt de pangkaj in geld of rijst betaald en worden deze producten aan den voorschotgever, hetzij tegen de marktwaarde, hetzij tegen een afgesproken verminderden prijs geleverd 4).
Ook de meeste torfè-houders werken met voorschotten; de winst wordt
hier gewoonlijk bij helften verdeeld.
1) Zie voor de beteekenis dezer woorden dl. I. p. 463 en 465. , .
2) Het woord wasé, of: wasil, of: (h)asé, of: (h)asil (= Arab. hagü) beteekent zoowel
r»nhren£rst als belastinfif. Tjb wcisc — rechtenheffing.
3) Mededeelingen Encycl. Bureau: De Buitenbezittingen dl. II, afl.2 (Atjèh en Onderh°°" rieheden) p 152 vg. en J. H. Heyl: De pepercultuur in Atjeh en Onderhoorigheden p. 6vg.
4) Mededeelingen over eenige Atjèhsche Onderhoorigheden, Bijdragen T. L. en Vk. dl.
66 (1911) p. 431.



Het reunggét keu lada — dat niet alleen bij peper, maar ook bij ander te velde staand product toepassing vindt — beoogt het verstrekken van voorschot onder verplichting van levering van een bepaalde hoeveelheid voortbrengselen van den oogst, berekend tegen een prijs, ver beneden de marktwaarde.
De volksconsciëntie ziet in deze wijzen van voorschotverstrekking geen overtreding van het renteverbod, omdat, zoo zegt men, de verschuldigde wasé het karakter heeft van een den geldschieter toekomend recht (ha pangkaj). Zulks is niet het geval met de vroeger vaak voorkomende z.g. lada boengöng-contracten, waarbij voorschot werd verstrekt op den te verwachten peperoogst, wanneer de planten nog in bloei stonden. Zulke contracten zijn, zooals men weet, naar Moslimsch recht ongeldig, omdat volgens dat recht landbouwproducten niet mogen worden verkocht, vóór dat zij teekenen van rijpheid vertoonen. Rechtzinnige en eerlijke handelaren keuren die contracten dan ook zeer af. Daarbij komt, dat wanneer de oogst tegenviel of geheel mislukte, menige planter, die zich tot levering van een contractueel vastgesteld quantum peper verbonden had, ten gronde werd gericht. Door het bestuur werd en wordt dan ook geen enkel lada boengöngcontract als rechtsgeldig beschouwd. Toch zijn deze contracten nog niet geheel in onbruik geraakt en komen zij onder andere benamingen nog wel voor ')•
Geldschieterij in den vorm van koop met recht van wederinkoop (blöëakat)1).
De geldopnemer verkoopt hierbij aan den geldschieter producten, met voorbehoud van de bevoegdheid, om ze later terug te koopen voor een hoogeren prijs. Het meer te betalen geld strekt dan tot rente. Feitelijk hebben we hier dus weer te doen met een schijncontract, strekkende tot ontduiking van het ribaverbod. Nu de lada boengöng-contracten verboden zijn, neemt men in plaats daarvan vaak tot het blöë akat zijn toevlucht.
Over het Atjèhsche schuldenrecht zal in het vervolg van dit werk worden gehandeld. Als kleine bijzonderheid zij hier nog slechts aangestipt, dat men allerlei transacties en handelingen, zooals geld leenen, koop en verkoop, verpanden, om geld manen (tagi oetang, of: teumoenggèë = G: bërtoenggoe) en dergelijke zoo mogelijk bij daglicht laat plaats hebben. Ook het uittellen van geld (bileuëng reunggét) doet men niet gaarne bij avond. Anders gaat de ziel er uit (gadöh seumangat) — zoo zegt men. Van een sawah, die bijzonder prijswaardig is, zal men bijv. zeggen: „malam meuteumèë pèng", d. i. (zelfs) bij avond krijgt men er geld voor (hoeveel te meer dan bij dag) ').
1) Zie daarover J. H. Heyl t.a.p., blz. 49 en Mededeelingen Encycl. Bureau t.a.p., blz. 156-
2) Dit woord akat = Arab. 3aqd = overeenkomst.
3) Men heeft hierbij wel te denken aan de vrees voor de, op het welzijn der menschen naijverige, geesten, die vooral tijdens de duisternis rondwaren. Vgl. het bekende opstel van Mr. F. d! E. van Ossenbruggen over „Het primitieve denken" p. 30 en 52 vg. Volgens A. de Cock wordt het nu nog in Vlaanderen als niet raadzaam geoordeeld „na zonsondergang melk te verkoopen, dewijl 's avonds het kwaad voor goed is losgelaten en nijdig rondwaart". (Spreekwoorden, zegswijzen en uitdrukkingen op volksgeloof berustend 1, 1920, p. 186).



2. Volkscredietwezen.
Zooals uit het vorenstaande kan blijken, is de niet kapitaalkrachtige Inlander bij het zoeken van een levensbestaan niet zelden afhankelijk van allerlei onereuze praktijken van opkoopers en geldschieters.
Reeds in 1908 meende de toenmalige gouverneur G. C. E. van Daalen de groote nadeelen dier praktijken te kunnen ondervangen door aan te goeder naam en faam bekende Atjèhers, die daartoe het verzoek deden, en daaraan behoefte hadden, onder uiterst billijke voorwaarden rentelooze voorschotten te verschaffen. Hij deed daartoe een voorstel aan de Regeering, om ƒ60.000 beschikbaar te stellen voor het verstrekken dier voorschotten. Bij Gouvernements-besluit van 18 Maart 1908 N°. 6 werd genoemd bedrag beschikbaar gesteld. Het Gouvernement trad thans dus officieel als pangkaj-gever op. Het lag in de bedoeling der Regeering, die verstrekking op te dragen aan de op 12 Januari van hetzelfde jaar opgerichte Groot Atjèhsche Afdeelingsbank en in de Onderhoorigheden aan haar agenten, doch toen de bank hiertegen vele en gegronde bezwaren kon aanvoeren, werd hierop niet verder aangedrongen. Echter kon de Regeering zich niet vereenigen met het voorstel van generaal Van Daalen om de voorschotten renteloos te verstrekken, zulks moest geschieden tegen een rentevergoeding van 4% 's jaars. Een uitzondering werd gemaakt voor een bedrag van ƒ24.000, hetwelk in afwachting van de beschikbaarstelling van de gevraagde ƒ60.000 reeds werd uitgegeven. Gebrek aan toezicht, baatzucht der met de uitleening belaste hoofden, etc., deden deze proef niet alleen geheel mislukken, doch zelfs een nadeel voor een gezonde cultuur worden, daar verreweg het grootste deel der voorschotten niet voor de pepercultuur benut werd en de planters nog meer verplichtingen op zich laadden. Het had er alles van, of de bevolking die gelden niet als een tegemoetkoming, maar als een haar toekomend recht beschouwde.
Kort na het optreden van overste H. N. A. Swart als gouverneur van Atjèh werd deze aangelegenheid opnieuw voorgebracht en verklaarde hij zich bij zijn nota van 10 Augustus 1908 N°. 2704/22 een tegenstander van het verstrekken van rentelooze voorschotten en van het stelsel van rechtstreeksche credietverschaffing door het bestuur. Duidelijk werd gezegd, dat een dergelijk stelsel een diep ingrijpende inmenging in de dagelijksche huishouding der Atjèhsche maatschappij medebrengt, hetgeen niet vereenigbaar werd geacht met ons stelsel van bestuur in de Onderhoorigheden, dat gericht is op behoud van het zelfbestuur „een beginsel" — zoo drukte de gouverneur zich uit — „tot welks verzwakking ik niet gaarne zoude medewerken". Verder werd er op gewezen, dat de ervaringen op het gebied van credietverstrekking aan Atjèhers weinig bemoedigend waren en dat van vroegere door het bestuur verstrekte voorschotten ook zoo goed als niets was terecht gekomen ').
Afdeelingsbanken.
De in 1908 ter hoofdplaats Koeta Radja opgerichte Groot-Atjèhsche-Afdeelings-
4) Vgl. J. H. Heyl: De pepercultuur in Atjèh en Onderhoorigheden p. 10 vg.



bank is een vereeniging met semi-ambtelijk karakter, welke bij Gouvernementsbesluit van 11 Juli 1908 N3. 4 als rechtspersoon werd erkend. Bij de oprichting werd in de eerste plaats gerekend op de vorming van een bedrijfskapitaal uit deposito's en spaargelden, terwijl voor aanvulling een 4u/0 voorschot van ƒ15.000 van het Gouvernement werd verkregen, dat weldra verhoogd moest worden met ƒ25.000. Voorts werd door het Gouvernement bijstand verleend voor de eerste inrichting, terwijl verder een jaarlijksche subsidie van ƒ 3000 werd toegestaan voor tegemoetkoming in de administratiekosten. Deze laatste subsidie werd na het 8ste boekjaar ingetrokken, maar in 1920 weer toegekend. Ten slotte werd ieder jaar door het Gouvernement de rente van het verleende voorschot aan de Bank geschonken.
Blijkens art. 2 harer statuten (Jav. Ct. 1908 N°. 58) heeft zij ten doel: bestrijding van den woeker; aanmoediging van spaarzin; verbetering van de financieele huishouding der Inlandsche bevolking; verbetering en uitbreiding van den landbouw, de veeteelt, de visscherij en van andere nuttige bedrijven; in het algemeen opheffing van de volkswelvaart.
Te dien einde verschaft zij aan Inlanders in de afdeeling Groot Atjèh: vooreerst gelegenheid tot het besparen en veilig en rentegevend beleggen van gelden, in de tweede plaats stoffelijke hulp voor de uitoefening, de uitbreiding en de verbetering van bedrijven en voor andere geoorloofde en nuttige doeleinden, een en ander zooveel mogelijk met behnlp van door die personen ingelegde gelden.
De bank leent geen gelden uit aan lieden buiten de afdeeling en geen gelden worden verstrekt dan onder soliede zekerheidstelling. Voornamelijk wordt uitgeleend voor handelsdoeleinden, verder in het belang van peper- en klappercultuur, van den aankoop van artikelen tot voortzetting van een of ander bedrijf, voor het inlossen van verpande bouwgronden, voor herstelling, aanbouw of afbouw van huis en erf, voor veehandel, kleinhandel, aankoop van vrachtkarren en trekvee, voor aankoop van prikkeldraad enz.
Leden van de vereeniging kunnen alleen zijn Europeanen, Inlanders en met dezen gelijkgestelden, die ingezetenen zijn van het gouvernement Atjèh en Onderhoorigheden. Het bankbestuur bestaat uit minstens vijf leden, van wie één als voorzitter en één als secretaris fungeert. De assistent-resident van Groot Atjèh is ambtshalve voorzitter. De Europeesche administrateur is geen lid van het bestuur. Hij wordt bijgestaan door eenig minder personeel, waaronder een vijftal Inlandsche agenten, waarvan één voor de hoofdplaats Koeta Radja en het gebied buiten de sagi's, één voor het gebied der XXVI Moekim's, één voor de onderafdeeling Lhö* Nga en twee voor de onderafdeeling Seulimeum. Het werk dezer agenten bestaat in onderzoek: omtrent de volksbedrijven, die het meest behoefte hebben aan ondersteuning, omtrent de credietbehoefte van de personen, die zich voor hulpverschaffing aanmelden, omtrent hun credietwaardigheid, hun bezittingen, hun ijver bij den arbeid enz.
De vereeniging beschikt in hoofdzaak over de navolgende bedrijfsmiddelen: 1°. deposito's, zijnde door particulieren (bijna uitsluitend Europeanen) ingelegde gelden, tegen een rentevoet van 6°/0.



2°. spaargelden a 3%, grootendeels van Europeanen.
Daar dikwerf groote bedragen als spaargelden belegd werden, zoodat dit fonds in een kassiersrekening veranderde, wat niet het doel van het spaarfon s is werd in 1916 besloten, geen spaargelden meer aan te nemen tot bedragen bóven de ƒ100, doch daarvoor een „giro deposito" in te stellen voor ongeJ\ml" teerde bedragen a 1% per jaar, terwijl het bestuur zich het recht voorbehield aangeboden giro deposito's te weigeren.
3° geldieeningen, tegen 18% aan te gaan onder zoodanige voorwaarden en tot zoodanige bedragen, als door de algemeene vergadering van leden wordt beslist Ingevolge Gouvernements-besluit van 13 November 1912 N . 58 (Stbl. N . 552) gingen de vorderingen van het Gouvernement op de bestaande volkscredietinste fingen vanaf 1 Januari 1913 over op de (bij Stbl. 1912 N°. 393 opgerichte) Centrale Kas voor het Volkscredietwezen" te Batavia, die sedert ook belast werd met
de verstrekking van gelden aan afdeelingsbanken.
In 1913 werd een credietbank ingesteld the Lhö" Seumawè, welke bij Gouvernements-besluit van 14 April van dat jaar N°. 60 als rechtspersoon is erkend. Ze werd opgericht middels een crediet van de Centrale Kas (onder Regeeringsgarantie) van ƒ200.000 tegen 4% voor den tijd van vijf jaren. Verder werd haar tot wederopzeggens uitgekeerd een maandelijksche tegemoetkoming in hare e heerkosten van ƒ440. Haar doel is geheel hetzelfde als van de Groot-Atjèhsche Afdeelingsbank, en haar terrein van werkzaamheid is de afdeeling Noordkust
van Atjèh. , .
In het volgende jaar werd een credietbank te Langsa geopend, die eerst in
1915 in werking trad en bij Gouvernements-besluit van 3 Mei 1915 N°. 33 als rechtspersoon werd erkend. Het operatie-gebied dezer bank is de afdeeling Oostkust van Atjèh, haar doel is in hoofdzaak gelijk aan dat der beide vorige afdeelingsbanken. In tegenstelling met die beide banken geniet de credietbank Langsa echter geen regeeringstoelage, doch tegemoetkomingen uit de verschillende Jandschapskassen in de afdeeling tot een bedrag van ƒ 250 's maands Ook zijn de gelden der landschapskassen (die ter plaatse beheerd worden) thans bi] deze bank
op kassiersrekening gestort.
De afdeeling Westkust en de Gajo- en Alaslanden kennen dergelijke hulpbanken nog niet.
Dorpscredietinstellingen.
Sagibanken.
In 1910 werd te Lam Ateuë* (afdeeling Groot Atjèh) voor de sagi der XXVI Moekim's een z.g. sa£Ï-bank opgericht, zijnde een volksbank geschoeid op de leest der desabankjes op Java en bestemd, om in de geheele sagi werkzaam te zijn. Daar ze niet aan de van haar gekoesterde verwachting voldeed, werd ze
in hetzelfde jaar weder opgeheven. ....
Twee jaar later werd de proef herhaald met een sagi-bank te Lam Njong, die haar bedrijfskapitaal ontving van de Groot-Atjèhsche Afdeelingsbank. Aanvankelijk scheen ze eenige levensvatbaarheid te toonen: het opgenomen bedrag van ƒ1000 was na een éénjarig bestaan tot ƒ4000 aangegroeid. De door haar



gedane leeningen betroffen in hoofdzaak: aankoop van klapperbibit en padi, handel in visch, aankoop van prikkeldraad en dergelijke. De controleur der onderafdeeling was voorzitter van de bank. Het doel werd echter niet bereikt. Het grootste gedeelte der winst werd gemaakt uit de opgelegde boeten, en de achterstand was zóó groot, dat men meende het best te doen met ook deze proef als mislukt te beschouwen. De bevolking voelde nog weinig voor credietinstellingen — zóó luidde de weinig bemoedigende les der ervaring.
Desaloemboeng's.
Het jaar 1910 was een jaar van proefnemingen. Naast het geldcrediet, wilde men het ook eens probeeren met het padicrediet. Daartoe werden in de afdeeling Groot Atjèh een drietal „loemboeng's" in het leven geroepen, die tegen persoonlijke zekerheid, zonder veel omslag, padi uitleenden, op dezelfde wijze als de Javaansche loemboeng's dit deden'). Het'aantal dezer loemboeng's groeide aan van 3 tot 5 n.1. 4 in de sagi der XXV Moekim's (te Lam Kroeët, Lam Isé, Daröj en in de IX Moekim's) en 1 in de sagi der XXII Moekim's (in de V Moekim's Montasië'). Maar ook deze dorpscredietinstellingen ging het niet voorspoedig. „Enkele desaloemboeng's, in vroegere jaren opgericht, voldeden niet. Een dorpsbank (n.1. te Lam Isé) ging na reconstructie een betere toekomst tegen" — zóó heet het in het Verslag van het Volkscredietwezen over 1914 (p. 12), maar in de volgende verslagen, wordt er niet meer over gerept.
Kampoeng-banken.
Daar de Afdeelingsbanken, om haar eigen bestaan niet sterk in gevaar te brengen, zich moeten beperken tot leeningen op onderpanden, welke het crediet ruimschoots dekken, en de kleine man door haar dus niet wordt bereikt, meende men aan die leemte te kunnen tegemoet komen, door de oprichting van dorpsbankjes naar het model der nëgar i-banken ter Soematra's Westkust. Ze zouden door de bevolking zelve worden geëxploiteerd, zij het ook, dat het Gouvernement bij de oprichting, het in werking brengen en het toezicht op die bankjes behulpzaam zou zijn. Bij besluit van den directeur van 22 October 1915 werd daartoe in het gewest werkzaam gesteld een mantri bij het Volkscredietwezen op den voet van Stbl. 1912 N°. 210. In het volgend jaar kwam er nog een tweede mantri voor het gewest bij.
In begin 1916 zagen de eerste kampoeng-bankjes het licht, voorloopig slechts in de afdeeling Groot Atjèh, later ook in de afdeelingen Noordkust en Oostkust van Atjèh. Het bedrijfskapitaal dezer instellingen bestaat grootendeels uit inlagen van de bevolking, hetzij in den vorm van aandeelen van ƒ5, hetzij in dien van verplichte inlagen als procent van elke leening gevorderd. De resultaten met deze bankjes bereikt waren niet gunstig. Hun aantal verminderde gaandeweg tot een 14-tal, terwijl de achterstand vermeerderde tot ruim 60 % van het uitstaand bedrag.
1) Zooals bekend, hadden deze loemboeng's op Java oorspronkelijk een liefdadig karakter (loemboeng miskin) en kregen deze eerst later het cachet van de zuivere credietinstellingen van thans.



Het laatst verschenen Verslag van het Volkscredietwezen (loopende tot uit. September 1922) kon slechts constateeren, dat de toestand der gampöng-bmk\zs in het gewest „hopeloos" is.
Na deze korte uiteenzetting van de verschillende wijzen, waarop zich het credietwezen in Atjèh heeft geopenbaard, schijnt de vraag gewettigd, welke beteekenis het van hooger hand in het leven geroepen crediet voor de Inlandsche bevolking heeft gehad.
Van de geleidelijke ontwikkeling van het bedrijf der Afdeelingsbanken geven de op nevenstaande bladzijde geproduceerde cijfers een beeld.
Het is begrijpelijk, dat men, met het beëindigen van den Atjèh-oorlog, die zoowat alle bronnen van volkswelvaart had uitgeput, naar middelen zocht, om de bevolking economisch te versterken. Eén dier middelen meende men gevonden te hebben in het „Volkscredietwezen", een, om zoo te zeggen, op Java ontsproten, maar van Westerschen bodem stammend gewas, dat men meende ook zoo maar naar Atjèhschen hof te kunnen overplanten, zonder vooraf te onderzoeken, of de nieuwe loot we! paste bij den ouden stam. Die oude in Atjèh gegroeide stam had zeker vele kwade uitwassen, maar zijn kern was in het milieu, waarin hij stond en in het oog van den Atjèhschen landman toch zoo geheel en al verwerpelijk nog niet.
Dat oude bestaat wel hierin, dat het voor een te goeder naam bekend staanden Inlander in Atjèh niet moeilijk is, om zich bij zijn landgenooten contanten voor bedrijfskapitaal te verschaffen. Vooral geldt dit voor die streken, die niet uit kolonistenvestigingen ontstaan zijn, maar een zelfstandige ontwikkelingsgeschiedenis achter zich hebben, zooals eigenlijk Atjèh (Groot Atjèh) en Pidië (Noordkust). Een Atjèhsche volksspreuk zegt: Teupat keu pangkaj, akaj keu laba, d. w. z. als men betrouwbaar is, is het niet moeilijk om aan aanvangskapitaal te komen, en om winst te behalen moet men slim zijn. De practijk is met dien theoretischen regel niet in strijd. Werkelijk betrouwbare Inlanders behoeven niet om geld verlegen te zitten. Voor kleinere bedragen komen zij in de kampoeng bij geldschieters altijd terecht. De meest gewone wijze, waarop de geldleening wordt aangegaan, is het bovenbedoelde hareukat bagi Ihèë, d. i. het zoeken van levensonderhoud met beding van verdeeling van de winst in drieën. Ook is geldleening tegen interest, zooals we zagen, in Atjèh volstrekt geen zeldzaamheid en de bedongen rente is dan gewoonlijk niet hooger dan 1|—2"/0 per maand. Als bona-fide bekend staande handelaars in Groot Atjèh weten, dat ze tegen handelsaccept voor 8—10°/o per jaar crediet kunnen bekomen bij de Nederlandsche Handelmaatschappij te Koeta Radja. We komen hier straks op terug. Zulk een credietverstrekking is niet alleen veel billijker, maar heeft ook met veel minder omslag plaats dan een leening bij de Afdeelingsbank. Deze heft van de tegoedgedane leeningen l-§-% per maand, maar vóór de belanghebbende zijn geld ontvangt, heeft hij aan allerlei formaliteiten te voldoen1); betaalt hij niet op tijd
1) Het Verslag van het Volkscredietwezen 1911/12 zegt wel, dat men in die vele forma-



Gedurende het verslagjaar
uitgeleend
Boekjaar Deposito's J Spaargelden — terugontvangen
oo nfa 1
schuldbe- bedrag bedrag
wijzen
Groot-Atjèhsche Afdeelingsbank
1908/09 ƒ 10.550 ƒ 553 177 ƒ 40.151 ƒ 14.743
1909/10 „ 17.600 „ 637 499 „ 78.919 „ 51.769
1910/11 „ 23.900 „ 1.511 722 „ 90.397 „ 71.677
1911/12 „ 71.200 „ 1.607 1.409 „ 192.172 „ 117.281
1912/13 „ 131.500 „ 1.277 1.861 „ 253.620 „ 193.565
1913/14 „ 247.600 „ 1.451 2.315 „ 309.915 „ 238.506
1914/15 „ 263.400 „ 5.248 2.625 „ 362.262 „ 306.060
1915/16 „ 265.300 „ 4.057 2.551 „ 415.372 „ 470.359
1916/17 „ 228.500 „ 1.930 1.174 „ 202.512 „ 228.771
1917/18 „ 191.400 „ 1.644 1.624 „ 151.595 „ 208.841
1918/19 „ 131.050 „ 2.405 2.131 „ 133.392 „ 146.385
1919/20 „ 157.600 „ 3.630 1.779 „ 368.095 „ 164.388
1920/21 „ 148.000 „ 4.467 1.982 „ 380.437 „ 164.225
Credietbank Lhöe Seumawè , . .
1912/13 ƒ 21.400 ƒ — 232 ƒ 39.786 ƒ 7.130
1913/14 „ 17.700 „ 617 1.028 „ 217.124 „ 126.724
1914/15 „ 58.300 „ 385 1.173 „ 275.714 „ 204.248
1915/16 „ 25.400 „ 872 992 „ 240.404 „ 236.575
1916/17 „ 29.300 „ 1.172 1.289 „ 289.129 „ 271.553
1917/18 „ 29.700 „ 1.370 1.309 „ 283.090 „ 285.217
1918/19 „ 44.800 „ 3.390 1.811 „ 453.631 „ 363.755
1919/20 „ 365.600 „ 7.852 3.059 „ 612.400 „ 437.658
1920/21 „ 451.900 „ 13.424 2.969 „ 805.669 „614.756
Credietbank Langsa
1914/15 ƒ 128.800 ƒ 5.763 366 ƒ 145.161 ƒ 20.361
1915/16 „ 235.800 „ 5.619 840 „ 271.158 „ 171.613
1916/17 „ 194,600 „ 4.205 769 „ 305.071 „ 271.688
1917/18 „ 186.200 „ 9.156 802 „ 290.450 „ 319.006
1918/19 „ 202.160 „ 4.412 720 „ 251.998 „ 263.266
1919/20 „ 159.671 „ 9.069 630 „ 247.385 „ 238.689
1920/21 „ 147.400 „ 7.425 423 „ 202.870 „ 171.259
liteiten een middel moet zien tot volksopvoeding, maar het volk zelf ziet daarin toch niet anders dan een grooten last.



af, dan vervalt hij in boete en bij voortgezette nalatigheid wordt zijn onderpand executoriaal verkocht. Nu moge dit alles in onze oogen als vanzelf sprekend gelden, de soliede Atjèher ziet daarin allerlei hindernissen, waardoor hij liever langs anderen weg zijn doel tracht te bereiken. Voor credietwaardige lieden — en we hebben hier speciaal Groot-Atjèhers op het oog — is het geïmporteerde Volkscrediet dus niet zoo'n begeerlijke uitkomst, als sommigen wel willen doen gelooven.
Voor niet credietwaardige lieden staat de zaak geheel anders. Voor dezen is het vaak zeer moeilijk bij eigen landslieden aan contanten te komen, of zij vervallen in handen van woekeraars, die de slechte kansen van terugbetaling wel in de door hen geëischte zeer hooge rente weten te disconteeren. Voor zulke zwakke broeders is de Bank natuurlijk een redder in den nood. Zij behooren dan ook tot haar gewone cliënteele. Vaak gaan de aanvragen met allerlei valsche voorgevens gepaard, die noch de administrateur, noch zijn handlangers (de agenten) kunnen controleeren. En dat de Bank daar dan de dupe van is en haar post van achterstanden zorgwekkend ziet aangroeien, ligt voor de hand. Maar ook het zorgelooze deel der bevolking zelve, wordt door zulk al te vrijgevig crediet verarmd. Nu kan men wel zeggen, dat niet de Bank, maar de bevolking daar zelf de schuld van is, maar de waarheid is toch, dat als de Bank er niet geweest was, die onwaardige speculanten ook niet in de verleiding zouden zijn gekomen. Indien men eens kon becijferen, welk een klein gedeelte van de ruim twee millioen gulden, die de Bank te Koeta Radja in haar eerste tienjarig levenstijdperk heeft uitgeleend, aan de bevolking werkelijk is ten goede gekomen, dan zou men zeker niet weten, waarover men zich meer verbazen moet: over zooveel kwade trouw en misbruik aan den eenen kant, of over zooveel goedgeloovigheid en controlegebrek aan de andere zijde. Een streng toezicht op de noodzakelijkheid der leeningen en op het besteden van het geld is bij zulke credietinstellingen toch voor alles noodig. Men overdrijft niet met te zeggen, dat het meeste geld aan feesten verspild en verdobbeld is. Bij velen is de bank dan ook geenszins populair (vgl. dl. I, p. 229).
Er werd reeds opgemerkt, dat de hulp der afdeelingsbanken alleen reikt tot de bezittende klasse, terwijl de niet-bezittenden nog altijd elders het noodige crediet moeten zoeken, om zich omhoog te werken. Een andere reden, waardoor het Volkscredietwezen nog niet ten volle op de bevolkingswelvaart kon inwerken, is te vinden in den betrekkelijk korten termijn van afbetaling (tot 20 maanden). Bij het aanvangen van bevolkingscultures, welke eerst productief worden na verloop van ettelijke jaren, als klappers, peper, rubber enz , zou de ontginner dus reeds vóór dien tijd zijn ontginningsvoorschotten hebben moeten afbetalen, zoodat van feitelijke hulp geen sprake is. Dit is de oorzaak, dat het adat-systeem van ontginningsvoorschotten onder overeenkomst van deelbouw, pangkaj-rechten, enz., nog ongehinderd naast het Volkscredietwezen kan blijven bestaan ').
1) Mededeelingen Encycl. Bureau t. a. p., blz. 231.



Laten we thans eens nagaan, wat de officieele Verslagen ons aangaande de practijk der credietbanken in Atjèh leeren. Een deel der bovengeopperde bezwaren vindt men weerspiegeld in de volgende ontboezeming: „Men kan een groot vriend van het goedkoop verstrekken van gemakkelijk toegankelijk crediet zijn en toch erkennen, dat hieraan in de Inlandsche maatschappij groote gevaren zijn verbonden. Men kan voor de groote en uitgebreide organisatie der volkscredietinstellingen bewondering gevoelen en aan den anderen kant niet uit het oog verliezen, dat de overvloedige gelegenheid tot het leenen van geld niet die uitwerking heeft, die men in westersche landen kan verwachten, ja, somwijlen den leengragen landbouwer inplaats van tot een zegen tot een ramp wordt" ')• Verder vermeldt hetzelfde Verslag: „Het bestuur der Groot-Atjèhsche afdeelingsbank kwam tot de conclusie, dat de zucht van den Inlander in Groot Atjèh om te leenen behoort te worden tegengegaan, ten einde te voorkomen, dat hij boven zijn draagkracht uitgaat en instede van geholpen te worden in moeilijkheden geraakt, m. a. w. dat dus tot beperking der leeningen moet worden overgegaan" ').
En het daaropvolgend Verslag waarschuwt in gelijken zin: „Groote voorzichtigheid bij het uitleenen van gelden is in deze streken geboden, daar stiptheid in de nakoming van op zich genomen geldelijke verplichtingen den Atjèher nog vreemd is en zijn gemis aan finantieel inzicht hem dikwijls doet leenen, waar het niet noodig was, zoodat het leenen hem tot nadeel strekte in plaats van tot voordeel" 3).
Het cijfer der achterstallige leeningen — veelal aangegaan voor fictieve doeleinden, dikwijls op valsche onderpanden door niet credietwaardige personen nam ieder jaar onrustbarend toe. Dit kan blijken uit achterstaande statistiek.
Het jaarverslag van de Groot-Atjèhsche Afdeelingsbank van 1918/19 schrijft over dien achterstand: „Ten aanzien van de finantieele resultaten is het elfde boekjaar voor onze vereeniging het slechtste jaar, daar een verlies werd geleden van ƒ35.643. Het verlies van dit bedrag is het gevolg van den grooten en hardnekkigen achterstand, bedragende op ultimo 1919 ƒ61.867, waarmede de Bank sedert de laatste 5 jaren heeft moeten kampen". Op ultimo December 1920 bedroeg de achterstand ƒ56.536. Ook zakelijk onderpand, speciaal sawahs, bleek somtijds een onvoldoende dekking te geven, daar het bij executie nagenoeg niets opbracht, omdat de buurlui niet durfden of wilden en menschen uit andere
moekim's niet durfden koop en 4).
Het eerder overgaan tot gerechtelijke vervolging der nalatige schuldenaren deed het aantal voorgebrachte moesapat-zaken tot inning van achterstanden snel stijgen. Van het 2de tot het 9de boekjaar (1909—1916) bedroeg dat aantal resp. 17, 45, 132, 392, 349, 468, 582 en 674. Het groote aantal in 1916 ingediende vorderingen voor de moesapat was het gevolg van den, op advies van den inspecteur voor het credietwezen genomen, maatregel om na twee maanden
1) Verslag Volkscredietwezen 1915/16 p. 2.
2) Verslag Volkscredietwezen 1915/16 p. 6.
3) Verslag Volkscredietwezen 1916/17 p. 13.
4) Verslag Volkscredietwezen 1918/19 p. 15.



achterstand de betreffende debiteuren tot betaling te dwingen. „Hoewel deze maatregel streng lijkt" — zoo leest men in het jaarverslag der Groot-Atjèhsche
Bedrag v. d Achterstallige leeningen
_ ,. uitstaande lee- „
Boekjaar . , Boeten
ningen op uit.
boekjaar J Aantal Bedrag
Groot-Atjèhsche Afdeelingsbank
1908/09 ƒ 25.408 22 ƒ 326 ƒ 32
1909/10 „ 52.557 83 „ 1.456 „ 314
1910/11 „ 71.228 257 „ 3.167 „ 870
1911/12 „ 146.169 260 „ 3.616 „ 1.718
1912/13 „ 206.224 657 „ 10.603 „ 3.190
1913/14 „ 281.646 768 „ 15.152 „ 5.586
1914/15 „ 337.847 795 „ 25.026 „ 6.234
1915/16 „ 279.470 910 „ 67.150 „ 11.444
1916/17 „ 252.752 949 „ 72.828 „ 4.926
1917/18 „ 184.594 922 „ 66.362 „ 2.826
1918/19 „ 171.590 700 „ 61.867 „ 2.123
1919/20 „ 203.707 644 „ 56.536 „ 694
1920/21 „ 216.212 638 „ 56.396 „ 244
Credietbank Lhö' Seumawè
1913/14 ƒ 123.055 — ƒ — ƒ 2.878
1914/15 „ 194.522 442 „ 25.758 „ 6.437
1915/16 „ 194.442 454 „ 28.296 „ 5.639
1916/17 „ 212.018 394 „ 37.937 „ 3.320
1917/18 „ 195.595 407 „ 39.809 „ 4.913
1918/19 „ 277.490 158 „ 18.133 „ 3.874
1919/20 „ 452.232 159 „ 10.905 „ 1.827
1920/21 „ 643.145 564 „ 30.036 „ 6.558
Credietbank Langsa
1914/15 ƒ 124.800 — ƒ — ƒ 30
1915/16 „ 224.344 40 „ 2.182 „ 303
1916/17 „ 257.727 21 „ 7.004 „ 1.108
1917/18 „ 229.171 5 „ 356 „ 2.228
1918/19 „ 217.904 63 „ 13.413 „ 2.630
1919/20 „ 226.600 83 „ 20.104 „ *5.209
1920/21 „ 258.211 96 „ 30.526 „ 3.557
Afdeelingsbank van 1 Juli—31 December 1916—, zoo is ze dat niet, in aanmerking nemende, dat de strengheid, waarmede tegen achterstallige debiteuren wordt opgetreden, grootendeels verzacht wordt door de omstandigheid, dat de achter-



stalligen eerst dan gerechtelijk tot betaling worden aangesproken, indien zij bij twee maanden achterstand tevens twee achtereenvolgende maanden niets betaald hebben. Hoe groot hun achterstallig debet ook zij, indien ze slechts iets afbetalen, en daarmede hun goeden wil betoonen, zoo worden ze niet vervolgd. Het blijkt dan ook duidelijk dat, zoo geen onwil, dan toch verregaande onverschilligheid oorzaak is van het groot aantal moesapat-zaken".
In den rentevoet is nogal eens wijziging gebracht. Thans wordt zoowel te Koeta Radja als te Lhö" Seumawè over leeningen 18% geheven, te Langsa 15%. Vooral voor landbouwdoeleinden schijnt een rente van 18% wel zeer ll0°g- De adviseur voor het Volkscredietwezen ligt de noodzakelijkheid van dien hoogen interest echter aldus toe: „Dezerzijds werd af en toe aanleiding gevonden om de wenschelijkheid te betoogen, de te heffen rente niet te laag te stellen en bij de vaststelling daarvan meer wiskunstig te werk te gaan, derhalve rekening te houden met den rentevoet van de door de bank opgenomen gelden, hare administratiekosten, benevens een risicopremie en dan buiten de berekening te laten de door de Regeering toegekende subsidie, aangezien deze mettertijd behoort te worden ingetrokken. Ten onrechte wordt een hoog rentecijfer (18 tot 24%) weieens als „woekerrente" veroordeeld. Degenen, die zoo oordeelen, zien voorbij, dat het scheppen van een geldmarkt volgens zuivere koopmansbeginselen behoort te geschieden en misplaatste filantropie daaraan niet in den weg moet staan. Men kan niet willekeurig de rente doen dalen; het hangt van de credietbehoevende menigte zelve af, wanneer en hoever die daling kan geschieden. Hoe meer zij tracht en toont credietwaardig te worden, des te lager daalt de risico, des te meer ook kan worden uitgeleend en dalen mitsdien de administratiekosten, zoomede de voor opgenomen gelden te betalen rente. Een hooge rentestandaard wijst dus niet alleen op schaarschte van geld, doch ook en veeleer op mindere credietwaardigheid. Aan de bevolking zij het, de laatste te verhoogen" ')•
Het voornaamste wat hier gezegd is aangaande de Groot-Atjèhsche Afdeelingsbank geldt ook de zusterbank te Lhü' Seumawè. Ook hier groeide de achterstand snel aan. Het jaarverslag over 1915 van de vereeniging Credietbank Lhö' Seumawè bevat daarover bijv. het volgende: „De achterstand is te wijten: aan knoeierijen, die gewoonlijk eerst aan het licht komen, nadat de leener zijn leening uitbetaald gekregen heeft; aan het leenen van te groote bedragen; aan den economischen toestand in het ressort Lhö" Seumawè, wijl daar gebleken is, dat de leeners wel goederen hebben, maar geen contanten, en de noodige energie missen die contanten, benoodigd voor de afbetalingen, te verdienen; aan de omstandigheid, dat door het Gouvernement verscheidene duizenden renteloos op langen termijn aan de bevolking zijn geleend, terwijl aan de geleidelijke invordering gedurende jaren bijna niets is gedaan, zoodat de gedachte voorzit, dat geld aan de bevolking verstrekt, op welke wijze ook, niet, dan wel op voor de bevolking gelegen tijden, langzamerhand kan worden aangezuiverd. Verschillende besprekingen met de zelfbestuurders, om aan dit euvel een einde te maken, had-
1) Verslag Volkscredietwezen 1909/10 p. 8 vg.



den tot gevolg, dat de maandelijksche achterstand elke maand met circa ƒ 4000 aangroeide, hetgeen de overtuiging deed ontstaan, dat deze zelfbestuurders 1°. er geen interesse voor hebben, 2°. zelf meeknoeien, naar aanleiding waarvan de landschappen, wier totaal achterstand meer bedroeg dan 20°/0 voor de verdere leeningen gesloten werden".
Het beste figuur maakt de Volkscredietbank Langsa. Op ultimo van het 6de boekjaar 1920 bedroeg het aantal uitstaande leeningen 630 tot een bedrag van ƒ 247.000. Eenige jaren geleden werd de rentevoet van alle leeningen boven de ƒ100 gebracht van 12 op 15%, terwijl die beneden dat bedrag werd verlaagd van 18 op 15%- De bank leent voor de meest verschillende doeleinden gelden uit: voor de peper-, rubber- en klappercultuur, voor den aanbouw van nieuwe winkelhuizen, voor handel, voor verbetering en uitbreiding van een hotel, voor aankoop van trekvee, paarden en voertuigen, voor houtaankap, voor ontginning van boschgronden, voor huizenbouw en zelfs voor het in orde maken van een Inlandsch familiegraf ')• Het gemiddeld uitgeleend bedrag per debiteur is hier hooger dan bij de beide andere banken. Dit houdt voornamelijk verband met de peperleeningen. Het bankbestuur vermeldt in zijn jaarverslag over 1917 daarover het volgende: „Vergeleken bij andere banken mag dit bedrag (n.1. van dit gemiddelde ad ƒ 397) hoog worden genoemd en zou men zeggen, dat de kleine man niet wordt bereikt. Dit laatste is echter geenszins het geval. Direct contact met den kleinen man heeft de bank zeer weinig, niettegenstaande èn door het bestuur èn door den administrateur er veel moeite voor is gedaan. Duidelijk is echter gebleken, dat de toestanden in deze afdeeling zoo geheel anders zijn dan elders. Een gedeelte toch van bovenbedoelde categorie van menschen werkt als koelie op de cultuur-ondernemingen en heeft de bank niet noodig. Een ander gedeelte werkt in de pepertuinen en staat indirect met de bank in verbinding. In eiken pepertuin werken namelijk een zeker aantal koelies, die recht hebben op een deel van den oogst. Deze menschen krijgen gedurende den tijd, aan den oogst voorafgaande, voorschot van den eigenaar van den tuin. Dit voorschot bestaat uit levensmiddelen, kleeding en een weinig contanten. Om deze voorschotten te kunnen betalen, sluit de eigenaar een leening bij de bank. Hoewel hij nu als leener te boek staat, kunnen zijn onderhebbenden toch als medeleeners worden beschouwd. Dat deze medeleeners meer rente betalen dan de eigenlijke leener, zal zeker vaak voorkomen. Veel hooger is die rente echter niet. Aan al die menschen persoonlijk te leenen, zou niet baten, want zelf niets bezittende, zullen zij een persoonlijken borg moeten nemen, waarvoor zij natuurlijk hun werkgever kiezen. Deze doet dat niet voor niets en zoo komt de man ten slotte toch niet goedkooper aan geld".
Van de zijde der kleine handelaren wordt vaak nadeel ondervonden van het ontbreken eener consignatiebank, of een gelegenheid om voorschot te krijgen op te verschepen producten. In het jaarverslag over 1917 aangaande den Inlandschen
1) Verslag Volkscredietwezen 1916/17 p. 13.



landbouw in het gewest vindt men daarover de volgende beschouwingen van den vroegeren landbouwleeraar J. H. Heyl: „Weliswaar verstrekte de Paketvaart Maatschappij op bescheiden schaal voorschotten, doch deze hulp was geenszins evenredig aan de behoefte van den handel. Vroeger toen de Chineesche schepen Hok Canton en Pegu deze maatschappij zeer ernstige concurrentie aandeden in de vaart Pinang en deze coüte que coute ook in deze wateren het monopolie voor vrachtvervoer wenschte te verkrijgen, werd meermalen 90—95% van de waarde der te verschepen producten als voorschot gegeven, een transactie, welke in verband met de zeer groote fluctuaties, waaraan vooral de peper-, pinang- en copra-prijzen onderhevig zijn, herhaalde malen aanleiding tot gevoelige teleurstelling gaf. Toen bovengenoemde Chineesche schepen uit de vaart werden genomen, veranderde de houding der Paketvaart Maatschappij onmiddellijk, het bedrag der voorschotten werd o. a. teruggebracht op hoogstens 50% van de waarde. Na het uitbreken van den Europeeschen oorlog werd in verband met den onzekeren toestand het geven van voorschotten geheel stop gezet; een gevolg hiervan was, dat o. a. te Sigli in een jaar tijds alle kleinere Atjèhsche exporteurs als afschepers werden uitgeschakeld en in handen vielen van derden. Wel werd, als gezegd, gedurende het verslagjaar door de Paketvaart Maatschappij het geven van voorschotten hervat, doch op zeer bescheiden schaal en contre-coeur. Ware de financieele draagkracht der Atjèhsche handelaren grooter en hun solidariteitsgevoel meer ontwikkeld, dan ware een voorschottenbank op coöperatieven grondslag het middel om den Atjèhschen productenhandel minder afhankelijk te maken van opkoopers en van Pinang. Het mag zeker eenige verwondering baren, dat de volkscredietbanken zich ten deze nog steeds passief gedragen; het ligt n. b. m. op den weg dier instellingen hare actie ook in deze richting te ontwikkelen".
Blijkens het Verslag van het Volkscredietwezen over 1918/19 werden door de Credietbank te Langsa sedert pogingen aangewend, om in de door den heer Heyl bedoelde richting werkzaam te zijn. We lezen daarin: „Begin verslagjaar werd een poging gedaan om een pepermarkt op te richten, echter zag de bank ervan af, toen uitlekte, dat de Chineesche peperopkoopers, gesteund door een financieel zeer krachtige kongsie te Pinang, hadden besloten de pepermarkt te boycotten. Een eigen pepermarkt zou in staat moeten zijn de peper rechtstreeks naar Europa te verschepen. Ook nam de bank een proef met het in consignatie nemen van peper. De eigenaar kreeg direct % van de marktwaarde als voorschot. Vervolgens werd de peper naar Pinang gezonden en door tusschenkomst van het agentschap der Factorij aldaar verkocht. Het stopzetten van de scheepvaart, onmiddellijk na verzending van de eerste partij peper, deed ook deze poging mislukken, terwijl bovendien de Factorij tegen voordeeliger voorwaarden de gelegenheid opende peper in consignatie te geven" ')•
Volledigheidshalve willen we ten slotte nog even wijzen op de mogelijkheid van credietverschaffing aan Inlanders door het subagentschap der Nederlandsche
1) Verslag Volkscredietwezen 1918/19 p. 15.
4



Handelmaatschappij te Koeta Radja, waarop hierboven reeds terloops werd gedoeld. Over de credieten, zooals die indertijd door het Pepersyndicaat aan Inlandsche planters werden verstrekt, is reeds gesproken; we weten, dat het syndicaat, wegens de groote verliezen, daaraan spoedig een einde maakte. De credietverstrekking aan Atjèhers door de Factorij doet zich tegenwoordig voor in den vorm van accepten-zaken. Ze houdt er een vaste Atjèhsche cliënteele op na, bestaande uit alleen zeer gunstig bekend staande handelaren en wel voornamelijk die, welke hun zetel ter hoofdplaats Koeta Radja hebben. De credietnemer teekent een accept op een vooruit vastgestelden termijn (gewoonlijk drie maanden), welk accept dan nog gewoonlijk door één of meer borgen (landgenooten) voor „aval wordt medeonderteekend, De accepten worden dan tegen 8 a 10'/0 sjaars gedisconteerd. Voor zoover ons bekend, zijn deze disconteeringen echter van bescheiden omvang en de landbouwende bevolking is er in ieder geval niet mede gebaat.
In 1918 werd te Koeta Radja opgericht een agentschap van de Javasche Bank, welke echter als credietgeefster direct aan de Inlandsche bevolking is uitgeschakeld, aangezien de waarborgen voor zulke credieten, in verband met de bepalingen van het octrooi dier bank, in geenendeele voldoende geacht kunnen worden. Die bepalingen schrijven namelijk voor, dat elk crediet gedekt moet zijn door zakelijken waarborg (waarvan uitgezonderd zijn gronden, huizen, in het kort onroerende goederen). De heer J. Straatemeier, voorheen agent van de Javasche Bank te Koeta Radja, bij wien wij ter zake om inlichtingen aanklopten, was zoo welwillend ons o. m. het volgende mede te deelen: „Kort na de opening van het Agentschap kreeg ik herhaalde malen bezoeken van Atjèhers (voornamelijk hoofden), die geld wilden leenen op onderpand van hun sawah's, klappertuinen en dergelijke, doch ik heb hen onverrichter zake moeten heenzenden, wijl de weg daartoe bij mij niet open stond. Ik ried hun allen aan, zich tot de Afdeelingsbank te wenden. Mijn advies werd echter niet altijd opgevolgd, omdat de Afdeelingsbank volgens hen een te hooge rente (18',,) berekent, welke rente ongetwijfeld voor landbouwcredieten te hoog is".
d. Muntwezen ').
Evenals elders in den Archipel, wordt ook in het gewest Atjèh en Onderhoorigheden de muntpositie tegenwoordig beheerscht door de Indische Muntwet
1) Literatuur: H. C. Millies: Recherches sur les monnaies des Indigènes (1871) p. 68 vg.; E. Netscher: De munten van Ned. Indië (1863) p. 161 vg.; Dezelfde: Gouden munt van Atjèh; K. F. H. van Langen: Atjèh's Westkust p. 514 vg.; Dezelfde: De inrichting van het Atjèhsche staatsbestuur p. 427 vg.; J. A. Kruyt: Atjèh en de Atjèhers (1877) p. 74 en 209: P. J. Veth : Atchin (1873) p. 43; Catalogus der numismatische afdeeling Bat. Gen. K. en W. 2e dr. (1877) p. 25 vg.; W. Marsden: The history of Sumatra 3e ed. (1811) p. 171 vg.; Dezelfde: Numismata Orientalia illustrata dl. II, p. 808; Catalogus v. 's Rijks Ethnogr. Museum dl. VI, p. 116 vg.; Cornelis de Houtman: De eerste schipvaart naar Oost-Indië, uitgegeven en toegelicht door G. P. Rouffaer en J. W. IJzerman (Uitgave Linschoten Vereeniging 1915); C. Snouck Hurgronje: Het Gajo-land p. 362, 380-384; L. di Barthema: De uytnemende en seer wonderlijcke zee en landt-reijse enz.; De reize naar den Oost-Indiën van Kaptijn John Davis en A. F. Prevost. Historische beschrijving der Reizen enz. dl. I, p. 449; W. Dampier en L.. Wafers: Reystogten rondom de Waereldt enz., vertaald door W. Sewel (1717).



van 1912 (Stbl. N°. 610). Volgens art. 16 dier wet is het verboden, andere munten in betaling te geven of te nemen dan de wettige, vernield in art. 2, n.1. als standmunt het gouden 10- en 5-guldenstuk en het zilveren 2\, 1 en \ guldenstuk en als pasmunt het 25, 10, 5, 2|, 1 en \ centstuk.
Dit verbod geldt echter alleen absoluut voor de onderafdeeling Tëmiang, overal elders in het gewest zijn daarvan uitgesloten de muntspeciën, bekend onder den naam van „dollarcenten", met dien verstande echter, dat ook daar (dus buiten Tëmiang) onverminderd blijft ieders bevoegdheid, om wettige betaalmiddelen te eischen en het ook daar aan de algemeene ontvangers van 's Lands kassen en de kashouders van locale gebiedsdeelen verboden is, bij ontvangsten, die zij als zoodanig doen, andere dan de wettige munten aan te nemen (Ordonnantie in Stbl. 1913 N°. 445).
In het geheel genomen, kan men wel zeggen, dat de Nederlandsch-Indische muntspeciën tegenwoordig overal in het gewest de gewone betaalmiddelen zijn en dat alleen bij den kleinhandel (bijv. op de pasar's) in de afdeeling Noordkust van Atjèh ook dolarcenten als zoodanig in omloop zijn. Papiergeld wordt alleen geaccepteerd door de personen, die met de waarde ervan bekend zijn. De kleinhandelaren hebben echter over het algemeen liever geen munt- en bankbiljetten, omdat die, naar het heet, zoo gemakkelijk aan water- en brandschade blootstaan.
Zoo eenvoudig als de munttoestand nu is, zoo gecompliceerd was die in vroeger jaren. Drie omstandigheden hebben daartoe vooral medegewerkt n.1.: 1°. dat Atjèh van oude tijden her eigen munt heeft gehad;
2°. dat Atjèh in vroeger eeuwen bezocht werd door kooplieden van allerlei natiën, die zich daar, in ruil van het door hen medegebrachte geld, bij geldwisselaars voorzagen van muntspeciën, die zij in Atjèh zelf of op andere handelsplaatsen konden gebruiken, waardoor allerlei vreemd geld het land in- en uitging1); 3°. dat de economische betrekking, waarin Atjèh sedert oude tijden stond met Malaka, later speciaal met de Straits Settlements, tengevolge heeft gehad, dat de Noordelijke en de Oostelijke kuststreek van Atjèh steeds neiging heeft vertoond zich, wat de muntcirculatie betreft, te voegen naar den toestand in de Straits.
Dit alles maakte dat, tot voor korten tijd, naast de eigen-, ook allerlei uitheemsche munten in belangrijke mate als betaalmiddel in omloop waren, zooals de verschillende in het Oosten gangbare zilveren dollars, munten van de Nederlandsche- en van de Engelsche O. I. Compagnie, Straitsmunten, en nog een aantal andere soorten. Om in dezen chaos op muntgebied eenig inzicht te krijgen, zullen
eerst de inheemsche- daarna de uitheemsche munten in het kort worden nagegaan.
*
1. Inheemsche munten.
Het muntrecht was aan de Soeltan's van Atjèh voorbehouden (De Atjèhers
1) Zoo schreef Barthema, die omstreeks 1505 eenigen tijd te Pidië doorbracht, in zijn bekende reisbeschrijving (t. a. p. blz. 40): ()ick sagh daar oock in een straet der selver stadt bij de 500 opwisselaers van geit woonen. Want doordien gedurigh een groote menighte van kooplieden aldaer aenkomen, welcke grooten handel drijven, soo voorsien sy sigh oock aldaer met alderhande geit, het welcke in alle landen en op alle plaatsen gangbaer is".



dl. I, p. 135, The Achehnese I: 128). Van wanneer het dagteekent, is niet bekend. Wèl'weet men, dat sedert lang gouden en tinnen munten in Atjèh in omloop waren. Zoo schrijft de Engelsche zeevaarder John Davis, die zich als spion op de Hollandsche schepen bevond, welke in Juni 1599 te Atjèh voor anker kwamen: „Men heeft er verscheidene soorten van munt: cashes, mass, koupan, pardaw en tayell. Ik zag maar twee soorten: eene van goud, genaamd mass, ter grootte van eenen stuiver, en zoo gemeen als deze in Engeland is; de andere van lood (tin?), genoemd caxas of cashes. Omtrent 1600 cashes maken eenen mass, 400 cashes eenen koupan; 4 koupans eenen mass. Vijf mass zijn 4 Engelsche schellingen, 4 mass maken eenen pardaw, vier pardaw's zijn een tayell" ')■ Dus:
1 tail = 4 pardouwen 2)
1 pardouw = 4 mas 3)
1 mas = 4 koepang 4)
1 koepang = 400 cashes13)
Hiervan waren alleen inheemsch de gouden mas (deureuham) en de looden
(of tinnen) cash (keuëh).
Volgens K. F. H. van Langen ü) zouden de eerste Atjèhsche gouden muntstukjes stammen uit de regeeringsperiode van Soeltan Ala ad-din al-Qahhar (+ 1537—1568), doch dit bericht is onbepaald. Stellig onjuist is de mededeeling van denzelfden auteur7), dat sedert het bestuur van de vorstin Tadj al-alam geen deureuham's meer zouden zijn geslagen. Voorzoover thans bekend, dagtekenen de jongste deureuham's uit den tijd van Soeltan Ala ad-din Djohan
Sjah (1735 1760) en de oudste uit dien van Soeltan Ala ad-din Riajat Sjah,
zoon van Soeltan Firman Sjah (± 1588 -1604)*) tijdens wiens regeering de Hollanders het eerst Atjèh bezochten.
1) Zie de reize naar den Oost-indien, van Kaptijn John Davis t. a. p. blz. 449.
2) De pardouw was een' zilveren munt door Portugal voor Goa geslagen (zie de door Dr Q. P. Rouffaer en J. W. IJzerman uitgegeven eerste schipvaart v. Cornelis de Houtman t. a. p. blz. 221 en; 224 met een afb. dier munt op PI. 44 aldaar). Vgl. nog Hobson-Jobson
3) Met dit woord mas, dat men bij de oude Europeesche schrijvers ook als mace en mash gesneld vindt, is hier bedoeld een Atjèhsch gouden geldstukje: deureuham (G: deram v. Arab. en Perz. derham, of dirham), met welken naam ook gouden Turksche muntjes worden aan geduid, die men als amuletten of sieraden kleine kinderen om den hals hangt (zie dl. I, p. -80).
Vgl. verder Hobson-Jobson i. v. mace.
4) Een koepang (Atj. goepang) was een zilveren muntje, straks nader aan te duiden.
5) Cash is de algemeene naam door Europeanen (Port. caxa, of: caixa, Holl. kasja, of. kasje) vroeger gegeven aan allerlei Oostersche munten van zeer geringe waarde, o.a. aan de algemeen bekende Chineesche tsiën d. z. munten van koper en lood, met een gat in het midden. Maar ook de looden Atjèhsche keuëh werden zóó genoemd. Vgl. Hobson-Jobson ï. v. cash.
6) Atjèh's Westkust t. a. p. blz. 515 en Staatsbestuur t. a. p. blz. 429.
7) Atjèh's Westkust t. a. p. blz. 516 en Staatsbestuur t. a. p. blz. 431.^
8) Reeds aangetroffen zijn deureuham's van Ala ad-din Riajat Sjah (zie boven),^ van Iskandar Moeda (1607—1636) o.a. in het Atjèh-museum te Koeta Radja aanwezig, van Ala addin Moeghajat Sjah (1636—1641), van Tadj al-alam Safiat ad-din Sjah (1641-1675) van Inajat Sjah (1678—1688), van Kamalat Sjah (1688—1699), van Ala ad-din Djohan Sjah (zie b°venj)-
'Zie afb. van deureuham's o.a. bij E. Netscher en J. A. van der Chijs t. a. p. PI. 22, H. C. Mil-



Hoewel de circulatiewaarde dezer gouden muntjes gelijk was (nl. eerst = '/4 pardouw, later = '/4 Spaansche dollar), was zulks met hun intrensieke waarde niet het geval. Meermalen toch zou door de Soeltan's het goudgewicht der deureuham's besnoeid en hun goudgehalte verminderd zijn '). Ook was er veel valsch geld in omloop. Zóó zelfs, dat de vreemde kooplieden bepaalde personen in dienst hadden, om het geld voor hen van de inboorlingen in ontvangst te nemen. In de bekende reisbeschrijving van W. Dampier en L. Wafers (t. a. p. dl. II, p. 86) lezen we daarover: „Men heeft er eenig valsch geld, te weeten zilvere en kopere Mess, die verguld zijn; daar beneven zijn er ook die goed van stoffe, maar zo afgesleeten zijn, dat zij de waarde niet konnen ophaalen. En dewijl de kooplieden somtijds 10 of 12 pond Sterl. te gelijk voor andere waaren te ontvangen hebben, zo moeten zij dit door een Makelaar laaten doen, indien ze niet bedroogen willen weezen, want daar is veel werks aan vast al 'tgeld stukje voor stukje naa te zien; dewijl men somtijds de waardij van 100 guldens ontvangende, wel de helft moet uytschieten, omdat de Inboorlingen zo veel quaad geld als t moogelijk is, zoeken uyt te geeven. Maar indien de Makelaar eenig quaad geld ontvangt, dat moet hij voor zijn eygen rekening houden. Deeze Makelaars zijn doorgaans Guzuratten; en 't is zeer noodig voor een koopman die hier komt, voornaamelijk zo hij een vreemdeling is, zulk een in zijn dienst te neemen, om met geen quaad geld
bedroogen te worden".
Die algemeene vervalsching was ook de reden, dat de kooplieden het goud liefst onbewerkt ontvingen en dat er niet meer goud werd aangemunt, dan voor den onderlingen handel strikt noodig was -).
De hier bedoelde kleine, dunne, ronde, gouden deureuham's — elk niet zwaarder wegende dan 9 grein (0.583 gram) — waren ruw bedrukt met Arabische karakters binnen een parelrand, maar zonder jaartal van uitgifte.
De looden (of tinnen) keuëh's werden geslagen voor het marktverkeer en hadden geen vaste waarde. Volgens Van Langen bepaalde elke Soeltan bij zijn troonsbestijging, hoeveel der door hem uitgegeven keuëh1 s voor een dollar golden, en werden die geldstukken ook clandestien op de pasar s aangemaakt, waarmede men dan ophield, indien men vermoedde, of vreesde, dat de Soeltan daartegen maatregelen zou nemen. Daardoor waren de keuëh's uit het eene vaak niet in het andere oelèëbalangschap gangbaar3).
Dit verklaart ook het groot aantal typen dezer uit lood of bloktin ruw gegoten munten, „dat zich om de vinger laat buigen', zooals Dampier niet zonder overdrijving vermeldt4). Het opschrift is gewoonlijk zeer onduidelijk, soms
lies t. a. p. PI. 16, K. F. H. van Langen: Atjèh's Westkust t. a. p. PI. I tegenover p. 450, Dezelfde: Staatsbestuur t. a. p. de PI. tegenover p. 427 en zie verder den aangehaalden numismatischen catalogus v. h. Bat. Gen. v. K. en W. p. 25 vg.
1) K. F. H. van Langen: Staatsbestuur t. a. p. bl. 430 en Atjèh's Westkust t. a. p. bl. 515.
2) Dampier's Reystogten dl. II, p. 84. Vgl. ook W. Marsden: The history of Sumatra (ed. 1811) p. 401.
3) K. F. H. van Langen's Staatsbestuur t. a. p. blz. 433.
4) Dampier's Reystogten dl. II, p. 83.



vertoont de voorzijde in Arabische karakters: bandar Atjèh dar as-salam (haven van Atjèh, verblijf des vredes) en de keerzijde drie figuren als liggende ^-s-teekens, die de Atjèher voor sabels (peudeuëng) aanziet en daarboven eenige stippen. Het gevest dezer „sabels" is- soms naar links, soms naar rechts gekeerd. Sommige dezer munten vertoonen een jaartal, andere niet ').
Zooals gezegd, was de waarde niet constant. Gewoonlijk wordt bij de oudere schrijvers opgegeven, dat ongeveer 12- tot 16-honderd daarvan golden voor één deureuham. Ongeveer een menschenleeftijd geleden deden 1200 keuëh één Spaanschen dollar, maar bij het uitbreken van den Atjèh-oorlog kon men er reeds 4000 voor krijgen.
Voor het gieten der keuëh's werd gebruik gemaakt van steenen gietvormen, of matrijzen (toeangan keuëh, of: teunoeang k.), bestaande uit twee op elkaar passende blokjes, een gootje vrijlatend, waardoor het lood in de stempels kon vloeien, geheel op dezelfde wijze, als men vroeger ook kogels en nu nog de looden ringetjes voor werpnetten giet2).
In tegenstelling met de gouden deureuham'?,, die in het geheele Atjèhsche rijk gangbaar waren, waren de keuëh's alleen in Groot Atjèh in circulatie. In het Pidiësche behielp men zich in plaats daarvan met de koperen pasmunt der Straits (pèng Poer), die weer in Groot Atjèh onbekend was. Werden de deureuham's in later jaren — toen de Spaansche dollars en de gouden munten der in Atjèh handeldrijvende vreemde naties bij de ruiling algemeen werden gebezigd — grootendeels versmolten, om er gouden sieraden van te vervaardigen, de keuëh's werden tijdens den oorlog tot kogels versmolten.
Uit betrekkelijk recente muntvondsten in het Pasèsche is gebleken, dat ook het vroegere rijk Samoedra-Pasè eigen munten heeft gehad, waarop, als bij de Atjèhsche deureuham's, wèl de namen der Soeltan's, die over dat rijk geregeerd hebben, maar geen jaartallen zijn vermeld. Aangaande deze munten zijn echter nog geen bijzonderheden gepubliceerd 3).
2. Ingevoerde munten.
Noemen we eerst eenige uit Hindostan afkomstige munten, dan zijn allereerst te vermelden de ropijen, die in Groot Atjèh niet, maar in het Pidiësche wèl in verschillende soorten rouleerden, onder den naam van djampaj (G: djampal). Op nevenstaande bladzijde worden twee zulke zilveren djampaj'?, afgebeeld, de eene (fig. a) te Arkat (Madras) en de andere (fig. b) te Murshidabad door de Engelsche O. Ind. Compagnie geslagen 4).
1) Zie afb. van deze soort keuëh's, o.a. bij Millies t. a. p. PI. 17, en Netscher—Van der Chijs t. a. p. PI. 22.
2) Vgl. Leidschen Catalogus t. a. p. blz. 119 en de afb. bij Netscher—Van der Chijs t. a. p. PI. 32 en 33.
3) Zie J. P. Moquette: De eerste vorsten van Samoedra-Pasè p. 12.
4) Zie afb. van zulke djampaj's o.a. nog bij Marsden: Numismata Orientalia t. a. p. PI. 44, Catalogue of Indian coins t. a. p. PI. 30, en Bonneville: Nouvelle encyclopédie monetaire t. a. p. PI. 1 en 2 tegenover p. 180.



I
Deze Hindostan-ropij heeft men in Atjèh (Pidië) tot een dollar gemaakt.
Ook de zilveren muntjes van resp. 2 anna's ('/8 ropij) Engelsche Oost-Indische Compagnie in 1758—1759 voor Arkat (Madras) liet slaan, heeft men in Atjèh tot onderdeden van den dollar gemaakt in de verhouding van '/l0 en '/32, en in de Gajölanden evenzoo ').
De stukjes van 2 anna (Dm. 1,3 cM.) werden goepang (G: koepang), die van 1 anna (Dm. 1 cM.) boesö (G: boesoé) genoemd 2).
In de Meer- en Dörötstreken vonden deze muntjes £*' vroeger in voldoende mate ingang, om den ruilhandel zoo goed als overbodig te maken. Toen zij in Atjèh buiten omloop raakten, werden zij waarschijnlijk meerendeels versmolten, althans zij verdwenen bijna geheel. Toen in het Noordelijke Gajöland de toevloed allengs ophield,
bleef men daar zóó aan de eenmaal gebruikelijke pasmunt gehecht, dat men pogingen deed, om het ontbrekende zelf aan te vullen. In het Meergebied, met name in Takéngön, werden met goedvinden der autoriteiten nieuwe koepang's en boesoe 's geslagen. Deze verschilden in afwerking en in zilvergehalte zeer van de echte, waren dan ook voor iedereen dadelijk als namaak herkenbaar, en daalden nog meer in de algemeene schatting, toen men verder ging vervalschen, door kleine koperen muntjes af te slijpen en met een laagje zilver te bedekken, waarop 7 het voor de koepang's en boesoe"'s bestemde koperen " stempel (rembögö n koepang) min of meer werd afgedrukt (zie dl. I, p. 581). De nieuwe muntjes werden koepang- (en boesoe')-repe („brooze"), of koepang- (en boesoe*)-ajoe („nieuwe") genoemd, tegenover de koepang(en boesoe*)-toeö („oude")3).
Men had dus in Atjèh (Pidië):
1 Spaansche dollar = 2 djampaj 1 djampaj = 8 goepang
1 goepang = 2 boesö*
halven Spaanschen en 1 anna, die de
Hindostan-ropijen (djampaj).
1) Het Gajöland t. a. p. blz. 381.
2) Zie een afb. van een Arkat-goepang ('/s ropij) o. a. bij Bonneville t. a. p. PI. 3 tegenover p. 180.
3) Het Gajöland t. a. p. blz. 383. Ook in Atjèh schijnen wel goepang's en boeso"s te zijn nagenjaakt. Van Langen schrijft daarover: „Alleen in Pedir had de oelèèbalang vergunning zilveren munt te vervaardigen, die de namen goepang en boesoek droegen. Deze zilveren munten werden door Klingaleezen vervaardigd (Staatsbestuur t. a. p. blz. 434 en de PI. tegenover p. 427 aldaar, waar de afgebeelde Pediëreesche goepang nogal van de Arkatsche afwijkt).



in het Gajöland:
1 Spaansche dollar = 2 djampal 1 djampal = 20 koepang repe, of k. ajoe
1 =12 koepang toeö ')
1 ' = 40 boesoe" repeof b. ajoe
1 =24 boesoe' toeö.
Of men bij het woord phie (G: pias), dat soms gebruikt werd voor '/2 boesö\ aan een vroeger gangbare munt te denken heeft, is thans moeilijk na te gaan, daar niemand zich iets anders dan den naam herinnert ~).
Toen jaren geleden de gëtahhandel een levendig geldverkeer met de kustlanden veroorzaakte, werd veel zilveren pasmunt uit de Straits in het Gajoland en vandaar ook in het Alasland ingevoerd, maar met een zonderling waardeverschil. De zilveren Straits-muntjes van 5 dollarcenten (in Gajö koepang of: soeling koetja* genoemd), met beeltenis van Koningin Victoria, werden met Arkat-koepang's gelijk gesteld, terwijl de 10-centstukken als tigö boesoe' (of: soeling kol) werden aangeduid en dus gelijkwaardig geacht met 11 vijfcentstuk3). In het Alasland heetten de 5-centstukken boesoe" en de 10-centstukken koepang.
In het handelsverkeer der Portugeezen met de volken in onzen Archipel was de zilveren Spaansche dollar4) het voornaamste betaalmiddel, dezelfde munt, die ook in Holland gangbaar was. Na de vestiging der Portugeezen in het Pasèsche (1521) kwamen deze dollars ook in Atjèh in omloop en waren er tot voor kort nog in circulatie. Zij waren in heel Atjèh de meest gewilde handelsmunt en verkregen er zelfs in die mate burgerrecht, dat zij, in tegenstelling met andere dollars, reunggét Atjèh d. i. „Atjèhsche dollars" werden genoemd. Langs de geheele Westkust was geen andere zilveren muntspecie gangbaar dan deze en ook ter Oostkust dreven de Chineezen en andere handelaren van Pinang hun handel met Atjèh uitsluitend met deze munt, en ons Gouvernement was verplicht, zijn ambtenaren in Atjèh hiervan tot het doen van betalingen aan Atjèhers te voorzien ')■ Ook in het Gajoland golden de ringgit Atjéh als de dollars bij uitnemendheid, en zelfs toen deze reeds voor ongeveer de helft door Straits-dollars waren verdrongen, bleven zij nog atijd 10% hooger geschat, terwijl men huwelijksgiften alleen in
Atjèh-dollars wilde ontvangen0).
De waardeverhouding tusschen deze dollars en de inheemsche Atjèhsche munt
kwam hierboven reeds ter sprake.
1) Deze opgave stamt uit het Meergebied. In het Gajö Wdbk. (i. v. koepang) vindt men echter opgegeven: 1 koepang = '/i6 dollar, dus als in Atjèh. _
2) Het Gajöland t. a. p. blz. 381. Misschien is hier wel te denken aan Hind. pai (tng. pie), het kleinste koperen Eng. Ind. muntje = '/i2 anna (vg'- Hobson-Jobson i. v.).
3) Het Gajöland t. a. p. blz. 383.
4) Ook Spaansche daalder, of Spaansche reaal, of piaster, of pilaar dollar, of reaal van achten (real de 'a ocho) en later ook Spaansche mat genoemd.
5) Zie W. L. Ritter: Indische herinneringen enz. p. 269 en J. A. Kruyt: Atjèh en de
Atjèhers p. 74.
6) Het Gajöland t. a. p. blz. 380.



De Spaansche dollar werd ook wel reunggét meureujam (kanonnendollar) genoemd, welke benaming doelt op de beide kolommen op het Spaansche wapen op de munt voorkomende, welke kolommen voor kanonnen werden aangezien. De dollars met beeltenis van Ferdinand Vil duidde men ook wel aan met: reunggét patong oebit (G: r. patoeng koet ja), d. i. „dollars met klein beeld" en die met beeldenaar van Carolus III en IV met: reunggét patong rajeu , d. i. „dollars met groot beeld". De Alassers gaven aan de eerste den naam van réjal aloes tèmpoes, aan de laatste dien van réjal aloes mëkipas, omdat de buste van het beeld bij de eerste smal toeloopend en bij de laatste breed uitloopend is.
Kwam er dicht bij den mond van den op den dollar afgebeelden kop een wratje voor, dan werd dit als een geluksteeken van de munt beschouwd. Men zeide dan: dit is voeder, eten, dat dicht bij den mond zich bevindt en dus teeken van goed levensonderhoud ').
De Amerikaansche dollar — eertijds de standaardmunt in de Engelsche koloniën — is in Atjèh nooit populair geweest. Hij heette daar reunggét boerong naar de op de voorzijde afgedrukte Amerikaansche „eagle". De GajS's noemden hem: ringgit tjap mata n lö, naar de achter de Phrygische muts uitschietende stralen aan de keerzijde der munt. De Alassers spraken op gelijke wijze van réjal boeroeng, of: réjal tjap matöwari.
Een andere, ook weinig in tel zijnde, dollar was de British trade dollar, die in het Gajöland ringgit bëtoengköt (Alas: réjal toengkat) werd genoemd, naar den staf, waarmede Neptunus daarop staat afgebeeld.
Dan had men nog den zilveren Japanschen dollar, of yen, of reunggét tjiën, wellicht zoo genoemd, omdat de daarop afgebeelde Chineesche karakters doen denken aan die op de Chineesche tsiën of duiten van brons, die ook in Atjèh worden aangetroffen, maar daar gewoonlijk piséh worden genoemd en voornamelijk bij het dobbelen worden gebezigd. De Gajö's noemden den Japanschen dollar ringgit bëboesoe\ omdat zij de kleine rozetvormige figuur tusschen de uiteinden van den bladerkrans aan de achterzijde der munt voor een boesoe aanzagen.
Onder de in omloop zijnde uitheemsche gouden munten vond men o. a. den gouden doublon (reunggét meuïh), het Turksche pond (paön Eseutamböj), den gouden oud-Hollandschen dukaat enz.
Het zou geen zin hebben deze opsomming van de vele ingevoerde gouden en zilveren munten, die voor en na in Atjèh in omloop waren, verder voort te zetten. Wèl dient volledigheidshalve nog een enkel woord te worden gezegd over de geïmporteerde koperen munten, die men in Atjèh aanduidde met den verzamelnaam pèng tjriëng (G: pèng tjring) = klinkende munt, en in het Alasland met doewit.
Daarvan zij slechts genoemd:
van onze eigen munten bijv. de heele en halve duiten der Vereenigde O. I. Compagnie (1602—1799), der Bataafsche Republiek (1800—1806) en de muntstukken met gekroond wapenschild van het Nederlandsch Indisch Gouvernement;
1) Gajö Wdbk. i. v. pakan.



van de door de Engelsche O. I. Compagnie voor Soematra geslagen munten bijv.: de kepeng's met hartvormig schild en initialen dier Compagnie, de bekende haantjesduiten" (doewét mano), en de kepeng's met het wapen der Compagnie; van "de door Engelsche particulieren geslagen munten bijv.: de twee-kepengstukken met opschrift „negri Troemön" en die met opschrift „negri Atjch^. Ritter schrijft (tap blz. 269) over deze beide geldstukken het volgende: „Te Atjin heeft men een koperen munt of duit, waarop het merk van den Sultan is geslagen en waarvan men er 180 voor een Spaanschen mat verkrijgt. Zij is langs de geheele kust tot bij Taroemon gangbaar". Blijkbaar is met „het merk van den Sultan" het opschrift „nëgri Atjèh" bedoeld. En verder: „Radja Boedjang van Taroemon, in alles den Sultan van Atjin naapende heeft in Engeland eene groote hoeveelheid duiten doen slaan ook met zijn merk voorzien enz" Hieruit zou men dus opmaken, dat zoowel de Soeltan van Atjeh als de vorst van Troemön opdracht zouden hebben gegeven, deze munten
te slnsn *
de door de Engelsche Noord-Borneo Compagnie, het soeltanaat van Broenei en
Charles Brooke geslagen munten, en .
de dollarcenten uit de Straits (pèng Poer) met beeltenis van Koningin Victoria en Eduard VII ')• Vijf en twintig dier dollarcenten deden 1 soekee (G: soeA-oc), d. i. een zilveren Straits-munt van '/4 dollar. Nu verstaat men onder sisoekee (G: sesoekoe) onzen halven gulden, terwijl onze 2| cent-stukken thans pcng
worden genoemd. . 
Vroeger schijnen ter Westkust van Atjèh ook koperen munten te zijn geslagen.
Dit zou men althans opmaken uit de volgende mededeeling van H. G. Nahu^'
voorkomende op p. 79 van zijn bekende „Brieven" (1826): „Van het koper
dezelve (n 1 de kopermijnen te Meuké^ bij Laböhan Adji) voortbrengen, werden
duiten en halve duiten geslagen, en ook grootere stukken, welke, voor^ onze
wederinbezitneming van Padang, in alle de afdeelingen gangbaar ™-Van
Langen, die hiernaar een nader onderzoek instelde, erkende de juistheid van dit
bericht2). Over deze munten is echter nimmer iets gepubliceerd.
Zooeven werd er reeds op gewezen, dat Atjèh steeds de muntpolitiek heeft gevolgd van de Straits, omdat het daarmede den meesten handel dreef.
Vóór de muntverandering in de Straits van 1903 waren daar vooral in omloop de bovenbedoelde British-trade-dollar en de Mexicaansche-dollar en in veel geringer mate de Hongkong-dollar (met beeltenis van Koningin Victoria de japansche yen en de Amerikaansche trade-dollar3) De oudere Spaansche dollars waren ook
allengs bijna verdwenen. „„„
Ten einde de munt in de Straits op goudbasis te brengen, werd in 1903
1) De meeste dezer koperen geldstukken vindt men afgebeeld in het gecit. numismatische werk van Netscher en Van der Chijs.
2) Atjèh's Westkust t. a. p. blz. 232. pniiin'q- Neerlands Indië
3) Qoede afb. van al deze dollar-soorten vindt men o.a. in H. Cohjns. Neerlands ina e
p. 242 en 243.



aldaar een eigen zilveren munt uitgegeven (met beeltenis van Koning Edward Vil), die den naam Straits-dollar verkreeg. De bedoeling was, om tot de fixeering van deze munt op een vaste goudwaarde over te gaan, zoodra de omstandigheden daarvoor gunstig zouden zijn. Tevens werden uitgevaardigd een verbod van uitvoer der nieuwe en een verbod van invoer der Mexicaansche en Britsche dollars, om daardoor een afvloeiing der laatste en indeplaatsstelling der eerste te bevorderen.
Maanden voordat de nieuwe muntregeling in de Straits afgekondigd werd, was den Atjèhschen handelaren aangezegd, dat het in hun belang was tijdig de zilvervoorraden op te ruimen, daar de oude dollars, 11a de invoering van de nieuwe, vermoedelijk geweerd zouden worden. Aan dien wenk was door de meesten gevolg gegeven, zoodat toen bovenbedoeld verbod afgekondigd was, er in Atjèh groot gebrek was aan zilver en de handel daar aangewezen was op Engelsch papier of Nederlandsche munt. Aangezien de banken in de Straits haar papier zooveel mogelijk vasthielden, wanneer men het trachtte te verkrijgen door inwisseling van oude zilveren dollars, werd het Nederlandsche geld — zoo papier als zilver — gewilder. Daar het gevaar bestond, dat allerlei oude dollars van elders naar Atjèh zouden worden gespuid, vaardigde de gouverneur Van Heutsz onmiddellijk, nadat het besluit van het bestuur der Straits bekend werd, een verbod uit tot invoer van den ouden dollar in de Onderhoorigheden, terwijl bij Gouv. Bt. van 16 Januari 1904 N°. 58 een dergelijk verbod werd uitgevaardigd voor Groot Atjèh ').
Daar de Straits het belang inzagen, om de omliggende landen, die tot nu toe gelijke munt mei de Straits hadden verkozen, van de regeling niet uit te sluiten, werd bij order van September 1904 het verbod van uitvoer van Straitsdollars weer opgeheven. Invoer van oude dollars in de Straits bleef echter verboden.
Nog werd de muntpolitiek in de Straits eenige malen gewijzigd en hadden die wijzigingen ook haar terugslag op den geldsomloop in Atjèh, maar in dit overzicht kan hierbij niet worden stilgestaan 2).
Na 1906 werd met de muntzuivering in Nederlandsch-Indië begonnen, eerst ter Oostkust van Soematra en in 1908 in het gewest Atjèh en Onderhoorigheden. De bepalingen betreffende den invoer, het bezit en den omloop van zilveren muntspeciën, bekend onder den naam van dollar, alsmede van dollarpasmunt, werden na herziening samengevat in de Ordonnantie van 27 April 1909 (Stbl. N°. 256), waarbij voor heel Atjèh de invoer en voor de onderafdeeling Tëmiang ook het in betaling geven of nemen, vervoeren of bezitten dier muntstukken verboden werd.
e. Maten 3).
1. Inhoudsmaten.
Om den inhoud van een of andere waar te meten (soekat, of: seumoekat,
1) Kol. Verslag 1904/05 p. 15.
2) Zie hierover het uitvoerig en helder rapport van Mr. G. Vissering over den geldsomloop in de residentie der Oostkust van Soematra, als Bijl. U. opgenomen in het Versl. v. d. Javasche Bank 1906/07.
3) Literatuur Dr. C. Snouck Hurgronje: De Atjèhers dl. I, p. 213 nt. 1, p. 409 nt. 2 (The



G: soeköt, of: njoeköt, Alas: mesoekat) maakt men als maateenheid gebruik van een hollen cylinder — gewoonlijk van bamboe, maar ook wel van hout of blik welks inhoud aan gepelde rijst, gevuld en van boven glad gestreken (koh, of giét), een zeker aantal Spaansche dollars behoort te wegen.
Zulk een maateenheid heet in Atjèh: arè, in Gajo: aré, in Alas: seloep, en
door het geheele gewest heen ook wel bamboe.
Men gaat dus uit van het volume van een bepaald gewicht aan rijst en zegt dan, welk veelvoud, of welk onderdeel van deze bekende maat door de andere
gemeten waar wordt ingenomen. , . , . . .
Daar dat gewicht plaatselijk verschilt, is ook de maateenheid niet overal
dezelfde In Atjèhsch gebied dient onder kampoenglieden de are rijst 48 Spaansche dollars (= ± 1296 gram; 1 dollar = ± 27 gr.) te wegen - en ze heeft dan een inhoud van ongeveer lf L. — maar op de keudè's gebruikt men voor invoerproducten ook andere arè's, die een inhoud hebben van gepelde rijst ter zwaarte van 60 of 70 dollars. In Groot Atjèh rekent men tegenwoordig op de pasar s vrij algemeen met de arè van 54 dollar. In het Pidiësche is de ouderwetsche kleine arè van 48 dollar het meest in gebruik. Volgens Van Langen (Westkust t. a. p. blz. 520 vg.) is het gewicht van de arè ter Westkust gewoonlijk 63, maar - ook wel 56 (Meulaböh), 72 (Seunagan) en 60 (Soesüh) dollar. Ter Ooskust (in het Pasèsche) weegt de arè voor het meten van rijst 60 dollar +1 djampaj (dus 60i dollar) van pinang 72, of ook wel 75 dollar en van peper 70 dollar. In het Gajöland heeft men naast de aré van 48, ook die van 45, van 62 en, bij verkoop van gëtah, van 72 dollar. (Gajö Wdbk. i. v. aré). In het Alasland heet deze maa seloep en moet daar volgens de adat 62 dollar wegen.
Veelvouden van de arè zijn:
2 arè = 1 gantang (G: id.), een niet bestaande inhoudsmaat, waarmede echter
wèl gerekend wordt; ,
8 gantang = 1 naléh (G. en Alas: id.), een niet bestaande inhoudsmaat, waarmede
echter wel gerekend wordt; , . . , .
10 naléh = 1 goentja (G. en Alas: koentjö), een niet bestaande inhoudsmaat. De
Gajösche koentjö is soms 2 X, soms 3 X zoo groot als de Atjèhsche goentja
dus resp. = 20 nalih (320 aré), of 30 nalih (480 are). In het Alasland rekent
men een koentjö op 4 nalih-, .. ...
10 goentja = 1 koejan, een scheepsruimte-maat. Van Langen stelt in zijn Wdbk.
de koejan op 40 pikoel.
Onderdeelen van de arè zijn: w) ar-e _ ] tjoepac, een niet bestaande inhoudsmaat, waarmede echter wel gerekend wordt; . .. tjoepa" = 1 kaj (G: en Alas: kal), is een halve groote klapperdop, n.1. die
Achehnese I' 201 nt 1 372 nt.2); Dezelfde: Het Gajöland p. 345; Dr. G. A. J. Hazeu: GajoschSedeïl Wdbk op de'verschillende woorden; Dr. J. Jacobs: Het familie- e•« kamP^fven °P G root-Atjèh dl lp 278 vg.; K. F. H. van Langen: Atjèh's Westkust p. 514 vg.; j. A. Kruyt. Atjèh en de Atjèhers p. 78; The Veltman: Ned.-Atjèhsche woordenlijst p. 31 vg.



helft, waarin zich de drie kiemgaten bevinden, waardooj* deze maat ook voor natte waren is te gebruiken; men kan dan uit die gaten, die men eerst met de hand gesloten houdt, de afgemeten vloeistof gemakkelijk doen afvloeien. Ouderwetsche kaj's ziet men nog wel bespannen met de gedroogde huid van het scrotum van een rund (koeiét keumiröë leutnö), waardoor ze aan stevigheid winnen en dus bij het vallen niet zoo spoedig breken,
'/2 kaj = 1 blakaj (G: blahkal, uit blah + kal)',
"" blakaj = 1 soendië (of: sindië, of: soenië, of: sinië, uit si + nië, of: si + ndië,
G: soendil, uit së + oendil)-,
'/2 soendië = 1 sipoet (uit si + poet, G: id.).
De laatstgenoemde drie onderdeelen worden afgemeten met behulp van ronde stukjes klapperdop van de vereischte capaciteit.
In het Alasland heeft men als veelvouden van 1 sëloep:
10 sëloep = 1 nalih;
2 nalih = 1 sëprei\
2 sëprei — 1 koentjö-,
4 koentjö = 1 parah, en als onderdeelen van 1 sëloep:
1 sëloep = 4 kal;
1 kal = 2 atjö.
De onderdeelen van een kaj komen als maten betrekkelijk weinig voor. De gewone inhoudsmaten zijn dus feitelijk slechts een tweetal: n.1. de are, of bamboe en de kaj.
Men heeft echter ook mandjes van bili, of rotan, of boombast in gebruik, die een bepaalden inhoud hebben en waarin men de padi van het veld huiswaarts draagt, zoodat men onmiddellijk berekenen kan, hoe groot de oogst is geweest. Deze mandjes heeten in Atjèh gaténg, in de Maleische streken ter Westkust katiding, bij de Gajö's gating, of: këndang, of: pëpadangön. In Atjèh heeft men gaténg's, die 1 naléh + 4 arè = 20 arè, en andere, die slechts 1 naléh = 16 arè inhouden; de laatste worden ook met den naam naléh aangeduid. In het Gajöland rekent men met gating's, die 2* nalih (= 20 gantang of 40 aré) en met andere, die 10 gantang's (= 20 aré) padi kunnen bevatten. De Alassers hebben tot hetzelfde doel inhoudsmaten, lèngkar genoemd, die een inhoud hebben
van 4 nalih = 40 sëloep.
Soms wordt de naléh (= 16 arè) ook wel tón, of tong, of tong genoemd en bestaat dan meestal uit een petroleumkist, dienende als inhoudsmaat o. a. voor peper en gedroogde visch. Maar ook wordt de ton wel gesteld op 18 arè. Ter Oostkust (in het Pasèsche) geldt 1 ton (de gewone inhoudsmaat aldaar voor pinang) = 20 arè = 10 gantang = '/4 lasah = '/8 goentja = V,00 koejan.
Speciale inhoudsmaten voor natte waren, zooals petroleum, klapperolie, suikerrietsap, azijn, enz., kent de Atjèher feitelijk niet. De kaj en haar onderdeelen gelden zoowel voor natte- als droge waren. Voor de eerste behelpt men zich tegenwoordig veelal met flesschen en rekent men:
een , jeneverflesch (katja peuët sagöë) = siarè = 4 kaj;



een wijnflesch (katja sitjoepa ) = 2 kaj; een „ajër-.lplanda"-flesch (katja sikaj) = 1 kaj.
Ten slotte zij nog herinnerd aan het woord koelah, dat in Atjèh een kubieken inhoud water aanduidt (zie dl. I, p. 384).
Verder worden nog bepaalde hoeveelheden aangeduid door omschrijvingen aan de menschelijke hand ontleend, zooals:
sigeupaj, G: sënëmbal, of: sëngkëmboel, Alas: sëkoepöl = een vuistvol (bij waren,
die een kluit of klomp vormen, zooals gekookte rijst, aarde, enz.); sireugam, G: sënrënggöm, Alas: siranggöm, Mal.: saganggam = een vuistvol (bij
waren, die los bijeen zijn, zooals ongekookte rijst, suiker, meel, enz.); sitjeukoeë, of: saböh paleuët, G: sëtangkoes, Alas: sintjaloe , Mal. saboeah tapa
tangan = zóóveel als men in de geopende holle hand kan houden; sidjeumpët, G: sëdjëmpoet, Alas: id., Mal.: sabidjè = zóóveel als men met de
toppen der 5 vingers vatten kan; sigeutjaj rajeu, G: sëbidös, of: toemboeng bidös, Alas: sëmbidös, Mal. satjaka = zóóveel als men met de duimen en de wijsvingers van beide handen kan omspannen;
sitjeuka, ook wel: sigeutjaj, G: sëkëtjal, of: sëngkëtjal, of: toemboeng këtjal, Alas: sëtjëkël, Mal. sagama = zóóveel als men met duim en middelvinger van één hand kan omspannen; wa, G: dököp, of: dakap = zóóveel als men met beide armen omvatten kan.
2. Vlaktematen.
Deze zijn bij den Atjèher wel niet geheel en al onbekend, maar toch weinig gebruikelijk. Wil hij de uitgestrektheid van een stuk bouwland aangeven, dan doet hij zulks gewoonlijk door het aantal naléh's padizaad te vermelden, die noodig zijn, om het te beplanten. De oppervlakte van pepertuinen geeft hij ruwweg aan, door het aantal schaduwboomen te noemen en bij klappertuinen wordt slechts het aantal klapperboomen vermeld. Pisang- en suikerriettuinen zouden in Pidië wel gemeten worden per oeroeë, een vierkant, waarvan elke zijde 2 el (haïh) lang is.
Voor rijstvelden wordt in Groot Atjèh soms de jö als vlaktemaat genoemd, maar nauwkeurig bepaald is die maat geenszins. Gewoonlijk verstaat men daaronder een oppervlakte grond, voor welks bezaaiing men 1 naléh zaaipadi noodig heeft'), maar ook als het veld veel kleiner is, spreekt men van een jö', zoodat dit woord practisch toch ongeveer op hetzelfde neerkomt als het woord oemöng, d. i. een rijstveld door dijkjes afgezet, maar van ongedéfinieerde uitgestrektheid.
Ter Oostkust van Atjèh (in het Pasèsche) drukt men de uitgestrektheid van een rijstveld uit door het aantal mas te noemen. Men verstaat dan onder 1 mas, een vierkant, waarvan de zijden 17 vadem (deupa) lang zijn en rekent één deupa
1) Dr. C. Snouck Hurgronje: De Atjèhers dl. I, p. 282 (The Achehnese I: 261). Volgens Van Langen's „Atjèh's Westkust" p. 519 zou de jö" een oppervlakte beslaan, waarvoor men ter beplanting een zaadbedding van 5 naléh zaadpadi behoeft.



op 6 haïli simeuseuti, d. i. 6 el + de breedte van de dichtgevouwen hand met uitgestrekten duim. Men noemt zulk een oppervlak een mas, omdat, voor het beplanten daarvan met rijst, vroeger één mas (= pèng Poer, of Straits-centen) als loon werd betaald. Anderhalve mas noemt men ter Oostkust 1 keubeuëng, waarvoor dus een plantloon werd betaald van 36 pèng Poer — 6 goepang. Ook duidt men aldaar de grootte van een sawahvak (tipèh) aan met het plantloon te vermelden: zoo spreekt men bijv. van een tipèh van één, twee, drie, enz. boesö', van zóó en zóóveel goepang enz.
In het Gajö- en Alasland geeft men de oppervlakte eenvoudig weer door te vermelden, hoeveel zaad er noodig is tot beplanting van de reeks vakken (G: tëmpèh, Alas: batas), waarin het rijstveld in de lengte is verdeeld. Zulk een reeks noemen de Gajö's böndjör, de Alassers band/ar.
3. Lengtematen ').
Evenals elders in onzen Archipel, zijn ook in Atjèh de lengtematen (seunipat, of: sipat, G: sipöt) veelal ontleend aan de lengte van verschillende lichaamsdeelen. De voornaamste hiervan zijn:
si kroenjöng (G: sëkroenjoeng) = de lengte van de voeten tot de toppen der
vingers, indien de arm recht naar boven wordt uitgestrekt; si deupa meunara (of: meulara) = de afstand der vingertoppen, als men de armen zoo ver mogelijk naar achteren buigt (dus meer dan één vadem), of, zooals Van Langen deze maat omschrijft (Westkust t. a. p. p. 518), en wat ongeveer op hetzelfde neerkomt: de grootste afstand, die afgespannen kan worden tusschen de uiteinden der teenen van den uitgestrekten rechter- of linkervoet en den middenvingertop der uitgestrekte linker- of rechterhand; si deupa (G: sedepa, Alas: sëngkëlang, Mal. sadapo) = vadem (afstand tusschen
de toppen der wijsvingers bij uitgespreide armen); si ila (G: sèla , of: sara èla , Alas: blah dadö, Mal: sa ilo) = de afstand van het midden van de borst tot aan den top van den middelsten vinger, als arm en hand horizontaal uitgestrekt zijn ('/2 vadem); si Ihoee , of: si ioee = de afstand van den oksel tot aan den top van den middelsten vinger;
si ningköj, of: seuningköj (G: seningkoel, Alas: pikoelön, of: pëmikoelön) = de afstand van den top des middelsten vingers, wanneer de arm horizontaal gestrekt is, tot den elleboog van den dubbel gevouwen, eveneens horizontaal gestrekten anderen arm (dus minder dan één deupa)] si haïh (G: sënëta, uit sënsëta, Alas: sënsëtö, Mal.: sëta — Skr.: hasta, bij de Maleiers op de Westkust sa éto) = een el, de afstand van den elleboog tot de punt van den middelsten vinger;
1) Literatuur: Th. Veltman: Ned.-Atjèhsche woordenlijst i.v. lengtematen op p. 31 vg.; Dr. Q. A. J. Hazeu: Gajösch Ned. Wdbk. op de verschillende woorden; K. F. H. van Langen: Atjèh's Westkust p. 518 vg.; Dr. J. Jacobs: Het familie- en kampongleven op Groot-Atjèh dl. I, p. 278 vg.



si toembö* (G: sëtoelang, of: sëkënëmoel, Alas: sëpënëmboel, Mal.: satoemboe) = de afstand van den elleboog tot aan het eind van de tot vuist gebalde hand; si toelèng — de lengte van den onderarm, gemeten van den elleboog tot het polsgewricht;
si djeungkaj (G: sëdjëngkal, Alas: id., Mal.: sadjanka) = de afstand van de punt van den duim tot die van den middelsten vinger, wanneer zij zoover mogelijk uiteengestrekt zijn;
si djeungkaj teuloen(d)jö% of: si toenjo' (G: sëdjëngkal toendjoé, of: sëntoenjoe , Alas: sëtoendjoe ) = de afstand van de punt van den duim tot die van den wijsvinger, wanneer ze zoo ver mogelijk uiteengestrekt zijn; si djeungkaj gité' — de afstand van de punt van den pink tot die van den duim,
wanneer ze zoo ver mogelijk uiteengestrekt zijn (een handspan); si meuseuti = de breedte van de dichtgevouwen hand met uitgestrekten duim; si paleuët (G: sëdëma , Alas: mpat djari, Mal.: satampöi) = de breedte der handpalm, beneden de 4 vingers, zonder den duim; si djaröë (G: sëdjari, Alas: sëkambal, Mal.: sadjari) = een vingerbreed;
Van sommige dezer maten wordt ook de onderlinge verhouding aangegeven, nl.: 1 deupa = 2 ila;
1 ila = 2 haïh;
1 haïh = 2 djeungkaj;
1 djeungkaj = 2 paleuët;
1 paleuët = 4 djaröë;
1 djaröë is in ons metrieke stelsel overgezet (volgens Van Langen) = + 0.0215 M.
Een andere wijze van afstandsbepaling bij afgelegde tochten is bijv. het Gajösche sëgör tëdoeh = één keer rusten, zóó ver als de afstand tusschen 2 rustplaatsen (pëtëdoehön) bedraagt.
4. Gewichten ').
We hebben gezien, dat men voor het meten van allerlei koopwaar maten bezigt, die een hoeveelheid gepelde rijst ter zwaarte van een zeker aantal dollars kunnen bevatten. De inhoudsmaten en gewichten (timang of: teunimang, G: timbangön, Alas: timbangan) gaan dus op natuurlijke wijze in elkaar over.
Andere waren weegt men op een schaal, waarbij het gewicht van een are gepelde rijst als eenheid {soebo , G: boendöl) geldt. Zoo spreekt men bijvoorbeeld in het Gajöland van: sanaré konjèl, in Alas van: sëatjö bako, en men bedoelt er dan mede, zeker gewicht aan konjèl of tabak, dat respectievelijk overeenkomt met het gewicht van één are en één atjö gepelde rijst.
Bij het inruilen van stofgoud (meuïh oerè, of: m. meuntah, G: mas oeré, of: m. matah) tegen andere waren, of tegen geld, bezigt men als goudgewicht gepelde rijstkorrels (padé brat, G: anac örös) en vroeger ook wel de toen gangbare zilveren muntjes (boesö" en goepang) en de Spaansche dollars.
II) Literatuur: C. Snouck Hurgronje: De Atjèhers dl. I, p. 370 (The Achehnese I: 339), Dezelfde: Het Gajöland p. 116, 274 en 362; Th. Veltman's Ned.-Atjèhsche woordenlijst i. v. „gewichten" en „weegschaal" en het Gajö Wdbk. op de verschillende woorden.



Tegenwoordig maakt men gebruik van looden gewichtjes: boengkaj (G: boengköl) en manjam genoemd. Eén boengkaj geldt voor 16 manjam, of voor 2 dollars gewicht, d. i. 2 X ± 27 gram = ± 54 gram. Zoo heeft men ook stukjes lood van 8, 6, 5, 4, 3, 2, 1, '/, en '/4 manjam. Eén manjam is in gewicht evenwaardig aan 12 baji, d. z. de steenroode zaden van Adenanthera pavonina L., of aan 24 saga, d. z. de rood en zwart gekleurde zaden van Abrus precatorius L., welke zaden dus geacht worden resp. + 0.28 en 0.14 gram te wegen '). In het Gajö- en Alasland zijn deze gewichten weinig of niet bekend.
Bij sommige door de adat geregelde betalingen hoort men vaak gewagen van een zeker aantal tahé (G: töil, Jav. Mal.: tahil) en als onderdeel daarvan van een peuha (G: pa). De tahé was oorspronkelijk een goudgewicht, maar heeft later de beteekenis gekregen van 1/5 boengkaj.
Bij huwelijksgiften wordt de berekening als volgt: sikatöë meuïh = 500 reunggét Atjèh = 20 boengkaj-,
1 boengkaj = 5 tahé = 25 peuha — 25 reunggét Atjèh.
Tegenwoordig wordt de tahé bij huwelijksgiften gelijk gesteld met ƒ5.
Bij weddenschappen geldt:
1 boengkaj = 5 tahé— 20 peuha = 20 reunggét Atjèh (tegenwoordig ƒ20).
In deze gevallen heeft de tahé dus uitsluitend de beteekenis van een waardebepaling, niet die van een gewicht, zooals de handelaren die kennen.
Ook in het Gajöland heeft de töil een andere beteekenis verkregen en wordt zij voor elke gelegenheid door een conventioneel aangenomen waarde in gangbare munt vertegenwoordigd. Dr. Snouck Hurgronje zegt daarover: „De töil voor huwelijksgiften (töil kérdjö) zou 5 en die voor boeten {töil ödöt) 4 dollars bedragen, in Gajö Loeös beiden 4 dollars". Zoo heeft ook de pha (G: pa), die nog in ouderwetsche uitdrukkingen wordt gebezigd, de beteekenis gekregen van 1 dollar. Tegenwoordig geldt de töil voor ƒ 5 en de pa voor ƒ1.
Bezien we thans de voornaamste handelsgewichten.
Bij de levering van pinang is de bahra of bara (Skr. bhara = „last") een zeer gebruikelijk gewicht, gelijkstaande met 3 piköj (Jav. Mal. pikoel— „dracht"), elk van 100 katö'é (Jav. Mal. kati), terwijl 1 katöë het gewicht behoort te hebben van 24 Spaansche dollars, d. i. 24 X + 27 gram = ± 0.648 K.G.
Voor het wegen van opium en ook wel van andere waar is de katöë in 16 tahé, de tahé in 10 tji, de tji in 10 mata verdeeld en geldt verder 1 katöë ook voor 12 boengkaj (met de bovenvermelde onderverdeeling in manjam's, baji en saga). Eén tahé heet ook een gewicht te hebben van 4 pèng Poer (dollarcenten), terwijl 3 pèng Poer in zwaarte gelijk worden gesteld met 1 Spaanschen dollar. Volgens deze laatste verhoudingen zou een katöë dus komen te staan op ongeveer 22 Spaansche dollars.
Inderdaad is de katöë, zooals die in den handel gebruikelijk is, geen con-
1) Deze tot ons metrieke stelsel herleide gewichten zijn ontleend aan de opgave van Van Langen (Atjéh's Westkust p. 521), maar verschillen eenigszins van de door Dr. Jacobs bij het wegen van zaden verkregen uitkomsten (t. a. p. dl. I, p. 280).
5



stant gewicht. Het gewone gewicht in Atjèh is de z.g. katöë Tjina van 24 Spaansche dollars, die dus in gewichtshoeveelheid gelijk staat met 1 tjoepa (= 2 kaj) gepelde rijst. De z.g. katöë Atjèh, die zoo goed als niet meer wordt gebruikt, komt overeen met het gewicht van 36 dollars, of van 1 '/2 tjoepa (= 3 kaj) gepelde rijst. En, om de verwarring nog grooter te maken, rekent men ook met katöë, die 22 dollars zwaar zijn, waarop zooeven is gedoeld. Deze laatste kati, die ter Oostkust veel wordt gebruikt bij detail-verkoop op de keudè's, zou ook op Pinang in gebruik zijn. Alles wat daar vandaan komt (zooals stokvisch, gedroogde kruiden, uien, z.g. minjeu sapi, gambir, enz.) is dus met die lichtere kati afgewogen. Maar, waar men producten van de bevolking opkoopt, gebruikt men gewoonlijk de zwaardere Chineesche kati van 24 dollars.
Hieruit blijkt, dat ook het pikoel, dat overal als 100 kati geldt, geen standvastig gewicht kan zijn. Het piköj Tjina (100-voud v. d. katöë Tjina) = + 65 K.G., het piköj Atjèh (100-voud v. d. katöë Atjèh) = ± 97| K.G., terwijl het piköj als 100-voud van 22 dollars = ± 59^ K.G. Dat de argelooze kleine man van dit verschil in gewicht tusschen de gekochte en de verkochte kati of pikoel veelal de dupe is, ligt voor de hand. Ook ter Westkust van Atjèh rekenen de handelaren met tweeërlei pikoelmaat: bij den inkoop van boschproducten wordt daar algemeen de z.g. datjing bësar (= pikoel van 80 K.G.), bij verkoop van levensmiddelen de z.g. datjing këtjil (= pikoel van 62^ K.G.) gebruikt. De vroegere landbouwadviseur in Atjèh J. A. Heyl vermeldt nog op blz. 45 van zijn werkje over de pepercultuur, dat het Atjèhsche pikoel, dat ter Westkust voor den opkoop van peper gebruikt wordt, een gewicht heeft van 96—120 K.G., afhankelijk van de kwaliteit van de peper. In het Gajöland rekent men het pikoel evenzeer op 100 kati, en men denkt daarbij aan het gewicht van 40 aré gepelde rijst, elk ter zwaarte van 48 Spaansche dollars, dus + 52 K.G.
Voor het wegen van stokvisch (keumamaïh) wordt gerekend met de diwa =
150 katöë.
Tot het afwegen van allerlei waren worden vooral drieërlei weegschalen gebruikt: neuratja, of: noeratja (G: nëratja, Alas: nëratjö) = een klein weegschaaltje, vooral voor het wegen van goud, vroeger ook van opium. Balk en schalen (ön, G: oeloeng) zijn hierbij meestal van messing; de fijne naald (lidah, of: mata, G: dèlah) beweegt zich in een ovaal ringetje. Tot opberging dient gewoonlijk een doosje of foudraal (plö' neuratja, G: oemah ni nëratja, of: tödn nëratja); tjéng (G: id.) = een groote weegschaal, waarop bijv. in Atjèh het vleesch gewogen wordt bij het ma' meugang (dl. I, p. 331), in het Gajöland de tabak en de gëtah, enz. De schalen zijn van zigzagvormig gevlochten bili (G: bëmbön)-, rotan-, of klapperbladreepen, en opgehangen aan een houten stok (gö, G: gör), in het midden waarvan de evenaar (lidah) draaibaar bevestigd is in een stukje rotan of hout;
datjéng (G: id., van het Chin. ta-ching = groote weegstok) = unster, of weegtoestel met ongelijke armen, voor het wegen van allerlei waar en bestaande uit een ronde houten staaf (gö, G: önggal) met deelstrepen (tahé, of: tanggam, G: tönggöm), die het gewicht aangeven. Door het midden steekt een vierkant



staafje (böh tjéng). Ook heeft men zeer kleine dergelijke balansen, die door de Chineezen worden gebruikt voor het afwegen van goud.
Zij, die zich door de dorheid der geproduceerde namen en cijfers niet hebben laten weerhouden, de voorgaande bladzijden door te lezen, zullen wel den indruk hebben gekregen, dat het stelsel van maten en gewichten in yltjèh uitmunt, eensdeels door onnauwkeurigheid, anderdeels door zeer uiteenloopende plaatselijke verschillen. Als men hierbij nog in aanmerking neemt, dat het gebruik van valsche maten en gewichten, vooral bij verkoop in de tuinen, in Atjèh schering en inslag is, dan zal men ook beseffen, dat op het gebied, dat ons hier heeft beziggehouden, voor het bestuur nog een dankbare taak is weggelegd. Evenals het muntwezen daar vroeger was, zoo is het systeem van maten en gewichten daar nu nog een Augiasstal. Voor wat het eerste betreft, is de zuivering voltooid, het laatste wacht nog op de Hercules-taak, om Atjèh's bevolking naast éénheid van munt ook te helpen aan éénheid van maat en gewicht '). Betrouwbare maten en gewichten, — het is het desideratum, dat ook door de Atjèhers sterk wordt gevoeld. Are njang sabé — radja njang adé — banda njang ramè, zóó drukt hij
zich uit, d. i., zooals H. T. Damsté vrij vertaalt: „vol gewicht — goed gericht 
bevolking dicht!"2). Indertijd schreven wij reeds uit Atjèh3): „Het behoeft wel geen betoog, dat op zulk een onzekere en onzuivere basis als het hier bestaande stelsel van maten en gewichten onmogelijk een eerlijk en gezond handelssysteem kan worden opgebouwd. Naar mijn vaste overtuiging zou men den Atjèher dan ook geen grooter dienst bewijzen, dan hem te verlossen van dit stelsel — of beter van dit gemis aan stelsel — dat hem overal blootstelt aan allerlei kwade praktijken van sluwe vreemde handelaren. Men late den Inlander de maten en gewichten, die hij heeft, behouden, maar men stelle de eenheidsmaten door een ijk vast, en stelle bij politiekeur het gebruik van daarvan afwijkende maten strafbaar. Ook de heer Heijl bepleit in zijn bovenbedoeld boekje (blz. 45 vg.) de urgentie van geijkte inhoudsmaten in het gewest. Te Lhö£ SoekSn vernam ik, dat de gezaghebber aldaar op eigen initiatief en voor zijn eigen ressort daarmede een aanvang had gemaakt. Mocht deze voortvarende maatregel het tot navolging opwekkend begin zijn van een toekomstige regeling, ééns voor al en voor het geheele gewest gelijk! De hieruit voortspruitende geldelijke consequenties zouden slechts luttel zijn en ten laste kunnen komen van de plaatselijke landschapskassen".
1) Vele der bovengenoemde maten en gewichten zijn inderdaad reeds door de Regeering voor heel Ned. Indië vastgesteld (zie de desbetreffende opgave in het eerste gedeelte v. d. Regeeringsalmanak), maar bij de transacties tusschen Inlanders en ook wel van dezen met Europeanen blijft men toch de oude sleur volgen. Hierbij zij nog aangeteekend, dat de Sabang Maatschappij (Atjèh Transport Mij.) voor het vervoer van goederen de kojang rekent volgens het militair tarief N°. 7 (Stbl. 1882 N°. 161).
2) Kol. Tijdschr. 1918 p. 48.
3) Tijdschr. v. h. Kon. Ned. Aardrk. Gen. 2e Serie dl. 34 (1917) p. 747.



E. SCHEEPVAART.
In de boven gegeven schets van onze oude handelsbetrekkingen met Atjèh werd reeds opgemerkt, dat zij na 1660 niet veel meer te beteekenen hadden en na 1786 geheel ophielden. We hebben ook gezien, dat onze eerste handelsvloten krijgs- en handelsdienst moesten verbinden, om zichzelf te beschermen tegen de aanvallen van andere Westersche naties, of van de inboorlingen, waarmede men handel dreef, daar er toen nog geen zeemacht in onze Oost bestond.
Het valt buiten het bestek van dit overzicht, de historische ontwikkeling onzer Marine met betrekking tot Atjèh te schetsen. Slechts zij er aan herinnerd, dat bij het uitbreken van den Atjèh-krijg de drie haar samenstellende elementen: het auxiliair eskader, de Indische Marine en de Gouvernements Marine aanwezig waren.
De taak der zeemacht in de Atjèhsche wateren was in hoofdzaak twee-ledig:
1. Het rechtstreeks deelnemen aan de krijgsverrichtingen, hetzij zelfstandig, hetzij in samenwerking met het leger.
2. Het tegengaan van zee- en strandroof en van het invoeren van oorlogsmateriaal en opium; het blokkeeren der kust, waaraan ook was verbonden het tegengaan van de visscherij aan de kust met prauwen; het overbrengen van ambtenaren met diplomatieke zendingen belast; het beschermen der handelsvaartuigen tegen afpersingen en andere onrechtmatige handelingen van de zijde der Atjèhsche hoofden, het transport van vivres en andere behoeften, enz.
Was zij voor het eerste deel harer taak ten volle berekend, in het volvoeren van het tweede deel is de Marine meermalen te kort geschoten door gebrek aan getalsterkte en aan snelheid. Vooral in het blokkade-tijdvak was de dienst voor de Marine niet alleen uiterst moeilijk, maar ook hoogst onaangenaam. „Men verplaatse zich in gedachten op den kruiser" — zoo schreef de oud-schout bij nacht H. Dyserinck — „die de eene maand voor, de andere na, dag in dag uit in eenig kustgedeelte bewaakt van slechts zes tot twaalf uren gaans, zoo overdag als des nachts van boord en uit de sloepen steeds speurend naar visschersvaartuigen, die hun bedrijf nabij de kust in zee uitoefenen, naar prauwen groot of klein, die uit de kreeken of rivieren ontsnappen, om zich naar een ander punt van de kust te begeven, of den oversteek te wagen naar de eilanden of den overwal van Malaka en naar handelsvaartuigen, die beproeven hun smokkelwaar veilig door de blokkade-linie heen aan wal te brengen" ').
Ook de transportdienst ter zee ten behoeve van de krijgsmacht te velde, was aan de Marine toebedeeld, en stond onder het toezicht van den commandant der zeemacht in de Atjèhsche wateren, die in de eerste jaren van den Atjèh-oorlog den ambtstitel droeg van commandant der maritieme middelen en den rang had van kapitein ter zee.
1) Zie het hfdst. „Marine" in het gedenkboek Nederlandsch Indië onder het regentschap van Koningin Emma (1898) p. 321. Behalve in dit opstel vindt men nog een kort en helder overzicht van het belangrijk aandeel, dat de zeemacht in het beloop van den Atjèh-oorlog heeft gehad, in het door den vice-admiraal N. Mac Leod geredigeerde artikel „De Marine" in het door „Het Nieuws van den dag" in hetzelfde jaar uitgegeven gedenkboek: „Een halve eeuw 1848-1898" dl- I, p. 149 vg.



Men ziet, dat onze zeemacht in Atjèh niet uitsluitend voor oorlogsdiensten werd bestemd.
De Gouvernements-Marine, oorspronkelijk een deel der zeemacht (Stbl. 1866 N°. 140), werd met 1898 (Stbl. 1897 N°. 306) een zuiver burgerlijke instelling. De hiertoe behoorende stoomschepen staan thans, zooals bekend, ter beschikking van de hoofden van gewestelijk bestuur en worden hoofdzakelijk gebezigd tot vervoer van in 's Lands dienst zijnde personen en goederen en politietoezicht binnen de territoriale wateren. Van de beide tot voor kort in Atjèh (Oelèë Lheuë) gestationneerde stoomschepen der Gouvernements-Marine is na 1922 alleen het dubbelschroefschip „Nias" nog over.
Verder heeft men in het gewest, in het belang van den dienst, nog de volgende vaartuigen:
twee stoomvaartuigen, n.1. één te Sinabang en één te Koeala Langsa;
één motorvaartuig te Sabang, hoofdzakelijk voor de verbinding met de tijdelijke
quarantaine-inrichting op Poelö Roebiah; één motorbootje te Singkel;
één motorbootje te Koeala Simpang, waarmede de Simpang Kanan een eindweegs is op te varen en dat door den controleur van Tëmiang o. a. bij belastingaanslag wordt gebruikt. Dit bootje is aangekocht door de landschapskassen in genoemde onderafdeeling; één motorbootje, dat de gemeenschap onderhoudt tusschen Takéngön en Bintang over het Gajö-meer ten dienste van het militair transport.
Behalve over oorlogsvaartuigen beschikte men voor den dienst in Atjèh vroeger ook over particuliere schepen, die door de Indische Regeering voor de krijgsmacht werden ingehuurd ').
Voor het transport van materialen en levensmiddelen en voor het ziekenvervoer werd tijdens den oorlog ook gebruik gemaakt van de booten der Ned. Ind. Stoomvaartmaatschappij tusschen Batavia, Padang en Oelèë Lheuë. Van 1866— 1890 was aan deze maatschappij de paketvaart in onzen Archipel aanbesteed, die alleen in naam Nederlandsch, maar inderdaad een Engelsche onderneming was. In de eerste 17 jaren van den Atjèh-oorlog was ons Gouvernement voor troepenvervoer zelfs hoofdzakelijk van deze Engelsche maatschappij afhankelijk.
Den lsten Januari 1891 trad de Koninklijke Paketvaartmaatschappij — een zuiver Nederlandsche onderneming — als contractante voor de paketvaart op. Dat deze als het ware met Nederlandsch-Indië opgroeiende maatschappij zich tot een krachtige op soliede grondslagen rustende nationale onderneming heeft weten te ontwikkelen, is voldoende bekend. Zij heeft getoond, dat de Regeering, ook onder de moeilijkste omstandigheden, op haar rekenen kan. Bij de Atjèh-verwikkelingen, tengevolge van Teukoe Oema's plotselingen afval, kon de Paketvaart bijvoorbeeld terstond voldoen aan de spoed-eischen van het Gouvernement2).
1) Vgl. H. F. Meijer: Atjeh van 26 Dec. 1875—4 Sept. 1876, p. LIV vg.
2) Zie Dr. M. Q. de Boer: Geschiedenis der Amsterdamsche stoomvaart dl. II, lste st. (1922) p. 173 vg.



De overeenkomst met deze maatschappij werd telkens verlengd, de vigeerende (Stbl. 1916 N°. 25) is geldig tot 1925. Daarbij heeft ze zich o. a. verplicht, om een bepaald aantal vaste lijnen te bevaren. Volgens de dienstregeling der Paketvaart voor het 1ste halfjaar 1923 waren de op Noord-Soematra betrekking hebbende — alle veertiendaagsche, met uitzondering van 5° — diensten de volgende: 1°. De snelle West-route van Java (Batavia) via kustplaatsen over Sinabang (voor post en passagiers), Oelèë Lheuë, Sabang, Sigli, Lhö' Seumawè, Langsa naar Pinang en langs denzelfden weg terug naar Batavia.
De plaatsen langs Atjèh's Noord- en Oostkust en Pinang worden buiten contract aangeloopen.
2°. De langzame West-route van Java (Soerabaja) via kustplaatsen over Singkel, Banjak-eilanden (P. Pandjang), Sinabang, Tapa" Toean, Meulaböh,Tjalang, Sabang, Oelèë Lheuë, Bëlawan-Deli naar Pinang en Singapore en vandaar naar Batavia terug. De heele vaarbeurt is contractueel. De Banjak-eilanden worden afwisselend aangedaan.
3°. De Oost-route van Java (Batavia) via Singapore en Pinang over Lhö" Seumawè, Sigli, Oelèë Lheuë, Sabang, Oelèë Lheuë (facultatief), Tjalang, Meulaböh, Tapa" Toean, Sinabang, Banjak-eilanden (P. Pandjang), Singkel en verdere kustplaatsen naar Batavia en Soerabaja.
De heele vaarbeurt is contractueel. De Banjak-eilanden worden afwisselend aangedaan.
4°. De niet contractueele vaarbeurt van Pinang via Bëlawan naar Langsa, Idi, Lhö" Seumawè, Sigli, Oelèë Lheuë en Sabang en vandaar over Sigli, Lhö" Seumawè, Idi en Langsa via Bëlawan naar Pinang terug.
5°. De niet contractueele wekelijksche vaarbeurt van Pinang via Bëlawan naar Langsa en langs denzelfden weg naar Pinang terug.
We weten, dat de mailstoomers van de Stoomvaartmaatschappij Nederland sedert 1903 op de uit- en thuisreizen de route nemen over Sabang en dat ook deze dienst een veertiendaagsche is. Deze route wordt eveneens gevolgd door de vrachtbooten dierzelfde maatschappij.
Voor de Java-Bengalenlijn — een gecombineerde vier wekelijksche dienst van de Stoomvaartmaatschappij Nederland en de Rotterdamsche Lloyd — zijn in het vaarplan opgenomen: Soerabaja en eventueele andere havens in Oost Java, Sëmarang en mogelijke West Java havens, via Padang of Sabang naar Calcutta en in normale tijden naar Rangoon, terwijl van beide laatstgenoemde Britsch-Indische havens de schepen meestal terugkomen naar Batavia via Sabang.
Hiermede zijn de op Atjèh varende geregelde stoomvaartlijnen vermeld. Voor de ongeregelde of z.g. „losse booten", die Atjèh aandoen, raadplege men den Regeerings-Aimanak voor Ned. Indië.
Volgens een tusschen de Paketvaart Maatschappij en het Atjèhsche Prauwenveer (Atjèhsche Transport Maatschappij) bestaande overeenkomst, moet alle voor Oelèë Lheuë bestemde vracht gelost worden door bemiddeling van dat Prauwenveer. Vroeger had het ook het monopolie van inlading; zulks is later veranderd, zoodat het thans moet concureeren met Chineezen en anderen. Te Sigli geschiedt



de lossing door het prauwenveer der K. P. M., terwijl de belading gewoonlijk door de eigen prauwen der Chineezen plaats heeft. Te Lhö" Seumawè is het reedetransport in handen van de Chineesche handelaren. Te Langsa geschiedt het laden en lossen direct van en naar den wal door koelies van afschepers en ontvangers.
De Inlandsche scheepvaart — eertijds in Atjèh zóó levendig — is thans van slechts luttele beteekenis geworden. Allerlei factoren hebben daartoe medegewerkt. Een groot aantal Atjèhsche vaartuigen is tijdens den oorlog door onze oorlogsschepen vernield. Verder heeft ook de Paketvaart aan de eigen scheepvaart der bevolking een zwaren slag toegebracht, door zich van het producten-vervoer in de Atjèhsche wateren meester te maken. Er werd reeds op gewezen (p. 49), hoe ze indertijd ook een scherpe concurrentie heeft gevoerd met door een Chineesche kongsi te Pinang in de vaart gebrachte schepen. Eindelijk is, sedert de spoorlijn haar intrede heeft gedaan, het prauwenvervoer langs de rivieren ter N.- en O.-kust, voorzoover dit nog had kunnen bestaan, goeddeels vervallen en zijn het nu hoofdzakelijk nog slechts visschers, die met kleine prauwen soms de koeala's binnenvaren, om bij de keudè's hun vangst ter markt te brengen. Alleen in Langsa en Tëmiang bestaat een meer beteekenend prauwenverkeer met den overwal.
Op de Westkust is de Inlandsche scheepvaart vooral kustvaart tusschen de landschappen onderling en, waar men nog geen verkeerswegen heeft, geschiedt de communicatie tusschen de aan de oevers der rivieren gelegen kampoeng's nog met prauwen. Door de hooge branding en de zware deining, vooral gedurende den Zuidwestmoesson is het gemeenschap houden met den wal en het binnenkomen der rivieren daar echter vaak onmogelijk. De Inlandsche scheepvaart staat er dan ook van Mei tot October zoo goed als stil. Op het Zuidelijk gedeelte dier kust, dat door Simaloer en de Banjak-eilanden eenigszins beschut is, zijn December, Januari en Februari de beste maanden, op het Noordelijk gedeelte is de maand Januari het meest aangewezen.
Hier en daar ter Westkust geschiedt de overgang der rivieren met vlotten, zoo over de Kroeëng Wöjla bij Loebö', over de Kr. Meureubö bij Tandjong Meulaböh, over de Kr. Seunagan bij Koeala Toeha, over de Kr. Trang en over de Kr. Tadoe.
F. VERKEERSWEZEN. a. De Atjèh-tram ').
De geschiedenis van de Atjèh-tram hangt zóó nauw samen met die van het gewest, dat een terugblik op vroegere gebeurtenissen noodzakelijk is.
Om het in 1874 in onze handen gevallen en sedert tot onze hoofdvestiging gemaakte Koeta Radja op gemakkelijke wijze het vele benoodigde voor onze troepen te kunnen toevoeren, werd bij Gouvernements Bt. 26 Juni 1874 N°. 4 de
1) Van de uitgebreide literatuur over dit onderwerp zij hier slechts genoemd: Beschrijving van het tramnet in het gouvernement Atjèh en Onderhoorigheden, in het Kol. Verslag 1908, Bijl. U; Ch. F. de Rochemont: Ontstaan en inrichting van de Atjèh-tram; J. C. Loman: Een spoorwegverbinding in Noord-Sumatra; F. H. A. Steens Zijnen: De verbinding van het spoor-



bouw gelast van een zeehoofd op ijzeren schroefpalen te Oelèë Lheuë, met een daaraan aansluitenden spoorweg naar Koeta Radja. De uitvoering geschiedde door de Genie. Het zeehoofd kwam in den loop van 1875 gereed. De slechts 5 K.M. lange spoorlijn, die een spoorwijdte verkreeg van 1,067 M„ kwam den 12den November 1876 in geregelde exploitatie.
Op 1 Januari 1882 werd de spoorweg overgegeven aan het Departement der Burgerlijke Openbare Werken.
Inmiddels was ook het voornemen opgevat, om bovenbedoeld lijntje door te trekken tot aan Glé Kambéng, aan den linkeroever van de Atjèh-rivier gelegen. Dit nieuw aan te leggen stuk zou, in overeenstemming met de eischen der Regeering, aangelegd moeten worden op den colonneweg, die slechts 6 M. breed was. Ten einde nu niet te veel van den colonneweg voor de spoorbaan in beslag te nemen en voor het gewone verkeer nog een voldoende breedte over te laten, werd besloten tot toepassing eener spoorwijdte van 0,75 M.
Toen bij deze aanlegplannen het smalspoor was aangenomen, volgde daaruit vanzelf, dat het baanvak Oelèë Lheuë—Koeta Radja tot diezelfde spoorwijdte moest worden teruggebracht.
Nadat deze versmalling was afgeloopen, werd de lijn vanaf 8 Juni 1884 als tramweg geëxploiteerd. Echter kwam destijds de verlenging tot Glé Kambéng niet tot stand, doch werd de lijn slechts tot Lam Barö (ongeveer 7 K.M.) doorgetrokken.
Toen in 1885 tot de geconcentreerde stelling werd overgegaan, werd in het belang harer verdedigbaarheid besloten, langs de verschillende posten een z.g. ceintuurbaan aan te leggen, die nog in datzelfde jaar voor het verkeer werd opengesteld. Door drie straalbanen (naar Keutapang Doea, Lam Barö en Lam Njöng) stond de, ruim 16 K.M. lange, ceintuurbaan met Koeta Radja en dus ook met het oude baantje naar de reede in gemeenschap.
Met het oog op de herhaalde beschadigingen van de baan en van de treinen, waarbij de herstelling steeds onder militaire dekking moest geschieden, werd met ingang van 1 Maart 1891 het beheer van den tramweg door het Departement der B. O. W. weder overgegeven aan het Departement van Oorlog.
De afval van Teukoe Oema in 1896 had een geheelen ommekeer in het politiek en militair beleid ingewijd, zich uitende door een krachtig agressief optreden in het gebied buiten de geconcentreerde linie, waarin wederom, evenals vóór de concentratie in 1885, verschillende kampementen werden bezet. Het kwam wenschelijk voor, ook deze in het tramnet op te nemen en dit daartoe uit te breiden'). Zoo werd op 15 November 1897 het baanvak Lam Barö—Glé Kambéng voor
wegnet ter Oostkust van Sumatra met de bestaande tramlijn in Atjèh; J. Roest: Belawan-haven en Atjeh-tram; Nota van Majoor H. van Tongeren aan den Cultuurraad over de Deli-Atjèhverbinding in de Ind. Mercuur 1913; De Buitenbezittingen 1904/1914 (Meded. Encycl. Bureau)
f, vg'' ,-J- „H" Muller: De Atjèh-tram en H. van Tongeren: De voornaamste kunstwerken in net baanvak Seulimeum—Gedeh Breuë van de Atjèh-tram.
a i '•* °vfLrzlcht van het Voorloopig Verslag der Tweede Kamer en van de Memorie van Antwoord betreffende het Wetsontwerp voor den aanleg der hier bedoelde trambaanuitbreiding vindt men in het Tijdschrift voor Ned. Indië 1897 p. 407 vg. (Stoomtrambanen in Groot-Atjèh) Zie ook De Ind. Gids 1897 dl. 1, p. 636 vg.



het publiek verkeer opengesteld en den llden Januari volgde de lijn Glé Kambéng—Seulimeum.
Nadat ons actief optreden in Groot Atjèh met gunstigen uitslag was bekroond, begon in Mei 1898 onze militaire actie tegen het op de N.O.-kust gelegen landschap Pidië. Men zag toen de wenschelijkheid in van een tramverbinding van Seulimeum over de waterscheiding tusschen de vallei van de Atjèh-rivier en die van de Pidië-rivier. De zeer hooge aanlegkosten (geraamd op ruim 3 millioen gulden) deden van het plan voorloopig afzien en er werd besloten, eerst met de lijn langs de Noord- en Oostkust, die, door vlak terrein loopende, geen moeilijkheden van uitvoering zou opleveren, noch hooge kosten vergen, te beginnen, om, wanneer de omstandigheden inmiddels gunstiger mochten zijn geworden, het vraagstuk der aansluiting met de lijn in Groot Atjèh opnieuw op te vatten.
In 1899 werd met den aanleg een aanvang gemaakt. De lijn had haar punt van uitgang bij Keudè-Breuëh, waar de Kroeëng Peuët-plöh-peuët zich uit het scheidingsgebergte tusschen Groot Atjèh en de Noordkust breekt en de vlakte van Pidië betreedt en liep over Padang Tidji langs een reeds aangelegden colonneweg naar Sigli.
Sedert bleek meer en meer de wenschelijkheid van een tramverbinding ter Noord- en Oostkust van Atjèh, loopende van Sigli tot Tëmiang. Voor de snelle pacificatie dier landschappen was het noodig, hun onze moreele en materieele overmacht te doen gevoelen en het beste middel, om die macht overal snel en afdoende te kunnen doen werken, was een spoorwegverbinding. Weliswaar was de kust over haar geheele lengte te bevaren, maar het kustland was bijna overal over een breede strook moerassig, terwijl de talrijke rivieren, die de natuurlijke wegen naar het achtergelegen bevolkte land vormden, door voorgelegen ondiepten in den regel moeilijk waren binnen te komen. Met een spoorlijn had men het daarentegen in de hand, nu eens langs de kust te gaan, dan weer dieper landwaarts in af te buigen en zoodoende overal de dichtbevolkte streken gemakkelijk te bereiken. Maar niet alleen uit een militair oogpunt werd de wenschelijkheid van den voorgestelden tramaanleg betoogd. De nieuwe lijn zou ook het vervoer van de producten van het land naar de uitvoerhavens bevorderen en tevens van waarde blijken voor het vervoer van werkkrachten en voedingsmiddelen van het dichtbevolkte landschap Pidië, waar overproductie van rijst plaats had, naar de schaars bevolkte Oostelijker streken, waar de pepercultuur bloeide.
Gedurende 1901 —1904 kwam de lijn Sigli—Lhö" Seumawè tot stand. Aangezien de politieke toestand van het tusschen gelegen landschap Samalanga nog niet dadelijk een terreinopname toeliet, werd aan beide zijden met de eindvakken begonnen. In dien tusschentijd had de aanleg beoosten Lhö" Seumawè belangrijke vorderingen gemaakt. Het vak Geudöng—Lhö" Soekün werd in 1903 voltooid, daarna volgde het gedeelte tusschen Lhü" Soekön en Idi, zoodat met primo Juli 1904 de treinen van Sigli naar Idi konden rijden.
Bij de Indische begrooting van 1903 was in beginsel besloten tot de doortrekking van de lijn van Idi tot de Langsa-baai. Idi had een slechte reede, de Langsa-baai daarentegen vormde een goede haven, ten allen tijde toegankelijk voor



de booten der Paketvaart en bij vloed zelfs voor groote zeeschepen. Bovendien verwachtte men veel van de gunstige ligging van Langsa voor verscheepplaats van tabak, indien de verbinding met het net der Deli-Spoorwegmaatschappij tot stand kwam. In 1906 werd de lijn Idi—Langsa voltooid.
Toen de lijn ter Noord- en Oostkust zulk een aanzienlijke lengte stond te verkrijgen, dook het tijdelijk opgeheven plan van een aansluiting der bij Seulimeum dood loopende lijn in Groot Atjèh met die ter Noord- en Oostkust opnieuw op.
Bij de wet van 23 Juli 1903 tot wijziging en verhooging der Indische begrooting van dat jaar werden de noodige gelden voor den aanleg van het ontbrekende baanvak Seuliineum—Keudè Breuëh bewilligd, waarop in November d. a. v. aan weerszijden met het werk werd begonnen '). Vanaf 1 April 1908 kwam deze berglijn voor het publiek verkeer gereed.
De verbinding met de Delispoor was reeds tijdens het gouverneurschap van Van Heutsz ter sprake gekomen. Steeds opnieuw een punt van beraadslaging en onderhandelingen uitmakende, werd dat plan eerst sedert 1910 ten uitvoer gebracht. In 1912 kwam het baanvak Langsa—Koeala Simpang in exploitatie, in 1914 volgde de sectie Koeala Simpang—Soengai Lipoet, in 1915 de lijn Soengai Lipoet—Sëmadam en in 1916 het stuk Sëmadam—Bësitang. Met de openstelling van het lijngedeelte Bësitang—Pangkalan Soesoe op 2 April 1917, welke laatste plaats aan de Aroe-baai is gelegen, was de hoofdlijn voltooid. Op 29 December 1919 kwam de schakel Bësitang—Pangkalan Brandan tot stand, waarmede verbinding met het net der Deli-Spoorwegmaatschappij werd verkregen. Zoo is het dan thans mogelijk geworden, om Medan vanuit Koeta Radja over land in twee dagen te bereiken2).
Deze ijzeren baan, voor het grootste gedeelte in oorlogstijden aangelegd, had oorspronkelijk niet anders dan een strategisch doel. Als zoodanig is zij, zonder eenig voorbehoud, een krachtig pacificatiemiddel in Atjèh geweest: waar zij in exploitatie kwam, werd het verzet als het ware onmiddellijk gestaakt (vgl. de Memorie van antwoord op de begrooting 1900 p. 20).
De economische waarde der lijn als verkeersweg staat buiten haar militaire waarde; om tot een goede beoordeeling van den vooruitgang der eerste te komen, moet dus het vervoer, dat in de verschillende jaren met een zuiver militair doel geschied is, uitgeschakeld worden. Eerst na de totstandkoming der doorgaande verbinding over de waterscheiding in 1908 is het vervoer zich regelmatig gaan ontwikkelen. Sinds 1911 overtreffen de opbrengsten de exploitatiekosten met uitzondering van 1915 en 1920. En al is daarmede nog niet gezegd, dat een rendeerend bedrijf is verkregen, toch mag verwacht worden, dat de meerdere ontwikkeling van Atjèh niet nalaten zal, een gunstigen invloed uit te oefenen op het verkeer der Atjèh-tram.
Tegen de exploitatie van de Atjèh-tram zijn, in technischen zoowel als in commercieelen zin, voor en na heel wat bezwaren aangevoerd, waarop we in dit
1) Vgl. hierover: De verbindingsschakel in den stoomtramweg in Atjèh (De Ind. Gids 1903 dl. I, p. 942 vg.) en: Atjèh—van Koeta Radja naar Sigli (De Militaire Gids 1903 p. 332).
2) Een stoomboot heeft van Atjèh naar Bëlawan slechts 26 uren noodig.



korte overzicht niet kunnen ingaan '). Men kan het bijvoorbeeld betreuren, dat men in het streven, de kosten van aanleg zoo laag mogelijk te houden, te ver is gegaan en daardoor de eischen, welke een mogelijke ontwikkeling van het verkeer in de toekomst zouden medebrengen, heeft over het hoofd gezien. Echter bestaat nu het plan, om het smalspoor van de Atjèh-tram te vervangen door de normale spoorwijdte, welke in Deli in gebruik is, terwijl dan het materiaal van Atjèh voor andere streken in den Archipel bestemd zou zijn.
Hoewel de spoorvracht voor goederen hooger is dan het vrachttarief der Paketvaart, geeft men er toch vaak de voorkeur aan die hoogere vracht te offeren aan het sneller vervoer, wijl de afscheep te Bëlawan meermalen door ophooping van goederen groote vertraging ondervindt.
Teneinde een overzicht te verkrijgen van de exploitatie volgt hieronder een reeks, aan de Koloniale Verslagen ontleende, cijfers, die de bruto opbrengsten (o) tegenover de uitgaven (u) der exploitatie stellen:
1882, o = ƒ 47.332 1892, o = ƒ 87.892 1902, o = ƒ 213.648 1912, o = ƒ 777.045 u = „ 46.754 u = „ 106.064 u = „ 345.913 u = „ 699.741
1883, o = „ 41.177 1893, o = „ 113.953 1903, o = „ 240.883 1913, o = „ 845.230 u = „ 52.964 u = „ 98.852 u = „ 500.449 u = „ 730.867
1884, o = „ 56.022 1894, o = „ 130.562 1904, o = „ 425.680 1914, o ~ „ 914.653 u = „ 65.469 u = „ 108.685 u = „ 682.876 u = „ 838.600
1885, o = „ 152.469 1895, o = „ 120.652 1905, o = „ 500.063 1915, o — „ 924.643 u = „ 81.378 u = „ 101.359 u = „ 799.970 u = „ 949.959
1886, o = „ 91.427 1896, o = „ 159.947 1906, o = „ 559.317 1916, o = „ 1.040.420 u = „ 88.577 u = „ 102.850 u = „ 838.814 u = „ 849.007
1887, o = „ 76.938 1897, o = „ 151.395 1907, o = „ 609.339 1917, o = „ 1.109.245 u = „ 96.786 u = „ 105.094 u = „ 722.635 u = „ 907.993
1888, o = „ 86.329 1898, o = „ 166.857 1908, o = „ 645.557 1918, o = „ 1.233.435 u = „ 95.705 u = „ 130.385 u = „ 722.804 u = „ 1.025.605
1889, o = „ 84.645 1899, o = „ 127.887 1909, o = „ 670,900 1919, o = „ 1.449.956 u = „ 120.736 u = „ 138.942 u = „ 698.324 u = „ 1.161.817
1890, o = „ 96.331 1900, o = „ 128.572 1910, o = „ 645.841 1920, o = „ 1.746.069 u =„ 115.158 u = „ 204.664 u = „ 692.267 u = „ 1.862.065
1891, o = „ 88.377 1901, o = „ 134.920 1911, o = „ 704.347 u = „ 106.457 u = „ 259.061 u = „ 697.388
De opbrengst per dag-kilometer bedroeg in 1904 ƒ 4,33; 1905 ƒ 4,20; 1906 ƒ3,90
1907 /4,07; 1908 ƒ4,08; 1909 ƒ4,26; 1910 ƒ4,10; 1911 ƒ4,47; 1912 ƒ4,80
1913 ƒ 4,98; 1914 ƒ 5,36; 1915 ƒ5,33; 1916 ƒ5,64; 1917 ƒ5,93; 1918 ƒ6,62 1919 ƒ7,77; 1920 ƒ9,33.
De exploitatiekosten per dag-kilometer bedroegen in 1904 ƒ 6,47; 1905 ƒ5,74
1906 ƒ 5,85; 1907 ƒ5,21; 1908 ƒ4,58; 1909 ƒ4,43; 1910 ƒ4,39; 1911 ƒ4,43
1912 ƒ4,33; 1913 ƒ4,31; 1914 ƒ4,91; 1915 ƒ5,47; 1916 ƒ4,61; 1917 ƒ4,85 1918 ƒ5,42; 1919 ƒ6,23; 1920 ƒ9,96.
2) Zie o.a. H. H. van Kol.: Driemaal dwars door Sumatra enz. p. 17 vg. Verder: J. C Loman t. a. p. en de daarop gevolgde critiek van F. H. A. Steens Zijnen t. a. p. De nadeelige saldo's na 1897 gaven aanleiding tot het onstel van A. Snethlage: De exploitatie van den Atjèh-tramweg, en de daarop gevolgde verdediging van het beleid van de Atjèh-tram door G. P. J. Caspersz in De Ind. Gids 1907 dl. I, p. 52 vg.



Het volgende staatje geeft een overzicht van het personenvervoer (Gouvernements-reizigers inbegrepen):
PERSONENVERVOER.
Jaren le Klasse 2e Klasse 3e Klasse Totaal
1882 14.376 73.432 147.650 235.458
1883 14.594 59.523 132.250 206.367
1884 —
1885 21.513 30.053 664.764 716.330
1886 19.819 , 24.350 364.596 408.765
1887 17.294 19.356 239.755 330.405
1888 — — — —
1889 14.830 18.182 316.597 349.609
1890 — — — 391.654
1891 15.111 25.371 353.178 393.660
1892 13.728 21.544 344.820 380.092
1893 15.800 25.266 416.713 457.779
1894 14.980 28.912 513.546 557.438
1895 14.080 25.373 453.965 493.418
1896 13.584 25.549 " . 467.262 506.395
1897 14.754 24.916 557.463 597.133
1898 13.807 30.761 632.962 677.530
1899 11.947 25.989 641.379 679.315
1900 11.325 26.296 669.258 706.879
1901 18.220 39.435 907.990 965.645
1902 19.005 40.130 861.140 920.275
1903 15.583 28.417 909.882 953.882
1904 16.781 37.677 1.192.799 1.247.257
1905 18.017 30.358 1.189.968 1.238.343
1906 14.832 27.394 1.042.755 1.084.981
1907 13.299 29.560 1.100.116 1.142.975
1908 11.232 23.449 990.053 1.024.734
1909 12.343 22.161 1.003.759 1.038.263
1910 11.609 19.545 1.654.396 1.685.550
1911 13.242 25.474 1.766.677 1.805.394
1912 17.218 26.850 2.039.630 2.083.698
1913 20.821 34.471 2.391.164 2.446.456
1914 27.297 43.490 2.730.780 2.801.567
1915 27.916 42.792 2.831.601 2.902.309
1916 37.226') 72.134') 2.993.418 3.102.778
1917 36.550') 78.885') 2.750.290 2.865.725
1918 41.236') 94.564') 2.892.037 3.027.837
1919 42.812') 105.561 ') 3.187.735 3.336.108
1920 50.683') | 143.526') 3.899.680 4.093.889
1) Gouvernements-reizigers inbegrepen.
Het vervoer van vrachtgoederen (in tonnen) bedroeg in 1889: 31.059, 1890: 36.808, 1891: 24.867, 1892: 24.945, 1893: 28.461, 1894: 30.879, 1895: 37.919,



1896- 44561 1897: 42.933, 1898: 61.821, 1899: 42.756, 1900: 42.093, 1901: 54.178, 1902: 101.373, 1903: 109.140, 1904: 117.310, 1905: 124.161, 1906: 115.520, 1907: 86.624, 1908: 73.058, 1909: 81.717, 1910: 92.634, 1911: 103.044, 1912: 114.840, 1913: 114.234, 1914: 119.696, 1915: 119.714, 1916: 137.954, 1917: 182.925, 1918: 205.926, 1919: 198.344, 1920: 153.647.
Het aantal reizigers-kilometers (product v. h. aantal reizigers met het aantal K.M. door hen afgelegd) der derde klasse — dat dus voornamelijk het Inlandsch personenvervoer aangeeft — bedroeg in 1912: 44.667.268, 1913: 48.228.274, 1914: 52.056.437, 1915: 51.401.900, 1916: 56.256.267, 1917: 55.078.047, 1918: 59.775.695,
1919: 63.313.848, 1920: 73.232.869.
Als brandstof werden vroeger Ombiliënkolen gebezigd, doch ter vermindering van de uitgaven werd later overgegaan tot het gebruik van rhizophorenhout, grootendeels afkomstig uit de vloedbosschen tusschen Simpang Oelim en Langsa (dl. 1, p. 136). Het gemiddeld brandhout-verbruik in M3 per locomotief-kilometer bedroeg in 1913: 0,0175, in 1914: 0,0184, in 1915: 0,0178, in 1916: 0,0167, in 1917: 0,0165, in 1918: 0,0188, in 1919: 0,0204, in 1920: 0,022.
Met 1 September 1919 heeft de Atjèh-tram al haar vracht- en personentarieven verhoogd en deze meer in overeenstemming gebracht met die, welke op Java bij den S. S.-dienst gelden. Het reizigerstarief bedraagt thans in de 1ste klasse ongeveer 5 ct„ 2de klasse 3 ct„ 3de klasse 1,5 ct. en voor Inlanders 1 cent per K.M. ').
Bovenbedoelde verhooging heeft de bruto opbrengst-cijfers niet onbelangrijk veibeterd. Tot deze vermeerdering droeg echter ook bij het grootere vervoer aan stukgoederen; dat plaats vond tengevolge van de bepaling, dat voor zekere trajecten rijst alleen als zoodanig mocht worden verzonden, terwijl voorts, in het algemeen genomen, het goederenvervoer zich geleidelijk uitbreidde en gelijken tred hield met den economischen vooruitgang van het gewest.
Ingevolge de Ordonnantie van 18 Maart 1916 (Stbl. N°. 272) is sinds 1 Januari 1916 het Algemeen Tramweg Reglement (Stbl. 1905 N . 516, zooals dit sedert is gewijzigd) op den Atjèh stoomtramweg van toepassing. Het beheer der Atjèh-tram ging op 1 Januari 1916 over aan het Departement van Gouvernements-Bedrijven.
Uit een algemeen exploitatie oogpunt laat het Atjèh-tramnet zich in vier deelen splitsen:
a. De vlaktelijn in Groot Atjèh van Oelèë Lheuë tot Seulimeum (ruim 45 K.M., aanlegkosten ƒ 846.700). Daar alle terrein hier ingenomen is voor sawahbouw en klappercultuur en geen achterland van belofte aanwezig is, is dit traject uit het oogpunt van vervoer niet van groot belang.
b. De berglijn van Seulimeum tot Padang Tidji (ruim 33 K.M., aanlegkosten ƒ 3.100.900). Zij slingert zich met talrijke bochten tusschen de heuvelketens
1) Van Koeta Radja bedraagt de afstand naar Seulimeum 41, Sigli 89, Meureudoe 135,
Samalanga 150, Bireuën 190, Lhö* Seumawè 247, Lhö* Soekon 281, Idi 345, Peureula 366, Langsa
409, Koeala Simpang 442 en Pangkalan Soesoe 492 K.M.



en ravijnen van een onvruchtbaar en onbewoond bergland en geeft dus weinig of geen vervoer.
c. De vlaktelijn Padang Tidji-Koeala Langsa (ruim 343 K.M., aanlegkosten ruim
ƒ 10.000.000) doorsnijdt een vruchtbaar land, in hoofdzaak beplant met rijst
peper, klapper en pinang. Van deze producten heeft langs de lijn een toenemend vervoer plaats.
d. De vlaktelijn Langsa—Sëmadam (grens Atjèh) (ruim 45 K.M., aanleg ƒ 1.583.100) doorsnijdt een landstreek, waar door de bevolking veel peper wordt verbouwd en waar een aantal rubber-, koffie-, klapper- en oliepalm-ondernemingen zijn gevestigd. Van deze ondernemingen is een toenemend vervoer langs de lijn.
De totale lengte van de Atjèh-tramlijn tot Pangkalan Soesoe bedraagt 511 K.M.
Hierin zijn nog begrepen een paar zijlijntjes, waarvan de voornaamste zijn:
1 . de in 1906 in exploitatie gekomen havenlijn van Langsa naar Koeala Langsa (9 K.M.); h
2°. de in 1906 toegevoegde zijlijn Beureunoen—Lam Meulö (6 K.M.).
Op het baanvak Koeta Radja Lhö' Seumawè loopen twee doorgaande treinen in beide richtingen. Des morgens om 7.46 met de snelverbinding van Koeta Radja vertrekkende, is men des namiddags om 5.54 te Lhcf Seumawè. Den volgenden morgen om 6 uur van Lho Seumawè afreizende, komt men om 3.19 te Bësitang en kan dan doorsporen naar Medan. In omgekeerde richting reizend, vertrekt men 's morgens 9.19 van Bësitang, komt dan des namiddags 6.35 te Lhö" Seuwawè en kan dan den volgenden morgen vandaar om 6.58 vertrekken, om des middags te 4.56 te Koeta Radja te zijn. Verder hebben verschillende baanvakken één of meer treinen voor lokaal verkeer.
Op onderscheiden plaatsen zijn ten gerieve van de reizigers logeergelegenheden (pasanggrahan's) gebouwd, waar behalve logies gewoonlijk ook voeding te verkrijgen is. Ze komen voor te Seulimeum, Padang Tidji, Samalanga, Bireuën, Lho Soekon, kh, Langsa en Koeala Simpang. Hotels vindt men te Koeta Radja (Atjèh-hotel), Lhof Seumawè (Hotel-Nass) en Langsa (Hotel-Emma). Te Lhö' Seumawè, het gewone overnachtirtgsoord voor doorgaande reizigers, heeft men een gemeentelijke pasanggrahan.
b. Voertuigen.
Nevens het bovenbesproken railvervoer, heeft zich in het kustgebied, waar
een goed wegennet zulks toelaat, een vervoer met Inlandsche voertuigen (huur-
bendys en vrachtkarren) ontwikkeld. Zulke voertuigen zijn van betrekkelijk jongen
datum. Op de Westkust, waar het wegennet nog zeer gebrekkig is, ontbreken ze nagenoeg geheel ').
oMio V°or -ertuigen Zljn ter Westkust alleen geschikt de groote wegen in het Meulaböhm r !" deuNo°rdel'Jke landschappen van de onderafdeeling Tapa* Toean. De onder-
afdeeling Tjalang bezit wel een grooten kustweg, maar de toestand der bruggen is daar nog van dien aard, dat de bestuursambtenaar er zijn tournée's te voet of per rijwiel moet maken



Een tamelijk druk personenvervoer met huurkarretjes, vindt men tegenwoordig o.a. te Koeta Radja, Sigli, Lhö" Seumawè, Langsa en Koeala Simpang. Daar de Atjèhers als gezegd (dl. I, p. 513) niet met paarden weten om te gaan, zijn de meeste karretjes-verhuurderijen in handen van Klinganeezen of Maleiers.
Het tarief voor het gebruik dezer tweewielige voertuigen is over het algemeen zeer billijk. Voor Koeta Radja bijvoorbeeld, waarvoor laatstelijk een tarief werd vastgesteld bij besluit van den assistent-resident van Groot Atjèh van 22 December 1919, zijn de prijzen binnen Koeta Radja per uur ƒ1.—, per halven dag (6 uur) ƒ3.— en per heelen dag ƒ5.50. Buiten de hoofdplaats wordt gerekend voor een rit van daar naar Oelèë Lheuë ƒ1.— (gebruik 1 uur), naar Lam Njöng en Kroeëng Tjoet ƒ1.75 (gebruik 2 uur), naar Lam Barö ƒ2.— (gebruik 2 uur), naar Mata lë ƒ 2.50 (gebruik 6 uur), naar Lhö" Nga ƒ 3.75 (gebruik 6 uur). Deze prijzen gelden voor de reis heen en terug van 1 of 2 passagiers en worden voor een derden medereiziger met '/é verhoogd. Na 6.30 uur des namiddags zijn zij '/2 hooger.
Deze huurbendy's worden, behalve met de bekende uitheemsche benamingen als dos, kahar (Gajö), krétö (Alas), ook aangeduid met het woord geuritan (G: giritön), dat eigenlijk de naam is van een soort van tweewielige sleeperswagentjes, door menschen getrokken. Deze primitieve voertuigen, met massieve schijven als wielen, waren vroeger de meest gewone middelen, om landbouwproducten, hout en dergelijke naar de kampoeng's te vervoeren. Onze fietsen noemen de Atjèhers nu nog geuritan angèn en de tram wordt wel aangeduid als geuritan apoej.
Tot voor kort kon men te Koeta Radja na 6 uur des middags, wanneer het karretjesvervoer ophield, gebruik maken van riksja's, de bekende door Chineezen getrokken tweewielige Japansche karretjes, in Atjèh bekend onder den naam van Hongkong. Sedert in 1919 door de Chineezen de boycot van alle Japansche artikelen werd uitgesproken, hield dit vervoermiddel op te bestaan.
Het goederenvervoer met karren (grobaT, G. en Alas: gerba), hoewel nog niet van veel beteekenis, neemt toch meer en meer toe en in enkele streken ziet men thans reeds de padi van het veld per ossenkar naar de kampoeng brengen. In de afdeeling Groot Atjèh alleen waren in 1921 een 771-tal vrachtkarren ingeschreven. Ze worden door Chineesche timmerlieden te Koeta Radja gemaakt voor ongeveer ƒ75—80. Ter Noord- en Oostkust is haar aantal gering. Het vlakke land is daar ondiep en de Atjèh-tram voldoet er in het algemeen in de behoefte. Op den Gajöweg heeft vervoer van goederen met door buffels of runderen getrokken gerba"'s geregeld plaats. Deze zijn echter nog weinig in het bezit van Gajö's. Te Takéngön bezat in 1917 alleen het kampoenghoofd Tëkoe Hakim er een 12-tal. De inhuur van een kar van Takéngön naar Bireuën, ladende hoogstens 4 pikoel, bedraagt ± ƒ 25. In het Alasland zelf komen geen vrachtkarren voor. Wèl worden geregeld goederen tusschen Koeta Tjané en Medan via de Bataklanden vervoerd, maar de hiervoor gebruikte ossenkarren zijn bijna alle in handen van Batak's. Voor bedoeld transport (218 K.M.), waarvoor ongeveer 10—12 dagen noodig zijn, betaalt men ƒ40—ƒ50. De karren zijn met 1 of 2 ossen bespannen en laden respectievelijk 300 en 450 K.G.



Op de Westkust wordt slechts hier en daar voor het goederentransport van karren, door karbouwen getrokken, gebruik gemaakt. Zoo bijvoorbeeld in het Tjalangsche tusschen Panton Mahmoet en Tjalang, in het Meulaböhsche bij het verkeer van Meulaböh met de omliggende streken en in de onderafdeeling Tapa" Toean op het weggedeelte van Tapa* Toean naar Sama Doea en op het traject Blang Pidië—Soesöh.
Het militair transport langs den Gajö-weg geschiedde tot vóór eenige jaren met militaire vrachtkarren door paarden getrokken, evenals nu nog de opvoer van vivres van Koeta Tjané naar Blang Këdjërèn tot aan het bivak Lawé Aoenan met Gouvernements grobakken, door paarden getrokken, plaats heeft. Sedert geschiedt het transport langs den Gajö-weg met vrachtautomobielen, ladende 1000 K.G., voor dagelijkschen dienst in beide richtingen.
Verder wordt in het gewest een zeer druk gebruik gemaakt van rijwielen. Er waren er in 1922 een 3375-tal ingeschreven, n.1. 941 in Groot Atjèh, 1135 ter Noordkust, 982 ter Oostkust, 284 ter Westkust en 33 in de Alaslanden. Het werkelijk aantal is echter grooter, daar vele niet zijn ingeschreven. Ter Westkust wordt voornamelijk van fietsen gebruik gemaakt in de onderafdeelingen Meulaböh en Tapaf Toean; in laatstgenoemd ressort telt het register er 178, vooral voor het verkeer tusschen Tapa" Toean eenerzijds en Blang Pidië en Soesöh anderzijds.
Het aantal automobielen in het gewest (d. w. z. Groot Atjèh, Noord- en Oostkust) bedraagt 403, het aantal motorfietsen 24 '). Verschillende Oelèëbalang's in de Onderhoorigheden zijn in het bezit van een auto en genieten auto-toelagen uit de landschapskassen.
Sedert de laatste jaren heeft zich een levendig verkeer met motoromnibussen ontwikkeld tusschen Koeta Radja en verschillende omliggende plaatsen. Zoo bijvoorbeeld naar Lhöf Nga; naar Lam Njöng en over Roempét terug; naar Lam Barö en over Lam Peuneuroet terug; over Löng Raja en Lam Djamèë naar Oelèë Lheuë en terug; naar Kroeëng Raja. Iedere lijn wordt middels eenige bussen geëxploiteerd. Er zijn zeker weinig zaken, die zich zoo spoedig in het volksleven hebben ingepast, als dit vervoermiddel, waarvan uitsluitend door Inlanders, van en naar de markten gaande, wordt gebruik gemaakt. Zij dragen hun bagage (manden met groenten, visch enz.) daarin met zich mede. Iedere wagen vervoert 16 a 20 personen. Het tarief is zeer laag, van Koeta Radja naar Lhö" Nga bijvoorbeeld niet meer dan ƒ0,25. Hetzelfde verschijnsel vindt men, zij het in mindere mate, ook buiten Groot Atjèh. Zoo bijv. in het Pidiësche, waar men o. a. een geregelden bus-dienst heeft van Sigli naar Ië Leubeuë. Ook is er een dienst tusschen Bireuën en Matang Gloempang Doea.
Men kan wel zeggen, dat op alle grootere plaatsen ter Noord- en Oostkust, en ook op vele kleinere plaatsen, auto's particulier zijn in te huren tegen + ƒ 0,25 per K.M. Voor de reis naar en van het Gajöland zijn huurauto's beschikbaar te
1) In de onderafdeeling Meulaböh zijn de landschappen Wöjla en Boebön tot ± 20 K.M., het landschap Kawaj XVI tot ± 30 K.M. en het landschap Seunagan tot ± 40 K.M. landwaarts in per auto te bereiken.



J. Kreemer, AtjèfTII.
Plaat II.
Gajosche vrachtdragers voor het opvoeren van vivres. Phot- J- J- DE VlNK'







Bireuën en te Takéngön; men betaalt dan voor een enkele reis langs den Gajöweg ƒ 60 a ƒ 70, op en neer ƒ 105—ƒ 120. Keert zulk een auto leeg terug, dan wordt ook door Inlanders daarvan gebruik gemaakt tegen veel lager tarief.
Op de Westkust zijn alleen te Meulaböh auto's te huren naar Koeala Bèë,
Djeuram en Lam Ië.
Van Medan uit heeft men een door de Deli-spoor geëxploiteerden autodienst over Brastagi naar Kaban Djahé, waarvan zoowel door Europeanen als Inlanders wordt gebruik gemaakt. Te Kaban Djahé kan men een karretje of particuliere auto inhuren, om de reis naar Koeta Tjané te vervolgen.
De gewone huurauto's hebben, niet minder dan de autobussen, de gunst der bevolking stormenderhand veroverd; bij allerlei feestelijkheden wordt er een druk gebruik van gemaakt. Op den feestdag na afloop der Vasten bijvoorbeeld is er te Koeta Radja voor Europeanen geen auto te bekomen.
Over het gebruik van olifanten als lastdieren in dienst van het leger werd vroeger reeds een en ander medegedeeld (dl. I, p. 193). Er zijn er thans (1922) nog 11 in gebruik. Twee zijn er te Koeta Radja gestationneerd. Deze beide dieren dienen uitsluitend om zware lasten te trekken. Het grootste, een bijna volwassen dier, kan met gemak een vracht van 6000 K.G. voortbewegen. Waar de constructie der door hen getrokken karren slechts een gewicht van 3000 K.Q. toelaat, wordt deze maximum-arbeidsprestatie alleen in dringende gevallen verricht door twee karren achter elkander te bevestigen.
De overige 9 olifanten bevinden zich op de marechaussee-posten Lam Meulö en Tangsé. In het eerste bivak zijn er 6, in het tweede 3. Zij dienen voor den opvoer van de benoodigdheden voor de posten Tangsé en Geumpang. Indien de toestand van den weg het toelaat, kunnen de grootste dezer dikhuiden een gewicht van 800 K.G. vervoeren, gemiddeld is de belasting 300 a 400 K.G.
c. Reisvergunningen voor Inlanders.
Na de verschillende vervoermiddelen te hebben nagegaan, dient nog terloops te worden gewezen op de bepalingen, die de vrijheid van reizen der Inlanders regelen. Allereerst zij dan herinnerd aan het passenstelsel, het welbekende controle-systeem uit vroegere jaren. Reeds in 1875 kwam voor Groot Atjèh zulk een stelsel tot stand, dat echter weinig aan het doel heeft beantwoord. De eerste regeling voor het geheele gewest is die van Stbl. 1898 N°. 141. Hoewel daarop vaak, en niet ten onrechte, veel is afgegeven, dient toch niet over het hoofd te worden gezien, dat het reispassen-systeem voorheen voor het bestuur een niet te ontberen hulpmiddel is geweest. Eerstens stelde het de ambtenaren in de gelegenheid, om de ongewenschte „gasten" uit hun ressorten te weren en hen, die bepaalde redenen hadden, om legitimatie bij bestuur of politie te ontwijken, te achterhalen, wegens het ontbreken van een reispas, of hun de reisvergunning eenvoudig te weigeren. Maar ook was het passenstelsel een contröle-middel bij de inning der belastingen en het vorderen van heerendiensten vaak onmisbaar, waar van de hoofden nog weinig steun te verwachten was bij de toepassing van deze bestuursmaatregelen.
6



Bij de z.g. „Reisregeling van 1918" voor de Buitengewesten (Stbl. N°. 694), welke aan het passensysteem een einde maakte, bleef Atjèh voorloopig uitgesloten, met het oog op de bestaande (politieke) bijzondere toestanden, totdat in 1921 (Stbl. N°. 474) bedoelde reisregeling met ingang van 1 September van dat jaar ook voor dit gewest werd toepasselijk verklaard.
d. Dragen, dragers en draaggereedschap.
Waar in streken zooals het Gajö- en Alasland en de Westkust van Atjèh de gesteldheid van het terrein het gebruik van voertuigen slechts in beperkte mate toelaat, is de mensch op eigen kracht aangewezen, om de voor hemzelf benoodigde stoffen (voedingsmiddelen, bouwmaterialen, brandhout, water enz.), of de voor den handel aangewezen producten, naar de bestemde plaats te dragen. Wanneer Dr. Volz dan ook zegt, dat bij den Gajö de mensch het eenige transportmiddel is, dan is dit niet geheel ten onrechte. Dit lot deelt de GajS trouwens niet alleen met den Alasser en den Westkustbewoner, maar ook met vele andere min of meer geïsoleerd wonende stammen in den Archipel.
Zooals overbekend, is in de Indonesische talen voor het algemeene begrip van „dragen" geen woord voorhanden. De Atjèhsche woorden me en ba (G: mbah, of: möi, Alas: mbah) beantwoorden geheel aan het Maleische membawa, dat alleen dragen in den zin van brengen, medevoeren, beteekent. Elke afzonderlijke wijze van dragen wordt door een eigen woord aangegeven. Het vrije dragen wordt aangeduid met woorden als:
tidji (G: nèmbèng) = in de neerhangende hand, of tusschen de vingers hangend, dragen, bijv. een mes, een waterkruik, een parapluie, een wandelstok, enz. Sommige Gajösche meisjes, die daar handig in zijn, kunnen op die wijze bijvoorbeeld een aantal drinkwaterkruiken in iedere hand dragen; sawa" = over den schouder dragen. Zóó pleegt bijv. de Atjèhsche vrouw haar schouderdoek (idja sawa") en haar echtvriend zijn sirihdoek (boengköïh ranoeb) te dragen;
keumië% of: kimie, of: kile (G: mengemë) = onder den arm, steunende op de heup, dragen. Deze draagwijze eigent zich vooral voor vrouwen, bijv. als zij water halen in het hiervoor bestemde groote aarden watervat, of als zij haar kinderen badwaarts dragen, enz.; pangkèë, of: pangkië (G: ngëmbe) = in den gebogen arm dragen, zóó dat de hand tegen bovenarm of schouder komt te liggen en de vracht drukt in de bocht van boven- en onderarm. De vrouwen dragen aldus gewoonlijk het brandhout van onder het huis naar de keuken. Houdt de drager de vracht op de gebogen armen voor zich uit, dan noemt de Atjèher dit boebo\ gapiët (G: mëngèpèt, of: mëngölpit, of: mèngöldèp, Mal.: kapiët) = onder den oksel, of onder den arm, tegen het lichaam gedrukt, dragen, bijv. een kleed, een boek, een wandelstok, een kind, een haan, enz. Vroeger werd de sikin panjang, het bekende Atjèhsche vechtwapen, op deze wijze gedragen; tatang (G: natang, Mal.: manatiëng) = op de naar boven gekeerde palm van



één of van beide handen dragen, bijv. een bord met eten, een bakje met sirihbladeren en dergelijke; seuöti (G: mëndjoedjoeng) = op het hoofd dragen. Dit is bij de Atjèhers, zoowel bij mannen als vrouwen, de meest gewone wijze van dragen, vooral van zware vrachten. Als men de vrouwen met haar koopwaar marktwaarts ziet gaan, dragen ze die steeds in fieren gang op het hoofd. De doodkist wordt in Atjèh door twee man op het hoofd grafwaarts gedragen. In het Gajöland is deze draagwijze bij mannen uitzondering en bij vrouwen geheel ongebruikelijk.
Bij vervoer van goederen over grooten afstand, of wanneer die goederen uit veel deelen samengesteld zijn, wordt gewoonlijk van draaggereedschap gebruik gemaakt.
Goelam heet in Atjèh het dragen van een vracht met behulp van een draagstok (geunoelam, Mal.: pandagang, Jav. Mal.: pikoelan) over den schouder, zooals men wel mannen ziet doen.
De Gajö legt over den rechterschouder soms een stok (önggal = Atj.: oenggaj), om een op den linkerschouder gedragen schoudervracht van achteren te steunen. Wordt er meer dan één draaghout gebruikt, en zijn er dus meerdere dragers tegelijk noodig, dan noemt men dit piköj, of: oesoeng (G: nènggöl), bijv. bij het dragen van een draagstoel (ajön, of: oesoeng, G: pënènggöl), van een versierde baar (peurakan, G: përarakön, of: tëratac) om eetwaren te vervoeren, enz. De meest gewone beteekenis van het Atjèhsche goelam, waaraan het Gajüsche narang beantwoordt, is echter het dragen op den schouder zonder draagstok, bijv. van landbouwwerktuigen, een zak met rijst, peper of pinang, een stapel kain's, bamboe, hout, kokers voor drinkwater, enz.
Voor het dragen van een kind op den schouder, bijv. bij het doorwaden van een rivier, bezigt de Gajö het woord mëndjoelnang, of: mëndjëlnang. Dit geschiedt zóó, dat het eene beentje vóór de borst, het andere op den rug van den dragende bengelt, terwijl het kind dengeen, die het draagt (meestal een man, zelden een vrouw), bij het hoofd vasthoudt.
Sandang, of: sanang (G: njandang, Mal.: manjandang) = het dragen onder den arm, met behulp van een touw of draagband over den schouder. Aldus draagt bijv. de jager zijn geweer, de visscher zijn vischmand, de timmerman zijn dissel, enz.
Meuamböng (G: bëramboeng, of: bërdjangkat) = het dragen op den rug, met behulp van een draagmand (amböng, G: id., Alas: id., of: randjong)'), voorzien van een drietal rotan banden (G: djangkat, Alas: nali randjong), waarvan de middelste (in het Alasland nali toeloeng genoemd) tegen het voorhoofd van den drager steunt, terwijl zijn armen door de beide andere worden gestoken. De draagkracht is hierbij dus over rug, schouders en hoofd van den drager verdeeld. Om het schaven der vracht langs den rug te verhinderen, bezigt
1) Een beschrijving van zulk een stevige, rechthoekige en naar boven wijder uitloopende mand, vindt men in den Catalogus v. 's Rijks ethnogr. museum dl. VI, p. 115. Voor afbeeldingen zie A. L. van Hasselt's ethnogr. atlas v. Midden-Soematra PI. 74, fig. 1, Het Gajöland de plaat tegenover p. 384 en W. Volz: Nord-Sumatra dl. II, p. 216.



de drager op die plaats een pinangbladscheede (in Alas: lapi toendoen). Deze draagmethode is op de Westkust en in het Gajö- en Alasland algemeen bekend. Met zulk een last op den rug weten de inzamelaars van boschproducten, met flinken tred en in gebogen houding, uren lang de steile hellingen van hun land op en ai te klauteren. Ook de tabak wordt gewoonlijk op die wijze uit het Gajöland naar de kuststreken vervoerd. Men doet dan een eenmansvracht (± 20—40 are) in één pak {tong, zie dl. I, p. 484) en draagt
zulk een tong in de amboeng. _
Waar door het Gouvernement voor het opvoeren van vivres van Gajosche ot Alassche dragers wordt gebruik gemaakt, dragen dezen hun éénmansvrachten ook steeds op den rug. Elke drager krijgt dan een last ter zwaarte van ± 20 K.G. De vivres zijn gewoonlijk verpakt in petroleumblikken (zie PI. II), die daarna
worden dichtgesoldeerd.
Meu'awéh (G. en Alas: nawis) = het dragen in een draagdoek op den rug (zie dl. 1, p. 532). In Atjèh is zulk een awéh niet anders dan een eenvoudige doek, waarvan de vier punten twee aan twee zijn samengeknoopt, om door de zóó ontstane openingen den rechterarm door te laten, zoodat de vracht, welke in dien doek is geborgen, achter op den schouder drukt, of onder
den arm hangt.
In het Gajö- en Alasland verstaat men onder een awis een toestel, bestaande uit een vierkanten doek van dikke stof met banden (G: ködjör = Atj.: kadja, Alas: nali awis), over de schouders bevestigd, om vrachten, die in een perawisön (Alas: soempit përawisön) genoemden gevlochten zak bijeengepakt zijn, op den rug te dragen, als men verre tochten doet. De Gajo-tabak wordt bijvoorbeeld vaak in een awis naar de kust gedragen. In de përawisön bergt de Gajö en de Alasser ook vaak de bölöm (Alas: koedjam, of: bëloeam, Mal.. roentjang), een soort van reiszak van Europeesche stof, waarin oudere mannen tabak, strootjes, geld, sirihbenoodigdheden en allerlei andere zaken, die men op réis meeneemt, plegen op te bergen. Een dergelijke reiszak is bij de Atjèhers bekend als baloeëm, vaak van tjradi-werk voorzien, maar wordt gewoonlijk over den schouder gedragen.
De Atjèher draagt bijna nooit op den rug. Alleen ziet men Atjèhsche moeders haar kleuters een enkele maal in een doek (idja sawa ), maar meer nog zonder doek, op den rug dragen (köng); het kind heeft dan de beentjes om het lichaam en de armpjes om den hals van de draagster geslagen. Ook gewonden en zieken worden wel op deze wijze vervoerd.
Het dragen in een doek op den rug noemt de Gajo ook menembön, of: berembön. Als draagdoek (oepoeh penembön) dient dan gewoonlijk een omslagdoek (oepoeh oelös). De Gajö-vrouwen dragen op die wijze vaak de groenten van de ladang of den groententuin huiswaarts. Ook het dragen van een kind in een doek op de heup, wat op Java gèndöng heet, wordt in Gajo mbön (Atj.: tingkoeë, of: doeköng, Mal.: doekoeëng) genoemd.
Kandét (G: ngetöng, Mal.: karandoei) = het dragen in een zakje, of in een kleed, vóór den buik tusschen gordel en lichaam, bijv. tot berging van tabak,



sirih, geld, eieren, enz. In Atjèh komt deze wijze van dragen speciaal bij vrouwen, onder de Gajö's bij mannen voor.
De boven opgesomde benamingen voor „dragen" zouden zeker nog met vele andere te vermeerderen zijn. Zoo heet, om nog een enkel voorbeeld te noemen, het dragen, aanhebben van kleederen zoowel in Atjèh als Gajö ngoej; zoo noemt men het wegdragen van iets zwaars rajoeëng (G: mënrajoeng, of: noenjö), wanneer men ziet, dat het den drager moeite kost, beantwoordende dus aan ons „torsen", enz.
e. Post-, telegraaf- en telephoondienst.
Met een kort overzicht betreffende den post-, telegraaf- en telephoondienst, welke het intellectueele verkeer behartigt, wenschen we onze beschouwing der communicatiemiddelen te besluiten. De verslagen omtrent den post-, telegraaf- en telephoondienst zullen ons daarbij tot gids strekken.
In de eerste jaren na onze vestiging in Atjèh bestond slechts te Koeta Radja een veldpostkantoor ten behoeve van onze troepenmacht. Ook had men aldaar een tweetal vaste brievenbussen ter opname van brieven, terwijl met de booten van de Nederlandsch-Indische Stoomvaartmaatschappij losse brievenbussen werden medegegeven. Toen in het eind van 1876 de spoorlijn tusschen Koeta Radja en Oelèë Lheuë voor het verkeer was opengesteld, maakte men deze aan het postvervoer dienstbaar.
De opening van postagentschappen te Singapore en Pinang in 1878 (Stbl. N°. 38), aan wie opgedragen werd, om de correspondentie van en voor Indië zoo spoedig mogelijk haar bestemming te doen bereiken, kwam de snellere postbezorging aan de nabij de Straits gelegen streken, dus ook aan Atjèh, ten goede, aangezien voor het buitenlandsch- zoowel als voor het binnenlandsch postverkeer dier streken daardoor gebruik kon worden gemaakt van de vele en snelle stoomverbindingen der Straits. Zoo deden van 1880—1885 bijvoorbeeld jaarlijks gemiddeld 800 stoomschepen van Singapore en 500 stoomers van Pinang Atjèh aan, waarmede door de agenten postpaketten konden worden verzonden. Het groote nut dezer agentschappen bleek, toen, in verband met de, na het uitbreken van den Europeeschen oorlog, door het Britsche Gouvernement der Straits toegepaste censuur, zij voor het transitoverkeer werden uitgeschakeld en de overkomst der poststukken in Atjèh daardoor zeer werd vertraagd.
De postdienst tusschen Nederland en Indië onderging, voorzooveel die door de stoomers der Maatschappij Nederland werd onderhouden, wijziging door de met die maatschappij gesloten overeenkomst van 22 September 1877, waarbij bepaald werd, dat met ingang van 1 Januari 1878 Padang op de thuisreis niet meer behoefde te worden aangedaan, maar daarentegen in de eerste 5 maanden van elk jaar de reis van Batavia naar Nederland langs Pinang en Atjèh gedaan zou worden. Verder werd door de Regeering in Nederland in 1879 met genoemde maatschappij een nieuwe postovereenkomst gesloten, waarbij bepaald werd, dat Padang niet meer op elke uitreis, maar om de andere reis zou worden aangedaan, doch dat daarentegen de Regeering bevoegd zou zijn Atjèh te laten aandoen,



indien Padang niet bezocht werd. Deze overeenkomst werd later weer in zoover gewijzigd, dat ook het aandoen van Atjèh en Pinang op de thuisreizen verviel en aan de maatschappij overgelaten werd op die reizen Padang al dan niet aan te doen. Zooals reeds eerder werd vermeld, doen de mailbooten van de „Nederland" sedert 1903 op de uit- en thuisreis Sabang aan.
Het van 1891 dagteekenend postvervoer binnen Nederlandsch-Indië met de schepen van de Koninklijke Paketvaartmaatschappij geschiedt op den voet van de overeenkomst, welke krachtens de wet van 31 December 1915 (Stbl. 1916 N°. 25) tusschen de Indische Regeering en genoemde stoomvaartmaatschappij voor den tijd van 1 Januari 1916 tot en met 31 December 1925 werd gesloten.
Bovendien wordt zoowel met particuliere als met Gouvernementsstoomers post verzonden.
Dat ook de Atjèh-tram aan het postvervoer ten goede komt, spreekt wel vanzelf.
In den loop der jaren werd aan sommige militaire expedities een zoogenaamd veldpostkantoor toegevoegd.
Plaatsen niet aan den tramweg gelegen ontvangen en verzenden de post vaak door middel van postloopers. Zoo wordt bijvoorbeeld tusschen Tapa" Toean en Blang Pidië de post tweemaal 's maands per postbode bezorgd. Aanvallen op postloopers kwamen vroeger meermalen voor. Zoo was het voor eenigen tijd nog noodig, dat de postlooper tusschen Lhö' Seumawè en Boelöh Blang Ara, hoewel een inboorling dezer streek, zwaar bewapend was, teneinde zich tegen aanvallen van de bevolking te kunnen verdedigen. Het Verslag omtrent den Post-, Telegraafen Telephoondienst over 1911 geeft tegenover p. 36 een afbeelding van zulk een typischen Atjèhschen postlooper.
Bij Stbl. 1882 N°. 41 werden de eerste postkantoren in Atjèh opgericht, namelijk te Koeta Radja, Oelèë Lheuë, Idi en Lhö" Seumawè. Het aantal dezer kantoren nam gaandeweg toe, oude kantoren werden opgeheven en door andere vervangen. Het zou geen zin hebben al deze veranderingen op den voet te volgen. We vermelden slechts de nu bestaande kantoren:
post- en telegraafkantoor Koeta Radja, waaronder ressorteeren het hulppost- en telegraafkantoor te Sigli en de hulppostkantoren te Meureudoe, Tjalang en Meulaböh; post- en telegraafkantoor te Sabang;
post- en telegraafkantoor te Lhö" Seumawè, waaronder ressorteeren de hulpposten telegraafkantoren te Bireuën en Idi, en de hulppostkantoren te Lhö Soekön en Takéngön;
post- en telegraafkantoor te Langsa, waaronder ressorteert het hulppostkantoor te Peureula";
post- en telegraafkantoor te Koeala Simpang, waaronder ressorteert het hulppostkantoor te Kaloeë, dat waarschijnlijk zal worden opgeheven; post- en telegraafkantoor te Singkel; post- en telegraafkantoor te Sinabang.
Het hulppostkantoor te Koeta Tjané ressorteert onder het kantoor te Medan. Van het met ingang van 23 December 1920 opengestelde hulppost- en telegraaf-



kantoor te Tapa Toean, ressorteert het hulppostkantoor onder het kantoor Koeta Radja en het hulptelegraafkantoor onder het kantoor Singkel.
In verband met de opheffing van het hulppost- en telegraafkantoor te Oelèë Lheuë op 1 januari 1923, zij nog medegedeeld, dat de twee aldaar geplaatste buiten-brievenbussen voorloopig in dienst blijven. Van uit Koeta Radja heeft dagelijks een postbestelling te Oelèë Lheuë plaats.
' Dat de telegraaf (de Atjèher spreekt van talöë grab) ons in den oorlog met Atjèh belangrijke diensten heeft bewezen, is voldoende bekend. Toch zou het nog verscheidene jaren na het uitbreken van dien oorlog duren, eer dat machtige middel van gedachtenwisseling, voor het gewest zijn volle beteekenis kreeg.
In het begin van 1875 kwam de telegraaf langs het slechts 5 K.M. lange spoorlijntje Koeta Radja-Oelèë Lheuë tot stand. Ondanks de vrij gebrekkige toestellen en de ongeoefendheid van het militair personeel, dat met de bediening belast werd, was zij toch niet zonder belang ')•
Overigens was er in de eerste jaren van den Atjèh-krijg van eenige draadverbinding tusschen de verschillende posten en onze hoofdvestiging in Groot Atjèh geen sprake. De toenmalige kolonel van den generalen staf H. F. Meyer schreef daarover het volgende. „Het nut der invoering van den veld- of liever tijdelijken electrischen telegraaf tusschen de verschillende posten zoude toen waarschijnlijk niet evenredig zijn geweest aan de kosten van oprichting en onderhoud. Nog meer zou de blijvende electrische telegraafverbinding tusschen Kota Radja en de verschillende posten voordeelen hebben opgeleverd, maar de groote onveiligheid, die nog in de meeste der door onze troepen bezette streken heerschte, zoude een dergelijke verbinding niet lang door den vijand ongestoord gelaten hebben. Slechts tusschen enkele posten had men van den optischen telegraaf kunnen gebruik maken; voor dè overgroote meerderheid der posten was dat door
het begroeide terrein onmogelijk" '-).
Directe telegrafische gemeenschap met de buitenwereld bestond er ook nog niet. Bij de uitrusting der eerste expeditie was bepaald, dat de telegraafdienst van de expeditionaire land- en zeemacht met Java en omgekeerd zou geschieden over Pinang, dat sedert 1870 direct met Singapore en Batavia verbonden was.
Tengevolge eener met de „Eastern Extension Australasia and China Telegraph Company" getroffen schikking konden sinds 1 December 1880 door de postkantoren ook telegrammen worden aangenomen, bestemd om per post voor de kantoren der maatschappij te Singapore of Pinang en vandaar verder per telegraaf naar hun bestemming te worden verzonden.
In 1882 werden de eerste telegraafkantoren te Koeta Radja en Oelèë Lheuë opgericht, maar de telegraafdienst bij die kantoren werd 5 jaar later weer opgeheven, aangezien de inmiddels tot stand gekomen telephoongemeenschap tusschen die plaatsen in de bestaande behoefte voorzag.
1) E. B. Kielstra: Beschrijving van den Atjèh-oorlog dl. II, p. 203.
2) Atjèh van 26 December 1875 tot 4 September 1876, p. 103.



Daar Singkel telegrafisch met Batavia verbonden was, hoopte men een snelle verbinding van Atjèh met Batavia te verkrijgen, door het openen van een postduivendienst tusschen Koeta Radja en Singkel. De in 1891.genomen proefvluchten beantwoordden echter niet aan de verwachting, daar geen der opgelaten duiven den langen tocht (450 K.M.) volbracht. Met het oog op dit onbevredigend resultaat werd bij Gouvernements Bt. 17 Juli 1892 N°. 18 machtiging verleend, om den proefpostduivendienst weer op te heffen ')•
Bij die opheffing zat ook de overweging voor, dat Koeta Radja sedert 1892 aan het wereld-telegraafnet was aangesloten en de lang gewenschte directe verbinding van Atjèh met Java was verkregen. Een kleine toelichting schijnt hier gewenscht. In 1866 was een aanvang gemaakt met den aanleg van landlijnen op Soematra. Begonnen bij Tëlokbëtong, was men in 1871 gevorderd tot Padang en in 1873 tot Singkel. Met veel moeite werd in 1887 een verbinding van West- en Oost-Soematra (van Padang Sidimpoean naar Medan) tot stand gebracht, welke sedert 1891 ook met het oog op de internationale verbinding met Pinang van belang was. Later werd een tweede verbinding van West- met Oost-Soematra aangelegd, eveneens van Padang Sidimpoean naar Medan over Sibolga en Baligé.
Aan dit Soematra-net nu werd in 1892 de kabel Bëlawan—Oelèë Lheuë, lang 536 K.M., die ongeveer ƒ800.000 kostte, ter verbinding van Soematra's Oostkust met Atjèh toegevoegd.
Voor het leveren en uitleggen van den kabel werd gezorgd door de „Eastern Extension Australasia and China Telegraph", door welke maatschappij in 1897 ook nog een zeekabel van Sabang naar Oelèë Lheuë, ter lengte van 46 K.M., werd uitgelegd. Wegens de vele storingen op den kabel nabij Oelèë Lheuë werd de verbinding Medan—Oelèë Lheuë—Sabang in 1909 rechtstreeks van Medan naar Sabang doorgelegd.
In 1912 kreeg men nog een kabel (135 K.M.) van Sinabang naar Tapa Toean en in 1914 een kabel (161 K.M.) van Tapa" Toean naar Singkel.
Als uitbreiding van het binnenlandsche kabelnet kan worden beschouwd het gereedkomen in 1911 van het station voor draadlooze telegrafie te lë Meulè („Aier Melek" bij Sabang), uitsluitend bestemd voor de gemeenschap tusschen den wal en de schepen in de vaart. De draagwijdte van het station is overdag 750 K.M. en ruim 1000 K.M.'s nachts. Wel zijn enkele malen ook veel grooter afstanden gehaald, maar daarop valt niet te rekenen2). In Maart 1920 kwam de nachtverbinding langs den kabel met Medan in gebruik, zoodat het radiostation ten allen tijde vanuit Medan opgeroepen kan worden. In Juni van dat jaar werden door
1) Ook tusschen Koeta Radja en het eiland Poelö Breuëh (afstand 38 K.M.) kwam in 1890 een postduivendienst in werking, met tamelijk gunstig resultaat, maar ook deze werd bij het aangehaalde besluit ingetrokken, naar het heette, omdat toen op voldoende wijze berichten konden worden gewisseld tusschen Koeta Radja en Poelö Breuëh per heliograaf. Nochthans werd bepaald, dat met ingang van 1 October 1892 een militaire postduivendienst zou worden ingesteld tusschen Oelèë Lheuë en Sigli, welke dienst in 1895 eveneens werd gestaakt. Zie over den postduivendienst in Atjèh de Koloniale Verslagen van 1889—1896.
2) J. C. van Iterson: Het radiotelegraphisch station „Sabang", p. 805.



Sabang proeven met Bandoeng genomen, ten einde na te gaan, of een radioverbinding tusschen die twee plaatsen mogelijk was, waartoe te Sabang een in Bandoeng vervaardigd ontvangtoestel voor ongedempte golven werd opgesteld. Deze proeven kunnen als geslaagd beschouwd worden, zoodat bij het intreden van een storing op den kabel Weltevreden—Padang over deze radioverbinding kan worden beschikt. In totaal ontving Sabang in laatstgemeld jaar 1507 telegrammen in verkeer met schepen en verzond er 568 stuks (Verslag P. T. T.-dienst over 1920).
Het in 1887 tot een gewoon postkantoor teruggebracht post- en telegraafkantoor te Koeta Radja werd in 1892 weer tot zijn vorige bestemming verheven. Sedert werden nog telegraafkantoren geopend te Sabang, Sigli, Lhö Seumawè, Bireuën, Langsa, Koeala Simpang, Singkel, Sinabang en Tapa" Toean.
Met ingang van 1 April 1918 werd een uniformen plaatselijken tijd, — n.1. de Padangtijd — voor de gouvernementen Atjèh en Onderhoorigheden en Soematra's Oostkust ingevoerd, tengevolge waarvan de telegraaftijd — d.i. de MiddenJavatijd — voor alle plaatsen in die gouvernementen een verschil aanwijst van 38 minuten vóór.
Met den telegraafdienst hangt de telephoondienst in Atjèh ten nauwste samen. Ook hierbij past een korte historische tóelichting.
Met de concentratie van 1884 waren de verschillende posten, behalve door een ceintuurstoomtrambaan, onderling ook verbonden door een telephoonnet met een centraal bureau te Koeta Radja. Na de operatiën van 1896 en volgende jaren hadden die ceintuurbaan en dat telephoonnet geen reden van bestaan meer. Toen onze invloed zich over geheel Atjèh uitbreidde en besloten werd de tramlijn langs de geheele Noordkust door te trekken, had dit ook een belangrijke uitbreiding van het bestaande telephoonnet ten gevolge.
In 1899 kwam de telephoonverbinding Padang Tidji—Seulimeum tot stand, waardoor de posten in Pidië aan het telephoonnet in Oroot Atjèh werden aangesloten en drie jaren later was Samalanga direct met Koeta Radja verbonden.
Bij het Gouvernements Bt. 3 Juli 1902 N°. 5 werd machtiging verleend, om aan particulieren tot wederopzeggens vergunning te verleenen om, tegen betaling van een maandelijksche vergoeding, aan het militair telephoonnet te worden aangesloten.
Toen in 1905 te Langsa een centraal station geopend werd, bestond langs de geheele Noord- en Oostkust telephonische gemeenschap. In het daaropvolgend jaar sloot de lijn Langsa—Koeala Simpang zich daarbij aan, in 1907 de lijn Koeala Simpang—Sëroewai.
Na 1903 breidde het telephoonnet zich ook uit over de Westkust. In 1907 kwam het afzonderlijk net in Tapa1 Toean onder militair beheer, twee jaar later kreeg men een lijn van Meulaböh over Tjalang naar Koeta Radja, terwijl de verbinding van Meulaböh met Blang Pidië in 1915 gereed kwam.
Bij het Gouvernements Bt. 24 December 1906 N\ 13 werden de telephoonlijn Koeta Radja—Langsa Toen'öng en de in die lijn opgenomen telephoonkantoren te Sigli, Lhö" Seumawè, Idi en Langsa Toenöng voor het algemeen verkeer opengesteld.



De toestellen geplaatst in het net der bestuurstelephoonlijn zijn alle onder afzonderlijke nummers aangesloten aan een der onderstaande centraal-bureaux. Koeta Radja, Seulimeum, Padang Tidji, Sigli, Samalanga, Bireuën, Lhö Seumawè, Lhö Soekön, Idi, Peureula', Langsa, Koeala Simpang, Tjalang, Meulaböh, Koeala
Tripa en Tapa" Toean.
In 1922 gingen de 1600 K.M. lange telephoonlijnen van de Genie over naar
Gouvernementsbedrijven.
G. VISSCHERIJl).
a. Soorten van vischwater.
Onder de volksbedrijven neemt de visscherij, allereerst de zeevisscherij, een belangrijke plaats in. Vooral in de Benedenlanden strekt zij velen tot levensonderhoud. De visschers zijn gevestigd in kampoeng's en gehuchten aan het strand, voornamelijk nabij de mondingen der rivieren, dan wel op hoogere gedeelten in
de lagunes, waaraan Atjèh zoo rijk is.
Dat de strandvisscherij, evenals de meeste andere bedrijven, door den langdurigen oorlog veel geleden heeft, behoeft nauwelijks te worden herinnerd. De meeste sluitingen der kust van Atjèh gingen toen gepaard met het verbod tot vischvangst, omdat men anders de prauwvaart en dus de smokkelarij niet in handen had.
De riviervisdhvangst is bij de Atjèhers over het algemeen van weinig belang, daar de sterke stroom hinderlijk is, en strekt zij meestal slechts voor eigen gebruik der aan de oevers wonenden. In het ver van het kustgebied gelegen land der Gajö's en Alassers is zij in den aard der zaak van meer beteekenis.
De visscherij in het groot wordt door de Atjèhers hoofdzakelijk bedreven met de poekat, een soort van zegennet. Over de behandeling van dit net en de gebruiken, die daarbij in acht genomen worden, zal straks meer in bijzonderheden worden getreden. Van het meeste belang is de poetaf-visscherij te Laweuëng, Ië Leubeuë en Samalanga ter Noordkust en te Leupoeëng en Kroeëng Raja in Groot Atjèh. Ter Westkust is zij van veel minder beteekenis.
1) Literatuur: Dr. C. Snouck Hurgronje: De Atjèhers dl. I, p. 297 vg. (The Achehnese I: 275 vg.); Dezelfde: Het Gajoland en zijne bewoners p. 143 vg.; Dr. G A J. Hazeu : GaloschNederl. Wdbk. op de verschillende woorden; K. F. H. van Langen: Atjeh s Westkust p. ve • Th. Veltman's Nederl.-Atjèhsche woordenlijst i. v. net-, A. L. van Hasselts ethnogr. atlas van Midden Soematra; S. C. J. W. van Musschenbroek: Jacht en visscherij in den Catalogus der afd. Kol. Intern, tent. Amsterdam 1883 p. 97 vg.; H. W. Fischer: Catalogus van sRij s ethnogr. museum te Leiden dl. VI, p. 102 vg; W. F. Gerdes Oosterbeek: „Visscherij m de Encycl v Nederl. Indië 2e dr. (1921); S. C. j. W. v^n Musschenbroek: Zeevisschenjen langs de kusten der eilanden van Nederl. Indië, in het Tijdschr. voor Nijverheid en Landbouw in Nederl Indië, 1882; Verslag over de verrichtingen van de Gier in de Atjehsche wateren gehouden van 3 Mei tot 11 Juni 1908, in de Meded. v. h. Visscherij-stat.on te Batavia N . IV f1909) Biil. I' Dr. P. N. van Kampen: Aanteekeningen omtrent de visscherij van Sumatra en Riouw in de 'Meded. v. h. Visscherij-station te Batavia N . III (1909); Dezelfde: De hu'Pml " delen der zeevisscherij op Java en Madoera in gebruik in de Meded v. h Dept v N°. 9 (1909); Dezelfde: Visscherij en vischteelt in Ned. Indië (Onze Koloniale dierenteelt II), .



Niet het geheele jaar door is de zeevischvangst van even groot belang, hetgeen verband houdt met de jaargetijden. Gedurende den Westmoesson (moesém barat) van April tot October, wordt meer aan de Noord- en Oostkust en in den Oostmoesson (moesém timoe) van October tot April meer aan de Westkust gevischt. In den Westmoesson toch is de Westkust zeer onherbergzaam en, onverschillig welke wind er waait, maakt de zware Westelijke deining dan het uitloopen en landen op die kust voor de visschersprauwen onmogelijk. Van den Oostmoesson daarentegen bemerkt men ter Westkust weinig, daar het centrale bergland dan tegen den Oostelijken wind beschermt. Maar dan staat er ter Noord- en Oostkust vaak een zeer woeste en onstuimige zee, die de gemeenschap met den wal voor de vischvaart onmogelijk maakt. In overeenstemming hiermede, leert dan ook de Atjèhsche keunöng-berekening (dl. I, p. 467 vg.), dat men ongeveer van keunöng 5—17 (d. i. gedurende den Oostmoesson) zonder gevaar met Atjèhsche vaartuigen van Oelèë Lheuë naar de Westkust en gedurende het overige deel des jaars naar de Noord- en Oostkust kan varen.
Behalve in de natuurlijke wateren, wordt ook gevischt in gegraven vijvers en kommen.
Vooreerst heeft men hier en daar vischvijvers (koelam, G: koelöm, Alas: koelam), waarin de visch gekweekt wordt en die men periodiek (meestal ééns in de 2 jaar) laat droog loopen. Deze vischvijvers vindt men gewoonlijk nabij de water leiding der rijstvelden, of in de buurt van een moeras. In Atjèh worden bijvoor beeld op die wijze gekweekt de batjé (Jav. gaboes), de seungkö, de kroeëb en de seupat, in het Gajöland de maut (Atj. seungkö), de badö (Atj. batjé) en de gëgaring of: ikön kaul (Atj. keureuliëng)1).
Verder maakt men in Atjèh op de rijstvelden ook uitgediepte vischputten (mön eungköt), die men met hout, takken, bladeren enz. voorziet, om de visch derwaarts te lokken en die men later met een schepemmer (ama) uithoost (tjröng, of: seuët), om de daarin aanwezige visch te vangen. Hiertoe legt men ook wel een fuik in de mön en om de visschen uit de laatste in de eerste te jagen, brengt men dan soms een batjé-visch, met een zilverwit (/beö/e/-vischje aan den staart gebonden, in de vischkom. De batjé door dit ongewone aanhangsel beangst, zwemt daarmede dan in dolle vaart rond, alle andere visschen opjagend, die dan een goed heenkomen zoeken en tenslotte in de fuik verdwalen.
Een dergelijke functie als de mdn's op de rijstvelden, vervullen in Atjèh bij de zoutwaterkreken en strandmoerassen de met de namen neuheun -) en Ihöm aangeduide zoutwatervischvijvers.
De neuheun, schrijft Dr. Snouck Hurgronje, is een soort vijver, dien men
1) De keureuliëng is een smakelijke riviervisch met de minste graten. De batjé en de seungkö behooren bij de Atjèhers tot de gewone bijspijs bij de rijst.
2) Neuheun, afkorting v. teuneuheun d. i. datgeen, waarin men opvangt of tegenhoudt (theun). Vgl. De Atjèhers I, p. 299 nt. (The Achehnese I: 277 nt. 2). Dit theun beteekent echter ook „uitzetten" (bijv. een fuik, een strik, een lijmstok, een val enz.) en loopt dan parallel met G: tama, Alas: gong. Opp, = rhoeëng (G: melangkoeh, Alas: nglar) = weghalen van iets, dat men te voren heeft uitgezet.



maakt door den langs een kroeëng (zoutwaterkreek) loopenden dijk (teunamba ) op een plaats met een buis (gröng-gröng) door te steken, het daaruit stroomende water in een daartoe gegraven diepte op te vangen en deze door hout, bladeren enz. tot een aanlokkelijk verblijf voor visschen in te richten. Tegen strooperij van netvisschers waarborgt men zich door hier en daar doornige struiken of bamboe in de neuheun te planten en ook wel door haar des nachts te doen bewaken. Men vischt er gewoonlijk met het werpnet in.
De Ihöm maakt men in een of anderen natuurlijken, diepen inham (Iho ) van de kroeëng. Ook daar brengt men hout en bladeren bijeen en plant daaromheen
bij wijze van staketsel zware stammen (oendja).
De Atjèhsche benaming neuheun vindt men terug in het Gajosche nin of nén, waarmede kleine kunstmatige vijvertjes, al of niet met levend water, worden aangeduid. In Gajö Loeös worden ze veel als vischvijvers op het blangterrein aangetroffen.
' Diepe kommen (lhö\ G: këltoeng) in rivierbeddingen, zijn zeer gewone verzamelplaatsen van visschen.
In het Meulaböhsche vindt men hier en daar kleine kunstmatig gevormde meertjes, aangeduid met den naam geunang. Zulk een geunang wordt verkregen door het water van een riviertje door opstopping te leiden naar een tusschen heuvels gelegen vlak terrein. De bedoeling van het maken van zulke meertjes is de op het terrein groeiende planten na verloop van enkele jaren te doen afsterven en wegrotten. De dammen worden dan doorgestoken en het water afgeleid, waardoor goede sawahgrond wordt verkregen. Maar tevens doen de geunang s dienst als vischvijvers; bij het doen leegloopen dier meertjes worden met fuiken groote hoeveelheden visch gevangen. Soms beslaan zij een zeer groot oppervlak. In een door den heer T. Veltman in 1911 opgestelde (niet gepubliceerde) nota van toelichting van het landschap Kawaj XVI worden als voornaamste geunang s in dat landschap genoemd: de Poetjü La öt (in Meureubö), de Geunang Geudong (in Peureumeuë) en de Geunang Iseuëng (in Lango).
Daar we in het eerste deel van dit werk met de voornaamste waterbewoners reeds hebben kennisgemaakt, rest ons thans nog de uitoefening van het vischbedrijf onder de oogen te zien.
b. Vischwerktuigen en vischmethoden.
1. Netten. ,
Het belangrijkste net voor de Atjèhsche visscherij is de poekat (Mal. poeke ), welke als zegen of treknet in zee wordt gebezigd. De gedaante van het net, dat een enorme grootte kan bereiken, is die van een zak (euntong, Mal. antoeang), die als een wijde muil (babah euntöng) openstaat, met twee lange vleugels, welke slechts dienen, om de visschen naar den zak, het eigenlijke net, te leiden. Eigenaardig is alleen de vorm van den zak, die achteraan in twee punten, waarin de visch zich ophoopt, uitloopt, waarvan de eene (de grootste) koentjöng en de andere (de kleinste) ali heet. Uit deze puntvormige verlengstukken, of „reusachtige broekspijpen", zooals Dr. Snouck Hurgronje ze noemt, die aan de uiteinden



dichtgebonden zijn, wordt, zoodra het net aan wal gesleept is, de kostbare inhoud uitgeschud. Het aan den zak grenzend gedeelte der vleugels (oelaja) is, evenals de zak zelf, van nauw geknoopt touw vervaardigd, de uiteinden der vleugels (djcO zijn van arenvezeltouw en hebben bijzonder wijde mazen (±1 M. in het vierkant) Aan de djo'-uiteinden zijn de met rotan gevlochten trektouwen bevestigd, waarmede het net strandwaarts wordt gesleept. Langs de bovenpees van djo en oelaja zijn houten dobbers (lampöng) bevestigd, die den rand van het net aan
de zeeoppervlakte zichtbaar maken. Bovendien zijn boven het midden van den toegang tot den zak en aan diens beide toppen groote dobbers (galöng) van zeer licht hout (Alstonia-soort) bevestigd. De grondpees van het djo-gedeelte is met steenen, die van de oelaja met stukjes lood bezwaard (zie nevenstaande fig.).
De poekat wordt van het vlakke zandstrand uit uitgezet en ingehaald. Het net wordt daartoe opgeschoten in een visschersprauw (prahö poekat, sampan p., of lantjang p.), welke door een vijftal der opvarenden in zee wordt geroeid. Allereerst wordt nu één der beide rotantouwen van het net (de z.g. lamat, of namat), dat door een man
aan het strand wordt vast- / 1
gehouden, gevierd. Vervolgens komt de daaraan bevestigde vleugel en geleidelijk het geheele net aan de beurt, tenslotte het tweede rotan touw (roendö'). Ondertusschen is de prauw in een wijde bocht naar het strand teruggekeerd en kan het inhalen beginnen. Met dit uitzetten en inhalen is ongeveer een uur gemoeid. Door het aantal rotan touwen te vermeerderen kan het net op grooteren afstand van de kust worden uitgezet, maar nooit dieper dan op ongeveer 4 vadem water.
Het inhalen van het net biedt een karakteristiek schouwspel aan. Aan elk der beide rotan koorden wordt door een rij van personen getrokken, die daarbij al trekkende voetje voor voetje achteruit loopen. Ieder, die den binnenrand van het strand bereikt heeft, loopt weer naar voren en bevestigt daar opnieuw den rotanstrik (;tjoewajé), dien hij om zijn middel draagt en met behulp waarvan getrokken wordt, aan het koord. Door den eigenaardigen langzamen trippelgang der



trekkers wordt het net aanhoudend in een op- en neergaande beweging gebracht, waardoor de visschen, die eens binnen den omtrek van het net zijn, verhinderd worden, om door de groote mazen heen te zwemmen en eindelijk in den zak terecht komen. De prauw houdt intusschen met een paar man de wacht bij den zak. Vandaar uit wordt door seinen de snelheid en richting van het trekken geregeld, om te voorkomen, dat het net onklaar raakt.
De Atjèhsche poekat's zijn bekend om haar kolossale grootte. Dr. Jacobs (t. a. p. blz. 89) geeft voor de lengte van het geheele net als regel ongeveer 400 vademen aan. Dr. Van Kampen (t. a. p. blz. 3) nam een poekat waar, die, naar schatting, een vleugellengte van minstens 400 a 450 M. had, terwijl het rotan koord 150 a 180 M. lang moest zijn. De kosten van een geheel afgewerkte poekat, met inbegrip van de prauw, die erbij behoort, wisselen af tusschen ƒ300 en ƒ600.
Hetzelfde poekat-net wordt gedurende een klein gedeelte van het jaar onder den naam van pajang ook in open zee gebruikt (moepajang). Voor dat doel worden dan, volgens de beschrijving van Van Kampen (t. a. p. blz. 4 vg.) de onderranden der beide vleugels over een zekere lengte aan elkaar geregen, in dier voege, dat de onderlip van den zak een verlengstuk krijgt, dat de visch belet naar beneden te ontsnappen, evenals dit bij de Javaansche pajang het geval is ')• De vangst bestaat bij de pajang-visscherij uitsluitend uit den soerè (Thynnus), den zoozeer geliefden Atjèhschen adatvisch. De scholen dezer vischsoort zwemmen aan de oppervlakte der zee en zijn gemakkelijk op te sporen.
Kleine poekat's worden ook wel voor de vischvangst in de zoutwaterkreken gebezigd.
Tot de rubriek der zegens behooren ook de kisa's of gisa's. Zoo bijvoorbeeld de gisa baloeëm, een langwerpig zakvormig net, dat alleen bij de riviervischvangst in gebruik is en welks gleufvormige opening door dwarslatjes wordt opengehouden. In den zak vindt men over de geheele lengte een rij kleine fuik.vormige zakjes aangebracht. Bemerkt men, dat de visch daarin zit, dan wordt het net kringvormig toegehaald. Zoo wordt o. a. de blaneu (een Mugil-soort) gevangen. Van Langen vermeldt (p. 232 van zijn Wdbk.) twee soorten van gisa's, n.1. de g. baploeng, en de g. baloeëm. In den Leidschen Catalogus 2) vindt men een gisa beschreven, waarbij de bovenbedoelde fuikvormige zakjes niet voorkomen. Een toelichting van K. F. H. van Langen meldt daaromtrent: „Dit net bezigt men aan het strand, daar waar de bodem geleidelijk afloopt, zoo ook op de binnenwateren op eene diepte van "/, tot 1 M. Twee personen nemen ieder een einde van het net in de hand en begeven zich dan tot halverwege het lichaam te water. Een derde staat vóór hen daarin te plassen en jaagt de visschen op die wijze in het net, dat intusschen langzaam en gelijk op den wal wordt gehaald.
1) Volgens Dr. Snouck Hurgronje (De Atjèhers I, p. 302, The Achehnese I: 280) zouden er twee prauwen bij gebezigd worden, volgens Dr. Van Kampen (t. a. p. blz. 5) is dit niet, of althans bij uitzondering het geval.
2) Blz. 105 onder N°. 370/2999.



Netten.
Door den vorm (een soort van zak) kunnen de zich eenmaal in het net begeven hebbende visschen, niet meer daaruit ontkomen".
De njaréng is een klein drijfnet, zoowel bij de zee- als bij de riviervisscherij in gebruik. In kreken en rivieren wordt het verticaal uitgezet, zoodat het als het ware een deel van het water afdamt. De bovensim is van houten drijvers (lampöng) voorzien, de onderrand van loodjes of steentjes ter bezwaring (batèë peulham). Bij voorkeur kiest men het vischterrein zoodanig uit, dat het net van onderen den bodem raakt, zoodat de visch niet kan passeeren, maar doorzwemmende zich in de mazen vastwerkt, of daarin met de kieuwdeksels blijft hangen. In zee werpt men de njaréng eenvoudig los in het water en zoekt haar na eenigen tijd weder op, om te zien, of ook van het watervolk daarin verstrikt geraakt is. In het bevestigend geval wordt het net in de vischprauw (djalö kawé) getrokken en daarin geledigd. Afmetingen en maaswijdte varieeren naar gelang van de vischsoorten, die men vangen wil. Volgens Dr. Jacobs wisselt de lengte van zulk een net af tusschen 7 en 12 vademen, de breedte tusschen 2 en 3 vademen. Soms wordt elk der beide uiteinden van het net door één persoon vastgehouden, soms alleen het eene uiteinde, terwijl aan het andere, middels een zwaren steen, een steunpunt wordt gegeven. Wordt met njaréng's in rivieren of kreken gevischt, dan jagen, ter bevordering van een goede vangst, soms twee lieden de visschen van zekeren afstand op, door, ieder aan een zijde van den stroom, tezamen een langen rotan of een lange buigzame struik vast te houden en die in het water op en neer te bewegen; voor het geluid dier beweging vlieden de visschen. Zulk opjagen heet meuoerèt, als het ware „struiken", wanneer het geoorloofd is, dit denominatieve werkwoord voor deze gelegenheid te maken. (De Atjèhers I, p. 299, The Achehnese 1:277). Men vangt met deze netten vooral de vischsoorten: boedoeëng (e. s. v. haring), tjitjeuët (e. s. v. ansjovis), kasè (e. s. v. haring), tjirië (e. s. v. zonnevisch) enz.
Met de Atjèhsche njaréng komt de Gajösche poeköt in hoofdzaak overeen, welke we beschreven vinden als een soort van zegen met dobbers (tëlampoeng) en loodjes (atoe pendendön)') om groote visschen (o. a. ikön kaul) te vangen. Zulk een net zet men bijvoorbeeld 's avonds uit in een kolk van een of andere rivier en haalt het 's morgens op.
Een dergelijk zegennet, maar dat telkens slechts even wordt gebruikt en waarbij de visch wordt opgejaagd, heet poeköt gërtoe .
In het Alasland kan de poeköt niet dienen, omdat het water daar te sterk stroomend (Alas: mëdör) is. Maar wèl is daar, evenals in Gajö, een kleiner soortgelijk net in gebruik, dat döran wordt genoemd (in Atjèh ook bekend als poekat anggö") en eveneens van dobbers (Alas: tjelëmpoeng, of: baoer) en loodjes (Alas: batoe) is voorzien. Men vangt hiermede in het Gajöland de kawan (Alas: soeloeng) en de këpras.
Verder visschen de Gajö's en Alassers-des nachts met de z.g. poeköt sëlambö,
1) Dendön = gezonken (cfm. Atj. Iham). dus atoe pendendön = steentjes, dienende om (het net) onder water te houden (cfm. Atj. batèë peulham).



een kegelvormig net. Hierbij wordt de rivier over haar geheele breedte afgezet met een versperring (ampis, of: pögör) van gloendi-bladeren (Vitex trifolia" L) hier en daar afgebroken door een opening. Voor deze in het water wit schijnende blaadjes zijn de visschen bevreesd en zoeken dus een goed heenkomen naar de openingen. Bij elke opening is een visschershutje (djamboer) op palen gebouwd waaruit de visscher s avonds of 's nachts een selctmbö aan een staak (G: dekoe Alas: dekth) neerlaat, om de visschen te vangen. De geheele inrichting heet pënjelambon (Alas: pëngëlambön) ').
Een eigenaardige wijze van vischvangst, alleen in het Gajöland bekend en wel uitsluitend ter plaatse, waar de Peusangan-rivier uit het Gajö-meer stroomt is het z.g. poeköt këdih, welke even beneden Takéngön gelegen plaats daaraan haar naam ontleend van Pengëdihön. De hier bedoelde wijze van visschen heeft slechts op bepaalde tijden van het jaar plaats, wanneer de groote visch (ikön kaul) in menigte uit het Meer stroomafwaarts tracht te zwemmen. Men damt dan eerst de rivier weer af met gloendi-bladeren, bevestigd èan in den grond geslagen paaltjes. Aan deze vangst, welke alleen bij lichte maan plaats heeft, nemen een aantal personen deel, gewapend met langwerpige smalle netten, die met lussen (kelah) aan lange bamboe's zijn bevestigd, zoodat ze daar gemakkelijk langs kunnen schuiven. Als de visschers de in groote scholen aan de oppervlakte zwemmende visschen van verre zien aankomen, maken ze zich slagvaardig en men hoort uitroepen als: ingöt toean këkëlang, d. i. „Pas op, de heeren këkëlang -) (zijn in aantocht)". In antwoord op die waarschuwing roepen dan weer anderen: dendang mi ampang, d. i. „sprei de matten maar uit", daarmede doelende op het gereedhouden van het vischtuig. En als nu de begeerde buit eerst stroomafwaarts zwemt tot nabij de gloendi-versperring en zich dan verschrikt plotseling omkeert om stroomopwaarts een goed heenkomen te zoeken, dan is dit het oogenblik' dat een luid geroep van këmas mënalo, d. i. „wees klaar om ze plechtig te ontvangen , weerklinkt. En dan dadelijk daarop plonsen de visschers onder het gejuich van koelö!, koelö!, koelö/3) met hun poeköt's „als apen" in het water en loopen met hun horizontaal gehouden netten stroomafwaarts, om de geschubde koelö's in de mazen daarvan te verstrikken. De voor de enthusiaste deelnemers met vleiend schijnende vergelijking met apen is niet van ons, maar is aan het volksbrein zelf ontsproten en de geheele handeling dankt er haar naam aan,
want kedih beteekent niet anders dan apen, speciaal gibbon's met lange staarten (zie dl. I, p. 187).
Men verwachte geen opsomming van alle soorten van netten bij de bevol-
m^mW0ZH vischwijze dus in hoofdzaak overeen met het Maleische mengambat, of
Soematra PL0<127 fig 1 Va" beSChreven en afgebeeld zfln Ethnogr. Atlas v. Midden
wnrrit2) ,Met, W Wu°-rd, klmanS (of: tëlangké) - hier blijkbaar euphemistisch bedoeld wordt, zooals later bij de bespreking der huwelijkssluiting nader zal blijken, de persoon bedoeld
wLrzljichMamkr™' gedUrenlle be8»"*"S™ .«sschen de
mlsme'voorden'hier'b'edóeWen0 visch.WiSSelW00r^ * enphe-



Netten.
king in gebruik. Zulks zou niet alleen onze krachten, maar ook de beschikbare ruimte van dit werk verre te boven gaan. Alleen willen we nog wijzen op eenige algemeen voorkomende typen van netten en stellen dan de werpnetten het eerst aan de beurt. Zij behooren zoowel bij de zoetwater- als bij de zeevisscherij, want men vischt er mede tusschen de koralen op ondiepe gedeelten der zee, wandelt er mede langs het strand, in kreken, in moerassen, aan de mondingen van rivieren en in die rivieren zelf.
Het werpnet (djeuë, G: djölö, Alas: djalö, Mal.: dj aio) is een fijnmazig net, soms van zijden garen, maar meestal van touw geknoopt en zóó bewerkt, dat het, in het midden opgenomen, een spitsen kegelvorm heeft. Langs den onderrand, die 5 a 7 M. omtrek heeft, zijn door de randmazen looden ringetjes bevestigd. De spits heet poetp (G: oeloeng) en het gedeelte van het net boven de ringetjes lawi (G: römböt, Alas: rambat). Aan de punt van het net is een eind touw gevlochten, dat vaak verbonden is aan een spoel- of ringvormig doorboord stukje hoorn (geulinké), waaraan nog een lang snoer, dat de visscher in de rechterhand houdt. De geulinké moet dienen, om het touw niet verward te doen geraken '). Het visschen met een werpnet (meudjeuë, G: mendjölö) heeft op de volgende wijze plaats. De linkerarm wordt onder in het net gestoken, om het een weinig uitstaande te houden, terwijl het met een forschen zwaai van den rechterarm, geheel uitgespreid, in het water wordt geworpen. Bij het ophalen zinken de loodjes naar elkaar toe en worden de zich daaronder bevindende visschen als in een zak gevangen. Met zulk een werpnet vangt men in Atjèh garnalen (oedeuëng) en enkele vischsoorten, zooals de awö, waarvan men gedroogde visch maakt, de boedoeëng (e. s. v. haring), de soemböë en de tangkiröng; in het Gajöland de ikön kaul en in het Alasland behalve die nog de mérah en de sëlöng.
Niet minder bekend is het kruisnet of totebel, waarvan de Atjèhers vooral twee soorten onderscheiden, n.1. de njab, of: njhab (Mal.: tangkoel), de grootere, en de ali (Mal.: lapoen), de kleinere. Men bezigt deze netten vooral voor de vangst van kreeften, krabben en garnalen en wel in ondiep water, zoowel van moerassen als van kreken, op de wijze als bij ons geschiedt. Terwijl de njab een geknoopt net is, bestaat de ali uit een wijden, ondiepen zak van goed, die open wordt gehouden door een bamboering (gheuëb), waarbinnen een kruishout. In den zak wordt [geroosterde pi oe (tot gisting gebracht geraspt klappervleesch) gedaan, waarop de garnalen zeer belust zijn. Door het kruishout met een baksteen of een stuk lood te bezwaren, zinkt de ali tot op den bodem en wordt nu en dan opgehaald. Soms laat men de ali's wel ten getale van ongeveer 50 tegelijk neder en worden deze dan binnen het bereik van den visscher gehouden door een touw, waaraan een dobber zit. Ook laat men de ali's wel aan vrijgelaten dobbers drijven2).
Op de Noordkust van Atjèh (o. a. te Sigli en Lhö' Seumawè) ziet men nabij
1) Een goede afbeelding van een werpnet met geulinké kan men vinden in den Ethnographischen Alas van Midden Soematra PI. 124 fig. 7.
2) Vgl. behalve De Atjèhers I p. 299 (The Achehnese I: 277) nog de lijst van Atjèhsche voorwerpen in de Notulen Bat. Gen. v. K. en W. dl. 30 (1892) Bijl. I N°. 13.
7



het strand door Chineezen vaak visschen met groote kruisnetten (elke zijde ± 10 M.), waarvan de hoekpunten op in den grond gestoken staken rusten. Zulk een net kan men naar verkiezing ophalen en laten zinken met behulp van een primitief windas, dat zich op eenigen afstand in een, in zee staand, hutje bevindt en door den visscher met de voeten wordt gedraaid. Men duidt deze in Atjèh niet inheemsche visscherij aan met den naam djeureumaj, blijkbaar hetzelfde woord als het Maleische djërmal, waarmede echter een geheel andere wijze van vischvangst wordt bedoeld ').
Aan de Atjèhsche njab beantwoordt de Gajösche tjangkoel, welk kruisnet uitsluitend gebezigd wordt voor de depf-vischvangst in het Gajö-meer, waarbij we thans even zullen verwijlen2). Het kan geen verwondering baren, dat het voorkomen van de dept alleen in de Laut Tawar (althans zoover de ervaring der Gajö's reikt) en de eigenaardige manier van verschijnen en verdwijnen dier vischjes door eer. zonderlinge legende wordt verklaard (zie dl. I, p. 83).
De dept kan alleen gevangen worden in den drogen Z.W.-moesson, doch zelfs dan niet altijd en niet eens overal. Ze vertoont zich dan bij iedere windvlaag slechts eenige uren lang, om daarna opeens te verdwijnen. Zulke vlagen doen zich in het gunstige halfjaar, dat men zoowel moesim dëpi , als moesim barat noemt, + 4—5 maal per maand voor. Deze vischjes zwemmen in dichte scholen — als bijenzwermen zegt de Gajö — voornamelijk langs den Noordelijken oever van het Meer, naar de bevolking meent, om kuit te schieten (moemirö).
Zij, die zich voor de vangst uitrusten, hebben daar hun onmisbare installaties, die naar het kruisnet, waarmede de vangst wordt uitgeoefend, pënjangkoelön worden genoemd. Zulk een pënjangkoelön 3) bestaat uit een steenen fundeering in het Meer met de daarbij behoorende boven het water gebouwde hut (djamboer), vanwaar uit de visscher zijn tjangkoel neerlaat, zóó, dat het net op de steenen fundeering komt te rusten. Als de visschen zich langs de randen van het Meer bewegen, haalt hij het net nu en dan op. De hut is met een boomstam, bij wijze van loopbrug, met den vasten oever verbonden. De tjangkoel is soms van zijde, met een + 5 mazen breeden rand (ködjör) van tali-kri (touw gedraaid van de bastvezels van Boehmeria nivea, Gaud.) en bevestigd aan een langen stok (gör) van bamboe, die bij het ophalen als hefboom werkt.
Zoodra de gunstige wind het bovenkomen der vischjes aankondigt, spoeden zich de eigenaars naar hun pënjangkoelön's. Meestal zijn die lieden van hun gezinnen vergezeld, want de wind kan eenige dagen aanhouden en de vischjes moeten dadelijk worden bereid, d. i. in de zon gedroogd, daar een klein gedeelte slechts direct wordt genuttigd. Het bedrijf is levendig, maar kort van duur en een paar maanden na de vangst is de voorraad geheel verbruikt. De vischjes worden per gewone inhoudsmaat (are) door het gansche Gajöland verkocht, zelfs
1) Zie over de djermal-\isscherij Van Kampen t. a. p. blz. 9 vg. en over de djeurèumajvisscherij aldaar p. 6, en Zeemansgids II (1916) p. 64.
2) Zie voor het ondervolgende behalve de uitvoerige beschrijving van Dr. Snouck Hurgronje in Het Gajöland p. 145 vg. nog dezelfde: De blauwe Prinses in het Gajömeer.
3) Zie een afb. daarvan in het werk van Dr. W. Volz: Nord Sumatra II p. 89.



Fuiken.
uit het Zuiden van Gajö Loeös komt men ze in de Meerstreek halen, of lieden van de Laut Tawar brengen ze daarheen.
De sëlangat (Alas: id.) is een klein kruisnet, dat in het Gajö- en Alasland in de rivierkolken voor de vischvangst wordt gebezigd.
Met een korte vermelding van eenige namen van schepnetten zullen we onzen netten-inventaris besluiten ')• Ze zijn, in verschillende vormen en grootten in gebruik, meestal voor het vangen van kleine visschen of garnalen, maar ook als hulpwerktuigen bij andere netten of fuiken. In Atjèh heeten de meest gebruikelijke soedösawö\ roeleuë, terwijl Veltman in zijn woordenlijst nog opgeeft de namen eumpèt, leupoeën (een klein rond schepnetje om garnalen te vangen), en sanggö' (driekant schepnet). In de Maleische streken ter Westkust zijn de namen tanggoea en döröng gangbaar, terwijl in het Gajö- en Alasland bedoelde netten, naar gelang van de grootte, doeroeng, of: gégé en lënggèn worden genoemd.
2. Fuiken.
De algemeene naam dezer gewoonlijk tonvormige, uit fijne bamboelatjes en rotan samengestelde, korven is boebèë (G: oe, of: oeoe, Alas: boeboe, Mal.: loekah). Men heeft er ook van bili, van harde arenpalmvezels, van arenbladnerven, enz. Hoe verschillend ook in vorm en grootte, onderscheidt men toch aan de meeste fuiken een mondvormige opening (babah, G: awah, Alas: babah), waar de visch inkomt, en een gesloten uiteinde (poenggöng, G. en Alas: pantat, of: poet), dat de fuik afsluit. Men heeft ook fuiken met twee monden (boebeê doea babah). Verder wordt de fuik, die zich naar achter geleidelijk vernauwt, aan de binnenzijde door hoepels of duigen (gheuëb, G: ongkö, of: öngkö, Alas: bëngkör) gespannen. Gewoonlijk is een plaatselijke vernauwing (keu iëng, G. en Alas: awa") aangebracht, die de in de fuik gezwommen visch belet te ontsnappen. Het buikige gedeelte heet dan badan (G: lëlaboe, Alas: klëmböng). Waar de vernauwing niet aanwezig is, tracht men het hiermede beoogde doel te bereiken, door achter in den mond der fuik een (soms 2) keel (djab, G: sënggapa, Alas: sëgarang, Mal: indjö)2) aan te brengen, bestaande uit een trechtervormigen krans van dunne reepen gespleten bamboe, die naar den kant van de opening der fuik wijd openstaan, doch naar den kant van haar gesloten einde vlak opeen sluiten. Deze keelsluiting opent zich zeer buigzaam voor visschen, die binnenkomen, maar neemt dan veerkrachtig de oude positie weer in en verspert den terugtocht.
Naar mate van de grootte van de visch, die men vangen wil, onderscheidt men fuiken met wijde openingen (boebèë djareuëng, G: oe djarang, Mal.: loekah djarang) en die met nauwe openingen (boebèë krab, G: oe rapat, Mal.: loekah rapé'). En naar gelang van de plaats, waar men vischt, onderscheidt men zeefuiken (boebèë la'öt) en zoetwaterfuiken (b. kroeëng).
1) T. Veltman noemt in zijn Ned. Atjèhsche woordenl. i. v. „net" nog de djala bajadi (e. s. v. werpnet) en de dawö (een gespannen net, waarin de visschen worden opgejaagd).
2) Zulk een djab treft men ook dikwijls aan bij vischmandjes (raga eungköt, of: raga meutakoeë, als de mand een ingesnoerde halsopening heeft), waarin de visscher de gevangen visch bergt.



De zeefuiken zijn gewoonlijk groote, langwerpig vierkante, korven. Zulk een fuik, die echter ook bij de zoetwatervischvangst wordt gebruikt, is de z.g. boebèë dom, die met een zwaren steen belast, tot op den bodem der zee wordt neergelaten en aan een touw vastgebonden, waaraan een groot stuk drijfhout is bevestigd, zoodat men den volgenden dag de plaats kan vinden, waar de fuik zich bevindt. Soms bindt men er een of ander aas in, bijv. ingewanden van kippen, stukjes vleesch en dergelijke, doch dit schijnt geen vereischte te zijn, daar de kleinere zeevischjes, die vrij in en uit kunnen zwemmen en op hun vlucht voor de groote visschen daarbinnen een schuilplaats zoeken tegen de vervolging, als lokaas dienen. In deze fuiken wordt voornamelijk de si-akab gevangen, d. i. de ook door Europeanen zeer gezochte kakap, een soort zeebaars ').
De zoetwaterfuiken bezigt men in rivieren, moerassen, onder water gezette sawah's en andere binnenwateren. Niet zelden dient de fuik, om een afgedamd gedeelte van een rivier af te sluiten. Liefst worden de fuiken uitgezet na zware regens of bij bandjir's, omdat de stroom van het water dan de visch in de fuiken medevoert.
Met de Atjèhsche boebèë dom komt in hoofdzaak overeen de Gajösche en Alassche seroeö, die men eveneens, met een steen bezwaard en van een touw voorzien, in het water laat zinken. In het Alasland wordt er in stilstaand water mede gevischt naar këpras (G: id.), bakoet (G: maut), soeloeng, enz.; in het Gajöland vangt men er kawan, maut en këpras mede in het Meer. Vaak heeft men aan één ophaaltouw meerdere zulke fuiken verbonden. Bij de mondopening is wat rijst of ander aas aangebracht, om de visschen te lokken.
De Atjèhsche soero is, evenals de beuleutöng, een spits toeloopende fuik voor kleine vischvangst en niet uit bamboelatjes, maar uit klapperbladnerven samengesteld. De brieung (G: loendi, of: loeni, Alas: tanggal) dient voor grootere visschen en wordt in snel stroomend water, met de opening het hoogst, hellend uitgezet. Ook de Gajösche oe sagang (Alas: boeboe sagangan) en de Alassche tanggal loena zijn fuiken voor grootere visschen. Andere Alassche namen voor fuiken nog zijn: boeboe sëgarang, b. amboeng, b. tandö' en b. galang, maar bijzonderheden zijn daarvan niet bekend.
Bij stroomversnellingen plaatst men soms een vierkante mand, waarvan één zijde zonder wand naar de richting van den stroom is gekeerd. De met het water meegevoerde visschen blijven daarin achter. Bij de Gajö's heet zulk een mand saril, in het Alasland sanglir en op de Westkust sali.
Een eenvoudig vischtuig, dat geen fuik in den gewonen zin des woords is, maar hier toch dient te worden genoemd, is de geuneugöm (G: gëdëgöm, Mal.: soengkoei)2), d. i. een afgeknot kegelvormige mand, van onder en van boven open
1) Zie Dr. Jacobs t. a. p. II p. 101 en den Leidschen Catalogus p. 107 onder N°. 506/24, waar nog als bijzonderheid wordt vermeld, dat de inhoud van het net dikwijls door vreemden wordt geledigd, die er dan geld voor in de plaats leggen. Een afb. van zulk een fuik vindt men bij Dr. P. N. van Kampen: Visscherij en vischteelt in Ned. Indië p. 42 fig. 35.
2) Zie de afbeelding van zulk een stolpmand in den Ethnogr. Atlas van Midden Soematra PI. 125 fig. 3.



Staketsels.
en dienstig voor het vangen van visch (vooral de bat jé) op moerassige plaatsen. De visscher plaatst die, al voortloopende, hier en daar in de modder en voelt aan den weerstand, dat hij daaronder een visch gesnapt heeft. Dan brengt hij de hand door de nauwe bovenopening om hem te grijpen.
Een dergelijk vischwerktuig is de Gajösche tjérkap (Alas: sërköp) ') d. i. een over vier stijltjes (soejön, of: gör), die in een heft (amat-amatön) samenkomen, gespannen net van kri, of ander touw, waaronder men 's nachts bij fakkellicht in ondiep water de door dat licht verblinde visch (vooral gëgaring) vangt (njërkap ikön). Tot dit soort gereedschap, dat het midden houdt tusschen fuiken en netten, behoort ook de Atjèhsche boebaloet-), d. i. een van n'ma/z-vezels wijd geknoopt en spits toeloopend net, dat men, voorzien van eenig aas, bij wijze van fuik eenvoudig ergens in de modder neerlegt, om de batjé te vangen. In het Meergebied wordt dezelfde moddervisch (daar badö geheeten) ook met een zakje van geknoopte rotan, dat den naam djangki draagt, gevangen.
Een eigenaardige soort fuik, in het Alasland in gebruik om palingen (doengdoeng) te vangen, is de kroewing, welke voorzien is van een koord (tjërmani) met valluik, of valdeur (pintoe). Aan dat koord is als lokaas een vischje of iets dergelijks bevestigd. Hapt de paling ernaar, dan valt het deurtje dicht.
3. Staketsels.
De overgang van de eigenlijke fuiken (losse vischkorven) tot de staketsels (vaste vischkooien) is niet groot. De laatste berusten op het principe de visschen, door middel van een systeem van horden (djang) of dammen, in een fuikvormige
ruimte te leiden, vanwaar ze den uitgang niet kunnen terugvinden. Zulke staketsels vindt men vooral in ondiepe gedeelten van rivieren en zeeinhammen.
De djang (Mal. bale ) is een latwerk, samengesteld uit bamboestokjes, die, met behulp van touwwerk, met tusschenruimten aan elkander zijn verbonden, en door middel van paaltjes zóó in den grond gestoken worden, dat zij ter hoogte van 2—4 el verticaal staan.
De vorm van de door djang's afgezette ruimten is voor allerlei modificaties vatbaar. Vaak vormen de djang's de zijden van een driehoek, waarvan de tophoek open blijft en toegang geeft tot een ander cirkelvormig vak, dat eveneens door een djang is omsloten, zooals de figuur aangeeft. Soms is de vorm levervormig
en draagt dan den naam beuleutong. Weer een andere vorm — beulat genoemd — is in het Pidiësche bij de zeevischvangst in gebruik. Het staketsel is hierbij
1) We leerden de tjerkap (-=Atj.: seureukab) ook reeds kennen als een korf voor kippen (dl. I, p. 519).
2) De naam bebaloet wordt in Gajö Loeös ook gegeven aan voor de riviervangst gebezigde netten (Gajö Wdbk. i. v.). -



samengesteld uit zware stammen, die men dicht bijeen in den grond plant, in den vorm van een spiraal (zie nevenstaande figuur). Hoewel in deze en meer derge¬
lijke gevallen de inrichting der djang's verschillend is, blijft, evenals bij de diverse fuiken, het principe toch hetzelfde, n.1. de visschen in een doolhof te lokken waar ze, eenmaal gevangen, niet meer uit kunnen.
Inhammen, kreken en rivieren worden vaak afgedamd, om ze daardoor
droog te leggen en dan de in de drooggelegde rivierbedding achtergebleven visch te vangen. Dit kan bijvoorbeeld geschieden door op twee plaatsen van het vischwater een dam (teunamba, of: seuneulhöb, G: en Alas: tamba\ of: pitöt, Mal.: panalam) daarin te maken en het water langs een zij kanaal (peulheuëh ië, G: pemboeangön ni wöih) af te voeren. De Alassers noemen deze wijze van visschen ngarö •
Soms bestaat de versperring benedenstrooms van het riviergedeelte, dat men tot vischterrein heeft uitgekozen, eenvoudig uit levende bladeren en takjes, met de bedoeling de visschen af te schrikken, terug te drijven en dan in fuiken te vangen. Een dergelijke versperring (ampéh, G: en Alas: ampis, Mal.: hampang) met levend plantenmateriaal, welke we boven reeds leerden kennen bij het poeköt kedih en het poeköt sëlambö, noemen de Gajö's en Alassers lambé en de toepassing ervan bij de vischvangst nlambé (Alas: nglambé)1). Dit visschen met een lambé heeft op verschillende wijzen plaats. In het Alasland o. a. aldus.
De lambé of visschenverschrikker bestaat hier uit een boeboe
rotan of klimstengel, waaraan een aantal gekloofde arenboomtoppen, met de bladeren eraan (poetjoe' panggoeh) als franje afhangen. De uiteinden hiervan worden aan de beide oevers der rivier door lieden vastgehouden. Dezen loopen dan langzaam stroomafwaarts, de in de rivier hangende lambé achter zich aansleepend, waarbij een groot aantal mannen en jongens, onder vroolijk en luidruchtig geplas in het water, de visch helpen opschrikken. Deze zwemt nu angstig stroomafwaarts, tot ze in haar vaart gestuit wordt door een in de rivier opgeworpen dam (këmboen) en een tweede lambé, waarvan de uiteinden evenwel niet door menschen worden vastgehouden, doch onder
zware steenen vastgelegd zijn. De visch is dan gedwongen zich te verzamelen
1) Dit woord lambé komt ook in andere beteekenissen voor. Zoo wordt er algemeen (in Atjèh, Gajö en Alas) onder verstaan een verbodsteeken, zooals men op sawah's, in tuinen enz. wel aantreft, om aan te duiden, dat men daar geen gras mag snijden, geen boomen mag kappen enz. Zulk een lambé bestaat veelal uit een eenvoudig mandje, opgehangen in een net van jonge bleekwitte arenboombladeren, terwijl een krans van diezelfde bladeren daaromheen als franje afhangt (Vgl. de afb. in den Ethnogr. Atlas van Midden Soematra PI. 93 fig. 2). Verder heeft het woord lambé in Atjèh nog de beteekenis van iemand van verre toeroepen, door het wuiven met een doek.



Staketsels.
in en tusschen allerlei bladeren, die in de rivier zijn aangebracht, terwijl daar achter de opening is afgesloten met een fuik. In het Gajüland gebruikt men in dit geval meestal geen fuik, maar een klein kruisnet (sëlangat)').
&In de Laut Tawar ziet men hier en daar aan den oever op plaatsen, waar het water van het randgebergte in het Meer vloeit, links en rechts daarvan dammen opgeworpen. Tusschen de doorvaart plaatst men dan fuiken. Men weet namelijk bij ervaring, dat de visch gaarne naar die uitmondingsplaatsen toezwemt. Vooral de dëpi' en de eas, een kleine vischsoort, die gedurende den N.O. moesson in het Meer gevangen wordt, vallen op die wijze den visschers in handen.
Dr. Jacobs maakt nog melding (t. a. p. II, p. 104) van de volgende methode van vischvangen, die in Groot Atjèh dikwijls in moerassen zou worden in toepassing gebracht. „Op eene eenigszins diepe plaats worden, van af den bodem van het moeras hout, liefst verdord hout, en steenen zoodanig opgestapeld, dat daartusschen en ook daarbinnen ruimte overblijft om groote visschen door te laten en te herbergen. De visschen schijnen zulke plaatsen gaarne op te zoeken en nestelen zich daar na verloop van tijd bij massa's. Na eenigen tijd wordt die hout- en steenmijt op kleinen afstand in alle stilte haastig door een staketsel ompaggerd en de visch uit hare schuilplaats verdreven, waarna ze met schepnetten of kleine harpoenen wordt gevangen". Den geheelen toestel noemt de
Atjèher Ihöm of: leuhöm.
Deze primitieve wijze van vischvangst is ook bij de Gajo s bekend en heeft, naar ons verteld werd, op de volgende wijze plaats. Men maakt ergens in een ondiep gedeelte van de rivier een ronden dam (batoer) van losse op en naast elkaar gestapelde steenen. De visschen, naar haar aard op schaduwplaatsen gesteld, nestelen zich tusschen die steenen. Wanneer men meent, dat zulks heeft plaats gehad, spant men een zegennet (poeköt) om den steenhoop heen en werpt daarna de steenen weg. De verschrikte, een uitweg zoekende, visch raakt dan in de mazen van het net verward. Volgens het Gajo Wdbk. (i. v. batoer) is de gang van zaken ook wel eens anders. „In den drogen tijd kunnen de visschen, die zich binnen dien dam ophouden, door de openingen tusschen de steenen van de batoer in- en uitgaan. Doch wanneer tengevolge van zware regenbuien veel zand door de rivier wordt meegevoerd, zet zich dat zand tusschen de openingen van de batoer vast, zoodat de visschen daarbinnen gevangen zitten. Dan plaatst men fuiken buiten de batoer, maakt kleine openingen in de batoer, en de naar buiten dringende visschen worden gemakkelijk gevangen .
Een nog primitiever wijze van vischvangst is die, welke de Gajo nëlkas ikön en de Alasser takës ikan noemt. Zij bestaat hierin, dat men met groote steenen smijt op de in het stroombed van een ondiepe rivier liggende keien. De in de spleten tusschen die keien een toevlucht zoekende vischjes worden door den slag bewusteloos en komen dan boven drijven, waarna ze met de hand worden opgeschept. (Gajö Wdbk. i. v. tëlkas). De heer Kempees trof deze zelfde wijze
1) Vgl. over deze wijze van vischvangst nog J. C. J. Kempees: De tocht van overste Van Daalen door de Gajö, Alas- en Bataklanden p. 184 en het Gajö Wdbk. i. v. lambé.



van doen eveneens bij de Alassers aan (t. a. p. bl. 96). Ook na bandjir's zijn, naar ons werd medegedeeld, de Alassers gewoon aldus te visschen op de drooggekomen en met steenen bedekte eilandjes in de Alas-rivier.
4. Hengels en lijnen.
Zoowel de hengel- als de lijnvisscherij noemt men keumawé (G: nekt, Alas: kawil, Mal: mangaië), naar den haak of angel, die kawé (G: ki, Alas: kawil, Mal: kaie) heet. Er bestaat van hengels en lijnen een groote verscheidenheid.
De eigenlijk gezegde hengel met roede (gö, G: glas of: gëlas, Mal: djoearan) en dobber (lampöng, G: tëlampoeng, Mal: lampoeang)') behoort hoofdzakelijk tot de kawé darat (landhengels), terwijl voor de kawé la'öt (landhengels) vooral lijnen in gebruik zijn.
Tot de zeelijnen zijn voornamelijk twee soorten te rekenen, n.1. de kawé hoeë, of: k. toenda (Mal: kaie iri )2) en de kawé ranggöng.
De eerste is de bekende sleeplijn, die varende uit de vischprauw (djalö kawé) geworpen wordt en boven den haak een bos kippeveeren draagt in plaats van aas. Door de vaart van de prauw slaan die veeren beurtelings toe en open. Sommige vischsoorten zien dien plumeau voor spijs aan en happen toe. Speciaal de tangiröë (e. s. v. makreel) en de aloe-aloe (e. s. v. zeesnoek) worden op die wijze gevangen. Een fakkel dient gewoonlijk, om de visschen aan te lokken, maar ook wordt overdag met de sleeplijn gevischt3).
De kawé ranggöng, waarmede men voor anker vischt, is de ook elders op Soematra en op Java bekende dieplijn, bestaande uit een lang snoer (talöë kawé), aan het ondereinde waarvan een stokje (alèë) van hoorn met doorboorden knop, waaraan een stuk lood (böh ranggöng) als zinker hangt. Om het stokje is draaibaar een hoornen dwarsarm (limbang), aan welks einde met een omwoeling een paar korte touwtjes (peuramböt), die een lang dunner eindsnoer met ijzeren haak dragen, waaraan de visscher het aas slaat. De lijn aan den dwarsarm is soms 100 vademen lang. Niet zelden is de dwarsarm gevorkt (meutjabeuëng) en vormt dan een beug met twee haken 4).
Maar ook wordt bij het visschen onder den wal uit voor anker liggende vaartuigen gebruik gemaakt van eenvoudiger vischlijnen, die bovenbedoeld hoornen instrument (ranggöng) missen. De visscher heeft het eind van zulk een lijn meestal aan het been gebonden. Men noemt ze kawé teupah. De ronde doorboorde houten, of van rotan gevlochten, klos, waaromheen de lijn gewonden is,
1) Deze dobbers zijn in Atjèh gewoonlijk van s/rön-hout (Hibiscus tiliaceus, L.), in Gajö van sanggé-hovA of laboe oejöt.
2) Hoeë, of: toenda = achter zich aan sleepen (vgl. G: naran).
3) Vgl. over de kawé hoeë nog de lijst v. Atjèhsche voorwerpen in de Notulen Bat. Gen v. K. en W. dl. 30 (1892) Bijl. I N°. 14.
4) Goede afbeeldingen van de kawé ranggöng vindt men o.a. in den Ethnogr. Atlas van Midden Soematra PI. 124, fig. 1, verder bij P. N. van Kampen t. a. p. blz. 28 en in de Simaloermonographie (Meded. Encycl. Bureau afl. 20 p. 41). Vgl. over deze dieplijn nog voormelde lijst van Atjèhsche voorwerpen N°. 12.



Hengels en lijnen.
draagt den naam van paroeë* of: padö* (Mal: papoejan)'). Een dergelijke lijn, die niet voor de zee- maar voor de riviervischvangst wordt gebruikt, is de kawé theun (Q: tangil), die men met een touw aan een boom of paal aan den rivieroever bevestigt, des avonds in het water werpt en den volgenden ochtend weer ophaalt.
Een hoogst eigenaardig vischtuig op de Noordkust, voor het vangen van geepen (ngeu"ngeu ), maar ook wel van palingen, in gebruik, is de kawé lajang toekang. De vlieger in dienst der vischvangst! Een vrij groot droog blad dient hierbij als vlieger. De vischlijn, die hier tevens vliegertouw is, is bezwaard met een stukje lood (batèë kawé), welks gewicht evenwicht houdt met de trekkracht
van den vlieger en zoodoende aan de oppervlakte van het water blijft. Aan dat lood is bevestigd een lusje (taron) van een riman-vezei. De nieuwsgierige geep, dat lusje ziende, kan de verzoeking niet weerstaan, er haar zeer lange, puntige kaken door te steken, maar is, als de visschersman de lus te rechter tijd dichthaalt, tevens gevangen, daar de kleine oneffenheden harer kaken niet toelaten, die weder terug te trekken. Men weet, dat deze curieuse geepen-visscherij geenszins tot de Atjèhsche wateren beperkt is, maar ook op verschillende andere plaatsen in den Archipel en evenzeer op vele eilanden der Stille Zuidzee is aangetroffen2).
We laten thans nog eenige der meest voorkomende hengels en lijnen, welke bij de zoetwatervisscherij in zwang zijn, de revue passeeren.
1) Zie A. L. van Hasselt's Ethnogr. Atlas v. Midden Sumatra PI. 96 fig. 6.
2) Zie over den „vischvlieger" in onzen Archipel o.a.: het „Waerachtigh verhael van de schipvaert op Oost-Indiën" van J. van Neck en W. van Warwijck in 1598, ed. J. Hartgers, 1648, p. 33; Van Musschenbroek t. a. p. bl. 109 en 130 sub N°. 69; Dezelfde: Zeevisscherijen enz. t. a. p. blz. 358; C. G. C. Reinwardt: Reis naar het Oostel. gedeelte v. d. Ind. Arch. in 1821 p. 331; Jacobsen: Reise in die Inselwelt des Banda Meeres (1896) p. 78; Dr. M. Weber: Siboga-expeditie I p. 60 vg.; Mevr. A. Weber-Van Bosse: Een jaar aan boord H. M. Siboga, 1904, p. 127 vg.; Dr. P. N. van Kampen: Aanteekeningen enz. t. a. p. blz. 29; Dezelfde: De hulpmiddelen enz. t. a. p. blz. 93 vg.; Dezelfde: Visscherij en vischteelt t. a. p. bl. 50; W. Skeat: Malay Magie p. 485; A. Hueting: De Tobeloreezen in de Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned Indië dl. 78, p. 258. Een uitvoerige monographie met buitenlandsche literatuuropgaven over „Der Fischdrachen" gaf Dr. Hans Plischke in de „Veröffentlichungen des Stadtischen Mus. für. Völkerk. zu Leipzig", Heft 6, 1922 (zie referaat in Tijdschr. Kon Ned. Aardrk. Gen. 1922 p. 740 vg.).



De kawé tambang (G: ki bërtambangön, of: k. bërdëdöm, Alas: kawil tambangan) is een hengel, waaraan een lang op een klos gerold touw, middels een ringetje (gleuëng, of: djeuléké), zoodanig aan den hengelstok bevestigd is, dat de visch, na in den ijzeren of koperen haak met het aas gebeten te hebben, al wegzwemmend het touw afwikkelt. Is het dier eindelijk vermoeid, dan rolt de hengelaar het touw weer op den klos en bemachtigt het. Deze methode wordt toegepast, om groote visschen te vangen. Een dergelijke hengel is bijvoorbeeld de kawé si akab, zoo genoemd, omdat de kakap-visch ermede gevangen wordt. De haak met het aas moet dan niet in, maar even boven water hangen. Als de gulzige kakap een sprong boven water naar haar prooi waagt, is ze zelf een buit van den visscher.
De kawé tja é-tja é, of: k. tj'eh-tjèh (Q: ki bërampat, of: k. sinta , Alas: kawil sinta\ Mal.: kaië töda) is een hengel, dien men telkens een oogenblik in het water houdt en dan weer met een ruk ophaalt. In Atjèh wordt bijvoorbeeld de batjé ook op die wijze gevangen en het aas is dan een levende kikvorsch. In het Gajö- en Alasland wordt op dezelfde wijze gehengeld met een natjar (Alas: tjatjar), d. i. een tot den vorm van een kikvorsch plat geslagen koperen munt, waaraan, bij wijze van pooten, angels bevestigd zijn. Men houdt de natjar even boven het water, als ware het een heusche, zwemmende kikvorsch. Als de visch uit het water opspringt, om in den vermeenden kikvorsch te happen, bijt hij in een der angels. Vooral groote visschen, als këbarö, badö, enz. worden daar op die wijze gevangen. Wanneer de hengelaar niet op één plek blijft staan, maar langzaam langs den oever voortloopt, spreekt men in Atjèh van een kawé peudja , of: k. poeba (G: ki' bérantö, Alas: kawil ngaras).
De Gajösche ki bëdawé (in Alas niet bekend) is een vischlijn, waarbij de haak verborgen is onder een krans van kippenveeren en even boven water wordt gehouden. In dit opzicht komt ze dus met de Atjèhsche kawé hoeë overeen.
De kawé reuntarxg (G: rëmbëti , of: rëbëti) is een beug of samengestelde lijn. Zij wordt zoodanig aan de, op de beide oevers verticaal geplaatste, staken bevestigd, dat de vele daaraan verbonden dwarssnoeren met hun haken in het water afhangen. Men laat zulk een beug gewoonlijk een nacht aldus aan haar lot over.
Een typisch vischtuig, dat nergens anders dan in het Gajö-meer wordt gebruikt, is de këkal. Deze bestaat uit een holle gedroogde kalebas, welke als dobber dienst doet en losjes ligt op het vorkvormig uiteinde van een verticaal in den meeroever geplanten houten staak (tjërëndosng). Aan de kalebas is een lang in het water afhangend vischsnoer met aas bevestigd. Als de visch toebijt, trekt hij de kalebas van haar standaard af en zwemt er mee weg. Meestal worden een aantal këkal's tegelijk uitgezet. Als de visscher den volgenden dag terugkomt, behoeft hij slechts met een schuitje de op het Meer ronddrijvende kalebassen op te halen, om zijn buit in te rekenen.
Een primitiever vischwerktuig dan de Atjèhsche tarön oedeuëng is niet denkbaar. Het is een hengeltje, bestaande uit een eenvoudige klapperbladnerf (poeréh) als roede, waaraan een pisangstamvezel als hengelkoord, eindigend in een lusje



Harpoenen en speren.
(.tarön), maar zonder angel. Men ziet zulke hengeltjes vaak in groot aantal langs den rand van een of andere kreek of moeras in den grond geplant (zetlijntjes), om er garnalen (oedeuëng) mede te strikken.
Een andere soort eenvoudig gereedschap, waarmede de Gajö s in rivierkolken ili (een kleine vischsoort) vangt, is de tëldi , d. i. een stok van ongeveer een vadem lengte, aan welks ondereinde een aantal touwtjes zijn bevestigd, aan elk waarvan eenige wurmen (kètöl) zijn geregen.
Om inktvisschen (nöëh, Mal.: mansi-mansi) — zooals bekend geen visschen maar weekdieren — te vangen, hetgeen 's nachts bij kunstlicht plaats heeft, kent de Atjèher twee methoden. Vooreerst met behulp van de ramèt (Mal. tjangkoea), d. i. een soort dreg, bestaande uit een stok, waaraan een koperdraad met weerhaken. Hiermede worden de dieren, die in massa's op het licht aanzwemmen, als het ware opgeschept. Een tweede manier is die middels een lijn met haak, waaraan een groot stuk lokaas. De inktvisschen, die daar in drommen omheen zwemmen, worden dan eenvoudig met een schepnet opgehaald.
5. Harpoenen en speren.
Voor het vangen van tripang's, of zeekomkommers en schildpadden wordt soms gebruik gemaakt van een soort van lans of spies (tampoeléng) van scherpe weerhaken voorzien. In het Alasland worden met zulk een lans (tëpoeling) 's nachts bij fakkellicht ook grootere visschen gevangen. Dit geldt ook voor Simaloer, waar zulk een steekpijl toehoe wordt genoemd '). De Gajösche sërampang, een drietandige elger met langen steel, dient om badö-visch te vangen op het Meer.
6. Bedwelming.
Ook wordt bij de visscherij gebruik gemaakt van de bedwelmende eigenschap van uit de wortels van sommige planten getrokken vergiften (toeba, G: toebö). De toeba-plant bij uitnemendheid is de djeunoen, of: djinoe (G: djenoe), Derris elliptica, Benth. Men wendt het vergift niet alleen in rivieren, maar ook bij de zeevischvangst aan, voornamelijk aan die gedeelten van de kust, waar door de koraalriffen kommen worden gevormd, die door den vloed gevuld worden, maar, omdat zij geen uitwatering hebben, het water bij eb niet kunnen loozen. De visschen raken erdoor beneveld en komen schijnbaar dood aan de oppervlakte drijven, waar ze gemakkelijk met de hand kunnen worden gegrepen, of met netten kunnen worden opgeschept. Men noemt deze wijze van visschen teumoeba (G: menoebo).
Toen de voedingsmiddelen een punt van bespreking uitmaakten (dl. I, p. 332) werd er reeds op gewezen, dat, hoewel vleesch maar zelden door de bevolking wordt genuttigd, visch daarentegen, nevens de rijst, tot haar dagelijkschen maaltijd behoort. Zij weet die dan ook, zooals we zagen, op allerlei wijzen naar haar
smaak toe te bereiden.
Waar gedurende sommige tijden van het jaar meer wordt gevangen dan voor
1) Simaloer-monographie, Meded. Encycl. Bureau afl. 20, p. 41.



de plaatselijke consumptie noodig is, wordt de visch gedroogd, of gerookt, of gezouten, dan wel verwerkt tot beulatjan of peuda, ten verkoop naar de keudé's gebracht. Ook op deze verschillende wijzen van verduurzamen werd reeds de aandacht gevestigd.
Over het algemeen is de eigen visch niet voldoende voor de behoefte. Blijkens de Statistiek van de handelsbeweging der Buitengewesten werden in het gewest van buiten Nederlandsch Indië ingevoerd de ondervolgende hoeveelheden gezouten en gedroogde visch: in 1913: 971.000 K.Q. (ƒ218.000), in 1914: 831.000 K.Q. (ƒ183.000), in 1915: 1.056.000 K.G. (ƒ236.000), in 1916: 826.000 K.G. (ƒ190.000), in 1917: 643.000 K.G. (ƒ163.000), in 1918: 726.000 K.G. (ƒ165.000), in 1919: 782.000 K.G. (ƒ168.000).
c. Vischrecht.
Naar de opvatting van het Gouvernement wordt onder het gebied der zelfbesturende landschappen niet begrepen eenig zeegebied '). Het is onzeker, of naar het adatrecht tot de aan zee palende landschappen ook de bespoelende zeestrook gerekend wordt 2), al zijn er oude verleibrieven (sarakata) van den Soeltan, die als gebied de zeestrook aanwijzen „zoover men met sleepnetten kan visschen" 3). In het algemeen schijnt de zeevisscherij, volgens de adat, aan ieder vrij te staan4). Maar op dien regel bestaan uitzonderingen, in het bijzonder wat de poekatvischvangst betreft, de eenige zeevisscherij van beteekenis in het gewest. We komen hier straks op terug, maar dienen eerst kennis te nemen van de organisatie der /wetoMdsscherij.
Zij is daarom merkwaardig, omdat zij een der zeer weinige voorbeelden is, dat de Atjèhers coöperatief weten te werken uit eigen beweging 3).
De verschillende personen, die eraan deelnemen, vormen een soort gilde of kongsi. Aan het hoofd staat een baas (pawang), tevens gewoonlijk de eigenaar van het net en de prauw, die de werkzaamheden regelt. De awa"s (ter Westkust anaT poeke genoemd), die de bemanning van één prauw uitmaken, vormen een vaste ploeg.
Hier en daar hebben de gilden der pawang's zich, met toestemming van den Oelèëbalang, een eigen hoofd gekozen, den panglima la'öt, die zelf ook pawang is en zijn ambt dankt aan de keuze zijner gildebroeders, met goedkeuring van het territoriale hoofd. Deze heeft vooral de vakgeschillen uit te maken, die de pawang's door het visschen in elkanders buurt nog al eens hebben. Het gebied van een panglima heet lhö% d, i. eigenlijk „baai". De Ihö"s zijn van elkander gescheiden door grensteekens. Die grensteekens hebben niet de beteekenis, dat
1) Bb. 7295 en 8122. Zie ook de Zelfbestuursregelen in Stbl. 1919 N°. 822, waarvan art. 1 luidt: Het gebied der landschappen omvat geenerlei zeegebied.
2) Mr. C. van Vollenhoven: Het adatrecht van Ned. Indië dl. 1, p. 162.
3) Bijdragen T. L. en Vk. dl. 56 (1904) p. 598.
4) Rijckmans: Resumé Atjèh in Adatrechtbundel I, p. 58, 72, 74 en Mr. C. van Vollenhoven t. a. p., p. 206.
5) Vgl. dl. I, p. 238.



Vischrecht.
de visscherij in het daarachter gelegen water slechts openstaat voor de visschersbazen, wier vaartuigen op dat stuk strand thuishooren, maar geven het gebied aan van de gilden van pawang's, welker leden jaarlijks voor een gemeenschappelijke zeekandoeri, waarover straks nader, hebben te zorgen ').
Een beperking van het vischrecht ter zee, waarop hierboven gedoeld werd, vinden we o. a. op eenige plaatsen op de Westkust, behoorende tot de onderafdeling Lhö' Nga (Groot Atjèh). Zoo heeft men te Leupoeëng een drietal Iho's (1. Ritiëng, 1. PoelSt, en 1. Lajeuën), waar de poekat-visscherij op bepaalde plaatsen, op bepaalde dagen, aan bepaalde personen is toegewezen, met uitsluiting van anderen. Men heeft hier een soort beurtregeling, waarbij het vischrecht erfelijk aan bepaalde families zou zijn toegewezen 2).
Uit de Memorie van Overgave van den toenmaligen gezaghebber van Tëmiang W. Wessels van 18 Februari 1916 nemen we het volgende over: „In het Tëmiangsche bevinden zich kampoeng's, wier bewoners zich uitsluitend met visscherij bezig houden. Elke visscher van beroep verzekert zich een bepaald gedeelte van het strand, waarop hij uitsluitend het recht heeft, om zijn bedrijf uit te oefenen. Voor dit recht betaalt hij aan zijn Radja de hasil pantjang, bestaande uit $ 0,40 per maand voor elke kelong (fuik) en $ 0,20 voor elke belat (klein model sero). Deze belasting wordt namens den Radja door den panghoeloe bagan geind, die daarvoor } van de opbrengst geniet. Elke kelong heeft gewoonlijk een vasten opkooper (pawang), aan wien elke visch tegen een bepaalden prijs moet verkocht worden. De zwemblaas van de ikan temirik is het eigendom van den pawang, die ze na bereiding naar Pinang uitvoert" 3).
Keeren we na deze uitweiding terug tot de verschillende personen, die bij de poekat-v isscherij betrokken zijn. Daaronder vindt men allereerst de vischopkoopers (moegè). Tusschen die moegè's en den pawang bestaat een eigenaardige verhouding. De visschersbaas staat den vischopkooper, onmiddellijk na de vangst op het zeestrand, de gevangen visch af tegen een bepaalden, maar niet betaalden prijs. De opkooper gaat daarmede ter markt. Brengt de visch meer op, dan mag de opkooper dat meerdere houden, brengt ze minder op, dan is de schade voor den opkooper. De grootere moegè's (moegè dalam genoemd) hebben op dezelfde wijze kleinere moegè's (moegè loea) onder zich. De eersten zijn verplicht bij te dragen aan de jaarlijksche zeekandoeri der visschersbazen 4).
1) De Atjèhers I, p. 306 (The Achehnese 1: 284).
2) Onze aanteekeningen laten niet toe, hierover verdere bijzonderheden mede te deelen. Voor hen, die in de gelegenheid en genegen zijn, er een nader onderzoek naar in te stellen, diene nog het volgende. Te Leupoeëng is het vischgebied van de kust tot + 150 M. in zee van den z.g. pawang poekat gantbë, daarachter is een strook zee van ± 100 M. breedte genaamd loempoe satoe, daarachter weer een strook van ± 100 M. breedte met name loempoe doea enz. tot de loempoe lima toe. Hoe verder men van de kust komt, hoe minder de opbrengst is; het vischgebied van den pawang gantöë is dus voor de vangst het gunstigst gelegen. In Blang Mè en Kroeëng Kala heeft men ook een vischgebied van den pawang poekat gantöë, maar geen loempoe's.
3) Deze vischblazen worden te Poelau Pinang tot vischlijm verwerkt.
4) Vgl. over het verband tusschen pawang's en moegè's: De Atjèhers I, p. 304 vg. (The Achehnese I: 282), en Jacobs t. a. p. II, p. 92.



Verder is de pawang, als de vangst niet al te onbeduidend is, verplicht aatl de toeschouwers uit de stranddorpen, die zijn komst afwachten (oereuëng meudarat), een geschenk in visch te geven en eveneens aan den Oelèëbalang en andere invloedrijke hoofden1). Meestal wordt de visch niet aangeboden, doch neemt ieder, die tegenwoordig is, een maaltje — zóó schrijft Dr. Jacobs (t. a. p. II, p. 95). Deze milde adat geldt niet alleen voor de /wftaf-visscherij, maar schijnt ook bij andere wijzen van vischvangst niet onbekend te zijn. Zoo verhaalt J. A. Kruyt van een oud gebruik in Soengai Raja, dat voorbijtrekkenden en reizigers uit de groote langs de kust opgestelde fuiken vrij het benoodigde voor eigen gebruik mogen nemen, mits er niets aan beschadigende en ze weer stellende, zooals zij ze gevonden hebben 2).
Zien we thans, hoe de winst onder de deelnemers aan de poe/caf-vischvangst wordt verdeeld. Te Oelèë Lheuë zou, volgens Dr. Jacobs (t. a. p. II, p. 96) het geïnde geld op het einde van elke maand in 4 deelen worden verdeeld: 'ƒ4 voor den pawang, 2/4 voor de awa"s en voor de trekkers. Volgens onze eigen aanteekeningen zou de gewone regeling deze zijn: de pawang één deel, ue helpers (kawan) te zamen één deel en hij, die de prahö en de poekat verschaft (als regel de pawang) ook één deel; de verdeeling heeft des Vrijdags plaats, omdat dan geen visch gevangen wordt. Arme pawang's, die zelf geen prahö en geen poekat hebben, ontvangen die wel van een ander, onder beding, dat elk de helft krijgt van het aandeel, dat aan prahö en poekat ten goede komt (halfwinning)3). Op de Westkust zou de gewoonte bestaan, dat de gevangen visch, vóór dat ze verkocht wordt, onder de rechthebbenden wordt verdeeld 4).
Wat verder het Atjèhsche vischrecht ten aanzien van binnenwateren betreft, staan ons alleen enkele mededeelingen aangaande Groot Atjèh ten dienste.
Alle bewoners van een gampöng, moekim of oelèëbalang-schap hebben het recht van vrije visscherij in de wateren tot die administratieve eenheden behoorende. Zij hebben daartoe geen vergunning noodig 3).
Vreemdelingen behoeven daartoe wel de vergunning van het betrokken hoofd, terwijl in den regel van hen eenige retributie gevorderd wordt voor de verleende vergunning. Dit geldt ook voor den aanleg van vischvijvers (neuheun) in de lagunes, waarbij de eigen ingezetenen steeds den voorrang hebben ü).
Alleen met den hengel mag men visschen in de vischkommen (neuheun's of: Ihöm's), die anderen aan de oevers der rivieren of kreken hebben afgeschut. Visschen in een vischvijver (mön), die de bezitter op zijn veld heeft aangelegd, is verboden. Visschen op iemands rijstvelden is buiten den gewastijd (muesém pitje
1) De Atjèhers I, p. 305 (The Achehnese I: 282),
2) J. A. Kruyt: Atjeh en de Atjehers p. 133. Bij de bespreking der fuiken werd gewezen op de mededeeling in den Leidschen Catalogus, dat de inhoud der zeefuiken dikwijls door vreemden wordt geledigd, die er dan geld voor in de plaats leggen. Zie boven p. 100 nt. 1.
3) Vgl. de nota van toelichting van het landschap Triëng Oadéng in de „Mededeelingen" v. h. Encycl. Bureau afl. I (1911) p. 79.
4) Zie daarover K. F. H. van Langen t. a. p. blz. 503.
5) Rijckmans: Résumé Atjèh p. 68.
6) Rijckmans: Résumé Atjèh p. 73, 74.



blang) met alle vischtuig toegestaan, in den gewastijd alleen met den hengel ').
In het Gajüland zijn de bovenbesproken penjangkoelön's aan den oever van het Gajö-meer (p. 98) persoonlijk bezit. Voor de installatie daarvan is een recognitie (sarat döa = f 0.50) aan den Këdjoeroen verschuldigd. Twaalf vadem ter weerszijden van elke penjangkoelön worden tot haar vischgebied gerekend.
In het Alasland zijn bepaalde wijzen van vischvangst (o.a. mëlambéen nërköp) nabij badplaatsen (tapin) verboden, buiten toestemming van het betrokken hoofd.
d. Volksgeloof met betrekking tot de vischvangst.
Zoodra het poekat-stizoen is aangebroken, geeft elke lhö\ ter inroeping van Allah's zegen over het bedrijf harer pawang's, op het zeestrand een gemeenschappelijken maaltijd (kandoeri Ihö , of: k. la öt), waartoe een buffel wordt geslacht. De pawang's der Ihö's dragen de kosten van het feest, maar zij hebben aanspraak op een bijdrage van hun vaste moegè's. De feestdag wordt door den panglima bepaald en deze noodigt daartoe alle pawang's met hun awa's, den Oelèëbalang en de dorpsbesturen zijner moekim uit. Gedurende de 7 dagen, die op den kandoeri-dag volgen, is het pantang, om in het betrokken vischgebied met poekat's te visschen 2).
De poe/ort-visscherij onderstelt veel technische vaardigheid, maar vooral velerlei èleumèë, heidensche wetenschap, hoofdzakelijk bestaande uit formules, die men te rechter tijd moet weten te prevelen, om de booze machten van zee en strand te bestrijden en om de visch te lokken. Die èleumèë is een aangeleerde, door geheime overlevering voortlevende, wetenschap, waarmede alleen de pawang wordt geacht vertrouwd te zijn. Hij alleen weet, wat er in zee omgaat en wat er noodig is, om zich tegen de daarin huizende machten te wapenen 3).
Er werd vroeger reeds op gewezen (dl. 1, p. 599), dat het als pantang geldt, om op een Vrijdag in ~zee te gaan. Men mag dien dag dus niet poekatten, niet in zee hengelen, geen zeereis aanvaarden enz.4).
Allerlei zaken en handelingen gelden voor den zeeman als pantang. De heer Veltman geeft daarvan eenige staaltjes, waarnaar we kortheidshalve verwijzen '). Verder mag men bijvoorbeeld op zee niet met den vinger naar iets wijzen, daar dit de ongewenschte aandacht der watergeesten op zou wekken, de rijstpot niet te hoog optillen, daar deze aan de onderzijde allicht zwart ziet en dus een donkere lucht (storm) zou kunnen veroorzaken, enz.
1) De Atjèhers I p. 316 (The Achehnese I: 292).
2) De Atjèhers I p. 306 vg. (The Achehnese 1: 283 vg.), en Dr. Jacobs t. a. p. II p. 85 vg.
3) De Atjèhers I p. 302 (The Achehnese I: 280).
4) Volgens Dr. Snouck Hurgronje (De Atjèhers I p. 303, The Achehnese I: 280) zou alleen het poekatten — dus andere wijze van vischvangst niet — op Vrijdag pantang zijn. Die dag is behalve voor het zeevischbedrijf, ook voor alle landbouwbezigheden en voor allerlei anderen arbeid een rustdag. Daartegenover wordt voor sommige handelingen (bijv. haarsnijding, knippen der nagels) de Vrijdag juist aanbevolen. We weten reeds (dl. I, p. 599), dat de visscher zijn net gaarne des Vrijdags begint te knoopen. Ook leent de Vrijdag zich in het bijzonder voor allerlei vrome handelingen, die den mensch nader brengen tot Allah, zooals Koranreciet, ratéb, godsdienstoefeningen, lofprijzingen over den profeet (seulaweuët) enz.
5) Zie de inleiding van zijn Nederl. Atj. woordenlijst p. VII.



Voorts zijn er een aantal woorden, die men op zee niet zonder gevaar kan noemen. Dit geldt ook voor visschers met ander tuig dan de poekat en deels voor alle zeevaarders. Dr. Snouck Hurgronje geeft daarvan de volgende voorbeelden ')• „Men noeme bijv. al varende den berg niet bij zijnen naam goenöng, want berghooge golven zouden dan over het vaartuig slaan; tanoh manjang = hooge grond is het gebruikelijke euphemisme. Den olifant (gadjah) duide men met zijnen bijnaam Pd Meurah (vgl. dl. I, p. 191) aan. Wil de visscher zeggen, dat iets klaar is, dan gebruike hij niet het gewone woord Iheuëh, want dit beteekent tevens „vrij, los", en de gevangen visch zou daardoor wel eens kunnen ontsnappen; hij gebruike dus het minder gevaarlijke synoniem leungka2). Wil hij van een 'touw zeggen, dat het losgemaakt moet worden, dan vervange hij Iheuëh door zijn synoniem voor deze beteekenis: leupaïh. Ook löb = „bukkende onder iets doorgaan" en nog eenige woorden meer moet men varende of visschende door synoniemen of omschrijvingen vervangen". De heer T. Veltman geeft in zijn Nederlandsch-Atjèhsche woordenlijst (Inleiding p. VIII) nog een lijstje van taalpantang's, die men op zee in acht heeft te nemen.
Vóór aan den mond van de poekat (babah euntöng) hangt men vaak een of andere amulet (adjeumat), die de booze geesten, welke eventueel boven het water mochten zweven, op een eerbiedigen afstand moet houden 3).
Over allerlei volksgeloof, in verband met het knoopen van netten en het wijden van een nieuwe vischprauw, werd elders reeds gesproken (dl. I, p. 578 en 599).
Wil de visch niet spoedig genoeg aanbijten, dan heeft de visscher al gauw een schietgebedje gereed van dezen inhoud: Ja leuta wajalab, kèë tië', kah ab. De eerste drie woorden geven de Atjèhsche uitspraaak weer van een paar aan den Koran ontleende woorden, de laatste vier beteekenen: „ik werp uit (hengel, werpnet of dergelijke), jij hapt toe!"4) „Wanneer ze hebben losgelaten van den haak, worden de visschen bijzonder groot" (meunjö ka Iheuëh, raja that eungkot),
zegt de Atjèhsche menschenkenner5).
Ook worden door visschers aan den lijve wel tooverkrachtige voorwerpen {peularéh eungköt) gedragen, in de hoop de vischvangst overvloedig te doen zijn.
Een ander middel is bijvoorbeeld, dat de visscher een gereedgemaakte sirihpruim (ranoeb gapoe, G: sëlënsoeng, Alas: sënoemboel) in het vischwater neerlegt als offergave aan de geesten en daarbij vraagt om „levensonderhoud" (mita raseuki, G: mënirO aridjëki, Alas: midö radjëki).
1) De Atjèhers I p. 303 (The Achehnese I: 281). Dergelijke taboe-woorden voor visschers en zeelieden komen bij onderscheiden volken, niet alleen in onzen Archipel, maar ook in Europa voor. Vgl. de dissertatie (1915) van Dr. A. J. Portengen: De Oudgermaansche dichtertaal in haar ethnologisch verband p. 123 vg. en J. O. Frazer: Taboo and the penis of e
soul p. 392 vg., 408 vg. en 413 vg. ,,,,/< i
2) In plaats van leungka, wordt als wisselwoord voor Iheueh ook wel leukang (losmaken;
gebruikt.
3) Vgl. Dr. Jacobs t. a. p. II p. 90. ......
4) Vgl. Dr. Jacobs t. a. p. II p. 100, waar de beteekenis der woorden echter niet juist is
weergegeven.
5) H. T. Damsté in „De volken van Ned. Indië" dl. I, p. 55.



De visscher gebruikt voor het maken van een hengelstok, of fuik, of geuneugöm gaarne een bamboe, waarin een eekhoorn zijn nest (eumpöng toepë) heeft gemaakt, of waarin een vogelnest heeft gezeten, of waarin mieren zich genesteld hebben, daar zulk materiaal hem voordeel belooft bij de vischvangst. Dit op het transmigratiebegrip steunend geloof treft men door het geheele gewest bij de bevolking aan. In het Gajöland vindeii we nog de opvatting, dat een bamboe, die door een olifant is omvergehaald, daardoor bijzonder geëigend is voor het maken van vischtuig.
Dat niet iedere visscher even bedreven is in zijn vak en de een dus meer visch thuisbrengt dan de ander, spreekt voor ons vanzelf. Naar de Inlandsche opvatting echter is de verklaring deze, dat de een een gelukkige hand (deuka djaröë, G: poemoe dëkar, A!as: tangan bërgöh)') en de ander een ongelukkige hand (malang djaröë, G: poemoe böngö, Alas: tangan bangö)2) heeft. Niet altijd ligt de schuld van een slechte vangst bij den visscher zelf, maar ook zijn vischtuig kan bijvoorbeeld malang zijn 3).
Dat de bevoorrechting van den eenen- de jaloezie (tjoemoeroe, G: tjëmboeroe) van der. anderen vakgenoot verwekt, is menschelijk. Waar afgunst in het menschelijk gemoed eenmaal heeft postgevat, ontkiemt op dien bodem zoo licht de zucht naar wraak. En een wraakmiddel is zoo gemakkelijk te vinden! Men legt bijvoorbeeld wat kalmus (djeurango, of: djeureungèë, G: djërangö) tusschen de steenen van iemands pënjangkoelön (zie boven p. 98). Door den stank worden de visschen verdreven en de visscher, wien het vroeger zoo voorspoedig ging, vangt nu niets meer. Maar ook de èleumèë geeft den wraakzuchtige een aantal middelen aan de hand, om zijn evenmensch, of zijn bezittingen te benadeelen. Op dergelijke tooverrrjiddelen (peukeunong) en de daarbij behoorende prevelformulieren komen we later terug. Zulk een peukeunong (bijv. een belezen citroen), in iemands net of fuik gelegd, is voldoende om het in het ongereede te brengen en de vangst te doen mislukken. Het is de vrees voor die peukeunong's, die de oude adat, die we hierboven als „de milde" aanduidden, in eere houdt, namelijk om de bij de vischvangst tegenwoordig zijnde personen in de opbrengst te doen deelen. „Niet alleen eerbied voor de adat" — zoo schreef dan ook Dr. Snouck Hurgronje — „beweegt de pawang's tot uitdeeling dier geschenken. Zij weten dat, ingeval zij dit gebruik niet naleefden, menig boos oog op hun schip en poekat zou gaan rusten; zeker zou eene volgende vangst dan vele kwade kansen opleveren, daar menig toeschouwer zijne èleumèë's zou uitputten, om de visch zeewaarts te doen vluchten, de netten te doen scheuren en dergelijke meer" 4).
De visscher moet vooral zijn succes niet roemen, niet bluffen op de goede eigenschappen van hemzelf of van zijn tuig. Door zulken overmoed (teukabö, G. en Alas: tëkaboer) zou hij toch het tegenovergestelde bewerken van hetgeen hij zegt.
1) Men zegt ook wel: rakbt djaröë, of: keukaj djaröë, of: djaban djaröë (G: rakat poemoe).
2) Ook wel: soewè' djaröë, of: soewang djaröë.
3) Zoo zegt men bijv. van een vischfuik, waarmede men nooit wat vangt: malang that boebèë njöë (han töm meuteumeung sapeuë) (O: oe irti böngö pedih).
4) De Atjèhers dl. I, p. 305 (The Achehnese 1:283).
8



Trekt iemand er op uit, om te gaan visschen, dan wil de traditie, dat hij zich onderweg niet laat afleiden door vragen van voorbijgangers, wat hij gaat doen, of waar hij heen gaat. Verwaarloozing dier traditie zou de goede zaak zeker bederven. Het viel Dr. Jacobs dan ook steeds op, dat bij depoe/foM/isscherij de meest mogelijke stilte werd in acht genomen. „Het is mij meermalen opgevallen" _ z00 Zegt hij — „dat het den visschers onaangenaam was, indien ik of andere toeschouwers hen met vragen lastig vielen, zoolang het werk duurde" ').
H. JACHT 3).
Als middel tot levensonderhoud is de jacht van veel minder beteekenis dan de visscherij. Terwijl naar de voorschriften der Moslimsche wet de meeste vischsoorten mogen worden gegeten, is het meerendeel der landdieren voor de consumptie verboden. Eigenlijk komen onder de dieren des wouds alleen de herkauwers als voedsel in aanmerking, terwijl de meeste vogelsoorten als hareuëm gelden (zie dl. I, p. 330). Om hun vleesch wordt dus voornamelijk slechts jacht gemaakt op herten, reeën, klipgeiten, dwergherten en sommige vogelsoorten, waaronder vooral boschduiven.
Nog minder wordt de jacht als sport beoefend; de aard der bevolking en haar primitieve wereldbeschouwing, die zich lucht, aarde en water met allerlei vijandige machten bevolkt denkt, verzetten zich daartegen.
1) T. a. p. II, p. 94. Zoo verhaalt J. L. van der Toorn aangaande de Inlandsche goudwinning in Midden-Soematra (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned- Indië 1890, p. 100) dat ook daarbij een diep stilzwijgen moet worden bewaard en er volstrekt niet bevolen of gevraagd mag worden, — „probably because the removal of the precious metal is regarded as a theft, which the spirits would punish, if they caught the thieves in the act", zoo voegt J. G. Fraser daaraan toe (Taboo and the perils of the soul, p. 409). De stilte-betrachting, ook in allerlei andere gevallen (vgl. o. a. het register in Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" i. v. „stilte") is daarmede echter niet verklaard. Aannemelijker schijnt de uitlegging van Mr. F. D. E. van Ossenbruggen, die vrees voor geluidmagie in vele van dergelijke kritieke gevallen als den grondtoon van het gebruik beschouwt (zie het register in diens opstel over „Het primitieve denken" i. v. „stilte"). Het gebod van het vermijden van elke ontmoeting van mensch of dier, welke aanleiding zou kunnen zijn, de stilte te verbreken, berust waarschijnlijk op dezelfde opvatting. We leerden dit gebod reeds kennen voor den Atjèhschen timmerman, als hij de koerah gaat opzetten (dl. I, p. 364) en voor den malém, bij het poephon blang (dl. I, p. 471). Bij zijn beschrijving der hanengevechten merkt Dr. Jacobs (t. a. p. II, p. 167) op: „Op weg zijnde naar de kampplaats moet de eigenaar van het dier, dat aan den kampstrijd deelneemt, zorgen, dat hij zich van praatjes met anderen onthoudt; men mocht hem eens vragen, werwaarts hij ging en, het vernemende, een voor hem minder gelukkig bezweringsformulier uitspreken; ook het booze oog kan hier zijn invloed doen gelden. Hij spreekt daarom liefst zoo weinig mogelijk en spoedt zich naar de bestemde plaats". Zie voor analoge opvattingen bij andere stammen in onze Oost A. C. Kruyt: De rijstmoeder in den Ind. Archipel (Versl. en Med. der Kon. Akad. v. Wetensch. afd. Letterk. 4^ Rks. dl. 5, 1903, p. 368). Zooals bekend, moeten, of moesten ook in ons werelddeel, naar het volksgeloof, allerlei handelingen, waaraan men een magisch cachet wilde geven, zwijgend geschieden (zie o. a. A. Wuttke: Der Deutsche Volksaberglauben
der Gegenwart § 219).
2) Literatuur: Dr. C. Snouck Hurgronje: Het Gajöland en zijne bewoners p. 359 vg.; Dr. G. A. J. Hazeu: Gajösch-Nederl. Wdbk. op de verschillende woorden; K. F. H. van Langen:
Atjeh's Westkust p. 500.



Jacht.
Over het algemeen jaagt de Inlander slechts uit zelfbehoud, of omdat zijn vee of zijn velden gevaar of schade van wilde dieren ondervinden, en dan nog kost het gewoonlijk een taai geduld en veel overredingskracht, om hem over te halen, tot een afdoende jacht en tot geregelde verweermiddelen tegen de roovers van zijn oogst of vee. Tijdens het rijpen van de te velde staande padi, of als de aanplantingen in de tuinen worden bedreigd, wordt jacht gemaakt op rijstvogels, duiven, muizen, herten, wilde zwijnen en meer andere natuurlijke vijanden van den landbouwer. Is de sawaharbeid afgeloopen, dan trekken soms troepjes mannen en jongens het bosch in, tot het verzamelen van boschproducten, welke tochten dan ook wel worden dienstbaar gemaakt aan de jacht op groot wild. Alleen op olifanten, rhinocerossen en tijgers wordt maar zelden gejaagd, vooreerst omdat de bevolking zich, bij gebrek aan goede vuurwapenen, tegen die dieren moeilijk verdedigen kan, maar ook omdat zij zich de ongenade dier „heeren van het woud" niet gaarne op den hals haalt. Alleen als ze mensch of dier hebben aangevallen, of soms ook ter wille van eventueel beschikbaar gestelde premies, gaat men wel tot hun verdelging over.
Herten, het lievelingswild der jagers, tracht men te bemachtigen door drijfjachten, eenigszins gelijkend op de Europeesche parforce-jachten. De Atjèher noemt dit meuaréng (of: boeroe, G: mëngkarö, of: ngarö, of: noendoeng, Alas: mëboeroe), omdat daarbij door de jagers gewoonlijk gebruik gemaakt wordt van rotan strikken, aréng (G: id.) genoemd. Maar het wezenlijke van zulk een drijfjacht zijn toch de jachthonden, die het spoor van het wild opzoeken en vervolgen en het wild opjagen (meulét, G: nasap, of: mëndëdi Alas: ngëhambat, Mal: mangadja). De drijvers leiden slechts de manoeuvres hunner honden, vuren ze aan en omsingelen het wild (pagab, G: mëroempa , Alas: koepoeh, Mal: kapoedng), om het ten slotte met hun lansen en kapmessen af te maken. Over de jachthonden en hun verzorging werd elders reeds een en ander medegedeeld (dl. I, p. 516). De pawang is de leider van het jachtgezelschap. Zoo iemand kent de boschwetenschappen, vraagt op de behoorlijke wijze aan den onzichtbaren heer van woud of blang vergunning tot de jacht en is in den regel eigenaar van de jachthonden ').
De verdeeling van den jachtbuit onder de jagers is nauwkeurig aangegeven, maar verschilt plaatselijk. Wie het opgejaagde hert het eerst met zijn lans of slagwapen treft, heeft in het Gajöland recht op de achterdeelen (imoel, oeki) van het gedoode dier; de pawang krijgt de ruggegraat (batang ril) met het bijbehoorende vleesch; de rest wordt gelijkelijk verdeeld. (Het Gajöland p. 359). In het Tapa Toeansche heeft de pawang recht op één lendestuk (lamoesi) + '/3 van het overige vleesch en het hart en de lever; de jagers ontvangen het andere
1) Een pawang is in het algemeen kenner van de geheime wetenschappen, dienstig tot het uitoefenen van eenig bedrijf. Hierboven leerden we den pawang poekat reeds kennen, die speciaal ingewijd is in de geheimen der zee. Naar den aard van het wild onderscheidt men den pawang roesa, den p. badeuëden p. gadjah, den p. oenöë, den p. boeja enz. De pawang oeteuën, of p. rimba is de deskundige gids bij het zoeken van gëtah en rotan. (Vgl. Gajö Wdbk. i. v. pawang).



lendestuk en '/3 van het vleesch en het besturend hoofd ook 1 '3, of zooveel als men hem geven wil. In het Alasland heeft hij, die het dier hét eerst treft, recht op een dij (pahö) en op de achterdeelen (poenggoeng); is er een pawang bij dan ontvangt ook deze een dij.
a. Jachtwerktuigen.
Indien we de verschillende gereedschappen, die bij de jacht gebruikt worden, overzien en naar een indeeling zoeken, dan vallen daarvan vooral drie soorten in het oog, namelijk: netten, strikken en valwerktuigen. Aan elk dezer groepen zij thans een korte beschouwing gewijd.
1. Netten.
Netten, die men spant, of over met vruchten beladen boomen hangt, om vogels te vangen, heeten njaréng (G: poeköt, Alas: djaring). Zoo is de njaréng meunöm een net om waterrallen (meunöm) in de sawah te bemachtigen. Men spant zulk een net bijvoorbeeld te midden van zijn aanplant, tusschen twee verticale staken en jaagt dan de dieren op, die ten slotte in het net verward raken.
De Atjèhsche rangkab, waaraan wellicht de Gajösche en Alassche katir beantwoordt (zie Gajö Wdbk. i. v.), is een net, aan welks vier zijden stokken zijn bevestigd en dat men laat neervallen, zoodra een genoegzaam aantal vogels op de als lokaas gestrooide rijstkorrels zijn neergestreken. In plaats van een net wordt ook wel een bamboe rooster gebruikt, dat aan één zijde met een touw wordt opgehouden of neergelaten, al naarmate het toestel in rust of in dienst gesteld is. Evenzeer bezigt men voor hetzelfde doel een, ons reeds uit vroegere bladzijden bekend, stuk bamboe, dat door herhaalde splijting en doorgestoken rotanbanden tot een kegelvormigen korf (seureukab, G: tjerkap, Alas: serköp) gevlochten is.
De boebalöt (G: bebaloet) is een lang van arènvezeltouw geknoopt net, om reeën en varkens te vangen, en de Gajösche djö, of djaö — waaraan de Alassche doeroeng aö beantwoordt — een soort schepnet, dat men bij fakkellicht gebiuikt, om er de door het licht verblinde vogels mede te bemachtigen.
2. Strikken en veerend jachttuig.
De meest gewone methode, om boschduiven te vangen, is het teumarön (G: (,mendjaring), d. i. met behulp van strikken (tarön, G. en Alas: djaring, Mal.: djarè ), bestaande uit één of meer bundels van aangepunte bamboe-stokjes (aneu tarön, G: kiding, of: toengkölön), elk voorzien van een zelfsluitende lus (mata) van paardestaarthaar. De stokjes worden gewoonlijk in een kring op geringen afstand van elkaar in den grond gestoken en de uiteinden van het snoer stevig vastgebonden. Een lokduif is met een touw aan den poot in het midden geplaatst ), of ook wel worden vruchten als lokaas gebruikt. Een kleinere soort tarön is de
1) Zie de afb. in A. L, van Hasselt's Ethnogr. Atlas v. Midden Sumatra PI. 120, fig. 1 en 3.



djeurat, waarvoor in het Gajöland de termen djëröt, djêrit, djöröt, en djiröt (Alas: djerat, vgl. Mal.: djare) in gebruik zijn. Weer een andere soort tarön (G: djarö, Alas: tëlbang) is een van rotan gemaakte strik, dien men, bijvoorbeeld op een nauwen weg, verticaal plaatst, om herten, reeën, enz. te vangen. De Gajösche djangki is een strik of zakje van garen, aan den ingang van vogelnesten gespannen, om kleine vogels te verschalken; maar ook verstaat men daaronder een rotan strik in tuinen opgesteld, om varkens te strikken. Een andere soort strik, waarmede de Gajö's vooral boschduiven vangen, is de toeköl: men maakt een klein gat (loeang) in den grond en legt daarin padi; om den rand van het gat is een touw (djöröt, of: idoeng) aangebracht en zóó aan een in den grond geslagen paaltje (toengkölön) bevestigd, dat als een vogel van de padi komt pikken, dat touw zich als een strik samentrekt om den kop van den vogel.
Allerlei veerende instrumenten om reeën, dwergherten en vogels te dooden, of te vangen, worden aangeduid met den naam peuneunté (G: öntang, Alas: sambil)'). Zoo bijvoorbeeld een veerkrachtige bamboe-staak (gö peuneunté"), welke zoodanig aan een strik is bevestigd, dat, wanneer een dier hierin trapt, hij zich ontspant en den strik dicht trekt-). Klipgeiten (kamèng batèë, G: nöang) en tijgers vangt men wel met een werktuig, niet ongelijk aan de ook in de Europeesche jachtwereld bekende z.g. „dardière" (peuleuntéG: blanti, Alas: bëtji, Mal.: pilantie'): de aan twee palen vastgebonden slagboom is voorzien van een of ander puntig wapen (bijv. een spies); trapt het dier in den strik, dan veert de boom terug en drijft het de spies in het lichaam. Onder den naam dëdaup, of: gëdaup verstaan de Gajö's een veerend instrument om vogels te dooden of te vangen; een lange, jonge, buigzame bamboe wordt horizontaal op het rijstveld gelegd en met een der uiteinden aan een paaltje bevestigd; aan het andere uiteinde bevindt zich een touw, door middel waarvan een, achter een kunstmatig bladerenhaagje verborgen, man den bamboe, als een veer, kan spannen. Zijn er vele vogels in de nabijheid neergestreken, dan laat hij het touw plotseling schieten, waardoor de bamboe terugspringt en een aantal vogels doodt of wondt. Een ander Gajösch toestel om vogels, die te velde staande padi beschadigen, schadeloos te maken, is de antoesön. Van uit de djamboer wordt over het rijstveld een rotan touw (gëtih) gespannen, waarvan het andere einde aan een paal (toengkölön) bevestigd is. Nu en dan brengt de in de djamboer de wacht houdende persoon het rotan touw in beweging, waardoor dan eenige der boven het rijstveld rondvliegende vogels geraakt worden en gewond of gedood neervallen.
3. Valwerktuigen.
Hiertoe zijn vooreerst te rekenen de verschillende soorten van vallen en knippen, wier samenstelling op hetzelfde beginsel berust als die van onze van oudsher bekende muizenvallen, traquenard's, traquet's enz.
Voor het vangen van kleine vogels, zooals rijstvogeltjes, bezigt men vernuftig
1) Veeren — moepeute (Q: moeöntang). Vgl. over dit woord dl. I, p. 546 nt.
2) Zie de afb. in A. L. van Hasselt's Ethnogr. Atlas v. Midden Sumatra PI. 121, fig. 3.



uitgedachte, in hokjes verdeelde, kooien met één of meer valdeurtjes (tjintra moeka, G: pëndjörö, Alas: atji, Mal: sangka pamike) Gewoonlijk wordt hierbij als lokmiddel van een kameraad (peugantöë, G: pëngantih, of: pëngatji, Alas: pëngatji, of: pënënggoi, Mal.: pamike), maar ook wel van sprinkhanen gebruik gemaakt1).
Muizenvallen, voorzien van valklap, duidt men aan met den naam peutah (G. sidörön, Alas: pëloehoeng, Mal.: pitaloeng). Inrichtingen met valdeur of valluik voor grootere dieren noemen de Atjèhers biniët, zooals tijgervallen: biniët rimoeëng (G: pëndjörö, Alas: bëndjarö)2), apenvallen: biniët boeë (G: pëndjöröni moendi, Alas: pëndjarö krö) en wilde varkensvallen: biniët boej (G: wör ni babi, Alas: kandang babi). Een seuneumpöm (G: gëgöng, of: djërgöng, Alas: djëdjëlgoeng) is een valblok om tijgers te vangen, waarbij als lokdier gewoonlijk een geit dienst doet.
Behalve in de bovenbesproken beteekenis wordt de naam rangkap door de Gajö's ook gebruikt ter aanduiding van een soort van tijgerval, waarbij het roofdier, wanneer het het aas grijpt, onder een reeks van boomstammen bedolven wordt. De teunoembö% of: teuneumbö% of: seunoembö (G : gëdaboehön, of: kënoemboekön, Alas: dëdaboehan, Mal.: aloe-aloe) is een valblok, om olifanten of rhinocerossen te dooden. Rechts en links van het spoor, dat de dikhuid pleegt te volgen, wordt een lange staak rechtop geplaatst en stevig met eenige in den grond geheide palen bevestigd. Boven worden die staken verbonden door rotan. Nu wordt er een rotan gespannen even boven den grond, zoodat het dier daar tegenaan moet stooten, als hij het spoor volgt. Die rotan wordt langs de staken naar boven gespannen en houdt daar een zwaar, scherp gepunt, mes vast. Aan dat mes zit een lange, zware paal. Loopt het pachyderm nu tegen dien rotan aan, dan valt het mes en dringt het dier diep in den nek. De jagers hebben zich in de buurt verdekt opgesteld en volgen en verwonden het zoolang, tot het neervalt en met lanssteken wordt afgemaakt3).
Toen in 1918 uitbreiding van het aantal olifanten in dienst van het leger gewenscht werd, droeg de gewestelijk militair commandant aan eenige officieren op, met behulp van de bevolking te trachten, eenige beesten te vangen. Het Atjèhsch Nieuwsblad van 7 September 1921 geeft van zulk een vangst een levendig verslag van een ooggetuige, waaraan het onderstaande is ontleend. Nabij den Gajö-weg werden eenige diepe kuilen gegraven. Deze werden bedekt met dunne takken en daarover aarde en alang-gras gelegd. Vervolgens werden die kuilen nacht en dag door enkele menschen bewaakt. Eerst na een paar weken had men succes. ,,'s Nachts kwam een groote 'kudde op de heuvels, waar de kuilen waren. De wachters waren in boomen geklommen en hoorden de olifanten al nader en nader komen. Plotseling ontstond er in de kudde een heftig leven. Een paar olifanten waren in kuilen gevallen. De dieren deden blijkbaar groote moeite, om er uit te komen en werden daarin door de andere geholpen, zooals later bleek. Den ge-
1) K. F. H. van Langen geeft in zijn Wdbk. (p. 123): reuban — e. s. v. vogelkooi, waarin men een lokvogel plaatst, om vogels te vangen.
2) Zie de afb. in A. L. van Hasselt's Ethnogr. Atlas v. Midden Sumatra PI. 122, fig. 1.
3) Zie de afb. in A. L. van Hasselt's Ethnogr. Atlas v. Midden Sumatra PI. 123, fig. 2.



heelen nacht bleven de beesten, telkens trompettend, op de plek. Met het aanbreken van den dag trachtten de wachters door roepen de dieren te verdrijven. Een gelukte het ongemerkt een vuur te maken en hiermee kregen ze tenslotte de olifanten van de kuilen". Bij nader onderzoek bleek nog één olifant in een kuil te zitten. „Het moeilijke werk begon nu pas. Wij konden er natuurlijk niet bij blijven, maar reeds, terwijl wij er bij stonden, begon er een te probeeren, een strik om het dier te krijgen. Het feit, dat de pooten in de modder zaten, maakte dit erg lastig. Maar het beest was afgetobd door zijn pogingen, om er uit te komen en volgens een ouden Atjèher zou het niet lang duren, of ze waren hem baas. Eén voor één werden er strikken gelegd, om den kop en om de pooten. Toen moest het dier uit den kuil gehaald worden, wat ook niet gemakkelijk was. Nauwelijks was het er uit, of de eerste groote strijd met zijn vijanden begon. Het probeerde weg te loopen, maar de mannen, die de touwen van de achterpooten vast hadden, trokken deze aan en daardoor kon het geen kracht zetten. Toen het naar rechts wilde ombuigen, werden de linker touwen aangetrokken, waardoor het omviel. Telkens probeerde het beest opnieuw weg te komen, maar eindelijk begon het te gehoorzamen. Tegen 5 uur kwam het Bireuën instappen! Nog steeds natuurlijk aan de touwen, en telkens even probeerende, of het niet zou lukken, weg te komen. Aan eenige klapperboomen werd daarna het dier vastgelegd. Eerst wees het alle toenadering der omstanders terug, maar op een gegeven oogenblik bezweek het toch voor eenige pisang's, terwijl het ook al gauw tot drinken genegen was. Den volgenden morgen werd het in een wagon van de Atjèh-Tram geladen, wat natuurlijk ook weer niet gemakkelijk ging. Maar het lukte en thans loopt het dier nog tusschen Lam Meuló en Tangsé-transport".
4. Allerlei ander jachttuig.
Verder heeft men nog allerlei jachttuig, dat niet onder de vorige drie rubrieken te brengen is.
Zeer algemeen is bijvoorbeeld het vangen van vogels met behulp van vogellijm (meugeutah, G: menggetahi, Mal.: manggatah). Meestal is het een stokje, of een klapperbladnerf, waarop de gëtah is gesmeerd. Zulk een lijmstok wordt eenvoudig ergens op een boomtak, of aan een rivieroever, neergelegd (theun geutah, G: nama getah). Het meest wordt hiervoor gebruikt het melksap van den broodvruchtboom (Artocarpus incisa, L. f.)'). Soms is de vogelaar gewapend met een klein fluitje (in Gajö tritit genoemd), om de vogels te lokken (meuhöj, of: koetroe, G: niengantihi, Mal.: mcimikë).
Om tijgers te dooden, heeft men nog de volgende hulpmiddelen. Een groote haak (kawé rimoeëng, G: sawé, of: tangil, Alas: kawil rimau) of een houten, aan beide uiteinden aangepunt, spit (G: soena , Alas: bangkal), van aas voorzien,
1) Zoowel de vorm met zaden, koeloe, als de zaadlooze, soekön. Maar ook andere gëtahsoorten worden gebruikt, zooals bijv. van den nangkaboom en in Gajö en Alas van den ramboeng en den tampoe* pinang. Meestal worden mengsels van gëtahsoorten gebezigd, die nien eerst opkookt.



wordt bijvoorbeeld aan een zwaren boomstam bevestigd. Valt de gulzige tijger op zijn prooi aan, dan is er veel kans, dat hij met het aas ook haak of spit opslokt. We hebben vroeger (dl. 1, p. 200) gezien, dat ook krokodillen soms met zulke ijzeren haken gevangen worden; hetzelfde geldt voor leguanen (meuroea). Een ander moordtuig, dat tegenwoordig niet meer, maar vroeger wèl toepassing vond, is een soort „spring-gun" (keumoeraïh, of: koemoeraïh, of: poemoeraïh, G: pëmoerös, Alas: pëmoeras), waarbij het lokaas met een touw bevestigd werd aan den trekker van een geladen donderbus, welke aan een boomstam vastgebonden, zóó gericht werd, dat ze den tijger treffen moest, als deze, door aan het aas te rukken, het schot deed afgaan ')•
Verschillende lansen, die we vroeger reeds als oorlogswapenen leerden kennen, worden ook op de jacht gebruikt. De toembct tób gadjah (G: koenjoer pëgadja'n) is een lange lans met breed, dik lemmer, welke speciaal voor de olifantenjacht wordt gebruikt. Dan zijn er nog bamboe- of palmhouten werpspiesen (seuligdë, G: sëligi, Alas: sëligi, of: bëlibar, Mal.: soeligi) met ijzeren punt van een weerhaak (iseuëng, G: isang, Alas: sërön) voorzien. Vaak is aan den haak een lang touw bevestigd, waarmede de jager zijn buit naar zich toe kan halen. De haro'-harö' (G: aroe'-aroe , Alas: oendjar-oendjar\ zijn lange bamboe's met gescherpte punt, die vroeger in de wallen der versterkingen werden gestoken, maar nu nog wel als jachtlansen worden gebruikt. Ook worden ze wel als voetangels bij de drijfjachten op wilde varkens aangewend; de dieren worden dan naar de in dichte rijen geplante haw-harö' 's gedreven, waar ze gewond raken, en dan gemakkelijk kunnen worden afgemaakt.
Rhinocerossen zet men wel messen op hun pad, met de bedoeling, dat deze hun den langs den grond slependen buik zullen openrijten -).
Korte voetangels (soeda, G: soedö, of: randjö, Alas: batjir, Mal.: randjau) van bamboe, met scherpe geharde punten, worden vooral in de groentetuinen geplaatst tegen de wilde zwijnen. Als bijzonder gevaarlijk gelden die soort van voetangels, welke twee aan twee kruiselings over eikaar geplaatst zijn (soeda meusilang, of: s. kangkoeng, G: randjö kangkoeng, Alas: batjir këkoelang, Mal.: randjau kangkoeng).
De handboog (gandöë, of: boesoe, G. en Alas: tërbil, Mal.: gandei), als werktuig om de rijstvogels op het rijstveld te schieten, werd vroeger reeds genoemd (dl. 1, p. 456). Als projectielen worden daarbij gebruikt: steenen, of gebrande leemen kogels.
Op vogels en eekhoorns wordt ook wel jacht gemaakt met het blaasroer (seunoempit, of: seuloempit, G: lëtöp, Mal.: soempi), gemaakt van een bepaalde bamboesoort (igeuë, zie dl. I, p. 162); de pijltjes (aneu seunoempit, G: ana nangkat) zijn van harde arenvezelpennen, of van bamboe. Om de pijltjes de noodige beweegkracht te geven, zijn ze met een weinig boomwol omwonden.
1) Vgl. A. L. van Hasselt's Volksbeschrijving van Midden Sumatra p. 416 en W. W. Skeat: Malay Magie p. 167.
2) H. T. Damstë in „De volken van Ned. Indië" dl. I, p. 54.



b. Volksgeloof met betrekking tot de jacht.
Veel van wat hierboven werd medegedeeld over het volksgeloof met betrekking tot de visscherij, is ook op de jacht van toepassing. Evenals bij den visscher, die zich waagt op de ongewisse baren, ligt ook bij den jager, die het wild in zijn moeilijk toegankelijke schuilhoeken opspoort, het arbeidsveld op het terrein, waar, zooals wij het uitdrukken „de natuur vrij spel heeft", of waar, zooals de nog animistisch denkende mensch gelooft, de op 's menschen welzijn naijverige onzienlijke machten er steeds op uit zijn, hem te dupeeren.
Den jager, die het bestaat, de ongerepte wildernis in te gaan, wachten daarbij nog andere gevaren van zichtbare machten: olifanten, tijgers, wilde zwijnen en meer andere dieren, tegenover wie hij zijn physieke minderheid gevoelt en die hij naïevelijk aanduidt als „dieren, die men niet uit moet schelden" (binatang han djeuët tatjaroet)').
Maar niet alleen, dat men van die voor den mensch gevaarlijke dieren geen kwaad mag zeggen, zelfs het noemen hunner namen is fataal, daar zulks de kans op een ongewenschte ontmoeting in de hand zou werken 2).
Vandaar dat de jager, de honig- en kamferzoeker en meer anderen, die het woud moeten bezoeken, tot uitoefening van hun bedrijf, zich den goeden uitslag van hun werk, behalve door allerlei prevelformulieren en andere èleumèë, ook verzekeren door inachtneming van de gebruikelijke taalpantang's.
Bevindt de Atjèher zich op een plaats, waar misschien tijgers zijn, dan durft hij hun naam (rimoeëng) niet noemen, maar spreekt van göb (mensch), of: nè , of: dato' (groot- of voorvader). De Gajö noemt het bloeddorstige dier in dat geval niet koelö, maar mpoe n oetön, of: pengoeloe n oetön, of: orang oetön (heer van het woud), of: mpoe n tëmpat, of: mpoe ni nëgëri ini (heer van dit land), of: bëbiöt (eigenlijk „de aangrijnzende", of „de grimassenmaker"). De Alasser noemt den tijger (harimau) liefst: datoe mpoe rantau (heer van het Buitenland), of: aria* mamö doehap (het kind met het ongewasschen gelaat). Ook de Gajö zegt in plaats van tijger wel euphemistisch; si görö pënah meraup (hij die zijn gezicht nog nimmer gewasschen heeft).
Een wisselwoord voor boeja (krokodil) is in Atjèh waki (plaatsvervanger).
Wisselwoorden voor „olifant" leerden we vroeger reeds kennen (dl. I, p. 191).
Voor „slang" gebruikt de Gajö voor eigen veiligheid gaarne de verzachtende uitdrukking oeloeng kajoe (boomblad), de Alasser: ranting (de tak), of: kapar (het afgevallen droge blad)3).
1) Zie dl. I. p. 200.
2) Denken we aan het Fransche spreekwoord: „Quand on parle du loup, on en voit la queue" en het Duitsche: „Wenn man den Esel nennt, kommt er auch gerennt", en „Wenn man vom Wolf redet, guckt er über die Hecke". Zie de dissertatie (1915) van A. J. Portengen: De Oudgermaansche dichtertaal in haar ethnologisch verband p. 116. Vgl. over allerlei „Jagdaberglauben" nog R. Andree: Ethnogr. Parallelen und Vergleiche, neue Folge p. 42 vg.
3) Op Java en ook elders in den Archipel bestaan geheel analoge naamverwisselingen voor dieren. Tijger en kaaiman worden daar bijv. aangeduid met kjainé, of: mbahné (d. i. de oude Heer of Grootvader), het wilde varken met wong bagoes (de mooie man), de slang met



Treedt de jager het bosch in, dan tracht hij zich eerst de gunst der woudgeesten te verzekeren door hun, bijvoorbeeld onder het aanbrengen van een sirihpruim, evenals de visscher dit tegenover de gevreesde machten van het water doet, voorspoed te vragen voor zijn werk. De keuze van den dag is ook hierbij natuurlijk van belang. Gaat men bijvoorbeeld des Woensdags het gebergte in (oe glé), dan is het gevaar voor ontmoeting van tijgers zeer groot.
De jager, die met zijn slagwapen het jachtdier dwars over zijn lengte treft (nengkah lintang), geldt als ongeluksvogel; om de slechte gevolgen zijner dwaling af te wenden, moet hij zijn wapen voor eenige avonden aan den pawang overgeven, om er de rijst mede te roeren, die tot voeder voor den jachthond bestemd is. Onderweg mag de jager zijn lans niet dwars op de door hem gevolgde richting dragen; anders vlucht het wild weg (Het Gajöland t. a. p. blz. 359).
I. BOSCHEXPLOITATIE 1).
Dit begrip omvat zoowel den houtaankap als de inzameling van boschproducten. Over het laatste werd reeds gehandeld in het eerste deel van dit werk, aan den houtaankap zij thans dus nog een korte beschouwing gewijd.
Tot 1913 bleef het boschgebied in het gouvernement Atjèh en Onderhoorigheden verstoken van deskundig boschbeheer en berustte het toezicht geheel bij de ambtenaren van het Binnenlandsch Bestuur.
In de afdeelingen Groot Atjèh, Pidië en Noordkust van Atjèh kwam nog geen aankap van hout voor. Moet voor de beide laatstgenoemde afdeelingen de reden hiervan hoofdzakelijk gezocht worden in het moeilijk transport, voor Groot Atjèh is de inferieure kwaliteit der houtsoorten, welke de bosschen daar opleveren, daarvan de oorzaak. Men vindt den houtaankap dus alleen in de afdeelingen Oost- en Westkust van Atjèh. Slechts in Singkel zijn de bosschen domein, elders liggen ze in het Zelfbestuursgebied.
Volgens het Gouvernements Bt. 27 Augustus 1904 N3. 35 (Bb. 6075) is het hoofd van gewestelijk bestuur gemachtigd, tot de uitgifte van concessiën tot boschexploitatie, zoowel in het rechtstreeks bestuurd gebied als in de zelfbesturende landschappen, waar het recht tot het verleenen van zoodanige concessiën bij het Gouvernement berust2). Deze concessiën worden gegeven voor hoogstens 30 jaar.
öjöd (boomwortel) enz. Zie Dr. G. A. J. Hazeu in het Tijdschr. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 46, p. 291 vg. en de daar opgegeven literatuur. Dergelijke taboenamen voor dieren komen ook buiten onzen Archipel schier overal voor, zie de aangehaalde dissertatie van A. J. Portengen p. 112 vg. en J. G. Frazer: Taboo and the perils of the soul p. 396 vg. en 410 vg.
1) Vgl. daarover de Jaarverslagen van den Dienst van het Boschwezen in Ned. Indië, de Koloniale Verslagen en de Jaarboeken van het Departement van Landbouw, Nijverheid en Handel in Ned. Indië. Verder de voordracht van W. Versluys over Het boschwezen ter Sumatra's Westkust, Tapanoeli en Atjeh, in Tectona jg. 13 (1920) p. 160 vg. en de Atjèh-monographie, verschenen als afl. 2 van dl. II van de „Mededeelingen v. h. Encycl. Bureau" p. 176 vg.
2) Omtrent de landschappen onder korte verklaring, zooals in de Atjèhsche Onderhoorigheden, werd vroeger aangenomen, dat de zelfbesturen het concessiewezen (mijnrecht, landbouwconcessiën en boschexploitatie) stilzwijgend aan het Gouvernement hadden afgestaan. Voor



De concessionaris heeft niet de beschikking over den grond van het concessieterrein, maar alleen over het hout of de andere natuurlijke producten der daarop staande bosschen. Hij betaalt voor zijn concessie een jaarlijksch recht en een cijns. Voor houtaankap wordt bedoeld recht berekend naar de nominale uitgestrektheid tegen minstens ƒ0.15 per H. A. en voor inzameling enkel van natuurlijke producten minstens ƒ0.05 per H. A. De cijns bedraagt minstens 1% van de plaatselijke marktwaarde van het hout of de andere natuurlijke producten, door exploitatie van het concessie-terrein verkregen. In de bepaling van het jaarlijksch recht en van het cijnspercentage is het gewestelijk bestuurshoofd vrij, doch hij zal daarbij rekening houden met de meer of minder gunstige omstandigheden, waaronder de onderneming werkt. Van hetgeen het Gouvernement aan cijns en vast recht ontvangt, wordt ~/5 aan het betrokken landschap uitgekeerd. Blijkens de laatstverschenen begrootingen van de zelfbesturende landschappen in het gewest over 1920 werden van de ondernemingen tot boschexploitatie ter Oostkust ontvangen in:
Idi aan vast recht in 1919 ƒ912 (geraamd), in 1920 ƒ4.334 (geraamd);
Langsa en Soengai Raja aan vast recht in 1918 ƒ3.889, in 1919 ƒ4.817 (geraamd), in 1920 ƒ4.817 (geraamd); aan cijns in 1918 ƒ5.730, in 1919 ƒ3.600 (geraamd), in 1920 ƒ3.600 (geraamd);
Peureula aan vast recht in 1918 ƒ2.189, in 1919 ƒ2.333 (geraamd), in 1920 ƒ2.333 (geraamd); aan cijns in 1919 ƒ50 (geraamd), in 1920 ƒ50 (geraamd); Tëmiang aan vast recht in 1918 ƒ2.487, in 1919 ƒ3.150 (geraamd), in 1920 ƒ3.941 (geraamd); aan cijns in 1918 ƒ22.338, in 1919 ƒ12.500 (geraamd), in 1920 ƒ 12.500 (geraamd).
En ter Westkust in:
Simaloer aan vast recht in 1918 ƒ17.943, in 1919 ƒ18.448 (geraamd), in 1920 ƒ 18.448 (geraamd).
Gaan we eerst het exploitatie-gebied ter Oostkust van Atjèh na. De houtaankap is hier vrij belangrijk. Door de cultuurondernemingen van Langsa en Tëmiang zijn voor de uitbreiding harer ontginningen groote uitgestrektheden van dikwijls waardevol bosch geveld.
Ook in het heuvelterrein achter de cultuurstrook liggen nog uitgestrekte bosschen met veel goede houtsoorten. De kap is hier allereerst gericht op het
enkele landschappen in de afdeeling Oostkust van Atjèh (Djoelö' Rajeu', Peudawa Rajeu®, eureula en Langsa) was zulks formeel in orde, omdat zij reeds vóór het teekenen der korte verklaring, verklaringen hadden afgelegd, o. m. inhoudende het recht van het Gouvernement om mijnconcessiën aldaar uit te geven en dat de Gouvernements bepalingen betreffende opsporing en ontginning van delfstoffen op die landschappen en hun ingezetenen van verbindende kracht zijn. Later heeft zich die opvatting gewijzigd. Door de „Zelfbestuursregelen 1919" (Stbl.
822) is aan alle mogelijke onzekerheid ten deze een einde gemaakt. In art. 15 dier ordonnantie is o. a. het geheele concessiewezen aan de onder korte verklaring staande zelfbesturen onttrokken. Voor de indiening van verzoekschriften ter erlanging van landbouwconcessies, concessies tot boschexploitatie en (of) houtaankoop in het zelfbesturend gebied van het Gouv. Atjeh en O. werden door den gouverneur regelen getroffen, voorkomende in de lavasche Courant van 10 Juni 1919 N°. 46.



meureubö (dl. 1, p. 180). Om den aanleg van een sleepweg naar die boomen rendabeler te maken, wordt ook het zeer goede dama laöt (dl. I, p. 182) mede geëxploiteerd. Atjèh-tram en Deli-spoor gebruiken gaarne meureüöd-Onarbau-) dwarsliggers. Deze zijn zeer duurzaam, maar hebben één groot gebrek, n.1. de eigenschap, om ijzer snel en krachtig te doen roesten, zoodat i. c. de railspijkers na twee jaren los in de spijkergaten hangen (W. Versluys t. a. p. blz. 186).
In het Tëmiangsche werd de houtaankap tot voor kort op vrij groote schaal uitgeoefend door Chineezen, die tot panglong's vereenigd het kleinbedrijf uitoefenden. Dit roofbouwsysteem is zooveel mogelijk vervangen door houtconcessies. Panglong-vergunningen worden niet meer uitgegeven.
Een geheel afzonderlijke plaats neemt ter Oostkust de exploitatie in der strandbosschen (dl. I, p. 136). Atjèh is een der weinige streken van den Archipel, waar de exploitatie dezer bosschen reeds sedert langen tijd intensief uitgeoefend wordt. De z.g. zeehout-concessies waren de eerste Europeesche houtconcessies, die zich in Atjèh durfden te vestigen. Het product dezer Europeesche ondernemingen is drieërlei: van oudsher looibast, dat naar de Straitshavens wordt uitgevoerd (dl. I, p. 136); later het z.g. zeehout voor de tabaksondernemingen ter Soematra's Oostkust en brandhout voor de Atjèh-tram. Nevenproduct is houtskool, waarvan een deel met prauwen naar de Straits gaat, om er aan de tinsmelterijen te worden verkocht. Eindelijk hebben de uitgestrekte nipah-aanplantingen der moerassen een levendigen ataphandel in het leven geroepen. In de onderafdeeling Tëmiang is aan een Europeesche firma concessie verleend voor het inzamelen van nipah-bladeren, terwijl in dezelfde onderafdeeling door een andere firma door de bevolking vervaardigde atap's (dekmateriaal) worden opgekocht, waarvoor in de betrokken onderafdeelingskas hasil moet worden gestort.
Belangrijker nog dan ter Oostkust is de particuliere boschexploitatie in de afdeeling Westkust van Atjèh, waar de bosschen op het eiland Simaloer nagenoeg geheel in houtconcessie zijn uitgegeven, terwijl ook in Singkel houtaankap plaats vindt. Wenden we eerst den blik naar Simaloer.
De hoofdwaterscheiding met haar tallooze uitloopers en nauwe ravijnen is geheel met dicht oerbosch bedekt. Behalve in het Oostelijk gedeelte van het eiland, kenmerkt zich dit oerbosch overal door een buitengewoon groot percentage zeer hooge dikke boomen. Het zijn vooral Dipterocarpaceën, die op dit eiland bijzonder gunstige levensvoorwaarden gevonden schijnen te hebben. De meeste leveren uitstekend timmerhout (rasa , lagan, kroewéng, enz., zie dl. I, p. 181 vg.).
Einde 1902 kreeg de heer A. F. Scheuer een voorloopige vergunning van den gouverneur, om hout te exploiteeren rondom de Sinabangbaai. De exploitatie werd op kleine schaal gedreven, met zoo goed als geen technische hulpmiddelen. De balken werden in den aanvang door de eilanders met behulp van karbouwen en eenvoudige kaapstanders aangebracht. Later zond de heer Scheuer een groep Chineezen, aan het hoofd waarvan een aannemer stond, die het hout vierkant bekapt of bezaagd aan de Sinabang-baai leverde. Slechts de boomen, die op korten afstand van de kust voorkwamen, konden bij dit systeem geëxploiteerd worden. De uitvoer had verder plaats door middel van vlotten, die langszij van



de schepen van de Koninklijke Paketvaartmaatschappij werden gebracht en het hout in hoofdzaak naar Oelèë Lheuë brachten. Van de ingevoerde Chineesche werklieden gingen velen dood door malaria en andere ziekten en de exploitatie dreigde met de geringe technische hulpmiddelen te verloopen, daar de best bereikbare stammen reeds gekapt waren. Men zag in 1906 de noodzakelijkheid in van aanleg van afvoerwegen naar het binnenland.
De heer Scheuer bleef intusschen niet de eenige aanvrager van houtconcessies op het eiland. Ook de heeren C. G. Vattier Kraane en C. de Lozanne vroegen in 1905 concessies aan voor houtexploitatie; de eerste deed in 1907 zijn concessies aan den heer Scheuer over en die van den laatste werden in 1908 overgeschreven op den heer J. G. Goethals.
In 1907 werden de concessies Scheuer overgeschreven op de met ingang van 1 November 1906 gecreeërde Atjèh-Boschexploitatie-Compagnie (de A. B. C., directie de Javasche Boschexploitatiemaatschappij, voorheen P. Buwalda & Co.). Deze vroeg nog eenige concessies aan en kon toen exploiteeren over de geheele Zuidelijke helft van het eiland. Gedurende de jaren 1907—1910 voerde de A. B. C. gemiddeld 1000 M3 per jaar uit. Er werd in die jaren meer gekapt dan uitgesleept. Op de exploitatie werd verlies geleden. Men zag in, dat de exploitatie, in het klein gedreven, nooit voldoende loonend zou zijn. Zoo was men er reeds in 1909 op bedacht, om de exploitatie in het groot te gaan drijven met alle moderne hulpmiddelen van kap-, sleep- en zaagtechniek. De voornaamste reden, die voor het wagen van de millioenen voor het installeeren van het grootbedrijf noodzakelijk moest gelden, werd gevonden in de situatie van het bedrijf van de Javasche Boschexploitatie (de J. B. E.) zelf op Java. Het djatiehout dreigde in de toekomst niet meer zoo gemakkelijk en zoo goedkoop verkregen te kunnen worden, als dit tot toen nog het geval was geweest. Wat was juister gezien, dan dat de J. B. E. zich van dit Java-bedrijf meer onafhankelijk wilde maken en de beschikking wilde verkrijgen over veel en goed hout buiten Java. Er werd dus besloten, om het Atjèh-bedrijf in het bedrijf van de J. B. E. op te nemen en de exploitatie verder in het groot voort te zetten. In 1911 werden dus alle concessies (totaal 19 stuks met een oppervlakte van + 54.000 H.A.), omvattende de Zuidelijke helft van Simaloer, met uitzondering van de kuststrook, overgeschreven op de J. B. E.
Eind 1911 begon de heer Goethals, die de exploitatie van het begin af onder zeer moeilijke omstandigheden geleid had, te onderhandelen, om zijn concessies (tot een 12-tal gestegen) in het Noordelijk gedeelte van hetzelfde eiland in te brengen in een groote maatschappij. Zulks gebeurde in 1912, toen deze concessies werden overgeschreven op de te 'sGravenhage gevestigde Houtaankapmaatschappij Noord-Simaloer met dezelfde directie als de op Java sedert lange jaren werkzame Nederlandsch-Indische Houtaankapmaatschappij.
In Februari 1917 droegen de Nederlandsch-Indische Houtaankapmaatschappij en de Javasche-Boschexploitatiemaatschappij haar ondernemingen in Nederlandsch Indië over aan twee dochter-maatschappijen: de Vereenigde Javasche Houthandelmaatschappijen en de Vereenigde Indische Boschexploitatiemaatschappijen. De eerste — ook kortweg de „Javasche" genoemd — nam het bedrijf op Java over,



de laatste — de „Indische" — het bedrijf in de buitengewesten, waaronder de onderneming „Simaloer". Gekapt werden in 1916: 6.936 M', in 1917: 17.470 M:!, in 1918: 19.567 M\ in 1919: 22.888 M3.
Volge thans een korte beschrijving van het bedrijf der „Indische" op ZuidSimaloer '), dat grootendeels op Amerikaanschen voet is ingericht2). Uitgaande van het industrie-centrum Sinabang, waar zagerij en stapelplaatsbedrijf gevestigd zijn, is een spoorlijn, de z.g. stamlijn, gebouwd, die het eiland in de breedte doorsnijdt. Van deze stamlijn takken de zijlijnen af, terwijl van deze laatste weder secundaire zijsporen afbuigen, om den spoorweg zoo dicht mogelijk nabij den houtopstand te voeren. Deze afstand bedraagt dan toch nog 600—1000 M.
Om de met bijlen gevelde en daarna tot zware stukken gezaagde boomen van zeer onhandelbaren vorm over den vorenbedoelden afstand naar de spoorlijn te sleepen, wordt gebruik gemaakt van een zeer krachtige, op houten sleden gemonteerde, uitsleepmachine, die naast den spoorweg wordt opgesteld. Vervolgens worden van hieruit achtereenvolgens kabelbanen gespannen naar de bergruggen, die het uit te sleepen complex begrenzen. Deze kabelbanen hebben slechts twee steunpunten: bij de machine een mast tot 30 M. hoogte en aan het andere uiteinde een of anderen boom op den bergrug. Langs dezen kabel beweegt zich een kleine lorrie op twee wielen, waaraan een inhaal- en een terughaalkabel zijn bevestigd. De terughaalkabel wordt zoodanig geleid en voortdurend verplaatst, dat de sleepkabel aan de naar de railbaan te vervoeren dolken kan worden bevestigd. De machine trekt nu de zware stukken hout over het geaccidenteerde terrein met onweerstaanbare kracht naar zich toe. Heeft het hout eenmaal de baan bereikt, dan wordt het door de sleepmachine, of somtijds door een speciale laadmachine, op bijzonder krachtig geconstrueerde lorries (z.g. truck's) geladen, die door een locomotief getrokken naar de electrische zagerij worden gereden. Hier worden de zware stammen met een door stoom bewogen machine op de z.g. zaagslede geschoven, of daar naar behoefte gekanteld en gekeerd, om met een enorme lintzaag van 16 breedte te worden doorgezaagd. Het transport in de zagerij geschied geheel machinaal, door rijen van motorisch aangedreven ijzeren rollen.
Het product verlaat de zagerij, deels in zware platen of balken, deels in bestekhoutafmetingen. Het zwaardere hout wordt naar de loogbassins gevoerd en daar in stroomend water bewaard. Het bestekhout, dat dus in afgewerkten vorm ter markt wordt gebracht, wordt in droogloodsen opgeslagen.
Op het etablissement te Sinabang bevindt zich een electrische centrale als krachtstation, van waaruit de groote zagerij gedreven wordt en ook de geheele nederzetting de energie voor electrische verlichting ontvangt.
In 1920 voerde de „Indische" te Sinabang uit: 8.148 M;i rasa-hout, 3.350 M;'
1) In het Noordelijk deel van het eiland (aan de Sibigö-baai) werd nog geen bedrijf ingericht.
2) Zie hierover de met photo's verluchte beschrijving, voorkomende als Bijl. A. in de
Simaloer-monographie van het Encycl. Bur., waaraan het onderstaande in hoofdzaak is ontleend, en verder de voordracht van J. de Jonge over: De boschexploitatie in de Buitenbezittingen, speciaal die op het eiland Simaloer, — voorkomende in De waterstaatsingenieur 7de jg. (1919) p. 313 vg. (eveneens met photo's).



lagan-hout, 9 M3 zacht hout, 262 M3 sirappen en 120 M3 kroeëng-batoe-hout, d. i. totaal 11.888 M3 (in 1919: 10.125 M3). Dit bedrijf, waaraan reeds vele millioenen zijn ten koste gelegd, werkte in 1920 voor het eerst en uitsluitend tengevolge van het oploopen der, sedert weder even snel gedaalde, houtprijzen, zonder verlies.
Verder heeft, zooals gezegd, ook houtaankap plaats in de onderafdeeling Singkel. Reeds sinds tal van jaren heeft aldaar een geringe uitvoer bestaan, voornamelijk van z.g. „Atjèhplankjes", d. z. kleine, door de bevolking bekapte, plankjes van meuranté- en kamferhout, die voornamelijk gebruikt worden voor lichte huizenbouw. In het laatst van 1911 vatte de bovengenoemde heer Scheuer het plan op, een aantal concessies tot houtaankap in deze onderafdeeling aan te vragen en in afwachting van de beslissing in deze verkreeg hij van den gouverneur de toestemming, om te Nieuw-Singkel een stoomzagerij op te zetten, om het opgekochte hout te verwerken. Uitdrukkelijk werd echter bepaald, dat het kappen slechts mocht geschieden door de inheemsche bevolking, van wie de heer Scheuer, of zijn gemachtigde, het hout kon opkoopen. Kappen voor eigen rekening door niet-inheemsche ingezetenen werd verboden. Na het verkrijgen van bedoelde vergunning werd in Mei 1912 te Singkel opgericht de N. V. Houthandel Singkel. De concessieterreinen beslaan een oppervlakte van 31.500 H.A., vormende een aaneengesloten terrein, omvat door de rivieren Simpang Kanan en Simpang Kiri. Volgens gedane opnamen van proefvelden in het bosch bedraagt de houtopstand naar schatting 3 millioen M3, waarvan ongeveer de helft kamferhout. In dl. I, p. 181 werd reeds gezegd, dat de gesteldheid van het terrein den uitsleep van het hout zeer bemoeilijkt. Gewoonlijk wordt gewacht op de jaarlijks terugkeerende algemeene overstrooming der rivieroevers, om het hout naar de Singkelrivier en dan verder stroomafwaarts te kunnen vervoeren. Dat zich hier ooit een groot bedrijf als op Simaloer zal ontwikkelen, is dan ook niet te verwachten. Het hoofdproduct is kamferhout, terwijl ook andere houtsoorten worden geleverd, o. a. aan de rubber- en theekistenfabriek te Sabang (zie boven p. 11).
Nadat de heer Scheuer in 1911 bovenbedoelde vergunning had verkregen, voor het opkoopen van hout van de landsbevolking in het Singkelsche en de vreemde handelaren hadden gezien, dat daarmede wat te verdienen was, gingen ook zij groote bestellingen doen bij de bevolking in de bovenstreken (dl. I, p. 181). Het gevolg was, dat nagenoeg de geheele mannelijke bevolking van Boven-Singkel de bosschen introk, om de waardevolle houtsoorten te gaan kappen. Dat hierdoor heel wat hout op roekelooze wijze is vernield, laat zich denken. Dit geldt ook voor de onoordeelkundige wijze van kamferwinning door de bevolking. Om te zien, of een boom kamfer bevat, moet de kamferzoeker toch groote gaten in den stam maken, waardoor de houtwaarde vermindert. Dit alles zal er dan ook wel toe bijgedragen hebben, dat bij Gouvernements Bt. 27 Augustus 1917 N°. 13 (Stbl. N°. 527) voor de bosschen in het rechtstreeks bestuurd gebied der onderafdeeling Singkel een beschermingsordonnantie werd uitgevaardigd. Het ligt in de bedoeling der Regeering, om ook in de zelfbesturende gebieden van het gewest door middel van zelfbestuursverordeningen op dezelfde wijze een voorloopige bescherming der bosschen in het leven te roepen (Verslag Boschwezen 1917, p. 80).



In de tweede helft van 1913 werd van Gouvernementswege een begin gemaakt met de algemeene verkenning der bosschen in de onderafdeeling Singkel, welk onderzoek zich sedert ook tot andere ressorten heeft uitgestrekt. Volgens het Koloniaal verslag van 1920 waren toen in het gewest 2.300.000 H.A. hydrologische reserves en 300.000 H.A. houtreserves ontworpen. Het eerste doel van deze verkenning door den Dienst van het Boschwezen is het samenstellen van globale begroeiingskaarten met aanteekening van de uitgestrektheid en de gesteldheid der bosschen tot vaststelling van hun hydrologische waarde ten opzichte van de aangrenzende streken, alsmede van hun beteekenis voor de plaatselijke en algemeene houtvoorziening.
Door gewestelijke keuren wordt naar bescherming der bosschen gestreefd. Zoo traden in 1906 in werking keuren op het branden van alang-alang en andere beplantingen op woeste en bebouwde gronden in de afdeeling Groot Atjèh en op den aankap en het vervoer van hout (n.1. zeehout) in diezelfde afdeeling (Javasche Courant van 13 Maart 1906 N°. 21).
Twee der inspecteurs van het Boschwezen, beiden met Buitenzorg als standplaats, zijn in het bijzonder aangewezen, om den hoofdinspecteur van dien diensttak bij te staan in het beheer van de bosschen in de buitengewesten. Aan een dier inspecteurs, belast met de leiding der werkzaamheden in de 5de inspectieafdeeling, zijn tot het verrichten van onderzoekingen van boschbouwkundigen aard toegevoegd drie houtvesters, waarvan die te Fort de Koek voor Soematra's Westkust, Tapanoeli en Atjèh. Het dienstreglement, vastgesteld bij Gouvernements Bt. 30 Juli 1913 N°. 49 (Bb. 7901) geldt ook voor de buitengewesten.
K. BELASTINGEN.
De rechtstreeksche financieele bemoeienis van het Gouvernement met het gewest, dat ons hier bezighoudt, is slechts beperkt. Verreweg het grootste deel van het gewest is Zelfbestuursgebied, waar de verschillende landschappen hun eigen financieel beheer bezitten en welker inkomsten in de straks te bespreken „landschapskassen" vloeien.
De door het Gouvernement geheven belastingen zijn in het algemeen slechts van kracht voor het Gouvernementsgebied en voor de Gouvernements-onderhoorigen in het Zelfbestuursgebied '). Alleen waar de Indische Regeering van het Zelfbestuur het recht tot heffing heeft overgenomen (opiumrechten, verpachte middelen, in- en uitvoerrechten en accijnzen), gelden de belastingen voor het geheele gewest.
In de door de betrokken landschapshoofden na 1877 afgelegde verklaringen in achttien artikelen vindt men de volgende artikelen over de belastingen: art. 5: dat de bestaande belastingen door het Zelfbestuur noch verhoogd, noch
1) Een alg. verordening is, ook al is ze in geheel algemeene termen gesteld, of al vermeldt ze uitdrukkelijk, dat zij voor geheel Ned. Indië geldt, nimmer voor de zelfbesturende landschappen vari kracht, tenzij zulks nog weer nadrukkelijk en in overeenstemming met de politieke verdragen is bepaald geworden (R. R. art. 27 al. 2, vgl. Ene. N. I. 2de dr. i. v. Zelfbesturen p. 827).



verlaagd zouden worden, noch nieuwe ingevoerd, dan in onderling overleg met den vertegenwoordiger van het N. Indisch Gouvernement in Atjèh; art. 6: dat het Gouvernement de in- en uitvoerrechten tegen schadeloosstelling mocht overnemen;
art. 7: dat het Gouvernement de pacht mocht invoeren van opium en andere
middelen en de inkomsten daarvan mocht trekken; art. 8: dat het aandeel in de belastingen, dat volgens aloud gebruik aan de vroegere Atjèhsche vorsten toekwam, voortaan aan het Gouvernement zou komen.
Aan vorenbedoeld art. 7 werd later uitbreiding gegeven, door het Gouvernement bevoegd te verklaren, de bestaande belasting op opium en die op hazardspelen, zoonoodig tegen schadeloosstelling, over te nemen.
In aansluiting aan de artikelen 14 en 20 van het model-uniform-contract van 1875 '), is in artikel 15 sub 1. der Zelfbestuursregelen (Stbl. 1919 N°. 822) de bevoegdheid tot belastingheffing, van welken aard ook, aan het Zelfbestuur onttrokken, behoudens toestemming van den Gouverneur-Generaal aan het Zelfbestuur tot het heffen van belastingen ten bate van het landschap.
Buiten de eigenlijke belastingen wordt nog een niet onbelangrijke inkomst voor het Gouvernement gevormd door cijns en vast recht van ondernemingen tot boschexploitatie en mijnbouw. Art. 15 der bovenbedoelde verklaringen in 18 artikelen hield o. m. in, dat geen gronden zouden worden geschonken, verkocht, verhuurd, of in erfpacht gegeven, dan in overleg met 's Gouvernements vertegenwoordiger in Atjèh, terwijl bij het verleenen van concessies te rade zou worden gegaan met het algemeen belang van Nederlandsch-Indië. Later werd dit artikel aangevuld in dien zin, dat mijnontginning vanwege de Regeering, of uitgifte van concessies harerzijds, in elk geval het onderwerp van een bijzondere schikking zou uitmaken. In 1893 ging men ten aanzien der vergunningen voor mijnbouwkundige opsporingen nog een stap verder. Voortaan zouden die vergunningen uitsluitend worden verleend door het Gouvernement, zij het dan ook na voorafgegane raadpleging van het Zelfbestuur, na een onderzoek naar de rechten van derden en eventueel na schadeloosstelling. Bovendien zou het Gouvernement het recht hebben, voor eigen rekening opsporingen en ontginningen aan te vangen en voort te zetten, een en ander behoudens schadeloosstelling aan rechthebbenden. Het Zelfbestuur zou 2/5 krijgen van den te ontvangen cijns en vast recht'2). We hebben hierboven gezien, dat ook van hetgeen door het Gouvernement aan cijns en vast recht wegens boschexploitatie wordt ontvangen 2/g aan de betrokken landschappen wordt uitgekeerd 3). De pachtsommen der landbouwconcessies worden in haar geheel gestort in de landschapskassen 4).
1) Zie dit contract in de gedrukte Nota over politiek beleid en bestuurszorg II B (2de dr.) p. 31 vg.
2) Zie de „Zelfbestuursregelen" in Stbl. 1919 N°. 822 art. 30. Door de mijnbouwmaatschappijen wordt voor de in exploitatie zijnde concessies opgebracht een vast recht van ƒ 0,25 per H.A. en voorts 4% van de bruto-opbrengst.
3) Zie p. 123, ook voor de berekening van den door de houtaankapondernemingen verschuldigden cijns en het vast recht.
4) Zie voor de berekening van den pacht- of huurschat dl. I, p. 433.
9



Hieronder volgt een opsomming van de voornaamste ') der verschillende belastingen, waarbij we de gebruikelijke indeeling in monopolies, persoonlijke belastingen en zakelijke belastingen zullen volgen.
a. Opiummonopolie.
Vóór het uitbreken van den Atjèhoorlog werden, zooals in het eerste deel van dit werk (p. 353) reeds werd aangestipt, veel Bengaalsche, Levantsche en Bombaysche opium in Atjèh ingevoerd, daarna hoofdzakelijk de eerste soort. Het ruwe product werd via Singapore en Pinang in bollen aangebracht. Zulk een opiumbol noemde de Atjèher apioen si kra (G: pioen sara kra , of: p. sara boekoe).
Daar het opium een der voornaamste bronnen van inkomsten voor de Atjèhsche hoofden uitmaakte en hun strijders er niet buiten konden, ligt het voor de hand, dat ons bestuur reeds spoedig na onze vestiging in Atjèh er op bedacht was, om den invoer ervan zooveel mogelijk te beperken. Zoo werd reeds bij Stbl. 1876 N°. 151 bepaald, dat in Groot Atjèh zou worden verpacht „het uitsluitend recht tot den verkoop van opium in het klein en het heffen van belasting bij den invoer van opium". Bij Stbl. 1879 N°. 216 werd alle invoer, zoomede alle vervoer over zee van de eene plaats naar de andere, van opium, zonder vergunning van den gouverneur, in het gewest verboden. Alleen was deze bepaling niet van toepassing op den invoer van opium te Oelèë Lheuë door den pachter van Groot Atjèh.
In 1884 (Stbl. N'. 168) werd de pacht voor Groot Atjèh opnieuw geregeld. Verkoop van ruw opium werd verboden; het heulsap mocht voortaan slechts toebereid, d. i. als tjandoe, door den pachter worden gedebiteerd en wel uitsluitend in daartoe bestemde kitten, waarvan het aantal en de ligging door den gouverneur moesten worden bepaald. In het daaropvolgend jaar (Stbl. 1885 N5. 183, j°. 1890 N°. 128) verscheen een nieuw opiumpachtreglement voor Groot Atjèh, waarbij o. a. bepaald werd, dat de pachter den opiumverkoop aan onderpachters en slijters kon opdragen, mits met goedkeuring van het hoofd van gewestelijk bestuur.
Voor wat de Onderhoorigheden betreft, werd bij Stbl. 1883 N°. 202 voorgeschreven, dat wanneer gebruik gemaakt werd van de vergunning tot invoer, bedoeld bij Stbl. 1879 N°. 216, door den aanvrager een belasting moest worden betaald van ƒ2 (bij Stbl. 1890 N°. 141 verhoogd tot ƒ3) voor elke kati opium, waarover de vergunning liep. Hoewel in de Onderhoorigheden de pacht officieel niet bestond, werd ter Noord- en Oostkust het uitsluitend recht tot invoer van ruw en tot verkoop van ruw en bereid opium ondershands verpacht tegen betaling van den hoogst geboden pachtschat, zoomede van de bovenbedoelde belasting van ƒ 3 per kati opium. Van de ontvangen pachtsommen werden schadeloosstellingen uitgekeerd aan de hoofden. Wij dachten die hoofden aldus aan ons gezag te binden, door hun voordeelen te bezorgen uit het opiummiddel en gingen na 1877 zelfs zóó ver, met hen in art. 7 hunner verklaringen in achttien artikelen
1) Middelen als de Oorlogswinstbelasting, het zegelrecht, het overschrijvings-, successieen overgangsrecht en het.recht op openbare verkoopingen, blijven buiten beschouwing.



te doen bedingen, dat het Gouvernement de pacht van opium en andere middelen tegen schadeloosstelling zou overnemen (zie boven p. 129). Hetgeen van den pachtschat overbleef, na aftrek dier schadeloosstellingen, werd gestort in het z.g. „wegenfonds". Bedoelde onderhandsche verpachtingen hadden plaats in de toenmalige onderafdeelingen Idi, Lhö' Seumawè en Sigli.
De regeling van Stbl. 1883 N°. 202 gold ook voor de afdeeling Westkust van Atjèh. Daar werden door het bestuur aan de hoofden licenties afgegeven tegen betaling van ƒ 300 per kist ruwe opium van 40 bollen of 100 kati's (één bol ruwe opium leverde 23 thail bereide). De hoofden verkochten het opium dan weer aan handelaren. Die opiumverstrekking op deze wijze werd als een gunst beschouwd en het bestuur ging daartoe (evenals tot de verstrekking van vuurwapens en munitie) vaak over, in de hoop daardoor van de begunstigden het een of ander gedaan te krijgen ')• Was een hoofd minder actief voor onze belangen opgetreden, dan werd de opiumverstrekking verder geweigerd. In 1899 werd ter Westkust, evenals op de Noord- en Oostkust, de onderhandsche pacht ingevoerd.
Met 1 Maart van het volgend jaar (Stbl. 1900 N°. 2) werd de verpachting van het recht tot invoer en verkoop van opium in de Onderhoorigheden van Gouvernementswege ingevoerd en bij Gouvernements Bt. 2 Januari van dat jaar N°. 6 werden ook geregeld en vastgesteld de aan de landschapshoofden toe te kennen opiumschadeloosstellingen voor het afstaan van hun opiumrechten, tot een totaal bedrag van ƒ60.956 -). Onder de ontvangsten der in druk verschenen jaarlijksche begrootingen van de (Afdeelings-, Onderafdeelings- en) Landschapskassen vindt men die opiumschadeloosstellingen aldus geboekt: Sigli ƒ15.960, Meureudoe ƒ1.800, Bireuën ƒ2.280, Lhö Seumawè ƒ7.026, Lhö Soekön ƒ2.400, Idi ƒ18.300, Langsa en Soengai Raja ƒ600, Peureula' ƒ300, Tëmiang (niet gespecificeerd), Tjalang ƒ5.400, Meulaböh ƒ2.780, Tapa* Toean ƒ3.810, Troemon ƒ4.000.
Bij Stbl. 1901 N°. 55 werd een algemeene regeling gegeven van de opiumpacht in het geheele gewest, die toepasselijk werd verklaard voor Troemon bij Stbl. 1904 N°. 21 en voor Singkel bij Stbl. 1905 N°. 152. Alleen in de Gajö- en Alaslanden was het opiumpachtreglement niet van toepassing (Stbl. 1908 N°. 245).
Bij Stbl. 1910 N°. 250 werd overgegaan tot invoering van de heffing van invoerrecht op opium in de afdeeling Groot Atjèh, met uitzondering van het eiland Wè.
Daar de Gajö- en Alaslanden van de opiumpacht waren uitgezonderd, was de opiumverkoop daar dus geheel vrij. Hierin kwam, voor wat de onderafdeeling Sërbödjadi betreft, verandering, doordat bij Stbl. 1911 N°. 280 bepalingen werden vastgesteld tegen den invoer, het bezit, den verkoop en het vervoer van opium binnen dat ressort.
Deze bepalingen werden echter weer buiten werking gesteld, toen op 1 April
1) Van September 1887 t/m. Maart 1891 werd bijv. aan de hoofden ter Westkust door generaal Van Teijn vergunning tot invoer verstrekt van 619 en van April 1891 t/m. Januari 1892 door zijn opvolger kolonel Pompe van Meerdervoort van 67 kisten opium, tegen het bovenbedoelde recht van ƒ300 per kist. (Zie De Indische Gids 1896 II, p. 1495).
2) Het bedrag, dat aan elk der landschapshoofden maandelijks werd te goed gedaan, hebben we vermeld in De Ind. Gids 1920 I, p. 124, waarnaar kortheidshalve moge worden verwezen.



1913 de opiumregie in het gewest werd ingevoerd. Blijkens de z.g. „Atjèh-regieordonnantie" (Stbl. 1913 N°. 219, zooals dat herhaaldelijk gewijzigd is, laatstelijk bij Stbl. 1920 N°. 235) zijn de verboden kringen in het gewest de onderafdeelingen Sërbödjadi, Gajö Loeös, Takéngön en Alaslanden.
Het opiumverbod geldt in Sërbödjadi zonder eenige beperking, in Gajö Loeös, Alaslanden en Takéngön voor een ieder, die niet voorzien is van een van bestuurswege verstrekte licentie tot bezit en vervoer van regie-opium, uitsluitend voor eigen gebruik. Zulke vergunningen worden alleen verstrekt in Gajö Loeös en Alaslanden aan hen, die op het oogenblik van invoering der regie reeds als schuivers bekend stonden, en in Takéngön aan hen, die vóór 1920, het jaar waarin die onderafdeeling als verboden kring werd aangewezen, gewoon waren opium te gebruiken. Door aan personen, die zich nieuw aldaar vestigen, geen vergunningen uit te reiken, hoopt men, dat die streken, na een zeker aantal jaren, door uitsterving der schuivers, geheel opiumvrij zullen zijn. Verder kunnen in Gajö Loeös en Alaslanden bij gebleken noodzakelijkheid ook licenties worden verstrekt aan werklieden op particuliere ondernemingen, of bij werken van openbaar nut, dan wel ter begunstiging van immigratie of handelsdoeleinden (Stbl. 1920 N°. 235).
Zooals reeds gezegd, wordt in Gajö Loeös maar weinig en door de Alassers in het geheel niet geschoven. Ook in het Singkelsche is het aantal schuivers gering; Troemon is er geheel vrij van. In de Daïri-(Batak-)landen bestaat het licentiestelsel; om hun voorraad aan te vullen, trachten de Pak-Pak's wel opium uit het Singkelsche in te voeren. De Bataksche dragers, die hun boschproducten naar de pangkalan's (zie dl. I, p. 151, nt. 2) brengen, worden nog goeddeels door de handelaren met regieopium betaald. Zoo wordt er nog veel Tapanoeli binnengesmokkeld, waarop wel zooveel mogelijk wordt toegezien, maar de vele boschpaden maken dit zeer moeilijk.
Het aantal opiumverkoopplaatsen, dat bij de invoering der regie 57 bedroeg, was op uit. 1920 reeds geslonken tot 49 en de opiumprijs, die aanvankelijk per thail ƒ 12,50 was, kon bij gouverneurs Bt. 11 Mei 1921 N°. 71 /OR (Javasche Ct. 31 Mei N°. 43) worden vastgesteld op ƒ 20.—. De regie-djitjing (overblijfselen van gerookt opium) wordt bij de daarvoor aangewezen verkoopplaatsen ingenomen tegen den prijs van 7 cent per mata.
Hoewel de Regeering aldus, door de uitbreiding van de verboden kringen, de vermindering van het aantal verkoopplaatsen en de verhooging van den prijs, het debiet van het opium geleidelijk tracht te verminderen, nam het opiumverbruik (met uitzondering van het laatste jaar 1921) toch niet onbelangrijk toe. Zulks blijkt uit de volgende cijfers.
Het debiet bedroeg: in 1913: 63.576, in 1914: 91.200, in 1915: 84.575, in 1916: 86.398, in 1917: 95.064, in 1818: 97.645, in 1919: 106.406, in 1920: 107.470, in 1921: 88.065 thails ')•
1) De voornaamste reden voor de daling van het debiet in het laatste jaar is de algemeene malaise, welke op veel plaatsen leidde tot het ontslaan van werkvolk en het stopzetten van ondernemingen en bouwwerken, waardoor een aantal Chineesche schuivers het land verliet (Verslag opiumregie over 1921 p. 7).



De bruto-ontvangsten beliepen in 1913 ƒ795.000, in 1914 ƒ1.140.000, in 1915 ƒ 1.057.000, in 1916 ƒ 1.080.000, in 1917 ƒ 1.188.000, in 1918 ƒ1.294.000, in 1919 ƒ 1.490.000, in 1920 ƒ 1.719.000, in 1921 ƒ 1.594.0001).
b. Persoonlijke belastingen.
1. Inkomsten en bedrijfsbelasting.
Sedert 1878 (Stbl. N°. 86) werd in Groot Atjèh een belasting op het bedrijf geheven van Oostersche Vreemdelingen. In 1904 (Stbl. N°. 20) werden aan die belasting ook onderworpen de Vreemde Oosterlingen in de Onderhoorigheden van Atjèh en de niet tot de inheemsche bevolking behoorende Inlanders in het geheele gewest. De opbrengsten dezer belasting bedroegen in 1903 ƒ 11.000, in 1904 ƒ58.000, in 1905 ƒ69.000 en in 1906 ƒ71.000.
In 1907 werden in het gewest ingevoerd:
1°. bij Stbl. N°. 183 een belasting op de bedrijfs- en andere inkomsten in de bezittingen buiten Java en Madoera voor alle Vreemde Oosterlingen — voor zoover rechtstreeksche onderdanen van het Gouvernement — en alle nietinheemsche Inlanders in het gewest Atjèh en Onderhoorigheden. Deze regeling verving die van 1878. De belasting was progressief;
2°. bij Stbl. N°. 184 een belasting op de bedrijfs- en andere inkomsten in het gewest Atjèh en Onderhoorigheden (met uitzondering van de Gajö- en Alaslanden) voor alle personen, behoorende tot de inheemsche bevolking. De aanslag bedroeg 2% van het belastbaar inkomen. Het belastingvrij minimum was ƒ 50 's jaars.
Deze beide belastingen brachten op:
in 1907: Inl. ƒ 25.000, Vr. O. ƒ 55.000, Inh. bev. ƒ 197.000.
„ 1908: „ „ 24.000, „ „ 48.000, „ „ 196.000.
„ 1909: „ „ 25.000, „ „ 48.000, „ „ 225.000.
„ 1910: „ „ 26.000, „ „ 53.000, „ „ 230.000.
„ 1911: „ „ 29.000, „ „ 56.000, „ „ 243.000.
„ 1912: „ „ 36.000, „ „ 59.000, „ „ 264.000.
„ 1913: „ „ 49.000, „ „ 62.000, „ „ 324.000.
Het volgende jaar (Stbl. 1908 N°. 298) kwam — ter vervanging van het patentrecht — tot stand de inkomstenbelasting, hoofdzakelijk geheven van Europeanen en rechtspersonen. Deze bracht op in 1909 ƒ59.000, in 1910 ƒ90.000, in 1911 ƒ85.000, in 1912 ƒ86.000, in 1913 ƒ99.000, in 1914 ƒ 101.000, in 1915 ƒ 101.000, in 1916 ƒ118.000, in 1917 ƒ110.000, in 1918 ƒ 142.000.
Door de bovenbedoelde Gouvernements-belastingregeling van Stbl. 1907 N°. 184 hief dus het Gouvernement ook belasting in de zelfbesturende landschappen van de zelfbestuursonderhoorigen. Later meende het Gouvernement het belastingrecht
1) Bovenbedoelde cijfers zijn ontleend aan de Verslagen betreffende den Dienst der Opiumregie. De inkomsten uit de opium -pacht bedroegen in 1903 en volgende jaren resp. ƒ 505.000, ƒ 756.000, ƒ 840.000, ƒ 854.000, ƒ 628.000, ƒ 597.000, ƒ 612.000, ƒ 630.000, ƒ 636.000, ƒ 738.000 en ƒ 159.000 (over het deel van 1913, waarin de pacht nog werkte).



over hun onderhoorigen aan de Zelfbesturen te moeten teruggeven. Daarom werd laatstbedoeld Stbl. ingetrokken door dat van 1914 N°. 130, waarbij alleen van Inlanders, die Gouvernements-onderhoorigen zijn, belasting op de bedrijfs- en andere inkomsten zou worden geheven, teneinde de Zelfbesturen in staat te stellen, zelf een soortgelijke belasting van hun onderhoorigen te doen heffen, op den voet van den ontwerp-leidraad, opgenomen in Bb. 7328.
De inkomstenbelasting van 1908, de belasting op de bedrijfs- en andere inkomsten in de bezittingen buiten Java en Madoera van 1907 en de algemeene belasting op de bedrijfs- en andere inkomsten van de Inlandsche bevolking in de gewesten buiten Java en Madoera van 1914 werden, gerekend van 1 Januari 1920, vervangen door één voor alle landaarden en bevolkingsgroepen geldende inkomstenbelasting, geregeld bij Stbl. 1920 N°. 678.
Van al de bovengenoemde belastingen zijn thans dus nog slechts over: 1°. De inkomstenbelasting van 1920.
2°. De belastingregelingen op de bedrijfs- en andere inkomsten van Inlanders, die geen rechtstreeksche onderdanen zijn van het Gouvernement in de zelfbesturende landschappen, vastgesteld door de Zelfbesturen, met vergunning van de Indische Regeering.
Ter kenschetsing dezer zelfbestuursregelingen moge het volgende dienen.
Van de belasting zijn vrijgesteld:
1°. hoofden en beambten in dienst van het Inlandsch Zelfbestuur, zoomede die,
welke na 20-jarigen dienst eervol ontslag hebben bekomen;
2°. geestelijken;
3°. onderwijzers, hulponderwijzers en kweekelingen;
4°. schrijvers van de sub 1 bedoelde hoofden;
5°. geridderden;
6°. op zichzelf staande vrouwen, minderjarigen en niet tot werken in staat zijnde mannen, voor zoover deze lieden uit hun bezittingen als anderszins jaarlijks minder dan ƒ 50 trekken.
De belasting bedraagt 4"/n van het jaarlijksch inkomen met een minimum aanslag van ƒ 2 per jaar. De aanslag geschiedt jaarlijks, zooveel mogelijk vóór 1 Mei door één of meer commissiën, bestaande uit drie personen, te benoemen door het Zelfbestuur in overleg met den betrokken Europeeschen besturenden ambtenaar. De belasting is vorderbaar in twee gelijke'termijnen, welke verstrijken op uit. Juni en uit. December van het belastingjaar. Bij niet voldoening van het verschuldigde binnen deze termijnen wordt een boete beloopen van 10% van het niet tijdig betaalde. De belasting wordt geïnd door de kampoenghoofden tegen een collecteloon van 8°/0.
De opbrengst dezer proportioneele belasting bedroeg in 1914 ƒ 198.000, in 1915 ƒ208.000, in 1916 ƒ 295.000, in 1917 ƒ233.000, in 1918 ƒ248.000, in 1919 ƒ 266.000. Volgens de landschapsbegrootingen bracht zij in de verschillende kassen op:



Personeele belasting.
1919 1920
Kassen 1914 1915 1916 1917 1918 (geraamd) (geraamd)
Sigli ƒ 79.000 ƒ 98.000 ƒ111.000 ƒ105.000 ƒ109.000 ƒ112.000 ƒ120.000
Meureudoe. . . „ 15.000 1 „ 18.000 „ 22.000 „ 25.000 „ 25.000 „ 25.000 „ 25.000
Bireuën 45.000 „ 50.000 „ 67.000 „ 71.000 „ 74.000 „ 72.000 „ 74.000
Lhö' Seumawè „ 32.000 „ 41.000 „ 47.000 „ 48.000 „ 34.000 „ 50.000 „ 50.000
Lhö'Soekön. . „ 27.000 „ 41.000 „ 52.000 „ 53.000 „ 52.000 „ 53.000 „ 53.000
Takéngön ... „ 8.000 „ 9.000 „ £.000 „ 10.000 „ 11.000 „ 12.000 „ 13.000
Idi 32.000 „ 39.000 „ 35.000 „ 38.000 „ 51.000 „ 45.000 „ 43.000
Langsa en Soe-
ngai Raja . . „ 5.000 „ 7.000 „ 8.000 „ 10.000 „ 10.000 „ 11.000 „ 9.000
Peureu!ac 9.000 „ 11.000 „ 16.000 „ 19.000 „ 8.000 „ 18.000 „ 18.000
Tëmiang .... „ 6.000 „ 8.000 „ 8.000 „ 8.000 „ 8.000 „ 8.000 „ 9.000
Sërbödjadi ... „ 2.000 „ 4.000 „ 4.000 „ 3.000 „ 2.000 „ 3.000 „ 3.000
Gajö Loeös . . „ 8.000 „ 9.000 „ 10.000 „ 10.000 „ 13.000 „ 11.000 „ 12.000
Tjalang 12.000 „ 13.000 „ 15.000 „ 18.000 „ 18.000 „ 16.000 „ 18.000
Meulaböh ... „ 20.000 „ 25.000 „ 34.000 „ 37.000 „ 35.000 „ 36.000 „ 39.000
Tapa1 Toean . „ 23.000 „ 29.000 „ 30.000 „ 66.000 „ 52.000 „ 55.000 „ 58.000
Troenion 2.000 „ 2.000 „ 2.000 „ 2.000 „ 5.000 „ 3.000 „ 3.000
Simaloer 10.000 „ 11.000 „ 16.000 „ 15.000 „ 14.000 „ 15.000 „ 15.000
Alaslanden. . . „ 4.000 „ 4.000 „ 8.000 „ 8.000 „ 8.000 „ 8.000 „ 8.000
Het gemiddelde van den aanslag per aangeslagene bedroeg in 1914 ƒ 2.23, in 1915 ƒ2.719, in 1916 ƒ 3.36\
2. Personeele belasting.
Bij Ordonnantie van 8 Januari 1901 (Stbl. N°. 22) werd een rijtuigenbelasting ingevoerd in de afdeeling Groot Atjèh voor elk huurrijtuig, dienende voor personenvervoer, tot een bedrag van ƒ 18 per jaar en per rijtuig. Deze belasting bracht jaarlijks ongeveer ƒ 2000 op. Met ingang van 1907 werd ze afgeschaft (Stbl. N°. 106), toen de elders reeds bestaande personeele belasting (Stbl. 1904 Nos. 81 en 82) ook in het gouvernement Atjèh en Onderhoorigheden werd ingevoerd, met gelijktijdige herziening van de huurwaarde als grondslag dier belasting (Stbl. 1907 N°. 107). De heffing der belasting ten aanzien van Europeanen en van Vreemde Oosterlingen was toen afzonderlijk geregeld. Bij de nu geldende Ordonnantie van 7 Januari 1908 (Stbl. N°. 13 c. s.) werden deze beide regelingen tot één geheel vereenigd. Gerekend van 1 Januari 1920 (Stbl. N°. 679) is de belasting uitgebreid over de Inlandsche bevolking. Volgens Stbl. 1921 N°. 305 kunnen Inlandsche volkshoofden ook voor vrijstelling in aanmerking komen.
De opbrengst dezer belasting bedroeg in 1907 ƒ 17.000, in 1908 ƒ 17.000, in 1909 /16.000, in 1910 / 16.000, in 1911 ƒ16.000, in 1912 ƒ 17.000, in 1913 ƒ20.000, in 1914 ƒ 21.000, in 1915 ƒ23.000, in 1916 ƒ 29.000, in 1917 ƒ 33.000, in 1918 ƒ34.000 en in 1919 ƒ 36.000.



c. Zakelijke belastingen.
1. Verponding.
De verponding, een algemeene belasting op de vaste en onroerende goederen, waarvan volgens algemeene verordeningen bewijzen van eigendom of van een ander zakelijk recht zijn opgemaakt, werd laatstelijk geregeld bij de verpondingsordonnantie van 11 Januari 1912 (Stbl. N°. 31). Krachtens art. 37 dier ordonnantie werd bij art. 4 van Stbl. 1912 N°. 32 de invoering uitgesteld voor eenige gewesten, waaronder Atjèh en Onderhoorigheden. Bij Stbl. 1913 N°. 209 werd bedoeld art. 4 met ingang van 1 Januari. 1914 buiten werking gesteld, zoodat vanaf dien datum de verpondingsordonnantie dus ook voor evengenoemd gewest van kracht is.
De belasting bracht op in 1914 /25.000, in 1915 ƒ30.000, in 1916 ƒ32.000, in 1917 ƒ35.000, in 1918 ƒ40.000, in 1919 ƒ40.000, in 1920 ƒ40.000.
2. In- en uitvoerrechten.
Zooals reeds vermeld (p. 129) was in de na 1877 afgelegde verklaringen in achttien artikelen in art. 6 de bepaling opgenomen, dat het Gouvernement de in- en uitvoerrechten van de hoofden tegen schadeloosstelling mocht overnemen.
Dit denkbeeld van het overnemen van de rechtenheffing in de Atjèhsche kustlandschappen werd reeds weinige jaren na de invoering der scheepvaartregeling (1892) ter sprake gebracht, doch moest toenmaals als ontijdig worden verworpen, daar het nog niet wel mogelijk was, een goed inzicht van de toestanden te verkrijgen, om daarop de hoegrootheid der schadeloosstellingen met voldoende juistheid te taxeeren en zulks in verband met het feit, dat de in- en uitvoerrechten nog geheel of gedeeltelijk door de hoofden zelf werden geheven.
Het streven bleef er echter voortdurend op gericht, het geleidelijk zóóver te brengen, dat de heffingen, voor en namens de hoofden, door onze ambtenaren in handen kon worden genomen en werd dienovereenkomstig, terwijl vóór 1 Januari 1898 door onze ambtenaren ter Noord- en Oostkust reeds de aandeelen in de uitvoer-rechten werden geïnd, na dien datum ook tot de heffing door het bestuur van de aandeelen der hoofden in de invoer-rechten overgegaan.
Eerst echter met 1 Januari 1899 (gouverneurs Bt. 11 November 1898 N°. 77) verkreeg het bovenbedoelde streven zijn volle verwezenlijking, niet alleen op de Noord- en Oostkust, maar ook ter Westkust ').
Dientengevolge werd al het verschuldigde bij in- en uitvoer geïnd door onze ambtenaren, die het Gouvernements-aandeel in 's Lands kas stortten en het aan de hoofden toekomende aan hen uitkeerden. Deze regeling, gepaard met een herziening, zoowel van de bedragen der voor en namens de hoofden te heffen in- en uitvoerrechten als van de quota daarin, vond haar belichaming in een beschikking van het hoofd van het gewest van 11 November 1898 N3. 77/K, gewijzigd en aangevuld bij diverse besluiten van den gouverneur en bleef van kracht tot 1902 toen, in verband met de wenschelijkheid, om de heffing der rechten in de Onder-
1) Vgl. over deze regeling Kol. Verslag 1899 p. 25.



hoorigheden voor en namens de hoofden te regelen voor zooveel mogelijk op den grondslag van het tarief en de administratie geldende voor het tolgebied en zulks tot voorbereiding van de overneming der rechtenheffing door het Gouvernement, de bestaande regeling werd ingetrokken en vervangen door eene nieuwe regeling, welke bij gouverneurs Bt. 15 Januari 1902 N\ 10 K (het z.g. Hasil-reglement) werd vastgesteld en den lsten April d. a. v. in werking trad ').
Het Hasilreglement maakte onderscheid tusschen goederen, van buiten het tolgebied aangebracht en goederen, van plaatsen binnen het tolgebied afkomstig. Immers van de laatste had het Gouvernement reeds rechten genoten en kon het, als participant in de opbrengst der rechten in de zelfbesturende landschappen, dus niet nogmaals rechten heffen. Maar aan den anderen kant mochten de hoofden dier landschappen, die bevoegd waren, om rechten te heffen van alle goederen zonder onderscheid, die in hun gebied werden ingevoerd, van die overweging niet de lijdende partij zijn; daarom werd bepaald, dat al werden van de van binnen het tolgebied afkomstige goederen geen rechten geheven, zij niettemin moesten worden berekend en dat door het Gouvernement aan de hoofden moest worden uitgekeerd, niet alleen het hun toekomende 4/,0 deel van de werkelijk, geheven rechten, maar ook 4/10 van de berekende, maar niet geheven, invoerrechten. Terloops zij hierbij vermeld, dat, tengevolge van de zorgvuldiger administratie, de hoofden in dit 4 10 meer ontvingen dan vroeger, toen zij zelf hieven.
Door het gouverneurs Bt. 23 October 1905 N°. 86 werd in deze regeling een belangrijke wijziging aangebracht. Uitgaande van de stelling, dat onze bestuursvestigingen in de Onderhoorigheden beschouwd moesten worden als Gouvernements grondgebied, dat het onbillijk was, dat de daar gevestigde Gouvernements dienaren en andere onderdanen van het Gouvernement rechten betaalden aan het hoofd van het landschap, waarin de vestiging gelegen was en dat het landschapshoofd aldus onrechtmatig bevoordeeld werd, bepaalde de nieuwe regeling, dat de landschapshoofden geen aandeel meer zouden ontvangen van de rechten en accijnzen, betaald over goederen, door de Gouvernements onderdanen in onze bestuursvestigingen verbruikt en schafte zij tevens de bereking der fictieve rechten af. Ten bate van het landschapshoofd, binnen wiens gebied de bestuursvestiging gelegen was, werden nu enkel de rechten geboekt over de goederen, die naar de keudè's in zijn gebied werden vervoerd, terwijl daarop later in mindering werden gebracht, de naar de waarde der goederen berekende rechten van hetgeen uit dat gebied in andere landschappen werd ingevoerd.
Deze regeling van gouverneur Van Daalen, welke zeer ten nadeele werkte van de hoofden der landschappen, waarin de voor den algemeenen handel geopende havens gelegen waren, werd door zijn opvolger gouverneur Swart ingetrokken bij diens Bt. 30 Juni 1908 ND. 55, zoodat de heffingen met ingang van 1 Juli d. a. v. weder plaats hadden als sedert 1902. Verder werd berekend, wat door het besluit van October 1905 aan de hoofden te kort was gedaan en werd een
1) Het bovenstaande is ontleend aan de tot de Ind. Regeering gerichte gouverneursmissive van 13 Februari 1909 N". 67/PZ.



som van ƒ163.450 ter beschikking van den gouverneur gesteld om, ter vergoeding van de geleden schade, aan de betrokken hoofden te worden uitgekeerd. Terzake van teruggaaf van ingehouden inkomsten en verbeurd verklaarde waarborgsommen was een bedrag van ƒ181.838 noodig gebleken, zoodat in het geheel werden gerestitueerd ƒ345.288 (vgl. dl. 1, p. 44)').
Met ingang van 1 Mei 1910 werden de Onderhoorigheden bij het Gouvernements tolgebied ingelijfd (Stbl. N°. 248) en werden aan de Inlandsche Zelfbestuurders en hoofden in het ingelijfde gebied, overeenkomstig het Gouvernements Bt. 14 April 1910 N°. 5 art. 2 sub A., schadeloosstellingen toegekend voor de derving van inkomsten tengevolge van die inlijving, tot een totaal bedrag van ƒ10.990.
Vanaf dat tijdstip behoort dus het geheele gewest tot het tolgebied — d.w. z. tot die gedeelten van Nederlandsch Indië, waar vanwege het Gouvernement in- en uitvoerrechten worden geheven — met uitzondering van het vrijgebied Poelö Wè.
De opsomming der verschillende landschappen, aan wier hoofden schadeloosstelling werd toegekend, vindt men in De Indische Gids van 1920 dl. 1, p. 126 vg. en kan dus kortheidshalve hier achterwege blijven. Gaat men die opgave na, dan mist men daarin de namen Tëmiang en Troemon en ook de namen der Gajösche en Alassche landschappen. Over de overdracht der rechtenheffing in die streken dus nog ter aanvulling het volgende.
Voor wat de in 1908 (Stbl. Nos. 112, 401 en 604) aan het Gouvernement toegevoegde onderafdeeling Tëmiang betreft, was het bedrag der jaarlijksche schadeloosstellingen voor de overname van de in- en uitvoerrechten op 1 Januari 1878 geregeld bij overeenkomst met de hoofden van 31 December 1877 (bekrachtigd bij Gouvernements Bt. 2 September 1878 N°. 6). De niet aan het Gouvernement afgestane pachten van opium, spelen en sterke dranken, zoomede de pandhuizen bleven in handen van Chineezen. Eerst op 18 en 22 April 1898 werden met de Tëmiangsche hoofden overeenkomsten gesloten (goedgekeurd en bekrachtigd bij Gouvernements Bt. 28 Januari 1899 N°. 31) tot overneming op 1 April 1899 van bovenbedoelde pachten, terwijl daarbij tevens een afdoende regeling werd getroffen betreffende de schadeloosstellingen aan de Zelfbesturen toekomende voor den afstand van het recht tot het heffen van in- en uitvoerrechten in de ten Noorden der Tëmiang-rivier gelegen landschappen Soengai Ijoe en Tëlaga Moekoe
Met Troemon, dat sedert 1881 onder Soematra's Westkust ressorteerde, werd den 5den October 1882 een overeenkomst gesloten (goedgekeurd en bekrachtigd op 29 Januari 1883), waarbij het Gouvernement de bevoegdheid kreeg, om de in- en uitvoerrechten tegen schadeloosstelling over te nemen, de Gouvernements pachten in te voeren en er etablissementen op te richten. Van die bevoegdheid werd weldra (den lOden Maart 1883) gebruik gemaakt ten opzichte van de opium-
1) Het bovenstaande is ontleend aan de Memorie v. Antwoord op de Ind. Begrooting voor 1909 N°. 45 p. 48.
2) Bijlagen Hand. S. G. 1899/1900 — 151 :7.



pacht, welke tegen schadeloosstelling van ƒ 9000 's jaars van den radja werd afgekocht.
En wat de Gajö- en Alaslanden aangaat, die na het breken van het verzet in 1904 tot het grondgebied van Nederlandsch Indië werden gerekend, werd bij Gouvernements Bt. 6 Januari 1911 N°. 11 (aangevuld bij Bt. 11 Januari 1915 N°. 34) de gouverneur gemachtigd, om te beschikken over een som van ƒ16.140 's jaars, teneinde daaruit aan de Inlandsche hoofden in de tijdelijke onderafdeelingen Meergebied en Dörötstreek der toenmalige afdeeling Noordkust van Atjèh en Sërbödjadi der afdeeling Oostkust van Atjèh, alsmede in de tijdelijke afdeelingen Gajö Loeös en Alaslanden, wegens het gemis van hun vroegere inkomsten, die zij in het vervolg zouden moeten derven, schadeloosstellingen toe te kennen. Het aandeel dat, ingevolge het aangehaalde Gouvernementsbesluit, aan elk der hoofden maandelijks werd te goed gedaan, vindt men opgegeven in De Indische Gids van 1920 dl. I, p. 128 vg.
Van alle goederen, welke in het tolgebied ten verbruik worden ingevoerd en niet uitdrukkelijk zijn vrijgesteld, is invoerrecht verschuldigd tot de bedragen, vermeld in Bijlage A, behoorende bij art. 1 der Indische Tariefwet van 17 November 1872 (Stbl. 1873 N°. 35), zooals deze herhaaldelijk werd gewijzigd en aangevuld en laatstelijk bekend gemaakt in Stbl. 1921 N°. 210. De vrijstellingen van het invoerrecht zijn vermeld in art. 2 van de Tariefwet, zooals deze is gewijzigd, laatstelijk bij Stbl. 1921 N°. 210.
Van enkele artikelen (aardolie en bijproducten daarvan, caoutchouc, copra, huiden, kinabast, kinine en andere uit kinabast bereide stoffen), welke uit het tolgebied worden uitgevoerd, is uitvoerrecht verschuldigd tot de bedragen, vermeld in het algemeene tarief, dat als Bijlage B is gevoegd bij art. 4 der Indische Tariefwet in Stbl. 1921 N°. 210.
Daarnaast gelden nog bijzondere uitvoertarieven, vermeld in art. 3 sub IV van de ordonnantie in Stbl. 1910 N'. 628, zooals die is gewijzigd bij Stbl. 1921 N°. 266. Deze tarieven zijn, zooals gezegd, vierderlei (zie boven p. 23).
Achterstaand staatje moge dit verduidelijken.
Verder wordt bij uitvoer van huiden uit het gewest — met uitzondering van de onderafdeelingen Singkel en Tëmiang, waar het recht 2 ";0 bedraagt, en van Poelö Wè — 5% geheven en bij uitvoer van vogelnestjes 10 % — met uitzondering van de afdeeling Groot Atjèh, waar het uitvoerrecht ƒ2,25 per K.G. en van de onderafdeelingen Singkel en Tëmiang, waar het recht 6% bedraagt (Stbl. 1910 N°. 628 art. 2, II sub c.).
Vrijdom van uitvoerrecht wordt genoten voor gëtah përtja, welke op fabriekmatige wijze uit de bladeren der gëtah-përtja boomen getrokken is, zoomede voor gëtah përtja, uitmakende het product van ondernemingen tot den geregelden aanplant van gëtah-përtja leverende gewassen, een en ander echter slechts voor zoover van den grond voor de vrijstelling blijkt uit een door een Europeesch besturend ambtenaar afgegeven certificaat (Stbl. 1910 N°. 628, zooals dit is gewijzigd bij Stbl. 1921 N°. 266).
Verder zijn van uitvoerrecht vrijgesteld de goederen, waarvan bij een Ned.-



UITVOERTARIEVEN
Afd. Groot ™ Xvfn
„ , .. . , ( Onderafd. Onderafd. Atjèh met ? r t
Goederen Maatstaf Singkel Tëmiang uitzondering ujtzond'van
v.PoelöWè poelö'^è
. j |
Balam en Soenteivruchten kojang a 40 pikoels — ƒ10 Benzoë, copal, damar, drakenbloed, kamfer, djëloetoeng, alsmede alleandere onder de Inl. benaming „gëtah" begrepen gestolde melksappen waarde 5%
Benzoë, damar, copal en
drakenbloed waarde — 5°/o 10% 10%
Alle onder de Inl. benaming „gëtah" begrepen gestolde melksappen, met inbegrip van djëloetoeng . . waarde — 8% 10% 10% Gahroe en ander reukhout [ waarde f 5%
Hertehoorns waarde 5%
Ivoor en neushoorn . , . . waarde 8% — ! '10% 10%
Klappernoten 1000 stuks — ƒ3 ƒ3
„ .... , , ...,o I waarde (5% j — ( — J ~
Koehtbakauenkoehttëngar |kojangi40pikoel }/250 j_ i
Pinang tjang 100 K.G. — — ƒ0.38 —
Pinang boelat 100 K.G. — — ƒ0.19
Rotan van alle soorten ._. waarde ! 5% 5%
Sago en sagomeel waarde 5%
Sago (gezuiverde) 100 K.G. — ƒ0.60
Sago (ruwe) 100 K.G. — ƒ 0.40
Tabak voor de Inl. markt
bereid 100 K.G. — ƒ 4 ƒ4
Tëngkawangpitten waarde 5%
Tëngkawang-of soenteivet waarde 5%
Vet van balam- en soenteivruchten waarde — 5%
Vogelhuiden waarde 10"/o — —
... | waarde (5% I — ' j — S ~
Was I 100 K.G. I — 'ƒ8 'ƒ8 I ƒ 8
I i 
lliuiodl lUlI\aillUUl ltLUO UllVUClltVUl IO gvnv«»vii, AVJ r 
uitvoer een hooger recht verschuldigd, dan worden de goederen niet uitgeklaard, dan na bijbetaling van het verschil.
Havens voor den algeineenen in- en uitvoer zijn: Oelèë Lheuë (Stbl. 1901 N°. 188), Sigli, Lhö Seumawè, Idi, Langsa (hulpkantoor Sëroewai aan de Tëmiang rivier Stbl. 1913 N°. 687), Tjalang (hulpkantoor Poelö Raja Stbl. 1913 N°. 687), Meulaböh, Tapa^ Toean, Sinabang (Stbl. 1910 N°. 248), (hulpkantoor Sibigö Stbl. 1913 No. 687) en Singkel. Te Singkel is een entrepot gevestigd.



Een overzicht van de opbrengst der in- en uitvoerrechten gedurende de laatste tien jaren werd hierboven op p. 16 geproduceerd.
In het tarief van invoerrechten vindt men ook vermeld het „gedistilleerd".
Dit eischt een korte toelichting.
In Groot Atjèh en de daartoe behoorende eilanden werd bij Stbl. 1880 N°. 209 te rekenen van 1 Januari 1881 verpacht „het recht tot het stoken en verkoopen van sterke dranken en het heffen van belasting bij den invoer van zoodanige dranken". Verder werd voor de verpachting van dit middel bij hetzelfde Stbl. met eenige wijziging van toepassing verklaard, het toen voor de Oostkust van Soematra geldend reglement, vastgesteld bij Stbl. 1875 N°. 236, later voor zooveel Atjèh betreft gewijzigd en aangevuld bij Stbl. 1884 N°. 127, 1885 N°. 164, 1897 N°. 180 en 1900 N°. 170.
Bij Stbl. 1901 N°. 75 werd dit reglement met ingang van 1 April 1901 ingetrokken en met dien datum de pacht van het „recht tot den verkoop in het klein en tot het stoken van gedistilleerd" ingevoerd in het geheele gewest, dus ook in de Onderhoorigheden. De sedert geannexeerde Gajö- en Alaslanden werden krachtens Stbl. 1908 N°. 245 van de drankenpacht uitgezonderd.
Daar men vreesde, dat zich bij een officieele verpachting geen gegadigden zouden aanmelden, werd voor het tijdvak van 1 April 1914 tot 31 Maart 1915 de pacht ondershands afgestaan (Stbl. 1914 N°. 204).
Bij Stbl. 1915 N°. 222 is met 1 April van dat jaar de pacht van bovenbedoeld recht opgeheven. Zij had opgebracht in 1900 /29.000, in 1901 ƒ43.000, in 1902 ƒ45.000, in 1903 ƒ45.000, in 1904 ƒ47.000, in 1905 ƒ52.000, in 1906 ƒ44.000, in 1907 ƒ45.000, in 1908 ƒ36.000, in 1909 /33.000, in 1910 ƒ33.000, in 1911 ƒ46.000, in 1912 ƒ51.000, in 1913/51.000, in 1914/51.000, in 1915/13.000.
Met bedoelde opheffing ging, mede ter bestrijding van drankmisbruik, gepaard de heffing van een invoerrecht van het Inlandsch gedistilleerd (Stbl. 1915 Nos 219, 220 en 229), dat te voren vrij in het gewest werd ingevoerd, en van een verhooging van het invoerrecht van buitenlandsch gedistilleerd van ƒ50 op ƒ75 per H.L. (Stbl. 1915 Nos 225, 226, 228, 230).
Daar verder de stokerijen van sterken drank, die krachtens het pachtreglement niet voor het verbruik binnen het gewest mochten werken, zulks bij afschaffing van de pacht wèl zouden mogen doen, werd bij Stbl. 1915 N3. 223 j°. Stbl. 1918 N°. 617 het stoken van gedistilleerd in het geheele gewest verboden, behoudens door het hoofd van het gewest toe te stane uitzonderingen op dat verbod voor industrieele doeleinden.
Stbl. 1915 N°. 298 verbood aan een ieder in het gewest, om gedistilleerde dranken in te voeren, zonder schriftelijke vergunning van den gouverneur.
Verder zijn tot beperking van het drankgebruik door den gouverneur bij gewestelijke verordening bepalingen in het leven geroepen tot regeling van den verkoop, het vervoer en het bezit van sterken drank (Jav. Ct. 1915 N°. 44). Volgens deze keur is het aan een ieder verboden, sterken drank in het klein (minder dan 10 L.) te verkoopen, zonder daartoe vooraf vergunning te hebben verkregen van het hoofd van het gewest.



Voor zooveel het eiland Wè betreft, is de belasting op de verschillende voortbrengselen des lands, vroeger aan den Soeltan opgebracht, vervangen door een belasting op de uitvoerproducten (benzoë, damar en andere gom- en harssoorten, gëtah, peper, pinang, vogelnestjes, was en andere boschproducten), geregeld bij Stbl. 1901 N3. 142. De opbrengst bedroeg in 1910 ƒ690, in 1911 ƒ927,. in 1912 ƒ529, in 1913 ƒ534, in 1914 ƒ656, in 1915 ƒ665, in 1916 ƒ684, in 1917 ƒ672, in 1918 ƒ337, in 1919 ƒ490, in 1920 ƒ273.
In het zelfbestuursgebied (met uitzondering van de Tëmiangsche landschappen en het landschap Troemon, die blijkens bovenstaand staatje eigen tarieven hebben) zijn benzoë, damar en gëtah (zie datzelfde staatje) onderworpen aan een uitvoerrecht van 10%- Nu zijn diezelfde producten bij uitvoer ook nog onderworpen aan de door de Zelfbesturen geheven belasting op de boschproducten, welke den naam draagt van pantjang alas, de in en ten bate van de landschappen verschuldigde heffing bij den uitvoer dier producten. Reeds van oude tijden her werd van allerlei boschproducten door de landschapshoofden een uitvoerrecht geheven, dat met onderscheiden namen werd aangeduid, zooals op de Westkust: wasé oeteuën, of: adat glé, in Gajö: pantjang alas, in Alas: sëposloeh satoe. In 1912 werd aan deze particuliere inkomsten'der hoofden een einde gemaakt en gingen zij sedert over in bovenbedoelde pantjang alas, een belasting, welke tien ten honderd bedraagt van de waarde van eenige, met name genoemde, boschproducten (timmerhout, boomschors, kaneel, reukhout, kamfer, benzoë, gëtah, damar, atap, nipah-bladeren, rotan, honig, was, neushoorn, herthoorn en olifantstanden) en bij uitvoer moet worden voldaan aan bepaald daartoe aangewezen personen, die de ontvangen gelden in de betrokken (afdeelings-, onderafdeelings- of) landschapskas hebben te storten. De waarde der producten, waarvoor belasting wordt geheven, wordt elke drie maanden door het hoofd van gewestelijk bestuur, na overleg met het Zelfbestuur, vastgesteld (gouverneurs Bt. 12 April 1912 N°. 247/18).
Het bedrag der pantjang alas, volgens de in druk verschenen landschapsbegrootingen, blijkt uit de tabel op nevenstaande bladzijde.
In de peper- en pinang produceerende streken was in vroeger jaren de z.g. wasé oelèëbalang een belangrijk souvereiniteitsrecht der landschapshoofden. Men verstond er onder een vast recht, dat in Groot Atjèh $> 2 per pikoel peper en $ 1—\ \ per bahra (= 3 pikoel) pinang bedroeg en in de Onderhoorigheden plaatselijk verschilde.
In het rechtstreeks bestuurd gebied (Groot Atjèh) is het Gouvernement geheel in de rechten der hoofden getreden. Het heft daar in de plaats van de wasé oelèëbalang een uitvoerrecht, dat eerst 4% bedroeg (Stbl. 1910 N°. 628 art. 3 sub. IV), maar bij Stbl. 1921 N°. 266 verviel, toen bij de nieuwe Tariefwet van Stbl. 1921 N°. 210 in Bijl. B peper belast werd met 8°/0 van het verschil tusschen den gemiddelden marktprijs en den met 10% verhoogden gemiddelden kostprijs van 100 K.G.
In de Onderhoorigheden werden de peper- en pinanghasil eerst door de landschapshoofden zelf, maar sedert 1898 door onze bemiddeling geïnd. Ook na de inlijving der Onderhoorigheden bij het tolgebied in 1910 bleven de peper- en



OPBRENGST PANTJANG-ALAS
1919 1920
KASSEN 1916 1917 1918 (geraamd) (geraamd)
Sigli ƒ 385 ƒ 508 ƒ 48 ƒ 500 ƒ 100
Meureudoe — — — —
Bireuën 269 „ 123 „ 24 „ 50 „ 50
Lhöc Seumawè .... „ 66 „ 213 „ 201 „ 150 „ 150
Lhoe Soekon „ 1.494 „ 2.213 „ 3.785 „ 2.000 „ 3.000
Takéngön 49 „ 57 „ 279 „ 300 „ 300
Idi „ 1.917 „ 909 „ 1.124 „ 1.000 „ 2.000
Langsa en Soengai Raja. „ 7.775 „ 4.258 „ 3.025 „ 2.800 „ 5.000
Peureula' ,3.115 „ 2.616 „ 3.747 „ 3.250 „ 2.500
Tëmiang 13.405 „ 10.763 „ 7.760 „ 10.000 „ 6.000
Sërbödjadi „ 425 „ 673 „ 2.530 „ 300 „ 600
Gajö Loeös „ 115 „ 100 „ 100 „ 100 „ 100
Tjalang 495 „ 1.431 „ 732 „ 600 „ 1.000
Meulaböh 2.790 „ 2.386 „ 2454 „ 2.400 „ 5.900
Tapac Toean 8.280 „ 3.115 „ 1.813 „ 2.000 „ 2.700
Troemon „ 1.716 „ 1.017 „ 543 „ 1.000 „ 1.200
Simaloer „ 525 „ 720 „ 536 „ 500 „ 500
Alaslanden 17 „ 36 — „ 50 „ 50
pinanghasil bestaan, daar zij niet werden beschouwd als uitvoerrechten, maar als uit de erkenning der souvereiniteit voortvloeiende schattingen.
De gouverneur Van Daalen gaf bij zijn Bt. 12 December 1906 N°. 112 een uniforme regeling voor het geheele gewest, waarbij bepaald werd, dat de wasé oelèëbalang in den vervolge niet meer als een vast recht (onafhankelijk van de marktwaarde) zou worden geheven, maar dat die heffing zou bedragen 10°/o van de waarde op het tijdstip van uitvoer. Deze regeling, hoe goed ook bedoeld, is in niet geringe mate oorzaak geweest van den achteruitgang der pepercultuur. Het eenige resultaat toch, dat er mede bereikt werd, was ontevredenheid, zoowel bij de Oelèëbalang's — kapitaal (= pangkaj) verstrekkers — als bij de peutoeha's —- hoofden der peperkoloniën — , die hun peperinkomsten nagenoeg tot de helft van vroeger zagen teruggebracht.
Gouverneur Swart wijzigde daarom bij zijn Bt. 13 Januari 1910 N°. 1 de vorenbedoelde regeling in dien zin, dat voor de peperhasil, overeenkomstig de Atjèhsche adat, een vast bedrag werd vastgesteld, n.1. ƒ 1 voor den Oelèëbalang, f 0,50 voor den pangkaj-verstrekker en ƒ 0,50 voor den peutoeha.
Maar ook deze bepalingen schenen aan de voorschotgevers niet voldoende winst te verzekeren van het door hen in de pepercultuur gestoken kapitaal. Waar het bestuur er steeds naar streefde, de oude afhankelijkheid der planters (aneu' seuneubö') op te heffen en een inderdaad vrije volkscultuur in het leven te roepen, achtte gouverneur Swart in 1915 het tijdstip gekomen, om te bepalen, dat overal, waar de op peper rustende rechten voortvloeien uit overeenkomsten, welke



een privaatrechtelijk karakter dragen, de bestuursbemoeienis voortaan zou zijn uitgeschakeld en dat de heffing dier rechten verder aan de belanghebbenden zou worden overgelaten (Bt. 13 September 1915 N°. 435).
Thans is dus het wettelijk maximum van wasé pangkaj en wasé peutoeha afgeschaft en is alleen nog maar bij uitvoer de wasé oelèëbalang verschuldigd a ƒ 1 per pikoel, welke in de betrokken (afdeelings-, onderafdeelings-, of) landschapskas gestort moet worden. In de meeste landschappen hebben de rechten der hoofden op de wasé oelèëbalang van peper en pinang zich echter reeds opgelost in de vaste bezoldigingen, die hun volgens de begrootingen van uitgaven van bedoelde kassen worden tegoed gedaan. Alleen in enkele landschappen (in de onderafdeelingen Bireuën, Lhö' Seumawè en Tapa^ Toean) hebben de hoofden nog geen afstand gedaan van hun recht op de opbrengst der wasé. Zij ontvangen het hun toekomende deel dan uit de landschapskas, zoodat zij in ieder geval geen rechtstreeksche bemoeienis meer hebben met de inning dezer gelden.
Hieronder volgt een opgave van de opbrengst van peper- en pinanghasil volgens de in druk verschenen landschapsbegrootingen.
1Q1Q 1920
1916 1917 1918 (geraamd) (gerafmd)
Kassen — , 
peper pinang peper pinang peper pinang peper pinang peper pinang
Sigli ƒ 3.212 ƒ 6.522 ƒ 4.665 ƒ 8.576 ƒ 7.227 ƒ 9.888 ƒ 3.500 ƒ 8.000 ƒ 3.500 ƒ 8.000
Meureudoe . . „ 4.076 „ 2.264 „ 4,501 „ 3.881 „ 5.039 „ 3.185 „ 5.000 „ 4.000 „ 5.000 „ 4.000
Bireuën 6.049 „ 5.347 „ 8.060 „ 9.723 „ 8.824 „ 8.745 „ 8.000 „ 6.000 „ 9.000 „ 6.000
Lhöc Seumawè „ 192 „ 3.711 „ 353 „ 7.077 „ 478 „ 7.732 „ 400 „ 6.000 „ 600 „ 6.000
Lhö'Soekön . „ 156 „ 9.952 „ 348 „ 10.976 „ 697 „ 16.215 „ 800 „ 11.000 „ 1.000 „ 14.000
Takéngön. .. — — — — — — — — —
Idi „ 6.504 „ 7.388 „ 12.199 „ 9.316 „ 15.574 „ 9.839 „ 15.000 „ 9.500 „ 6.000 „ 9.500
Langsa en Soe-
ngai Raja. . „ 8.076 „ 539 „ 9.622 „ 670 „ 11.970 „ 339 „ 11.500 „ 300 „ 10.000 „ 500
Peureula' 17.598 „ 815 „ 16.218 „ 750 „ 18.180 „ 547 „ 13.000 „ 500 „ 15.000 „ 250
Tëmiang . . . „ 2.190 „ 3.978 „ 1.603 „ 3.827 „ 1.728 „ 3.855 „ 1.700 „ 2.500 „ 1.700 „ 3.000
Sërbödjadi . . — — — — — —• —
Gajö Loeös. .
Tjalang 2.790 — „ 3.672 — „ 3.556 - „ 3.250 — „ 3.100 „ 20
Meulaböh. . . „ 1.857 — „ 2.709 — „ 2.603 „ 98 „ 2.500 „ 50 „ 3.500 „ 300
Tapa' Toean. „ 379 - „ 350 — „ 225 — „ 300 — „ 200
Troemon . . . „ 25 — „ 15 — „ 18 — „ 125 — „ 100
Simaloer ... — — — — — — —
Alaslanden . . — — — — — — — —
3. Accijnzen.
In nauw verband met de tariefwet staan de accijnzen op petroleum en lucifers. De accijns op petroleum, bedoeld bij de ordonnantie van 27 December 1886 (Stbl. N°. 249 c. s.) en die op lucifers, geregeld bij de ordonnantie van 14 December 1893 (Stbl. N°. 301 c. s.) werden bij Stbl. 1899 N°. 75 ingevoerd in de afdeeling Groot Atjèh (met uitzondering van Poelö Wè), bij Stbl. 1908 N°. 193



J. Kreemer, Atjèh II.
Plaat III.
Atjèhsche vrouwen. Phot. j. j. de \ ink.







Accijnzen.
in de onderafdeeling Temiang en bij Stbl. 1910 N°. 249 in de overige gedeelten van het gewest (met uitzondering van Poelö Wè en van de onderafdeeling Singkel). Het bedrag van den accijns werd laatstelijk geregeld bij Stbl. 1921 Nos. 303 en 304. Over de opbrengst zie boven p. 16.
4. Belasting op het slachten van runderen, buffels en tamme varkens.
Bij Stbl. 1907 N°. 121 j°. N°. 349 werd in het geheele gewest ingevoerd een belasting op het slachten van tamme varkens. Deze belasting werd bij Stbl. 1914 N°. 54 omgezet in een belasting, geheven op het slachten van runderen, buffels en tamme varkens en nu niet geldende voor het geheele gewest, maar alleen voor het onder rechtstreeksch bestuur staand gebied. De belasting bedraagt (ingevolge Stbl. 1922 N°. 244) voor rund of buffel ƒ 6 en voor een varken ƒ3. De opbrengst der verbruikte slachtbriefjes bedroeg:
a. voor het slachten van runderen en buffels in 1914 ƒ22.249, in 1915 ƒ 29.487, in 1916 ƒ 35.520, in 1917 ƒ 44.774, in 1918 ƒ 47.507, in 1919 ƒ 47.469, in 1920 ƒ 45.975.
b. voor het slachten van varkens in 1914 ƒ9.092, in 1915 ƒ 9.920, in 1916 ƒ 11.723, in 1917 ƒ12.457, in 1918 ƒ 12.850, in 1919 ƒ13.596, in 1920 ƒ12.165.
In de niet onder rechtstreeksch bestuur staande landschappen traden met 1 April 1914 door het Zelfbestuur vastgestelde regelingen betreffende de heffing van een belasting op het slachten van buffels en runderen (hier dus niet van varkens) in werking, waarbij voor het slachten van eiken buffel of elk rund ƒ3 moet worden betaald. De kampoenghoofden zijn met de inning belast en genieten daarvoor 8n/0 collecteloon van de geïnde bedragen. Zij storten de gelden bij den plaatselijk besturenden ambtenaar, die ze op het einde van iedere maand weer overstort bij den kashouder der landschapskas. Achterstaande tabel geeft een overzicht van de opbrengst der slachtbelasting, volgens de in druk verschenen begrootingen van de (afdeelings-, onderafdeelings- en) landschapskassen.
5. Vergunningen voor het doen spelen van Chineesche dobbelspelen.
Bij het reeds genoemde Stbl. 1876 N°. 151, waarbij de opiumpacht in Groot Atjèh werd ingevoerd, werd voor die afdeeling ook ingesteld een verpachting van „het recht op het houden van speeltafels", en het pachtreglement van Soematra's Oostkust (Stbl. 1875 N3. 236 Bijl. C) aldaar toepasselijk verklaard. Inlanders konden ook mee dobbelen, daar zij in art. 8 van dat reglement niet onder de uitgeslotenen werden genoemd. Evenwel werd bij art. 2 van eerstgenoemd Stbl. aan art. 8 van het speelpachtreglement een alinea toegevoegd, waarbij aan den gouverneur de bevoegdheid werd gelaten, om t. o. van Atjèhers speciale bepalingen te treffen.
Hiervan werd eerst in 1881 gebruik gemaakt. Bij N°. 196 van het Stbl. van dat jaar werden de art. 6 en 8 van vorenbedoeld reglement aldus gewijzigd, dat voortaan uitsluitend Chineezen toegelaten mochten worden tot het deelnemen aan dobbelspelen.
Dit verbod werd in het nieuwe speelpachtreglement voor Atjèh en Onder-
10



OPBRENGST SLACHTBELASTINQ
1919 1920
KASSEN 1916 1917 1918 (geraamd) (geraamd)
i
Sigli ƒ 5.725 ƒ 7.990 ƒ 8.336 ƒ 7.000 ƒ 7.000
Meureudoe „ 1.808 „ 1.566 „ 1.717 „ 1.800 „ 1.500
Bireuën 6.481 „ 6.148 „ 7.176 „ 6.100 „ 6.000
Lhöc Seumawè 2.412 „ 3.375 „ 4.198 „ 4.000 „ 4.000
Lhö* Soekön „ 5.280 „ 5.921 „ 6.258 „ 5.000 „ 5.000
Takéngön „115 „118 „ 65 „ 120 „ 60
Idi 2.509 „ 1.950 „ 2.478 „ 2.500 „ 2.000
Langsa en Soengai Raja . „ 254 „ 653 „ 571 „ 500 „ 500
Peureula* 422 „ 564 „ 816 „ 600 „ 700
Tëmiang „ 280 „ 331 „ 393 „ 300 „ 300
Sërbödjadi „ 85 „ 70 „ 46 „ 60 „ 60
Gajö Loeös 670 „ 574 „ 670 „ 700 „ 800
Tjalang 321 „ 348 „ 216 „ 250 „ 250
Meulaböh „ 489 „ 444 „ 357 „ 300 „ 400
Tapa1 Toean 734 „ 685 „ 850 „ 750 „ 750
Troemon 10 „ 17 „ 41 „ 25 „ 40
Simaloer 1.464 „ 1.998 „ 1.779 „ 1.500 „ 1.500
Alaslanden „ 442 j „ 389 361 „ 300 „ 300
! | | I | I 
hoorigheden in Stbl. 1908 N°. 33 behouden. Deelneming aan hazardspelen door niet Chineezen werd in de afdeeling Groot Atjèh (evenals in de onderafdeelingen Singkel en Tëmiang) verboden. Het dobbelen mocht alleen plaats hebben in speelhuizen, waarvan het aantal en, voor zooveel noodig, ook de plaats door het hoofd van het gewest zou worden vastgesteld.
In de Onderhoorigheden bestond vóór 1908 geen officieele (van Gouvernementswege geregelde) speelpacht. Volgens de daar geldende onderhandsche pachtregeling was ook aan de Inheemsche bevolking deelneming aan de dobbelspelen toegestaan. Dat hiervan een ruim gebruik werd gemaakt blijkt daaruit, dat volgens berekening wel 70°/'0 der spelers Atjèhers waren. Gedurende zijn enquête in 1907 had de toenmalige Gouverneur-Generaal van de hoofden der Onderhoorigheden vernomen, dat het dobbelen huns inziens een der oorzaken was van het voortduren van het verzet. Daarom verzochten de hoofden den Landvoogd, om alleen op de onderafdeelingshoofdplaatsen te mogen laten dobbelen. Zulks is toen geschied.
Het boven reeds, als voor Groot Atjèh geldend, genoemde speelpachtreglement van 1908 gaf ook een officieele regeling voor de Onderhoorigheden. Blijkens art. 8 van dat reglement waren hier — in tegenstelling met Groot Atjèh, Singkel en Tëmiang — de Inlanders (inheemsche bevolking) echter nog niet van de deelneming aan de hazardspelen uitgesloten. Echter gaf de bij Stbl. 1911 N°. 187 gegeven aanvulling op het speelpachtregleinent, beoogende beperking van het dobbelen in het openbaar door de Inlandsche bevolking, te kennen, dat de deelneming aan de dobbelspelen ook zou zijn verboden in de door het hoofd van



gewestelijk bestuur vóór elke verpachting aangewezen gebiedsdeelen aan alle niet tot de Chineesche bevolking behoorende personen.
Bij de verpachting van het middel in het geheele gewest (uitgezonderd Gajöen Alaslanden) voor het tijdvak van 1 Januari 1913 tot 31 Maart 1914 werd door den gouverneur van zijn bevoegdheid gebruik gemaakt, om aan alle niet tot de Chineesche bevolking behoorende personen in het gewest te verbieden, aan bovenbedoelde spelen deel te nemen.
De laatste verpachting in het gewest was die van 1 April 1915 tot 31 Maart 1918. Met ingang van 1 April 1918 werd de pacht ingetrokken en vervangen door een licentiestelsel (Stbl. 1918 N°. 160) op den voet van de ordonnantie in Stbl. 1912 N°. 230. De dobbelpacht had opgebracht in 1900 ƒ49.000, in 1901 ƒ38.000, in 1902 ƒ38.000, in 1903 ƒ44.000, in 1904 ƒ58.000, in 1905 ƒ56.000, in 1906 ƒ45.000, in 1907 ƒ31.000, in 1908, ƒ98.000, in 1909 ƒ 121.000, in 1910 ƒ 121.000, in 1911 ƒ162.000, in 1912 ƒ 175.000, in 1913 ƒ95.000, in 1914 ƒ95.000, in 1915 ƒ115.000, in 1916 ƒ 119.000, in 1917 ƒ118.000 en in 1918 ƒ29.000.
Het licentiestelsel werkt in het geheele gewest, met uitzondering van de onderafdeeling Qajo Loeös en van de onderafdeeling Alaslanden, waar ook de pacht niet bestond. Daar onder de pacht in bepaalde streken van het gewest aan de Inlandsche bevolking vergund was, om aan het dobbelen deel te nemen en handhaving van een absoluut verbod voor die bevolking niet wel mogelijk werd geacht, werd het licentiestelsel ook op de Inlanders van toepassing verklaard. De licenties worden schriftelijk afgegeven door het betrokken hoofd van plaatselijk bestuur. Voor elk etmaal, of gedeelte daarvan, waarvoor verlof wordt verleend, moet vooraf in 's Lands kas worden gestort:
voor Chineezen en niet inheemsche Inlanders op de hoofdplaats Koeta Radja en
op de afdeelings- en onderafdeelingshoofdplaatsen ƒ 50, elders ƒ 25; voor inheemsche Inlanders op de door den gouverneur aan te wijzen plaatsen ƒ75. Dit bedrag is hooger gesteld dan dat voor Chineezen, om het spelen der Inlanders zooveel mogelijk tegen te gaan (zie de Memorie van Toelichting op de Indische Begrooting voor 1915).
6. Hondenbelasting.
Hoofdzakelijk als maatregel tegen hondsdolheid is bij ordonnantie van 12 Juni 1906 (Stbl. N . 283) bepaald, dat een belasting van ƒ 1 'sjaars per hond zal worden geheven op bij ordonnantie daartoe aan te wijzen plaatsen. Deze plaatsen zijn: Oelèë Lheuë (Stbl. 1907 N°. 355), Langsa Toenöng (Stbl. 1908 N°. 450), Sëroewai (Stbl. 1909 N°. 184), Bireuën, Samalanga, LhcT Soekön (Stbl. 1909 N3. 570), Tjalang, Koeala Simpang, Takéngön (Stbl. 1911 N°. 129), Seulimeum, Indrapoeri, Kroeëng Raja, Padang Tidji (Stbl. 1914 N°. 517), Sinabang, Meureudoe en Koeta Tjané (Stbl. 1920 N3. 156).
7. Pandhuispacht.
Het recht tot het houden van pandhuizen wordt in het gewest verpacht niet toepassing van het Reglement voor de verpachting van 's Lands middelen (Stbl. 1902 N . 184 j . Stbl. 1902 N°. 258 en 1905 N°. 339) en op de voor dat middel



bestaande voorwaarden en bepalingen, opgenomen in Stbl. 1903 Nos 402 en 403. Zie verder voor Tëmiang Stbl. 1899 N°. 67.
Tengevolge van het eindigen der loopende pachtovereenkomst, trad met ingang van 1 April 1921 het bij Stbl. 1919 N\ 77 voor alle pachtpandhuizen in de buitengewesten vastgesteld- uniform rentetarief in werking. Bij de laatstelijk plaats gehad hebbende herverpachting van het middel werd de pacht toegewezen voor het tijdvak 1 April 1921—einde Maart 1924 tegen een jaarlijksche pachtsom van ƒ30.720 (de vorige padhter betaalde ƒ72.000).
De pandhuispacht bracht op in 1900 ƒ11.000, in 1901 ƒ11.000, in 1902 ƒ11.000, in 1903 ƒ 21.000, in 1904 ƒ24.000, in 1905 ƒ24.000, in 1906 ƒ19.000, in 1907 ƒ24.000, in 1908 ƒ 25.000, in 1909 ƒ31.000, in 1910 ƒ 33.000, in 1911 ƒ33.000, in 1912 ƒ46.000, in 1913 ƒ51.000, in 1914 ƒ51.000, in 1915 ƒ47.000, in 1916 ƒ46.000, in 1917 ƒ46.000, in 1918 ƒ66.000, in 1919 ƒ 72.000, in 1920 ƒ 72.000.
Op de navolgende plaatsen mogen pandhuizen worden opgericht: Koeta Radja, Oelèë Lheuë, Seulimeum, Padang Tidji, Lhö' Nga, Sabang, Sigli, Lhö Seumawè, Idi, Langsa Toenöng, Tjalang, Meulaböh, Tapa" Toean, Singkel, Koeala Simpang en Sëroewai.
De pacht is waarschijnlijk haar einde nabij, daar het in de bedoeling der Regeering ligt, om over te gaan tot geleidelijke invoering van de pandhuisregie in alle buitengewesten, waar de conversie nog niet heeft plaats gehad (Stbl. 1921 N°. 28).
8. Verhuur van het recht tot winning van eetbare vogelnestjes.
Het zamelrecht betreft hier een tweetal grotten (goeha thö en goeha raja) in de moekim Lam Peu£ Oeë' (IV Moekim's Lhcf Nga) in Groot Atjèh.
In vroegere jaren werd de exploitatie dier grotten ondershands aan het sagihoofd der XXV Moekim's afgestaan tegen betaling van een huursom van ƒ 1350 'sjaars, welk bedrag in het toenmalige „Wegenfonds" ') van Lhö* Nga werd gestort. Daar met die exploitatie goede winsten werden gemaakt — de grotten leverden jaarlijks van 80 tot 100 kati's vogelnestjes op, die een doorsneê prijs van ƒ40 per kati opbrachten — werd sedert 1905 de exploitatie jaarlijks in het openbaar verhuurd en de huursom in het Negorij-fonds der afdeeling Groot Atjèh gestort. In 1906, 1907, 1908, 1909 en 1910 bracht het middel respectievelijk op ƒ1.935, ƒ 2.250, ƒ2.000, ƒ1.500 en ƒ1.500.
Bij de reorganisatie der Negorij- of Gemeentefondsen werd beslist, dat de opbrengst niet meer ten voordeele van het betrokken Gemeentefonds2) mocht worden verhuurd, maar in 's Lands kas behoorde te worden gestort.
1) Op dit „Wegenfonds" komen we later uitvoeriger terug.
2) Deze „Gemeentefondsen" zijn plaatselijke kassen, die men aantreft zoowel op de afdeelings- en onderafdeelingshoofdplaatsen in Groot Atjèh als in het zelfbestuursgebied, waar die plaatsen tot het Gouvernementsgebied behooren. Het spreekt vanzelf, dat aan het woord gemeente hier niet de beteekenis is te hechten, die de decentralisatiewetgeving daaraan toekent; de gemeente als zoodanig bestaat niet. De inkomsten dezer fondsen bestaan vooral uit:
1°. vrijwillige giften en contributiën voor straatverlichting, stadsreiniging enz.
2°. opbrengsten van verhuur van pasarloodsen, abattoirs, gebouwen enz.
Deze fondsen worden allereerst aangewend in het belang van de openbare gezondheid, het openbaar verkeer, de straatverlichting, de netheid en de verfraaiing der plaats, waar de



Na 1910 werd het recht tot winning van bedoelde vogelnesten telkens voor drie jaar verhuurd tegen een huursom van ƒ 900 per jaar. Het nu loopende tijdvak van verhuring is dat van 1 Januari 1920 t/m. uit. 1922. De meest gunstige tijdstippen voor den pluk dezer salanganennesten vallen in de maanden Maart, Juni en September. Daarna trekken de vogels elders heen en komen eerst in Januari d. a. v. bij de grotten terug.
Zooals reeds in dl. 1, p. 197 nt. 2 vermeld is, vindt men zulke vogelnestgrotten op verschillende plaatsen in het gewest. Bij Circ. van den gouverneur van 9 Januari 1906 N°. 4885 is als stelregel aangenomen: „evenals van alle woeste gronden is het Ned. Indische Gouvernement als souverein van Atjèh eigenaar van de aldaar aanwezige vogelnestgrotten. De aanspraken van hoofden en bevolking op die grotten zijn in verband daarmede beperkt tot het recht van exploitatie, een recht analoog aan het occupatierecht op den grond, voorzoover die exploitatie daadwerkelijk wordt gedreven. Waar niet geëxploiteerd wordt, behoudt het Gouvernement de volle beschikking over de grotten". Waar dus eigen exploitatie door de bevolking plaats had, kon die op den ouden voet worden voortgezet. Deze exploitatie werd tot wederopzeggens goedgekeurd bij gouverneurs Bt. 8 November 1906 N°. 392/1, voor de volgende grotten:
1. grot Oedjöng Sigeudè op de Westkust van Poelö Breuëh;
2. grot op Poelö Wè in den Zuidwest hoek van het district Iböïh;
3. grot Geupon op het gelijknamige eiland ten Zuiden van het eiland Keureusé" (of Nasi Këtjil);
4. grot bij Blang Leubö" boven Mahèng (onderafd. Seulimeum).
De pluk mag daar slechts vier maal per jaar plaats hebben, n.1. in de maanden Maart, Juni, September en December. Verder werd bij hetzelfde besluit bepaald, dat de pluk in de vogelnestgrotten, die in 1906 niet geregeld of in het geheel niet werden geëxploiteerd, geheel zou zijn verboden.
Tot deze laatste grotten behooren:
1°. in de XXII Moekim's (Groot Atjèh): de goeha Peureula boven Glé Jeuëng en de grotten boven Lam Leu'öt op de grens van Indrapoeri en Glé Poetöïh; 2°. grotten bij Kroeëng Raja (Groot Atjèh);
3°. in de XXV Moekim's (Groot Atjèh): de grot nabij Lhö' Keutapang (VI Moekim's); de goeha Oeleuë (IV Moekim's) nabij de grens van Leupoeëng; de grot nabij Paröë en de grot bij Poelö Roesa (IV Moekim's Lhöng).
Ook in de Onderhoorigheden vindt men een aantal vogelnestgrotten, waarvan sommige wèl, andere niet geëxploiteerd worden. Tot de eerste behooren die op
kas gehouden wordt. Het beheer dezer fondsen is geregeld bij Circ. van den gouverneur van 13 Augustus 1908 N°. 556/K. Waar de plaatselijke inkomsten jaarlijks meer dan ƒ3000 opbrengen, geldt het bij gouverneurs Bt. 16 April 1913 N°. 51/35 vastgesteld reglement van orde, waarbij o.a. bepaald is, dat naar een vast plan, dus naar een vóór het einde van elk jaar op te maken begrooting wordt gewerkt (art. 12) en dat van de aanwending der gelden nauwkeurig moet worden boekgehouden (art. 5). Het ontwerp-begrooting moet door den gouverneur worden goedgekeurd (art. 13). Vgl. over deze plaatselijke kassen ook de wenken, gegeven bij Circ. van den l^n G. S. van 20 Juli 1915 N°. 1830 (Bb. 8311).



het eiland Toeankoe der Banjak-eilanden; die te Poelö Kloeang en Glé Teumiga op Poelö Raja; die bij Djaniboe Manjang in het landschap Kloeët op de Westkust; die bij Koeala Oewa in het district Tapah en bij kampoeng Sëmbilan in het district Sigoelè op Simaloer; en de goeha Toedjöh in het landschap XII Moekim's Pidië (onderafd. Sigli). Alleen de laatste werpt inkomsten af (+ ƒ 150 per jaar) ten bate van de landschapskas. Van de niet in exploitatie zijnde grotten zijn nog te noemen die te Panton Bili in het landschap Lageuën, te Lingkang aan de Kroeëng Sabé en in Boven Teunöm, alle op de Westkust.
9. Verpachting van het recht tot het visschen naar parelschelpen, paarlemoerschelpen en tripang.
Het recht tot het visschen naar parelschelpen, paarlemoerschelpen en tripang binnen een afstand van drie Engelsche zeemijlen van de kusten, gerekend van de laagwaterlijn, werd sedert 1905 verpacht bij opbod voor één en voor drie jaar: 1°. voor de kust van de afdeeling Groot Atjèh;
2°. voor de kust der afdeeling Westkust van Atjèh vanaf Oedjöng Masam Moeka (Atjèh-hoofd) tot aan Singkel.
De verpachting geschiedt op den voet der Parelvisscherijordonnantie, laatstelijk afgekondigd bij Stbl. 1916 N°. 157, sedert gewijzigd bij Stbl. 1916 N3. 628 en 1921 N°. 196 en het Verpachtingsreglement voor de parelvisscherij in Stbl. 1916 Nos. 158 en 629.
Blijkens een in Bb. 7295 te vinden Regeeringsschrijven van 15 Juli 1910 was na een speciaal ingesteld onderzoek uitgemaakt, dat het recht op de zeestrook van drie Engelsche zeemijlen langs de kusten van een 'zelfbesturend landschap uitsluitend bij het Gouvernement berust (vgl. boven p. 108), maar dat, als gunst jegens de Zelfbesturen, aan dezen de beschikking over de vischrechten zou worden gelaten, voor zoover door hen de facto reeds rechten op de zeestrook langs hun landschap werden uitgeoefend, of bij hen het besef bestond op de rechten aanspraak te hebben. Op grond daarvan bepaalde art. 6 der Parelvisscherijordonnantie, dat de pachter heeft te eerbiedigen, de van ouds bestaande rechten der bevolking op de inzameling van bovenbedoelde zeeproducten op plaatsen, welke bij laag water niet meer dan 5 vadem (9 Meter) diepte hebben (vgl. verder de artt. 1 en 15 c. der Zelfbestuursregeling in Stbl. 1919 N°. 822).
L. HEERENDIENSTEN.
Heerendiensten in de beteekenis, die wij daaraan hechten, kende de Atjèhsche adat niet. Maar toch kwam het wel voor, dat Inlandsche hoofden in sommige gevallen het recht hadden, om van de bevolking diensten voor openbare werken te vorderen. Moskeeën, meunasah's enz. werden door de gemeenschappelijke gebruikers gemeenschappelijk opgericht. Bij den bouw van huizen der hoofden werd vrijwillige hulp verleend, die met voedsel en kleine geschenken beloond werd. Dit hulpbetoon had echter geen ander karakter dan dat van het meuseuraja, de onderlinge hulp, die buren elkaar bewijzen bij werkzaamheden van den land-



bouw, hetzij op voet van wederkeerigheid, of tegen een als belooning geldend geschenk in eetwaren. Evenals de sawahbezitters gezamenlijk voor een complex van sawah's waterleidingen aanlegden, zonder welk gemeenschappelijk werk geen der sawah's kon bestaan, evenzoo ruimden de bij een verkeerspad belanghebbenden gezamenlijk een ieder hunner daarin belemmerende omstandigheid uit den weg. Oorlogen waren in Atjèh, zooals reeds vermeld, steeds volks- of landschapsoorlogen, waaraan de weerbaren vrijwillig deelnamen, zoowel wat betreft den eigenlijken strijd als ten aanzien van de voorbereiding, waaronder de aanleg van versterkingen.
De invoering der heerendiensten in 1898 geschiedde buiten alle adat om, eenvoudig op utiliteitsgronden: men wilde met spoed een wegennet van beteekenis zonder kosten tot stand brengen. Een bepaalde van hoogerhand gesanctionneerde regeling bestond er niet, men deed eenvoudig, wat men noodig en goed achtte en de arbeid had plaats onder toezicht van militairen. Zeker is, dat in dien tijd vaak onnoodige en dikwerf te veel heerendiensten werden gevorderd en even zeker, dat volksverloop hiervan het gevolg was.
De Instructie voor de onderafdeelingschefs in de Onderhoorigheden van den gouverneur van Heutsz van 7 Mei 1902 bepaalde daarom, dat bij den wegenaanleg altijd rekening moest worden gehouden met het nut, dat ook de bevolking voor haar verkeer uit zulke wegen trekken kon. De aanleg geschiedde in heerendienst, maar waar geen bevolking aanwezig was, of waar de druk te zwaar zou worden, moest hij geheel of ten deele voor rekening komen van de hasil djalankas (het „Wegenfonds"). Waar de bevolking uitweek, geschiedde die aanleg mede voor rekening van genoemd fonds, onder voorbehoud nochtans, dat de kosten op de later terugkeerende bevolking zouden worden verhaald. De .regeling van den heerendienst moest zóódanig geschieden, dat aan de bevolking geen belemmering werd in den weg gelegd ten opzichte van den akkerbouw en ook voor de uitoefening van andere bedrijven moest haar steeds den noodigen tijd worden gelaten. Meer dan 52 werkdagen per man en per jaar mochten niet worden gevergd.
In 1908 werd voor de afdeeling Groot Atjèh voor het eerst een heerendienstregeling gegeven in den door art. 57 van het Regeeringsreglement geëischten vorm (Stbl. 1908 N°. 509 j°. 1910 N°. 471, 1913 N°. 37 en 1918 N°. 710. — De „voorschriften ter uitvoering" zijn opgenomen in Bb. 6881 j°. 7874 en 8575). De ordonnantie trad op 1 October 1908 in werking.
Het volgende jaar volgde een dergelijke regeling voor het onder rechtstreeksch bestuur staand gebied in de onderafdeeling Singkel, welke op 1 Januari 1910 in werking trad (Stbl. 1909 N°. 525 jc. 1910 Nos. 471 en 637, 1913 N°. 37 en 1918 N°. 710. — De „voorschriften ter uitvoering" zijn opgenomen in Bb. 7107 j°. 7337, 7874 en 8575).
In het zelfbestuursgebied werden door de landschapshoofden heerendienstregelingen voor hun onderhoorigen vastgesteld, welke nagenoeg geheel overeenstemmen met de voor Groot Atjèh vigeerende regeling. Bij de bespreking der verkeerswegen (dl. I, p. 112) werd er reeds aan herinnerd, dat geen nieuwe wegen meer mogen worden aangelegd zonder toestemming van den gouverneur,



en dat de aanleg daarvan in schaars bevolkt gebied alleen mag geschieden op kosten van de betrokken landschapskas of voor rekening van den Lande.
Bij Stbl. 1918 N°. 710 (vgl. ook Bb. 9096, art. 3) werden met ingang van 1 Januari 1919 de heerendiensten (zoowel in het Gouvernements- als in het zelfbestuursgebied) afgeschaft voor eersten aanleg van- en voor belangrijke omleggingen en verbeteringen in de groote doorgaande verharde verkeerswegen in het gewest. Die afschaffing geschiedde echter onder het voorbehoud, dat de Gouverneur Generaal bevoegd zou zijn, om in bijzondere gevallen, indien dit in het algemeen belang wordt geëischt en op behoorlijke voorwaarden geen of niet in voldoende getale vrije werklieden te verkrijgen zijn, van de heerendienstplichtigen, voor wie de te vorderen arbeid niet als ongewoon behoeft te worden aangemerkt, tegen behoorlijk loon diensten te vorderen, ten behoeve van de evengenoemde werkzaamheden. Bij Bb. 9591 werden de wegen aangewezen, welke als groote doorgaande verharde verkeerswegen moeten worden beschouwd.
Behalve waar zulks tot afwending van algemeen gevaar tijdelijk noodig mocht zijn, mogen geen andere diensten gevorderd worden, dan die onvermijdelijk noodig zijn. Deze zijn voor de afdeeling Groot Atjèh en voor het onder rechtstreeksch bestuur staand gebied in de onderafdeeling Singkel:
a. het aanleggen of bouwen, herstellen en onderhouden:
1°. van wegen en daarin gelegen bruggen en duikers;
2°. van dammen, waterwerken, dijken en waterleidingen, ten dienste van den landbouw der Inlandsche bevolking (speciaal voor Singkel ook van waterwegen), voor zoover een en ander niet geacht moet worden onder de gemeentelijke diensten te vallen;
b. het vervoeren van Gouvernements goederen en gelden en van in dienst reizende landsdienaren en hun goederen, voor zoover geen vervoermiddelen van Gouvernementswege worden verstrekt, hieronder begrepen de diensten, benoodigd voor het vervoeren van personen en troepen op marsch en van hun goederen, op den voet, aangegeven in de ordonnantie van 3 Mei 1875 (Stbl. N°. 110), zullende al deze diensten alleen gevorderd worden, indien tegen de vastgestelde of nader vast te stellen tarieven geen vrije werklieden te verkrijgen zijn.
Het maximum-aantal vorderbare dagdiensten bedraagt voor Groot Atjèh 24 en voor Singkel 36 per jaar, dus over het geheel lager dan in de naburige gewesten (Tapanoeli 35, Benkoelen 42, Lampongs 30, Palembang 52, Djambi 52, Soematra's Oostkust 40, Banka 36, Billiton 24).
Waar bij het uitvoeren van civiele en militaire landswerken, welke in vrijen arbeid behooren te worden verricht, op behoorlijke voorwaarden geen, of niet in voldoend aantal, vrije werklieden te verkrijgen zijn, kan, voor zooveel de koeliediensten betreft, van heerendienstplichtigen worden gebruik gemaakt, doch alleen na verkregen machtiging van den Gouverneur Generaal, tegen zóódanig loon, als, rekening houdende met de plaatselijke koelieloonen, in elk geval zal worden betaald.
Bij Ordonnantie van 14 November 1918 (Stbl. N°. 772) is een algemeene regeling in het leven geroepen, waarbij de gelegenheid geopend wordt, om met



alle of een deel der heerendienstplichtigen van eenige Inlandsche rechtsgemeenschap in de gewesten buiten Java en Madoera o. m. overeenkomsten te sluiten omtrent den afkoop van heerendiensten en om, voor streken, waar slechts een individueele neiging tot afkoop blijkt, deze heerendienstplichtigen ieder afzonderlijk, telkens voor een bepaald tijdvak, tegen betaling van zekere geldsom vrij te stellen. Voorschriften ter uitvoering van die ordonnantie zijn gegeven bij Bb. 9111. Het Gouvernements Bt. 7 Juli 1919 N°. 63 (Bb. 9246) bepaalde, dat vorenbedoelde afkoopregeling ook toepasselijk zou zijn voor het gewest Atjèh en Onderhoorigheden. In 1919 werd met algeheelen afkoop een proef genomen in het landschap Peureula' en in de onderafdeeling Lhö* Nga in het rechtstreeks bestuurd gebied. In 1920 en 1921 werd op den weg van uitbreiding van den algeheelen afkoop voortgegaan, zoodat thans reeds in een zeer groot deel van het gewest geen heerendiensten meer verricht worden, n.1. in de geheele afdeeling Groot Atjèh en in de onderafdeelingen Sigli, Meureudoe, en een groot deel van Lhö Soekön, Idi, Langsa en Tëmiang, terwijl in verschillende andere plaatsen drang ontstond naar algemeenen afkoop, zoodat ook daar in de toekomst de afkoop zal komen. De afkoopprijs is niet hoog gesteld, n.1. ƒ 3 per persoon per jaar. De ontvangen gelden worden óf in 's Lands kas öf in de landschapskassen gestort en geheel gebruikt voor de betaling van de vervangende werkzaamheden voor den heerendienstarbeid. In Mei en Juni 1920 heeft de adjunct-inspecteur van het bureau agrarische zaken en verplichte diensten H. Kool, op verzoek van het gewestelijk bestuur, in het gewest een uitgebreid onderzoek gehouden naar het instituut der heerendiensten. Het rapport zijner bevindingen is ons niet onder de oogen gekomen.
Zeker zal in de toekomst hulp van de Regeering noodig blijken, om afschaffing van heerendiensten in het gansche gewest mogelijk te maken. In de dicht bevolkte ressorten zal een afkoopregeling tegen een binnen ieders bereik vallend bedrag geen moeilijkheden ondervinden, doch in schaars bevolkte streken, waar elke man naar verhouding een veel grooter aandeel weg te onderhouden heeft dan elders, daar zal het afkoopbedrag zeker hooger zijn dan ƒ 3 per persoon per jaar. Voor zulke streken zal door de Regeering wel een hoofdgeld naar draagkracht moeten worden overwogen en, als 's Lands geldmiddelen het toelaten, het ontbrekende uit 's Lands schatkist moeten worden bijgepast.
Een noodzakelijke aanvulling van de ordonnantie in Stbl. 1918 N°. 772 is de Hoofdgeldordonnantie voor de Buitengewesten (Stbl. 1921 ND. 225). Ze is bestemd van kracht te worden verklaard voor streken, waar de afkoop reeds eenige jaren op vrij groote schaal pleegt te geschieden, zoodat omtrent den wensch der bevolking, den heerendienstplicht door een vordering in geld vervangen te zien, geen twijfel meer bestaat ').
1) Zie Koloniaal Verslag 1920 p. 46 vg., ook voor de algemeene beginselen der Hoofdgeldregeling.



M. LANDSCHAPSKASSEN.
Bij het scheppen van orde er regelmaat in de zelfbesturende landschappen namen de geldmiddelen een voorname plaats in. In het belang van een goed beheer daarvan was het noodzakelijk, dat alle landschapsinkomsten werden vereenigd in een landschapskas met de rol van schatkist van het landschap, waaruit de landschapsuitgaven worden gedaan.
Alle landschapskassen in het gewest werden opgericht op den lsten Januari 1912 bij gouverneurs Bt. 14 October 1911 N°. 257/P. Z., met uitzondering van een drietal: de landschapskas voor het landschap Peureula' (opgericht bij gouverneurs Bt. 23 September 1908 N°. 66/K.), die voor de onderafdeeling Idi (opgericht bij gouverneurs Bt. 15 Juni 1909 N°. 35/P. Z.) en die voor de onderafdeeling Tëmiang (opgericht bij gouverneurs Bt. 1 September 1907 N°. ?).
Al dadelijk zij opgemerkt, dat niet alle zelfbesturende landschappen een eigen budget hebben. Regel is zelfs, dat de geldmiddelen van verschillende landschappen tot één kas zijn vereenigd. Alleen een drietal landschappen hebben een eigen kas n.1.: Peureula' — wegens de bijzondere positie, welke dit landschap, dank zij de hooge cijnzen der petroleumconcessies, tusschen de overige landschappen inneemt —, Troemon — het eenige zelfbesturende landschap der onderafdeeling Singkel —, en Gajö Loeös — waar de geheele onderafdeeling het gebied van slechts één landschap omvat.
Behalve deze drie heeft men nog: „landschapskassen" in de onderafdeelingen Meureudoe, Tjalang en Simaloer, „onderafdeelingskassen" in de onderafdeelingen Sigli, Bireuën, Lhö" Seumawè, Lhö' Soekön, Takéngön, Idi, Langsa en Soengöë Raja, Tëmiang, Sërbödjadi, Meulaböh en Tapa' Toean en één „afdeelingskas" in de Alaslanden. Totaal dus 18 kassen.
Ingevolge de artt. 21 en 22 (al. 5) der Zelfbestuursregelen 1919 voor landschapskassen onder korte verklaring (Stbl. N3. 822), moet de begrooting jaarlijks worden vastgesteld. De wijze, waarop dit geschieden moet, zoomede de inrichting der begrooting zijn geregeld bij het — op grond van den in Bb. 6672 opgenomen „Leidraad" — bij gouverneurs Bt. 5 October 1911 N3. 229/P.Z. tot stand gekomen „Beheersreglement", dat sedert meermalen gewijzigd en aangevuld en nader toegelicht werd bij gouverneurs-circulaire van 28 Februari 1912 N°. 96/P.Z.
Volgens bedoeld „Beheersreglement" worden de kassen geadministreerd door den te Koeta Radja geplaatsten en daartoe ter beschikking van den gouverneur gestelden ambtenaar, die ter zake den titel voert van „administrateur" en bijgestaan wordt door een boekhouder en verder schrijverspersoneel.
Elke kas heeft haar eigen administratie. Jaarlijks wordt voor iedere kas door den plaatselijk besturenden ambtenaar, in overleg met het Inlandsch Zelfbestuur, een begrooting van inkomsten en uitgaven ontworpen welke, na verkregen overeenstemming, door dit Zelfbestuur wordt vastgesteld. Dadelijk daarop wordt het ontwerp, vergezeld van de noodige toelichtingen, door tusschenkomst van den administrateur, den gouverneur aangeboden, die de begrooting goedkeurt, dan wel haar, vergezeld van zijn bemerkingen, terugzendt. Zoodra de goedgekeurde



begrooting is terugontvangen, zorgt het Zelfbestuur, dat zij plaatselijk wordt bekend gemaakt, waardoor zij verbindend wordt.
De begrooting wordt zooveel mogelijk ingericht op den voet van de Landsbegrooting en uitgevoerd door den plaatselijk besturenden ambtenaar, in overleg met het Inlandsch Zelfbestuur, onder toezicht van den administrateur.
Nevens het aanbrengen van een scheiding tusschen de persoonlijke middelen van de zelfbesturende hoofden en de landschapsmiddelen, is het groote doel, dat met de instelling der landschapskassen wordt beoogd, uitdrukking te geven aan het staatkundig beginsel, dat de inkomsten, die een Zelfbestuurder in zijn functie als zoodanig geniet, inkomsten zijn ten laste van zijn landschap genoten; dat de Zelfbestuurder dus is de eerste dienaar van zijn landschap, en niet het landschap om zijnentwille bestaat. Men behoort — zoo luidt de geciteerde gouverneurscirculaire — dus onderscheid te maken tusschen het Zelfbestuur (de landschapsoverheid), in wiens schatkist (de landschapskas) alle landschapsmiddelen thuis behooren en den Zelfbestuurder, die van de landschapsoverheid betaling ontvangt voor door hem aan het landschap te bewijzen diensten. Die betaling nu geschiedt in den vorm van een vaste maandelijksche bezoldiging. Slechts van de inkomsten, die het landschap uit ondernemingen van landbouw, mijnbouw en boschexploitatie trekt, kan aan den Zelfbestuurder uit de landschapskas een evenredig aandeel worden toegekend. Dit aandeel mag echter de fractie "/10 niet overschrijden.
Tegenover de laatstbedoelde baten, die de landschapskas van het Gouvernement ontvangt en waartoe nog behooren de overgenomen douanerechten en andere boven reeds besproken overgenomen belastingen, staat als gewichtige uitgavepost de z.g. „restitutie-post", zijnde een terugbetaling van de door het Gouvernement in het belang der zelfbesturende landschappen gemaakte kosten. Het te betalen restitutiebedrag wordt door de Regeering vastgesteld, vroeger jaarlijks en voor elke kas afzonderlijk, doch na 1918 eens in de drie jaar, terwijl de onderverdeeling van dat restitutiebedrag over de verschillende financieele eenheden aan het hoofd van gewestelijk bestuur wordt overgelaten. Hoewel het door de Regeering terug te vorderen restitutiebedrag ƒ566.864 bedraagt, is in verband met den bijzonderen toestand, waarin het gewest zich bevindt, en rekening houdende met de draagkracht der zelfbesturende gemeenschappen, de restitutie voor elk der jaren 1919, 1920 en 1921 op slechts ƒ 135.000 (24%) gesteld (Gouvernements Bt. 28 Februari 1920 N°. 51).
De voortdurende controle op het financiewezen van de zelfbesturende landschappen berust in de eerste plaats bij het hoofd van gewestelijk bestuur, verder bij het Departement van Binnenlandsch Bestuur (afdeeling Buitengewesten), terwijl voorts besloten is, daarin ook de Algemeene Rekenkamer te betrekken.
Teneinde ieder in de gelegenheid te stellen, van het geldelijk beheer der landschapskassen kennis te nemen, verschenen sedert 1918 de „begrootingen van de zelfbesturende landschappen in de Buitengewesten" als „Mededeelngen" van het Encyclopaedisch Bureau. Het achterstaand overzicht van den gewonen dienst, gevende een vergelijking tusschen de uitkomsten (begrootingsrekeningen) van de jaren 1914/18 en de ramingen (begrootingen) voor de jaren 1919 en 1920, is daaraan ontleend,



OVERZICHT VAN DEN GEWONEN DIENST DER LANDSCHAPSKASSEN.
Uitkomsten Ramingen
Ontvangsten j— j i i
1914 1915 1916 1917 1918 1919 1920
i
Gouv. schadeloosstelling . ƒ 244.351 ƒ 243.576 ƒ 244.476 ƒ 244.236 ƒ 244.236 ƒ 244.236 ƒ 244.236 Belastingen: 1 1
1. Bedrijf en inkomsten. „ 297.723 „428.089 „ 493.243 „ 546.716 „ 539.672 „ 554.750 „ 571.580
2. Slachtbelasting 19.510 „ 25.887 „ 29.501 „ 33.141 „ 36.328 „ 31.805 „ 31.160
3. Boschproducten. . . „ 26.623 „ 33.401 j „ 42.840 ',, 31.146 „ 28.701 „ 27.000 „ 31.150
4. Peperhasil 48.821 „ 62.354 „ 53.105 „ 64.315 „ 76.121 „ 65.075 „ 68.700
5. Pinanghasil 53.301 „ 52.032 „ 40.519 „ 54.796 „ 60.445 „ 47.850 „ 51.570
Afkoop heerendiensten . . „ 10.308 „ 15.979 „ 17.129 „ 21.944 „ 12.205 „ 23.575 „ 107.375
Bedrijven (pasar's) . . . „ 5.832 „ 5.025 „ 4.157 „ 10.137 „ 11.379 „ 10.802 „ 10.802 Andere middelen:
1. Gerechtelijke boeten . „ 13.159 „ 12.967 „ 17.940 „ 13.013 „ 9.986 „ 11.405 „ 9.170-
2. Rente belegde gelden „ 1.365 „ 2.438 „ 4.047 „ 2.890 „ 1.700 „ 3.303 „ 2.619
3. Kasfonds — — „ 27.214 „ 32.200 „ 22.000 „ »25.000 „ 45.750
4. Verpachte middelen . — — — ,, 484 „ 484 „ 150 „ 100
5. Terugbetaling voor- i
schot „ 967 „ 1.961 „ 4.081 „ 19.499 „ 36.718 „ 33.288 „ 29.355
6. Concessies 46.318 „ 88.178 „ 303.411 „ 236.177 „ 142.386 „ 301.077 „ 348.243
7. Afstand van grond . „ 1.1041 „ 1.0931 „ 41 „ 2.363 „ 1.289!,, 1.321 „ 1.748
8. Schoolgelden.... — j — — » 3.330 „ 8.685 „ 9.805 „ 9.005
9. Huur van gebouwen . „ 615! „ 965 „ 2.488 „ 5.306 „ 5.971 „ 5.490 „ 6.100 10. Allerlei 1.226: „ 3.6021 „ 11.041 „ 17.455 „ 4.245 j „ 9.610 „ 5.891
Totaal . . . . [ƒ771.223 ! ƒ 977.547 ƒ 1.295,233 | ƒ 1,339.148 | ƒ 1.242.551 ƒ 1.405.542 | ƒ 1.574.604 Uitgaven
Belastinginning: I „
1. Bedrijf en inkomsten, ƒ 25.722 ƒ 36.578 ƒ 45.971 ƒ 53.402 ƒ 54.770 ƒ 59.912 ƒ 70.029
2. Slachtbelasting . . „ 1.561 „ 2.054 „ 2.330 „ 2.594 „ 2.906 „ 2.544 „ 2.493 Bedrijven (pasar's) ... — — „ 360 „ 1.665 „ 1.953 „ 2.220 „ 3.110 Andere uitgaven:
1. Restitutie 189.198 „ 116.867 „ 123.762 „ 208.483 „ 153.381 „ 135.000 „ 135.000
2. Gevangenen . . . . „ 701 „ 23.204 „ 53.241 „ 145 „ 37.991 „ 50.900 „ 40.200
3. Justitie 12.153 „ 12.689 „ 15.193 „ 13.472 „ 14.890 „ 20.800 „ 22.000
4. Kasbeheer 6.876 „ 10.921 „ 14.734 „ 17.456 „ 23.144 „ 29.087 „ 28.745
5. Kasfonds - „ 27.214 „ 32.200 „ 22.000 „ 30.000 „ 46.250 „ 52.750
6. Hoofden en bestuur . „ 384.949 „ 397.857 „ 422.070 „ 429.099 „ 438.761 „ 458.659 „ 468.037
7. Politie 36.149 „ 50.358 „ 55.008 „ 61.393 „ 67.079 „ 84.129 „ 96.150
8. Onderwijs 830 „ 3.445 „ 7.884 „ 18.447 „ 27.774 „ 36.370 „ 46.680
9. Geneeskundige dienst „ 9.456 „ 14.516 „ 21.004 „ 27.650 „ 38.738 „ 65.655 „ 101.821
10. Landbouw, Nijverheid
Handel 12.332 „ 23.884 „ 38.133 „ 34.086 „ 25.097 „ 34.800 „ 38.340
11. Openbare werken . . „ 25.104 „ 102.794 „ 76.342 „ 86.712 „ 72.449 „ 112.680 „ 208.493
12. Vaartuigen 362 „ 3.089 „ 3.190 „ 2.843 „ 4.875 „ 3.440 „ 3.940
13. Voorschotten ... — — — » 48.770 „ 74.353 m
14. Allerlei 40.974 „ 48.0971 „ 71.305 „ 66.605! „ 41.931 „ 102.524 „ 119.399
Totaal .... ƒ 746.367 ! ƒ 873.567 | ƒ 982.727 ƒ 1.094.822 ! ƒ 1.110.093 ƒ 1.244.970 ƒ 1.437.187



VI. HET INLANDSCH ONDERWIJS.







VI. HET 1NLANDSCH ONDERWIJS.
„Wie de jeugd in de hand heeft, heeft de toekomst in de hand" — zoo luidt de bekende uitspraak. Het is dus niet te verwonderen dat, toen de militaire actie was afgeloopen, men allereerst bedacht was op bevordering van het volksonderwijs. Tevens ging men uit van de veronderstelling, dat een snelle en afdoende bevrediging van Atjèh ten zeerste zou worden bevorderd door de bevolking eenige ontwikkeling bij te brengen, waardoor zij in staat zou zijn, de bedoelingen der Regeering met allerlei in te voeren en ingevoerde maatregelen beter te begrijpen en zoo mogelijk te waardeeren.
Het initiatief tot oprichting van volksscholen in Atjèh werd genomen door den gouverneur Van Daalen, onder wiens bestuur in 1907 in Groot Atjèh de eerste z.g. „moekimschool" werd geopend met 38 leerlingen. Feitelijk was deze eerste stap op het gebied van volksonderwijs niet anders, dan een navolging van wat op Java in dit opzicht reeds geruimen tijd bestond.
Vooral onder de krachtige leiding van gouverneur Swart nam het volksonderwijs weldra een hooge vlucht. Bedroeg het aantal volksscholen in 1909 nog 51 met 2009 leerlingen, tien jaar later was het aantal dier scholen reeds gestegen tot 258 met 15.476 leerlingen, waaronder 20 scholen voor meisjes met 1161 leerlingen.
Indien die buitengewoon snelle groei van het onderwijs gesproten was uit een door de bevolking zelf daaraan gevoelde behoefte, dan zouden die cijfers zeker even verblijdend als bemoedigend zijn geweest. Maar is van zulk een behoefte ooit iets gebleken?
Ter beantwoording dezer vraag nemen we de vrijheid het volgende over te nemen uit een recent rapport (hieronder verder aangeduid als het „Schoolrapport") van den inspecteur van het Inlandsch Onderwijs A. Vogel, naar aanleiding van diens in 1919 in het gewest naar dat onderwijs ingesteld onderzoek. „De indruk, die ondergeteekende op zijn reis door Atjèh heeft opgedaan is, dat de groei van het volksonderwijs geen natuurlijke is, dat hij door dwang is tot stand gekomen en dat het volksonderwijs heden in het echte Atjèhsche gebied nog verre van geliefd is onder de bevolking". Het zijn alleen de overwegend Maleische streken van Atjèh, inzonderheid de onderafdeeling Tapa Toean, waar de behoefte aan



onderwijs algemeen wordt gevoeld en waar van dwang vanzelf geen sprake is. „De dwang bestond hierin" — zoo lezen we verder in bedoeld rapport — „dat ouders, die hun kinderen niet naar school zonden, of wier kinderen de school ongeregeld bezochten, werden beboet en soms gestraft met ten arbeidstelling aan de wegen. Bindende voorschriften, uitgaande van het Hoofd van Gewestelijk bestuur, bestonden of bestaan ten dien aanzien niet, blijkbaar werd een en ander geheel ter beoordeeling van de betrokken overheid gelaten. De door de bevolking betaalde boeten werden gestort in een z.g. „boetenfonds", waaruit o. a. geput kon worden ter bestrijding van bijzondere kosten voor de volksscholen .... Langzamerhand is de door de Europeesche ambtenaren geoefende dwang verminderd en heeft nu vrijwel geheel opgehouden. Hiermede wil overigens niet gezegd worden, dat dwang over het geheel niet meer voorkomt, integendeel, het komt nog veel voor, dat Inlanders door het Zelfbestuur worden gestraft, wanneer hun kinderen de school al te ongeregeld bezoeken, terwijl 'nog overal de hoofden hun zedelijk overwicht op de bevolking benutten, om het schoolbezoek te bevorderen, feitelijk min of meer af te dwingen. Dit is wel zeker, dat in vele streken de volksscholen zouden leegloopen, indien de hoofden de menschen vrij lieten, hun kinderen al of niet naar school te zenden. Vrees voor den Oelèëbalang is het in» vele gevallen, welke de ouders er toe brengt, hun kinderen als leerling te doen inschrijven. Geldt dit reeds voor de jongens-volksscholen, in veel sterker mate is dat het geval met de meisjes-volksscholen".
Of onderwijsdwang te verdedigen is in streken, waar de Inlanders den weg naar verstandelijke ontwikkeling, die hun aangewezen wordt, niet vrijwillig wenschen op te gaan, is een quaestie, waarover men natuurlijk verschillend kan oordeelen. Het is hier niet de plaats daarbij stil te staan. Alleen zij opgemerkt, dat het vraagstuk van het moreele recht tot onderwijsdwang (leerplicht) in onze Europeesche samenleving een geheel ander karakter heeft dan in de Inlandsche wereld, waar ieder nog gemakkelijk in zijn behoeften voorziet, zonder eenige schoolkennis te hebben opgedaan. Vooral in een land als Atjèh, waar alle maatregelen van ons bestuur bij voorbaat reeds met den grootsten tegenzin worden aanvaard, heeft alles, wat naar overheidsdwang zweemt, voor de bevolking bijzonder scherpe kanten.
In zijn bekende voordrachten over „Nederland en de Islam" merkte Prof. Snouck Hurgronje op, waar hij de opvoeding der Inlanders bespreekt (2de druk, 1915, p. 90): „Bij iedere poging, die wij in de bestaande omstandigheden kunnen doen, om den desaman tot een hoogeren graad van beschaving te brengen, loopen wij veel gevaar, hem iets op te dringen, dat hij niet wenscht, zonder dat wij de stellige overtuiging mogen koesteren, dat het voor hem deugen zal".
Is het onderwijs, dat wij Atjèh's bevolking hebben opgelegd, inderdaad deugdelijk gebleken? Om dit te kunnen beoordeelen, dienen we dat onderwijs thans nader te bezien.
Vooreerst zij opgemerkt, dat het volksonderwijs in het gewest Atjèh en Onderhoorigheden, hofewel in hoofdzaak gebaseerd op dezelfde beginselen als ten aanzien van dat onderwijs op Java en Madoera zijn vastgesteld, niet ressorteert onder



de voor dat gebied ingestelde inspectie; het algemeen toezicht berust bij de besturende ambtenaren, terwijl de scholen, voorzoover dit mogelijk is, éénmaal per maand worden bezocht door de hoofden van de in de nabijheid gelegen openbare Inlandsche scholen. Voor de technische inspecties zorgen de twee in dit gewest geplaatste opzieners der Inlandsche volksscholen.
In het zelfbestuursgebied zijn de schoolgebouwtjes en het meubilair gewoonlijk door de betrokken landschappen, in het Gouvernementsgebied door het Gouvernement betaald. De gebouwen loopen zeer uiteen. Er zijn er die één, die twee en zelfs die drie leervertrekken hebben; het meerendeel heeft er twee. Terwijl men in Groot Atjèh en enkele landschappen vele zeer eenvoudige gebouwtjes aantreft, soms nog met aarden vloeren, of vloeren van aangestampt grind, vindt men in andere streken (voornamelijk in de afdeeling Noordkust) keurige gebouwen, met pannen of sirappen gedekt, met ramen en gecementeerde vloeren. De langs de hoofdverkeerswegen en trambaan gelegen scholen zijn alle van het laatste type, zoodat men, in Atjèh reizende, dikwijls den verkeerden indruk medeneemt, dat alle schoolgebouwen even weelderig zijn opgezet. De meisjesscholen zijn alle ondergebracht in dure gebouwen. Over het oprichten der schoolgebouwen lezen we in het „Schoolrapport" het volgende: „Beschikten de landschappen over ruime geldmiddelen, zoodat alle kosten voor het onderwijs door die landschappen konden worden betaald, dan zouden tegen een kostbaren opzet der gebouwen geen bedenkingen kunnen rijzen, integendeel men zou daar met lof van dienen te gewagen. Nu evenwel de landschapskassen bijna alle noodlijdend zijn en het Gouvernement het grootste deel der kosten voor het volksonderwijs draagt, is dit, in verband met het ten dezen aangenomen beginsel van zelfbekostiging niet te verdedigen".
Bijna alle scholen hebben twee of drie onderwijzers. Hoewel hieromtrent geen vaste voorschriften zijn gegeven, wordt als regel een tweede onderwijzer aangesteld, zoodra het aantal leerlingen meer dan 50 en een "derde, zoodra dat aantal meer dan 75 bedraagt.
De scholen tellen drie, vier, een enkele maal zelfs vijf klassen. Wel zijn de scholen oorspronkelijk opgezet als drieklassige scholen, maar naar de behoefte worden zij uitgebreid, zonder dat ten deze een vaste gedragslijn wordt gevolgd. Op de drieklassige scholen is als regel de eerste klas aan de eene leerkracht toevertrouwd, terwijl de tweede en derde klas voor rekening van den tweeden onderwijzer komen. Na half 12, wanneer de eerste klas naar huis is, worden tweede en derde klas gescheiden. Op de vierklassige scholen heeft elke onderwijzer twee klassen, de indeeling na half twaalf hangt dan van omstandigheden af.
De schooltijd duurt als regel van half 8 tot 1 uur, soms met twee uitspanningen, soms met één.
Op bijna alle scholen wordt schoolgeld geheven, volgens een door den gouverneur bij diens Bt. 26 November 1915 N°. 1045/15 vastgesteld tarief, met uitzondering van de meisjesscholen. De schoolgelden bedragen ƒ0.10—ƒ0.15 per leerling; in 1919 bedroeg de opbrengst dier gelden ƒ 13.376 (Algemeen onderwijsverslag 1919, lste dl. p. 160).
11



Op de volksscholen wordt het leerplan der gouvernementsscholen gevolgd: lezen, schrijven in Latijnsche en Arabische karakters, rekenen naar de vier hoofdregels en met eenvoudige breukgetallen.
De voertaal is op alle scholen uitsluitend het Maleisch, dat — behalve in enkele overwegend Maleische streken — de bevolking van huis uit niet verstaat. De oorzaak daarvan is vooral, dat het onderwijzend personeel voor het grootste deel uit Mandailingers en Mënangkabauers bestaat en dat er geen geschikte Atjèhsche schoolboeken zijn ').
De vacanties der volksscholen vallen samen met die der Gouvernementsscholen.
Door het verschil in taal, zeden en gewoonten bestaat er tusschen de onderwijzers en de leerlingen buiten de schooluren weinig of geen aanraking. Dat zulk een toestand weinig bevorderlijk is, om het onderwijs populair te doen zijn, ligt voor de hand. Daarbij komt de duor velen uitgesproken vrees, dat het jonge geslacht zich, onder den invloed van ons schoolsche onderwijs zal onttrekken aan den eenvoud der voorvaderlijke zeden en gewoonten en zoodoende tot een * werktuig zal worden gemaakt in handen der kafir's. Geheel denkbeeldig is die vrees zeker niet. In een politiek onderafdeelingsverslag trof ons met betrekking tot de jongere generatie der Atjèhsche hoofden, die reeds schoolonderwijs hebben genoten, o. a. deze zinsnede: „Velen onder hen achten zich verheven boven de hoofden van den ouden stempel; zij schijnen het dikwijls onnoodig te vinden om de Mohammedaansche voorschriften op te volgen, vergetende, dat zij daardoor dikwijls noodeloos kwetsen, waar eerbiediging van het geloof hunner ouders allicht meer waardeering van en toenadering tot het oudere geslacht ten gevolge zou hebben. Gaarne in kleeding enz. den Europeaan navolgende, geeft dit dikwijls aanleiding tot verspilling en is het onvermijdelijk gevolg daarvan schulden maken, waardoor zij dikwijls niet onafhankelijk staan tegenover ondergeschikte hoofden en handelaren".
Die klacht is ook uit andere deelen van den Archipel vaak vernomen en als een schaduwzijde van de overplanting van ons Westersch onderwijs op Indischen bodem voorgesteld. Men mag daaraan niet al te groote waarde toekennen. Evenals bij iedere evolutie in de natuur de groei van een nieuwen vorm een vernietiging van een ouden onderstelt, worden ook bij overgang van cultuur naast vooroordeelen vaak eerbiedwaardige oude gewoonten verlaten. Ook het Mohammedaansche godsdienstonderwijs heeft tot dezelfde consequenties geleid. Heeft niet Prof. Snouck Hurgronje in zijn Atjèh-werk er op gewezen, dat de Atjèhsche leerlingen bij dit onderwijs, als zij na volbrachten studietijd in hun dorpen terugkeeren, vaak de met den Islam veelzins strijdige adat's huns lands minachten en met ietwat Farizeesche laatdunkendheid op hun medeburgers neerzien2).
Heeft men zich over de hier bedoelde miskenning van eigen tradities bij het opkomend geslacht dus niet al te zeer te verwonderen, toch kan men tegenover
1) Er zijn twee Atjèhsche spelboekjes (Doea Silajeué) samengesteld, doch de samenstellers verklaren zelf, dat die boekjes niet goed bruikbaar zijn. Ze worden dan ook nergens gebruikt, al zijn ze op alle scholen in Atjèh te vinden.
2) De Atjèhers dl. II p. 32 (The Achehnese 11:31).



Onderwijskrachten.
zulk een verzwakking van de adat o. i. niet onverschillig staan, daar er alsdan tusschen de oude en de opgroeiende generatie zoo vaak verwijdering ontstaat. En voor een geleidelijke ontwikkeling van het onderwijs kan men den steun van het ouderlijk huis toch niet missen.
In nauw verband met het volksonderwijs staat het voor Atjèh zoo netelige vraagstuk van de opleiding der onderwijskrachten.
Op het einde van 1918 waren 490 onderwijzers werkzaam op 250 scholen met een totaal aantal leerlingen van 14.747, d. i. dus ongeveer 2 onderwijzers per school en 1 ondeiwijzer op 30 leerlingen. Vergeleken bij andere gewesten, waar het volksonderwijs is ingevoerd, maken deze cijfers zeker een bijzonder gunstigen indruk, waarbij evenwel niet moet worden vergeten, dat het volksonderwijs in Atjèh naar verhouding de Regeering ook drie maal zooveel kost als elders ').
In tegenstelling met wat in andere gewesten geschiedt, worden in Atjèh alle volksonderwijzers benoemd, ontslagen en overgeplaatst door het Hoofd van gewestelijk bestuur 2) en deelen zij ook overigens in alle voorrechten (ziekteverloven, pensioen) der gewone beambten in den staatsdienst.
Onder de leerkrachten komt een zeer groot aantal Mandailingers en Mënangkabauers voor; het aantal Atjèhsche onderwijzers is nog gering, hoewel toenemende. De snelle groei van het volksonderwijs deed een groote behoefte aan leerkrachten ontstaan, die onder de Atjèhsche bevolking niet te vinden waren en ook nu nog niet in voldoende mate te vinden zijn. Volgens het „Schoolrapport" zou de geringe waardeering, die het volksonderwijs in Atjèh bij de bevolking geniet, voor een niet onbelangrijk deel toe te schrijven zijn aan de omstandigheid, dat de leerkrachten van uitheemschen landaard zijn.
Men is begonnen het onderwijs voorloopig op te dragen aan Atjèhers en ingeburgerde Maleiers en Mandailingers, die een Gouvernements Inlandsche school met vrucht hadden doorloopen. Daar deze onderwijzers op den duur niet bleken te voldoen, werd in 1910 te Koeta Radja een normaal cursus ingericht voor aanstaande volksschoolonderwijzers met twee klassen, elk één jaar durend.
Voor dezen cursus bestaat de, reeds veel ontevredenheid veroorzaakt hebbende, bijzondere regeling, dat de afgeleverde leerkrachten — ongeveer 22 per jaar eerst 5 jaar bij het volksonderwijs hebben te dienen, alvorens ze op een Gouvernementsschool worden geplaatst. Voor den cursus hebben zich steeds zeer weinig Atjèhers aangemeld, deels een gevolg van de vreemde regeling der toelagen op de Gouvernementsscholen, waar een uitheemsche leerkracht ƒ 20 meer inkomsten geniet, dan de Atjèhsche. Sedert de laatste jaren is het aantal Atjèhers, dat zich voor het onderwijs aanmeldt, toenemende, doch eerst in 1919 is het
1) Past de Regeering elders ongeveer ƒ 245 per school bij, voor Atjèh is dat cijfer op ± ƒ850 te stellen (volgens „Schoolrapport").
2) Sedert 1 Januari 1921 is door het Hoofd van het gewest de bevoegdheid tot benoeming en eervol ontslag der volksonderwijzers, hetwelk inhoudt de overplaatsing binnen de afdeeling aan de assistent-residenten gedelegeerd.



mogen gelukken, zij het dan ook met opzettelijke wering van uitlanders, een geheel Atjèhsche klas op den normaal cursus te vormen. Het peil van het onderwijs is, volgens het „Schoolrapport" waaraan het vorenstaande in hoofdzaak is ontleend, op den cursus te Koeta Radja, zeer ten nadeele van het volksonderwijs, steeds laag geweest.
In hetzelfde jaar werd ook te Meulaböh een dergelijke tweejarige cursus geopend, welke in twee klassen een maximum van 24 leerlingen mag tellen. De maandelijksche toelage, die de leerlingen ontvangen (ƒ 10), wordt door het Hoofd van het gewest geregeld. Doordat minimaal ƒ15 's maands per leerling noodig is, zijn kinderen van niet eenigszins gegoede ouders van den cursus uitgesloten. De cursus moet voorzien in de behoefte aan volksonderwijzers voor de geheele afdeeling Atjèh's Westkust. Leider van den leergang is het hoofd der Gouvernements Inlandsche school der 2de klasse te Meulaböh.
Behalve op deze cursussen heeft ook nog opleiding plaats volgens het zoogenaamde premiestelsel, daarin bestaande, dat jongelieden, die met vrucht deGouvernementsschool hebben doorloopen, in opleiding worden gegeven bij hoofdonderwijzers der Gouvernementsscholen tegen een zekere premie. Was oorspronkelijk bepaald, dat voor eiken afgeleverden volksonderwijzer na een éénjarige opleiding een premie van ƒ100 zou worden betaald en dat de opleider verplicht was den aspirant-volksonderwijzer gedurende minstens 4 uur per week les te geven, later werd de premie teruggebracht tot ƒ30, terwijl de bepaling omtrent het les geven kwam te vervallen. Daartegenover werd aan den in opleiding zijnden candidaat een toelage toegekend van ƒ 7.50 's maands, zoodat nu voor eiken afgeleverden volksonderwijzer ƒ120 wordt betaald aan opleidingskosten. Op deze manier wordt nog elk jaar de beschikking verkregen over een 40-tal volksonderwijzers.
Werden vroeger veel Mandailingers en Mënangkabauers volgens het premiestelsel opgeleid, tegenwoordig wordt er op gelet, dat alleen Atjèhers in opleiding worden genomen. Dat de opleiding als zoodanig overigens weinig beteekent, kan daaruit blijken, dat, zooals het „Schoolrapport" opmerkt, slechts een enkele der op deze manier opgeleide volksonderwijzers kan voldoen aan de eischen van het kweekelingsexamen.
Elk jaar zijn bij den tegenwoordigen stand van het onderwijs, de uitbreiding inbegrepen, ongeveer 100 nieuwe leerkrachten noodig, zoodat het totaal aantal opgeleide leerkrachten (± 60) nog niet voldoende is, om de vacatures aan te vullen. Het tekort wordt aangevuld uit van elders afkomstige leerkrachten, die in het bezit zijn van een akte kweekeling of hulponderwijzer en die zich blijkbaar nog in een voldoend aantal aanmelden.
Het plan bestaat, om het tegenwoordige premiestelsel, dat al zeer ondeugdelijk is gebleken, te doen vervallen en z.g. leergangen in te stellen, waartoe alleen Atjèhers zouden mogen worden toegelaten. Als zulk een leergang is waarschijnlijk bedoeld de bij Stbl. 1920 N°. 316 voor Koeta Radja gecreëerde normaalschool met vierjarigen leergang voor de opleiding van Inlandsche hulponderwijzers. In afwachting van den bouw van zulk een school met internaat ter



Meisjes-volksonderwijs.
gewestelijke hoofdplaats, werd te Langsa met deze normaalinrichting een aanvang gemaakt in een complex van het Zelfbestuur gehuurde gebouwen. Deze leergang werd met ingang van het cursusjaar 1922/23 overgebracht naar Koeala Simpang, terwijl de openbare Inlandsche school der 2de klasse te Langsa met ingang van genoemd cursusjaar werd aangewezen als leerschool voor de practische vorming van de leerlingen der normaalschool voor Inlandsche hulponderwijzers aldaar. Het plan om te Koeta Radja een nieuwe normaalschool te bouwen is, naar we vernemen, met het oog op de algemeene bezuiniging, voorloopig aangehouden.
Thans over de mcisjes-volksscholen nog een enkel woord. Op 1 Mei 1910 werd de eerste meisjesschool te Oelèë Lheuë opgericht, door particulier initiatief. De tweede werd op 9 October 1913 in het landelijke Lam Reuëng geopend, de derde op 1 December d. a. v. te Koeta Radja. Sedert is het aantal dezer schooltjes aangegroeid tot 20 met bijna 1200 leerlingen.
Dezen zijn echter lang niet allen Atjèhsche meisjes. In de niet Atjèhsche streken zijn ze vanzelf van anderen landaard, maar ook in de zuiver Atjèhsche ressorten vormen zij vaak een zeer kleine minderheid, in 1919 te Tjalang bijv. 2 van de 13, te Koeta Radja 20 van de 90, te Sigli 13 van de 47 en te Langsa slechts 2 van de 35.
Men heeft met die meisjesschooltjes in Atjèh in vroeger jaren heel wat gecoquetteerd. Gewoonlijk hing hierbij alles af van welwillende idealistisch gestemde comité's, wier goede wil en toewijding vaak grooter waren dan de beschikbare geldmiddelen, of van de inzichten van enkele, eenigszins kapitaalkrachtige, vooruitstrevende hoofden, zooals te Oelèë Lheuë, waar de Oélèëbalang jaarlijks geheel vrijwillig een bijdrage van ƒ150 ten behoeve van de meisjesschool aldaar stortte. Ook hierbij werd door overijling het goede doel veelal voorbij gestreefd.
Een leerplan is, blijkens het „Schoolrapport", voor deze schooltjes nimmer vastgesteld en wat erger is, het beschikbaar onderwijzend personeel was voor zijn taak als regel niet berekend. Er zijn leerkrachten bij, die niet eens kunnen lezen of schrijven en onder de eenige schoolontwikkeling genoten hebbende leerkrachten zijn kinderen van 13, 14 en 15 jaar, die vanzelf geen begrip hebben van orde houden of les geven. Dit wil niet zeggen, dat men anders had kunnen handelen: toen de scholen eenmaal opgericht waren, moest er personeel zijn en men had geen ander.
Hierbij worde nog aangeteekend, dat op de scholen te Koeta Radja, Lam Reuëng en Oelèë Lheuë Europeesche vrouwelijke leerkrachten werkzaam zijn, aan wie in hoofdzaak het onderwijs in handwerken is opgedragen.
De meisjesscholen tellen 4 of 5 klassen. De schooluren duren gewoonlijk van half acht, acht uur, of half negen tot één uur. Het grootste deel van den tijd wordt besteed aan het onderwijs in handwerken (naaien, kantklossen, weven, borduren, haken, frivoliteeren, krawangwerk, vroeger ook batikken, enz.). Over het algemeen is de klacht, ook onder de Atjèhsche hoofden, dat het onderwijs voor de meisjes van weinig practisch nut is.



Een andere klacht is, dat de meisjesscholen zoo duur zijn '), duurder dikwijls, dan de tweede-klasse-scholen. Deze hooge kosten worden o. m. veroorzaakt door het groot aantal leerkrachten, dat iedere schoo! telt, een gevolg van de omstandigheid, dat men voor het schoolonderwijs en het handwerkonderwijs afzonderlijke leerkrachten heeft aangesteld.
Het toezicht op deze scholen is, evenals op de gewone volksscholen, geheel onvoldoende. Vroeger berustte het toezicht op het handwerkonderwijs bij de echtgenooten der Europeesche bestuursambtenaren, die er zich, op verzoek van den gouverneur, mede bemoeiden, maar dit toezicht heeft nu opgehouden.
Het schoolbezoek is ook hier — met uitzondering van de Maleische scholen — gewoonlijk afgedwongen. Het „Schoolrapport" zegt daarover het volgende: „Bij het begin van het schooljaar bepaalt gewoonlijk de Oelèëbalang, hoeveel meisjes er uit een bepaalde kampoeng de school zullen bezoeken. De ouders, wier kinderen worden aangewezen, beschouwen dit als een straf, of een bezoeking van hooger hand".
Men heeft van dit onderwijs ook gehoopt, dat het de huwelijken der meisjes op zeer jeugdigen leeftijd eenige jaren zou verschuiven. Meermalen is het zelfs voorgekomen, dat Oelèëbalang's — ja ook op de school toezicht houdende Europeesche dames'-) — een trouwverbod voor schoolgaande meisjes uitvaardigden. Dat zulke regelingen allerminst geschikt waren, om het meisjesonderwijs bij het volk geliefd te maken, ligt voor de hand.
Welke scheeve toestanden hier en daar heerschen of heerschten, blijkt nog uit de volgende passage uit het „Schoolrapport": „De school te Lam Reuëng telde bij mijn bezoek + 80 leerlingen. Van deze leerlingen waren er ongeveer 60 gehuwd; van die gehuwden leefde een groot gedeelte reeds samen met den echtgenoot. Eerst als zwangerschap optreedt, durft een ouder (of de echtgenoot) het bestaan, den Oelèëbalang te verzoeken, zijn kind (of zijn vrouw) als leerlinge te ontslaan. Mij werd een leerlinge aangewezen, die in gezegende omstandigheden verkeerde, doch wier ouders nog niet den moed hadden gehad, voor haar ontslag van de school te vragen. Indien hier de ouders waren vrijgelaten, hun dochters
al of niet naar school te zenden, liep de geheele school leeg Soms wendt
men zich met ontslagaanvragen tot de echtgenoote van een bestuursambtenaar, wanneer die het toezicht op de school op zich heeft genomen. Een dier dames vertelde mij, dat zij bij haar komst eenige verzoeken om ontslag gereedelijk had ingewilligd. Nauwelijks was dit gebeurd, of vele anderen kwamen ontslag vragen, zoodat ze begreep, verder dergelijke verzoeken te moeten weigeren, wilde ze de school niet in gevaar brengen .... Ten slotte werd mij nog een geval verteld van een vader, die ƒ 50 bood, als zijn kind kon worden vrijgesteld van schoolbezoek".
Genoeg voorbeelden, om aan te toonen, dat zonder dwang de meisjesscholen
1) Blijkens een becijfering in het „Schoolrapport" kosten de 20 meisjesscholen gemiddeld ƒ2.074 per maand (hieronder niet begrepen de door de landschappen betaalde leermiddelen en het onderhoud), dus rond ƒ25.000 per jaar.
2) Zie Tijdschr. v. h. Binnenl. Bestuur dl. 48 (1915) p. 308.



in de zuiver Atjèhsche streken zeker even spoedig zouden verdwijnen, als ze in het leven werden geroepen. Dit kan ons trouwens niet verwonderen. Indien we ons herinneren, wat vroeger over de positie van de vrouw in de Atjèhsche maatschappij is opgemerkt (dl. I, p. 251), dan is het, dunkt ons, niet te veel gezegd, de meisjesschooltjes, in den nu bestaanden vorm, als door en door on-Atjèhsch te qualificeeren.
Staan de jongens- en meisjesvolksscholen op de onderste trede van den ladder, die de Atjèhsche spes patriae moet opvoeren naar hoogere ontwikkeling, op de tweede sport staan de Inlandsche Gouvernementsscholen.
Is de volksschool, om in de terminologie van het onderwijsverslag te spreken, een soort van plattelandsschool, de Gouvernementsschool neemt, om haar centraal karakter, de plaats in van een standaardschool, te midden van een kring van volksscholen.
Het aantal Gouvernementsscholen bedroeg op ultimo 1919 een 28-tal met ongeveer 4000 leerlingen, waarvan bijna een derde vóór de inschrijving een volksschool had bezocht. Het verband tusschen de volks- en de Gouvernementsscholen is, zooals bekend, tweeledig: vooreerst kunnen kinderen, die met vrucht volksonderwijs genoten hebben, in de Gouvernementsscholen de eventueel door hen gewenschte gelegenheid tot verdergaand onderricht vinden, in de tweede plaats geven die scholen de eerste opleiding aan aanstaande volksonderwijzers.
Beoogen de volks- en Gouvernementsscholen de geestelijke ontbolstering op inheemschen grondslag, bij de Hollandsch-Inlandsche scholen, die thans voor een korte beschouwing aan de beurt zijn, rust het onderwijs op Westersche basis.
De aanleiding tot de oprichting dezer scholen is de volgende. Sommige aanzienlijke en gegoede Inlanders waren er uit eigen beweging toe overgegaan, hun zonen bij een Europeeschen onderwijzer in de leer te doen, om zich de Nederlandsche taal eigen te maken, teneinde het onderwijs aan de Europeesche lagere school te Koeta Radja te kunnen volgen. Atjèhsche hoofden, die er financieel toe in staat waren, aarzelden zelfs niet groote geldelijke offers te brengen, om hun zonen ook buiten het gewest in opleiding te geven. Het bestuur ging in deze voor, en zoo werd in 1907 een proef genomen, met de opleiding van Atjèhsche hoofdenzonen aan de, tot de kweekschool voor Inlandsche onderwijzers te Fort de Koek behoorende, externenschool. Die proef is in de volgende jaren herhaaldelijk voortgezet. In verband met het gering aantal der aldaar beschikbare plaatsen, werden later ook jongelieden naar de z.g. Atjèh-school te Bandoeng en naar de school voor hoofdenzoons te Asahan gezonden.
Over het algemeen was de opinie van de hoofden over deze opleiding buiten het gewest niet zeer gunstig, aangezien, naar hun oordeel, de kinderen van de vaderlandsche adat vervreemden en alle allures aannamen, welke in de Atjèhsche maatschappij weinig appreciatie vinden. Velen verkozen daarom de oude opleiding aan de Europeesche school boven het onderwijs in den vreemde.
Daar de Regeering echter het denkbeeld was toegedaan, dat de Europeesche



lagere scholen, in het algemeen gesproken, niet de onderwijsinrichtingen kunnen zijn, waar de behoefte aan meer ontwikkelend onderwijs in beschaafde Inlandsche kringen bevrediging dient te vinden, ging zij er in 1915 toe over, het systeem van opleiding buiten Atjèh los te laten en in Atjèh zelf een drietal openbare Hollandsch-lnlandsche scholen op te richten, n.1. te Koeta Radja, Lhö* Seumawè en Langsa. Het aantal leerlingen aan deze scholen bedroeg ultimo 1919 respectievelijk 178, 145 en 165. Ook is al in principe besloten, tot de opening van een Hollandsch-lnlandsche school te Meulaböh.
Bij de oprichting dezer scholen zat reeds de bedoeling voor, om tegen den afloop van den zevenjarigen cursus ook een z.g. Mulo-school te openen met een leertijd van drie jaar. In 1920 is Koeta Radja inderdaad zulk een school rijk geworden. Zooals bekend zijn deze scholen voor verdergaand lager onderwijs op haar beurt bestemd tot voorbereiding voor de verschillende takken van middelbaar vakonderwijs en komen zij in waarde overeen met de driejarige H. B. S.
Daar door velen de behoefte gevoeld werd aan een cursus ter opleiding in de Nederlandsche spreek- en schrijftaal voor volwassenen en personen, die op grond van hun leeftijd niet meer tot een Hollandsch-lnlandsche school kunnen worden toegelaten, werd in 1920, na overleg met den gouverneur en na raadpleging van de te Weltevreden zetelende hoofd-commissie voor de Nederlandsche leergangen van het Algemeen Nederlandsch Verbond door eenige ingezetenen in het gewest het initiatief genomen tot de oprichting van zoo'n leergang volgens reeds elders bestaand model.
Den lsten November van genoemd jaar werd de Nederlandsche leergang te Koeta Radja geopend met een avondcursus voor volwassenen en een middagcursus voor kinderen.
De avondcursus, 156 leerlingen tellende, bestond toen uit één eerste klasse, drie tweede klassen en één derde klasse. Slechts + 20% (28 personen) der leerlingen waren Atjèhers, de anderen van Javaanschen, Maleischen en Batakschen landaard. Naar de beroepen ingedeeld, viel het op, dat niet minder dan 42 van de cursisten behoorden tot den onderwijzersstand; van de andere takken van Staatsdienst waren o. m. vertegenwoordigd: 29 leerlingen van de bestuursdiensten en daartoe behoorende kantoordiensten, 21 leerlingen waren werkzaam bij de Atjèh-tram bedrijven en 15 bij den Dienst der B. O. W. Van het personeel werkzaam bij de particuliere handels- en bankinstellingen gaven zich 18 personen voor deelname op, terwijl 12 leerlingen een geheel zelfstandig bedrijf of een eigen zaak dreven.
De middagcursus telde twee afdeelingen met totaal 90 leerlingen, waarvan slechts 5 Atjèhertjes.
Later besloot het comité, dat zich tot dusver met het geldelijk en administratief beheer dezer leergangen belastte, om voor de cursussen aansluiting te zoeken bij het Algemeen Nederlandsch Verbond. Men hoopt hierdoor in het genot van subsidie te komen, zoodat rrfen, én in het belang der cursisten, èn in dat van de leergangen, financieel vrijer zal komen te staan dan thans het geval is.



Nederlandsche leergangen.
Ingeval de bewuste aansluiting doorgaat, zal de leergang worden ingericht volgens het gewone plan, n.1. een vierjarigen cursus tot opleiding voor het klein ambtenaarsexamen.
Het schoolgeld is bepaald op ƒ 2,50 per leerling per maand, voor welk bedrag aan de cursisten ook schrijfbehoeften en leesboekjes worden verstrekt.
Volledigheidshalve zij hier nog vermeld, dat den 2den October 1911 de z.g. Amboineesche school te Koeta Radja geopend werd voor kinderen (jongens en meisjes) van mindere Inlandsche militairen, of gewezen militairen uit het Oostelijk deel van den Archipel afkomstig en den Christelijken godsdienst belijdende. Hierdoor werd aan een lang gekoesterden wensch van de ouders dier kinderen tegemoet gekomen. Het op de gewone scholen voor Inlanders in de landstaal gegeven onderwijs konden die kinderen meestal niet volgen, terwijl zij voor toelating tot de Europeesche school in den regel niet in aanmerking kwamen.
Daar het lager landbouw- en ambachtsonderwijs reeds in het eerste deel van dit werk werden besproken (p. 490 vg. en p. 600 vg.) kunnen we het korte overzicht van het Inlandsch onderwijs in Atjèh hiermede afsluiten. Dat hier een veelbeteekenend stuk cultuurwerk werd aangeroerd, behoeft wel niet te worden verzekerd. We lieten niet na, aan de hand der ons ter beschikking staande officieele bescheiden, er hier en daar op te wijzen, dat de schoolarbeid in Atjèh nog kinderziekten zal moeten te boven komen. Dat is waarlijk geen verwijt! Hoe zou men anders kunnen verwachten van zulk een veelomvattende taak, waar men de ondervinding van slechts drie lustra achter zich heeft?
Als tegenhanger van dat door hoogerhand ingevoerde onderwijs vraagt ook het Mohammedaansch godsdienst-onderwijs onze aandacht, dat echter voor een latere bespreking blijve gereserveerd.
Nog rest ons te wijzen op één nuttige instelling in verband met het onderwijs. Daar het voor de verschillende evengenoemde onderwijsinrichtingen te Koeta Radja moeilijk werd, geschikte kosthuizen te vinden, om de leerlingen onder dak te brengen, heeft zich in 1920 aldaar een vereeniging gevormd, den naam dragende van „Atjèhsch Internaat", welke zich ten doel stelt, om op passende wijze in vorenbedoelde leemte te voorzien. Volgens de statuten dezer vereeniging (Javasche Crt. van 27 Januari 1922 N°. 8) zal het internaat toegankelijk zijn voor jonge lieden van alle landaarden, maar uit den aard der zaak zal vooral de Inlandsche wereld er bij gebaat zijn.







VII. HET BESTUUR EN DE GEESTELIJKHEID.







VII. HET BESTUUR EN DE GEESTELIJKHEID.
In het eerste deel van dit werk (p. 72 vg.) werd een uiteenzetting gegeven van de gebiedsindeeling van het gewest, waarbij de bestuursindeeling vanzelf tèr sprake kwam. Na het afdrukken van dat deel, verscheen de toen in uitzicht gestelde nieuwe bestuursindeeling van Stbl. 1922 N°. 451.
Wat het Europeesch bestuur betreft, werden daarbij in dienst gesteld: 7 assistent-residenten — van wie één ter hoofdplaats Koeta Radja, ter beschikking van het Hoofd van gewestelijk bestuur, ten einde ook ten behoeve van de zelfbesturende landschappen in het gewest te worden belast met werkzaamheden, welke hem door dien gewestelijken bestuurder zullen worden opgedragen8 controleurs, 15 gezaghebbers of fungeerende controleurs en 4 aspirant-controleurs bij het
Binnenlandsch Bestuur.
Het gouvernement Atjèh en Onderhoorigheden is, volgens hetzelfde staatsblad,
thans in zes afdeelingen verdeeld:
1. de afdeeling Groot Atjèh, onder een assistent-resident met standplaats Koeta Radja, verdeeld in vier onderafdeelingen: Koeta Radja, Lhö Nga, Seulimeum en Sabang;
2. de afdeeling Pidië, onder een assistent-resident met standplaats Sigli, verdeeld in vier onderafdeelingen: Sigli, Meureudoe, Lam Meulö en Padang Tidji;
3. de afdeeling Noordkust van Atjèh, onder een assistent-resident met standplaats Lhöf Seumawè, verdeeld in drie onderafdeelingen: Bireuën, Lhö" Seumawè en Lhö' Soekön;
4. de afdeeling Oostkust van Atjèh, onder een assistent-resident met standplaats Langsa, verdeeld in drie onderafdeelingen: Idi, Langsa en Tëmiang;
5. de afdeeling Gajö en Alaslanden, onder een assistent-resident met standplaats Takéngön, verdeeld in vier onderafdeelingen: Takéngön, Sërbödjadi, Gajö Loeös en Alaslanden;
6. de afdeeling Westkust van Atjèh, onder een assistent-resident met standplaats Meulaböh, verdeeld in vijf onderafdeelingen: Tjalang, Meulaböh, Tapa Toean, Singkel en Simaloer.



Ook de in het eerste deel p. 77 aangegeven staatkundige indeeling van het gewest in Gouvernements- en zelfbestuursgebied onderging bij de bestuursorganisatie wijziging, doordat een klein deel van het rechtstreeks bestuurd gebied van Groot Atjèh — nl. de VII Moekim's Pidië — als deel van een nieuwe onderafdeeling, met name Padang Tidji, overging naar de nieuw-gecreëerde, niet rechtstreeks bestuurde, afdeeling Pidië, zoodat men tegenwoordig buiten Groot Atjèh niet alleen Gouvernementsgebied vindt in een deel der onderafdeeling Singkel, maar ook in een deel der afdeeling Pidië.
Wat hierboven over het Europeesch bestuur is vermeld, moge voor het doel van dit werk voldoende zijn, de samenstelling en de functiën van het Inheemsch bestuur eischen echter een meer gedetailleerde bespreking. Ter inleiding gaan eenige historische aanteekeningen daaraan vooraf.
In den grootsten bloeitijd van het rijk Atjèh, dien we ongeveer in 1550—1650, vooral in de eerste helft der 17de eeuw, mogen plaatsen, was het geen grootspraak van de vorsten van dat land, wanneer zij Soematra het eiland van Atjèh noemden. Alleen door het later inwendig verval werd de vaart gestuit, waarmede Atjèh zijn gezag naar het Zuiden uitbreidde (Het Gajöland p. 90).
Toen onze troepen in 1874 tot de verblijfplaats van den Soeltan doordrongen en die veroverden, bleek eerst recht, hoe onbeduidend de door hem ingenomen stelling toen was en dat van vorstelijken luister niets meer was te bespeuren (dl. I, p. 15, 317 en 323). In schrille tegenstelling daarmede zijn de, soms aan de sprookjes uit de 1001 nacht herinnerende, beschrijvingen der Europeesche zeevaarders over al de pracht en weelde, waarvan zij getuigen waren aan het Soeltanshof tijdens de regeering der groote Soeltan's. De verklaring van dit sterke contrast ligt daarin, dat al de glans en de rijkdommen, waarvan in die sterk gekleurde berichten wordt melding gemaakt, alleen zetelden in den top der maatschappelijke pyramide, maar dat daarvan niets was te bespeuren, wanneer men tot haar breeden grondslag doordrong. Zelfs tijdens het roemrijke bestuur van Iskandar Moeda — „le roi soleil" der Atjèhsche Soeltan's — was de groote massa der bevolking aan de grofste willekeur harer hoofden en daardoor aan de grootste armoede ten prooi (zie dl. I, p. 230).
Wanneer hun oppergezag maar door de hoofden voor het uiterlijk erkend werd, dachten de Soeltan's er niet aan in de verschillende, los aan elkaar hangende, deelen van hun rijk, waar de hoofden voortdurend met elkaar op voet van oorlog leefden, een ordelijk bestuur te vestigen. Bij den gang van zaken in het binnenland hadden zij geen belang. Waren zij er op uit, hun macht en invloed uit te breiden, dan strekten zij hun begeerige hand uit naar andere havens, om den daar gevoerden handel naar zich toe te trekken, of dien aan cijns te onderwerpen. In de politieke huishouding der Atjèhers kon de Soeltan dan ook zonder bezwaar worden gemist. Zelfs in Atjèh's bloeitijd, toen de Soeltan's met hun vloten de handelshavens van Noord-Soematra beheerschten, waren zij meer te beschouwen als havenkoningen dan als staatkundige machthebbers.
Hun aanzien en de pracht van hun hof berustten slechts op hun handels-



Het soeltanaat.
monopolie, dat hun de havenrechten uit de Onderhoorigheden en uit Banda Atjèh — hun eigenlijke vestiging — meer dan overvloedig deed toevloeien. Toen dat monopolie zich niet meer liet handhaven en ook die havenrechten meer en meer slonken, werden de banden, die de Oelèëbalang's, de ware hoofden des lands, aan de Soeltan's verbonden, eveneens gaandeweg losser en beperkte de heerschappij der laatsten zich feitelijk tot de naaste omgeving der hoofdstad. Was ook vroeger van een eigenlijk centraal gezag niet veel te bespeuren, nog vóór het einde der zoo glansrijk begonnen 17de eeuw waren de rollen veeleer omgekeerd en moest de vorst de Atjèhsche hoofden naar de oogen zien, om niet ook zijn havenkoningschap te verliezen. Niet de Onderhoorigheden waren in dezen tijd van verval meer van hem afhankelijk, maar hij integendeel van de goedgeefschheid zijner onderhoorigen. Zóó was de toestand, toen wij in 1873 in Atjèh kwamen. „In een smerigen, half ingevallen, gedeeltelijk zelfs van atappen ontblooten Kraton huist thans nog een vorst, die het gezag over zijne vazallen schier geheel verloren heeft, die uit zijn gering inkomen den kleinen hoop amfioenschuivers, die zijn gevolg uitmaakt, met moeite kan onderhouden, en die in ieder opzicht tot de armste en ellendigste vorsten van den geheelen Archipel behoort" — zoo schreef .Prof. Veth op p. 57 van zijn in genoemd jaar verschenen werkje over „Atchin". En toen na de inneming van de dalam het hof naar Keumala in Pidië vluchtte (dl. I, p. 16) verdween zelfs de laatste schaduw van het vroegere aanzien der Atjèhsche Soeltan's. Met de onderwerping van den Pretendent Soeltan Moehamat Dawöt in 1903 (zie dl. I, p. 40) hield het soeltanaat ook voor de Atjèhers metterdaad op te bestaan.
Is met het bovenstaande de beteekenis der Atjèhsche havenkoningen in het kort geschetst') en bleek daaruit, dat zij op den politieken gang van zaken geen merkbaren invloed uitoefenden, daartegenover had de bevolking voor hun persoon toch een religieuse vereering. Dr. Snouck Hurgronje herinnert in „The Achehnese" (dl. I: 141 nt.) aan het gezegde van Raffles, dat de Soeltan van Atjèh nergens in zijn rijk gehoorzaamd, maar overal vereerd werd en illustreert dit laatste door het feit, dat bij den bekenden tocht van Teukoe Nè1 van Meura'sa met zijn gevolg naar het hof te Keumala, al de reizigers door hun achterblijvende verwanten en vrienden werden uitgenoodigd, eenig waschwater van de voeten van den Pretendent Soeltan voor hen mede te brengen, en verder, dat deze jeugdige losbol gedurende eenigen tijd bij een deel der bevolking als kramat (door wonderen blijkbaar uitverkorene Gods) heeft te boek gestaan. Die vorstenvereering is niet specifiek Atjèhsch, maar komt vrijwel overal in onzen Archipel en ook daarbuiten veelvuldig voor2). Het regeeren over een rijk, de macht om menschen te verheffen
1) Men leze hierover de uitvoerige en heldere uiteenzetting in De Atjèhers dl. I p. 8 vgen 125—154 (The Achehnese 1:8 vg. en 120—151).
2) Een groot aantal voorbeelden hiervan heeft J. G. Frazer samengebracht in zijn „Psyche's task" (1913) p. 6 vg.; zie over de magische vereering der Maleische vorsten in het bijzonder W. W. Skeat: Malay Magie p. 23 vg. en L. W. C. van den Berg: De Mohammedaansche vorsten in Ned. Indië, Bijdragen T. L. en Vk. v. N. I. 6de Volgr. IX p. 5 vg. Het is wel



en te vernederen, is immers reeds een kramat (De Atjèhers dl. II, p. 329, The Achehnese II: 299).
Als uitingen der vorstelijke waardigheid zijn nog te noemen des Soeltan's titulatuur, investituur, prerogatieven, de van hem uitgaande aanstellings- of erkenningsacten en de rijkssieraden.
In de officieele, in het Maleisch gestelde, stukken heette de vorst van Atjèh: Soeltan (Arab.: soeltan = souverein), een titel welke eertijds door verschillende potentaatjes op Noord-Soematra (bijv. Aroe, Samoedra, Pidië, Daja) werd gevoerd. De Atjèhers noemden hem echter Pöteu, d. i. „onze Heer" (G: mpoe n tö) — wat behalve van den Soeltan alleen van God wordt gezegd (Pöteu Allah, Pöteu Radja) — of Radja Atjèh (G: mpoe ni Atjéh). In de 2de persoon werd hij aangesproken met harab meulia, of: haram lia (lett. „heerlijkheid zij toegewenscht", in beteekenis gelijk aan „Uwe majesteit"), of met dèëlat (G: dölat, Alas: daulat = Arab. daulat), een woord, dat „voorspoed", „geluk" beteekent, maar ook (als het Javaansche kangdjeng) gebruikt werd ter eenvoudige bevestiging van een bevel (sabda) van den Soeltan ').
Voor de wijze, waarop de plechtige inhuldiging (tabaj) van een nieuwen Soeltan op de branda seumah, of: prana seumah (zie dl. I, p. 323) plaats had, zij verwezen naar de beschrijving, die Dr. Snouck Hurgronje daarvan geeft (De Atjèhers dl. I. p. 144 vg., The Achehnese I: 139 vg.).
Volgens de overlevering waren aan de vorstelijke waardigheid een zeventar prerogatieven (adat Radja) verbonden, waaronder een vijftal adatstraffen: 1°. het afkappen der handen (köh djaröë)2);
opmerkelijk, dat zelfs in een gebied als Gajö met zijn democratische volksinstellingen, waar de rödjö eenerzijds niet anders is dan primus inter pares onder de zijnen, hij anderzijds toch ook een geheel bevoorrechte positie inneemt en in verschillenden zin boven de wet staat: hij kan niet beboet worden, er mag geen eed van hem worden afgenomen, zijn buffels mogen niet wegens schuld worden in beslag genomen; bij bepaalde gelegenheden (huwelijk, verhuizing, slachten van een offerdier, oprichten van grafsteenen, enz.) geeft men hem geld (tinggirön), om zijn gebed, zegen, te vragen (ménirö döa) op een bepaalde onderneming. (Gajo Wdbk. i. v. salah, soempah, trang, tinggir, döa, tiró).
1) Ook de vorst van Mënangkabau werd, zooals bekend, met den titel daulat (jang dipertoewan sjah alam) aangesproken. De Soeltan's op [het Maleische schiereiland duidde men eveneens aldus aan, en ieder, die het durfde bestaan, om aan hun macht op de een of andere wijze afbreuk te doen, werd „kena daulat", d. i. zooals Skeat het uitdrukt (t. a. p. blz. 24), „struck dead, by a quasi-electric discharge of that Divine Power, which the Malays suppose to reside in the king's person, and which is called Daulat or Royal Sanctity". Vgl. ook R. J. Wilkinson's Mal. Eng. Wdbk. i. v. daulat.
2) Zooals bekend, is, naar aanleiding van Koran V : 42, in de Mohamm. wetboeken de straf tegen diefstal deze, dat een dief de rechterhand wordt afgekapt; steelt hij daarna nogmaals, dan wordt hem ook de linkervoet, na een 3™ diefstal de linkerhand en na een 4e" diefstal de rechtervoet afgehouwen (Dr. Th. W. Juynboll's „Handleiding" p. 306). In Atjèh was echter, zooals later bij de bespreking van het delictenrecht nader zal blijken, de dief des doods schuldig, en was de oplegging van de straf der handafkapping aan den Soeltan als oppersten rechter 'in het Soeltansgebied voorbehouden. Daarbuiten, waar de rechtspraak aan de hoofden zelf was overgelaten schijnt, die straf echter ook wel eens door hen te zijn toegepast. Dit wordt ons o. a. uitdrukkelijk verzekerd in het dagverhaal van W. Dampier en L. Wafers (Nederl. vertaling v. W. Sewel, 1717, dl. II, p. 88). Een eigenaardige toepassing van de straf



De zeven Soeltansprerogatieven.
2°. het doodspietsen (soela)');
3°. het doodklemmen tusschen een gespleten boomstam (panggang)-, 4°. het stuksgewijze afsnijden van het vleesch van het lichaam van den veroordeelde (sajab);
5°. het vermorselen van het hoofd in een rijstblok (sröh)2);
6D. het lossen van een kanonschot bij zonsondergang (nöbat)3);
7°. het recht om met dèëlat te worden aangesproken.
Men had aan het zevental nog het muntrecht kunnen toevoegen, want ook dit was den Soeltan's voorbehouden (zie boven p. 51).
De bovenvermelde vormen van doodstraf werden maar •hoogst zelden door de Soeltan's toegepast.
in Atjèh was, dat vaak bij eersten diefstal reeds een hand en een voet werden afgekapt. Vóór de mutilatie werden hand en voet door middel van touwtjes aan vingers en teenen uit polsen enkelgewricht getrokken, waarna de afkapping op de ontwrichte plaatsen volgde. Na genezing van de wond werd de stam van het been bij het loopen in een bamboekoker gestoken. In 1875 viel ons nog zulk een ongelukkige Atjèher in handen, wien men behalve de rechterhand ook het linkerbeen had afgezet, welk laatste vervangen was door een stuk bamboe (A. W. K. ter Beek: De vier eerste jaren van den Atjèh-oorlog, 1883, p. 11). „Indien zij naa 't verlies van hand of voet nog even ondeugend blijven (want sommige zijn zo schelmachtig, dat ze nog met hun toonen steelen) dan worden ze voor hun leven lang op 't eyland Pulo Way gebannen. Op Pulo Way woont niet anders dan zulk geboefte" — zoo vermeldt het bovenaangehaalde dagboek. Ook verschillende andere schrijvers gewagen ervan, dat genoemd eiland eertijds een verbanningsoord was voor verminkte bandieten. De gemutileerden schijnen zich daar in hun toestand echter nogal hebben weten te schikken. Dampier schrijft althans: „ze weeten zich zo te behelpen, dat ze wel konnen roeijen, en veele dingen tot verwonderens toe doen, waardoor ze hunne kost konnen winnen. Want als ze geen handen hebben, laaten ze van een ander een touw om de riemen maaken met een lits of oog, waar in ze de stompen van hunne armen steeken, en alzo lustig konnen roeijen. Die maar eene hand quyt zijn, weeten zich wel genoeg te behelpen, en men vindt er veele van die zelfs in de stad". Over de wijze, waarop de mutilatie plaats had, lezen we in de bekende, in 1727 verschenen, reisbeschrijving van den Engelschen kapitein A. Hamilton (dl. II, p. 111), die in 1689 Atjèh aandeed, het volgende: „When their hand or foot is to be cut off, theij have a block with a broad hatchet fixt in it with the edge upwards, on which the limb is laid, and struck on with a wooden mallet, till the amputation is made, and they have an hollow bambou, or Indian cane, ready to put the stump in, and stopt about with rago or moss, to keep the blood from coming out, and are set in a conspicuous place, for travellers to gaze on, who generally bestow a little spittle in a pot, being what is produced by the mastication of beetle, and that serves them instead of salve to cure their wounds". Zie o.a. ook het Journaal v. Wijbrandt van Waerwijck en Sebaldt de Weert in het bekende werk „Begin ende voortgang v. d. Ver. geoctr. Ned. O. I. C." dl. I, elfde reis, p. 14, alwaar ook een afb. v. e. Atjèher met afgekapte handen en voeten, de beenstompen in houten kokers en krukken onder de armen.
1) Dit spietsen is waarschijnlijk dezelfde straf, die Dampier (t. a. p. blz. 89, met een afb. toegelicht) beschrijft als „het rijgen aan een scherpe staak, die bij het fondament ingestoken door het lijf heen gaat, en bij de nek uytkomt; deeze staak is ontrent zo dik als een mans dije, en wort overend in de grond gezet, zijnde het spits end ontrent 12 of 14 voeten hoog; ik zag iemand dus spitsen, en hij bleef alzo 2 of 3 dagen aan de staak".
2) Te Koeta Radja wordt nog de vijzelvormige steen (leusöng) getoond, die volgens de overlevering gediend zou hebben, om deze straf ten uitvoer te leggen (zie dl. I, p. 52).
3) In den Soeltanstijd werd ook gedurende de poeasa-maand des morgens omstreeks 4 uur een kanonschot gelost, sambang genoemd, om het begin der Vasten aan te geven (De Atjèhers dl. I, p. 245, The Achehnese 1:228).
12



Op een zekeren schijn van oppergezag der Soeltan's wijzen de erkenningsoorkonden of giftbrieven (scirakata, G: sarahkata, vgl. Jav. piagem), die zij aan de Oelèëbalang's, of aan de Keudjroeën's in de Onderhoorigheden uitreikten, als teeken hunner aanstelling, of erkenning hunner waardigheid. Het laatst hoort men daarvan in den tijd (1887 en 1888) toen de Pretendent-Soeltan te Keumala zetelde en zulke oorkonden verstrekte aan de voornaamste Gajo-mfyo's, die hem daar hulde kwamen bewijzen (Het Gajöland p. 97).
Alle sarakata's waren opgesteld naar een vast model, zij het hier en daar met geringe wijziging en uit hun inhoud blijkt, dat de redactie ervan van oelama's afkomstig was (De Atjèhers dl. 1, p. 136, The Achehnese 1: 129)').
Boven aan zulke aanstellingsdocumenten, in het midden, vindt men het „negenvoudig zegel" (tjab sikoereuëng = Mal. sa-koerang, d. i. één ontbreekt n.1. aan de tien)2). Iedere nieuw optredende Soeltan begon met een nieuw rijkszegel te laten graveeren, bestaande uit een grooten binnencirkel, waarin zijn eigen naam, omgeven door acht kleinere cirkels, waarin de namen van beroemde voorgangers, afwisselend naar de keuze van den regeerenden vorst. Er werd vroeger (dl. I, p. 6 nt. 7) reeds aan herinnerd dat, volgens de onderzoekingen van Dr. G. P. Rouffaer, het gebruik van de tjab sikoereuëng als rijksstempel een nabootsing zou zijn geweest van het voorbeeld der eerste Groot-Mogol's in Hindostan. De ontleening zou dan waarschijnlijk gebeurd zijn tijdens de regeering van den GrootMogol DjahangTr tusschen «1605 en 1627, dus door den Atjèhschen Soeltan Iskandar Moeda. Naast het negenvoudig zegel stond gewoonlijk nog een klein langwerpig vierkant privaatzegel van den Soeltan (zie de afb. in The Achehnese I: 129), dat min of meer als de legalisatie van het groote werd beschouwd. Stukken van minder gewicht, die men het negenvoudig zegel niet waardig keurde, vertoonden in plaats daarvan een enkelvoudig Soeltanszegel {tjab teungöli), dat ook door het kleine privaatzegel werd gelegaliseerd (zie de afb. in The Achehnese I: 130)3).
1) De vertaling van een sarakata, door den Pretendent Soeltan uitgereikt aan den Panglima Meuseugit Raja, vindt men in De Atjèhers dl. I, p. 199 vg. (The Achehnese 1: 190). Van Langen geeft (Atjèh's Westkust p. 471—476) de translatie van een tweetal zulke handvesten, afkomstig van den vóórlaatsten Soeltan Mantsoer Sjah (1838--1870) en uitgereikt aan de hoofden van Paté' en Lhö' Gloempang en aan den bestuurder van Lhöc Kroeët.
2) Deze wijze van uitdrukking van het telwoord negen is ook elders in den Archipel niet ongewoon (Vgl. A. Lafeber: Vergelijkende klankleer van het Niasisch, dissertatie 1922, p. 24).
3) Over het negenvoudig zegel zijn te raadplegen de bovenbedoelde verhandeling van Dr. G. P. Rouffaer (Bijdragen T. L. en Vk. dl. 59 p. 349 vg.) en de daarin vermelde literatuur, benevens de aanteekeningen op dat opstel van Dr. C. Snouck Hurgronje in hetzelfde tijdschrift dl. 60, p. 52 vg. Fraaie (eenigszins verkleinde) reproducties van een vijftal tjab sikoereuëng vindt men in „De volken van Ned. indië" dl. I, p. 53. Men begrijpt, dat de verdeeling van wit en zwart in werkelijkheid juist omgekeerd is als op de figuur. De Atjèhsche stempels worden in den rook (asab) van het vuur gehouden (lajèë, vgl. dl. 1, p. 340), om er roet (adang) aan te laten kleven en daarna op het van te voren bevochtigd papier afgedrukt, zoodat de letters zwart zijn op een wit veld. Op het plat van den band van dit werk is in goud afgedrukt (op natuurlijke grootte) het negenvoudig zegel van Atjèh's eerste vorstin Tadj al-alam SafTat ad-dln Sjah (1641 — 1675), op den rug het enkelvoudig zegel van Atjèh's laatsten Soeltan Ala ad-dln Mahmoed Sjah (1870 — 1874).



Giftbrieven (sarakata's).
In de sarakata's werden gewoonlijk ook de grenzen aangegeven van de landschappen, voor welker bestuurders de giftbrieven waren opgemaakt. „Vele grooten, die zich met geweld van het gebied van anderen hadden los- of meester gemaakt, begaven zich met geschenken in geld, ten bedrage van 3000—5000 dollars, naar den Soeltan en verkregen van dien, door middel der rijksgrooten, die zich de geschenken geheel of grootendeels toeëigenden, een document, voorzien van den negenzegelstempel des Soeltans, dat hen zoogenaamd officieel in de verkregen onafhankelijkheid of het veroverde gezag bevestigde. Het zegel des Soeltans was alzoo voor den meest- of laatstbiedende veil, die zich hiermede tegenover zijne tegenpartij den schijn van recht verschafte. Tot welk eene verzameling van tegenstrijdige aanspraken, die voortdurend van beide zijden met de wapenen verdedigd werden, dit aanleiding gaf, en hoevele oorlogen, zoo tusschen de verschillende staatjes onderling als tusschen de in deze staatjes bestaande partijen, hiervan het gevolg waren, laat zich denken" '). Dat men voor op zulk een wijze verkregen documenten weinig eerbied had, is begrijpelijk. Voor de politiek zoowel als voor de practijk waren zij dan ook waardeloos en de Oelèëbalang's beschouwden ze in werkelijkheid niet anders dan als sieraden, die zij gaarne bezaten, maar die zij desnoods konden missen (De Atjèhers dl. I, p. 137, The Achehnese I: 131).
Maar niet altijd waren het op papier gestelde documenten, die door de Soeltan's als waardigheidsteekenen aan de hoofden werden uitgereikt. Soms bestond zulk een insignum uit een op zilver gegraveerde plaat (löh- of: Ihöh pira% Q: id. = Arab. lauh). Reeds Prof. Veth vermeldde in zijn opstel over de Gajö's'2), dat de hoofden bij hen in het bezit waren van zilveren platen, waarop de z.g. tjap sambilan (het bewijs hunner aanstelling) gegraveerd was, een mededeeling, die haar bevestiging vond in Dr. Snouck Hurgronje's werk over „Het Gajöland" (p. 103, verder Qajö Wdbk. i. v. löh). Volgens Van Langen3) zou ook een der hoofden van Kloeët vroeger zulk een zilveren plaat hebben bezeten, welke bij een brand zou zijn verloren gegaan en dus het lot deelde van de Pidiësche Ihöh pira' door Veltman beschreven als een „plaatzilveren blad ter grootte van een ligmatje, dat ook net zoo opgerold werd en waarin de geschiedenis van de verschillende Soeltans edicten, betrekking hebbende op het Pakèh-geslacht, gegrift stond" 4).
Soms werd als waardigheidscertificaat een zilveren zegel verstrekt met de woorden „qadam Soeltan Atjèh Teukoe Keudjroeën X (naam van het landschap)", of een of ander wapen, bijvoorbeeld een zwaard van Turksch fabrikaat5), of een bawar (zie dl. I, p. 309), of diende daarvoor een onschuldige sirihdoos (pöhan)6), dan wel een vlag ;).
1) J. A. Kruyt: Atjèh en de Atjèhers p. 59.
2) Tijdschr. v. h. Kon. Ned. Aardrk. Gen. dl. II, p. 31.
3) Atjèh's Westkust p. 100.
4) Tijdschr. v. h. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 58 (1919) p. 79.
5) K. F. H. van Langen t. a. p. blz. 100.
6) J. C. J. Kempees: De tocht van Overste Van Daalen, enz. p. 147.
7) Zoo zou bijv. elk der Gajösche kedjoeroen's een vlag van den Soeltan hebben ontvangen, die bij plechtige gelegenheden voor hem uitgedragen werd (Gajö Wdbk. i. v. alam).



Behalve in den boven aangeduiden zin, komt het woord sarakata ook nog voor in de beteekenis van vorstenedicten, of schriftelijke verordeningen, die men aan Atjèhsche Soeltan's toeschrijft. Zij behelzen allerlei voorschriften, soms zeer gedetailleerde, betreffende hofceremonieel, havenhandel, godsdienst, rechtspraak enz. Van Langen heeft een tweetal van zulke documenten gepubliceerd, het eerste is de z.g. Adat Meukoeta Alam, dus afkomstig gedacht van Soeltan Iskandar Moeda (1607—1636), het tweede zou door Soeltan Djamaloe '1-alam (1703—1726) zijn uitgevaardigd '). Beide teksten werden afgedrukt naar twee origineelen, die in 1879 in de moskee te Indrapoeri werden vermeesterd, maar ongelukkig in 1886 bij een zware overstrooming te loor gingen en alleen in afschrift nog behouden werden. Afschriften van een aantal andere sarakata's zijn in het bezit van Prof. Snouck Hurgronje (De Atjèhers dl. I, p. 5, The Achehnese 1: 5). Authentiek zijn deze stukken geen van alle, hun dateeringen zijn volstrekt onbetrouwbaar en ook in andere opzichten komen ze met onwraakbare gegevens van elders meerfnalen in strijd. De Atjèher is nu eenmaal gewoon, om al, wat op de een of andere wijze gewoonterecht is geworden, als schepping van den een of anderen Soeltan, vooral van Meukoeta Alam, voor te stellen. Maar ook* al was er geen reden, om aan de echtheid dezer oorkonden te twijfelen, dan nog zouden ze misleidend zijn. Haar beteekenis is door Dr. Snouck Hurgronje uitvoerig uiteengezet (De Atjèhers dl. I, p. 3—17, The Achehnese 1:4—16). Hij wijst er met nadruk op, dat men ze niet moet beschouwen als een afspiegeling van het levende recht der bevolking, want dit zijn ze nooit geweest. Waar de Inlander tot codificatie van het gewoonterecht uit eigen beweging overgaat, duidt dit meestal op verval der daarin vermelde instellingen en kan men dus bij zijn waardeering van zulk een codex als kenbron van levend adatrecht niet voorzichtig genoeg zijn -).
Als laatste uiting van de vorstelijke waardigheid werden de rijkssieraden genoemd. Toen in 1878 de Oelèëbalang van de VII Moekim's Ba'ét zich onderwierp, en als voorwaarde voor die onderwerping de uitlevering was gesteld der regaliën, welke de laatste Soeltan hem in bewaring had gegeven, kostte het veel moeite, hem tot die uitlevering te bewegen en deed hij, gelijk later bleek, dit nog slechts ten deele. De onderwerping was dan ook blijkbaar niet ernstig gemeend, en eerst bij zijn arrestatie in het volgende jaar, kon men zich in zijn woning van de nog overgebleven rijkssieraden meester maken3). Deze voorwerpen worden thans bewaard in de goudkamer van het museum van het Bataviaasch Genootschap te Weltevreden en bestaan uit eenige blanke wapens en sieraden benevens een drietal koperen kanonnen 4). De vraag of deze preciosa, naar het volksbewustzijn, dezelfde beteekenis hadden als de „rijkssieraden" in vele andere
1) K. F. H. van Langen: De inrichting v. h. Atjehsche staatsbestuur p. 436—442 en p. 448—456. Iets dergelijks is de madjlis Atjèh waaruit de heer T. Braddel een uittreksel mededeelde in The Journal of the Indian Archipelago dl. V (1851) p. 26 vg.
2) Zie ook Mr. C. van Vollenhoven: Het adatrecht van Ned. Indië dl. I, p. 112—115.
3) Zie Kol. Verslag 1879 p. 9 en Mr. L. W. C. van den Berg: De Mohamm. vorsten in Ned. Indië p. 76.
4) Notulen Bat. Gen. v. K. en W. dl. XXXIII (1895) p. 1.



Waardigheidsteekenen der Soeltan's.
streken van den Archipel '), of zij dus ook in Atjèh beschouwd werden als de dragers te zijn van magische krachten, welke de vorst slechts genoot, omdat en zoolang hij die voorwerpen onder zich had, moeten we in het midden laten. In de literatuur is daarover, voorzoover ons bekend, niets te vinden. De omstandigheid, dat ook Dr. Snouck Hurgronje er met geen woord melding van maakt, wettigt o. i. het vermoeden, dat zij in de Atjèhsche volksconsciëntie nimmer een belangrijke plaats hebben ingenomen.
Wanneer de Atjèher de waardigheidsteekenen zijner Soeltan's opsomt, dan noemt hij na de boven besproken tjab sikoereuëng dadelijk de alam tjab peudeuëng en bedoelt dan met de laatste (ook: alam Radja genoemd) de rijksvlag. Deze vertoonde een rood veld, waarop in wit katoen het bekende dubbele zwaard van den Profeet (döj paka = Arab.: dzoe 'l-faqar), dat volgens de overlevering later op 3A1I zou zijn overgegaan J). Dan had men nog de geheel roode krijgsvlag (alam mirah, zie dl. I, p. 316) en de effen witte vredesvlag (alam poetéh, zie dl. I, p. 365). Moesten er in de Atjèhsche burgeroorlogen lijken of gewonden van het slagveld worden weggehaald, waarmede gewoonlijk een of andere oelama belast was, dan ging dit gepaard onder dekking van een witte vlag. Deze was ook het teeken van onderwerping (alam ta lö ). In eigenlijk Atjèh was het de panglima prang, die de oorlogsvlag droeg (dl. I, p. 314), in het Gajöland de djoearö prang. Soms was op deze vlag de Moslimsche geloofsbelijdenis (kalimah) geschreven.
Behalve bovenbedoelde officieele vlaggen hadden, vóór de vestiging van ons gezag in Atjèh, ook enkele der Onderhoorigheden een eigen vlag, waarnaast dan nog een aantal persoonlijke vlaggen (waardigheidsteekenen) werden aangetroffen, dat tijdens den Atjèh-oorlog aanmerkelijk aangroeide 3). In de „Zelfbestuursregelen 1919" (Stbl. N°. 822) is omtrent de verplichting tot het voeren van de Nederlandsche vlag niets bepaald. Die verplichting vloeit echter vanzelf voort uit Nederlands opperheerschappij4).
Na de verovering van den Kraton op 24 Januari 1874 leidde een samenloop van vroeger reeds besproken omstandigheden er toe Groot Atjèh in eigen beheer
1) Zie het art. „Rijkssieraden" in Ene. Ned. Indië (2de dr.) en daar aangegeven literatuur, waarbij o. a. nog is te wijzen op W. W. Skeat: Malay Magie p. 23—29, 39—42 en J. G. Frazer: The magical origin of kings (1920) p. 122 vg.
2) Zie over dit beroemde zwaard: Ene. Ned. Indië (2de dr.) i. v. doelpakar. Een afb. van de Atjèhsche rijksvlag, met dit zwaard in het midden, geeft Van Langen (Atjèh's Westkust p. 507). Nog zij er even aan herinnerd, dat de met een Sjfietisch opschrift voorziene afbeelding van 'AlT's zwaard op een veroverde vlag indertijd eenige geleerden tot de dwaling bracht, dat de Atjèhers ten deele Sjfieten zouden zijn (Zie Dr. A. W. Th. Juynboll: Een Atjineesche vlag met Arabische opschriften in Tijdschr. v. Ned. Indië 1873 II p. 325 vg.; 1875 II 471—476, met nadere toelichting van Prof. M. J. de Goeje: Atjeh, in de Nederl. Spectator N°. 49, 1873, p. 388).
3) Een indruk van de verscheidenheid daarvan geeft de Leidsche catalogus van 's Rijks ethnogr. museum dl. VI, p. 183 vg. Enkele afbeeldingen van locale vlaggen geven K. F. H. van Langen (Atjeh's Westkust p. 507) en J. A. Kruyt (Atjeh en de Atjehers p. 153, zonder opgave der beteekenis).
4) Zie de gedrukte Nota over politiek beleid en bestuurszorg II B (2de dr.) p. 68 vg.



te nemen (zie dl. I, p. 16 en 67). Aangaande de vraag, of dit gebied voor goed onder het rechtstreeksch bestuur van het Gouvernement moest worden gebracht, dan wel een zelfbesturende vasalstaat zou kunnen zijn, zou nader worden beslist. Maar de regeling van Nederlands verhouding tot de Onderhoorigheden kon op die beslissing niet wachten. Met deze moest het Gouvernement thans wel rechtstreeks onderhandelen. Er stond geen soeltanaat van Atjèh meer tusschen Nederland en de Atjèhsche Onderhoorigheden; er bleef dus niets anders over, dan van de hoofden van iederen staat op zichzelf te vorderen, dat zij het Nederlandsch Gouvernement als hun onmiddellijken souverein erkenden (Kol. Verslag 1874 p. 10).
Den 31 sten Januari vaardigde dus de luitenant generaal J. van Swieten een proclamatie voor de Onderhoorigheden uit, waarin werd medegedeeld, dat de Soeltan dood, de Kraton veroverd en het land door recht van overwinning een bezitting van Nederland geworden was. Dat dus nu de Onderhoorigheden werden uitgenoodigd, om van haar onderwerping aan Nederland schriftelijk te doen blijken.
Drie oorlogsschepen werden bestemd, om deze proclamatie rond te brengen. De commandanten dier bodems kregen in last, om, met de proclamatie, aan de radja's een brief ter hand te stellen, waarbij zij werden aangezocht om, indien zij gezind waren zich te onderwerpen, en verlangden in hun ambt door het Gouvernement gehandhaafd te worden, de navolgende verklaring van zes artikelen te onderteekenen:
„Ik ondergeteekende beloof plegtiglijk:
1°. dat ik Zijne Majesteit den Koning der Nederlanden, vertegenwoordigd door den Gouverneur-Generaal van Nederlandsch Indië, als wettig Opperheer erkennen en als een teeken daarvan geen andere vlag nemen zal, hetzij te land, hetzij ter zee, dan de Nederlandsche;
2°. dat ik met regtvaardigheid zal regeren, de rust en vrede in mijn rijk en met mijne naburen handhaven, het welzijn des volks bevorderen en handel, nijverheid, landbouw en scheepvaart beschermen zal;
3°. dat ik den handel in slaven met alle magt tegengaan en menschen- en zeeroof beletten zal;
4°. dat ik aan schipbreukelingen hulp verleenen en gestrande goederen bergen
zal, en niet zal dulden, dat mijn onderdanen zulks niet doen;
5°. dat ik aan onderdanen van het Gouvernement, die zich aan misdrijf hebben
schuldig gemaakt, geen schuilplaats verleenen zal;
6°. dat ik in geene staatkundige aanrakingen zal treden met vreemde mogendheden;
zullende ten slotte alle hier niet besproken punten tusschen den vertegenwoordiger van het Nederlandsch Indisch Gouvernement in Atjèh en mij overeenkomstig de bestaande toestanden en met in acht name van de aloude instellingen worden geregeld" ').
De uitslag van dezen tocht was, dat vele staatjes de rijk en sierlijk gedrukte proclamatie in het geheel niet in handen kregen, andere haar onbeantwoord lieten,
1) Koloniaal Verslag van 1874 p. 12.



Verklaringen der Zelfbestuurders.
of korteren of langeren bedenktijd vroegen, terwijl weer andere, die reeds vroeger van hun goede gezindheid hadden blijk gegeven, hierin bleven volharden ').
In 1876 reeds werd uitbreiding van het artikelenaantal noodig geoordeeld (zie Kol. Verslag 1877, p. 7). Men ging er dus het volgend jaar toe over, niet alleen van de sedert in onderwerping gekomen landschappen de meer uitgebreide verklaring (sedert 1877 15, sedert 1880 18 artt. bevattende)2) te vorderen, maar ook van lieverlede de vroeger afgelegde verklaringen in 6 artikelen door die meer uitgebreide verklaringen te vervangen.
Uit een vergelijking van de beide modelverklaringen blijkt, dat de artt. 1, 2, 3, 4, 13 en 16 van de tweede verklaring dezelfde onderwerpen betreffen, die in de eerste verklaring behandeld zijn, terwijl de overige artikelen (met uitzondering van het 18de, dat overeenstemt met het slot van de eerste verklaring) betrekking hebben op andere onderwerpen, n.1.: de heffing van belastingen door de Inlandsche bestuurders en de bevoegdheid van het Gouvernement, om belastingen over te nemen en pachten in te voeren, de betaling van hasil aan het Gouvernement, de oprichting van Gouvernements etablissementen, de aanwijzing wie Gouvernements onderdanen zijn, de berechting van sommige misdrijven voor Gouvernements rechtbanken, de afschaffing van verminkende straffen, de uitlevering van misdadigers, de toelating en vestiging van Europeanen en Vreemde Oosterlingen, en de opvolging in het bestuur over de Atjèhsche landschappen ').
Na 1898 kwam in de plaats van die uitvoerige verklaringen de z.g. „korte Atjèhverklaring" in drie artikelen, ontworpen door generaal Van Heutsz en Dr. Snouck Hurgronje. De vorst (na 1915 „Zelfbestuurder") verklaart hierin:
1°. dat het landschap een gedeelte uitmaakt van Nederlandsch-Indië en
gevolgelijk staat onder de heerschappij van Nederland; dat ik mitsdien steeds getrouw zal zijn aan Hare Majesteit de Koningin der Nederlanden en aan Zijne Excellentie den Gouverneur Generaal als Hoogstderzelver vertegenwoordiger, uit wiens handen ik het bestuur over het landschap aanvaard,
2°. dat ik mij in geenerlei staatkundige aanrakingen zal stellen met vreemde mogendheden, zullende de vijanden van Nederland ook mijne vijanden, de vrienden van Nederland ook mijne vrienden zijn;
3°. dat ik zal nakomen en handhaven alle regelingen, die met betrekking tot het
landschap door of namens den gouverneur van Atjèh en Onderhoo-
righeden zijn of zullen worden getroffen en dat ik in het algemeen alle bevelen zal opvolgen, die mij door of namens den gouverneur van Atjèh en Onderhoorigheden zijn of zullen worden gegeven 4).
Later kwam in de plaats van deze korte Atjèh-verklaring het „uniform model Korte Verklaring", dat hierin van den grondvorm verschilde, dat het Zelfbestuur
1) J. A. Kruyt: Atjeh en de Atjehers p. 87. Zie verder over het resultaat dezer zending het in de vorige noot genoemde Kol. Verslag en de literatuur vermeld in dl. I, p. 17 nt. 1.
2) Zie een model van een verklaring in 18 artikelen in Bijl. Handelingen S. G. 1883/84 N°. 133—2 en 1885/86 N°. 110—2 en 4.
3) Bijl. Hand. 1885/6 N°. 110-3.
4) Zie de gedrukte Nota over politiek beleid en bestuurszorg II B. (2de dr.) p. 296—297.



in art. 3 belooft te zullen nakomen en handhaven alle regelingen, die met betrekking tot het landschap door of namens de Koningin der Nederlanden, dan wel den Gouverneur Generaal van Nederlandsch-Indië of Diens vertegenwoordiger zijn of zullen worden vastgesteld of toepasselijk verklaard, en dat het in het algemeen zal opvolgen alle bevelen, die door of namens den Gouverneur Generaal of Diens vertegenwoordiger zijn of zullen worden gegeven ').
Aan deze, door het landschapshoofd bezegelde en onderteekende, verklaring wordt dan nog gehecht een afzonderlijke acte van erkenning en bevestiging, opgemaakt door den gouverneur van Atjèh en Onderhoorigheden. Beide documenten worden daarna door den Landvoogd goedgekeurd en bekrachtigd. Door eiken nieuw optredenden bestuurder wordt een nieuwe verklaring afgelegd. Waar men een tweehoofdig bestuur heeft, zooals in enkele landschappen (Soesöh, Meuké' en Tapa Toean) in de onderafdeeling Tapaf Toean, wordt de Korte Verklaring door de beide hoofden te zamen onderteekend.
In voldoening aan art. 44 van het Regeerings Reglement worden de politieke contracten, of andere dergelijke staatsstukken, vergezeld van. de desbetreffende nota s van toelichting 2), in afschrift aangeboden aan de beide kamers der Staten Generaal. De bedoeling van deze nota's is, in algemeenen zin een overzicht te geven van de geographische, historische en economische gesteldheid van liet betrokken Zelfbestuur, op het oogenblik van het sluiten der nieuwe overeenkomst.
De hoofden der verschillende landschappen hebben gaandeweg allen (er zijn er meer dan honderd) de Korte Verklaring geteekend en beëedigd en zijn door de Regeering als bestuurders van hun land erkend en bevestigd.
Door de Korte Verklaring is ons bestuur in de gelegenheid gesteld, zich krachtiger te mengen in de aangelegenheden van het betrokken landschap, dan voorheen mogelijk was. Het derde artikel is zóó ingrijpend, dat het, zooals Mr. H. J. Spit het in zijn bekend proefschrift uitdrukt, „alle mogelijke artikelen van alle mogelijke contraden omvatten kan" 3).
1) Dit uniform model voor de Korte Verklaring komt voor in de Bijlagen van de in de vorige noot bedoelde Nota.
2) Eerst bij Bb. 6917, later bij dat van 8091, werd een schema gegeven voor de samenstelling dier nota's. Bb. 7222 stelde de toevoeging van een schetskaart-verplicht. Zie over de publiceering dier nota's door wetenschappelijke instellingen de gedrukte Nota over politiek beleid en bestuurszorg II B (2de dr.) p. 198. Aanvankelijk werden eenige nota's bekend gesteld in de Bijlagen der Handelingen van de Staten Generaal, na ongeveer 1910 in de Bijdragen T. L. en Vk. van Ned. Indië (dl. 55 p. 53 vg., 363 vg. en 587 vg., dl. 63 p. 138 vg., dl. 66 p. 369 vg., dl. 67 p. 405 vg.) en na ongeveer 1911 nog enkele door het Encycl. Bureau („Mededeelingen" afl. I, 1911 en afl. III, 1914). De nota's van de laatste jaren, de belangrijkste dus voor de kennis van den actueelen toestand, bleven nog in de bureaux hier en in Indië sluimeren. Daar het meermalen voorkomt, dat gedeelten dezer bescheiden een juist inzicht geven in heerschende en geheerscht hebbende toestanden en daardoor een welkom hulpmiddel vormen, ter juiste beoordeeling van den loop der gebeurtenissen, en die nota's verder vrijwel de eenige bron vormen, waaruit kennis van de Onderhoorigheden is te putten, ware het o. i. te wenschen, dat de gestaakte publicatie spoedig worde hervat. Door de welwillendheid van het Ministerie van Koloniën, waren wij in de gelegenheid ook die niet gepubliceerde nota's te raadplegen.
3) De Indische zelfbesturende landschappen p. 10.



Verklaringen der Zelfbestuurders.
Teneinde echter aan de Zelfbestuurders de noodige zelfstandigheid te waarborgen, zijn eerst bij Stbl. 1914 N°. 24 (de nooit in werking getreden „Zelfbestuursordonnantie", toegelicht in Bb. 8122) en laatstelijk bij Stbl. 1919 N\ 822 (de op 1 April 1920 in werking getreden „Zelfbestuursregelen", toegelicht in Bb. 9385) in wettelijken vorm nadere voorschriften vastgesteld aangaande de rechten en verplichtingen van Land en Zelfbestuur.
Het doel der Korte Verklaring was niet, om in de landschappen, waarvan de bestuurders zulk een verklaring geteekend hadden, ons bestuur in de plaats van die bestuurders te stellen. Integendeel stond van den aanvang af op den voorgrond, de zelfbesturende landschappen zooveel mogelijk te handhaven. Telkens is dit beginsel uitgesproken en herhaald en art. 12 der „Zelfbestuursregelen" zegt het nog eens duidelijk: „De regeling en het bestuur der aangelegenheden 'van het landschap worden onder leiding van het Hoofd van gewestelijk bestuur en de hem ondergeschikte ambtenaren overgelaten aan het Zelfbestuur". Verder bepaalt art. 4 dier „Zelfbestuursregelen", dat de bestuursinrichting in het landschap in hoofdzaak blijft ingericht overeenkomstig de daar bestaande instellingen, gewoonten en gebruiken. Er moet echter worden gestreefd naar een niet al te zeer vertakte organisatie in het landschapsbestuur (Bb. 9385). Verder is de Regeering van oordeel, dat aangestuurd behoort te worden op vermindering van het aantal onbeteekenende landschapjes door samenvoeging tot economisch krachtiger gemeenschappen ').
Er bestaat veel onderscheid tusschen de Zelfbestuurders in de Onderhoorigheden. Ter Noordkust, de klassieke bodem der vroegere dynastiën van Pidië en Samoedra-Pasè had men een chaos van landschappen, waarvan sommige inderdaad oud-inheemsche formaties, maar door het machtigere Atjèh onderworpen waren. De hoofden in de meeste kuststaatjes ter Oost- en Westkust daartegenover waren meer gelukzoekers, die hun positie dankten aan de geschiktheid van den grond voor de peperteelt en aan den ondernemingsgeest van den een of anderen geldschieter, die zijn geld aan een landbouwonderneming wilde wagen. De gewone gang van zaken was dan deze, dat het hoofd van zulk een volksplanting, na aanbieding van een geschenk als hommage en belofte van betaling der hasil van het te verkrijgen product, van den Soeltan een aanstellingsacte verkreeg. Kwam de volksplanting tot zekeren bloei, dan werd zij een bijna op zichzelf staand staatje, dat zich om den Soeltan gaandeweg hoe langer hoe minder bekommerde.
1) Zie art. 9 der Bestuursinstructie gecit. in dl. I, p. 324 nt. 3, benevens de gedrukte Nota over politiek beleid en bestuurszorg II B (2de dr.) p. 19. Zulk een samenvoeging stuit echter gewoonlijk op politieke bezwaren (wrevel en verzet van de zijde der bevolking), zoodat • vele, zeer kleine, weinig bevolkte landschappen in Atjèh moesten blijven bestaan. De Atjèher, die van zijn eigen wettig hoofd veel verdraagt, erkent niet dan gedwongen het gezag van een outsider. De heer H. T. Damsté schreef indertijd: „In het algemeen lijkt het ook voor Atjèh verkieslijker, om het uit elkaar vallen van landschappen te voorkomen, dan om de in vroeger tijden gescheiden stukken weer te trachten tot elkander te brengen en te hereenigen". Zie diens opstel: Samentrekkingen van Inlandsche Bestuursressorten, De Indische Gids 1910 dl. II, p. 1596.



Verscheidene der Onderhoorigheden ter Oostkust zijn pas in de eerste of tweede helft der 19de eeuw gesticht, ook met geldelijke hulp uit de, na de stichting van Singapore, in ontwikkeling toenemende Britsche bezittingen aan de overzijde van Straat Malaka. Zoo ontstonden er tal van peperkoninggeslachten.
De Oelèëbalang's van Groot Atjèh zien op die potentaatjes daarom min of meer neer en vinden hen minder dan zichzelf, — juist andersom dus dan het Gouvernement, dat de hoofden in Groot Atjèh als ambtenaren des Soeltan's beschouwde en hen bij overneming van het soeltansgezag tot Gouvernementsambtenaren (zie dl. I, p. 16 en 67)') maakte, terwijl met de tot zelfstandigheid opgeklommen hoofden in de Onderhoorigheden met veel ceremonieel verklaringen werden gewisseld, alsof zij heusche vorsten waren, zonder rekening te houden met hun verhouding tot Groot Atjèh, waarvan de volksplanters veelal afkomstig waren. Zoo werden aan vele hoofden rechten toegekend, die hun niet toekwamen, van anderen de rechten over het hoofd gezien, zoodat de grootste verwarring werd gesticht, waarvan ons bestuur in Atjèh nog jaren lang de wrange vruchten heeft geoogst.
Ook voor de hoofden der Maleische nederzettingen ter Westkust is de qualificatie „vorsten" zeker een al te weidsche naam. De voornaamste dier landschappen zijn gesticht door Mënangkabauers van Soematra's Westkust, waaronder er waren „die door hun vlucht herwaarts aan de gevolgen van misdrijven trachtten te ontkomen, of eene toevlucht zochten tegen de Padrische overheersching" zoo lezen we op p. 59 van Prof. Veth's „Atchin".
Kan men in de bovenbedoelde gevallen nog van overdreven voorstellingen spreken, ook is het wel voorgekomen, dat het Gouvernement welbewust onderhoorige vorsten in zelfbesturende omzette. Een voorbeeld hiervan is Tëmiang. In 1884 had de Soeltan van Siak, waaraan de Tëmiangsche landschappen onderhoorig waren, die staatjes bij contract aan het Nederlandsch Indische Gouvernement overgedragen, waardoor zij dus onmiddellijk aan onze suprematie onderworpen waren. Toch heeft het Gouvernement ook de hoofden van die staatjes als op zichzelf staande Zelfbestuurders behandeld -).
Bij ons binnendringen in het Gajöland vonden we daar een geheel andere wijze van bestuursvoering, dan men in Atjèh gewoon was. Het gezag was daar (en is er nog ten deele) over vele hoofden verdeeld. Niet de kampoeng, maar de stam, of het onderdeel van een gesplitsten stam, vormde er de bestuurseenheid met een eigen hoofd, rödjö, of pëngoeloe genoemd. En daar de verschillende Gajösche kampoeng's niet zelden door een aantal stammen, die weer tot onderscheiden stamdeelen behoorden, werden bewoond, was ook het aantal rödjö's niet te overzien. Bovendien waren die rödjö's niet anders dan de uitvoerders van den wil hunner stam-, of geslachtsgenooten (saudörö). Een minderheid kon zich daaraan te allen tijde door eenvoudige losscheuring en door verhuizing elders onttrekken. Het spreekt wel vanzelf, dat zulk een separatieve bestuurstoestand
1) Vgl. nog Mr. C. van Vollenhoven: Miskenningen van het adatrecht (1909) p. 6 vg.
2) Zie Bijl. Handelingen 1885/86 N°. 110-12 en Mr. H. J. Spit t. a. p. blz. 10 vg.



Organisatie van het landschapsbestuur.
allerminst bevorderlijk kon worden geacht, aan een behoorlijke vestiging van onzen invloed in deze streken. Daarvoor was een gecentraliseerd gezag noodig. Om hiertoe te geraken, vond ons bestuur een expediënt in het reeds bestaande instituut van het këdjoeroen-schap, dat wel is waar van buiten was ingevoerd en op het inwendige leven der Gajö's weinig invloed had, maar toch door hen als legitiem en eerbiedwaardig werd erkend ')• In verband hiermede beschouwde het Gouvernement het door de Gajö's bewoonde gebied, als een combinatie van zes zelfbesturende rijkjes, wier hoofden (Këdjoeroen's) het ook (1902—1905) de Korte Verklaring liet teekenen. Nu het bestuur dezen weg eenmaal had ingeslagen, is het te begrijpen, dat zijn streven er verder steeds op gericht is geweest, het këdjoeroen-ambt uit zijn machteloosheid op te heffen en den patriarchalen bestuursvorm in een territorialen om te zetten. Reeds op de groote hoofdenvergadering van 2 Juni 1904, waarin aan de hoofden van Gajö Loeös de nieuwe stand van zaken werd duidelijk gemaakt, werd hun o. m. op het hart gedrukt, dat voortaan alle zaken middels den Këdjoeroen bij het bestuur zouden worden voorgebracht 2). En in de Bestuursinstructie voor de onderafdeelingschefs in de Gajö- en Alaslanden (zie dl. I, p. 324 nt. 3) wordt het nog eens duidelijk gestipuleerd: „Het Europeesch bestuur moet er naar streven, om de tegenwoordige nominale territoriale hoofden meer en meer daadwerkelijk gezag te doen krijgen en behoort dus met beleid het éénhoofdig gezag dier hoofden over de stamhoofden gesteund en gevestigd te worden. Men moet alzoo komen tot een zelfbestuur, zooals dat in de Onderhoorigheden aan de landschapshoofden is gelaten en waarbij dan de stamhoofden alleen het gezag hebben over hun stam, ondergeschikt aan het territoriale hoofd. Waar noodig moeten de stamhoofden door krachtig ingrijpen
tot deze ondergeschiktheid worden gebracht Daar de leden van één stam in
meerdere kampoeng's dooreengemengd met leden van andere stammen worden aangetroffen, is een afronding der stamgebieden door verhuizing van gezinnen c. q. ook door uitwisseling van kampoeng's gewenscht en noodzakelijk". Sedert heeft de gewenschte overgang van het genealogisch tot het territoriaal bestuur dan ook regelmatig plaats gehad. Het meest is dit proces gevorderd in Gajö Loeös en Sërbödjadi, het minst in het Meergebied.
In het Alasland vonden we bij onze komst aldaar in Juni 1904 een analogische bestuursregeling als in Gajö. Ook deze veelkoppige Hydra moest dus worden uit den weg geruimd. Ook hier zocht men in het bestaande këdjoeroen-schap een aanknoopingspunt, om tot een meer intensief bestuur te geraken. Op de groote hoofdenvergadering van 29 Juni 1904 werd door den toenmaligen overste Van Daalen bekend gemaakt, dat het Alasland door onderwerping onder het Nederlandsch gezag was gebracht en dat de beide Këdjoeroen's als opperste landshoofden werden erkend en dus door de ondergeschikte hoofden moesten worden gehoorzaamd. In 1905 legden zij beiden de Korte Verklaring af. De hierboven
1) Dr. C. Snouck Hurgronje: Het Gajöland p. 90.
2) Zie J. C. J. Kempees t. a. p. blz. 134 vg. en de vastlegging van dit historisch moment op PI. 1 aldaar.



uit de Bestuursinstructie geciteerde beginselen waren ook toepasselijk op het Alasland, zelfs werd er den nadruk op gelegd, dat „daar vooral uitwisseling van kampoeng's (zal) moeten plaats vinden". Moet de territoriale organisatie voor een deel der Gajö-landschappen nog als een betrekkelijk ver verwijderd desideratum worden beschouwd, in het land der Alassers heeft zij reeds geheel haar beslag gekregen.
Op Simaloer, waar de aangetroffen volksstammen geen bepaalde hoofden hadden, heeft ons bestuur kunstmatig landschappen gevormd, en onder het centraal gezag gebracht der vreemdelingenhoofden, die in 1874 eerst de verklaring in 6, in 1880 die in 18 artikelen, en in 1900 de Korte Verklaring hebben geteekend.
Uit het boven aangevoerde blijkt, dat bij de organisatie van het landschapsbestuur het streven naar een uniform systeem overal duidelijk doorstraalt. Waar het Gouvernement landshoofden vond, heeft het die gemaakt öf tot districtshoofden (in Groot Atjèh), öf tot Zelfbestuurders (in de kust-Onderhoorigheden). Waar zich nog geen staatsgezag gevormd had en alleen familie- of stamhoofden werden aangetroffen (Gajö- en Alaslanden en Simaloer), heeft het zich uit de moeilijkheid gered door toevallig bestaande, maar in werkelijkheid buiten de organisatie van het gemeenschapleven staande, autoriteiten tot Zelfbestuurders te maken. Zoo' is er reeds veel van het specifiek Inlandsche in het bestuur aan de zucht naar uniformiteit opgeofferd, en wel in zulk een mate, dat het vaak zeer moeilijk, is, uit den tegenwoordigen toestand den ouden nog te herkennen. Van de werkelijke macht der vele dignitarissen in de Onderhoorigheden, met wie vroeger diende te worden rekening gehouden, is thans weinig of niets meer overgebleven. Allerlei titulaturen duiden veelal nog slechts aan, welke waardigheden de dragers ervan eertijds bekleed hebben en van welken maatschappelijken rang en stand zij zijn, zonder meer. Velen hunner zijn nog wel invloedrijke personen, vooral wanneer zij naverwant zijn aan het landschapshoofd, maar hun medezeggingsschap in bestuurszaken is zoogoed als geheel uitgeschakeld, tenzij zij zelf het bestuur voeren over een landstreek, dan wel over één of meer kampoeng's of kampoengcomplexen.
Was het streven van ons bestuur, om die z.g. tusschenhoofden zooveel mogelijk uit den weg te ruimen, daartegenover is de positie der Oelèëbalang's door den invloed van dat bestuur niet weinig gestegen. Hun gezag was autocratisch, maar aan een despotisch optreden hunnerzijds waren toch breidels aangelegd. Dreef een Oelèëbalang de inhaligheid te ver, dan trokken de menschen weg, of 'ze stelden zich onder een anderen heer. Zijn eigen belang bracht dus mede, zijn onderhoorigen niet al te zeer tegen zich te maken. Het was dus van beide kanten een politiek van geven en nemen. Nadat de Kömpeunl het verzet door kracht van wapenen had gebroken, nam zij de zorg voor de veiligheid over. Geen Oelèëbalang behoeft meer te vreezen, dat zijn volk hem de gehoorzaamheid zal opzeggen. Ieder is zeker van het zijne en voelt zich veilig met de Kömpeunl in den rug. De volksgunst is voor den Oelèëbalang niet meer een levensquaestie als voorheen. Dat er onder die vroegere „radja's" des lands zouden zijn, die de



Positie van het landschapsbestuur.
sterke beenen missen, om de weelde hunner positievergrooting naar behooren te kunnen dragen, was te verwachten. Inderdaad zijn er tegenwoordig in hun gild, die tegenover hun onderhebbenden driester optreden, dan zij vroeger zouden durven doen.
Waar we er thans toe overgaan, de samenstelling van het inheemsche bestuur nader te bezien, eerst in het rechtstreeksch gebied, dan in het indirect gebied, zij vooraf opgemerkt, dat het verschil in de positie van het bestuur in beide gebieden niet zóó groot is, als men wellicht zou meenen. Vooreerst zijn de Zelfbestuursregelingen navolgingen van de Gouvernementsregelingen, of van door het Gouvernement vastgestelde modellen. We zagen bijvoorbeeld reeds, dat de belasting- en heerendienstregelingen in het wèl en het niet rechtstreeks bestuurd gebied in hoofdzaken met elkaar parallel loopen. Ook het verschil in rechtspraak is meer van juridischen dan van feitelijken aard. Verder heeft het Zelfbestuur wel is waar een „eigen wetgevingsbevoegdheid", maar in in de practijk komt deze gewoonlijk hierop neer, dat dat bestuur willig den wensch van het Gouvernement decreteert. Diezelfde afhankelijkheid bestaat ook ten opzichte van het „eigen geldelijk beheer". Bij de bespreking der landschapskassen werd reeds opgemerkt, dat de meeste landschappen niet eens een eigen zelfbestuurskas hebben, maar dat hun geldmiddelen in een gemeenschappelijke onderafdeelingskas zijn opgenomen. Men denke bijvoorbeeld aan de onderafdeelingskas van Sigli, waar de gelden van 25 landschappen te zamen door den Europeeschen bestuursambtenaar aldaar worden geadministreerd. Zulke combinaties zijn in een land, dat in meer dan 100 zelfbesturende landschappen is verbrokkeld, zeer verklaarbaar, maar van werkelijke zelfwerkzaamheid der bestuurders is zoodoende toch weinig te bespeuren.
„De mate van beperking van de vrijheid der Zelfbesturen hangt overigens voornamelijk af van den graad van ontwikkeling, het peil waarop het Zelfbestuur zich weet te verheffen: hoe meer het landschapsbestuur doordrongen is van het besef van zijn hoogen overheidsplicht, dat het vooral den plicht heeft, niet voor het belang van eigen persoon en geslacht, maar ten behoeve van land en volk overeenkomstig de eischen van den tijd te arbeiden, en hoe betér dat bestuur zijne taak begrijpt, hoe meer ook zijn wil parallel zal loopen met dien van den Opperheer, hoe meer werkelijke wilsovereenstemming dus, hoe minder reden voor dezen om in te grijpen en hoe eerder deze er toe zal kunnen komen, de landschapstaak aan het Zelfbestuur ten volle toe te vertrouwen, die taak zelfs uit te breiden door inkrimping van de Gouvernementstaak. Dit is het perspectief, dat in de zelfbesturende landschappen ligt. Maar een perspectief dat, zooals het nu is, alleen op den Gouvernementswil drijft" ').
1) W. Verbeek: De zelfbesturende landschappen buiten Java, Koloniale Studiën 1919 p. 463 vg. Dit opstel geeft, behalve een heldere en zaakkundige uiteenzetting van het onderwerp, ook op p. 484 de literatuur, waaraan nog is toe te voegen het sedert verschenen art„Zelfbesturen" in de Encycl. v. Ned. Indië (2de dr.).



A. INHEEMSCH BESTUUR IN HET RECHTSTREEKS BESTUURD GEBIED.
a. In de afdeellng Groot Atjèh.
Na de tweede expeditie in 1874 werd, zooals gezegd (dl. I, p. 16 en 67) besloten, Groot Atjèh in eigen beheer te nemen. De definitieve bestuursorganisatie kon echter eerst tot stand komen, nadat in 1879 geheel Groot Atjèh onderworpen was. De voorstellen der commissie, die hierover advies had uit te brengen, leidden tot den directen bestuursvorm in dit gebied, welke geregeld werd bij Stbl. 1881 N°. 79 (dl. 1, p. 21 en 68).
Ten aanzien van het inheemsch bestuur aldaar werd bepaald, dat de aanstelling der verschillende hoofden zooveel mogelijk zou geschieden met inachtneming van de plaatselijke volksinzettingen. Als bezoldiging werden hun de inkomsten gelaten, welke het gebruik hun toekende, hoofdzakelijk bestaande uit de opbrengst van de, hun onder het vroegere Soeltan's-bestuur afgestane, gronden en uit aandeelen in belastingen op civiele processen, echtscheidingen en begrafenissen. Alleen de in- en uitvoerrechten, door enkele hoofden geheven, en de voordeelen, welke door sommigen uit den opiumhandel genoten werden, waren, sedert onze vestiging, voor goed vervallen. Ten einde de hoofden aan ons gezag te verbinden, werden voor acht hunner bezoldigingen vastgesteld en bleven de inkomsten van drie van hen, welke hun reeds vroeger (in 1877) waren toegekend, voorloopig onveranderd ').
De bedoelde regeling van 1881 bepaalde verder, dat Groot Atjèh verdeeld zou zijn in districten {oelèëbalang-schappen), de districten in moekim's en de moekim's in kampoeng's. De hoofden der sagi's vielen hierbij weg; bij de bestuursorganisatie in Stbl. 1899 N°. 259 werden zij echter weer in de inheemsche bestuursformatie opgenomen.
Onderwerpen we thans de samenstelling van het inheemsch bestuur in Groot Atjèh aan een nadere beschouwing.
1. Sagi-hoofden.
Buiten het eigenlijke Soeltan's-gebied werd Groot Atjèh van ouds verdeeld in een drietal sagi's 2), of provinciën, elk 'genoemd naar het oorspronkelijk aantal moekim's, dat zij bevatte, met name: doea plöh doea (XXII Moekim's), doea plöh nam (XXVI Moekim's) en teungöh Iheë plöh (XXV Moekim's). Deze benamingen zijn behouden gebleven, ook nadat het aantal moekim's in den loop des tijds aanmerkelijk gewijzigd is.
De oorsprong der sa^/-indeeling is niet met zekerheid uit te maken. Dr. Snouck Hurgronje acht het meest waarschijnlijk, dat de drie sagi"s aanvankelijk een soort
1) E. B. Kielstra: Beschrijving van den Atjèh-oorlog dl. III, p. 533.
2) Sagi, of: so^róé = hoek, zijde. Ook in het Gajöland spreekt men wel van de toeloe sagi, de „drie hoeken", d. i. de federatie van Pëpari', Pënösan, en Gëgarang (Het Gajöland p. 242).



Sagihoofden.
van bondgenootschappen uitmaakten, elk bestaande uit eenige oe/èëöü/on^-schappen, die zich door gemeenschappelijke belangen met elkaar verbonden hadden, teneinde door onderlinge hulp sterk te zijn tegen vijanden (De Atjèhers dl. 1, p. 93 vg., The Achehnese 1: 89 vg.)').
Dat elke der drie federatie's behoefte gevoelde aan één hoofd en daartoe den invloedrijksten, machtigsten Oelèëbalang uit haar midden aanwees, lag voor de hand. Zulk een hoofd had echter natuurlijk alleen in die zaken gezag, waarbij gemeenschappelijke belangen betrokken waren. De andere Oelèëbalang's bestuurden overigens hun eigen gebied, alsof er geen sagi bestond (De Atjèhers dl. I, p. 95, The Achehnese 1:91).
De sa^'-hoofden werden tevens beschouwd als de voogden over Atjèh: moest er een nieuwe Soeltan worden aangesteld, dan kozen zij dien meestal uit de familie van zijn voorganger, maar zij schrikten ook niet terug, voor de invoering eener nieuwe dynastie, of voor de keuze van een vreemdeling. De nieuw aangestelde moest dan elk hunner een som schenken van $ 500 als „huwelijksgift" (djinamèë). Men stelde namelijk de inhuldiging van een nieuwen Soeltan voor, als een huwelijk van den vorst met zijn land2).
De naam Panglima Sagi, waarmede de drie sö^/'-hoofden door ons vaak worden aangeduid, is bij den Atjèher niet gangbaar3). Deze noemt hen: Panglima doea plöh doea (moekim), P. doea plöh nam (moekim), en P. teungöh Ihèë plöh (moekim). Over hen sprekend, zegt hij gewoonlijk: Teukoe Oelèëbalang Ihèë sagöë.
In het tegenwoordig bestuurs-systeem zouden de sogv-hoofden zonder eenig bezwaar kunnen worden gemist.
Stbl. 1922 N°. 451 art. 4 bepaalt, dat in de afdeeling Groot Atjèh, met inachtneming zooveel mogelijk der oud-Atjèhsche instellingen en gebruiken, de hoofden der sagi's en der oelèëbalang-schappen, hun vervangers en helpers, en de hoofden der moekim's worden benoemd, geschorst en uit hun betrekking ontslagen door het Hoofd van gewestelijk bestuur en de hoofden van minderen rang door den assistent-resident der afdeeling.
Evenals bij de benoeming van andere hoofden, wordt ook bij die der sagihoofden het beginsel der erfopvolging in acht genomen. Hun bezoldiging blijkt uit den staat, behoorende bij letter A. van artikel 5 van Stbl. 1922 N°. 451.
Het sögv'-hoofd der XXII Moekim's gold steeds als de voornaamste van het
1) Behalve deze drie sagi's in Groot Atjèh, vindt men ook in de Onderhoorigheden wel voorbeelden van zulke federatie's van oelèëbalang-schappen. Juist zooals Atjèh zijn XXII Moekim's van Panglima Polém heeft, zoo vinden we in Pidië de XXII Moekim's van Béntara Keumangan. Men denke ook aan de vroegere Kawaj XII tusschen Groot Atjèh en het Gajöland. Bij de behandeling van het inheemsche bestuur in de Onderhoorigheden zullen van zelf nog meer voorbeelden ter sprake komen.
2) Dr. C. Snouck Hurgronje: De Atjèhers dl. I, p. 122, 139—145 (The Achehnese I: 116, 132—140); K. F. H. van Langen: De inrichting van het Atjèhsche staatsbestuur p. 404.
3) Hij heeft voor de betrokkenen iets kleineerends. Wèl spreekt men van den teungkoe sagöë — den dorpsgeestelijke — in tegenstelling van den teugkoe poemoebeuët — den godsdienstonderwijzer — maar de titel Panglima Sagi is niet comme il faut.



drietal titularissen. Volgens T. J. Veltman ') zou Teukoe Moeda Sa ti het eerste hoofd dezer sagi in het midden der 17de eeuw door de Oelèëbalang's van de Bovenstreken (Toenong) van Groot Atjèh, oorspronkelijk ten getale van 22, tot hun federatiehoofd zijn gekozen. Wegens zijn verwantschap met het Atjèhsche Soeltangeslacht, zou hij den ambtsnaam hebben verkregen van Panglima Pölém2), d.i. „Heer Oudere Broeder", welke titel ook door zijn opvolgers gevoerd werd. De tegenwoordige titularis Teukoe Moehamat Dawöt zou het zevende hoofd zijn uit het Pèlém-geslacht3). Hij draagt voorts den erfelijken titel van Sri Moeda Peurkasa.
Het sflgï'-hoofd der XXV Moekim's voert den titel van Teukoe Siah Oelatna en zijn ambtgenoot van de XXVI Moekim's dien van Imam Moeda.
De sagi der XXVI Moekim's bestaat thans uit 6 oelèëbalang-schappen n.1.: IX Moekim's Toengköb, III Moekim's Kajèë Adang (welke beide districten de vroegere XIII Moekim's Toengköb uitmaken), III Moekim's Oelèë Kareuëng, III Moekim's Lam Rabö, IV Moekim's Ateuë' (welke drie districten de vroegere XIII Moe-
1) Nota over de geschiedenis van het landschap Pidië p. 69.
2) Pölém is syn. met dalem en tjoetlém, waarin lém = oudere broeder (cfm. abang). Het woord pö (Q. en Alas: mpoe, Mal. poe, ampoe, ampoenja en poenja) komt in verschillende beteekenissen voor. Vooreerst in die van „eigenaar": po tanoh (G: mpoe ni tanöh) = de eigenaar van het land. Verder neemt het de plaats in van een bezitaanduidend aanhechtsel, bijv. oelön po (G: akoe mpoeé) = het mijne. Dan duidt po de plaats van afkomst aan; zoo noemt men iemand van de kampoeng X bijv. Pb X (of: Njac X). Eindelijk komt po voor in verschillende samenstellingen, vooral in titelnamen, in den zin van „heer", „meester". Benige dezer samenstellingen leerden we hierboven reeds kennen. Pb roembh (G: mpoe n oemah) = heer des huizes (vgl. dl. I, p. 256); teukoe pö = heer teukoe-, teungkoe pb = heer teungkoe-, pbteu meureuhöm = wijlen Zijne Majesteit (vgl. dl. I, p. 6); pöteu Allah = onze Heer God; pöteu Radja = onze vorst; Oelèëbalang pöteu = Oelèëbalang van „onzen Heer"; pbteu Djeumalöj = onze heer Djamal al-Alam; pb tjoet =een titel voor mannen en vrouwen van aanzien, zooals vrouwen en dochters van Oelèëbalang's en mannelijke afstammelingen van een Soeltan's dochter (men denke aan Pö Tjoet Bariën, den naam van het tegenwoordige vrouwelijke landschapshoofd van Toengköb); pb tjoet meurah is de titel van de nu nog te Koeta Radja wonende weduwe van Toeankoe Mal.imoed; pb meurah = wisselwoord voor olifant (vgl. dl. I, p. 191). Vgl. over de beteekenissen van het Atjèhsche pb: Dr. C. Snouck Hurgronje, Atjèhsche taalstudiën p. 185, 197 en 203. Verder is te wijzen op de overeenkomst van het Atjèhsch met de taal der Tjam's (zie dl. I, p. 221), in welke laatste pb ook vaak voorkomt als titelnaam van goden, priesters en koningen. De Tjamsche vorsten worden bijvoorbeeld aangeduid met pb tau en patau, waaraan het Atjèhsche pöteu (G: mpoentö) als benaming van den Soeltan (vgl. boven p. 176) beantwoordt; het Tjamsche pö mo'ra (naam v. d. godheid Mara) komt etymologisch overeen met het evengenoemde Atjèhsche pö meurah (zie E. Aymonier en A. Cabaton: Dictionnaire Tjam-Fran$ais, 1906, p. 309 i. v. pö en p. 380 i. v. mo'ra). Meurah is zoowel in Atjèh als in Gajö de algemeene titel van legendarische en andere hoofden uit den voortijd; men denke aan namen als: Meurah Hasan, Meurah Hoesain, Meurah Boediman, Meurah Qahib, Meurah Silau, Mërah Mögö (in Gajö) enz. (zie De Atjèhers dl. I, p. 232 nt. 2, The Achehnese 1: 217 nt. 3, Het Gajöland p. 99 nt., Gajö Wdbk. i. v. miïrah, P. J. Veth^ Atchin p. 60). Vgl. ook het Bataksche na mora (vorstin, vrouw van den radja) en het Mënangkabausche marah (Wdbk. J. L. van der Toorn i. v.).
3) In de bovengeciteerde „Nota" van T. J. Veltman worden de namen der elkaar opvolgende Pölém's aldus opgegeven: 1. Teukoe Moeda Sa'ti Lam Tjot, 2. Teukoe Panglima Pölém,
3. Teukoe Panglima Tjoet Kléng, 4. Teukoe Panglima Tjoet Amat ( — 1845), 5. Teukoe
Panglima Tjoet Banta (1845—1879), 6. Teukoe Radja Koeala (1879—1891), 7. Teukoe Moehamat Dawöt (1891—heden).



Oelèëbalang's.
kim's Boeëng vormen) en de III Moekim's Keureukon (eertijds tot het Soeltan'sgebied behoorende).
De sagi der XXV Moekim's is samengesteld uit 5 oelèëbalang-schappen n.1.: VI Moekim's, IV Moekim's Lhö' Nga, IX Moekim's, III Moekim's Daröj (welk laatste district vroeger in de IX Moekim's was begrepen), en de VI Moekim's Lhöng.
De sagi der XXII Moekim's bestaat als van ouds uit 2 oelèëbalang-schappen n.1.: V Moekim's Mön Tasië1 en VII Moekim's Ba ét, benevens 15 op zichzelf staande moekim-schappen.
Buiten het sö£7-gebied vallen:
A. De geheele onderafdeeling Koeta Radja, omvattende:
1°. de hoofdplaats Koeta Radja en de vier zelfstandige gampöng's: Keudah; Djawa; Baroe en Pasar Meuseugit Raja; Planggahan en Blang Peureula1. Deze gampöng'?, behoorden vroeger (met nog andere) tot het directe Soeltan's gebied en meer speciaal tot de z.g. Banda Atjèh, d. i. de hoofd- of handelsstad van Atjèh;
2°. de havenplaats Oelèë Lheuë;
3°. de op zichzelf staande oelèëbalang-schappen Meura'sa en Meuseugit Raja
aan den linkeroever der Atjèh-rivier;
4°. de zelfstandige gampöng's: Peunajöng met Lam Poelö en Lam Dingén,
Beurawé en Lam Bhö' aan den rechteroever der .Atjèh-rivier; 5°. de zelfstandige moekim's: Loeëng Bata en Pagar Ajé (met Lam Sajoen);
B. Van de onderafdeeling Lhö" Nga alleen de z.g. Zuidelijke nederzettingen, bestaande uit:
1°. het oelèëbalang-schap VI Moekim's Lhöng;
2°. de op zichzelf staande moekim Leupoeëng.
C. De geheele onderafdeeling Sabang, omvattende de vier zelfstandige moekim's: Balöhan, Paja, Iböïh en Sabang.
2. Oelèëbalang's.
Dezen zijn van ouds de eigenlijke volkshoofden, de territoriale hoofden bij uitnemendheid. Hun gezag is ouder dan dat der Soeltan's en berust dan ook niet op vorstelijke instelling. Wèl stelden zij prijs op een erkenning vanwege het hof te Koeta Radja, maar zij beschouwden toch hun rechten geenszins als daarvan afhankelijk (De Atjèhers dl. I, p. 91—93 en 137, The Achehnese 1: 88—89 en 131).
Voor de uitdrukking „oelèëbalang-schap" heeft het Atjèhsch geen bepaald woord. De Atjèhers spreken van „het land" (nanggröë), of van „het beheerde" (neumat, van mat = vasthouden, beheeren), of van „de heerschappij" (geunggam) van den Oelèëbalang, evenals zij het gebied van den imeum wel aanduiden als neumat imeum, en de gampöng als de neumat keutjhi. Op dezelfde wijze spreekt de Gajö van de nëmatön (van amat, cfm. Atj. mat), of de gënggöm van dezen of genen rödjö.
Het reeds aangehaalde Stbl. van 1881 N°. 79 maakte van de Oelèëbalang's in Groot Atjèh districtshoofden. Zie over hun benoeming en ontslag p. 191 hierboven.
13



Heeft dus het Gouvernement van deze „heeren des lands" Gouvernements ambtenaren gemaakt, zoo doet dit hun oudere inheemsche functie toch niet te niet '). Evenals zoowat alle andere ambten in Atjèh, is ook dat van Oelèëbalang erfelijk in de mannelijke lijn. Bij voorkeur valt de keuze op den oudsten zoon, als die geschikt is. Moet in een anderen tak der familie gezocht worden, dan heeft steeds bij geschiktheid de oudste tak (toeha bidjèh) de voorkeur.
Hun bezoldiging is geregeld bij den staat behoorende bij letter A. van artikel 5 van Stbl. 1922 N°. 451. Nevens deze inkomsten ontvangen zij nog 8% collecteloon voor de door hen geïnde belasting op het slachten van runderen en buffels en hun aandeel in de procentsgewijze belasting op de civiele processen. Hun vroegere tallooze adat-inkomsten zijn sedert de invoering van ons rechtstreeksch bestuur vervallen.
Door het Reglement tot regeling van het rechtswezen in het gewest Atjèh en Onderhoorigheden (Stbl. 1881 N°. 82, zooals sedert gewijzigd) is de politie opgedragen (behalve aan de gampöng-hoofden) aan „de hoofden der moekim's" en „de districtshoofden" (Oelèëbalang's).
In de bij Stbl. 1867 N°. 10 bedoelde „aanwijzing dergenen, tegen wie geene burgerlijke regtsvordering of vervolging tot straf mag worden ingesteld, dan na te hebben verkregen het verlof, vereischt bij art. 84 van het Reglement op hét beleid der Regeering van Nederlandsch-lndië", zijn de Atjèhsche hoofden door een volgend Ind. Stbl. nooit opgenomen 2).
Bij de inheemsche rechtspraak vervullen de Oelèëbalang's thans de functie van alleen sprekend rechter, terwijl zij ook optreden als leden der moesapat's. Volgens het adat-recht berustte de rechtspraak uitsluitend bij hen.
De Oelèëbalang'?, worden door de eigen onderhoorigen in de aanspraak aangeduid met de titels teukoe, of: teukoe pö, of: teukoe ampön, of ook wel (maar dan vooral door vreemdelingen) met radja.
Men heeft in Groot Atjèh 15 oelèëbalang-schappen, waaronder 2 opzichzelf staande (d. w. z. buiten het sag7-gebied gelegen) n.1.: Meura'sa, en Meuseugit Raja L/O.
De Oelèëbalang heeft zijn helpers. De voornaamste, om zoo te zeggen zijn rechterhand, heet banta, waarvoor gewoonlijk één zijner jongere broeders of verdere naaste bloedverwanten fungeert. Rakan noemt men de gezellen van een Oelèëbalang, d. z. lieden, die in zijn huis of de naaste omgeving wonen en voeding en kleeding voor zich en hun gezin van hem ontvangen (De Atjèhers dl. I, p. 96 en 125, The Achehnese 1:93 en 119).
3. Moekim-hoofden (imeum).
Tusschen de dorpsbesturen en den Oelèëbalang staan de imeum's, hoofden der moekim's.
1) Vgl. over dit tweeledig karakter van het oelèëbalang-schap Mr. J. H. Heslinga: Het Inlandsch bestuur en zijn reorganisatie in Ned. Indië (dissertatie 1920) p. 22 en Ene. Ned. Indië, 2de dr., dl. I (1917) p. 286.
2) Mr. J. H. Heslinga t. a. p. blz. 23.



Moekimhoofden.
Het oorspronkelijk doel der moekim-indeeling blijkt reeds uit den naam, een Arabisch woord (moeqim), dat den ingezetene eener plaats aanduidt (vgl. dl. I, p. 383).
De Vrijdagsdienst is volgens de Sjafi'itische school slechts geldig als 40 mannelijke, vrije, meerderjarige moeqïm'? dien bijwonen. Daar de bevolking der meeste gcimpöng's niet talrijk genoeg was, om geregeld een Vrijdagsgodsdienstoefening met 40 deelnemers te houden, streefden vrome lieden in Atjèh, vanaf het oogenblik, dat de Islam daar wortel begon te schieten, er naar om, waar eenige (oorspronkelijk als regel vier)') dorpen niet te ver uiteengelegen waren, ze tot een Vrijdagskring te vereenigen, waarbinnen dan een moskee werd gebouwd. Men noemde de zoo gevormde kringen, met verdraaiing der beteekenis van het Arabische woord, alle moekim. Niet onwaarschijnlijk zijn de aldus vanzelf opgekomen moekim's of Vrijdagskringen later, op aandrang der schriftgeleerden (oelama's), door het Soeltan's bestuur, dat gaarne een gecentraliseerde indeeling zag, stelselmatig over zijn geheele gebied uitgebreid (De Atjèhers dl. I, p. 84 vg., The Achehnese 1: 80 vg.).
Van deze Vrijdagskringen waren sommige nauw aan elkaar verbonden, die dan weder als de III Moekim's, IV Moekim's enz. werden aangeduid. Iedere Oelèëbalang werd het hoofd van eenige van die moekim's. Ook de namen der drie sagi's wijzen, zooals we zagen, op de 26, 25 en 22 moekim'?,, die daarbinnen oorspronkelijk werden geformeerd.
Aan het hoofd van iedere moekim kwam een imeum, een naam, die in den aanvang den leider (Arab. imam) van den Vrijdagsdienst binnen den Vrijdagskring aanduidde, welk ambt echter in den loop des tijds ontaardde: de imeum's werden erfelijke, wereldlijke hoofden, Oelèëbalang's in het klein (Oelèëbalang tjoet), zonder eenig godsdienstig karakter, die de leiding van de Vrijdags-galat aan speciale moskeebeambten (imeum meuseugit) overlieten.
Thans zijn de imeum's adathoofden, ondergeschikt aan hun Oelèëbalang's, of bij uitzondering zelfstandig, en de moekim'?, zijn bestuursressorten geworden. De Oelèëbalang gebruikt den imeum als zijn gemachtigde, om bevelen en beslissingen binnen zijn gebied bekend te maken en te helpen uitvoeren. De imeum's zijn dus tot een soort van tusschenhoofden, onderdistrictshoofden zoo men wil, geworden, de zelfstandige (d. i. niet onder een Oelèëbalang staande) moekim-hooiden tot districtshoofden. Men vindt nu in Groot Atjèh een 58-tal imeum'?, en 22 op zichzelf staande imeum'?,, van welke laatste in de onderafdeeling Seulimeum alleen een 15-tal. Sommige dezer moekim'?, hebben hun zelfstandigheid daaraan te danken, dat ze om politieke overwegingen door den Soeltan tot zelfstandige (wakeuëh)districten gemaakt zijn (De Atjèhers dl. I, p. 131, The Achehnese 1:125). De zelfstandige moekim'?, zijn, op den titel na, feitelijk kleine oelèëbalang-schappen.
Men vindt de moekim-ressorten niet alleen in Groot Atjèh — het ommeland
1) Hier en daar vindt men de herinnering aan deze oude Vrijdagskringen terug. Zoo zijn o. a. de oe/éëöa/afl.g'-schappen IV Moekim's Ateuë* en III Moekim's Lam Rabè (beide in de sagi der XXVI Moekim's) in moekim's verdeeld, die elk nog uit vier dorpscomplexen zijn samengesteld.



van den Soeltan's zetel — maar ook in de meeste der Pidiësche landschappen, in Meureudoe, en in de onderafdeeling Meulaboh. Over Daja sprekende, duiden de Atjèhers dit gebied wel aan, als de doea kroeëng limöng moekim. Twee dezer moekim's zouden uit de sagi der XXII Moekim s en de drie andere uit de sagi der XXV Moekim's zijn voortgekomen. Dat de moekim-indeeling in Daja nu nog zou bestaan, is ons echter niet gebleken.
Bij zijn bestuursinrichting heeft het Gouvernement ook de moekim-hoofden, evenals de sagï'-hoofden en Oelèëbalang's, tot Gouvernementsambtenaren gemaakt. Ofschoon de moekim's, zooals uit het bovenaangevoerde blijkt, geen eigenlijke rechtsgemeenschappen zijn, zijn zij toch ook in het volksbewustzijn gegroeid tot rechtsgemeenschappen boven de gampöng. De imeum's worden door het Hoofd van gewestelijk bestuur benoemd en ontslagen. Hun bezoldiging blijkt uit den Staat, bedoeld op p. 194 hierboven.
Op de onderste sport van de inheemsche bestuursladder staat het dorpsbestuur. Alvorens tot een beschouwing daarvan over te gaan, laten we hieronder, bij wijze van recapitulatie, nog een overzicht volgen van de Inlandsche hoofden in Groot Atjèh, met- vermelding van de door hen genoten bezoldiging. Hierbij dient te worden in het oog gehouden, dat waar de tegenwoordige titularissen op' een hoogere bezoldiging zijn aangesteld, dan de in het schema vermelde, zij dat traktement blijven behouden tot hun defungeeren en verder dat de daarin bedoelde personeele toelagen alleen zullen worden genoten, zoolang de huidige belanghebbenden hun betrekking blijven bekleeden (Stbl. 1922 N3. 451 art. 5).
District | .
I Hoofden en hun jaarlijksche
,. ~ | bezoldiging
ameenng Buitenhetsfl^/.gebied Binnen het sa^'-gebied
Koeta Radja! - - Vier zelfstandige gampöng-hooiden
I (1. Djawa, 2. Keudah, 3. Baroe en Pasar Meuseugit Raja, 4. Planggahan en Blang Peureula') elk ƒ300. Meuseugit Raja (aan - Zelfstandige Oelèëbalang ƒ 900 (per¬
den linkeroever der soneele toelage ƒ3.900).
! Meura"sa'er) } — Zelfstandige Oelèëbalang ƒ 1200.
LoeëngBata - ! Zelfstandige imeum ƒ480.
Pagar Ajé (met Lam i — . Zelfstandige imeum ƒ
| Sajoen) I
1) Tijdens het Soeltan's bestuur werd onder den naam Meuseugit-Raja verstaan de hoofdmoskee ter hoofdplaats (Banda Atjèh) en de daaromheen aan weerskanten van de Atjèh-nvier gelegen i 24\ gaimpon s^ D.t gebied werd door een panglima bestuurd, wiens ambt erfelijk was en van een gewoon oe;^a;««.?-schap slechts doo den naam en de nabijheid van het vorstenverbiijf viel te ondersche.den. De panghma Meuseug.t iajajocht enkel zijn gebied aan den linker rivieroever duurzaam bezitten. Dat aan den rechter oeve ( P Peunaióntr met Lam Poeló en Lam Dingén, Beurawé en Lam Bho') ging over aan den Kali Malikon Adé, en werd na de verbanning van den laatsten titularis en de opheffing van dat ambt in ^ d'^ct geste d onde den controleur te Oelèc Lheuë, na de bestuursorganisatie van 1922 direct onder den controleur te K
Radja (De Atjèhers dl. I, p. 127, The Achehnese 1: 121; Stbl. 1906 N. 105; Kol. Verslag 906
en 1907 kol. 21). 



Inheemsch bestuur in Groot Atjèh.
District
Onder- __ Hoofden en hun jaarlijksche
afdeeline I , , bezoldiging
Buiten het sagi-gebied } Binnen het sagi-gebied
I I 1
Koeta Radja —-Ter havenplaats Oelèë Lheuë een
zelfstandig gampöng-hooid ƒ300. Lhöc Nga — Sagi der XXVI Moe- Sagi-hoofd ƒ2400 (personeele toe-
kim's, omvattende: lage ƒ1200).
a. III Moekim's Kajèë Oelèëbalang f 900 en één imeum Adang (van Siplöh Meunasah Tibang) ƒ300.
b. IV Moekim's Ateuë* Oelèëbalang ƒ900 en vier imeum's
(1. Ateuë*, 2. Oelèë Groepheuëng,
3. Meulajoe, 4. BoeëngTjala) elk ƒ300.
c. IX. Moekim's Oelèëbalang ƒ 1200 en acht imeum's Toengköb (1. Tjadé', 2. Silang, 3. Kliëng, 4.
Sim, 5. Lam Barö Angan, 6. Lam Barö Lam Bada, 7. Bramèë, 8. Lam Nga) elk ƒ300.
d. III Moekim's Lam Oelèëbalang ƒ900 en twee imeum's Rabö (1. Leupoeëng en Lam Teubèë,
2. Lam Blang) elk ƒ300.
e. III Moekim's Oelèë Oelèëbalang ƒ 900 en twee imeum's Kareuëng (1. Lam Oedjöng, 2. Pangöë) elk ƒ300.
ƒ Moekim Lhèë, of III Oelèëbalang f 900 en drie imeum's Moekim's Keureu- (1. Gani, 2. Loebö®, 3. Lam Garot) kon ') ! elk ƒ300.
Sagi der XXV Moe- Sagi-hoofd ƒ2400. kim's, omvattende:
a. Moekim Peuët, of Oelèëbalang f 1200 (personeele toeIV Moekim's Lhö1 lage ƒ600) en vier imeum's (l.Lhö* Nga Nga, 2. Lam Peu° oeë', 3. Lam Lhèm,
4. Koeëh) elk ƒ300.
b. VI Moekim's Oelèëbalang f 1200 (personeele toe¬
lage ƒ1500) en negen imeum's (1. Goerah, 2. Bradeuën, 3. Lam Baroeëh, 4. Lam Bacét, 5. Lam Teungöh, 6. Lam Pageuë, 7. PoelèBreuëh-Noord, 8. Poelö Breuëh-Zuid, 9. Poelö Deudab) elk ƒ300.
c. III Moekim's Daröj Oelèëbalang ƒ900 en drie imeum's
(1. Lam Ara, 2. Djeumpét, 3. Daröj) elk ƒ300.
d. IX Moekim's Oelèëbalang f 1200 (personeele toe¬
lage ƒ 600) en zes imeum's (1. Oelèë Soesöh, 2. Lam Koenjèt, 3. Biloej, 4. Tjöt Bheuë, 5. Lheuë, 6. Lam Reuëng) elk ƒ300.
1) Het gebied der III Moekim's Keureukön behoorde oorspronkelijk tot de XXII Moekim's, doch kwam later onder de XXVI Moekim's en werd ten slotte zelfstandig (wakeuëh) gemaakt, aan geen sagi-hoofd onderworpen, doch door ons bestuur weder onder de XXVI Moekim's gebracht (De Atjèhers dl. I, p. 130 vg., The Achehnese 1: 123 vg.).



District
Onder- Hoofden en hun jaarlijksche
afdeeling bezoldiging
Buiten het sa^'-gebied Binnen het sagi-gebied
Lhö* Nga De z.g. „Zuidelijke nederzettingen", omvattende :
a. VI Moekim's Lhöng — Oelèëbalang ƒ 1200, vijf imeum's
(1. Glé Broeë", 2. Lhöng, 3. Blang Mè, 4. Kroeëng Kala, 5. Koeloe) elk ƒ300 en één imeum (Paröë) ƒ180.
b. Leupoeëng — Zelfstandige imeum ƒ900. Seulimeum — Sagi der XXII Moe- Sagi-hoofd ƒ2400 (personeele toe-
kim's, omvattende: lage ƒ4800).
a. V Moekim's Mön Oelèëbalang f 1200, vier imeum's Tasië* (1. Pi Jeuëng, 2. Lam Djampo11, 3.
Höhö, 4. Tjöt Salöran) elk ƒ 300 en één imeum (Mön Tasië') ƒ480.
b. VII Moekim's Ba'ét Oelèëbalang ƒ1200, zeven imeum's
(1. Sibrèë, 2. Ateuë1, 3. Kroeëng Ma^, 4. Lam Krac, 5. Lam Lheuë, 6. Ba'ét, 7. Lam Ara) elk ƒ300 en één imeum (Lam Teungöh en Aneu' Batèë) ƒ420.
c. Reukië Zelfstandige imeum f 600.
d. Eumpèë Ara „ „ „ 480.
e. Djroeë* „ „ „ 480. ƒ Aneu' Glé „ „ „ 300.
g. Lam Leu'öt „ „ „ 900.
h. Glé Jeuëng „ „ „ 900.
i. Tanöh Abèë „ „ „480. k. Lam Kabeuë „ „ „ 360. I. Seulimeum „ „ „ 900. m. Djanthöë „ „ „ 360. n. Goenöng Biram „ „ „ 360. o. Lam Teuba „ „ „480. p. Kroeëng Raja „ „ „ 480. q. Lam Panaïh en
Leungah „ „ „ 360.
r. Pantja „ „ „ 300.
Sabang Sabang — „ „ „ 300.
Balohan — „ „ „ 300.
Iböïh — „ „ „ 300.
Paja — j „ „ „ 300.
4. De dorpsoverheid.
Samenstelling.
De kleinste politieke eenheid in Groot Atjèh is de gampöng, liet dorp, ook wel saböh meunasah genoemd (dl. 1, p. 387 nt. 3). De leden worden niet door



verwantschap, maar door bijeenwoning bepaald. Is het volgens Prof. Snouck Hurgronje waarschijnlijk, dat een gampöng in een vroegere periode der maatschappelijke ontwikkeling één bepaalde genealogische groep (kawöm) bevatte, even waarschijnlijk is het, dat de vroegere hoofden van gampöng's geslachtshoofden (panglima kawöm) zijn geweest (De Atjèhers dl. I, p. 62, The Achehnese 1:59).
Het aantal dorpen, waarin een moekim is verdeeld, is in het algemeen onbepaald; hierboven (p. 195) werd reeds opgemerkt, dat dat aantal aanvankelijk als regel vier bedroeg.
De gampöng-bevolking wordt voorgesteld als één groot gezin, bestaande uit vier elementen, de z.g. „vier hoeken van de gampöng" (peuët sagöë gampöng): 1°. het dorpshoofd, keutjhï (lett.: oude), of de „vader" {koe, of: eumbah) van het dorp; 2°. de dorpsgeestelijke, teungkoe (meunasah), of de „moeder" (ma) van het dorp; 3°. de dorpsoudsten, of ouderlingen, oereuëng toeha (lett.: oude lieden), zijnde de mannen van ervaring, levenswijsheid, goede manieren en adatkennis in het dorp (zonder daarbij aan den leeftijd-dier personen te denken); 4°. de menigte = oereuëng leu, of: oereuëng lé, dat zijn dus de „kinderen" van „vader"-keutjhï en „moeder"-teungkoe.
Algemeene gampöng-belangen (bijv. feestelijkheden) krijgen eerst hun beslag na algemeen overleg (sipakat peuët sagöë gampöng)').
De meeste keutjhï's oefenen slechts over één gampöng gezag uit; er zijn er echter, die 2—4 gampöng's onder zich hebben.
Het gebied, waarbinnen de teungkoe meunasah zijn functies uitoefent, is gewoonlijk één gampöng-, slechts in de zeldzame gevallen, waarin twee dorpen één meunasah deelen, strekt hun werkzaamheid zich over beide uit. Vroeger (dl. I, p. 387) is reeds gezegd, dat men in één dorp nooit meer dan één dorpsbedehuis vindt. „Eén gampöng met twee meunasah's" duidt zelfs spreekwoordelijk een onmogelijkheid aan (De Atjèhers dl. I, p. 63 nt.). Het aantal dorpsoudsten is onbepaald. Volgens de adat moesten er feitelijk vier zijn (toeha peuët), maar als regel vindt men er in iedere gampöng maar twee of drie. Eén van hen draagt den titel van waki (lett.: gemachtigde, Arab. wakïl) en is des keutjhï's rechterhand bij de behartiging der dorpsbelangen.
In de Bovenstreken (Toenöng) en ook hier en daar in de Benedenstreken (bijv. in de IV Moekim's Ateuëf en in de III Moekim's Lam Rabö) is het juist andersom en heet het dorpshoofd waki en is de keutjhï (daar veelal uitgesproken als geutjhï) zijn gemachtigde. In de beide laatst genoemde oelèëbalang-schappen is de waki het hoofd van een dorpscomplex, terwijl de hoofden der afzonderlijke dorpen keutjhï heeten; iedere moekim heeft daar vier waki's (vgl. hierboven p. 195 nt.)2).
1) De Atjèhers zijn groote vrienden van moepakat (Arab. moewafaqat), zoo al niet in het wezen der zaak, dan toch in den vorm; de nietigste onderwerpen geven tot uitvoerige gedachtenwisseling aanleiding (De Atjèhers dl. I, p. 79 vg., The Achehnese 1:76).
2) Deze waki's dragen dan ook dezelfde uniform als de keutjht's elders in Groot Atjèh. Voor al de hoofden in deze afdeeling is vóór eenige jaren de ambtskleeding door den gouverneur vastgesteld.



Aanstelling.
Bij Stbl. 1922 N°. 451 art. 4 § VI is voorgeschreven, dat in Groot Atjèh de hoofden van minderen rang dan de moekim-hoofden (dus de dorpshoofden) worden benoemd door den assistent-resident „met inachtneming zooveel mogelijk der oud-Atjèhsche instellingen en gebruiken".
Komt de betrekking van keutjhï te vaceeren en dreigen de zaken daardoor, zooals men zegt, in de war te loopen (meuroen roen), dan wordt door de andere dorpsautoriteiten een vergadering belegd (meudoee) en wordt bij moepakat een opvolger aangewezen. De verkozene wordt door den Oeleêbalang in de meunasah aan de dorpsgenooten bekend gemaakt. Bij zijn aanstelling (geuböh) wordt hij bij wijze van wijding met een weinig gele kleefrijst achter de ooren bestreken (peusoenténg).
Hoewel de persoonlijke wensch van den Oeleêbalang bij de verkiezing van een keutjhï natuurlijk niet zonder invloed is, staat, evenals bij alle ambtsverkiezingen, ook hierbij het beginsel der erfelijkheid (toeroen-moeroen) voorop en gaat bij overlijden van den functionaris het ambt over op den oudsten zoon (aneiï phön, of: aneu" oelèë bara), of bij gebreke van zoons op den naasten mannelijken bloedverwant (broeder, enz.), waarbij dan de voorkeur wordt gegeven aan den oudsten familietak (toeha bidjèh).
Een waardig keutjhï behoort dus van een keutjhï-familie af te stammen. Men acht dit ook noodig, wijl zich in zulk een familie uit den aard der zaak een som van overgeleverde kennis omtrent de landswetten en -gebruiken opéénhoopt, die men bij anderen vergeefs zou zoeken. Een dorpshoofd, dat niet uit een oude keutjhï-ïamïïie is voortgekomen en dus geen z.g. keutjhï asaj is, maar daartoe verheven is, duidt men aan met den schimpnaam keutjhï barö ').
Ook voor de benoeming van een nieuwen teungkoe (meunasah) geldt het erfelijkheids-motief, maar men eischt tevens van hem, dat hij iemand is, die zijn godsdienstplichten getrouw nakomt (oereuëng meu agama), dat hij dus is leubè, of: paki1). Liefst heeft men, dat hij ook een weinig geletterd is en bijvoorbeeld
1) Dit barö (lett: nieuw) is in minachtenden zin, zooals hier, wellicht het best weer te geven met ons „nieuwbakken", of „pas geworden". Zoo zegt men bijv.: kaja barö han mèè tameu'oetang, malim barö han mèë tameugoerèë, d. i. „van hem, die pas rijk geworden is, moet men geen geld te leen vragen (daar van zoo iemand geen inschikkelijkheid is te verwachten), een nieuwbakken schriftgeleerde moet men zich niet tot leeraar nemen (zoo iemand mist de ondervinding om een goed onderwijzer te zijn)".
2) De naam leubè (G: lebé, Mal. labai) is van Indischen oorsprong (Tamil: labbai, lebbai) en blijkbaar met den Islam uit Indië naar den Archipel overgebracht. Hij diende oorspronkelijk ter aanduiding van een „moslimsch koopman", maar wordt tegenwoordig zoowel door de Indiërs als door de bevolking in Ned. Indië overdrachtelijk toegepast op „vromen", d. w. z. op hen, die meer werk van den Islam maken, dan de groote massa, vgl. Jav. santri (zie Dr. Ph. S. van Ronkel in Tijdschr. Bat. Gen. dl. 56, 1914, p. 137—141). Syn. met leubè is paki, d. i. het Arab. woord faqïr= „arme", of ook wel „iemand die behoefte heeft" (n.1. aan Gods steun), en in Atjèh (en Gajö) „iemand die trouw zijn godsdienstplichten vervult". (Vgl. Ene. Ned. Indië, 2de dr. i. v. lebé en pakir en daar opgegeven literatuur). Opp. van leubè en paki is bangsat, een woord, dat in het Atjèhsch zoowel „deugniet", als „analphabeet", als „iemand die de godsdienstplichten niet nakomt" beteekent. De Atjèhers maken wel onderscheid tusschen



de in het Maleisch geschreven Kitab Sirat (Arab. Qirat al-moestaqim, zie dl. I, p. 7) kan lezen, omdat daarin allerlei voorschriften te vinden zijn omtrent vasten, lijkwassching, godsdienstoefeningen enz., altemaal werkzaamheden, waarmede een teungkoe vertrouwd moet zijn. Mist hij die voor de practijk benoodigde kennis, dan noemt men hem wel smalend een leubè pateuën d. i. „een leubè, die nog niet rijp is" ')•
Dr. Snouck Hurgronje schrijft: „Er zijn wel knappe teungkoe1 s, maar over het algemeen is hunne onkunde spreekwoordelijk, zóó, dat de speciale aanduiding van eenen teungkoe als teungkoe meunasah (in onderscheiding van leubè'?,, malém's, enz.) in het gesprek der Atjèhers gewoonlijk eene zinspeling op diens onwetendheid bedoelt. Geen wonder, daar ook dit ambt in de meeste gevallen erfelijk overgaat op den zoon of naasten bloedverwant van een overleden functionaris. Men begrijpt, hoeveel schadelijker de gevolgen der erfelijkheid zijn bij een ambt, tot welks behoorlijke uitoefening eenige studie der Moslimsche wet volstrekt onontbeerlijk is, dan bij adat-betrekkingen, waarvoor het minder op aangeleerde kennis dan op levenservaring aankomt2). Een keutjhi , wiens ervaring te wenschen overlaat, is slechts minder bruikbaar dan een ander, en hij vindt in zijne gampöng menschen genoeg, die die leemte door raad en daad kunnen aanvullen; een teungkoe, die niet gestudeerd heeft, is onbruikbaar. Velé teungkoe's laten dan ook al hunne functiën eenvoudig door een of anderen geletterden gampöng-genoot waarnemen. De voordeelen nemen zij in ontvangst, doch geven aan de leubè s of malém's, die in hunne plaats handelen, eenig loon voor hunne moeite" (De Atjèhers dl. I, p. 78, The Achehnese 1:75).
De verkiezing van een teungkoe geschiedt op dezelfde wijze als die van een keutjhi
De toeha's worden noch aangesteld, noch verkozen, maar door de algemeene opinie aangewezen.
Functiën.
De keutjhi' heeft te zorgen voor orde en veiligheid in zijn gebied en de gampöng-bdangen te behartigen. Bij de regeling daarvan vergadert hij met de andere gampöng-genooten. Welke belangen als dorpsbelangen gelden, wijst de adat aan; daartoe behooren allerlei familieaangelegenheden, de rijstcultuur, verhuizing, regeling der vleeschverdeeling op de slachtdagen (ma meugang) vóór het begin en bij het einde der Vasten (vgl. dl. 1, p. 342) enz. Vooral bij die vleeschdistributie, waarbij ieder, naar rang en stand, zijn door de adat nauwkeurig aangewezen aandeel moet hebben (vgl. dl. I, p. 244), blijkt, of de keutjhi den noodigen tact heeft, om met zijn volkje om te gaan.
pasè' (= Arab. fasiq) en bangsat; pasè° = iemand, die de godsdienstplichten wel kent, maar ze niet opvolgt, bangsat = iemand, die in totale onwetendheid {djahé— Arab. djahilijjah) voortleeft en voor wien dus God noch gebod bestaat.
1) De benaming pateuën leerden we vroeger (dl. I, p. 168) reeds kennen, om het half rijpe groei-stadium van de klappervrucht aan te duiden.
2) Vgl. dl. I, p. 331 nt.



Aan den teungkoe (meunasah) is in het algemeen de zorg voor de godsdienstige aangelegenheden in het dorp opgedragen. Men zegt wel, dat de pen (kalam)') zijn lans en de apam (het bekende Atjèhsche gebak, zie dl. I, p. 337) zijn schild is. Dat de eerste dezer beide zaken voor de meeste dorpsgeestelijken meer een ideëel dan een werkelijk attribuut is, hebben we zooeven gezien, dat de laatste in hun leven inderdaad een groote plaats inneemt, zullen we later nog gelegenheid hebben op te merken.
In de meeste omstandigheden, waarbij iets in het belang der gampöng of harer bewoners te regelen valt, treden vader-keutjhi en moeder -teungkoe gezamenlijk op, de eerste als vertegenwoordiger van de adat, de laatste als vertegenwoordiger van de hoeköm (Arab. hoekoem = „de beslissingen, uitspraken" n.1. der heilige Wet), daar echter de adat den voorrang heeft boven de hoeköm, is bij alle overleg tusschen beide bestuursdignitarissen, de invloed van den teungkoe toch van ondergeschikten aard.
De taak van den teungkoe omvat:
1°. De zorg voor het dorpsgodsdiensthuis {meunasah), bestaande in het aanbrengen van de noodige kleine reparaties en het toezien, dat het waterreservoir (koelam) geregeld wordt aangevuld en daarbij steeds een emmer (tima) gereed ligt voor de ritueele reiniging. Leider van de vijf dagelijksche godsdienstoefeningen is hij niet, of alleen bij hooge uitzondering. We weten reeds (dl. 1, p. 388), dat de meeste meunasah's buiten de vastenmaand nooit voor de seumajang's worden gebruikt. Het is dan ook eigenlijk alleen in die maand> dat men bemerkt, dat de teungkoe de man der meunasah is, omdat hij dan iederen avond den trawèh-dienst (zie dl. I, p. 388) heeft te verrichten. Hoe het bij die nachtelijke godsdienstoefeningen toegaat, zullen we later zien bij de bespreking der seumajang's.
2°. De zorg voor de inning van de godsdienstige heffingen djakeuët (Arab. zakat) en pitrah (Arab. fitrah). In het eerste deel van dit werk (p. 459) werd reeds medegedeeld, dat na de zuivering van de rijst, de opbrengst gemeten wordt en dat degenen, die hun godsdienstplichten getrouw nakomen, er dan tegelijk de tienden als djakeuët van afhouden. De inning door den teungkoe geschiedt echter niet op het veld, maar de vromen dragen hun aandeel op eenigszins plechtige wijze aan hem over bij gelegenheid eener speciale kanoeri (k. djakeuët). Zij toonen hem daarbij een weinig van de door hen als djakeuët bestemde rijst, waarbij zij van hun bedoeling doen blijken, om het voorschrift der Wet na te komen, waarop de teungkoe even plechtig verklaart, de gave aan te nemen. Hij neemt, als hij huiswaarts keert, de rijst niet mede, maar laat die in loondienst later door een ander afhalen.
De pitrah wordt op den officieelen feestdag (oeröë raja poeasa) van den lsten Sjawwal, na afloop der Vasten, des morgens vroeg, vóór men zich in feestgewaad steekt, door den teungkoe in de meunasah in ontvangst genomen. Ook
1) Kalam (= Arab. qalam) = pen, gemaakt van de schachtvormige vezels (poeréh, G.: Ibngé, Alas: sëligi) aan den voet der bladscheeden van den aren-palm (vgl. dl. I, p. 159).



hierbij laat degeen, die haar opbrengt van zijn bedoeling blijken, bijvoorbeeld in de volgende bewoordingen: „Deze mijn pitrah voor twee (of drie enz.) menschen, die de Heer mij ten plicht heeft gesteld voor dit jaar, geef ik (reik ik over) aan U, teungkoe" (Njöë pitrah löntoean doea — of: Ihëë enz. — dröë oereuëng njang Toehan poewadjéb dalam thön njöë lön bri (djö) keu teungkoe). Volgens de Sjafi'itische wet moet de pitrah in natura worden voldaan. Waar nu rijstgebrek is, of ook wel om den teungkoe te helpen, die anders met zijn rijst geen raad zou weten, of om zichzelf het brengen der pitrah gemakkelijk te maken, vervangt men de rijst in dier voege door geld, dat men eerst zóóveel rijst van den teungkoe koopt, als men voor de pitrah voor zich en de zijnen noodig heeft, en dan die rijst als belasting weer aan hem afdraagt. Eenige are's rijst, die de teungkoe in voorraad heeft, stellen hem zoodoende in staat, de geheele belasting in geld te innen ').
3°. Het sluiten van huwelijken (peukawén, of: peukatib, of: peunikah) in normale gevallen. Waar het hem daartoe aan de noodige kennis ontbreekt, doet hij een meer ervaren dorpsgenoot in zijn tegenwoordigheid het werk verrichten. Onder normale gevallen worden hier verstaan die, waarbij de vrouw, die in het huwelijk zal treden, öf meerderjarig (menstrueerende) is en over een eigen iva/z'-bloedverwant beschikken kan, of minderjarig is en den bijstand heeft van haar vader (of bij diens ontstentenis van haar grootvader van vaderszijde).
De meest gewone gang van zaken is, dat de vader (of andere „bloedwali") zijn dochter uithuwelijkt aan den bruigom. Daar hem echter doorgaans de noodige kennis ontbreekt, voor huwelijkssluiting noodig, machtigt hij — wat de Wet toestaat — daartoe een deskundige, n.1. den teungkoe van de kampoeng der bruid. Trouwens al bezat hij de noodige kennis, dan nog zou geen Atjèhsche vader zijn dochter ooit zelf uithuwelijken, daar hij malèë zou zijn tegenover zijn aanstaanden schoonzoon te staan (vgl. dl. I, p. 245) en niet gaarne den schijn zou aannemen, van hem het huwelijksgeld (ha nikah) te moeten ontvangen.
In de gevallen, waarin de meerderjarige vrouw niet over een eigen bloedwali beschikken kan (bijv. als deze ontbreekt, dan wel afwezig, of onwillig is) staan haar volgens de Wet twee wegen open: öf zij kan zich wenden tot de overheid, die dan als ambtelijk uithuwelijker („algemeene wali") optreedt, naar den regel: „de overheid (hakim) is de walT voor ieder, wie anders geen walï heeft", welke functie (op Java: koewasa kakim genoemd) in vele Mohammedaansche landen aan de qadhï's of hun plaatsvervangers, is opgedragen, — öf de aanstaande echtgenooten kunnen met onderling goedvinden een willekeurig ander persoon, mits aan zekere vereischten van geschiktheid voldoende, tot walï aanstellen („hulp-, of noodwali"). Daar men in Atjèh aanneemt, dat daar geen kali's zijn, die aan de door de Wet gestelde eischen voldoen, gaat men in het gegeven geval direct tot aanstelling van een wali over (peutahkim dröë, of: peudp dröë = Arab. tahkim).
1) Zie De Atjèhers dl. I, p. 258 (The Achehnese 1: 239), alwaar erop gewezen wordt, dat deze ontduiking der Wet ook op Java vrij algemeen is. Vgl. nog Dr. Th. W. Juynboll's handleiding der Mohammedaansche wet p. 106.



Voor zulk een hulpwali — wali tahkim (Arab. hakam) genoemd — wordt als regel de teungkoe van de kampoeng der bruid verkozen. Mist deze daartoe de noodige kennis, dan een ander hulpvaardig geleerde. Het zoeken van een hulpwali noemt de Atjèher „een wali koopen" (blöë wali)').
Het uithuwelijken van een maagd (al dan niet volwassen), die geen wali heeft, of wier wali afwezig is, ligt buiten des teungkoe's bevoegdheid. Bij de bespreking der £fl//-rechtspraak komen we hierop terug.
4°. Het wijding geven aan godsdienstige maaltijden (kanoeri) door het z.g. meuhatam (Mal.: berchatam). Vóórdat men tot het nuttigen der gereedstaande spijzen overgaat en nadat de teungkoe om het wierookvat heeft gevraagd en dit vóór hem is neergezet, neemt het meuhatam een aanvang, dat uit vier elementen bestaat:
a. het gemeenschappelijk reciteeren van de al-patihah (zie dl. I, p. 423 nt. 2);
b. het gemeenschappelijk reciteeren (beuët ramè) van eenige Koran-stukken, waartoe aan de deskundigen onder de aanwezigen bij hun binnenkomen moekadam's worden uitgedeeld, dat zijn boekjes, die elk één van de 30 deelen (djoeïh) van den Koran bevatten;
c. het gemeenschappelijk vele (bijv. 100) malen reciteeren van tah/i's (zie dl. 1, p. 414);
d. een slotgebed (doe^a) van den teungkoe alleen, dat eigenlijk dient om een volledig Koran-reciet te besluiten; aan het einde hiervan vallen de aanwezigen met amïn in. ■»
Men heeft ook Maleische werkjes, waarin men alles bijéén vindt, wat voor dit meuhatam bij verschillende gelegenheden noodig is.
5°. Allerlei bemoeienissen met betrekking tot de lijkbezorging. Ligt iemand op het uiterste, dan wordt de teungkoe ontboden, om den stervende aan de geloofsbelijdenis (tjadat, Arab. sjahadah) te herinneren. Deze laatste dienst, den mensch bij zijn leven bewezen, heet peuntat, of: peu'euntat, d. i. „medegeven". Is de dood ingetreden, dan heeft de teungkoe te zorgen voor het verrichten van de lijkwassching (poemanöë manjèt). Hoe deze reiniging plaats heeft, zal bij de beschrijving der lijkplechtigheden blijken. Verder houdt de teungkoe den verplichten lijkdienst (seumajang manjèt = Arab. palat al-djinazah, d. i. de falat bij gelegenheid der begrafenis) bij het sterfhuis; niet zelden doet hij dit alleen, als regel echter met eenige deskundige huurlingen (leubè), wier aantal men, als de financiën zulks toelaten, gaarne tot 44 opvoert. Bij het delven van den grafkuil (oeroeë') is de teungkoe de eerste (poephön), die de spade in den grond steekt.
Wanneer de teungkoe na afloop van de begrafenisplechtigheid pas drie schreden huiswaarts heeft gedaan, zoo zegt men, dan komen reeds de grafengelen Monkar en NakTr (Atj. ■.Möngkarönwanangki) in het graf, om bij den overledene een onderzoek naar zijn geloof in te stellen. Daar deze dan de woorden der Mohammedaansche geloofsbelijdenis niet mag vergeten zijn, wor-
1) Vgl. Dr. C. Snouck Hurgronje: De Atjèhers dl. I, p. 362 vg. (The Achehnese I: 333 vg.).



den die hem door den teungkoe nogmaals met nadruk „voorgezegd" bij den (door de Wet niet verplicht gestelden, maar door de Atjèhers toch als zoodanig beschouwden) doodendienst bij het graf, welke naar het hoofdbestanddeel daarvan teuleukin wordt genoemd en uit drie elementen bestaat:
a. een onderricht of voorzegging ('teuleukin, Arab. talqin), naar aanleiding van het grafonderzoek (soeeuë Mongkarön);
b. het vele malen reciteeren (ratéb) van tahli's (zie dl, I, p. 414);
c. het voorzeggingsgebed (doe a teuleukin, Arab. doe a at-talqïn).
Zoowel het uitspreken van de teuleukin (peuleukin) als het daarnaar genoemde
gebed leest de teungkoe uit een boekje (soerat teuleukin) voor; het ratéb geschiedt
door alle aanwezigen gezamenlijk.
Na afloop van de begrafenis zijn de bemoeienissen van den teungkoe met den doode nog niet ten einde. Zoo is men in Atjèh gewoon, om den teungkoe, of andere vrome lieden, een groot aantal tahli s te doen opdreunen (toeéng tahli) om, zooals het heet, de leeftocht van den overledene voor zijn reis naar de andere wereld te vermeerderen (zie dl. I, p. 415). Een ander oud gebruik is, om gedurende de eerste dagen na iemands dood den teungkoe (meestal bijgestaan door eenige leubè's) bij wijze van zielmis eenig Koranreciet op zijn graf, of in het sterfhuis, te laten houden (beuët didjeurat). Bij dit reciet zit de teungkoe op een matje aan het hoofdeneinde van het graf, om welke omstandigheid spotlustigen hem wel aanduiden met oereuëng doeë di joeb nawaïh, d. i.: „hij die onder de ricinus zit", namelijk onder de levende struiken, welke, na het dichten van het graf, als voorloopige grafteekenen aan de beide uiteinden daarvan woiden geplant. Rijke lieden doen nog het beuët peuët plöh peuët verrichten, wat eigenlijk een voortzetting is van het beuët didjeurat, maar het heeft steeds in het huis van den afgestorvenen plaats van den lOden tot den 44sten dag na het overlijden.
Eindelijk zorgt de teungkoe ook voor het plaatsen der grafsteenen (pocla batèë), welke de recinusstruiken vervangen.
6°. De zorg voor de ritueele slacht (seumeusië, zie dl. I, p. 330 vg.).
7°. Bij de geboorte van een kind fluistert de ieungkoe (soms ook de vader), als het een jongen is, de bang of adan (Arab. adzan, formule der oproeping tot de ritueele godsdienstoefening) in het rechter- en de karnat (Arab. iqamah, laatste herinnering vóór een godsdienstoefening) in het linkeroor; als het een meisje is, alleen de karnat. De bedoeling hiervan is, dat het kind al dadelijk bij zijn intrede in het leven de Moslimsche geloofsbelijdenis hoore; deze komt namelijk in beide formules eenige malen voor.
Niet zelden wordt de hulp van den teungkoe ingeroepen bij ziekten en rampen, om dan als bezweerder (oereuëng teumangkaj)') op te treden. Wel is waar vindt men deze oereuëng teumangkaj vooral onder de pawang's, of kenners der geheime wetenschappen te land en te water (p. la öt, en p. darat), maar ook bij
1) Oereuëng teumangkaj = o. meuradjah = zij, die in staat zijn iemand te „belezen (iteumangkaj, of: radjah). Ié teunangkaj = ie neuradjah = belezen water, medicijn.



hen, die tot den geestelijken stand behooren (teungkoe's, malém's, leubè's) wordt dikwijls een beroep gedaan op hun hulp, om een gebed of bezweringsformule (;tangkaj, of: radjah, of: doe"a) te prevelen, bijvoorbeeld bij een of ander medicijn of toovermiddel.
De toeha, of ouderlingen, hebben geen bepaalde werkzaamheden. In het algemeen zijn zij aangewezen, om over de gemeenschappelijke belangen der gampöng mede te beraadslagen. Onder hen vindt men ook meestal de dorpsredenaars (oetöïh marit, zie dl. I, p. 246).
Inkomsten.
Met uitzondering van de op p. 196 genoemde zelfstandige gampöng-hoofden in de onderafdeeling Koeta Radja zijn de keutjhV's onbezoldigd. Het door hen genoten collecteloon voor de inning der bedrijfsbelasting werpt in den regel maar schamele inkomsten af. Ook die, waarop zij volgens de adat aanspraak mogen en kunnen maken, zijn slechts luttel en thans grootendeels vervallen. Zoo bijvoorbeeld de ha tjoepéng, die hun van adats-wege toekomt voor hun onmisbare hulp bij het uithuwelijken eener vrouw van hun gampöng '), maar nu zelden of niet meer voorkomt. Vroeger wist een geacht en verstandig keutjhi" zich nu en dan nog wel een douceurtje te verschaffen voor het in der minne bijleggen van geschillen tusschen gampöng-Ueden, maar ook deze emolumenten vloeien hem tegenwoordig maar spaarzaam meer toe. Alleen ontvangt hij nog den kop van elk geslacht dier, als belooning voor zijn diensten bij aankoop daarvan evn bij de verdeeling van het vleesch; verder is hem een eereplaats verzekerd bij de maaltijden ter eere van dorpsfeesten gehouden. Kleine belooningen of fooien voor diensten, zijn dorpsgenooten bewezen (bijv. voor het afhalen van passen op het bestuurskantoor en dergelijke), noemt men ngön blöë ranoeb, of: ngön blöë ië teubèë, d. i. (geld) om sirih, of suikerrietsap, te koopen.
Heeft het keutjhC-schap voor velen honoris causa nog zekere aantrekkelijkheid, winstgevend is het dus zeker niet. Zooals hieronder zal blijken, wordt de opbrengst van de djakeuët en pitrah in hoofdzaak alleen voor den teungkoe bestemd. Daar deze in financieel opzicht onder de leden van het dorpsbestuur toch reeds een bevoorrechte positie inneemt, zien velen de onbillijkheid in, om den keutjhi geheel buiten de. verdeeling te houden, temeer daar zijn bemoeienissen met de rijstcultuur (het voornaamste object dier belastingen) toch veel belangrijker zijn dan die van den teungkoe. Vandaar dat men er tegenwoordig meer en meer toe overgaat, om ook het dorpshoofd een aandeel in de opbrengst der hier bedoelde heffingen te geven.
De inkomsten van den teungkoe houden met zijn bovenvermelde functiën verband:
1°. Zijn aandeel in djakeuët en pitrah. Volgens de Moslimsche wet komen deze beide heffingen aan de volgende 8 categoriën van rechthebbenden gelijkelijk
1) De Atjèhers dl. I, p. 69 en 374 (The Achehnese 1: 66 en 342). Tjoepéng = het schaamdeelplaatje, aangeduid in dl. I. p. 277.



ten goede, met dien verstande, dat een in het land niet vertegenwoordigde categorie als niet bestaande wordt beschouwd:
a. armen (Arab. faqir) en b. behoeftigen (Arab. miskin). Zij worden min of meer als één groep beschouwd. De laatsten worden door de wetgeleerden wel van de eersten onderscheiden als degenen, die eenig, hoewel niet toereikend, middel van bestaan hebben '). Ook de Atjèhers vatten deze beide klassen gewoonlijk samen onder den naam paki-meuseukin'1), maar verstaan dan onder dien naam hen, die hun godsdienstplichten geregeld vervullen, ook zonder dat daarbij van behoeftigheid sprake is. Feitelijk is het echter de teungkoe, die het aandeel van armen en behoeftigen voor zichzelf in ontvangst pleegt te nemen, en wordt de pitrah beschouwd als het loon, dat men hem verschuldigd is voor het verrichten van de trawèh (dl. I, p. 388) in de vastenmaand, welke nachtelijke godsdienstoefeningen echter met de pitrah niet in het minste verband staan (De Atjèhers dl. 1, p. 76, 249, 257, The Achehnese I: 73, 232, 239). Volgens de Atjèhsche opvatting heeft de teungkoe die voor allen in zijn gampöng te verrichten. Is hij daarin nalatig, dan loopt hij gevaar, dat hem de pitrah wordt onthouden. Omgekeerd kan de teungkoe hen, die hunpitrahplichten verzuimen, betaald zetten, door hun zijn bijstand te weigeren bij sterfgeval of kanoeri;
c. de inners (Arab. camil = Atj. amèj). Daar men in Atjèh geen officieel aangestelde inners heeft, zou deze categorie dus moeten vervallen. Hierboven werd echter reeds opgemerkt, dat het tegenwoordig meer en meer gebruikelijk wordt, om een fractie, het ömèy-aandeel, voor het dorpshoofd te reserveeren 3);
d. bekeerlingen (Arab. moëaliaf = Atj.: moe'alah). Was deze categorie tijdens den oorlog niet geheel zonder beteekenis (vgl. De Atjèhers dl. 1, p. 291, The Achehnese I: 269), nu is ze dat feitelijk wèl. Alleen een enkele bekeerde Chinees zou hiervan, zoo noodig, nog kunnen profiteeren;
e. slaven. Deze categorie heeft in Atjèh nimmer eenig belang bij de verdeeling gehad;
f. schuldenaren (die een godgevallige schuld niet kunnen voldoen). In Atjèh verstaat men onder de schulden, die daarvoor in aanmerking komen, alleen die, ten behoeve van een meunasah of een moskee gedaan, bijvoorbeeld voor den aankoop van lampen, olie, aanschaffing van hout voor
1) Vgl. Dr. Th. W. Juynboll's „Handleiding" p. 98.
2) Eigenlijke armen, welke voornamelijk onder dobbelaars en opiumschuivers worden gevonden, heeten in Atjèh oereuëng gasiën (G.: djëma kesiti, Mal.: orang kasihari), of ook wel oereuëng papa (Jav.: wong pitpiï), d. i. ellendig, arm man. Vgl. over dit papa ook dl. I, p. 521.
3) Hier en daar zouden bedoelde heffingen ook wel door hoogere hoofden aan zich worden getrokken, hetgeen natuurlijk geheel onwettig is. Van een der Zelfbestuurders in het Pidiësche zou diens auto daarom bijv. spottenderwijs auto djakeuët worden genoemd. Waar voor Java bij Bb. 6200 een circulaire werd uitgevaardigd tot tegengang van dergelijke onregelmatigheden, schijnt ook voor streken als Atjèh eenige controle van Gouvernements wege op het beheer en de verdeeling dezer gelden zeer gewenscht.



reparatiewerk, het graven van een put voor de mueeie reinig..* «.
a Erfden 'op „den weg Gods" (Arab.: fi sabïl Allah), waaronder verstaan ' worden zij, die gewapenderhand tegen de ongeloovigen strijden ter verdediging of tot uitbreiding van het geloof. In Atjeh was de heffing der saW-gelden een tijd lang voor eerzuchtige oelama's een krachtig middel, om zich persoonlijk grooten invloed te verwerven, een afzonderlijke krijgskas te vormen en het verzet tegen het Nederlandsch gezag voortdurend levendig te houden (zie dl. 1, p. 27 en 318, verder De Atjehers dl 1 d 183 vg., The Achehnese I: 176 vg.); h arme reizigers (Arab.: moesafir = Atj.: meusapi). Ook deze categorie heeft voor Atjèh weinig belang, daar ze slechts bij toeval voorkomt.
In de practijk komen djakeuët en pitrah dus in hun geheel ten bate der teungkoe's, behoudens die streken, waar ook de dorpshoofden een aandec ontvangen. Een braaf teungkoe - schrijft Dr. Snouck Hurgronje zal, wanneer hij zelf behoorlijk voorzien is, aan de rechthebbenden van andere ca poriën, zoo dezen zich bij hem aanmelden, gaarne iets afdragen; zij volge Haarhii echter geen vaste regelen en velen hunner geven niets. ^
2° De huwelijksgoden voor de door hem gesloten huwelijken (ha gatib; al ha ' SU veelal geelt „ten (d. t. de bruidegom alleen, soms ook het bruidspaar gezamenlijk) hem ƒ1; de helft hiervan draagt hij af aan de beide leube s, die hem als getuigen ter zijde stonden. In het bovenbedoelde geval dat de teungkoe als hulpwali (wali tahkim) optreedt, bedraagt het huwelijksgeld + ƒ2.50.
3°' Tl dTh^oo, stuk goed, da, na de lijkwassching als
droogdoek" gedurende eenige oogenblikken over het lijk "'^spreit was; dikwijls vervangt men het door een geheel ongebruikt stiuk katoen, maar de naam idja peukréng blijft behouden (De Atjehers dl. 1, p. 474,
The Achehnese 1:428; Qt
b de patèë, d. z. met papier of pisangblad omwikkelde paKjes met kopergeld (21-10 centen) en stukken wit goed, welke worden uitgedeeld aan allen, die hebben deelgenomen aan den verplichten lijkdienst (seumajang
manièt) bij het sterfhuis;
c. de ha teuleukin, welke de teungkoe ontvangt als belooning voor den d hem geleiden doodendienst (teuleukin) bij het graf; volgens de overgeleverde adat bedraagt deze belooning samaïh = V4 gulden, maar-in werkelijkheid ƒ1. Het hiervoor bestemde geld wordt door velen reeds j leven afzonderlijk bewaard en dan nooit meer aangeraakt. Spreekwoordelijk heet het, wanneer iemand door diefstal of ramp aHes ye^enjieeft „zelfs mijn teuleukin-geld hebben zij weggenomen (Ion ha -ha teuleuk1 ka abéh djitjo , zie De Atjèhers dl. 1, p. 473, The Achehnese 1:428),
d. de oepah tahli, welke de teungkoe ontvangt voor het °Pdreun«-n van tahli's na de begrafenis, bedraagt, zooals we reeds weten (dl. I, p. 415) ƒ4—ƒ 10. In de grootere gampöng's vormen die tahli- gelden voor dei



Atjèhsche woning van het moekim-hoofd van Lam Nö (onderafd. Tjalang).
Phot. J. J. de Vink.
J. Kreemer, Atjèh II.
Plaat IV.







Dorpsoverheid.
teungkoe een niet onbelangrijke bron van inkomsten; hierop doelt het oude gezegde: „de Oel'eëbalang zit te wachten op de belastingpenningen, de teungkoe op de tahli-gelden, en wij allen op den dood" (doee Oelèëbalang prèh wasé, doee" teungkoe prèh tahli, doee geutanjöë prèh maté)-,
e. voor het bovenbedoelde beuët di djeurat wordt gewoonlijk geen loon betaald, alleen ontvangt de teungkoe dan met zijn helpers (leubè's) twee maaltijden daags, daar de deelnemers na afloop van elk reciet in het sterfhuis komen eten. Alleen waar des teungkoe's hulp wordt ingeroepen voor het eveneens reeds genoemde beuët peuët plöh peuët ontvangt hij daarvoor een geschenk (seudeukah) van ƒ7—ƒ 10.
4°. Het slachtloon (seumeuléhan) voor de door hem geslachte dieren, bestaande uit een stuk van den hals van het slachtdier, drie vingers breed onder de ooren. Niet bij iedere slacht ontvangt hij dit loon, wèl bijvoorbeeld bij die vóór het begin en bij het einde der Vasten (ma meugang, zie dl. I, p. 331), maar niet bij die op den gedenkdag van Moehammad's geboorte (Mö'löt), evenmin bij het slachtoffer ten behoeve van jonggeborenen (hakikah) en ook niet bij de slacht ten behoeve van kanoeri's. Daar de Wet wèl aangeeft, welke organen van het slachtdier bij de ritueele slacht moeten worden doorgesneden (zie dl. 1, p. 330), maar niet de plaats aangeeft, waar dit geschieden moet, heeft de adat hierin voorzien door te bepalen, dat de teungkoe snijden zal op de plaats, waar de punten der ooren reiken, als deze naar omlaag zijn getrokken.
Verder zijn er nog buitengewone inkomsten. Treedt de teungkoe bijvoorbeeld op als bezweerder bij ziekten of rampen (zie boven p. 205), dan kan dit strekken, om zijn inkomsten zeer te verhoogen. Ook geloften komen nu en dan den teungkoe ten goede, bijvoorbeeld in den vorm van schotels met allerlei spijzen. Wanneer men toch een dergelijke gelofte aan een of anderen heilige heeft gedaan, dan kan men die vervullen door het beloofde aan den teungkoe tot eigen gebruik ter hand te stellen; alleen moet deze het eerste hoofdstuk van den Koran (al-patihah) over de gave citeeren en de hemelsche belooning van het reciet opdragen aan dengene, wien de gelofte gold. Maar ook overigens ontbreekt het hem niet aan min of meer verplichte spijsgeschenken bij de vele soorten van kanoeri's, waarbij zijn hulp niet gemist kan worden voor het boven (p. 204) besproken meuhatam (vgl. De Atjèhers dl. I, p. 76, The Achehnese 1: 73).
b, In de onderafdeeling Singkel.
Behalve Groot Atjèh behoort tot het Qouvernements gebied nog een deel van de onderafdeeling Singkel, waar we het inheemsch bestuur dus nog hebben na te gaan.
Zooals reeds gezegd (dl. I, p. 70), werden de Bovenstreken van Singkel (n.1. de districten Simpang Kanan en Simpang Kiri) in 1908 gebracht onder het rechtstreeksch gebied en met het oude rechtstreeks bestuurde gebied van BenedenSingkel en Banjak-eilanden tot één onderafdeeling vereenigd, welke verdeeld is in vier districten, terwijl deze (met uitzondering der Banjak-eilanden) weder in
14



onderdistricten (datoe-schappen) onderverdeeld zijn. De districtshoofden (datoebësar) zijn tevens belast met het bestuur over het onderdistrict, waarin zij wonen. Bedoelde districten zijn:
a. Beneden-Singkel, onder den datoe-bësar van Nieuw Singkel, omvattende 4 onderdistricten (zie dl. I, p. 76), elk onder een datoe; _
b. Simpang Kanan, onder den datoe-bësar van Tandjoeng Emas, omvattende 5 onderdistricten (zie dl. I, p. 76), elk onder een datoe. Verder een paar Batakhoofden: de radja ikoetan en de radja pëndoea in de vier kampoeng's aan de Boven-Simpang-Kanan, welke door heidensche Batak's worden bewoond (zie dl. I, p. 218);
c. Simpang Kiri, onder den datoe-bësar van Binanga, omvattende 8 onderdistricten (zie dl. I, p. 76), elk onder een datoe;
d. Banjak-eilanden, onder den datoe-bësar (met titel toeankoe) en twee «/ef-officieele onderdistrictshoofden te Aloban op Poeloe Toeankoe en op Poeloe Pandjang. Als vergoeding voor de door hen gepresteerde diensten ontvangen zij ieder maandelijks een toelage van ƒ 25 uit de afkoopgelden der heerendiensten.
De districts- en onderdistrictshoofden worden allen benoemd door den gouverneur. De aan de onderdistrictshoofden rechtstreeks ondergeschikte kampoenghoofden worden door den plaatselijken bestuursambtenaar aangesteld, zooveel mogelijk overeenkomstig de wenschen der kampoengbewoners. De districtshoofden genieten ƒ 75 's maands, de onderdistrictshoofden ƒ 30 per maand, in tegenstelling met de in rang met hen gelijkstaande moekim-hoofden in Groot Atjèh, die over het algemeen slechts ƒ25 ontvangen. Bij Stbl. 1913 N°. 541 is daarom bepaald, dat de bij de inwerking treding daarvan in functie zijnde onderdistrictshoofden slechts tot hun defungeeren in het genot blijven van de bezoldiging van ƒ30, doch dat hun opvolgers slechts ƒ25 tractement zullen genieten. Bezoldigde kampoenghoofden komen niet meer voor. De bovenbedoelde Batakhoofden genieten een maandelijksche toelage van ƒ 10.
c. In de afdeeling Pidië.
Eindelijk behooren nog tot het rechtstreeks bestuurd gebied de z.g. Moekim Toedjöh of de VII Moekim's Pidië, welke vóór 1922 tot Groot Atjèh behoorden, maar bij de bestuursreorganisatie van dat jaar, met nog eenige straks op p. 213 te noemen landschappen, als onderafdeeling Padang Tidji overgingen naar de nieuw gecreëerde afdeeling Pidië. Hiertoe behooren de op zichzelf staande moekim's: Nitjah, Tandjong, Beurabö, Gögö; Peudaja, Koenjèt, Palöh, en Geuleudiëng. De hierover gestelde zelfstandige imeum's genieten elk een bezoldiging van ƒ 300 's jaars, met uitzondering van die van Geuneudiëng, die alleen een jaarlijksche personeele toelage ontvangt van ƒ 300.



Inheemsch bestuur in het indirect bestuurd gebied.
B. INHEEMSCH BESTUUR IN HET INDIRECT BESTUURD GEBIED.
a. Samenstelling.
Bezien we de samenstelling van het inheemsche bestuur in de verschillende landschappen, dan vertoont dit een veelkleurig mozaïek. „Waar het Inlandsch Zelfbestuur bestaat, blijft dit gehandhaafd'', zóó luidt het aangenomen beginsel, neergelegd in de Instructie voor de onderafdeelingschefs in de Onderhoorigheden. Toch is, zooals we zagen (boven p. 188), door den nivelleerenden invloed van ons gezag in het landschapsbestuur reeds veel vereenvoudiging aangebracht en zijn allerlei machthebbers, die zich vroeger min of meer deden gelden, gaandeweg geëlimineerd. We zullen trachten met eenige hoofdlijnen het „voorheen" en het „thans" met betrekking tot het landschapsbestuur in de verschillende onderafdeelingen te schetsen.
1. Onderafdeelingen Sigli, Lam Meulö en Padang Tidji.
We staan hier op den bodem van het klassieke Pidië, omtrent welks oudste geschiedenis nog zoo uiterst weinig met zekerheid bekend is. Vóór ongeveer 1521 zou dit rijkje korten tijd een soeltanaat zijn geweest en daarna door stedehouders van den Soeltan van Atjèh zijn bestuurd, waarvoor soms Atjèhsche Soeltans-telgen werden aangewezen '). In het tijdperk van anarchie, ingetreden onder het vrouwelijke Soeltans-bestuur, maakten de stedehouders zich weder vrijwel onafhankelijk van Atjèh. Zóó ontstonden uit het groote oelèëbalang-schap tal van kleinere landschappen, welke meestal voortdurend met elkaar in strijd waren.
Uit den chaos van hoofden in de Pidië-streek traden in de tweede helft der 19de eeuw steeds de hoofden van Pidië en Keumangan het meest op den voorgrond. Ieder had zijn aanhang van naburige Oelèëbalang's, en zoo vormden zij twee partijen of bonden, die fel tegenover elkander stonden, vermoedelijk als gevolg van beiderzijdsch streven naar het bezit van de mondingen van de Pidië-rivier.
Het geslacht der Pakeh's (Oelèëbalang's van de XII Moekim's Pidië) had den steun van Atjèh's Soeltan, die daarin een tegenwicht zocht tegen het zich niet veel om hem bekommerende Keumangan. Dra vormde zich een federatie van twaalf Oelèëbalang's: twee groepen van zes, onder leiding van Pidië en Ndjöng, tusschen wie in de betrekkelijke aanstellingsacten de verhouding werd geregeld als van vader tot moeder, zoodat Pidië als hoofd van het geheel werd beschouwd. De Oelèëbalang's vormden een bond van vriendschap, welks leden verplicht waren elkander te helpen in den oorlog 2).
De toenmalige Oelèëbalang van Keumangan vond in de oprichting van de federatie XII, door Pidië en Ndjöng met de daarmede bevriende en tegen Keumangan gekante landschappen, aanleiding om, zonder den Soeltan van Atjèh
1) Zie T. J. Veltman's Nota over de geschiedenis van het landschap Pidië p. 47 vg.
2) Zie Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 66, 1911, p. 407 vg.



daarin te kennen, eveneens een bondgenootschap in het leven te roepen, bestaande uit zes Oelèëbalang's ')• Ook Panglima Pölém en Meureudoe waren aan
de zijde van Keumangan.
Sedert het begin van den Atjèh-oorlog kwamen er geen ernstige botsingen tusschen Pidië en Keumangan meer voor. De bekende Pidië-expeditie onder Van Heutsz (1897—1898) maakte aan het bestaan der beide federaties, die de Pidiësche landschappen verdeeld hield, op krachtige wijze een einde.
De meest landwaarts in gelegen landschappen (Keumala, Tangsé, Geumpang) behoorden tot de voormalige federatie Kawaj XII, welke reeds in het eerste deel (p. 129) van dit werk werd genoemd in verband met de goudwinning. De bloeitijd van de goudwasscherijen is tevens die der landschappen van de Kawaj Xll2). Geumpang was toen het belangrijkste en meest bevolkte gebied, zóó zelfs, dat het door den Soeltan van Atjèh over de federatie aangestelde hoofd, n.1. de Tjhi , daar zijn zetel had. De Kawaj XII had haar ontstaan daaraan te danken, dat in vroegeren tijd de meeste producten uit het binnenland en zelfs van de Noordkust over het gebergte naar Meulaböh werden gebracht, dat eertijds een niet onbelangrijk handelscentrum vormde. Van Keumala Dalam af werden door den Tjhi Geumpang balè's of tolkantoren (zie dl. 1, p. 390) opgericht. Aan de sarakata, die hij van den Soeltan van Atjèh had ontvangen, ontleende hij de bevoegdheid, om over die balè's hoofden aan te stellen met den titel van Keudjroeën. Deze balè's waren op ongeveer één dagmarsch afstand van elkander verwijderd. De Keudjroeën's waren een soort van tolpachters, die belasting hadden te innen van reizigers, die in de balè's nachtverblijf hielden. Als contraprestatie w.erden de reizigers tegen eventueele aanrandingen van roovers zooveel mogelijk beschermd. Vandaar ook de naam °). Langzamerhand vormden zich bij die balè's nederzettingen, die zich naar de omstandigheden meer en meer ontwikkelden en uitbreidden, of in den loop der tijden gedeeltelijk of geheel ophielden te bestaan, leder jaar na de haddj-maand, de 12de maand van het Moslimsche jaar, moesten de Keudjroeën's van de Kawaj Xll zekere hasé aan den Soeltan van Atjèh opbrengen, voor eiken Keudjroeën bestaande uit één boengkaj (54 gr.) goud en één karbouw. De Keudjroeën-meuïh — stamvader van het oelèëbalang-geslacht der 11 Moekim's Keumala — was een ambtenaar van den Soeltan, belast met het innen der belasting in goud van de goudexploitatie der Kawaj XII. De sterk afnemende goudrijkdom aldaar had later den grooten trek der goudzoekers naar de Westkust ten gevolge, terwijl de hevige cholera-epidemie van 1878 de ontvolking
1) Zie Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 66, 1911, p. 421 vg.
2) De opgave der landschappen, die tot deze federatie behoorden, is niet constant. Vermoedelijk waren daartoe te rekenen: Reuhat (thans een onderhoorigheid van Teunóm); Pameuë; Geumpang; een meunasah van de II Moekim's Keumala; Keumala Dalam; een deel van Tangsé, Toengköb; Beunga (thans gevoegd bij Tangsé); Reungeuët (thans gevoegd bij de onderhoorigheid Langö van de Kawaj XVI, onderafd. Meulaböh); Lamjeuë (thans gevoegd bij Geumpang); Anöë (thans gevoegd bij Pameuë); en Ara (thans deels bij Toengkob, deels bij Wèjla gevoegd).
3) Kawaj = G: kawal — het door iemand beschermd gebied, ook: wacht, bescherming, bewaker. Keumawaj = G: ngawal-- de wacht houden.



Bestuur der or.derafdeelingen Sigli, Lam Meulo en Padang Tidji.
dier vroeger belangrijke landstreek voltooide. Op grond van de zeer geringe achtergebleven bevolking, heeft ons. bestuur in 1914 een einde gemaakt aan het zelfstandig bestaan van deze federatie door haar te verdeelen tusschen de onderafdelingen Sigli en Meulabüh ').
Vóór de bestuursreorganisatie van Stbl. 1922 N°. 451 omvatte de onderafdeeling Sigli een 23-tal landschappen, hoofdzakelijk in de Pidië-vallei gelegen, welke landschappen niet door natuurlijke grenzen van elkaar gescheiden zijn, maar vaak in elkaar loopen, terwijl enclaves ver van het hoofdgebied veel worden aangetroffen. In genoemd jaar werd de voormalige onderafdeeling Sigli gesplitst in drie nieuwe onderafdeelingen, omvattende de volgende zelfbesturende
landschappen -): .
a. Onderafdeeling Sigli: 1. (XII Moekim's) Pidië, met uitzondering van de onderhoorigheden (V Moekim's) Kalé en Laweuëng; 2. (II Moekim's) Aree; 3. Iboih; 4. (III Moekim's) Arön; 5. (VI Moekim's) Ië Leubeuë; 6. Ndjong; 7. (III Moekim's) Gloempang Pajong; 8. Sama Indra; 9. Bambi en (de III Moekim s) Oenöë; 10. Kroeëng Seumideuën; 11. (III Moekim's) Pineung; 12. (III Moekim's) Gigiëng; 13. (IX Moekim's) Keumangan.
b. Onderafdeeling Lam Meulö: 1. (V Moekim's) Tjoembo ; 2. (II Moekim s) Titeue , 3. (II Moekim's) Troeséb; 4. (II Moekim's) Keumala; 5. Mè Tareuëm; 6. An-
deuë en Lala; 7. Ilöt; 8. Tangsé; 9. Geumpang.
c. Onderafdeeling Padang Tadji: 1. (V Moekim's) Kalé en Laweuëng (onderhoorigheden v. d. XII Moekim's Pidië); 2. (V Moekim's) Reubèë.
Aan het hoofd van elk landschap staat een Oelèëbalang. De landschappen zijn als regel verdeeld in moekim's 3), deze in meunasah's en deze weer in gam-
1) Vgl. over de Kawaj XII: de nota in het Tijdschr. v. h Kon. Ned. Aardrk. Gen.,, 2de serie dl 17 p 659 vg.; de nota van toelichting van 1906 in de Bijdragen T. L. en Vk . Ned.' Indië dl. 61, 1908, p. 618 vg.; T. J. Veltman: Goudexploitatie in Atjeh p. 934; 1Dezelf.ie. Nota over de geschiedenis van het landschap Pidië p. 73 vg., eindelijk d !ipripp
Onderhoorigheden verschenen gewestelijke beschrijving in afl. 2 van dl. 11 van de „Meded
linge2)VDe oudfre'nota'^vartoe^icSing, op deze Pidiësche landschappen betrekking hebbend
vindt men grootendeels bijéén in de Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned Indie dl 55 1903 p. 5 ve Latere dergelijke nota's zijn: over Pidië die van 1908 („Bijdragen dl. 63, 1909, P.166vg.), die in „Bijdragen" dl. 66, 1911, p. 402 vg. en die van 1916 (hiet gepubliceerd); over Reu die van 1908 („Bijdragen" dl. 63, 1909, p. 168 vg.) en die in „Bijdragen dl. 66, 19 1 p. 397 Vg • over Arèë die in „Bijdragen" dl. 66, 1911, p. 393 vg.; over Tjoembo die van 19201 (met gepubliceerd); over Sama Indra die van 1917 (niet gepubliceerd); over Bamb, en Oenoe die in Bijdragen" dl. 66, 1911, p. 389 vg.; over Kroeëng Seumideuen die van 1918 (niet gepubliceerd), over Keumangan die van 1908 („Bijdragen" dl. 63, 1909, p. ^ Jg.) en die: in Bijdragen dl 66 1911 P 411 vg.; over Andeuë en Lala die van 1910 („Bijdragen dl. 67, 1912, p. 4-0 vg.); over Tangsé die in „Bijdragen" di. 61, 1908, p. 628 vg.; over Geumpang die in „Bijdragen" dl. 61, 1908, p. 632 vg. en die van 1912 in „Mededeelingen" v. h. Encycl. Bureau afl. I I, 1914 p. 136 vg.; over Keumala die in „Bijdragen" dl. 61, 1908, p. 627 vg. en die van 9 4 (niet gepubliceerd); over Beunga die in „Bijdragen" dl. 61, 1908, p. 627 vg. en die van
3) Sommige landschappen bestaan uit slechts één moekim bijv.: het slechts 13 K.M.2 uitgestrekte Kroeëng Seumideuën, dan de vroegere wakeuëh-gebieden Mè£ Tareuem, Andeuc met Lala, en Ilöt en eindelijk Geumpang en Tangsé (vóór de vereeniging met Beunga).



pong's. Aan het hoofd van een moekim staat een imeum; van een meunasah een keutjhï, een teungkoe en eenige toeha's.
2. Onder af deeling Meureudoe.
De drie landschappen Meureudoe, Triëng Qadéng en Panté Radja, welke deze, in 1914 gecreëerde, onderafdeeling uitmaken, behoorden vóór dat jaar tot de toenmalige onderafdeeling Pidië (sinds 1914 herdoopt in Sigli). De oorzaak van de afscheiding lag hierin, dat deze groep landschappen, welke met eigenlijk Pidië geen aaneengesloten geheel uitmaakten, maar door een centraal gebergte daarvan waren gescheiden, belangrijk genoeg werden geoordeeld, om ze tot een nieuwe onderafdeeling te vereenigen.
Het landschap Meureudoe ') was oorspronkelijk een vrijheerlijk (wakeuëh) gebied en de hoofden ervan moeten bij de Soeltan's in hoog aanzien hebben gestaan. Het hoofdengeslacht van dit landschap was in twee takken gesplitst, wier vertegenwoordigers Tjhï en Moeda werden genoemd. Volgens de geciteerde nota's van toelichting (die van 1901 p. 77 en die van 1910 p. 89) zou men hier een verspringend erfrecht hebben gehad, waarbij de Tjht en de Moeda elkander beurtelings in het oelèëbalang-schap zouden opvolgen. Blijkens ter plaatse hierover ingewonnen informaties zou dit echter niet juist zijn en zou, evenals elders in Atjèh, ook in Meureudoe, voorheen zoowel als thans, alleen de erfopvolging in de rechte mannelijke lijn bekend zijn -).
Het landschap Meureudoe bestaat uit:
1°. het rechtstreeks door den hooid-Oelèëbalang (onder den titel Tjhi ) bestuurd
gebied (z.g. Meureudoe Dalam);
2°. het gebied der oelèëbalang XII, of: oelèëbalang-tjoet, wier namen vermeld worden op p. 84 van de aangehaalde nota van 1910. Sommigen dezer „kleine oelèëbalang's" (o. a. die van Briweuëh, Koeta Triëng, Lantjö', en Oelim) voeren den titel van Keudjroeën. Feitelijk zijn zij niet anders dan de oorspronkelijke hoofden der pepertuinen vanuit Pidië gesticht. Onder hen staan thans keutjhi's over de afzonderlijke gampöng's en seuneubö"'s, de vroegere tuincomplexen. Ook zou in Meureudoe een verdeeling in moekim's bekend zijn, maar zou deze volgens de nota's van toelichting (die van 1901 p. 82, die van 1910 p. 90) nimmer van territorialen, maar alleen van kerkelijken aard geweest zijn en zouden de moekim-hoofden nimmer werkelijk gezag hebben uitgeoefend.
Het tweede landschap Triëng Gadéng3), dat vroeger behoorde tot de VI Moekim's Ndjöng (toenmalige onderafd. Pidië, zie Stbl. 1908 N°. 471), werd eerst definitief samengesteld in 1909 (Stbl. N3. 263): de landschappen Pangwa, Triëng
1) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1901 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië. dl. 55, 1903, p. 77 vg.) en die van 1910 (Meded. v. h. Encycl. Bureau afl. I, 1911, p. 80 vg.).
2) Dit werd ook geconstateerd door den toenmaligen gezaghebber M. F. Velsing in zijn (niet gepubliceerde) memorie van overgave der onderafd. Meureudoe van 11 Augustus 1916.
3) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1910 (Meded. v. h. Encycl. Bureau afl. I, 1911, p. 70 vg.) en die van 1915 (niet gepubliceerd).



Gadéng en Peudoeë werden toen afgescheiden van de landschappen Meureudoe en VI Moekim's Ndjöng en vereenigd tot één landschap Triëng Gadéng. Het is in drie moekim's verdeeld: Peudoeë (gesplitst in P. Noord en P. Zuid), Triëng Gadéng en Pangwa, elk met een imeum aan het hoofd. Onder dezen zijn peutoeha'?, belast met het bestuur over de meunasah's. Een gampöng is ook hier een complex van meunasah's. De drie moekim'?, waren, evenals Meureudoe, oorspronkelijk wakeuëh-gebied, en zouden door een der latere Soeltan's geschonken zijn aan een
zijner vrouwelijke familieleden 1).
Het derde, niet meer dan 20 K.M.2 uitgestrekte, landschap Panté Radja-), dat, evenals Triëng Gadéng, ontstaan is door nederzettingen uit Pidië, behoorde vroeger tot het landschap Ndjöng en werd in 1914 bij de onderafdeeling Meureudoe gevoegd. Het bestaat uit slechts één moekim en 7 meunasah's met keutjhi 's aan het hoofd; eenige meunasah'?, vormen ook hier een gampöng; de hoofden der seuneubö 's heeten peutoeha.
3. Onderafdeeling Bireuën.
Deze is samengesteld uit de drie landschappen: Samalanga, Peusangan en Gloempang Doea.
In Samalanga 3) werd het landschapsbestuur vroeger aangeduid als „de vier Oelèëbalang's van Samalanga". De voornaamste hunner was Keudjroeën Tjhi ; de drie overigen: de Moeda, de Hikim Tjhi' en de Hakim Moeda waren hem ondergeschikt en stonden hem ter zijde in het bestuur. De geslachten van den Keudjroeën Tjhi en van den Moeda waren niet aan elkaar verwant; bovendien was de Moeda niet, als in sommige andere landschappen, de vermoedelijke opvolger van den Keudjroeën Tjhi\ doch alleen diens voornaamste hoofd en raadsman (zie de aangehaalde nota van 1901 p. 103). Van dit viertal is alleen de Keudjroeën Tjhi1 — het landschapshoofd — overgebleven. De drie andere titularissen bestaan nog wel, maar hun gezag is geheel verdwenen.
Verder heeft men in het door den Keudjroeën Tjhi rechtstreeks bestuurde gebied nog verschillende (vroeger een 12-tal, zie de aangehaalde nota van 1901 p. 104), veelal aan het Zelfbestuur geparenteerde, Keudjroeën's, die het bestuur voeren over een landstreek of gampöng-complex en op de hiërarchische bestuursladder een plaats innemen tusschen den besturenden Oelèëbalang en de keutjhi'?, maar hun invloed bestaat meer in naam dan inderdaad. Feitelijk bestaat het bestuur in eigenlijk Samalanga dus slechts uit den Oelèëbalang, de kampoenghoofden {keutjhi') en de meunasah-hoofden {peutoeha).
Eindelijk vindt men onder het landschapshoofd nog ondergeschikte Oelèëbalang'?, in de z.g. onderhoorigheden: II Moekim's Toenöng, Plimbang en Peudada.
1) Zie Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 61, 1908, p. 665.
2) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1900 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 55, 1903, p. 65), die van 1905 (dezelfde Bijdragen dl. 61, 1908, p. 664 vg.), en
die van 1914 (niet gepubliceerd).
3) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1901 (Bijdragen T. L. en Vk. v.
Ned. Indië, dl. 55, 1903, p. 103 vg).



Van een moekim-indeeling is niets meer te bespeuren, al heet Samalanga dan ook uit vier moekim's te bestaan.
Peusangan ') bestond feitelijk uit drie, eertijds onafhankelijk van elkaar staande, landschappen, door verovering samengevoegd n.1.: eigenlijk Peusangan, Djeumpa en Leubö . De twee ondergeschikte landschapshoofden zijn nu echter geheel geëlimineerd, zoodat de Oelèëbalang van Peusangan het bestuur alleen heeft behouden, onder den titel van Keudjroeën Tjhi . Onder hem stonden tot voor korten tijd nog toeha peuët en oelèëbalang nam, welke thans ook van het bestuurstooneel zijn verdwenen.
Het landschap Qloempang Doea 2), dat vroeger tot Lhö Seumawè behoorde, werd in 1914 (Stbl. N°. 87) bij de onderafdeeling Bireuën gevoegd. Eertijds bestond ook hier het college der toeha peuët als tusschenhoofden. Sedert hun uitschakeling voert de Oelèëbalang, die den titel draagt van Béntara, het bestuur rechtstreeks met de dorpshoofden (keutjhi", peutoeha, panglima).
4. Onderafdeeling Lhö" Seumawè.
Deze bestaat uit 10 landschappen: Lhö Seumawè, Sawang, Nisam, Tjoenda, Blang Mè, Bajoe, Blang Mangat, Sama Koerö , Bloeë en Geudöng.
Het landschap Lhö Seumawè 3), slechts bestaande uit een door een lagune gevormd eilandje, heeft een landschapshoofd met den titel Maharadja, vroeger bijgestaan door de (nu verdwenen) toeha peuët.
Het landschap Sawang 4) bestond nog niet lang geleden uit twee aan Peusangan onderhoorige landschappen n.1.: Blang Panjang, dat in de Benedenstreken en Sawang, dat in de Bovenstreken gelegen was. Het landschap Sawang was weder in twee gebieden verdeeld: een Zuidelijk gedeelte, dat onder het bestuur stond van den Keudjroeën, die hoofd over het geheele landschap was, en een Noordelijk gedeelte onder het bestuur van den Panglima Prang, die aan den Keudjroeën ondergeschikt was. Volgens de toelichtende nota van 1902 zouden beide hoofden twee takken van dezelfde familie hebben vertegenwoordigd, die elkander beurtelings in het Keudjroeën-schap opvolgden, zoodat de oudste zoon van den Panglima Prang de aangewezen opvolger van den Keudjroeën was, wiens zoon omgekeerd weer bestemd was, om later als Panglima Prang op te treden. Tegenwoordig bestaat de waardigheid van Panglima Prang niet meer, of wordt ze alleen nog in rudimentairen vorm aangetroffen. Ook de toeha peuët, die vroeger den Oelèëbalang, nevens een aantal mindere peutoeha's, in het bestuur ter zijde stonden, hebben thans uitgediend.
1) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1901 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 55, 1903, p. 126 vg.).
2) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1902 (Bijdragen T. L en Vk v Ned. Indië dl. 55, 1903, p. 135).
3) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1902 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 55, 1903, p. 149 vg.) en die van 1904 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned Indië dl. 61, 1908, p. 594 vg.).
4) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1902 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 55, 1903, p. 135 vg.).



In het landschap Nisam ') stonden eertijds onder den Oelèëbalang, als hoogste hoofd de toeha peuët, de toeha laparr en de toeha nam blaïh (respectievelijk: 4 8 'en 16 oudsten), aan wie het bestuur over grootere of kleinere gebiedsdeelen was' toevertrouwd. De hoofden der gampöng's waren de toeha Ihèe ploh doea (32 oudsten), die dezelfde plaats in het Inlandsche bestuur innamen, als nu de peutoeha's. Tegenwoordig staan onder den zelfbesturenden Oelèëbalang: de peutoeha's, belast met het bestuur der gampöng's, en de imeum's met dat der meunasah s.
Het landschap Tjoenda'2) bestaat uit eigenlijk Tjoenda en de zes onderhorigheden ■ Blang Lantjang, Palöh, Boelöh Beureugang, Boeloh Blang Ara, Boeloh Gampöng Teungöh en Boelöh Raja. Van deze zes behooren de laatste vier to de z.g. „Boelöh-landschappen". Het bestuur over het landschap Tjoenda wordt uitgeoefend door den Keudjroeën, bijgestaan door peutoeha'?, {meunasah-hoofden). In Blang Lantjang en Palöh heeft men z.g. oelèëbalang tjoet, rechtstreeks ondergeschikt aan den Keudjroeën; in werkelijkheid zijn ze niet anders dan waki's van het landschapshoofd. Pogingen dezer z.g. „kleine oelèëbalang's", om zich een grootere mate van zelfstandigheid te verschaffen, hebben steeds gefaald. Vroeger had men nog een onder-indeeling in toeha peuët- en toeha lapan-schappen, welke echter in onbruik is geraakt, zoodat thans de dorpshoofden rechtstreeks aan den Oelèëbalang ondergeschikt zijn. In naam bestaan de toeha peuët en toeha lapan nog wel en bij belangrijke beslissingen wordt hun advies soms nog wel ingewonnen, maar hun feitelijke macht heeft toch afgedaan. Bij de vorenbedoelde ten Zuiden van Lhö" Seumawè gelegen Boelöh-landschappen heeft van ouds het streven voorgezeten, zich van den Oelèëbalang van Tjoenda onafhankelijk te maken, een neiging, die ook in later jaren is blijven voortbestaan. Bij gouverneurs-besluit van 8 Januari 1917 N°. 10/9 werden de hoofden dier vier landschappen als zelfstandige landschapshoofden beschouwd. Ze verschillen echter o. a. hierin van de Zelfbestuurders, dat ze nimmer de Korte Verklaring hebben afgelegd, en dat ze door den gouverneur worden aangesteld. In schijn staat de Olèëbalang van Tjoenda boven hen, maar in werkelijkheid heeft hij weinig of geen invloed in hun gebied.
Ook in Blang Mè (met de onderhoorigheid Barèë)3), het meest Oostelijke landschap van de onderafdeeling Lhö' Seumawè, waar de Zelfbestuurder den titel voert van La'seumana, had men vroeger toeha peuët, waaraan de peutoeha's of
meunasah-hoofden ondergeschikt waren.
De overige vijf landschappen dezer onderafdeeling (Bajoe, Blang Mangat, Sama Koerö", Bloeë1 en Geudöng) vormen met de vier landschappen^ Kroeëng Pasè, Keureutöë, Matang Koeli en Peutöë der onderafdeeling Lhö1 Soekon de z.g.
„Pasè-streek" (vgl. dl. I, p. 54).
In het bestuur over de kleine landschappen Bajoe, Blang Mangat en Sama
1) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1902 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 55, 1903, p. 142 vg.) en die van 1914 (niet gepubliceerd).
2) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1902 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 55, 1903, p. 153 vg.) en die van 1918 (niet gepubliceerd).
3) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1902 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 55, 1903, p. 364 vg.).



Koero werden de Oelèëbalang's vroeger eveneens door toeha peuët en toeha lapan ter zijde gestaan.
Het miniatuur-landschap Bloeë ') zou volgens de overlevering in vroeger jaren een neutraal gebied geweest zijn, waar de zaken door de verschillende Oelèëbalang's der Pasè-streek besproken en hun onderlinge geschillen beslecht werden. Voor dat doel zou te Bloeë een balè gebouwd zijn, waarvan het onderhoud was opgedragen aan iemand met den titel van Imeum Balè Bloeë*, aan wiens gezag voorts het gampöng-complex, gelegen in den naasten omtrek dier balè, onderhoorig was. Tot op den tegenwoordigen tijd dragen de Zelfbestuurders van Bloeë nog dien titel. Vroeger werden zij ook door toeha peuët bijgestaan.
In het landschap Geudöng (met de Onderhoorigheid Leubö1 Kliët)2) had men behalve de toeha peuët en de toeha lapan nog toeha loengkië*3). Verder vond men hier ook hoofden, die krachtens hun verwantschap met de Oelèëbalangfamilie bibeuëh (vrijheerlijk) waren en als zoodanig niet ondergeschikt waren aan de toeha peuët, of toeha lapan, maar rechtstreeks onder den Oelèëbalang stonden. Aan het bestaan van al die tusschenhoofden is een einde gemaakt en het landschapsbestuur bestaat thans ook hier nog slechts uit den Oelèëbalang, bijgestaan door peutoeha's of dorpshoofden met hun waki's.
5. Onderafdeeling Llw Soekon.
Deze onderafdeeling is de eenige in heel Atjèh, waar de oude bestuurstitularissen niet alleen in hoofdzaak nog bestaan, maar ook door ons bestuur worden erkend en uit de landschapskas worden bezoldigd. Zij telt vier landschappen : Kroeëng Pasè (rechter rivieroever), Keureutöë (en Onderhoorigheden), Matang Koeli en Peutöë.
De Oelèëbalang (met den titel Hakim) van Kroeëng Pasè — of gebied van Hakim Kroeëng4) — regelt alles rechtstreeks met de peutoeha'?, (meunasah-hoofden). Hoewel het landschapshoofd geheel zelfstandig staat, voelt hij zich door aanhuwelijking toch eenigszins onderhoorig aan Keureutöë.
In het landschap Keureutöë valt te onderscheiden:
1. Het door den Oelèëbalang rechtstreeks bestuurd gebied. In een deel hiervan voert hij zelf het bestuur, bijgestaan door peutoeha'?,, maar zonder tusschenhoofden; in een ander deel (n.1. langs de Djambö Ajé rivier) worden wèl tusschenhoofden aangetroffen met den titel oelèëbalang tjoet.
2. De vier ressorten der toeha peuët (Matang Panjang, Moeliëng, Niböng en Arön). Waren de toeha peuët aanvankelijk niet anders dan raadsleden (raad van vieren), die het landschapshoofd in het bestuur ter zijde stonden, in den loop der
1) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1902 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 55, 1903, p. 373 vg.).
2) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1907 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 63, 1909, p. 138 vg.) en die van 1917 (niet gepubliceerd).
3) D. i.: „toeha's van de vallei". Loengkiëc (Q: lengkè') = dal, inham, holte. Loengkië' glé (G: lengkè" ni boer) — dal tusschen twee bergen, vallei; loengkië gloenjoeëng (G: lengkèc ni kemiring) — holte in de oorschelp. Vgl. Gajö Wdbk. i. v. lengkèk.
4) Vgl. over dit landschap de (niet gepubliceerde) nota van toelichting van 1911.



tijden gingen zij, evenals in vele andere der reeds genoemde landschappen ter Noordkust, de plaats innemen van territoriale hoofden. Tegenwoordig worden zij bijna geheel beschouwd als zelfstandige Oelèëbalang's; zij bekommeren zich weinig of niet om het landschapshoofd en bewijzen hem alleen voor het uiterlijk eenig eerbetoon. Sommigen dier toeha peuët voerden ons ook uit andere streken reeds bekende titels; die van Matang Panjang heette bijv.: Keudjroeën, die van Moeliëng: Panglima Prang, die van Niböng: Dato". 3. De acht ressorten der oelèëbalang lapan (Seuleuma*, Pira", Ara Keumoedi, Minjè, Matang Bèn, Ara Boengkö\ Boeah en Blang Gloempang). Sommige dier oelèëbalang-lapan-schappen (bijv. Ara Boengkö* en Boeah) zijn veel grooter dan de buiten Keureutöë gelegen zelfbesturende landschappen der onderafdeeling. De oelèëbalang-lapan hebben weer kleinere toeha peuët onder zich. In het algemeen verschillen de oelèëbalang lapan niet van de bovenbedoelde oelèëbalang tjoet, maar het gebied der eersten is meestal grooter en verder zijn ze meer los van het landschapshoofd dan de laatsten. Dan hebben de oelèëbalang tjoet geen kleine toeha peuët onder zich. Deze kleine toeha peuët zijn tegenwoordig hoofden van enkele groote dorpen.
De gampöng's zijn ook hier verdeeld in meunasah's, die het gewone dorpsbestuur hebben (peutoeha, imeum en oereuëng toeha).
Het landschap Matang Koeli ') wordt bestuurd door een Oelèëbalang en vier toeha peuët, die een gelijke rol vervullen als de kleine toeha peuët in de oelèëbalang-lapan-schapperi van Keureutöë. Verder peutoeha's als meunasah-hoofden.
In het landschap Peutöë ~) wordt de Oelèëbalang (met den titel Hakim) bijgestaan door een raad, samengesteld uit een datö', een panglima prang en vier toeha peuët, welke titularissen thans allen ondergeschikte territoriale hoofden zijn geworden. Het dorpsbestuur is geheel gelijk aan dat in de andere landschappen dezer onderafdeeling.
6. Onderafdeeling Idi.
Deze bestaat uit acht landschappen 3), elk met een eigen Oelèëbalang, alleen de Zelfbestuurder van Tandjong Seumantö is tevens het hoofd van het landschap Blang Mè in de onderafdeeling Lhö' Seumawè. In verschillende dezer landschappen (Tandjong Seumantö" en Meureubö, Simpang Oelim, Boegéng en Bagö1, Idi Tjoet en Idi Rajeu ) heeft men een banta als „helper" en „plaatsvervanger" (badaj) van den Oelèëbalang, waarvoor deze gewoonlijk een zijner naaste familieleden
1) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1902 (Bijdragen T. L. en Vk v Ned. Indië dl. 56, 1904, p. 587 vg.).
2) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1902 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 55, 1903, p. 374 vg.), die van 1904 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 61, 1908, p. 589 vg.) en die van 1911 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 67, 1912, p. 429 vg.)!
3) De nota's van toelichting dezer landschappen (Tandjong Seumantöc en Meureubö; Simpang Oelim; Djoelö° Tjoet; Djoelö' Rajeu', Boegéng en Bagö'; idi Tjoet; Idi Rajeuc; en Peudawa Rajeu1) vindt men bijna alle gepubliceerd in de Bijdragen v. d. T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 55, 1903. Alleen van Tandjong Seumantö" en Meureubö is ons geen nota bekend, die van Djoelö' Tjoet is te vinden in vorengenoémd tijdschrift dl. 63, 1909, p. 144 vg.



kiest. In sommige landschappen (Djoelö" Tjoet, Idi Rajeu ) vindt men toeha peuët, ondergeschikt aan het landschapshoofd. In Djoelö" Tjoet zijn ze niet veel meer dan gewone dorpshoofden (peutoeha), in Idi Rajeu1 zijn ze, evenals de daar ook aangetroffen toeha lapan, tot een soort kleine Oelèëbalang's (oelèëbalang tjoet) gemaakt met een eigen gebied, waarover zij het bestuur voeren met gewone peutoeha's onder zich.
Wilden we over het bestuur in deze landschappen meer in bijzonderheden treden, dan zouden we slechts telkens moeten herhalen, wat reeds aangaande de Noordelijker gelegen landschappen is opgemerkt, want ook hier evenals daar zijn de meeste nederzettingen nog pas betrekkelijk kort geleden uit kolonies van peperplanters ontstaan. De gampöng's zijn de reeds geordende nederzettingen met een peutoeha of keutjhï, de seuneubo^'s de nederzettingen in wording met tuinhoofden (peutoeha seuneubö') aan het hoofd (vgl. dl. 1, p. 479). Gaat het zoo'n peutoeha voorspoedig, bijvoorbeeld omdat hij een vruchtbare streek ter ontginning heeft, waar de peper goed gedijdt, of geraakt hij op andere wijze tot welstand, dan stijgt zijn aanzien en heet hij al gauw peutoeha rajeu , in tegenstelling met de kleine peutoeha's (peutoeha tjoet, of: p. oebit). Bij toeneming der ontginningen in het hun toegewezen gebied, groeide de macht dier tuinhoofden en werden zij soms beschouwd als oelèëbalang tjoet. Waren al die functionarissen oorspronkelijk niet anders dan een soort administrateurs over pepertuinen of tuincomplexen, ons bestuur met zijn eischen aangaande politie, justitie, wegenaanleg, belastinginning enz. vervormde hen tot bestuurshoofden, in dienst zijnde en deel uitmakende van het landschapsbestuur.
7. Onderafdeeling Langsa.
Deze onderafdeeling bestaat uit de landschappen: Peureula — overblijfsel van het vroegere rijk van dien naam ') —, Langsa — vroeger een onderhoorigheid van Peureula" — en Soengöë Raja, dat een enclave vormt in het landschap Peureula" en eertijds (vóór 1899) eveneens daarvan een onderhoorigheid uitmaakte.
Peureula"2) is wel het meest belangrijke landschap der Oostkust, waarvan de Oelèëbalang — aangeduid met den titel Tjhi" — veel aanzien en rijkdommen verwierf door de ontdekking van exploitabele petroleumbronnen in zijn gebied. Hij werd voorheen in het bestuur bijgestaan door een Panglima Prang en door de toeha peuët, die ieder een eigen gebied beheerden. Verder had men een aantal oelèëbalang tjoet, oorspronkelijk niet anders dan peutoeha rajeu . Met ingang van 1 Januari 1916 kwam een ingrijpende reorganisatie van het bestuur tot stand,
1) Reeds Marco Polo, die in 1292 Noord Soematra bezocht, noemt onder de acht „Koninkrijken" van Soematra ook Ferlec = Peureula', vulgo: Përla'. (Vgl. H. Yule: The book of sir Marco Polo, 3de uitgave, 1903, dl. II, p. 284 en 287 nt. 3). Ook uit oude lnlandsche en Chineesche kronieken is de naam Përla* bekend (vgl. Dr. B. J. O. Schrieke: Het Boek van Bonang p. 1).
2) Zie over dit landschap de nota van toelichting van 1902 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 55, 1903, p. 378 vg.), die van 1913 (Mededeelingen Encycl. Bureau afl. III, 1914, p. 152 vg.) en de omtrent Atjèh en Onderhoorigheden verschenen gewestelijke beschrijving in afl. 2 van dl. II v. d. Mededeelingen v. h. Encycl. Bureau p. 74 vg.



waarbij het geheele landschap Peureula' verdeeld werd in 10 stukken, elk onder één der negen vroegere oelèëbalang tjoet (waarbij twee toeha peuët), terwijl over het tot dusverre door het landschapshoofd zelf bestuurde gedeelte een tiende oelèëbalang tjoet werd geplaatst. Het landschapshoofd bestuurt dus nergens meer rechtstreeks, doch alleen met behulp dezer tien onderhoofden (Peureula', Rantö Panjang, Tampa, Blang Simpö', Ramböng Pajong, Aloeë Niri, Aloeë Lhö , Simpang Aneuëh Kanan, Simpang Aneuëh Kiri en Bajeuën). Onder deze tien staan als meunasah-hooïden: peutoeha rajeu' of: peutoeha tjoet, bijgestaan door dorpsoudsten (oereuëng toeha) en den dorpsgeestelijke (imeum meunasah).
In het reeds in de laatste helft der 18de eeuw gestichte landschap Langsa '), dat zich vóór onze komst geheel van Peureula1 had weten los te scheuren, troffen wij op bestuursgebied dezelfde verwarde toestanden aan als in Peureula\ waaraan thans op gelijke wijze een einde is gemaakt. Vooral met het oog op de uitbreiding van den Europeeschen landbouw in deze streken was een regelmatiger bestuursinrichting dringend noodig. Tegenwoordig bestaat het landschap uit zes oelèëbalang tjoet-schappen (Bajeuën Langsa, Birim Rajeu", Langsa Toenöng, Langsa Lama, Manja" Pajét en Koeala Langsa). Het dorpsbestuur stemt hier overeen met dat in Peureula'.
De Oelèëbalang van Soengèë Raja ') werd vroeger in het bestuur bijgestaan door toeha peuët, welke hij echter geheel wist uit te schakelen. Thans staan de peutoeha's (rajeu en tjoet) rechtstreeks onder den Oelèëbalang.
8. Onderafdeeling Tëmiang3).
De landsnaam Tëmiang wijst, evenals Peureula4, naar oude tijden terug. De Pers RasjïdoeddTn noemt reeds in ± 1310, nevens Përla' enz., ook Tëmiang als staatje op de Oostkust van Soematra 4). Vóór het uitbreken van den Atjèh-oorlog verkeerde Tëmiang in een tweeslachtigen toestand. Bij de grensregeling van 1865r') was namelijk aan de hoofden langs de oevers der Tëmiang-rivier de rechteroever dier rivier als de uiterste grens tusschen de Atjèhsche landschappen (het gebied van Radja Bandahara, waaraan Soengai Ijoe onderhoorig was, en dat van Këdjoeroen Karang) en die, staande onder de Nederlandsche souvereiniteit (het gebied van Soetan Moeda en dat van Këdjoeroen Moeda), aangewezen. Het gezag van Atjèh bestond echter meer in naam dan in wezen. Vooral Langkat matigde zich rechten op Tëmiang aan. Bij bedoelde grensregeling had men over het hoofd gezien, dat de grensrivier zich hoogerop in twee takken splitst. De onzekerheid hieruit voortspruitende eindigde eerst in 1874, toen de beide hoofden van Atjèhsch
1) Zie over dit landschap de nota van toelichting van 1908 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 63, 1909, p. 163 vg.) en de in de vorige noot geciteerde Atjèh-monographie p. 75.
2) Zie over dit landschap de nota van toelichting van 1911 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 69, 1914, p. 432 vg.) en de bovenbedoelde Atjèh-monographie p. 76.
3) Aangaande deze onderafdeeling verscheen in 1906 een (niet gepubliceerde) nota van toelichting, aangevuld bij de (niet gepubliceerde) vervolgnota van 1910.
4) Zie het art. „Sumatra" van Dr. G. P. Rouffaer in de Enaycl. v. Ned. Indië lste dr. p. 204.
5) Zie E. S. de Klerck: De Atjèh-oorlog dl. I, p. 279.



Tëmiang de verklaring van onderwerping in zes artikelen aflegden. De voorwaarde was, dat de hoofden van Atjèhsch Tëmiang voortaan niet meer zouden staan onder den Pangeran van Langkat, maar rechtstreeks afhankelijk zouden zijn van het Nederlandsch Indisch Gouvernement'). In 1877 werden deze beide landschappen aan den linker oever (met Soengai Ijoe) onder het bestuur van den controleur van Langkat en hiermede administratief tot de residentie Oostkust van Soematra gebracht. Bij acte van 13 Januari 1878 stond de Pangeran van Langkat het opperbeheer der beide landschappen aan den rechter oever (Maleisch Tëmiang) aan het Gouvernement af, dat daardoor de vrije hand kreeg in het bestuur van geheel Tëmiang. Staatsblad 1878 N°. 2 vereenigde de Tëmiangsche landschappen tot een controleursafdeeling der residentie Oostkust van Soematra. Bij Gouvernements Bt. 28 Januari 1899 N°. 31 werd Soengai Ijoe van Noordelijk Beneden Tëmiang afgescheiden en tot een afzonderlijk (vijfde) landschap gemaakt. Staatsblad 1908 N°. 112 sneed Tëmiang weer van genoemde residentie af en voegde het als nieuwe onderafdeeling bij de afdeeling Onderhoorigheden van Atjèh. Bij Stbl. 1908 N°. 401 werd de onderafdeeling ingedeeld bij de afdeeling Oostkust van Atjèh.
Tegenwoordig bestaat de onderafdeeling Tëmiang uit de volgende vijf landschappen :
1. Noordelijk Boven Tëmiang, of het gebied van Këdjoeroen Karang;
2. Noordelijk Beneden Tëmiang, of het gebied van Radja Bandahara;
3. Soengai Ijoe;
4. Zuidelijk Boven Tëmiang, of het gebied van Këdjoeroen Moeda;
5. Zuidelijk Beneden Tëmiang, of het gebied van Soetan Moeda (Indra Kësoema).
In het bestuur hunner landschappen worden de Zelfbestuurders bijgestaan door de z.g. datöf ampat soekoe, die oorspronkelijk, als de toeha peuët in de Noordelijker gelegen landschappen, slechts raadgevers waren, maar zich langzamerhand tot territoriale hoofden hebben vervormd. Ook hun aantal heeft meermalen wijziging ondergaan. Thans is de aanduiding dato: ampat soekoe niets meer dan een zinledige titel voor een aantal waardigheidsbekleeders, die onder het landschapshoofd in een deel van het landschap territoriaal gezag uitoefenen. Verschillenden van hen dragen titels, die ons ook uit andere landschappen reeds bekend zijn, zooals: Dato' Imeum Balè, Dato Hakim, Datö Tandil, Datö La samana, enz. In Noordelijk Boven Tëmiang zijn er 9; in Noordelijk Beneden Tëmiang eveneens 9; in Soengai Ijoe 5; in Zuidelijk Boven Tëmiang 7; in Zuidelijk Beneden Tëmiang 2. Onder de datö' ampat soekoe heeft men de datö delapan soekoe, gewoonlijk in veel grooter aantal, dan de naam aanduidt, die het bewind voeren over kleinere onderdeelen van het landschap, terwijl onder de meesten van hen weer meunasah-hoofden (peutoeha's) over de dorpscomplexen en enkele nederzettingen staan. De peutoeha's worden in hun bestuur bijgestaan door de dorpsoudsten (oereuëng toeha) en den dorpsgeestelijke (imeum meunasah).
1) Zie J. A. Snoek: De onderwerping van Tamiang aan het Nederlandsch gezag in 1874, Ind. Gids 1893 II, p. 1748 vg.



9. Onderafdeeling Tjalang.
Vangen we met dit ressort onze beschouwing van het bestuur in de landschappen ter Westkust van Atjèh aan, dan valt in het Noorden der onderafdeeling allereerst te wijzen op die streek, welke van ouds her onder den naam van Daja bekend staat. Daartoe worden thans gerekend te behooren de landschappen: Kloeang '), Koeala Daja2), Lambeusöë (met de Onderhoorigheden Lam Mè en Lam Nö)3) en Oenga (met de Onderhoorigheid Panté Tjeureumèn)4).
Van Daja's oudste verleden is slechts zeer weinig bewaard gebleven. De Portugeesche berichten daarover vormen een troebele bron en wat het volkgeheugen daarvan heeft vastgelegd is uiterst vaag en zonder samenhang. Evenals in Pidië en Pasè schijnt men ook in Daja eertijds een soeltanaat te hebben gehad. Zooals reeds werd medegedeeld (dl. I, p. 57), heeft men bij de verzande monding van de Daja-rivier (Noordelijke uitwatering van de Kroeëng Lambeusöë) het graf gevonden van den Dajaschen Soeltan Ala ad-dïn Riajat Sjah (f 1508), die na zijn dood als Pöteu Meureuhöm Daja werd vereerd en aan wien nu nog door de bevolking alles wordt toegeschreven, wat in Daja goeds of groots zou zijn tot stand gebracht, terwijl zijn graf als heilig wordt beschouwd. Hij was een zoon van den (vermoedelijk eersten) Soeltan van Atjèh Inajat Sjah. In 1520 werd Daja veroverd door Atjèh's (waarschijnlijk vierden) Soeltan AlT Moeghajat Sjah en diens broeder Radja Ibrahim. De toenmalige vorst van Daja, wiens naam onbekend is, maar die een zoon was van Ala ad-dïn Riajat Sjah voornoemd, vluchtte toen naar Aroe en zijn zuster Siti Hawa werd de vrouw van Soeltan AlT Moeghajat Sjah, wien zij gezegd wordt te hebben vergiftigd, om haar broeder te wreken. Ook het graf van deze vrouw (f 1554) bevindt zich te Koeala Daja.
Op den linkeroever van de Lambeusöë-rivier zou de veroveraar een sterkte hebben gebouwd, welke, te oordeelen naar de gedeeltelijk nog zichtbare overblijfselen ervan, zeer groot moet zijn geweest. Het veroverde gebied zou toen, volgens de overlevering, uit drie deelen hebben bestaan: Panté Tjeureumèn aan de Boven-Lambeusèë, Lam Nö aan den middenloop en het gebied van zekeren Pahalawan Sjah aan den mond dier rivier. De nieuwe bestuurder liet, zoo luidt het verhaal, vijf moskeeën oprichten, twee aan de Kloeang-rivier, de drie andere aan de oevers van de Daja- en de Lambeusöë-rivier, en wel in de kampoeng's Qlé Djöng, Lam Boeëng en Panté Tjeureumèn, waar men de juiste plaatsen thans nog weet aan te wijzen. Sedert het verrijzen dezer meuseugit's en de daartoe behoorende moekim's, was men gewoon Daja aan te duiden als de „doea
1) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1900 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 55, 1903, p. 200 vg.) met de aanvullingsnota daarop van 1909 (niet gepubliceerd) en de nota van 1915 (niet gepubliceerd).
2) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1900 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 55, 1903. p. 201 vg.).
3) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1910 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 66, 1911, p. 384 vg.) en die van 1915 en 1918 (beide niet gepubliceerd).
4) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1900 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 55, 1903, p. 203 vg.) met de aanvullingsnota daarop van 1909 (niet gepubliceerd) en de nota van 1915 (niet gepubliceerd).



kroeëng limöng moekim (of: limöng meuseugit)". Twee dier moekim's zouden voornamelijk door peperplanters van de sagi der XXII Moekim's en de drie andere door peperplanters van de sagi der XXV Moekim's in Groot Atjèh gevormd zijn.
Hoewel Daja sinds eeuwen opgehouden heeft een staatkundige éénheid te zijn, is de idee van saamhoorigheid, hier meer, daar minder, toch in het land blijven voortleven, zoodat het verkeerd ware Daja bloot als een geographisch begrip aan te merken.
Met de toeneming der bevolking en de gewijzigde staatkundige samenstelling der landschappen is natuurlijk ook in het aantal moekim's verandering gekomen. Deze moekim's zijn waarschijnlijk nooit bestuursressorten geweest, althans van wereldlijk gezag der imeum's is hier niets meer bekend (vgl. boven p. 196).
Aan het hoofd van elk der vier genoemde landschappen staat een Oelèëbalang) over de Onderhoorigheden zijn onderhoofden (oelèëbalang tjoet) aangesteld. De gampöng-, meunasah- en seuneubö^-hoofden heeten ook hier keutjhï en peutoeha.
Verder behooren tot de onderafdeeling nog de volgende zes landschappen:
1. Lhö* Kroeët'), dat vroeger ook tot Daja werd gerekend. De hoofden der vóór 1914 zelfstandige en eertijds eveneens tot Daja behoorende landschapjes Nö en Babah Awé en Djeunampröng (welke beide laatste in 1902 reeds waren vereenigd) teekenden op 12 Juni 1914 de verklaring van de inlijving van hun gebied bij het landschap Lhö' Kroeët, welke verklaring bekrachtigd werd bij Gouvernements Bt. 26 Januari 1915 N°. 46. Ook het vroegere staatje Tjra Mön is in 1906 in dit landschap opgegaan en Babah Nipah behoorde er al eerder toe. Poelö Raja vormt evenzeer een deel van Lhö" Kroeët; het landschapshoofd stond in 1892 zijn rechten op dit eiland aan het Nederlandsch Indisch Gouvernement af.
2. Paté12).
3. Lageuën (met Lhö" Gloempang en Raneuë)3).
4. Rigaïh 4).
5. Kroeëng Sabé 3).
6. Teunöm °).
10. Onderafdeeling Meulaböh.
De onderafdeeling bestaat uit de landschappen: Wojla, Boebön, Lhö Boebön, Kawaj XVI (Meulaböh), Seunagan, Seuneu'am, Beutöng, Toengköb en Pameuë.
1) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1902 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 55. 1903, p. 385 vg.) en die van 1914 (niet gepubliceerd).
2) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1909 (niet gepubliceerd).
3) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1906 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 61, 1908, p. 644 vg.).
4) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1902 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 55, 1903, p. 391 vg.).
5) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1900 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 55, 1903, p. 208 vg.).
6) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1907 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 63, 1909, p. 146 vg).



Van de oudste geschiedenis van Meulaboh is weinig met zekerheid bekend. Waarschijnlijk ') zou ongeveer 2 a 3 eeuwen geleden een groot deel der Westkust van Atjèh van zee uit door Mënangkabausche Maleiers zijn gekoloniseerd. De groote voordeelen, die deze immigranten met de pepercultuur behaalden, lokten in het begin der 18de eeuw ook tal van Atjèhsche en Pidiësche elementen, die zich in de vroeger genoemde Kawaj XII (zie p. 212) als goudzoekers hadden gevestigd, doch wegens de toenemende vermindering der goudrijkdommen uit het bergland naar het voor de pepercultuur zoo uitnemend geschikte laagland aftrokken. Hier ontmoetten zij de Maleische volksplanters, die reeds de mondingen van de groote rivieren en afvoerhavens bezet hielden. De gelijkheid van belangen der beide volksgroepen leidde ook hier tot een strijd (de z.g. prang Rawa, zie dl. I, p. 224), welke men beschreven vindt in het bekende Atjèhsche heldendicht Potjoet Moehamat'-) en welke eindigde met de algeheele overwinning der Atjèhers. Zóó raakte Meulaboh bevolkt ten koste van de Kawaj XII.
Met de vestiging der Atjèhers te Meulaboh deed ook de territoriale bestuursvorm aldaar zijn intrede. Alvorens de directe aanleiding daartoe te bespreken, dient nog vermeld, dat toen ter Westkust reeds een viertal keudjroeën-schavyen bestonden n.1.: Lhong en Kroeëng Sabé — opgekomen uit het verbrokkelde oude soeltanaat Daja 3) — Seunagan en Kloeët. Verder waren in de Maleische kolonies ook reeds hoofden aanwezig met den titel dato". Waar deze dato''?, zich niet krachtig tegen de Atjèhsche overheersching hadden verzet, bleven ze ook na de prang Rawa als hoofden der Maleische bevolking gehandhaafd, zij het later in ondergeschikte positie. Zoo had men in Beneden-Meureubö het gebied der drie dato 's van Oedjöng Kala, Meureubö en Rantö Panjang en in Wöjla eveneens een tweetal dergelijke cfofif-schappen. Eindelijk had men nog in het binnenland het keudjroeën-schap Beutöng, waar het hoofd in het bezit was van een aanstellingsacte (sarakata), dagteekenende van 1163 A. H. (1749 A. D.).
De bovenbedoelde aanleiding tot de bestuursregeling in het Meulaböhsche was de volgende. In het jaar 1185 A. H. (1771 A. D.) begaf zich een rijke Klinganeesche handelaar, met name Pö Rachman, vergezeld van een 16-tal vooraanstaande personen uit het Meulaböhsche, naar Koeta Radja en ontving van den toen regeerenden Soeltan Mahmoed Sjah (1760—1781) een (nog bestaande) sarakata. Hierin werd Po Rachman aangeduid met Keudjroeën Tjhi en tot belastinggaarder van den Soeltan aangesteld. Een bepaald bestuursressort schijnt hem daarin niet te zijn toegewezen. De andere 16 notabelen werden ook met bepaalde functies belast en velen van hen werden als bestuurders van bepaalde landstreken aangewezen. Het is moeilijk van hun werkkring een duidelijk beeld te krijgen, daar de mede-
1) Het ondervolgende is voornamelijk ontleend aan de memorie van overgave der onderafdeeling Meulaboh van den assistent-resident H. J. Schmidt van 1 December 1921 en aan de nota van toelichting aangaande het landschap Kawaj XVI van den civiel gezaghebber Th. Veltman van 4 Maart 1911.
2) Zie Dr. C. Snouck Hurgronje: De Atjèhers dl. II, p. 92 vg. (The Achehnese II: 88 vg.).
3) Een groot deel van het vroeger zoo belangrijke Lhöng werd later bij de onderafdeeling Lhor Nga gevoegd (de z.g. Zuidelijke Nederzettingen), terwijl het overige met de landschappen van Kroeëng Sabé vereenigd werd tot de onderafdeeling Tjalang.
15



deelingen dienaangaande, door het tegenwoordig geslacht verstrekt, zeer uiteen loopen en de sarakata niet anders dan titels geeft. Het gebied der 16 nieuwe dignitarissen werd in de sarakata aangeduid als de Kawaj XVI. Hun titels werden daarin aldus aangeduid:
1. Keudjroeën Seunagan. Als de voornaamste werd deze het eerst genoemd; hij kreeg een aanstellingsbrief met het negenvoudig Soeltanszegel '). Aan hem ondergeschikt, waren de z.g. oelèëbalang limöng Seunagan, hieronder vermeld (sub. 2—6).
2. Keudjroeën Toenöng Seunagan, d. i. het tegenwoordig hoofd van de II Moekim's Boengöng Talöë, thans onderhoorig aan Beutöng.
3. Pangoelèë Sidé1 Seunagan, d. i. het tegenwoordig waarnemend hoofd der III Moekim's Keutjhf Nam (gebied van Teukoe É Seunagan).
4. Keudjroeën Poelö Raga Seunagan, thans onderhoorig aan Beutöng.
5. Keudjroeën Koeala Seunagan. Dit geslacht is reeds lang uitgestorven. Het hoofd had oorspronkelijk geen gebied, maar mocht uitvoerrechten heffen van door de riviermonding uitgevoerde producten. Hij was tevens gewoonlijk eigenaar of pachter der overvaarten en hief ook het doorvoerrecht op karbouwen.
6. Keudjroeën Sampan Seunagan. Dit hoofd had vroeger geen gebied, maar mocht rechten heffen van langs de rivier per prauw overgevoerde producten. Door afkoop zijner rechten voor vijf jaar inééns werd de titularis uit de bestuursformatie geschakeld.
7. Keudjroeën Boebön.
8. Keudjroeën Wöjla.
9. Keudjroeën Tandi. Omtrent dezen titularis bestaat verschil van gevoelen. Sommigen beweren, dat hiermede het tegenwoordige hoofd van Langö (aan de Boven-Kroeëng Meureubö) wordt bedoeld; volgens anderen behoort het hoofd van Langö tot de voormalige Kawaj XII en zou de Keudjroeën Tandi het tegenwoordige hoofd zijn van de Beneden-Wojla-streek.
10. Imeum Balè. De laatste functionaris is reeds sedert menschenheugenis overleden en sedert niet meer vervangen. Vermoedelijk had hij geen bestuursgebied.
11. Pangoelèë Sidé^. Deze was vroeger een der voornaamste waardigheidsbekleders in de Meureubö-streek, al had hij geen bepaalde bestuursfuncties. Hij was o. a. belast met het innen der Soeltans-rechten van het eiland Simaloer. Naast hem stond nog een Pangoelèë Peunaröë, die echter niet tot de z.g. „oelèëbalang XVI" behoorde. Bij de bespreking der voornaamste rangen en titels komen we ook op deze beide dignitarissen terug. Ze zijn reeds lang van het tooneel verdwenen; de laatste afstammeling van den Pangoelèë Sidé" leeft thans ambteloos en zonder eenige inkomsten op de pasar te Meulaböh.
12. Keudjroeën Koeala. Hier geldt hetzelfde, wat hierboven sub 5°. over den Keudjroeën Koeala Seunagan is gezegd.
13. Keudjroeën Meukö.
1) Evenals de Keudjroeën's van Wöjla en Boebón en de Pangoelèë Sidé*. De andere hoofden kregen vermoedelijk een sarakata met het kleine zegel.



14. Keudjroeën Toenöng, d. i. het tegenwoordige hoofd van de moekim Goenöng Meuïh. Zijn gebied werd grootendeels veroverd door een later door het bestuur erkenden usurpator (Teukoe É1 Meureubö), het hoofd der III Moekim's Tandjong Meulaböh (Babah Kroeëng, Manggi en Kintjö), welke momenteel door zijn overlijden door de imeum's zelfstandig worden bestuurd.
15. Keudjroeën Sampan. Dit hoofd had oorspronkelijk geen gebied; evenals de Keudjroeën Sampan van Seunagan kon hij wasé heffen van de langs de rivier per prauw overgevoerde producten. De titularis is overleden en zijn gebied (Pasi Djeumpa) tijdelijk gevoegd bij dat van Waki Balè.
16. Waki Balè. Ter verklaring van dezen titel bestaan allerlei overleveringen, waarbij echter klaarblijkelijk de phantasie grootendeels aan het woord is. Thans is hij de erfelijke titel van het tegenwoordige hoofd van de II Moekim's Peureumeuë, het dichtst bevolkte en meest welvarende gedeelte van het landschap Kawaj XVI.
Werd hierboven gezegd, dat Keudjroeën Tjhi" van Meulaböh oorspronkelijk geen bestuursmacht had, door ons bestuur is daarin verandering gebracht. Wij begiftigden hem als loon voor zijn diensten met territoriaal gezag, niet alleen over de hem reeds onderworpen bovengenoemde drie ctóö'-schappen, doch ook nog over een tot dusverre niet direct onder hem staand deel van het stroomgebied der Kroeëng Meureubö en wel op grond van de volgende overwegingen: „Het beschouwen van het Hoofd van de Kawaj XVI als landschapshoofd van bedoeld gebied heeft nooit tegenstand ondervonden; het was bovendien de basis voor de wose-regeling van 1902, waarbij al de hoofden van het gebied van de Kroeëng Meureubö een aandeel kregen van de inkomsten aan hun algemeen hoofd toegekend". Bij Gouvernements Bt. 6 Juni 1911 N°. 11 werd bepaald, dat het vroeger door ons als Meulaböh aangeduide landschap voortaan zou worden genoemd Kawaj XVI, in werkelijkheid dus heel iets anders dan de federatie der Kawaj XVI, waarvan sprake was in de sarakata van Pö Rachman, en waarover Keudjroeën Tjhiu belastinggaarder was.
Voorts dient nog vermeld, dat aan de onderafdeeling zijn toegevoegd eenige gebieden van de Keudjroeën's der voormalige Kawaj XII n.1.:
1. Het gebied van Keudjroeën Pameuë (waarbij gevoegd is het verlaten landschap
Anöë).
2. Het gebied van Keudjroeën Toengköb (erfelijke naam Keudjroeën Doelö*), waarbij is gevoegd het verlaten landschap Ara.
3. Het verlaten landschap Reungeuët, thans gevoegd bij het tot de Kawaj XVI behoorend gebied van Teukoe Tandi Langö.
Gaan we het bestuur der tot de onderafdeeling behoorende negen landschappen in zijn tegenwoordige samenstelling thans nog even na.
Aan het hoofd van het landschap Wöjla ') — het meest Noordelijke van de onderafdeeling, in hoofdzaak omvattende het stroomgebied der Kroeëng Wöjla —
1) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1900 (Bijdragen T. L. en Vk. v, Ned. Indië dl. 55, 1903, p. 209 vg.) en die van 1913 (niet gepubliceerd).



staat een Keudjroeën, vroeger een der oelèëbalang XVI, thans het directe bestuur voerend over het Beneden-Wöjla-gebied. Onder hem staan de volgende vier ondergeschikte hoofden:
1. Keudjroeën Tandi, wiens gebied zich uitstrekt van zee tot aan de Aloeë Ramböng en de Aloeë Peureuman.
2. Keudjroeën Sampan, wiens ressort het Noordelijkste deel van het landschap beslaat. Deze functionaris, die vroeger niet alleen bestuurder, maar ook belastinggaarder was, béhoorde niet tot de oelèëbalang XVI, zooals zijn bovengenoemde collega's aan de Meureubó en de Seunagan rivieren.
3. Dato' Lasön, het bestuur voerend over het Midden-Wèjla-gebied.
4. Dato' Sarong, wiens bestuursressort het Boven-Wöjla-gebied omvat.
Ook het landschap Boebön ') wordt bestuurd door een Keudjroeën, vroeger een der oelèëbalang XVI. Naast hem staat een banta met den titel Peutiniang Keudjroeën.
De Keudjroeën van Lhös Boebön 2) bekleedt een eigenaardige positie. Hoewel dit miniatuur-landschap (± 5 K.M.'2 groot, voornamelijk gevormd door een in zee uitstekende karang-punt en met een totale bevolking van ± 700 zielen) eertijds onder Boebön ressorteerde en daardoor geheel wordt geënclaveerd, werd het hoofd door ons Gouvernement als een zelfstandige Oelèëbalang beschouwd. Het bestuur nog niet op de hoogte van de juiste verhoudingen, deed hem de Korte Verklaring teekenen, zoodat het hoofd in 1900 een acte van aanstelling als zelfstandig landschapshoofd van de Regeering ontving. Dat dit nooit van den kant van Boebön protest heeft uitgelokt, vindt zijn oorzaak in het feit, dat het hoofd van Lhö' Boebön nauw verwant is aan het oelèëbalang-geslacht van Boebön. Een proef genomen, om het onbettekenende landschap onder een imeuin te stellen, met de bedoeling het als een moekim bij het landschap Boebön te voegen, faalde, zoodat Lhö' Boebön zijn zelfstandigheid behield.
De Keudjroeën van het landschap Seunagan ') is het voornaamste landschapshoofd der onderafdeeling. Eertijds waren er in Seunagan 12 ondergeschikte hoofden, n.1.:
1. De z.g. oelèëbalang limöng reeds bovengenoemd (zie p. 226). Van deze tot de oorspronkelijke oelèëbalang XVI van de oude federatie Kawaj XVI behoorende hoofden zijn er twee (n.1. Keudjroeën Poelö Raga en Keudjroeën Toenöng) voor Seunagan in den oorlog met Beutöng verloren gegaan. Van de drie andere dignitarissen zijn er twee (n.1. Keudjroeën Koeala en Keudjroeën Sampan), zooals gezegd, verdwenen, terwijl het geslacht van Pangoelèë Sidé voortleeft in het tegenwoordig waarnemend hoofd der 111 Moekim's Keutjhi Nam (zie p. 226).
2. De z.g. oelèëbalang peuët: a. Waki Tjhf, b. Pangoelèë Peunaröë, c. Teungkoe
1) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1900 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 55, 1903, p. 211 vg.) en die van 1911 (niet gepubliceerd).
2) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1900 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 55, 1903, p, 212 vg.) en die van 1920 (niet gepubliceerd).
3) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1900 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 55, 1903, p. 222 vg.) en die van 1911 en 1916 (beide niet gepubliceerd).



Kali, d. ?. Van dezen had alleen Waki Tjhi* een klein gebied onder zich. De andere functionarissen zijn thans geëlimineerd.
3. De z.g. imeum Ihèë: a. Imeum Nigan, b. Imeum Paja Oedeuëng, c. Imeum Blang Moeliëng. Dit drietal is 'nu nog voltallig.
Later zijn door Keudjroeën Seunagan afzonderlijke hoofden aangesteld over de landschappen Trang, Tadoe en Tripa, waarvan de beide laatsten eveneens den titel van Keudjroeën voeren. Andere deelen van zijn gebied schonk hij aan verscheidene zijner talrijke familieleden.
Het vroeger abusievelijk als zelfstandig landschap beschouwde benedenstroomsche gedeelte van het aan Seunagan onderhoorige Tripa, waarvan het recht om heffingen te doen door Keudjroeën Seunagan was weggeschonken, is sedert door afkoop der rechten en ontslag op verzoek van het landschapshoofd aan Seunagan teruggekomen en weder gevoegd bij het gebied van den Keudjroeën van Tripa, die, evenals de hoofden van Trang en Tadoe, onderhoorig is aan den Keudjroeën van Seunagan (zie Stbl. 1917 N°. 752).
Tegenwoordig bestaat het landschap Seunagan uit een 13-tal ondergeschikte oelèëbalang-schappen n.1. de gebieden van: Keudjroeën Tripa, Keudjroeën Tadoe, Teukoe di Trang, Keudjroeën Koeala, Teukoe Lamka, Teukoe Poelö Ië. Teukoe Oedjöng Pasi, Teukoe Soea Sikha, Teukoe Dato Waki Tjhi , Teukoe Imeum Paja Oedeuëng, Teukoe Imeum Nigan, Teukoe Imeum Blang Moeliëng en Teukoe Keutjhi' Nam.
Als vijfde landschap der onderafdeeling dient thans vermeld de Kawaj XVI ')> waarvan de wordingsgeschiedenis hierboven in het kort is aangegeven. Tot het gebied van het landschapshoofd Teukoe Tjhi Meulaboh behooren de Kroeëng Meureubè opgaande achtereenvolgens de volgende, door onderhoofden bestuurde, ressorten:
1. Eigenlijk Meulaboh, d. i. de hoofdplaats, daaronder begrepen de omliggende, boven reeds genoemde, 3 datö -schappen: Meureubö, Rantö Panjang en Oedjöng Kala.
2. Peureumeuë (gebied van Waki Balè).
3. Gebied van Teukoe Keudjroeën Sampan Meureubö.
4. Gebied van Teukoe É Meureubö.
5. Gebied van Teukoe Keudjroeën Goenöng Meuïh.
6. Gebied van Teukoe Keudjroeën Meukö.
7. Gebied van Teukoe Keudjroeën Goemè van Moegö.
8. Gebied van Teukoe Keudjroeën Tandi van Langö en Reungeuët.
Seuneu'am -), bet meest Zuidelijke landschap van de onderafdeeling, behoorde oorspronkelijk tot Seunagan, maar is een zelfstandig landschap geworden, doordat de vóórlaatste Soeltan Ibrahim Ala ad-Dïn Mantsoer Sjah het, met goedvinden van den Keudjroeën Seunagan, aan een zijner familieleden schonk.
1) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1902 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 55, 1903, p. 213 vg.) en die van 1911 (niet gepubliceerd).
2) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1906 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 61, 1908, p. 600 vg.) en die van 1915 (niet gepubliceerd).



Het berglandschap Beutöng '), waar het landschapshoofd ook den titel van Keudjroeën voert, is van het begin af zelfstandig geweest. Daar het uit 5 moekim's bestaat, werd het vroeger wel genoemd nanggröë oelèëbalang limöng. Bedoeld,e moekim's zijn: a. Beutöng (rechtstreeks onder het bestuur van het landschapshoofd), b. Mandjéng (onder een imeum), c. Poelö Raga (onder een Keudjroeën), d. Seumöt (onder Teukoe Tandi), e. Déah (onder een imeum).
Het aan de Boven-Wöjla gelegen landschap Toengköb2), dat vroeger deel uitmaakte van de federatie Kawaj XII, werd bij Gouvernements Bt. 6 Juni 1911 N°. 11 vergroot met het op den rechteroever der Wöjla gelegen deel van het verlaten landschap Ara. Het is het eenige landschap, waar een vrouwelijke Oelèëbalang, met name Pö Tjoet Bariën, aan het hoofd staat.
Het in de Bovenstreken der onderafdeeling gelegen landschap Pameuë3) werd in 1911 vergroot met het sedert jaren verlaten landschap Anöë. Beide maakten vroeger deel uit van de Kawaj XII. De bestuurder draagt den titel van Keudjroeën. Pameuë is niet onverdeeld; van kampoeng's kan men hier eigenlijk niet spreken: de huizen zijn als eilandjes verspreid in de mooi bevloeide sawah's.
Zooals uit het bovenstaande blijkt, worden de landschappen van eenig belang in deze onderafdeeling in moekim's verdeeld, met imeum's aan het hoofd. Soms zijn eenige moekim'?, gebracht onder het gezag van een aan het landschapshoofd ondergeschikt hoofd, dat bij de bevolking den naam draagt van oelèëbalang tjoet. Zulk een oelèëbalang tjoet bestuurt soms slechts één moekim. De kleinste bestuurseenheid is ook hier weer de gampöng, aan wier hoofd staat de keutjhi , soms ook, in navolging der pepertuinhoofden, peutoeha geheeten. De keutjhi van een belangrijke gampöng heeft soms één of meer plaatsvervangers (waki), om hem bij te staan. Vroegere aanvoeders in den oorlog {pang, panglima) hebben soms nog in de gampöng zekeren invloed behouden, maar het eigenlijke dorpsbestuur wordt ook hier gevormd door den keutjhi\ den teungkoe meunasah en eenige oereuëng toeha.
11. Onderafdeeling Tapa" Toean.
De onderafdeeling bestaat uit de landschappen: Koeala Batèë, Soesöh, Blang Pidië, Manggéng, Lhö" Pawöh Noord, Laböhan Adji, Meuké", Lhö' Pawöh Zuid, Sama Doea, Tapa' Toean en Kloeët.
Zooals hierboven is vermeld, is de Westkust, vooral ten Zuiden van Meulaböh, voor een groot deel gekoloniseerd door Maleiers van Soematra's Westkust. De immigranten handhaafden hier de oude Mënangkabausche adat, zij het ook sterk gewijzigd. Ter kenschetsing hiervan veroorloven wij ons het volgende over te nemen uit een (niet gepubliceerde) nota van den heer H. Colijn aangaande het landschap Tapa' Toean, waar de Maleische bestuursvorm het zuiverst is
1) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1909 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 66, 1911, p. 426 vg.) en die van 1919 (niet gepubliceerd).
2) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1909 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 66, 1911, p. 378 vg.) en die van 1914 (niet gepubliceerd).
3) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1906 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl, 61, 1908 p. 636 vg.) en die van 1914 (niet gepubliceerd).



geopenbaard. „Bij de hier geïmmigreerde Maleiers bleef het begrip der soekoeindeeling gehandhaafd, ofschoon de herinnering van het oorspronkelijk soekoeverband verloren ging. Zelfs de namen der vier hoofd-soe/roe's werden nog slechts door enkelen gekend. De tegenwoordige soekoe's worden benoemd naar de plaats van herkomst der kolonisten, zoodat men spreekt van soekoe Priaman, soekoe Pasaman enz. Buiten de landschapshoofden (en bij die niet eens ten volle, omdat zij niet buiten de soekoe's staan, maar van één ervan zelf hoofd zijn) kan van territoriale hoofden eigenlijk niet gesproken worden. Althans niet voor zaken van inwendig beheer, want zelfs voor betrekkelijke kleinigheden is onderling overleg van de soe/roe-hoofden voorgeschreven. De rechtspraak wordt door de soekoehoofden gezamenlijk uitgeoefend. De machtiging tot ontbinding van het huwelijk (pasah) wordt door de gezamenlijke soe£oe-hoofden aan den kali verleend enz. Er is zoo goed als geen overheersching van den een door den ander. De overhoogheid der beide landschapshoofden (de hooiü-datö' 's) over de andere soekoehoofden is eigenlijk van heel weinig beteekenis en vindt haar grond in het primaire van de vestiging, niet in de meerdere belangrijkheid van de soekoe bijvoorbeeld. Dit soeAroe-begrip nu verhindert (binnen de landschapsgrens) het tot stand komen van een territoriaal bestuur. Wel benoemden de soe/roe-hoofden in meer afgelegen kampoeng's een hoofd, dat den titel van panglima of keutjhi* voert, maar met het bestuur heeft deze man eigenlijk niets te maken. Hij heeft geen gezag uit zichzelf, ontleend aan de waardigheid van zijn ambt, hij is de spreekbuis der soe/:oe-hoofden. De soe&oe-hoofden (dus niet alleen de beide landschapshoofden) zijn de eigenlijke bestuurshoofden, waarvan de een zonder den ander, naar orde en regel, zoowat niets kan doen. Naar buiten wordt het landschap vertegenwoordigd door 2 datö*'s (door ons betiteld als hoofd-rfafö 's) en wel die, wier voorouders zich het eerst in het landschap vestigden. Vooral sedert onze komst in Atjèh zijn de hoofd-tfafö"'s wat meer op den voorgrond getreden, wat langzamerhand ook hunne positie naar binnen wel iets wijzigde. De andere soe&oe-hoofden deden zich meer als ondergeschikt voor. Toch is het verkeerd, aan dat denkbeeld van ondergeschiktheid te veel toe te geven, waar het gewone zaken van inwendig bestuur betreft. De hoofd-ofafö' is nooit meer dan primus inter pares".
In de andere landschappen van de onderafdeeling Tapa' Toean is het bestuur meer of minder sterk door Atjèhsche begrippen beïnvloed, of wel geheel en al Atjèhsch geworden. Het nog bestaande genealogisch bestuur is daar dan ook meer schijn dan wezen. Meestal hebben de stamhoofden zich daar min of meer territoriaal gezag aangematigd en is van gemeenschappelijk bestuur weinig sprake, al bestaat er dan ook nog een méérhoofdig landschapsbestuur. Ook de Mënangkabausche adat der bewoners onderging overal dienzelfden invloed der zich in hun midden vestigende Atjèhers. Werd tot voor betrekkelijk korten tijd de erfopvolging in de Maleische landschappen geregeld volgens de Mënangkabausche instellingen, thans heeft die z.g. adat kamanakan opgehouden te bestaan. Aan pogingen, om het Moslimsch recht er voor in de plaats te stellen, heeft het niet ontbroken ').
1) Zie Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 55, 1903, p. 243.



Op een hernieuwd desbetreffend collectief request van de Maleische hoofden van de landschappen Soesöh, Laböhan Adji, Sama Doea, Tapa Toean en Kandang (Kloeët) werd in 1913 door den gouverneur gunstig beschikt en bepaald, dat de Atjèhsche adat in zake de erfopvolging voortaan ook in de Maleische landschappen de vigeerende zal zijn (gouverneurs-missive van 15 April 1913 N°. 151/35).
In het Atjèhsche landschap Koeala Batèë ') bestuurt de Oelèëbalang zelf de Keudè Koeala Batèë met 14 kampoeng's; verder wordt hij in het bestuur bijgestaan door zijn beide broeders, die elk ook een aantal kampoeng's voor hun rekening hebben.
Het landschap Soesöh 2), waarin het Maleische element sterk overheerscht, heeft een tweehoofdig bestuur van twee hoofd-ctóö's. De eene Dato" Toeha galar Dato" Dinding (van de soekoe Barat = Priaman) ter linkeroever van de Soesöhrivier, de andere Dato' Baginda galar Dato1 Radja (van de soekoe Koeboeng = Kampar) ter rechteroever dier rivier. Zij oefenen het gezag gemeenschappelijk uit. Onder hen staan vier z.g. oelèëbalang tjoet (ook wel dato1 of kapalö soekoe genoemd) en een sjahbandar, die elk een bepaald gebied besturen. Die „kleine oelèëbalang's" zijn: Dato" Rawa, Teukoe Dirih, Dato" Ampat en Teukoe Tö£. Onder den sjahbandar staan de keudè's Dalam en Pasië. Vroeger omvatte Soesöh ook het gebied van Manggéng, Lhö1 Pawöh-Noord, Blang Pidië, Poelö Kajèë en Koeala Batèë, welke Atjèhsche nederzettingen zich echter geleidelijk wisten los te maken.
Het Atjèhsche landschap Blang Pidië 3), voornamelijk door uit Pidië afkomstige Atjèhers bewoond, wordt door de Soesöh-rivier in twee gedeelten verdeeld, waarvan het Zuidelijk deel, het eigenlijke Blang Pidië, verreweg het belangrijkste is en zich kenmerkt door groote vruchtbaarheid. Het landschap is in 4 oelèëba/o/7g--schappen verdeeld, waarvan Poelö Kajèë, geruimen tijd als zelfstandig rijkje door ons beschouwd, vrij wel het voornaamste is. Deze vier oelèëbalang-schappen zijn: Koeta Toeha, dat door het landschapshoofd zelf wordt bestuurd en Poelö Kajèë, Koeta Tinggi en Lampöïh Driën, waarover ondergeschikte oelèëbalang's zijn aangesteld.
In het eveneens Atjèhsche landschap Manggéng 4) heeft de Oelèëbalang vier oelèëbalang tjoet onder zich, elk met een complex kampoeng's onder zijn directe bevelen n.1.: Teukoe Sabi, Teukoe Ma Piah, Teukoe Baroen en Teukoe Moesa.
Het landschap Lhö1 Pawöh-Noord5) draagt een overwegend Atjèhsch karakter, maar de Maleische invloed is hier reeds zeer merkbaar. Men heeft er onder het
1) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1900 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 55, 1903, p. 227 vg.) en die van 1918 (niet gepubliceerd).
2) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1900 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 55, 1903, p. 231 vg.) en die van 1911 en 1918 (beide niet gepubliceerd).
3) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting in de Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 66, 1911, p. 369 vg. en die van 1918- (niet gepubliceerd).
4) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1900 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 55, 1903, p. 235 vg.) en die van 1917 (niet gepubliceerd).
5) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1900 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 55, 1903, p. 233 vg.) en die van 1916 (niet gepubliceerd).



landschapshoofd ondergeschikte oelèëbalang's te: Babah Lhö', Soea\ Tangantangan Tjoet, Tangan-tangan Rajeu" en Lhö' Pawöh.
Laböhan Adji ') is een Maleisch landschap, maar heeft daarvan niet veel meer dan den naam. Stonden er vroeger twee datö*'s aan het hoofd, in 1910 heeft men er, wegens de onderlinge twisten der datö"s, één landschapshoofd aangesteld. Onder hem staan vier ondergeschikte oelèëbalang's.
Het landschap Meuké'2), hoewel overwegend Atjèhsch, heeft een tweehoofdig bestuur, wat elders een typisch kenmerk is der Maleische staatjes. De beide landschapshoofden voeren echter niet gezamenlijk bestuur, maar elk hunner heeft zijn eigen gebied, waarin de ander niets te zeggen heeft. Het gebied van Radja di Goenöng omvat de bovenstroomsche kampoeng's en dat van Radja Tjoet de benedenstroomsche. Keudè Meuké', de twistappel tusschen beiden, staat rechtstreeks onder den sjahbandar.
Het landschap Lhö* Pawöh Zuid 3), waar de bestuursvorm ook vrij zuiver Atjèhsch is, telt vier onderhoorigheden: Aloeë Pakoe, Sawang, Lhö' Pawöh en Dama Toetöng, elk onder een oelèëbalang tjoet, ondergeschikt aan het landschapshoofd.
Het Maleische landschap Sama Doea 4) werd vroeger door drie datö^'s bestuurd, twee op den linkeroever en één op den rechteroever van de Sama Doearivier. Hoewel die drie, volgens de Maleische begrippen, gezamenlijk het bestuur over het geheel zouden moeten uitoefenen, was in werkelijkheid het gezag door de rivier ook in tweeën gedeeld: Dato' Moeda en Datö' Bantan bestuurden het Zuidelijk gedeelte, waar de afstammelingen van Rau woonden en Datö Basa alleen het Noordelijk gedeelte, waar de menschen van Priaman zich hadden gevestigd. In 1903 hebben deze datöc's het gezag over het geheel opgedragen aan zekeren Teukoe Paneu', die als naaste familielid van een der datö''s boven de hoofden in Sama Doea uitblonk. De bedoeling was, dat hij de verantwoordelijkheid tegenover het Europeesche bestuur zou dragen.
In het landschap Tapa' Toean') bestaat de bevolking zoo goed als uitsluitend uit Maleiers. Evenals in Soesöh heeft men ook hier een tweehoofdig bestuur van twee hoofd-cfafö' 's: Datö" Radja Amat en Datö' Bagindö Toeba, die het landschap naar buiten vertegenwoordigen. Elk van hen heeft onder zich een datö en een panglima, die ieder hun eigen gebied hebben. Zoo heeft men dus een viertal soekoe's, elk een soort van district of wijk uitmakend, bestuurd door een soekoe-hoofd. Deze vier soekoe's zijn:
1. Soekoe Barat (Priaman) in het complex Tëpi Ajër Bai onder panglima Sarali.
1) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1911 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 69, 1914, p. 426 vg.).
2) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1913 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 69, 1914, p. 448 vg.).
3) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1911 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 67, 1912, p. 416 vg.) en die van 1919 (niet gepubliceerd).
4) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1911 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 67, 1912, p. 411 vg.) en die van 1917 (niet gepubliceerd).
5) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1900 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indfé dl. 55, 1903, p. 242 vg. en die van 1911 (zelfde tijdschr. dl. 67, 1912. p. 405 vg.).



2. Soekoe Pasaman in het complex Kampoeng Tëngah onder panglima Ma" Saba.
3. Soekoe Rau (Loebö' Sikaping) in het complex Kampoeng Padang onder Dato' Bandara.
4. Soekoe Kampar in het complex Kampoeng Ilir Laboe onder Datö' Radja Léla. Verder is er nog een sjahbandar van de keudè Tapa" Toean.
Het landschap Kloeët ') vertoont een zeer gemengde bevolking; zij is overwegend Maleisch te Kandang, Baköngan en Paja Dapoer, elders vindt men in hoofdzaak Atjèhers. Daar de verschillende bevolkingselementen hun eigen hoofden hebben, is het bestuur vrij gecompliceerd. Het centraal gezag wordt uitgeoefend door het landschapshoofd, dat den titel voert van Keudjroeën. Direct onder hem staan een viertal Maleische dato''s. Het hoofd van de oorspronkelijke (Gajösche en Alassche?) bevolking voert den titel van Imam Balei, of Imam Nëgëri met een dato' (een Alasser) te Paja Dapoer onder zich. Te Baköngan heeft men een onderhoofd met den titel Oelèëbalang, die weer vijf dato"'s onder zich heeft. Verder heeft men in de z.g. onderhoorigheden van Kloeët nog een 15-tal ondergeschikte oelèëbalang's n.1. te: Teureubangan Tjoet, Teureubangan Rajeu', Seuneubö', Rasian, Asahan Rajeu', Asahan Tjoet, Koeala Ba'-Oe, Limbang, Baköngan, Oedjöng Poelö, Si Badi , Kandang en Mënggamat. Eindelijk zijn er nog een drietal sjahbandar's van de keudè's te Kandang, Baköngan en Si Badi".
12. Onderafdeeling Singkel.
Het eenige zelfbesturende landschap dezer onderafdeeling is Troemon2), dat in het laatst der 18de eeuw vanuit Groot Atjèh gesticht zou zijn. Toen in 1819 het Nederlandsch gezag op de Westkust van Soematra opnieuw gevestigd werd, was bestuurder van Troemon de vroeger (dl. I, p. 50) reeds genoemde Radja Boedjang, zoon van een der stichters. Door den opbloei van de pepercultuur in dien tijd, was hij een der machtigste vorstjes van de Westkust. Door het leveren van krijgsbehoeften aan de Padri's en door de door hem gedreven zeeroof en slavenhandel kwam hij in conflict met ons bestuur ter Soematra's Westkust. In 1830 sloot resident Mac Gillavry van Padang met hem een contract, dat echter door de Regeering niet werd bekrachtigd. Radja Boedjang overleed in 1835 en werd opgevolgd door Radja Moeda, den oudsten zoon uit het huwelijk van Radja Boedjang met een afstammeling van een Christenfamilie te Padang3). Toen in
1) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1911 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 69, 1914, p. 419 vg.).
2) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1911 (niet gepubliceerd) en over de geschiedenis: W. L. Ritter, Indische herinneringen enz. p. 240 vg.; E. de Waal, Onze Indische financiën dl. VI, 2de ged. p. 76 vg.; Bijlagen Handelingen der S. G. 1883/4 N°. 133—3; P. J. Veth, Atchin p. 93 en E. B. Kielstra, Onze aanrakingen met Troemon p. 1191 vg.
3) Bij de verovering van Padang in 1793 door den Franschen Kaper-kapitein Le Mèsme, commandant van het schip „La ville de Bordeaux" was n.1. de dochter van een aldaar gevestigden chirurgijn, met name Kaatje Stolte, met haar beschermer, een Atjèhschen nachoda, naar de binnenlanden gevlucht en, na tot den Islam te zijn overgegaan, met hem gehuwd. Uit dit huwelijk sproot een dochter voort, bekend onder den naam van Nonna Gadoes, die later de echtgenoote werd van Radja Boedjang.



1840 Singkel werd veroverd door kolonel Michiels sloot deze met Radja Moeda een contract, welks doel was „dat dit staatje voor ons als het ware een voormuur worden zou tegen het eigenlijke Atjin". Maar ook dit contract werd door de Regeering nimmer bekrachtigd '). In 1849 werd Radja Moeda een vaste onderstand toegekend van ƒ200 's maands. In 1874 teekende de toenmalige Radja van Troemon de voor de Atjèhsche Onderhoorigheden vastgestelde acte van erkenning onzer opperheerschappij. Hij verzocht echter daarna dringend, niet onder het nieuwe gouvernement Atjèh en Onderhoorigheden, maar als van ouds onder Soematra's Westkust geplaatst te worden. Aldus geschiedde bij Stbl. 1881 N°. 72. Met ingang van 1 Januari 1902 werd Troemon, waartoe ook de Onderhoorigheden Boeloe Sama en Seuleukat (of: Silèkat) behoorden, van het toenmalige gouvernement Soematra's Westkust afgescheiden en bij Atjèh gevoegd (Stbl. 1901 N°. 367), eerst bij de onderafdeeling Tapa1 Toean, doch sinds 1908 bij Singkel (Stbl. 1908 N°. 401). De Zelfbestuurder teekende in 1911 de Korte Verklaring.
De positie, die de beide ondergeschikte hoofden van Troemon, n.1. die van Koeta Toeha en van Boeloe Sama, innemen tegenover den Zelfbestuurder, is geheel verschillend. De Oelèëbalang van Koeta Toeha staat direct onder den Zelfbestuurder en heeft slechts theoretisch een eigen ressort. In de practijk wordt geheel eigenlijk Troemon door den Zelfbestuurder zelf bestuurd, die zich in zijn werkzaamheden door zijn Oelèëbalang laat bijstaan. Boeloe Sama echter neemt een min of meer zelfstandige positie in tegenover eigenlijk Troemon en wordt dan ook direct bestuurd door een ondergeschikt hoofd, dat wel is waar den Zelfbestuurder als zijn radja beschouwt, doch dat de inwendige aangelegenheden van zijn ressort zelf afdoet. De tot Troemon behoorende onderhoorigbeid Seuleukat is een aan de kust gelegen vallei, die echter geheel onbewoond is. Bij Stbl. 1881 N°. 72 werd Seuleukat als Noordelijkste oelèëbalang-schap van Troemon beschouwd, bij Stbl. 1884 N°. 205 als een onderhoorigheid van Kloeët. In 1896 werd van Regeeringswege op die tegenstrijdigheid gewezen; daarop werd door den gouverneur van Atjèh en Onderhoorigheden geadviseerd, om Seuleukat, ofschoon feitelijk behoorende tot Kloeët, bij Troemon te trekken. De Regeering ging daarmede accoord, zoodat sedert dien Seuleukat tot Troemon behoort.
13. Onderafdeeling Simaloer.
Deze bestaat uit de volgende vijf landschappen: Tapah (of: Teupah, of: Oelaö, of: Dèfajan)2), Simaloer (of: Simoeloel), Salang'), Lëkèn4) en Sigoelè (of: Sichoelè). De hoofden (radja's) dier landschappen zijn allen van uitheemschen oorsprong en worden, evenals alle vreemdelingen op Simaloer, gerekend te behooren tot de z.g. soekoe dagang. Volgens een in 1900 opgestelde nota ') over
1) Ziede„Notaoverde betrekkingen tusschen Nederland en Atjèh van 1824—1873" p. 10 en 14.
2) "Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1916 (niet gepubliceerd).
3) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting in Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 66, 1911, p. 438 vg.
4) Vgl. over dit landschap de nota van toelichting van 1911 (niet gepubliceerd).
5) Voorkomende in de Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 55, 1903, p. 248 vg.



het eiland Simaloer van den heer H. Colijn — die destijds civiel gezaghebber was in de onderafdeeling Tapa' Toean, bij welk ressort Simaloer was ingedeeld — zouden de eerste werkelijk gezagvoerende hoofden op het eiland slechts twee in getal en Maleische zeeroovers zijn geweest, waarvan het eene het bestuur voerde op de Westkust van het eiland en het andere op de Zuid- en Oostkust. De vreemdelingenhoofden van Tapah en Simaloer zouden van hen afstammen, terwijl die van de landschappen Salang en Lëkön de nazaten zouden zijn van twee Atjèhers uit de XXV Moekim's afkomstig, die door den vroeger genoemden Pangoelèë Sidé' van Meulabüh zouden zijn aangesteld, ingevolge opdracht van den voorlaatsten Atjèhschen Soeltan, teneinde het regelmatig binnenkomen der jaarlijksche schatting te verzekeren. Later zou aan een zoon van het hoofd van Salang, Sigoelè aangewezen zijn als bestuursgebied, dat tot den rang van afzonderlijk district werd verheven. Ons bestuur drong die vreemdelingenhoofden steeds meer naar voren: men beschouwde hen als de eenige werkelijke bestuurders, liet hen Korte Verklaringen teekenen en keerde hun de hasil (in- en uitvoerrechten) uit, waarop zij eigenlijk geen recht hadden. De adathoofden werden geheel miskend en daar zij geen krachtige persoonlijkheden waren, legden zij zich mokkend bij den toestand neder. Zij waren de hoofden der soekoe's, waarin de bevolking is verdeeld. Binnen ieder landschap voert één dier soe/roe-hoofden of datö"s (n.1. het hoofd der soekoe: Da£awa) den titel pamoentja" . In het tegenwoordige bestuurssysteem zijn die pamoentja 's, de eigenlijke hoogste volkshoofden, gemaakt tot een soort vervangers der landschapshoofden, overeenkomende met de banta's in sommige Atjèhsche landschappen. De kampoeng-hoofden dragen allerlei namen, als: datö' kampoeng, keutjhi', panglima, malintang, enz.
14. Onderafdeeling Takéngön.
Deze bestaat uit vier Gajösche zelfbesturende landschappen:
1°. het gebied van Rödjö Tji Böbasan ten Westen van het Gajö-meer; 2°. het gebied van Këdjoeroen Boekit om het Gajö-meer, ongeveer ten Westen van de Djambö Ajé-rivier (of: Djëmèr), ten Noorden van het Zuidelijk Randgebergte, ten Oosten van de Peusangan-rivier en ten Zuiden van den GoenöngPandjang;
3°. het gebied van Këdjoeroen Siah Oetama, dat geheel geënclaveerd is door het gebied van Këdjoeroen Boekit en zich slechts bepaalt tot de kampoeng Nösar ten Zuiden van het Gajö-meer;
4°. het gebied van Këdjoeroen Linggö, omvattende het stroomgebied der Djambö Ajé-rivier, voorzoover dit niet tot het ressort van Këdjoeroen Boekit behoort (Döröt-gebied).
Onder deze landschapshoofden heeft men een groot aantal stamhoofden {rödjö's), waarvan er meer dan 50 bezoldigd zijn.
15. Onderafdeeling Sërbödjadi.
Het eenige zelfbesturende landschap in deze onderafdeeling, het gebied van Këdjoeroen Aboe" genoemd, vormt een uitgestrekt, maar schraal bevolkt en weinig



welvarend, ressort, waartoe ook behooren de Onderhoorigheden Bonén, Sëmboeang, Djërnih en Tanipoer. De Këdjoeroen wordt in het bestuur bijgestaan door:
1. Rödjö Banta van Oedjoeng Karang;
2. Pëngoeloe Pënarön, een onderhoofd in het Bönén-gebied;
3. Këdjoeroen Tandil, een onderhoofd in het Sëmboeang-gebied;
4. Pëngoeloe Djërnih, een onderhoofd in het Djërnih-gebied (eigenlijk Sërbödjadi);
5. Këtji Tampoer, een onderhoofd in het Tampoer-gebied, aan de samenvloeiing der Poenti- met de Tampoer-rivier;
6. De Ama ni opat, vroeger een soort van „raad" van den Këdjoeroen, bestaande uit vier personen. Hiervan zijn nog slechts overgebleven de Rödjö Bödöl en de Panglima Tjf, de laatste als kampoenghoofd van Toealang, de eerste als hulp van den Këdjoeroen Aboe" in het algemeen;
7. De Si-waloeh, vroeger een soort van „raad van achten , waarvan de leden nu eenvoudige kampoenghoofden zijn n.1. van de kampoeng's: Lëlis, Tëroedja , Naloen, Djëring, Lót, Boega1, Sëkoealön en Taring (alle in eigenlijk Sërbödjadi).
16. Onderafdeeling Gajö Loeös.
Ook in deze onderafdeeling, het stroomgebied der Tripö, heeft men maar één zelfbesturend landschap, n.1. het gebied van Këdjoeroen Pëtiambang. Onder hem staan een 16-tal 7/r-schappen (waartoe de vroegere pëngoeloe si doeö belas behooren)'), die nu vrijwel zelfstandig hun eigen zaken uitmaken. Deze zijn:
1. Gölö (kampoeng's: Pënggalangan, Lëmpoeh, Koetö Sri en Gölö);
2. Pörang (kampoeng's: Pörang en Koetö Boekit);
3. Pënampakan (kampoeng's: Pënampakan, Lëmbé, Oering, Pinding en Përti),
4. Mbatjang;
5. Boekit (kampoeng's: Boekit, Doerén, Rödjö Silo en Panggoer);
6. Koetö Lintang (kampoeng's: Koetö Lintang, Koetö Blang en Bada);
7. Rëma (kampoeng's: Rëma, Tjiké, Böndör Klipah, Koeng, Rikit Dëkat en Oelön
Tanöh);
8. Tampèng (kampoeng's: Tampèng en Brandan);
9. Pëpari';
10. Qëgarang (kampoeng's: Gëgarang en Koetö Oedjoeng);
11. Pënösan;
12. Këmala Dërna (kampoeng's: Lëmpëlam met Pinang Roegoep, Toenggoel, Koetö Daloe en Këndawi); . _
13. Këmala Rödjö (kampoeng's: Tjanè Oekön met Ampa Kola , Tjanè Töa, Köpör en Koening met Söndörön);
14. Rëmoekoet Pasir (kampoeng's: Pasir en Rëröbö);
15. Padang (kampoeng's: Padang, Lëmpëlam, Pinang en Roempi);
16. Trangoen.
Van de bovengenoemde 7yr-schappen maken Gölö, Pörang, Boekit en Koetö
1) Vgl. over deze 12 pengoeloe's Dr. C. Snouck Hurgronje: Het Gajoland en zijne bewoners p. 232.



Lintang — samen de z.g. rödjö bërampat vormende — de eenigen uit, die zich eertijds met de keuze van een nieuwen Këdjoeroen inlieten.
Pënèsan, Pëpari1 en Gëgarang vormden vroeger de federatie der toeloe sagi, of tigö sagi („drie hoeken"), misschien naar het voorbeeld der drie sagi's van Groot Atjèh aldus genoemd (vgl. boven p. 190 nt. 2)').
Mbatjang en Trangoen vormden eertijds „vrijheerlijke" kampoeng's 2),
De uit Gajö Loeös bevolkte en daartoe behoorende, maar buiten haar natuurlijke grenzen gelegen, nederzettingen aan de Boven-Tëmiang-rivier (Oering, Gadjah, Trangoen, Pinding, Përti', Lëstèn en Tampoer) werden bij Stbl. 1908 N°. 401 gevoegd bij de toen nieuw opgerichte onderafdeeling Sërbödjadi. Daar dit tot allerlei bezwaren aanleiding gaf, werden die nederzettingen bij Stbl. 1909 N°. 471 bij de onderafdeeling Gajö Loeös getrokken, met uitzondering van het Tampoercomplex, dat aan Sërbödjadi bleef. De uiterste nederzetting van het gebied van Këdjoeroen Pëtiambang in de richting van Tëmiang is Lëstèn.
De drie laatstgenoemde onderafdeelingen omvatten het z.g. Gajöland. Daar het inheemsche bestuur hier van andere principes uitgaat dan in eigenlijk Atjèh, dienen de kenmerken daarvan nader te worden geschetst3).
Het bestuur houdt ten nauwste verband met de volksordening. De Gajösche volksindeeling berust niet (als de Atjèhsche) op territorialen-, maar op genealogischen grondslag: de bevolking is in stammen of geslachten (blah, of: soekoe, of: koeroe) verdeeld, die in eenzelfde nederzetting gewoonlijk dooréén wonen. Niet de kampoeng, maar de stam, of het onderdeel van een stam vormt de bestuurseenheid, staande onder een eigen familiehoofd {rödjö, of: pëngoeloe). De Gajösche volkshoofden zijn dus familiehoofden. Hun onderhoorigen — aangeduid als sara rödjö d. i. „denzelfden rödjö hebbend" — zijn elkanders „broeders" (saudörö, vgl. Atj.: sèëdara). Wordt op den duur splitsing van een geslacht noodig, hetzij doordien de leden te talrijk worden, hetzij wegens oneenigheden, of om andere redenen, dan scheidt een groep der verwanten zich van de anderen af, onder een door hemzelf gekozen rödjö. Binnen de grenzen der familiegroepen wordt alle gezag door den rödjö uitgeoefend, maar op patriarchaal republikeinsche wijze en steeds in samenwerking met de saudörö's.
Als regel geldt, dat het ambt van rödjö erfelijk is in de familie, die het eenmaal bekleedt. Volgens de adat moet hij worden opgevolgd door zijn zoon; niet bij voorkeur door den oudsten, maar door hem, die geldt als mëtoeah, d. i. voorzien is van gelukbelovende teekenen, hetgeen door de saudörö's wordt uitgemaakt, die daarbij de hulp van een wichelaar (goeroe) inroepen. Voorkeur heeft men eer voor den jongsten (bëngsoe) dan voor den oudsten (oeloe börö) der zoons, hetgeen ook bij de verdeeling eener nalatenschap aan den dag komt. Onmondigheid geldt niet als beletsel tegen de opvolging, daar dan de oudere familieleden zoolang als plaatsvervangers (bödöl) optreden (Het Gajöland p. 95).
1) Dr. C. Snouck Hurgronje: Het Gajöland en zijne bewoners p. 220 en 242.
2) Dr. C. Snouck Hurgronje t. a. p. blz. 232.
3) Zie daarover uitvoerig: Dr. C. Snouck Hurgronje t. a. p. blz. 78 vg.



Is men het vóór de begrafenis van den gestorven rödjö eens kunnen worden, dan pleegt men de nahma, d. i. den naam en den rang van den overleden titularis, zonder verdere ceremoniën voorloopig te doen overgaan (pawèn, of: èlèng) op den gekozen opvolger, door hem met het lijk op dezelfde baar naar de begraafplaats en na afloop der begrafenis vandaar weder huiswaarts te dragen. Na 44 dagen houden de saudörö's een vergadering, waarbij de aldus gekozene in zijn ambt wordt bevestigd (isahan). Stemgerechtigd (genap moepakat) zijn alleen de getrouwde mannen (djema wadjip, d. z. lieden, op wie het aankomt), de ongetrouwde (djema haroes) zijn tot het nemen van een wettig geldige beslissing niet bevoegd. Is men het vóór de begrafenis van den gestorven rödjö niet eens geworden over de keuze en geldt dus het ambt als vacant, dan wordt door de gezamenlijke saudörö's iemand tot rödjö aangesteld (nöikön rödjö, of: paal) en gelden allerlei omslachtige en kostbare verheffingsformaliteiten. In Gajö Loeös moeten bij sterfgeval van een rödjö aan Këdjoeroen Pëtiambang en de overige hoofden de badjoedin (acht stukken wit goed) worden uitgedeeld als kennisgeving van het overlijden. Daar heet het: maté berbadjoedin, lèng bersalin, hangat pepakirön, d. i.: „als een rödjö sterft, is badjoedin vereischt, bij vrijwillige overgave van het ambt door den bekleeder aan een ander familielid, geeft deze hem een salin (twee stukken wit goed), een ongeluks-röüf/'ó' geeft men armengeld (twee stukken wit goed) als vergoeding voor de schade, die men hem doet lijden, tengevolge van zijn gedwongen aftreden". (Het Gajoland p. 96).
Twee autoriteiten staan den rödjö bij zijn bestuur ter zijde, vooreerst: de toeö (of: pëtoeö), men zou kunnen zeggen „ouderling", eenigszins de „adjudant" van den rödjö, meestal van zekeren leeftijd en bekend als kenner van de adat, wiens woord in het algemeen een zekere autoriteit heeft; verder: de imöm, die optreedt voor de zaken die meer de hoekoem of Moslimsche wet raken, den godsdienst, de feesten, het sluiten van huwelijken, de plechtigheden van de teraardebestelling van overledenen, enz.
Rödjö, imöm, toeö en saudörö's vormen te zamen de vier natuurlijke bestanddeelen (sara" opat, déwal mpat sagi), waaruit het Gajösche geslacht in de samenleving volgens de adat bestaat. In Gajö Loeös is de toestand eenigszins anders. Daar is het rödjö-ambt gewoonlijk in drieën gesplitst, n.1.: de tji', de moedö en de wakil. Dit houdt hiermede verband, dat de stam of het geslacht daar in twee takken is verdeeld. Aan het hoofd van den ouderen tak staat dan een rödjö tji , aan het hoofd van den jongeren tak een rödjö moedö. Elks machtssfeer is nauwkeurig bepaald en de tji heeft onbetwist den voorrang. De wakil is er inderdaad niet anders dan een kleinere rödjö over een onderdeel van den stam, of het geslacht. Verder zijn hier twee vertegenwoordigers van de hoekoem, n.1.: de imöm en de katip, welke laatste als imöm van den moedö fungeert. Men heeft dus in Gajö Loeös vijf stamautoriteiten (tangké si limö): tji', moedö, wakil, imöm en katip. Verder heeft elk dezer vijf autoriteiten daar gewoonlijk zijn eigen toeö-, die van den tjT heet: toeö dölöm en die van den moedö: toeö ni moedö. (Het Gajoland p. 220 vg.). De positie van den toeö is in Gajö Loeös een meer ondergeschikte dan elders: hij geldt daar in normale omstandigheden slechts als boodschapper



van den rödjö en als beslechter van kleine geschillen, die men liefst buiten den rödjö om afdoet. (Het Gajöland p. 85).
Omtrent de functiën der stamautoriteiten bestaan vele, vaak raadselachtige, spreuken. Over het algemeen zijn zulke zegswijzen als kenbron van de adat van weinig waarde. (Het Gajöland p. 104). De volgende echter leert de hoofdplichten der saraöpat vrij juist kennen: rödjö soeköt sipöt, imöm përloe soenöt, toeö sidi sasat, saudörö gënap moepakat, d. w. z.: de rödjö overweegt bij rechtsquaesties, de imöm zorgt voor de godsdienstplichten (lett.: voor de besnijdenis), de toeö stelt het voorloopig onderzoek in bij rechtsquaesties, de samenwonende stamgenooten zijn de stemgerechtigden (plegen gemeenschappelijk overleg).
Boven het gezag der rödjö's, die men, zooals Dr. Snouck Hurgronje het uitdrukt, kan beschouwen als presidenten van hun door bloedbanden vereenigde snipperrepubliekjes, staat dat der Këdjoeroen's, die hun bijzondere positie alleen danken aan de kortstondige bemoeienis van het destijds oppermachtige Atjèh, ruim twee eeuwen geleden, met het Gajöland. De bedoeling van den vorst van Atjèh moge geweest zijn, van hen een soort van landschapshoofden te maken, die hun land naar buiten vertegenwoordigden en den wil van den opperheer aan het Gajö-volk mededeelden, in werkelijkheid hadden zij daar echter weinig van. Zulk een ambt stond geheel buiten de organisatie van het Gajösche gemeenschapsleven. Daar Atjèh zich aan de Gajö's, die aan dat rijk geen belangrijk voordeel konden verschaffen, weinig of niet gelegen liet liggen, bleef het Këdjoeroen- ambt hoofdzakelijk als een geëerd poesaka-voorwerp zonder veel beteekenis voor het leven bestaan. In den loop der tijden is het gezag der Këdjoeroen's dan ook meer en meer geslonken. Toch is het hun gelukt, zonder in het minst de bevoegdheid der rödjö's aan te tasten, zich door de bevolking min of meer als hoofden erkend te zien. De Gajö's wilden zelfs gaarne den Këdjoeroen, zoover hun instellingen daarvoor ruimte lieten, ambtelijke functiën opdragen. Zoo werd hij de aangewezen bijlegger van geschillen tusschen rödjö's onderling of van zaken tusschen onderdanen (atitf bida% of: ana boeah) van verschillende rödjö's, tot welker afdoening door gemeenschappelijk overleg de laatsten niet in staat waren. Bij vestiging van nieuwe nederzettingen werd de vergunning van den Këdjoeroen vereischt. Deze verkreeg recht op de sëmbah's, het uiterlijk huldebetoon als teeken van ondergeschiktheid, van alle tot zijn gebied behoorende rödjö's. Bij de aanstelling van een nieuwen rödjö werd de zegenbede (döa), d. i. de toestemming van den Këdjoeroen, in vele gevallen onmisbaar geacht. Bovendien behielden de Këdjoeroen's hun gezag als rödjö over den eigen stam. Met bestuur en rechtspraak buiten hun eigen stammen hadden zij echter geen bemoeienis, al konden zij, als zij krachtige personen waren, als arbiters en bijleggers van geschillen invloed hebben. Het waren dus zeldzame gevallen, waarbij de ambtelijke hulp van den Këdjoeroen vereischt werd, en dan nog werd er een spaarzaam gebruik van gemaakt. Wanneer de Këdjoeroen, geheel opgaande in eigen stambelangen, veraf woonde, of weinig neiging of geschiktheid voor zulke bemoeienis toonde, dan wendde men zich liever tot anderen, of vocht het zelf uit (Het Gajöland p. 90 vg.).



Omtrent de opvolging in het Këdjoeroen-ambt gelden dezelfde regels als bij het rödjö-schap. Alleen acht men voor Kedjoeroen's het mawèn niet noodig, men neemt aan, dat hun nahma niet sterft, ook al wordt die niet vóór de begrafenis op een ander overgedragen (Het Gajoland p. 95 vg.).
Volgens de overlevering werd het Gajoland aanvankelijk bestuurd door vier Kedjoeroen's (de z.g. Kedjoeroen si opat, of: Kawal ni si opat) n.1. die van Boekit, Siah Oetama, Linggö en Pëtiambang. Rödjö Tjf en Kedjoeroen Aboe" kwamen eerst na de aloude „vier" op den voorgrond.
Het gebied van Rödjö Tji* werd door Bataksche immigranten gevormd, die, volgens de overlevering, oorspronkelijk zeven en twintig huisgezinnen in getal, den Islam en de Gajösche zeden zóó geheel aannamen, dat zij thans van andere Gajö's niet meer te onderscheiden zijn, maar die door hun lang volgehouden afzondering steeds een aaneengesloten geheel wisten te bewaren. Vanuit hun moederkampoeng Böbasan bevolkten zij Pëgasing, Kètöl, Tjëlala en Bëroeksah. Hun hoofd Rödjö Tji' wordt als hun aller hoofd erkend, en daar deze erkenning hun niet van buiten af opgedrongen is, maar zich van zelf, in verband met de vorming hunner nederzettingen, ontwikkeld heeft, beteekent zij practisch meer dan het gezag der vier oudere Kedjoeroen's over hun gebied (Het Gajoland p. 64 vg.)').
Het gebied van Kedjoeroen Aboe" zou volgens overlevering vóór ongeveer een eeuw voor het eerst bevolkt geworden zijn door verhuizers uit het Döröt-gebied, waarbij zich later andere elementen uit de overige deelen van het Gajoland (vooral uit Gajö Loeös) voegden. Het voornaamste hoofd kreeg in de wandeling den naam Kedjoeroen Aboe', zonder echter dat iemand daarmede bedoelde, hem in aanzien met de „si opat" gelijk te stellen (Het Gajoland p. 99).
Bij onze komst in het Gajoland vonden we dus een zesledig bestuur, dat nu nog voortleeft in de zes zelfbesturende landschappen aldaar.
De boven gegeven schets van het Gajösche bestuur werd voornamelijk ontleend aan het werk van Dr. Snouck Hurgronje over „Het Gajoland", dat merkwaardige boek, waarvan de schrijver niet alleen nimmer het door hem beschreven land uit eigen oogen had aanschouwd, maar dat, hoewel verschenen in een tijd (1903), toen een groot deel van het land (o. a. Gajö Loeös) nog door geen Europeaan was betreden, nu nog door de gebruikers in het land zelf in hoofdzaak als juist wordt erkend en geroemd.
Om de ingrijpende veranderingen te leeren kennen, welke na de annexatie van het Gajoland (dus na 1904) in het inheemsche bestuur hebben plaats gevonden, moet uit andere bronnen worden geput. Deze zijn echter niet alleen gering in aantal en slechts bij uitzondering gepubliceerd, maar de belangstellende zoeker naar nieuwe gegevens vindt daarin maar weinig van zijn gading2). Het
1) Vgl. aangaande de daar gemaakte veronderstelling, dat in den naam „de zeven en twintig Bataks" (Bata doeö poeloeh toedjoeh) een herinnering zou zijn bewaard gebleven aan de Karosche oeroeng „de zeventien dorpen", ook: den „Batakspiegel" p. 320.
2) Van het gebied van Kedjoeroen Aboe1 (Sërbödjadi) verscheen een nota van toelichting in 1913 (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 69, 1914, p. 439 vg.). Van het ressort van
16



best zijn die aanvullingen op het werk van Prof. Snouck Hurgronje verwerkt in de gewestelijke monographie, welke als aflevering 2 van dl. II van de „Mededeelingen" van het Encyclopedisch Bureau is verschenen. Voor de detail's daarnaar verwijzende, zij hier slechts op een paar hoofdpunten gewezen.
Vooreerst werd reeds vermeld (p. 187), dat waar het gezag der Këdjoeroen's, bij onze komst in het Gajöland, tot een minimum geslonken was en zij in werkelijkheid maar weinig van landschapshoofden meer hadden, ons bestuur er al dadelijk op aanstuurde, van hen weer ware landshoofden te maken, waaraan de stamhoofden behooren ondergeschikt te zijn. Van de laatsten heet het in art. 2 der Instructie voor de onderafdeelingschefs in de Gajö- en Alaslanden (gecit. dl. I, p. 324 nt. 3): „De stamhoofden in de Gajölanden zijn de eigenlijke volkshoofden en daarom moet hun rechtmatige invloed op hun stam niet verloren gaan. Integendeel zij moeten verantwoordelijk worden gesteld voor alles, wat hun stam betreft. Daarom moeten bevelen van het Bestuur steeds gegeven worden aan de stamhoofden middels het landschapshoofd — den Kedjoeroen — hetwelk zich echter heeft te onthouden van rechtstreeksche inmenging in de intieme aangelegenheden van een anderen stam of geslacht dan het zijne. Het streven moet zijn van de stamhoofden ook te maken territoriale hoofden, districtshoofden, ondergeschikt aan het landschapshoofd".
Vervorming van het genealogisch bestuur tot een zuiver territoriaal bestuur — zóó luidt dus het parool! De weg, waarlangs men dat doel hoopt te bereiken, werd hierboven (p. 187) aangegeven. Door het onderling uitwisselen van verspreid wonende blah-leden te bevorderen, tracht het bestuur langzamerhand te komen tot goed afgeronde gebiedsdeelen voor elk hoofd eener genealogische eenheid, om daaruit ten slotte een zuiver territoriaal bestuur te kunnen opbouwen ')•
In de onderafdeelingen Gajö Loeös en Sërbödjadi is men in dat opzicht een belangrijken stap verder gevorderd dan in de onderafdeeling Takéngön, waar het stambestuur nog grootendeels in tact is.
Dat zich bij de omvorming van het bestuur allerlei moeilijkheden voordoen, spreekt vanzelf. Zoo waren de stammen, die de eerste hoofden leverden, niet zelden in meerdere stukken verdeeld, zoodat de rechten op de erfelijke waardigheid door verschillende personen op elkaar werden betwist. Een voorbeeld hiervan leveren de Kedjoeroen's van Boekit, die, hoewel vanouds een voornaam geslacht vertegenwoordigend, hun stam toch niet voor verbrokkeling konden behoeden. Drie takken traden daarbij vooral op den voorgrond n.1.: Boekit Lah, Boekit Ewéh en Goenöng. Hoewel door ons bestuur is beslist, dat de vertegenwoordiger van Boekit Lah voortaan de rechtmatige drager van den Këdjoeroen-tite\ zal zijn, gevoelen de beide andere geslachten zich daardoor nog altijd achtergesteld. De tak Boekit Ewéh acht zich toch geheel gelijk aan Boekit Lah en beschouwt dus Rödjö Boekit Ewéh als den eigenlijken Kedjoeroen. Hierbij komt nog, dat
Kedjoeroen Boekit bestaat een (niet gepubliceerde) nota van toelichting van 1912 en van dat van Kedjoeroen Pëtiambang (Gajö Loeös) een dergelijke (niet gepubliceerde) nota van 1911. Van de andere Gajösche landschappen zijn ons geen nota's bekend.
1) Vgl. de aangehaalde Atjèh-monographie v. h. Encycl. Bureau p. 109, 114.



het geslacht Ewéh de laatste jaren meer op den voorgrond is getreden, zoodat de invloed van dit geslacht in een groot deel van het Meergebied (met uitzondering van Bintang) zelfs grooter is dan dat van Boekit Lah.
In Gajö Loeös troffen we een andere moeilijkheid aan in de bovenbedoelde splitsing der geslachten onder een ouderen (tji)- en een jongeren (moedö)tak der rorf/ö-familie. Om hier een behoorlijke bestuurs-organisatie tot stand te kunnen brengen, heeft ons bestuur zich op het standpunt gesteld, dat waar splitsing bestaat, de tji als hoofd van het geheele geslacht moet worden beschouwd. Zoo zijn de op blz. 237 bedoelde geslachts-federaties ontstaan, welke met den naam „^/-schappen" worden bestempeld en wier hoofden thans als bezoldigde bestuursorganen onder het landschapshoofd, den Këdjoeroen Pëtiambang, zijn gesteld. Onder onzen drang krijgen die hoofden der (//"-schappen steeds meer territoriale bestuursmacht, terwijl aan de hoofden der onderhoorige geslachten langzamerhand alleen de handhaving der adat en enkele ondergeschikte bestuursfuncties worden toevertrouwd.
Hoe moeilijk het vaak is, om aan de Këdjoeroen'?, de werkelijke macht te geven, die hun in de nieuwe bestuursorganisatie toekomt, leert ons de geschiedenis van Gajö Loeös der latere jaren. Toen wij ons daar vestigden, was Pëtiambang met de rödjö's in zijn gebied voortdurend op voet van oorlog en feitelijk niet meer dan een rödjö over de kampoeng Pënampakan. Buitendien had de Këdjoeroenwaardigheid de laatste jaren telkens nieuwe titularissen gehad, totdat in 1902 een minderjarige Bidin als zoodanig gekozen werd op instigatie van zijn vader Nja" Sara. De laatste verliet Gajö Loeös, spoedig gevolgd door zijn zoon Bidin, dien men niet wilde laten gaan, zoodat hij als een misdadiger des nachts zijn land moest ontvluchten. In 1903 bevonden zich Nja" Sara en Bidin in Tëmiang, vanwaar zij een bezoek brachten aan Koeta Radja, waar Bidin den 9den November 1903 de Korte Verklaring aflegde en beëedigde. Toen de colonne Van Daalen in 1904 over Isa" naar Gajö Loeös trok, had de in naam wettige landheer het land dus reeds onder de heerschappij van Nederland gesteld, echter zonder de andere hoofden daarin te kennen, zoodat de Gajö's dadelijk beweerden, dat Nja Sara en Bidin het land aan de Gömpënie hadden verkocht. Këdjoeroen Bidin werd in 1910 vermoord, waarna met medewerking van de andere tji's een opvolger werd verkozen, die meer in den smaak viel, waarna de politieke toestand snel verbeterde.
17. Onder af deeling Alaslanden.
Omtrent de oudste geschiedenis van het Alasland zijn we uitsluitend op de volksoverlevering aangewezen. Dat hieraan niet veel historische waarde kan worden gehecht, behoeft nauwelijks gezegd. Uitvoerig wordt ze ons geschetst in de (niet gepubliceerde) memorie van overgave van 10 Januari 1915 van den toenmaligen controleur C. G. J. Christan, waaruit we het volgende aanstippen ').
Volgens de volkstraditie dan zouden een aantal heidensche Batak's van het
1) Bedoelde overlevering is ook verwerkt in de Atjèh-monographie van het Encycl. Bureau (p. 118 vg. aldaar). Vgl. ook de Nota over het Alasland van Q. C. E. van Daalen p. 205 vg., waar de overlevering hier en daar afwijkt van die in de nota-Christan.



Toba-meer zich het eerst als ontginners hebben gevestigd te Batoe Mboelan onder hun hoofd Alas, aan wien het land zijn naam zou hebben ontleend (vgl. dl. I, p. 64). Daarna zouden herhaaldelijk invasies van vreemdelingen in het Alasland hebben plaats gehad, zoo bijvoorbeeld een tweede Bataksche onder zekeren Lambing en zijn beide zoons Radja Adéh en Radja Lélö (resp. de stamvaders der pengoeloe si-mpat van Kërëtan en Ngkëran); daarna een Mënangkabausche uit Rau onder Radja Déwa (stamvader van het geslacht der pengoeloe tji ) via de Pasè-streek; toen weer een van Mënangkabauers onder Sahoedana-, vervolgens een Atjèhsche onder Mëgit Ali (stamvader van het geslacht pengoeloe si-mpat Bëntjirim), waarvan weer een afstammeling de voorvader werd van het geslacht pengoeloe si-mpat Bia' Moeli.
Daar al deze kolonisten zich te Batoe Mboelan vestigden, geraakte deze nederzetting langzamerhand zóó sterk bevolkt, dat zich stukken daarvan afscheidden onder eigen hoofden, maar ondergeschikt aan de moederkampoeng. De Mënangkabausche kolonisten slaagden er in, zich de suprematie over de andere bevolkingselementen te verzekeren en dezen te dwingen, den Islam aan te nemen. Radja Déwa had verscheidene opvolgers, waarvan één, met name Radja Kemala, zich bijzonder bekend heeft gemaakt. Deze begaf zich naar Atjèh, om den Soeltan zijn hulde te betuigen en kwam terug, voorzien van een bawar en de erkenning van den Soeltan, welke hem tot Kedjoeroen van het Alasland stempelde.
Verder vertelt de legende van zekeren Alèhsah, een zoon van een radja der Sim-Sim Batak's (Daïri), die zich tijdens het bestuur van Radja Kemala te Batoe Mboelan kwam vestigen en door dezen als zoon werd aangenomen; hij werd de stamvader van het geslacht van Radja Bintang. Deze Alèhsah had een broeder Riam, een zeer eerzuchtig persoon, die met zijn Bataksche volgelingen, al plunderende en roovende, door Kloeët naar Gajö Loeös en zelfs naar Linggö (Dörötstreek) trok en op zijn terugtocht ook het Alasland teisterde, schrik en ontsteltenis onder de bewoners teweeg brengend. Radja Kemala slaagde erin, voornamelijk door de hulp van Alèhsah, diens broeder Riam te verslaan en met groote verliezen uit zijn land te verdrijven. Naar aanleiding van die hulp werd Alèhsah begiftigd met den titel Këdjoeroen Batoe Mboelan, zonder echter met bestuursgezag te worden bekleed; hij werd de stamvader van het geslacht van den tegenwoordigen Këdjoeroen van Poeloe Nas.
Een Atjèher met name Perambat had zich opgeworpen als radja van een nederzetting te Goempang '). Zijn zoon Toenggal Alas volgde hem op. Op uitnoodiging van Radja Kemala kwam deze zich met de zijnen in de Alas-vallei vestigen. Als reden daarvan wordt het volgende verhaald. De Alassche bevolking, hoe heterogeen ook samengesteld, was zich gaan beschouwen als één groote familie. Door het exogamie-verbod was het nu niet meer mogelijk, onder elkaar
1) Hier zal wel Goempang aan de Boven-Alas-rivier bedoeld zijn, al schijnt het niet aannemelijk, dat daar een Atjèhsche vestiging zou zijn geweest. De Atjèh-monographie van het Encycl. Bureau (p. 119) spelt niet „Goempang", zooals wij in de nota Christan aantroffen, maar „Geumpang" en spreekt van den „vorst van Geumpang", die zich in de Alas-vallei kwam vestigen, wat de situatie zeker nog raadselachtiger maakt.



te huwen. Radja Këmala kwam daarom op het idee, nieuw bloed in de Alasvallei te importeeren. En zoo gebeurde het, dat Toenggal Alas door Radja Kemala werd uitgenoodigd, naar de Alas-vallei te komen, aan welk verzoek werd voldaan. Uit erkentelijkheid daarvoor werd hij belast met het bestuur over Bambél, het Zuidelijk deel der vallei, onder den titel van Këdjoeroen. Een der broeders van Toenggal Alas vestigde zich te Tëroetoeng Mëgarö en werd de stamvader van het geslacht pëngoeloe si-mpat Ndjohar.
Radja Kemala achtte nu den tijd gekomen, om het bestuur in het Alasland te organiseeren. In overeenstemming met de Këdjoeroen's Toenggal Alas en Alèhsah bepaalde hij als volgt:
1°. Het Zuidelijk gedeelte van de vallei (Bambél) zou worden bestuurd door Toenggal Alas als Këdjoeroen, bijgestaan door een „raad van vieren" (pëngoeloe si-mpat) '). Drie leden daarvan zouden zijn de pëngoeloe's van Ndjohar, Bia" Moeli en Ngkëran, de plaats van het vierde lid werd door Radja Këmala voor zichzelf gereserveerd.
2°. Het Noordelijk gedeelte van de vallei (Batoe Mboelan) zou worden bestuurd door Këdjoeroen Alèhsah, bijgestaan door de drie leden van de pëngoeloe si-mpat: Bëntjirim, Kërëtan en Batin; de vierde plaats werd ook hier ingenomen door Radja Kemala, die tevens de belangrijkste nederzettingen onder zijn rechtstreeksch bestuur hield.
De eigenlijk door Atjèh erkende landvorst Radja Tjï (Radja Këmala) deed door deze regeling dus feitelijk afstand van alle bestuursmacht: in Bambél had hij die geheel overdragen aan Toenggal Alas, terwijl in Batoe Mboelan Alèhsah als zijn plaatsvervanger in zijn naam bestuurde.
Nadat het bestuur aldus geregeld was, werd een invloedrijke Maleier, met den titel van Imöm Balé, als vierde si-mpat voor Batoe Mboelan benoemd. Hiermede gaf Radja Tji" zijn bemoeienis met het bestuur in het Noordelijk gedeelte der Alasvallei op. Verder werden plaatsvervangers aangesteld voor de beide Këdjoeroen'?, onder den titel van Radja Moeda; die van Bambél vestigde zich in de gelijknamige kampoeng, die van Batoe Mboelan te Lawé Sagoe.
Deze bestuursregeling trof de colonne Van Daalen bij haar komst in het Alasland aan. Door onbekendheid met de geschiedenis van de Alassche bestuursindeeling kwam men er toe, om de afstammelingen van Radja Këmala — het thans nog machtige geslacht van Pëngoeloe Tji' — als eenvoudige si-mpat van den Këdjoeroen van Bambél te beschouwen en de afstammelingen van den Batak Alèhsah — het tegenwoordige geslacht van Radja Bintang — als landschapshoofden van Batoe Mboelan. Daaruit sproot een scherpe vijandschap voort tusschen het geslacht van Pëngoeloe Tji' en dat van den Këdjoeroen van Bambél, welke echter niet tot voor ons onaangename politieke gevolgen geleid heeft, daar Radja Tji' en diens geslacht zich steeds naar de wenschen van het Gouvernement hebben geschikt.
In de eerste jaren na de invoering van ons bewind deden zich de moeilijk-
i) Vgl. de toeha peuët en de datoc berampat der Noordelijke en Oostelijke landschappen.



heden van het zeer verwarde tweeslachtige bestuur sterk gevoelen. De kampoeng's der verschillende hoofden vormden geen afzonderlijke gebieden, doch lagen verspreid door elkaar. Ook de stammen en geslachten (mërgö), waarin de landschapsonderhoorigen waren verdeeld, zoowel groote als kleine (er waren er van niet meer dan 30 leden), woonden verspreid dooreen. Eindelooze geschillen tusschen al deze hoofden onderling over rechtmatige of vermeende rechten en grenzenlooze ijverzucht waren het natuurlijk gevolg van dezen toestand. Evenals in het Gajöland werd dus ook hier een territoriale bestuursindeeling voor de toekomst onafwijsbaar geacht (vgl. p. 187 hierboven). De oplossing van het vraagstuk werd in overeenstemming met de Zelfbestuurders en andere hoofden in het Alasland verkregen, bij een groote hoofdenvergadering in geschrift vastgelegd, en sedert geheel ingevoerd.
Bij deze nieuwe bestuursregeling van 1912 werd elk der beide landschappen in vier zuiver territoriale eenheden verdeeld, aangeduid met den naam mërgö, daar deze als aanduiding van een genealogische gemeenschap (stam, geslacht) aan de bevolking reeds eigen was. Met het vroegere begrip van „verwantschapsgroep" hebben deze gebiedsdeelen dus niets meer te maken, behalve dat de namen der in zoo'n streek meest voorname vroegere mërgö's ervoor gekozen zijn. Daardoor hoopt men iedere territoriale gemeenschap op den duur weer bewoond te zien door één genealogische mërgö, door samenvoeging en onderlinge uitwisseling uit meerdere oorspronkelijke mërgö's ontstaan, waardoor de nieuwe organisatie gemakkelijker doordringen zal in den geest van het volk ').
De tegenwoordige bestuursindeeling is de volgende:
A. Landschap Bambél -), omvattende de volgende vier mërgö's:
a. Mërgö Ngkëran, onder den pëngoeloe si-mpat Ngkëran (kampoeng's: Könéng, Rikèt, Likat Tëroetoeng Pajoeng, Ntoealang Sëmbiian, Ntoealang Sëmbilan Baroe, Koetö Lëngat Baroe, Ngkëran, Roemah Loear en Lawé Köngker).
b. Mërgö Bëroeh, onder den pëngoeloe si-mpat Bia' Moeli (kampoeng's: Pëdéisi, Koetö Langlang, Bia' Moeli en Koetö Sëri).
c. Mërgö Sëkëdang, onder den pëngoeloe si-mpat Ndjohar (kampoeng's: Bambél, Tëroetoeng Sëprei, Tëroetoeng Mëgarö, Lawé Kihing, Koetö Rèh, Kisam en Lawé Soemoer).
d. Mërgö Sëlian, onder den pëngoeloe si-mpat Radja Tji' (kampoeng's: Koetö Mbaroe, Tëroetoeng Pëlarikan, Koetö Boeloeh, Poeloe Latong, Batoe Mboelan, Prapat, en Mbaröng).
B. Landschap Poeloe Nas 3), eveneens vier mërgö's omvattend:
a. Mërgö Pëlis, onder den pëngoeloe si-mpat Imöm Balé (kampoeng's: Lawé Tëroetoeng, Tëlaga Mahar, Lawé Sagoe, Kandang Blang, Tënèmba" Langlang, Lawé Pangkat, Goesoeng Batoe, Pënampakan en Ntoealang).
b. Mërgö Këpala Desa, onder den pëngoeloe si-mpat Batin (kampoeng's: Poeloe Nas en Tëroetoeng Pëdih).
1) Zie de Atjèh-monographie v. h. Encycl. Bureau t. a. p. blz. i24 nt. 3.
2) Over dit landschap verscheen een (niet gepubliceerde) nota van toelichting van 1917.
3) Van dit landschap is ons geen nota van toelichting bekend.



c. Mërgö Kling, onder den pëngoeloe si-mpat Kërëtan (kampoengs: Koetö
Pasir en Koetö Oedjöng).
d. Mërgö Tjibrau, onder den pëngoeloe si-mpat Bëntjirim (kampoeng's: Mamas,
Tandjong, Ramböng Tëlëdö', Pënjëbrangan Tjingkëm en Djöngar).
Tegelijk met de bestuursindeeling werd ook de grens tusschen de beide landschappen vastgesteld. Zij wordt gevormd door een lijn, loopende tusschen de kampoeng's Tëroetoeng Pëdih en Batoe Mboelan naar Poeloe Gëmbiri, vandaar Zuidwaarts, den hoofdweg volgende, tot Poeloe Latong en vandaar Oostwaarts tusschen Lawé Tëroetoeng en Tëroetoeng Pëlarikan, tusschen Kandang Blang en Koetö Mbaroe naar het Oostelijk grensgebergte.
Het kampoeng-bestuur komt hier in hoofdzaak overeen met dat in Gajo Loeös. Ook hier is het pëngoeloe-ambt in drieën gesplitst n.1.: een pëngoeloe soekoe, een pëngoeloe moedö en een wakil. Ook hier zijn twee vertegenwoordigers van de hoekoem n.1.: een imöm en een katip. Verder heeft men, als zesde autoriteit, nog den simëtoeö (of: pëtoeö). Omtrent den werkkring dezer kampoeng (stam)-autoriteiten zegt een Alassche spreuk (pëtënah, of: oemanat): rödjö (pëngoeloe)^gëlëm timbangan, simëtoeö tjari bënar pintër, imöm mégang hoekoem, katip mërintah oegamö, d. i.: de pëngoeloe houdt de weegschaal vast, de simëtoeö speurt naar waarheid en met verstand, de imöm hanteert de godsdienstige wet, de katip regelt den godsdienst.
b. Benoeming en ontslag.
De benoeming der hoofden in het indirect gebied heeft het bestuur in de oorlogsjaren heel wat moeilijkheden gebaard. Door den anarchistischen toestand, waarin het land verkeerde, werd dikwijls inbreuk gemaakt op het recht van erfopvolging, dat het inheemsche bestuur, zooals we zagen, geheel beheerscht, hetzij door onwetendheid, hetzij gedwongen. Dit gaf vaak aanleiding, dat menig uitgewekene niet tot onderwerping wilde komen, omdat hij zijn plaats zag ingenomen door iemand, die zich bij het bestuur verdienstelijk had gemaakt. Anderen onttrokken zich aan hun taak door tijdelijk naar rustiger oorden te vertrekken; ook zij vonden hun plaatsen bij terugkomst bezet, dikwerf door menschen, die slechts uit berekening der Kömpeuni een enkelen dienst hadden bewezen. Nog anderen vertrokken, of onttrokken zich om dezelfde reden en laadden de lasten van den rumoerigen tijd op andermans schouders, met het doel, zoodra kalmer tijden waren aangebroken, zich weer met hun rechten op den voorgrond te plaatsen. Wat al verwikkelingen door dien toestand zijn ontstaan, gesteund door omkooperijen, waardoor de besturende ambtenaar dikwijls werd misleid, laat zich begrijpen. Ook de volksstem was hierbij van betrekkelijke waarde, daar het gros zich liever liet leiden door een meegaand, zwak bestuurder, dan door iemand
met strenger principes.
De landschapshoofden worden door den Gouverneur Generaal benoemd, op voordracht van het Hoofd van gewestelijk bestuur. Bij ongeschiktheid dan wel wangedrag van den Zelfbestuurder doet het gewestelijk bestuurshoofd aan den



Landvoogd de noodige voorstellen, ter voorziening in het zelfbestuur, in voorkomende gevallen tevens tot ontheffing van den ongeschikten of zich misdragenden bestuurder. In dringende gevallen kan een ongeschikte of zich misdragende bestuurder door het Hoofd van gewestelijk bestuur worden geschorst („Zelfbestuursregelen 1919" art. 6).
Repressieve maatregelen, als ontheffing en schorsing alleen, brengen geen afdoende verbetering in het gehalte der Zelfbestuurders. Vooral acht het Gouvernement het van politiek belang, om de opvoeding der kinderen van zelfbesturende hoofden en grooten in goede richting te leiden. Voor dit doel mag dan ook over landschapsgelden beschikt worden (zie de gedrukte Nota over politiek beleid en bestuurszorg II B, 2de dr., p. 186).
Bij minderjarigheid van den aan te wijzen dignitaris voorziet de Gouverneur Generaal in het regentschap tot het tijdstip, waarop de aangewezene zelf het bestuur kan voeren.
De onderhoofden (ook wel als „landsgrooten", of „districtshoofden" aangeduid) ') — dat zijn dus zij, die in eenig landschap onmiddellijk onder het landschapshoofd staan en gezag voeren over één of meer kampoeng-complexen — worden, het Zelfbestuur gehoord, benoemd en ontslagen door het Hoofd van gewestelijk bestuur.
Bij ontstentenis van een bestuurder, regelt het Hoofd van gewestelijk bestuur tijdelijk het bestuur over het landschap.
De lagere hoofden worden benoemd en ontslagen door den Zelfbestuurder, in overleg met den betrokken onderafdeelingschef.
c. Inkomsten.
De inkomsten der Zelfbestuurders bestonden oorspronkelijk uit tallooze heffingen, in het algemeen aangeduid met wasé, of: hasé, of: adat (G: ödöt)2). Zij
1) Wie in de Onderhoorigheden (met uitzondering der Qajö- en Alaslanden) als districts-, dan wel, bij ontstentenis van dezen, als stam-hoofden worden aangemerkt, vindt men aangegeven in het gouverneurs besluit van 30 Maart 1905 N°. 78/9 (gewijzigd bij bt. van 7 Juli d. a. 'v. N°. 193/9) n.1. als districtshoofden: de moekim-hoofden in Pidië, de hoofden der vroegere Kawaj XII, de oelèëbalang XII in Meureudoe, de oelèëbalang VIII in Keureutöë, de toeha-peuët en de toeha lapan in de landschappen ter Oostkust, de oelèëbalang-tjoet in Peureula' en Langsa; als stamhoofden: de soe/iroe-hoofden in de onderafd. Tapa' Joean. Voor de Gajö- en Alaslanden werden bij het gouverneurs besluit van 24 Maart 1905 N°. 72/9 (ook afgedrukt in Adatrechtbundel V p. 55 vg.) genoemd als districtshoofden in Alas (komen in Gajö in den zin van dit besluit niet voor): de pëngoeloe si-mpat in elk der beide Këdjoeroenschappen, als stamhoofden (komen in Alas in den zin van dit besluit niet voor): de rödjö's, hoofden van geslachten, speciaal zij, die op den feestdag van den ariraja na afloop der Vasten door de saudörö's plechtig worden gebaad (mënirin rödjö, zie „Het Gajöland" p. 85), met dien verstande, dat waar splitsing plaats vond in een ouderen en jongeren tak, de tji' als hoofd van het geheele geslacht moet worden beschouwd (vgl. boven p. 243).
2) Vgl. boven p. 36 nt. 2; behalve in de daar aangegeven beteekenissen, komt het woord hasé (G: asil) nog voor in den zin van „in orde", „gereed", bijv. ka hasé kajèë roemöhlön (G: ngö asil kajoe n oemahkoe) = het benoodigde hout voor mijn huis ligt al klaar; pcuhasè (G: bërasil) = bezorgen (Vgl. Gajö Wdbk. i. v. asil en dl. I, p. 341).



hadden in hoofdzaak het karakter van opbrengsten ten bate van den „heer des lands" zelf, die hiervan de aan de mindere hoofden toekomende aandeelen uitbetaalde, voorzoover hem zulks gelegen kwam.
Die inkomsten waren trouwens zeer onregelmatig en onstandvastig. Dit was ook het geval met het aandeel, dat de hoofden aan den Soeltan moesten afstaan. Deze laatste hief overigens geen belastingen, in den zin, waarin wij zulks opvatten; had hij buitengewone uitgaven te doen, zoo zond hij een zendeling het land door met een bevelschrift '), om de vereischte sommen te innen en de zendeling inde dan, zooveel men hem wilde afstaan, of zoo weinig, als men hem
niet durfde onthouden 2).
In Groot Atjèh, waar het Nederlandsch Indisch Gouvernement als souverein optrad, zijn die inkomsten reeds spoedig na onze vestiging vervallen en traden daarvoor vaste inkomsten in de plaats. In de Onderhoorigheden, waar de hoofden in het genot van zelfbestuur werden gelaten, sleepten allerlei, deels willekeurige, heffingen haar taai leven nog langen tijd voort.
Het recht op den verkoop van opium leverde vroeger een hoofdbron van inkomsten voor de hoofden op. Daar hierover en over de daaruit voortgevloeide „opiumschadeloosstellingen" vroeger reeds het noodige is opgemerkt (dl. I, p. 353 en hierboven p. 130 vg.), kunnen we thans daarnaar verwijzen.
Verder werden eertijds ten bate der hoofden in- en uitvoerrechten geheven, die gewoonlijk 5% der waarde bedroegen. Mochten tijdens de regeering van Soeltan Iskandar Moeda vreemde schepen op geen andere plaatsen handel drijven dan ter reede van Atjèh, onder de zwakke Soeltan's geraakte deze bepaling allengs in onbruik en geschiedde de heffing door de Oelèëbalang's, wier gebied aan de riviermondingen lag. Een vast tarief van invoerrechten bestond er feitelijk niet. Allerlei knoeierijen hadden op de hoegrootheid dier rechten invloed. Douanepersoneel hielden de Oelèëbalang's er niet op na. Om zich tegen ontduiking van rechten te vrijwaren, monopoliseerden zij den handel''). In de binnenlanden werden tolrechten gevorderd aan de tolhuizen (balè, zie dl. I, p. 390 vg.)4). We hebben hierboven gezien, hoe die balè's (ook kawaj genoemd) zich in den loop des tijds tot min of meer belangrijke nederzettingen hebben ontwikkeld en dat de tolgaarders dier balè's kleine landschapshoofden werden met een aanstelling (sarakata) van den Soeltan en den titel van Keudjroeën. Dat de in- en uitvoerrechten in later jaren op het Gouvernement tegen schadeloosstelling zijn overgegaan, is ons ook reeds bekend (p. 136 vg.).
Een bijzondere soort van uitvoerrecht was dat op het peperproduct, waarvan de opbrengst aan drieërlei belanghebbenden ten goede kwam: vooreerst aan de landschapshoofden (wasé oelèëbalang), verder aan de verstrekkers van voorschot
1) Een dergelijk bevelschrift is gepubliceerd door Mr. L. W. C. van den Berg in het Tijdschr. v. h. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 23 p. 113 vg.
2) Zie de Memorie van toelichting van Mr. T. H. der Kinderen op de rechtspleging onder de inheemsche bevolking van Groot Atjèh p. 14.
3) K. F. H. van Langen: De inrichting van het Atjèhsche staatsbestuur p. 424.
4) Vgl. over die balè's nog Dr. C. Snouck Hurgronje: Het Gajoland p. 51, 186,190, 385 vg.



voor de ontginning der tuinen (wasé pangkaj), eindelijk aan de hoofden der pepertuinen (wasé peutoeha). Hoe in het rechtstreeks-bestuurde gebied het Gouvernement geheel in de rechten der hoofden is getreden en in het indirectbestuurde gebied de wasé oelèëbalang, in plaats van een bate voor het landschapshoofd, er een voor het landschap is geworden, is op p. 142 vg. uiteengezet.
Evenals de peper is ook de pinang bij uitvoer onderworpen aan een heffing, die wasé oelèëbalang heet. Zooals gezegd, vormde zij vroeger evenzeer een belangrijke inkomst der landschapshoofden, maar wordt zij tegenwoordig in de landschaps- (onderafdeelings-)kassen gestort.
Verder bestonden eertijds ten behoeve van de betrokken hoofden diverse heffingen van boschproducten, die zich thans hebben opgelost in een cijns, door de ondernemingen van boschexploitatie op te brengen, en verder in de z.g. pantjang alas, de in de zelfbesturende landschappen verschuldigde heffing bij den uitvoer van boschproducten, welke in het Gouvernementsgebied vervangen is door een uitvoerrecht (zie p. 123 en 142).
Onder den naam van wasé- (of: hasil-)djalan verstond men een soort van tol- of doorvoerrecht, eertijds in sommige landschappen bij transport van peper en andere producten geheven, maar die verdwijnen moest toen gouverneur Van Heutsz in 1898 de wegen neutraal verklaarde, zoodat iedereen hiervan vrijelijk gebruik mocht maken. In plaats van deze heffing werd toen onder denzelfden naam door het bestuur een nieuwe belasting ingevoerd ten behoeve van het z.g. wegenfonds (ad ƒ0.21 per pikoel peper), uit welk fonds de kosten van aanleg en onderhoud van wegen bestreden werden (zie boven p. 151). Maar ook werd het vaak voor andere doeleinden aangesproken, zoodat men het weieens heeft genoemd, een passé partout, waarmede fluks allerlei lastige puzzles werden uit den weg geruimd. Sinds gouverneur Van Daalen bij zijn vroeger aangehaald besluit van 12 December 1906 NJ. 112 met ingang van 1 Januari 1907 de bijzondere heffingen op peperen pinang ten behoeve van de hasil-djalan-kas afschafte, hield die kas als min of meer legale instelling op te bestaan. Toch bleef het fonds sedert dien wel voortduren, maar de vaste inkomsten waren vervallen en men hield per onderafdeeling een kas over, waarin allerlei toevallige, en in beteekenis steeds afnemende, baten vloeiden. Gouverneur Swart bepaalde, dat met 1 September 1908 het wegenfonds overal in het gewest moest ophouden te bestaan.
Een andere bron van inkomsten, die het persoonlijk budget der hoofden eertijds in ruime mate versterkte, vormden de door hen opgelegde gerechtelijke boeten (salah) en confiscatiën (vooral annexatie van rijstvelden) en hun hebzucht zorgde er wel voor, dat deze bron steeds ruim bleef vloeien. In Groot Atjèh moesten die gerechtelijke boeten na onze vestiging aldaar in 's Lands kas worden gestort. In de Onderhoorigheden werden de door den districtsrechter en de moesapat opgelegde politioneele boeten — evenals de politieke boeten — aan het hoogergenoemde wegenfonds afgedragen. Toen dit fonds in 1908 officieel opgeheven was, werden die boeten op last van gouverneur Swart onderafdeelingsgewijze in een z.g. boetenfonds gestort. De inkomsten van dat boetenfonds mochten worden aangewend in het directe belang der inheemsche bevolking van de betrokken



onderafdeeling. Bij de instelling der landschapskassen in de Onderhoorigheden op 1 Januari 1912 hield dat fonds op te bestaan en vervielen de gerechtelijke boeten en confiscatien aan de landschapskassen.
Proceskosten (ha balè) waren naar de Atjèhsche adat officieel niet bekend, volgens den Islam zelfs volstrekt verboden '), alleen bij de verdeeling van nalatenschappen genoten de hoofden een boedelrecht (ha praé= Arab. haqq fara'idh) van 10% van door hun tusschenkomst verdeelde nalatenschappen. Toch werden op verschillende plaatsen gerechtskosten geheven en werden deze met allerlei namen aangeduid (adat- of: ha balè, adat- of: ha médja, adat- of. ha kemenangan, in^ Gajö: ödöt oetang, in Singkel: kenaikan balei, enz.) en bedroegen zij, evenals de ha praé, 10u/0. Een gedeelte daarvan werd naar willekeur door de hoofden verdeeld onder de personen, die de rechtszitting bijwoonden. Bij gouverneurs besluit van 29 Maart 1905 N°. 75/9 werden zoowel de ha balè als de ha praé nader geregeld en werd voor beide heffingen 10% vastgesteld. Teneinde de voor de Onderhoorigheden bestaande regeling ook toepasselijk te verklaren voor het geheele gewest en de bestaande heffing van 10 /0, als te hoog geoordeeld, terug te brengen tot een lager bedrag, werd bij gouverneurs besluit van 8 Februari 1907 N°. 60/9 het vorenbedoeld besluit ingetrokken en een nieuwe regeling getroffen (gewijzigd bij besluit van 5 October 1912 N . 360), waarbij de zaak voor heel Atjèh aldus werd bepaald:
1°. In alle burgerlijke gedingen, waarin door de districts- of stamhoofden en door de landschapshoofden in het gewest uitspraak wordt gedaan, is de verliezer, behalve in geval van onvermogen, aan den rechter 5% van de waarde in
geschil verschuldigd.
2°. In alle burgerlijke gedingen, die bij de inheemsche rechtbanken (moesapat) in het gewest worden aangebracht, moet de eischer, behalve in het geval hem vergund wordt, om kosteloos te procedeeren, bij den voorzitter der rechtbank, bij wien hij de zaak voorbrengt, storten de navolgende bedragen:^
5% van de waarde in geschil, wanneer deze beloopt ƒ1000 of minder; 4% van de meerdere waarde in geschil dan ƒ 1000; 3% „ „ „ » » » » » 2000,
2% „ „ » » » » » " 3000,
1 oi n „ „ „ „ „ 5000.
3°. Bij ontzegging van den eisch wordt dat geld door eischer verbeurd, bij toewijzing wordt gedaagde tevens veroordeeld, om de gestorte geldsom aan eischer terug te betalen. Bij gedeeltelijke toewijzing van den eisch wordt gedaagde veroordeeld tot gedeeltelijke (evenredige) vergoeding van het gestorte bedrag aan eischer.
4°. In streken, waar de ha praé tot nog toe geheven wordt, blijft deze bestaan, met dien verstande, dat de bemiddeling van wereldlijke of geestelijke hoofden niet verplichtend is en die slechts op verzoek van belanghebbenden wordt
1) Vel Dr Th W. Juynboll's „Handleiding" p. 290 en Mr. L. W. C. van den Berg s „Afwijkingen" in de Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië Vde Rks. dl. VII p. 504.



verleend, en dat niet meer mag worden geheven dan liet sub 2° vastgestelde procent van de waarde van de nalatenschap, na aftrek van de schulden en alle kosten der lijkbezorging.
5°. De ha balè wordt aldus verdeeld:
3/4 gelijkelijk aan de leden van de moesapat en den Mohammedaanschen schriftgeleerde;
'/4 aan de landschapskas.
6°. De ha pra' é wordt aldus verdeeld :
'/2 gelijkelijk aan de leden der rechtbank en den Mohammedaanschen schriftgeleerde ;
'/, aan de landschapskas.
De practijk aangaande de afwikkeling van boedelverdelingen in Atjèh leert, dat hierbij maar zelden de rechtbank betrokken wordt, en dat die verdeeling als regel bij onderling overleg (moepakat) der familieleden plaats heeft, waarbij de kali, of een of andere oelama, zijn bijstand verleent voor de berekening der erfporties. En waar de verdeeling tot quaesties aanleiding geeft, geschiedt de boedelscheiding gewoonlijk door den Oelèëbalang, of liever gezegd in zijn bijzijn door den kali. In Groot Atjèh wordt tegenwoordig het boedelrecht (ha1 pra e) alsdan gewoonlijk in vier gelijke deelen verdeeld n.1. voor: den Oelèëbalang '/2, den kali '/4, de tegenwoordig zijnde dorpsautoriteiten ook '/4. Waar de bemoeienis van het hoofd niet wordt ingeroepen, ontvangt de kali of oelama voor zijn bijstand ook een belooning, die alsdan echter niet ha1 pra"é maar seudeukah (of: sideukah = Arab. Qadaqah) wordt genoemd, en als regel de helft bedraagt van hetgeen anders als hapra é verschuldigd zou zijn. Bij min of meer belangrijke boedels bestaat steeds naijver tusschen de wereldlijke en geestelijke autoriteiten. De Oelèëbalang houdt den erfgenamen dan voor, dat alleen door zijn tusschenkomst latere quaesties worden voorkomen, omdat er dan volledig bewijs zal zijn, de kali's of oelama's daartegenover doen de wali's gelooven, dat van de ha pra'é in het hiernamaals geen loon (pahla) van Allah te wachten is, dat deze uitgave hun ziel dus geen voordeel brengt, terwijl van een seudeukah altijd op hemelsche vergoeding te rekenen is. In het Gajö- en Alasland komt de ha pra é zoo goed als niet voor, daar de nalatenschappen daar maar zelden volgens de Moslimsche wet worden verdeeld. Men houdt zich daar aan de algemeene beginselen, die uit de patriarchale inrichting van geslacht en familie voortvloeien. De boedelbereddering is daar dan ook geheel overgelaten aan de erfgenamen. Zelden openbaart zich daar geschil of oneenigheid. In dit geval wordt de zaak overgelaten aan de beslissing der stam- of geslachtsgenooten; wordt dan geen overeenstemming verkregen, dan beslist de rödjö (in Alas: de pëngoeloe-soekoe).
Zijn hierboven wel de voornaamste der inkomsten van de hoofden van voorheen en thans genoemd, de adat kent er echter nog veel meer. Daar deze laatste zoo goed als overal reeds zijn afgeschaft, worde hier volstaan, met nog enkele daarvan slechts bij name aan te duiden '):
1) Vgl. hierover Dr. C. Snouck Hurgronje: De Atjèhers dl. I, p. 123, dl. II, p. 215 (The Achehnese I: 117, 11: 210); K. F. H. van Langen: Atjèh's Westkust p. 477 en 484; J. H. Heyl:



wasé koeala = een tiendrecht op alle door een riviermonding uitgevoerde producten, ook wel een belasting van elk roer, dat een rivier opvoer; keuradjat'kroeëng = een tiendrecht van alles, wat per prauw over een rivier werd vervoerd;
adat Ihö , of: adat laboehan = een recht geheven van alle vaartuigen, die in een
baai (Ihö*) voor anker kwamen; adat boom = een belasting welke gevorderd werd, waar een Oelèëbalang zorg droeg voor een loopplank (pier, of boom), teneinde het inladen van producten te vergemakkelijken;
kamsèn (verbastering van het Engelsche „commission ) = een commissieloon van
op de markt verkochte producten; adat glé, of: meusara glé = een belasting op boschproducten ten bedrage van 10%'van planken en rotan en 50°/0 van de waarde van ivoor en rhinoceroshoorns;
adat blang — een recht om van elk sawahperceel, dat met één naléh (= 16 are)
zaadpadi beplant werd, één naléh padi van de opbrengst te heffen, boeët oemöng = een recht op den rijstoogst van bevloeide sawah's, gewoonlijk bedragende 1—2 gantang (1 gantang = 2 are) per naléh zaadpadi, neerkomende op ongeveer 1—2% van den °°gs^ Oorspronkelijk was deze heffing bedoeld als belooning voor hen (keutjhi loeëng, keudjroeën blang, of hoe deze beambten nog meer mochten heeten), die belast waren met het in stand houden der sawahleidingen, maar soms werd ze ook, zij het ten onrechte, geëischt van niet bevloeide rijstvelden en ladang's. In sommige streken komt deze heffing nog voor ten bate der kampoenghoofden, omdat men geen andei middel heeft, om hen voor hun werkzaamheden schadeloos te stellen. Natuurlijk is zij onwettig en niet door het bestuur gesanctionneerd, maar de menschkundige Atjèher betaalt haar gewillig, om geen quaesties te hebben met zijn hoofd;
adat poekat = een aandeel van alle door middel van sleepnetten (poekat) gevangen visch;
adat meuïh = een recht van 10% van de waarde van het gewasschen goud; oesöj nanggrbë = een heffing van $ 1 a $ 2 per woning;
oepat = een dobbelbelasting van 1% van het verspeelde bedrag (vgl. dl. I,
p. 410 en Gajö Wdbk. i. v. oepöt I); sigé (of: sigil) = een heffing van $ 1 ')- die bij verkoop van grond door kooper en verkooper ieder aan het betrokken hoofd moest worden betaald, strekkende
De pepercultuur in Atjèh en Onderhoorigheden p. 28 vg.; Th. J. Veltman: Ned.-Atjehsche Woordenlijst i. v. belastingen; De Nota's van toelichting omtrent de Atjèhsche Onderhoorigheden, gepubliceerd in de Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië, vooral dl. 55 p. 396 en
dl. 61 P*d6® yolgens K F H van Langen (Atjèh's Westkust p. 484); ook in het Gajöland bedroeg de teragoe een vast bedrag van één dollar, door kooper en verkooper aan hun rodjo's te voldoen (Dr. C. Snouck Hurgronje: Het Gajöland p. 122). In „De Atjèhers" dl I, p. 122 en 123 (The Achehnese I: 116 en 117) wordt de sigé gezegd een evenredig deel (1 /0 of hooger; van den verkoopprijs te bedragen.



tot bewijs voor de plaats gegrepen transactie. Men heeft in dit woord sigé weieens ons woord „zegel" (sigillum) meenen te herkennen; waarschijnlijk niet ten onrechte, al is het woord reeds lang gangbaar ook in andere gevallen in de beteekenis van „bewijzen", „legitimeeren". De Gajö's noemen dit „zegelgeld": tëragoe, de Alassers: tandö tangan. Hoewel officieel vervallen, wordt de sigé nog meermalen gevraagd en vrijwillig betaald; adat keubeuë = een belasting van $1 op eiken uit- of doorgevoerden karbouw; adat peudjeumeurang = een soort overzetrecht op plaatsen aan de rivier, waar van een overzetprauw (djalö poemeulheuëh) werd gebruik gemaakt.
Verder was het vroeger gewoonte, dat de mindere man de rijstvelden zijner hoofden hielp bewerken en beplanten en het rijpe gewas hielp oogsten. Ook had de bevolking de lichte materialen te leveren voor de huizen harer hoofden. Eenige regeling in de diensten en leveringen, waartoe de bevolking jegens haar hoofden verplicht was, bestond er niet. Alles hing ook in dit opzicht van hun persoonlijken invloed en willekeur af ').
Verplaatsen we ons thans naar het Gajöland, dan zien we ook daar, dat de rödjö's vroeger allerlei adatinkomsten genoten, die nu grootendeels vervallen zijn. Art. 31 der bestuursinstructie van 1909 (zie dl. I, p. 324 nt. 3) zegt daaromtrent: „Binnenlandsche tollen mogen door niemand worden geheven, evenmin in- en uitvoerrechten. Nu aan de hoofden wegens derving hunner vroegere adatinkomsten, waaronder die voortspruitende uit het monopolie van den opiumverkoop en uit de heffing van in- en uitvoerrechten, door de Regeering schadeloosstellingen zijn toegekend, zijn alle örfóï-heffingen, die vroeger gebruikelijk waren en bij de verschillende pintoe rimbö (woudpoorten, zie dl. I, p. 124) op de grenzen werden geheven, verboden". De hier bedoelde heffingen betroffen vooral die, welke van de Gajö's vroeger werden gevorderd voor door hen naar Atjèh uitgevoerde buffels en tabak, en voorts het door de rödjö's geïnde recht van door vreemden (d. z. niet geslachtsgenooten) ingezamelde boschproducten. Onder pantjoeng alas verstond men in Gajö Loeös een belasting, door de rödjö's geheven van den vandaar uitgevoerden rotan, in Sërbödjadi begreep men hieronder, een door vreemdelingen aan de hoofden te betalen doorvoerrecht van paarden, runderen en gëtah -).
Behalve die tol- en invoerrechten genoten de stamautoriteiten nog een aantal adatinkomsten met betrekking tot het familieleven en de rechtspraak. Ook deze zijn grootendeels vervallen, vooreerst omdat de rechtspraak aan de stamhoofden nagenoeg geheel ontnomen is en in de tweede plaats, omdat bij het voortschrijdende omzettingsproces van het genealogisch in het territoriaal bestuur, waarop boven gewezen is, de band, die de stamhoofden aan hun stamgenooten bindt, allengs losser is geworden. Daar de adatinkomsten voor de leden van het Atjèhsche dorpsbestuur vroeger uitvoerig werden nagegaan, zullen daartegenover thans ook die der Gajösche stamautoriteiten met een enkel woord worden vermeld. De inkomsten van den rödjö waren:
1) K. F. H. van Langen: De inrichting van het Atjèhsche staatsbestuur p. 426.
2) Dr. C. Snouck Hurgronje: Het Gajöland p. 83 en 261.



salah = boeten wegens overtreding der ödöt. Evenals in eigenlijk Atjèh vormden deze ook hier de voornaamste inkomsten der hoofden (Het Gajöland p. 82); pemasoekön, of: këmasoekön = geschenk voor de opname in een andere stameenheid, betaald door den opgenomene aan den nieuwen rödjö, n.1. officieel limö töil, of: sëpoeloeh töil, terwijl bovendien een geit of buffel moest worden
geslacht (Het Gajöland p. 88); pëtjërèn = de belooning voor den rödjö bij uitstooting uit de geslachts- of stamgemeenschap van een verkwistend familielid (saudörö), welke belooning afwisselde tusschen 8 en 10 dollar's, nominaal 5 töil (Het Gajöland p. 87); pëndis = het geld (eenige dollar's), dat bij adoptie van een slaaf aan de autoriteiten moest worden betaald (Het Gajöland p. 269); pënësah = het echtingsgeld (5—10 dollar's) door den adoptieven vader bij gelegenheid van de adoptie (pienjahari) aan zijn rödjö betaald, opdat deze dtn geadopteerde als lid van den stam of het geslacht zou erkennen (Het Gajöland p. 268);
pënangkap = het geld (officieel 5 töil) voor den rödjö als bezegeling der opname van den schoonzoon (meestal een vreemdeling) in het stamverband (Het Gajöland p. 270);
pëköbörön = het geld (een paar dollar's), dat in geval van leviraatshuwelijk (ngalih), degeen, die de weduwe trouwde, moest betalen aan den rödjö van haar geslacht, als hij dezen officieel kennis gaf van zijn voornemen (Het Gajöland p. 82 nt.); pënomèn = het geld (meestal tien dollar's) aan den rödjö geschonken, opdat deze van zijn recht, om een zaak persoonlijk te behandelen, afzag, en haar aan (jen — goedkooperen — toeö overliet (Het Gajöland p. 118 en 299), het aandeel van den rödjö, waar een bloedprijs (diöt) betaald werd (Het Gajöland p. 82);
tinggirön = geld, dat men bij bepaalde gelegenheden aan den rödjö gaf, om zijn gebed (zegen, toestemming) te vragen (mënirö döa) op een bepaalde onderneming (bijv. als men ging oorlogvoeren, een nieuwe kampoeng ging stichten, een bloedwraakschuldige wilde gaan dooden, bij huwelijk, verhuizing naar een andere kampoeng, het slachten van een offerdier, het oprichten van grafsteenen, enz.)1);
tjap koe rödjö = „het zegel voor den rödjö", d. i. de aan den rödjö verschuldigde borst (dödö) van den voor een këndoeri geslachten buffel, waarvoor
1) Zie Gajö Wdbk. i. v. tinggir. Ook in Atjèh en elders in de Mohammedaansch-Inlandsche wereld pleegt men, waar men voor een werk of een onderneming iemands actieve of passieve medewerking noodig heeft, deze in dien vorm in te roepen, dat men hem gaat vragen om zijn gebed (Het Gajöland p. 83 nt.). In het Alasland spreekt men in zoo'n geval van mido döa. Ontmoet een Atjèher iemand, ouder of hooger in rang dan hij, dan neigt hij even het hoofd en zegt: neulakèë doe'a keu Ion, d. i. „ik vraag U verlof", alvorens hij passeert. Verder gebruikt men in het Atjèhsch het Arabische afwah (d. i. lett.: „monden") om de voorbede, of de zegenrijke hulp van voorname personen aan te duiden, waaraan men dikwijls in het gesprek beleefdheidshalve zijn geluk toeschrijft. Zie Dr. C. Snouck Hurgronje: De Atjèhers dl. I, p. 201 nt. 4 (The Achehnese 1: 192 nt. 1).



soms ook een dollar in de plaats gesteld werd (rëgön dödö). Vgl. Het Gajöland p. 82 en 274;
oesoer (Arab. coesjr, d. i. tiende gedeelte) = naam voor verschillende heffingen:
1. een door den vader des bruidegoms aan den rödjö der bruid voor de huwelijksluiting verschuldigd honorarium van 1 a 2 dollar's (ook: tjap oesoer genoemd en tegenwoordig ± ƒ1,50 bedragend, evenals in Alas, waar deze heffing adat kawin heet). Vgl. Het Gajöland p. 83 en 274;
2. een vroeger aan de Atjèhsche tolkantoren geheven invoerrecht op buffels (ook: ödöt genoemd);
3. een belasting, welke de Gajö's volgens de overlevering aan den Soeltan van Atjèh schuldig waren; men beweert, dat deze oesoer ééns in de drie jaar opgebracht moest worden, maar feitelijk ongeveer ééns in de tien jaren opgebracht werd ;
4. een belasting op den verkoop van opium in het klein (één dollar per bol); De voornaamste inkomsten van den imöm zijn:
ha nikah, of: djarimalim — het loon (tegenwoordig + ƒ0.50) door den vader der
bruid voor de huwelijkssluiting te voldoen (Het Gajöland p. 274); ha telekin — het loon (+ƒ0.25) voor het uitspreken van het voorzeggingsgebed
op het graf van een doode; sëdëkah, of: pënjërahön, of: përmoenggön = het geld of de geschenken, door bruid en bruidegom ieder aan den eigen imöm gegeven, als loon voor het onderwijs in de huwelijksceremoniën, dat zij enkele dagen vóór de voltrekking van het huwelijk van hem ontvangen (bëgoeroe). Zie Het Gajöland p. 275; de djakat deelt de imöm met degenen, die als de beste kenners of beoefenaars van de godsdienstplichten met den naam pakir-mëskin worden bestempeld. Van de pitrah ontvangt hij ongeveer "/3 deel (Het Gajöland p. 86).
Daar de toeö den rödjö in alle ambtsfuncties bijstaat, ligt het in den aard der zaak, dat hij zijn aandeel ontvangt van de adatinkomsten, die de rödjö geniet, maar nauwkeurig vastgesteld is dit aandeel niet (Het Gajöland p. 85).
Bij de beschouwing van de inkomsten der hoofden in de zelfbesturende landschappen is voldoende gebleken, dat zij voorheen een groot aantal heffingen (in geld, product, goederen, of arbeid) ten eigen bate, en op geheel willekeurige wijze, van hun onderhoorigen deden. Bij zijn hervorming der landschapsfinanciën is het bestuur vooral van twee beginselen uitgegaan:
1°. het recht tot het doen van heffingen in het algemeen aan de landschapshoof-
den te ontnemen (zie boven p. 129);
2°. een scheiding te maken tusschen de geldmiddelen van het landschap en die van den Zelfbestuurder als privaat persoon (zie boven p. 155).
Behalve voor den cijns voor concessies, enz., waarin de landschapshoofden als prikkel voor hun belangstelling en medewerking een aandeel hebben behouden, zijn voor de overige heffingen ten bate der landschapskassen nog slechts enkele hoofden (zie boven p. 144) rechtstreeks geïnteresseerd bij de opbrengst daarvan.



Standen, rangen en titels.
De leden van het zelfbestuur genieten ten laste van de middelen van het landschap thans vaste bezoldigingen (Zelfbestuursregelen 1919 art. 9), die men dus leert kennen uit de begrootingen van uitgaven van de landschaps- (onderafdeelings-) kassen, welke landschapsbegrootingen sedert 1918 jaarlijks worden gepubliceerd.
Sommige hoofden genieten nog personeele toelagen, of Gouvernements schadeloosstellingen, of belooningen, waar zulks in het dienstbelang raadzaam wordt geacht, terwijl aan eenigen ook reiskosten, autotoelagen, of tramkosten worden te goed gedaan.
Voor de vaststelling der maandelijksche bezoldigingen is men (overeenkomstig de gouverneurs-circulaire van 28 Februari 1912 N°. 96) aldus te werk gegaan. Men berekende vooreerst de gemiddelde maandelijksche inkomsten van een Zelfbestuurder gedurende de laatste drie jaren, daarbij voorloopig die uit concessies buiten beschouwing latende. Was dit bedrag voldoende om hem, nu wèl in verband met de inkomsten uit concessies, voor zijn werkzaamheden voldoende beloond en tot het voeren van een passenden staat voldoende in staat gesteld te achten, dan stelde men dat bedrag in overleg met hem vast als vaste maandelijksche bezoldiging. Was het bedrag te hoog, was de Zelfbestuurder niet genegen, om met minder genoegen te nemen, of was het te laag en lieten de landschapsmiddelen geen verhooging toe, dan beschouwde men deze uitkeeringen voorloopig als personeele toelagen, in afwachting van de toekenning van een behoorlijk bedrag als vaste bezoldiging, waartoe men dan gewoonlijk bij bestuurswisseling zou kunnen komen.
C. STANDEN, RANGEN EN TITELS.
Evenals in andere gewesten op Soematra, waar eenmaal een vorstenbestuur heeft bestaan, zou men ook in Atjèh kunnen spreken van een adel- en een burgerstand, al is de afscheiding niet zoo scherp als in die streken, waar Javaansche invloed min of meer krachtig heeft ingewerkt. Tot den adelstand rekent men de gezaghebbende erfelijke hoofden en de Soeltanstelgen. De burgerstand is in de hieronder volgende drie klassen te verdeelen '), waarbij in het oog is te houden, dat de daartoe gebrachte categoriën niet constant zijn. Bij navraag worden die categoriën niet zelden verschillend opgegeven, zoodat ze slechts als voorbeelden, niet als kenmerkende onderdeelen dienen te worden beschouwd.
I. De voornamen (oereuëng oelèë, of: o. gèt, of: o. meu asaj), t. w.: oelèëbalangverwanten, imeum's, leden van het dorpsbestuur, Inlandsche ambtenaren, Mohammedaansche godsdienstonderwijzers, schriftgeleerden (oelama), van ouds gevestigde notabele families (oereuëng meukawöm) en gefortuneerden.
II. De middenstand (oereuëng peuteungahan), t. w.: familieleden van het dorpsbestuur, ouderlingen (oereuëng toeha), zij die hun godsdienstplichten eenigszins trouw waarnemen (leubè) en in het algemeen zij, die, zonder tot de
1) Vgl. Dr. C. Snouck Hurgronje: De Atjèhers dl. I, p. 370 (The Achehnese I: 339).
17



aanzienlijken te behooren, naar de openbare meening zeker prestige genieten. III. De smalle gemeente (oereuëng ikoe), waartoe ook worden gerekend gewezen slaven, of afstammelingen van slaven (oereuëng koereuëng, of: o. lam roemoh, of: o. dapoe, of: aneu1 meuïh).
Behooren tot de beide eerste klassen voornamelijk zij, die een rang, ambt of bediening (pangkat, nama) vervullen (oereuëng meunama, of: o. moepangkat), of om andere redenen tot de notabelen {oereuëng patoet-patoet) worden gerekend, daarbuiten valt de, naar de openbare schatting weinig medetellende, menigte {oereuëng lé, of: o. leu, of: o. si barang, of: o. si barang gasöë). Onder oereuëng bala of: aneu' rajat verstaat men de onderhoorigen van den Oelèëbalang. De familieleden van den Oelèëbalang duidt men wel aan als oereuëng rajeu , in tegenstelling van alle anderen, die dan oereuëng tjoet, of: oereuëng meujoeb worden genoemd.
Niet alleen in feitelijke bevoegdheden, maar ook met het oog op rechtsvoorschriften — huwelijksverbod, bedrag van den bruidschat, enz. — maakt het verschil, tot welken stand men behoort.
In het Gajü- en Alasland met hun democratische volksinstellingen is van eigenlijk gezegde standen weinig sprake, al gebruikt de Gajö de vroeger reeds genoemde uitdrukking sara" opat ook in den zin van de vier standen in de samenleving. Verder zijn de bovenbedoelde Atjèhsche onderscheidingen in hoogeren en lageren stand ook daar niet onbekend. Zoo spreekt men ook ginds van aanzienlijken (G: djëma bërnalma, of: djëma atas, of: djëma si patoet-patoet, Alas: kala' mënalimö, of: kala sëndatas), van gewone lieden (G: djëma barang, of: djëma bölö, Alas: kala sëmbarang, of: kalac balö) en van lieden, wier slavenafkomst nog niet vergeten is (G: djëma rëndah, Alas: kala sëntëroeh). Zij die uit een staatkundig oogpunt onmondig zijn, d. z. ongetrouwde mannen en de vrouwen en kinderen, duidt men voorts aan met djëma haroes (Alas: kala haroes), tegenover de mondigen (G: djëma wadjip, Alas: kala wadjip), d. z. de getrouwde saudörö's, die stemrecht hebben en als borgen en getuigen mogen optreden.
Het is hier wel de meest geëigende plaats, een korte schets te geven van het vroegere instituut der slavernij '), dat vóór onze komst in Atjèh van zoo groote beteekenis is geweest.
In eigenlijk Atjèh waren verreweg de meeste slaven van Nias en die in de Gajö- en Alaslanden uit de Bataklanden afkomstig. Deels werden zij geroofd, voor het overgroote deel echter van hun Niassche, Maleische en Bataksche heeren gekocht2). Verder had men sommige Chineesche slavinnen uit de Straits en
1) Literatuur: Dr. C. Snouck Hurgronje: De Atjèhers dl. I, p. 23 vg., 394vg. (The Achehnese I: 21 vg., 359 vg.); Dezelfde: Het Gajöland en zijne bewoners p. 60, 62 vg., 269, 302 vg.; Dr. G. A. J. Hazeu: Gajösch-Ned. Wdbk. op de verschillende woorden; Dr. J. Jacobs: Het familie- en kampongleven op Groot Atjèh dl. I, p. 12, 24 vg., 78; K. F. H. van Langen: Atjèh's Westkust p. 478 vg.; Dr. Th. W. Juynboll: Handleiding tot de kennis van de Mohammedaansche wet p. 231 vg. (slavenrecht).
2) Vgl. over den invoer van Bataksche slaven „Het Gajöland" t. a. p. blz. 62 vg. Volgens de Mohammedaansche wet kan, zooals bekend, iemand slechts op twee wijzen slaaf worden



Afrikaansche slaven en slavinnen uit Mekka medegebracht, en gold het als praal zulke Afrikanen, door de Atjèhers Abeusi (Arab. habsji = Abessiniërs, negers) genoemd, tot huisbedienden te hebben (De Atjèhers dl. I, p. 25, The Achehnese I: 23).
Meermalen kwam het ook voor, dat schuldenaren, die onvermogend waren, om hun schuld te voldoen, zich jegens hun schuldeischer verbonden, die door arbeid aan te zuiveren (Van Langen: Atjèh's Westkust p. 479). Zulk een pandelingschap (doee oetang, G: docdoe oetang, of: koendoel oetang, Alas: ngijan oetang) verschilde practisch van slavernij, doordat de pandeling (oereuëng doeë' oetang) door het betalen der schuld steeds vrij kon worden, terwijl de slaaf (.teumön, of: namiët, of: hamba, G: temoeloe, of: hömbö, Alas: hambö) zich niet kon loskoopen, tegen den wil van zijn eigenaar (pö, G. en Alas: sëbaja).
Als regel was de prijs' van een slavin hooger dan die van een slaaf. In het Gajöland werd bijvoorbeeld voor een Batakschen slaaf 30—60 en voor een slavin 40—100 dollar's betaald.
De onderlinge slavenhuwelijken (gewoonlijk tusschen slaven van denzelfden meester) vormden de gewone wijze, waarop de slavenstand bleef voortbestaan, daar de kinderen uit zulke huwelijken ook slaven waren.
Een huwelijk van den meester met zijn slavin is volgens de Wet niet geoorloofd en was ook in Atjèh niet bekend. Wel leidde soms bijzondere genegenheid van den heer voor zijn slavin tot een echtverbintenis, maar dan moest haar vrijlating daaraan voorafgaan.
Krachtens zijn eigendomsrecht was het hem volgens den Islam wèl geoorloofd, met zijn slavinnen in concubinaat te leven, maar dit kwam in Atjèh, in vergelijking met andere Mohammedaansche landen, toch niet veel voor, daar de Atjèher zeer hecht aan de afstamming van moederszijde (De Atjèhers dl. I. p. 23, The Achehnese 1:21). Daarbij komt, dat, terwijl de Moslimsche wet de uit zulk een concubinaat geboren kinderen volkomen gelijk stelt met in wettig huwelijk bij een vrije vrouw verwekte kinderen, die wet in Atjèh in de practijk slechts ten deele gold: de wettelijke rechten stonden gelijk, maar de maatschappelijke positie was een andere, en men vergat het daar niet, dat iemand slavenbloed in de aderen had (De Atjèhers dl. 1, p. 394, The Achehnese 1:359). Bij de Gajö's gold zulk een omgang der heeren met hun eigen slavinnen, volgens de adat, zelfs als ongeoorloofd (Het Gajöland p. 63). Waar zulk een verbintenis toch plaats vond, werd de concubine goendéf (G: id.) genoemd ')•
De Islam verbiedt niet het huwelijk van een vrijen man met de slavin van
n.1. hetzij door geboorte uit een slavin, hetzij wanneer ongeloovigen door Moslims krijgsgevangen gemaakt worden. De Gajö's achtten zich dan ook, evenals de Atjèhers op Nias, als Mohammedanen gerechtigd in het Bataksche gebied rooftochten onder de heidensche bevolking te ondernemen, zelfs meenden zij zoodoende tot Gods eere werkzaam te zijn (Het Gajöland p. 303).
1) Dikwijls geeft de Atjèher, zij het ook in oneigenlijken zin, den naam van goendé' aan: 1°. vrouwen van zeer lage afkomst, die, meestal slechts korten tijd, de echtgenooten van voorname personen zijn, 2°. vrouwen, die door zulke heeren, boven het wettige viertal, in onwettig concubinaat onderhouden worden (De Atjèhers dl. 1, p. 395, The Achehnese 1: 360).



een ander. Het was ook in Atjèh lang niet ongewoon, dat iemand, die ergens tijdelijk vertoefde, met de slavin van een zijner vrienden of begunstigers trouwde, ja het kwam zelfs dikwijls voor, dat een Atjèher in of nabij zijn eigen woonplaats zulk een huwelijk sloot. Volgens de Wet heeft een dergelijk huwelijk tot rechtsgevolg, dat de daaruit gesproten kinderen den rechtstoestand der moeder volgen en dus slaaf worden en eigendom van den meester der slavin. De adat behandelde hen echter als vrijen, alleen hun afkomst werd met de benaming aneu meuïh (G. en Alas: anak mas = kinderen van goud, d. i. van eigendom) aangeduid, en dus nog niet dadelijk vergeten (De Atjèhers dl. I, p. 23, The Achehnese 1:22, Het Gajöland p. 303).
Deze in eigen land geboren slaven werden in Gajö dikwijls als zoons geadopteerd door hun eigenaars, die dan een vrouw voor hen zochten. Die vrouw mocht evenzeer een vrije als een gewezen slavin zijn, daar de formeele adoptie de smet der afstamming geheel uitwischte. Zelfs de als slaaf ingevoerde werd, vooral wanneer de eigenaar hem als kind gekocht had, vaak door adoptie in het Gajösche familieverband opgenomen en gold dan voor vol. Ook slavinnen werden wel formeel als dochters geadopteerd en dan door het, later te bespreken, angkap-hwwe\\]k van een echtgenoot voorzien (Het Gajöland p. 63 vg).
Na langeren of korteren tijd gingen de slavengeslachten in het volk op.
Een slaaf kon op verschillende wijzen vrij gelaten worden (peulheuëh teumön, G: loeahön temoeloeAlas: lepas hambo). De Wet schrijft geen bepaalden vorm voor de vrijlating voor. Velen maakten hun slaven op lateren leeftijd vrij, als ze invalide werden. Een eenvoudige vrijlating, zonder meer, maakte den slaaf tot een oereuëng koereuëng (G: djema rëndah, Alas: kala sëntëroeh). Soms gebeurde het echter ook, dat een slaaf zich eigendommen (nl. koopwaar of geld) verworven had; het einde was dan vaak, dat hij, met toestemming van zijn meester, een groot gastmaal ') aanrichtte, waarbij werd geproclameerd, dat de slaaf volkomen vrij was geworden (Dr. J. Jacobs t. a. p. dl. I, p. 24 en Het Gajöland p. 304). De slaaf was dan geheel „gelijk gemaakt" (peusaban, of : peusabé, G: mëndésön, Alas: pëndosi) met een vrij man (oereuëng madéka, of: o. meureudéka, G: djema mërdèka, Alas: kala1 mëdëhèkö).
Zulk een gelijkstelling, met meer eenvoudig ceremonieel, had in Gajö ook plaats bij adoptie van een slaaf. De adoptief-vader noodigde dan de oudsten van de eigen en van de omliggende kampoeng's tot een maaltijd, om daardoor de opname van den „gelijk-gemaakten" in zijn stamverband algemeen bekend te maken. Deze bleef dan echter als iemand van minderen stand (djema rëndah) gelden (Het Gajöland p. 269 en 304).
Voor die minder vrijen, aan wie de schande der vroegere slavernij nog kleefde, golden bijzondere bepalingen, die hun voortdurend hun minderwaardigheid tegenover de geheel vrijen deden gevoelen 2).
1) Dit feestmaal, door den vrijgelaten slaaf gegeven, heette in Gajö pendjëra = lett. (de menschen) afschrikken, of afleeren (hem als slaaf te beschouwen), cfm. Atj. peudjeura = den schrik erin brengen. (Vgl. ook K. F. H. van Langen: Atjèhsch Wdbk. p. 80 i. v. djera).
2) In Gajö mochten ze bijv. niet op zitmatten en niet tegen den buitenwand in de galerij



De slaven werden over het algemeen vrij humaan en als leden van het huisgezin huns meesters behandeld (Van Langen, Atjèh's Westkust p. 478). In de bekende reisbeschrijving van W. Dampier en L. Wafers lezen we (Ned. vertaling van 1717 dl. II, p. 90): „De slaven hadden in Atjeh geen hard bestaan, velen van hen waren handelaars en neringdoenden. Ze konden zich ook loskoopen. De slaven hielden markten, de geldwisselaarsters waren slavinnen, ook de visschers waren meest slaven. De slaven hadden eigen huizen". De Atjèhers waardeerden de Niassers als slaven zeer, niet alleen noemden ze hen volgzaam, leerzaam, ijverig en betrouwbaar, maar de Niassche vrouwen waren om haar schoonheid hooger aangeschreven, dan de Atjèhsche en veel knapen, die als sadati's, of op andere wijze, aan de paederastische lusten der Atjèhers dienstbaar gemaakt werden, waren van Nias afkomstig (De Atjèhers dl. I, p. 23, The Achehnese I: 21). De Atjèhers lieten de Niassers voor een goed deel ook hun werk verrichten (zie dl. I, p. 240).
Over de anti-slavernij bepalingen nog een enkel woord.
Zooals gezegd waren de Atjèhsche slaven vooral afkomstig van Nias, waar de bevolking onderling steeds in strijd gewikkeld was door voortdurende veeten, en men zich beijverde, elkaar in den oorlog of op rooftochten tot slavernij te brengen, om de gemaakte gevangenen aan de vreemdelingen — vooral Atjèhers — te kunnen verkoopen. Hiervan maakten de laatsten dan ook een ruim gebruik en trachtten zij hun bedrijf zoo winstgevend mogelijk te doen zijn, door twist en tweedracht te bevorderen tusschen de Niassche negorijen en deze tegen elkaar op te stoken. Ook kwamen die vreemdelingen door rooftochten in het binnenland aan slaven voor den uitvoer. Bij art. 1 van het in 1820 door Raffles — toenmaals gouverneur van Benkoelen — met de radja's van Nias gesloten contract werd de slavernij op Nias verboden. In weerwil van deze overeenkomst, later bij de overname van Benkoelen door het Nederlandsch-Indisch Gouvernement bekrachtigd, wisten de Atjèhsche slavenhandelaren aan de waakzaamheid onzer schepen te ontsnappen. Bovendien maakte de vrijheid, die Raffles in het 2de artikel van bovenbedoeld contract gelaten had, om Niassers als pandelingen, voor een zeker aantal jaren, naar Padang uit te voeren, den verboden uitvoer van slaven naar Atjèh nog gemakkelijker ').
Bij onze vestiging in Atjèh in 1874 was, voor wat Groot Atjèh betreft, onze gedragslijn ten opzichte van de slavernij geen vraagstuk meer. Het Regeerings Reglement had zich daarover reeds uitgesproken, terwijl Stbl. 1872 N°. 114 ook het pandelingschap voor het Gouvernements gebied als contrabande had verklaard.
zitten, geen huizen met serambi's hebben, alleen met huns gelijken trouwen, hun huwelijksfeesten niet met geweervuur opluisteren, geen praalbed voor een bruidspaar hunner familie maken, enz. (Het Gajöland p. 304).
1) Vgl. voor het bovenstaande: P. H. van der Kemp: Raffles betrekkingen met Nias in 1820—1821 in de Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 52 (1901) p. 584 vg.; Bijdrage tot de kennis van het eiland Nias in het Tijdschr. v. Ned. Indië 1848 dl. 1; Twee tochten naar Nias en een blik op den slavenhandel en den uitvoer van pandelingen aldaar, in hetzelfde tijdschrift 1854 dl. I.



Voor de Onderhoorigheden viel in dit opzicht echter nog alles te doen. In art. 3 der Verklaring van zes artikelen (zie boven p. 182), de eerste steen van het fundament, waarop onze verhouding tot Atjèh's Onderhoorigheden in latere jaren zou rusten, werd de bepaling opgenomen, dat de slavenhandel zou worden tegengegaan, menschen- en zeeroof zou worden belet. De na 1876 verschenen Verklaring in achttien artikelen (zie boven p. 183) nam dit artikel over, en sedert onze blokkade der kusten van Atjèh werd, voorzoover onze maritieme middelen zulks toelieten, tegen nieuwen invoer van slaven gewaakt.
Toen in 1904 de Gajö- en Alaslanden onder ons gezag werden gebracht, werd op de beide hoofdenvergaderingen nadrukkelijk medegedeeld, dat ook daar de slavernij niet meer zou worden geduld en alle slaven zouden moeten worden vrij verklaard '). Evenals hier en daar elders in den Archipel, heeft het Gouvernement ook in deze centrale landen van Atjèh, om tot opheffing der slavernij te geraken, als tusschenmaatregel zijn toevlucht genomen tot conversie van de slavernij in pandelingschap, gepaard aan een registratie van alle pandelingen (K. V. 1906, kol. 122).
Het duurde nog tot 1908 (zie het K. V. van dat jaar, kol. 117) eer de Regeering kon verklaren, dat de slavernij, niet alleen rechtens, maar ook daadwerkelijk, in het Gouvernement Atjèh en Onderhoorigheden geheel was verdwenen. De Instructie voor de onderafdeelingschefs in de Gajö- en Alaslanden (zie dl. I, p. 324 nt. 3) constateerde in de artt. 21 en 22 nog eens, dat ook voor die streken slavernij en pandelingschap zijn afgeschaft. .
Over de vorstelijke titels werd op p. 176 reeds het voornaamste gezegd. Men sprak van Pöteu Radja, als de Soeltan nog in leven en van Pöteu Meureuhöm, als hij reeds overleden was. De vorstin heette Poetröë. De mannelijke Soeltansverwanten werden, en worden ook nu nog, Toeankoe (d. i. „Mijnheer"), de vrouwelijke Teungkoe genoemd. Er zijn er niet veel meer over, men schat het aantal Toeankoe's nu op + 16, het aantal Teungkoe's op het dubbele daarvan. De laatste Soeltan Mahmoed Sjah liet bij zijn dood in 1874 geen kinderen, broeders, of zusters na en ook van den in 1907 verbannen Pretendent Soeltan Moehamat Dawöt zijn geen na-verwanten in Atjèh meer over. Onder de Toeankoe's bekleedt thans een eerste plaats Toeankoe Radja Keumala (eigen naam Moesa). Hij woont te Keudah, nabij Koeta Radja, geniet een maandelijkschen onderstand van ƒ 50 en is een zoon van Toeankoe Asém (ook wel: Pangéran Asem, zie dl. I, p. 16 nt. 2 en p. 40), onzen felsten tegenstander in den Atjèh-oorlog. Zijn zuster Teungkoe Ratna is één der vrouwen van Panglima Pölém.
Volgens Van Langen (Atjèh's Westkust p. 456) worden mannen en vrouwen, die in de vrouwelijke lijn van het Soeltan's geslacht afstammen, betiteld met het praedicaat Pd Tjoet. Indien we juist zijn ingelicht, komt die titel in Groot Atjèh echter alleen toe aan de mannelijke- en Meurah aan de vrouwelijke Soeltans-
1) J. C. J. Kempees: De tocht van overste Van Daalen door de Gajo-, Alas- en Bataklanden p. 135 en 186.



telgen in de vrouwelijke lijn. Zoo is Pb Tjoet de erfelijke titel van de Oelèëbalang'?, van de III Moekim's Kajèë Adang (.sagi der XXVI Moekim's) en van de met hen verwante Oelèëbalang's van Rigaïh. Ter Noord- en Oostkust is het daarentegen regel, dat de echtgenooten der Zelfbestuurders met Pb Tjoet of Tjoet worden aangeduid. Een zeer bekende persoonlijkheid in Groot Atjèh is Pb Tjoet Meurah. Ofschoon als kind aan het hof te Koeta Radja opgevoed, behoort ze toch niet, zooals de naam zou doen vermoeden, tot het Soeltansgeslacht en heet ze dan ook in Groot Atjèh Tjoet Nja1 Meurah. Ze is een dochter van Teukoe Pakèh Dalam, een der vroegere Oelèëbalang's van de XII Moekim's Pidië. Haar vaders zuster was gehuwd met Soeltan Mantsoer Sjah (1838—1870). Zijzelf is eerst getrouwd geweest met Soeltan Mahmoed Sjah (1870 1874), daarna met Toeankoe Mahmoed, den broeder van Toeankoe Asem bovenbedoeld. Ze is dus een tante van Toeankoe Radja Keumala. Haar dochter Teungkoe Djam was gehuwd met den Pretendent Soeltan en woont nu met haar samen te Keudah bij Koeta Radja. Verder heeft Pb Tjoet Meurah een dochter, gehuwd met Toeankoe Radja Keumala, en een, gehuwd met Teukoe Mahmoed, mantri-politie te Sigli. Haar eenige zoon Toeankoe Ali is gehuwd met een dochter van Panglima Polém. Ze geniet ongeveer ƒ 1000 inkomsten van haar sawah's in het Pidiësche en een maandelijkschen onderstand van ƒ 150 van het Gouvernement. Zie over den titel
Meurah verder hierboven p. 192 nt. 2.
De sag7-hoofden worden, zooals gezegd (p. 191) aangeduid met het praedicaat Panglima; Panglima Polém is de voornaamste van hen. Dit woord panglima komt in Atjèh in zeer uiteenloopende beteekenis voor. Zoo bijvoorbeeld: de panglima prang = veldoversten (zie dl. I, p. 314), de panglima kawöm = de (later nog te bespreken) hoofden van geslachten, de panglima la ot = de hoofden der pawang-gïïden (zie boven p. 108), Panglima Meuseugit Raja de vroegere titel van het hoofd van de moekim rondom de hoofdmoskee (zie boven p. 196 nt.), panglima gadjah = persoon, die specialiteit is in het jagen op olifanten, enz.
De Oelèëbalang's en hun zonen voeren in Groot Atjèh en ter Westkust het praedicaat teukoe (door ons ten onrechte wel eens tot toekoe verbasterd), ter Noord- en Oostkust veelal dat van teungkoe, beide verkortingen van het evengenoemde toeankoe. Ter Noord- en Oostkust komt in plaats van teungkoe voor Oelèëbalang's tegenwoordig meer en meer het praedicaat ampön in gebruik.
Teungkoe is verder de gewone titel van allen, die öf een geestelijk ambt bekleeden, öf zich door meerdere kennis, of trouwe beoefening van den godsdienst, onderscheiden van de massa des volks. Teungkoe noemt men zoowel den leubè, die, al is hij ook zonder studie, zijn godsdienstplichten eenigszins getrouw waarneemt, als den hadji, den malim, die ietwat van de kitab's verstaat, den além, die behoorlijk gestudeerd heeft, den oelama, die als autoriteit geldt op het gebied van godsdienstige wet en leer, den sajét, afstammeling van den Profeet. Men past het woord verder toe op vrouwen, zoowel als mannen, die elementair godsdienstonderwijs geven, op de kali's, die als godsdienstige rechteis in een oelèëbalang-schap fungeeren, als op de mannelijke „moeder der gampöng" (De



Atjèhers dl. I, p. 74, The Achehnese I : 71). Ook bij de Gajö's is tëngkoe de gewone titel van lieden, die eenige, zij het slechts zeer geringe, kennis hebben van de godsdienstige wet, en spreekt men er wel oudere vreemdelingen van eenig aanzien en evenzeer den pawang, den kenner van de geheime wetenschappen, mede aan (Gajö Wdbk. i. v.).
Teukoe is in het algemeen de titel of het aanspraakwoord voor bezitters van wereldsche ambten, of wereldsche grootheid; zoowel de keutjhï als de Panglima, imeam, en Oelèëbalang spreekt men daarmede aan en rijke lieden, ouderlingen, of zelfs lieden zonder eenige wezenlijke grootheid, worden door allen, die zich hun minderen achten, of hen willen vleien, Teukoe genoemd. Teukoe is ook het gewone aanspraakwoord tegenover lieden, die den spreker onbekend zijn, maar naar hun voorkomen tot den gegoeden stand zijn te rekenen. Een slaaf noemde zijn heer eveneens bij dien titel.
Dochters van Oelèëbalang's hebben aanspraak op den titel Tjoet Nja1 en ook Oelèëbalang-vrouwen heeten zóó, als ze tenminste Oelèëbalang-dochters zijn, anders kortweg Nja . Behalve als zelfstandige praedicaten worden Tjoet (= klein) en Nja' (voor manja — zuigeling) ook gebruikt, om kinderen aan te duiden en die noemt men dan ook veelal Si-njac en Si-tjoet. Verder worden die woorden vaak gevoegd vóór eigennamen (bijv. Nja Moehamat, Tjoet Braliim) en ook wel vóór beroepsnamen (bijv. Nja'' Imeum, Tjoet Leubè, vgl. De Atjèhers dl. 1, p. 501).
Tjhi komt als titelnaam in Groot Atjèh alleen voor in de, ons reeds bekende, benaming keutjhï (dorpshoofd)'). Ter Noord- en Oostkust wordt de titel Teukoe Tjhi, met achtervoeging van den naam van het bestuurde gebied, door verschillende Oelèëbalang's gedragen, bijv. Teukoe Tjhi van: Meureudoe, Samalanga, Peusangan, Tjoenda, Geudöng, Idi, Peureula en Langsa. De Westkust heeft maar één Teukoe Tjhi , n.1. die van Meulaböh. De titel Tjhi werd ook toegekend aan het voornaamste lid van het oude geleerde Tirö-geslacht. De eerste Tirö-Teungkoe die, naar men zich herinnert, dien titel voerde, was de (ongeveer 40 jaar geleden overleden) Teungkoe Moehamat Amin, de Tirö-leeraar bij uitnemendheid. Na hem ging de 7y/zf-titel over op zijn befaamden (in 1890 overleden) aanverwant Tjhèh Saman (Sjaich Samman), daarna op diens zoon Mat Amin (in 1896 gesneuveld) en ten laatste op Teungkoe Ma jid. broeder van den laatste. In het Gajöland is Rödjö Tji, of: Pëngoeloe Tji* in het algemeen de titel van den vertegenwoordiger, tevens het hoofd, van een ouderen tak der hoofdenfamilie, tegenover den Rödjö {Pëngoeloe) Moedö, maar bestaat die verhouding soms ook wel tusschen geslachten, die oorspronkelijk niet verwant zijn. Vooral in Gajö Loeös komt deze splitsing van een stam of geslacht in twee takken, zooals werd opgemerkt (p. 239), veel voor.
De titel Keudjroeën (Oud-Jav.: Këdjoeroean) wordt in Groot Atjèh alleen
1) Tjhi' — lett.: „oudste" (toeha — oud), ook „grootvader". Oereuëng tjhic = ouders; oereuëng toeha = ouderlingen (in Gajö is oerang toeö, of: tëtoeö = ouders, en djëma toeö, of: si toeö = ouderlingen). Peutoeha hebben we boven leeren kennen, als titel van lagere hoofden in de Atjèhsche Onderhoorigheden, van tuin- of dorpshoofd tot „vierman" (toeha peuët en toeha lapan) toe. Daaraan beantwoordt dan weer het Gajösche toeö, of: pëtoeö (een der stamautoriteiten) en het Alassche simëtoeö.



nog gevoerd door den Oelèëbalang van de VI Moekim's Lhong. In den ouden Soeltanstijd had men daar nog de titels Keudjroeën Geundrang (hoofd van het geundrang-orkest ten hove) en Keudjroeën Batèë (hoofd van de exploitatie der steengroeven op Poelö Batèë). Ter Noordkust wordt de titel Keudjroeën alleen nog door enkele kleinere Oelèëbalang's gedragen. Ter Oostkust waren het juist de groote Oelèëbalang's (Meureudoe, Samalanga, Peusangan en Peureula ), die dien titel voerden, maar tegenwoordig meer als Teukoe Tjhi worden aangeduid. Op de Westkust komt die titel ook veel voor, zelfs, zooals bij de uiteenzetting van het bestuur aldaar bleek, bij onderhoofden, wier voorzaten toch nimmer landschapshoofden geweest zijn. Op de Këdjoeroen si opat in het Gajöland en op de beide Këdjoeroen's in het Alasland werd vroeger ook reeds gewezen.
Ofschoon de meeste titels, die in de Onderhoorigheden gangbaar zijn, ook in Groot Atjèh voorkomen, of daar in vroegeren tijd voorkwamen, is zulks met
eenige daarvan toch niet het geval.
Zoo wordt de titel Pakèh (v. Arab.: faqïh = wetgeleerde) alleen gevoerd door de Oelèëbalang's van Pidië. Oorspronkelijk waarschijnlijk een godsdienstige titel, werd het daaraan verbonden ambt in lateren tijd geseculariseerd, evenals dit het geval, was met den titel imeum. De eerste Pakèh, die zich het gezag van Oelèëbalang aanmatigde, was T. Pakèh Da öt, de bouwmeester van Koeta Asan (dl. I, p. 50). De na hem het bestuur over Pidië voerende Pakèh's waren: T. Radja Pakèh Oesén (f 1819), T. Radja Pakèh Dalam (1819—1879), T. Radja Pakèh Soelöjman (1879—1895), T. Radja Pakèh Moehamat Dawöt (1895—1896) en T. Radja Pakèh Moehamat Ali, die in 1896 onder voogdij kwam van zijn oom en na 1914 zelfstandig het bestuur voert ').
Een andere titel welke, voorzoover ons bekend, in Groot Atjèh niet is voorgekomen, maar wèl ter Noord-, Oost-, en Westkust bestaat, is die van Béntara ), Bén en Bén Tjoet.
Maharadja is, zooals op p. 216 is genoteerd, tegenwoordig nog de titel van het landschapshoofd van Lhö' Seumawè 3). Vroeger kwam hij ook in Groot Atjèh voor. Uit de annalen der Ming-dynastie blijkt, dat daar in 1412 reeds een bestuurder was met den titel Maharasa 4). In de sagi der XXV Moekim s wijst men nu nog het graf aan van zekeren Maharadja Goerah en in de sagi der XXVI Moekim's dat van Maharadja Lam Garot. De naam Maharadja kwam in Atjèh ook voor in de samenstellingen Orang Kaja Sri Maharadja Lela en Sri Maharadja Indra La seumana. In de door Van Langen gepubliceerde z.g. „Adat Meukoeta Alam" 3) wordt de eerste dezer beide titels herhaaldelijk genoemd en de drager
1) Zie Th. J. Veltman: Nota over de geschiedenis van het landschap Pidië.
2) Mal. Bantara, of: Bentara (Skr. awantara) = heraut, adjudant (Dr. J. Pijnappel Mal. Holl. Wdbk.).
3) Volgens Dr. Snouck Hurgronje zouden de Atjèhers dezen titel niet opvatten in de beteekenis van „oppervorst" (maha + radja), maar in die van „vader van den vorst" (mbah + radja), zie De Atjèhers dl. I, p. 140, The Achehnese 1: 133.
4) Dr. G. P. Rouffaer in het art. „Tochten" in de Ene. v. Ned. Indië lste dr. p. 393 kol. a.
5) Zie diens opstel: De inrichting van het Atjehsche staatsbestuur p. 448 vg.



ervan nu eens voorgesteld als een soort Hoofd der politie, dan weer als een schatbewaarder van den vorst. Ook elders worden de functies van dezen waardigheidsbekleeder zeer verschillend opgegeven ').
De titel La seumana (d. i. „vlootvoogd", „admiraal"), welke nu nog o.a. door het landschapshoofd van Ndjöng (onderafd. Sigli) wordt gevoerd en eertijds ook op de Westkust voorkwam, was eveneens in Groot Atjèh bekend. Men denkt hierbij wel allereerst aan den beroemd geworden La seumana van Soeltan Iskandar Moeda, die in 1629 bij een aanval op Malaka den Portugeezen in handen viel en van wien Prof. Veth getuigde, dat hij was „misschien de grootste krijgsoverste, die ooit eenig leger der Indische eilanders aanvoerde" (Atchin p. 74). In de kampoeng Pandé nabij Koeta Radja weet men het graf van den laatsten La^seumana nog aan te wijzen.
Pangoelèë (het Mal. pangoeloe = „hoofd", „heer", men denke aan het gevleugelde woord pangoelèë hareukat meugöë, dl. I, p. 440) is vooreerst de titel, waarmede de Profeet wordt aangeduid 2). Reeds is vermeld, dat sajét's (vooral in het Pidiësche) soms ook met dat epitheton worden aangesproken (dl. I, p. 220)3). Bekende titels waren voorts: Pangoelèë Sidé en Pangoelèë Peunaröë (of: P. Meunaröë) welke laatste nog gevoerd wordt door den Zelfbestuurder van Keumangan. Evenals van zoovele ambtstitels in Atjèh is het ook hierbij moeilijk uit te maken, welke de oorspronkelijke functies der dignitarissen waren J). Mogelijk waren zij eerst ambtenaren van den Soeltan, belast met het onderzoek van rechtszaken, maar kregen zij mettertijd, evenals de Béntara's, Pakèh's enz., ook territoriaal gezag. Prof. Snouck Hurgronje heeft er in zijn Atjèh-werk verder met nadruk op gewezen, dat in Atjèh de meeste titels met den dood hunner eerste dragers hun
1) In het dagregister van Jean de Meere (van 1640) vindt men vermeld dat „Orang Kaija Maradja Lilla ofte Laxamana" was een persoon van groot aanzien, die „van Sijn Mayt. gestelt was, om alle vreemde natiën, alhier negotierend te protegeren ende in alle redelyckheijt behulpigh te zijn". Aan hem was „de geheele ommeslagh van de Sumatrase Westcust, waarvan hij 't hooft is ende 't opperste gebiet heeft, bevoolen" (Zie Mr. J. E. Heeres in De Indische Gids 1891 dl. II, p. 2144). — Volgens W. W. Skeat (Malay Magie p. 39) was de Maharadja Lela in de Maleische rijkjes vroeger een soort „Hofarts", die in de vorstelijke verblijven een mate van vrijheid genoot, zóó groot, dat zij spreekwoordelijk werd en men van iemand, die zich schuldig maakte aan verregaande vrijpostigheid, wel zeide: boeat Maharadja Lela in de beteekenis van „den M. L. uithangen", of „den M. L. spelen". Vgl. nog R. J. Wilkinson: A. Malay English Dictionary, 1903, i. v. lela.
2) Zoo heet bijv. de Moeloed-kandoeri ter eere van Moehammad's geboorte wel: kanoeriPangoelèè'. De Gajö's gebruiken over den Profeet sprekende den term Djangdjoengön, of: Djoengdjoengört, bijv. Djangdjoengön kitö nabi Moehammad, d. i,: „onze hoogvereerde Heer de Profeet M." (Atj.: Pangoelèë geutanjöë nabi Moehammad), vgl. Gajö Wdbk. i. v.
3) Sajét's voeren vóór hun naam vaak het praedicaat di, of wan, bijv.: Teungkoe Di Ali, of: T. Wan Ali. Vrouwen van sajét's heeten Adja of: Tjoet-wan.
4) Sidé% of: seumidéc, of: sasat, of: seumasat, of: sidé* sasat = iets nauwkeurig onderzoeken, instrueeren. Vgl. over den term sidéc sasat ook p. 240 hierboven. In de (III Moekim's) Gloempang Pajong (onderafd. Sigli) voerde de Oelèëbalang van ouds den titel Béntara Seumasat (Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 55, 1903, p. 66). Peunaröë is het Maleische bëndahari, in Maleische rijkjes een hoog staatsbeambte, wiens titel door Atjèhers en Gajö's (bij dezen tot péndari) werd verbasterd, maar bij geen van beide volken in gewoon gebruik was (Het Gajöland p. 105 nt. 2 en De Atjèhers dl. II p. 97 nt., The Achehnese II: 92 nt. 2).



beteekenis verloren en dan eenvoudig als traditioneele ornamenten bleven voortbestaan.
De titel Pangoelèë Sidé* vond men vroeger o.a. in Pidië '), in Peusangan -), in Seunagan en in Meulaböh (boven p. 226).
Pangoelèë Meunardë zou vroeger de titel van het hoofd van geheel Pidië geweest zijn, vóórdat de Pakèh's zich het gezag van Oelèëbalang aanmatigden, en de titeldrager zou de voorganger en naar men wil de stamvader zijn van de hoofden, die nu nog als Béntara Keumangan het bestuur voeren over de IX Moekim's Keumangan 3). Verder werd die titel, als gezegd (p. 228), ook gevoerd door één der oelèëbalang peuët van Seunagan en kwam hij eveneens voor in het
Meulaböhsche (p. 226).
Overigens zij er nog aan herinnerd, dat de titels pengoeloe en rödjö dooreen worden gebruikt, om de Gajösche stamhoofden aan te duiden en dat de pengoeloewaardigheid (pengoeloe si mpat, pengoeloe soekoe, pengoeloe moedö) evenzeer in
het Alasland voorkomt.
Werpt men een blik in de hierboven (p. 180) gekenschetste z.g. „vorstenedicten", die over het ceremonieel van het hof bij allerlei plechtige gelegenheden handelen, dan vindt men daarin de wijd klinkende titels van een aantal hofdignitarissen en beambten vermeld, naar de beteekenis waarvan gewoonlijk slechts te raden is. Vele daarvan hebben alleen gediend, om den uiterlijken glans van het hof te verhoogen en gingen dus even spoedig teloor als de rijkdom en de macht der vorsten zonken, of gingen in erfelijke titels over, die niets meer dan den naam van hun oorsprong behielden (De Atjèhers dl. 1, p. 132, The Achehnese 1: 126). Tal van hovelingen kregen bij wijze van gunst den rang van Oelèëbalang Pöteu, d. i. „Oelèëbalang van Onzen Heer (den Soeltan)", welke rang gelijk stond met dien der bijna onafhankelijke hoofden van landschappen, met al de wereldsche aanmatiging aan dien rang verbonden, maar zonder land (De Atjèhers dl. I, p. 96, 103, 133, The Achehnese I: 92, 98, 126).
Zulke Oelèëbalang's bij de gratie van „Onzen Heer" waren bijvoorbeeld: Teukoe Boeka Seurama (pajong-drager van den vorst), Teukoe Rama Seutia (hoofd van 's vorsten lijfwacht), Teukoe Keudjroeën Geundrang (zie boven p. 265). Ook behoorde daartoe Teukoe Keureukön. Frederik de Houtman noemde al den „Corcon als „secretaris van den Coninck". Oorspronkelijk geheimschrijver des Soeltan s (Keureukön Katiböj Moeloet, eigenlijk: Katib oel-moelk = schrijver des Koninkrijks) ontaardde ook dit hofambt en werd de titeldrager in een later tijdperk Oelèëbalang Pöteu, zonder werk of vaste inkomsten en zonder gebied, totdat hij nog later beleend werd met de III Moekim's Keureukön (De Atjèhers dl. I, p. 130 vg., The Achehnese 1:123 vg. Vgl. nog p. 197 nt.). Teukoe Radja Oedah Lila was een soort van eersten Panglima La öt, Teukoe Boedjang een boodschapper van den
1) Th. J. Veltman t. a. p. blz. 96.
2) Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 55, 1903, p. 127.
3) Th. J. Veltman t. a. p. blz. 96 vg. en 104; De Atjèhers dl. II, p. 97, The Achehnese 11: 92.



vorst, Teukoe Tandi '), een ambt nog slechts bij overlevering bekend, enz.
Op een paar titels van vroegere hofdignitarissen, die nu nog als erfelijke ambtsnamen van Oelèëbalang's en sö^Z-hoofden voortleven, zij ten slotte nog even de aandacht gevestigd. Zoo dragen de Oelèëbalang's van de VI Moekim's (in de sagi der XXV Moekim's) den titel Teukoe Nanta Seutia, welke reeds in de Adat Meukoeta Alam (Van Langen t. a. p., blz. 458) werd gezegd te behooren tot de „Oelèëbalang's, die onder het rechtstreeksch gezag van den vorst staan en die te zamen verblijf houden in de Koeta Dar al-Doenja". 'Tot diezelfde categorie uitverkoren Oelèëbalang's behoorde ook Teukoe Nè Radja Moeda Seutia, welke nu nog door den Oelèëbalang van Meura'sa gedragen titel eenmaal den drager zinnebeeldig stempelde tot „grootvader" (nè ) van Atjèh's vorst. Hetzelfde geldt voor den ouden titel Teukoe Ne~~ Peureuba Wangsa, thans nog gevoerd door den Oelèëbalang der IX Moekim's (in de sagi der XXV Moekim's)2). De door Van Langen (t. a. p., blz. 458) opgegeven titel Panglima Padoeka Sinara werd tot voor kort nog gedragen door een der imeum's in Sabang.
Het sa£7-hoofd der XXV Moekim's voert den erfelijken ambtsnaam van Teukoe Siah Oelama, zijn collega van de XXVI Moekim's dien van Sri Imeum Moeda en Panglima Pölém, zooals gezegd, dien van Sri Moeda Peurkasa.
D. DE GEESTELIJKHEID.
Wanneer hier van „geestelijken" gesproken wordt, geschiedt dit deels in navolging van het Europeesche spraakgebruik in onze Oost, deels wegens gemis van een betere benaming. Toch is die term, zooals bekend, niet juist. Prof. Snouck Hurgronje heeft er meermalen nadrukkelijk op gewezen, dat de Islam geen afzonderlijke klasse van geestelijken kent. „Er zijn immers in Mohammed's godsdienst geene sacramenten, welker uitdeeling eene categorie van door wijding daartoe bevoegde personen vereischt, en de zielzorg is uitdrukkelijk aan alle geloovigen ten opzichte van elkander opgedragen. De vaste bedienaren van den eeredienst kunnen desnoods ook gemist worden; hunne aanstelling is niets anders dan een maatregel van orde, en zij hebben niets, dat zweemt naar geestelijk gezag" 3).
Tot de hier bedoelde personen, wier werkkring met den Islam in verband staat, behooren vooral drie categoriën: de kali's, die iets te maken hebben met
1) Dit woord Tandi (het Mal. Tandil) hebben we bij de uiteenzetting van het inheemsche bestuur ter Westkust van Atjèh en in het Gajöland reeds eenige malen ontmoet (p. 226, 227, 230, 237). In „The Achehnese" dl. I, p. 192 geeft de vertaler A. W. S. O'Sullivan nog de volgende noot: This word, the Tamil tandal is in common use throughout the Malay Peninsula and Straits Settlements in the sense of the headman of a gang of coolies or of the crew of a boat. The original meaning according to Winslow is a collector of moneys, a „bill-collector", but it was also used for the captain of a cargo-boat, in which sense no doubt it first found its way to the Eastern Archipelago.
2) Vgl. De Atjèhers dl. I, p. 140, The Achehnese I: 133.
3) Dr. C. Snouck Hurgronje: De hadji politiek der Indische Regeering, Onze Eeuw 1909 p. 343 vg. Vgl. van denzelfden schrijver nog: Mr. L. W. C. van den Berg's beoefening van het Mohammedaansche recht p. 47 vg. (Ind. Gids 1884 dl. I, p. 409 vg.).



de handhaving der aan den godsdienst ontleende deelen van het Inlandsch recht; het moskeepersoneel, dat aan de godsdiensthuizen, waaraan het is verbonden, met bepaalde functiën is belast; de oelama's, die door hun meerdere kennis vanzelf de leeraren en voorlichters van minder kundigen in hun omgeving zijn. Ook de godsdienstleeraren zouden hierbij zijn te noemen, maar hun positie blijkt vanzelf, wanneer het Mohammedaansche godsdienstonderwijs een punt van bespreking gaat uitmaken. Met de „dorpsgeestelijken" maakten we reeds kennis bij de behandeling van het dorpsbestuur, waarvan zij deel uitmaken.
a. Kali.
Eertijds had men in Groot Atjèh drieërlei kali's:
1°. De Kali Rabön Djalé;
2°. De Kali Malikön Adé;
3°. De gewone kali's, die als godsdienstige rechters fungeerden bij de Oelèëba-
lang's en süg7-hoofden.
Omtrent den Kali Rabön Djalé (eigenlijk Qadhï Rabboel-Djalïl), d. i. „rechter van den almachtigen Heer", ook kortweg Kali Radja, d. i. „Kali van den Soeltan genoemd, loopen de berichten uiteen. Volgens die, welke door ons zelf te Koeta Radja werden ingewonnen, zou er slechts één Kali Rabön Djalé-geslacht hebben bestaan, n.1. dat, waarvan de dien titel dragende leden, naar Atjèhsch gebruik, genoemd werden naar de kampoeng hunner inwoning (in de IV Moekim's van de sagi der XXV Moekim's): Teungkoe Lampaja. Oorspronkelijk een groot oelama, zou het ambt van den titeldrager op den duur meer en meer verbasterd zijn, vooral door het beginsel der erfelijkheid. Naar de regels van het erfrecht, zou thans zekere Teungkoe Brahim van genoemde kampoeng recht op dien titel hebben, maar zou deze in geen enkel opzicht aan de vereischten van een kali kunnen voldoen, welk ambt toch eenige kennis van de Moslimsche wet doet onderstellen. Gedurende de laatste decennia van het soeltanaat was het daarmede niet anders gesteld. Teungkoe Moesa, de voorganger van Teungkoe Brahim — die in 1879 den Pretendent Soeltan naar Keumala vergezelde — was even ongeletterd en van diens voorganger Teungkoe Mohammad Ali kan slechts hetzelfde worden gezegd. Ook hier dus weer: een zinledige titel, een titularis, feitelijk zonder functies! Dr. Snouck Hurgronje spreekt van drie kali's (z.g. sagi-kali's), die bovenbedoelden, hoogdravenden titel zouden hebben gevoerd (De Atjèhers dl. I, p. 101, The Achehnese 1:96). Het is wel opmerkelijk, dat Mr. T. H. der Kinderen, bij zijn uiteenzetting van het bestuur en het rechtswezen in Groot Atjèh onder en na het Soeltansbestuur, den Kali Rabön Djalé heel niet noemt; wèl een bewijs, dat de drager van dien titel weinig of niet in tel is geweest. Ook Van Langen, die in zijn bespreking van het Atjèhsche Staatsbestuur, een apart hoofdstuk wijdt aan het kali-ambt, noemt dien titel niet.
Het ambt van Kali Malikön Adé (eigenlijk: Qadhï Malikoel Adil), d. i. „rechter van den rechtvaardigen koning" zou zijn ingesteld door een der Soeltan s met de bedoeling, een voorzitter der vorstelijke rechtbank te krijgen. Een soort hof-



rechter dus, die, volgens veler beweren, behalve met de Goddelijke wet, ook rekening had te houden met de adat, in onderscheiding van den Kali Rabön Djalé, die enkel de hoeköm voor zijn rekening zou hebben gehad. Heeft het al in de bedoeling gelegen, den Kali Malikön Adé zekere suprematie te doen uitoefenen over de andere kali's, gebeurd is dat in elk geval niet. Het ambt is zeer snel volkomen ontaard tot een soort hofceremoniemeesterschap, waaraan bepaalde inkomsten uit de havenrechten waren verbonden. Ook dit ambt ontaardde en werd de titularis al ras een hoveling, een oelèëbalang pöteu (zie boven p. 267), in rang gelijk aan de landsheeren, maar zonder landbezit. Eindelijk wist de voorlaatste der titularissen, gebruik makend van de toegenegenheid van Soeltan Mantsoer Sjah (1838—1870) jegens hem en van de zwakheid van den toenmaligen Panglima Meuseugit Raja, als reeds gezegd, de helft van diens gebied te verkrijgen. In 1906 werd de toenmalige Teungkoe Kali Malikön Adé wegens onbetrouwbaarheid en onvoldoende medewerking verbannen. Daar te zijner vervanging geen geschikt persoon kon worden aangewezen, werd het 'ambt bij Stbl. 1906 N°. 105 ingetrokken (zie boven p. 287 nt. 2) ').
Van de bovenbedoelde drie soorten van kali's zijn dus alleen de gewone kali's der oelèëbalang-schappen nog over. Na 1879 zijn daar nog bij gekomen de door het Atjèhsche bestuur ingestelde moesapat-kali's.
In alle Mohammedaansche landen werden rechtszaken, die met het meer intieme en godsdienstige leven der geloovigen samenhangen, zooals die van familierechtelijken aard, onderworpen aan de rechtspraak van den qadhT, den godsdienstigen rechter en hielden de bestuurders de overige rechtsbedeeling aan zich. In Atjèh was dit niet anders. Ook daar ontstond, al naarmate de Islam veld won, naast de algemeene rechtspraak der Oelèëbalang's, een afzonderlijk godsdienstige, die min of meer de rol van den Mohammedaanschen qadhT kon vervullen. Als zoodanig gold in elk oelèëbalang-schap de kali, die door den Oelèëbalang zelf werd aangesteld en' niets mocht doen, dan op last, of met goedvinden van zijn hoofd. In de practijk was het ambt erfelijk, maar die erfelijkheid werd niet in die mate toegepast, als bij de adat-ambten, omdat hierbij eenige kennis van de hoeköm (de beslissingen van de heilige Wet) werd verlangd (De Atjèhers dl. I, p. 97 en 105, The Achehnese 1:93 en 101).
Tot die A"a//-rechtspraak behoorden (De Atjèhers dl. I, p. 100, The Achehnese I : 95):
1°. de gerechtelijke huwelijksontbinding (pasah, Arab.: fasch); 2°. het uithuwelijken van meisjes, die bij haar huwelijksvoltrekking niet konden beschikken over een wali uit haar manlijke bloedverwanten en voor wie de kali daarom als overheids-iva/f (wali-radja) optrad (vgl. hierboven p. 204); 3°. het leiden van het balé* meudeuhab (verandering van ritus, vgl. dl. I, p. 383 nt.),
1) Vgl- over dit ambt nog: De Atjèhers dl. I, p. 53 en 101 vg. (The Achehnese I: 50 en 97 vg.); K. F. H. van Langen: De inrichting van het Atjèhsche Staatsbestuur p. 397, 418, 420 vg., 456, 458, 460 en de genealogische tabel Bijl. C aldaar. Prof. G. K. Niemann teekent in zijn Bloemlezing uit Maleische geschriften 2de stuk, 1892, p. 27 aan, dat Malik al-Ad.il als naam of titel van qadhT's in een aantal Maleische verhalen voorkomt.



waardoor de Atjèhers zich gerechtigd achten, onmondige maagden uitte huwelijken, zonder adscendenten, door een anderen bloed-wali;
4°. het uitrekenen van de erfporties (praé) bij boedelscheiding.
De inkomsten van den kali waren ten deele geregeld door ongeschreven adattarieven (de ha pasah ƒ 2—ƒ3; de ha nikah ƒ1 ƒ 5; de ha praé 10 J/0) en hingen ten deele at van de mildheid des Oelèëbalang's.
In lateren tijd is, door den invloed van ons bestuur, daarin verandering gebracht, daar nu alle zaken, ook familie- en erfrechtsgedingen, bij den Oelèëbalang of bij de moesapat komen. Wel hebben ook thans nog de meeste sög7-hoofden, Oelèëbalang's en zelfstandige imeum's hun eigen kali, maar deze is noch aangesteld, noch bezoldigd. De hoofden, ijverzuchtig op hun gezag, zouden hun officieele erkenning zeker ook niet wenschen. Zij raadplegen hen alleen, om hun meerdere kennis van de Moslimsche wet in de betrekkelijk zeldzame gevallen, dat ze wetgeleerde adviezen noodig hebben, en keeren hun dan voor hun moeite van het door hen ontvangen loon zóóveel als seudeukah uit, als zij met hun goedgeefschheid kunnen overeenbrengen ').
De moesapat-kali's, die door den gouverneur worden benoemd, en een geringe bezoldiging genieten 2), doen dienst als adviseur bij de moesapat genoemde rechtbanken. Zij zijn niet dezelfde personen als de kali's der sagï-hoofden en Oelèëbalang's. In den regel is de wetgeleerde kennis der laatsten grooter, dan die der eersten. Een kali, die eenigszins voor além (geleerd) doorgaat, zal zich, uit vrees voor de hem wachtende verwijten van het publiek, niet licht tot moesapat-kali leenen. Daarvoor moet men zich gewoonlijk behelpen met een „nooddwang-A-a/j" (kali daroerah, Arab.: qadhï ad-dharoerah, vgl. De Atjèhers dl. I, p. 377, The Achehnese I: 345).
In de Onderhoorigheden heeft men in het algemeen denzelfden toestand, ook daar zijn bezoldigde kali's voor de moesapat's, terwijl veel landschapshoofden nog hun eigen kali hebben.
In het Gajöland heeft elk der vier Kedjoeroen's zijn eigen hakim (Arab.: hakim), d. i. een persoon, die speciaal belast is met de huwelijkssluiting en de lijkbezorging ten opzichte van den Këdjoeroen, diens kinderen en eenigen der meest aanzienlijken in het gebied van den Këdjoeroen, onder wien hij ressorteert (Gajö Wdbk. i. v. hakim).
De, te Koeta Radja door het Gouvernement ingestelde, \andraads-pangoeloe is een Maleier. Hij dient den voor niet Atjèhers ingestelden landraad aldaar als adviseur-beëediger. Tevens is hij aangewezen, tot het sluiten van huwelijken, het kennisnemen van verstootingen en van herroepingen van verstootingen in de
1) Volgens een mededeeling van Mr. Koesoemah Atmadja in zijn onlangs verschenen dissert.: De Mohamm. vrome stichtingen in Indië, 1922, p. 84 zou „in afwijking van de ordonnanties op de inheemsche rechtspraak (moesapat's enz.) omstreeks 1919 door het gewestelijk bestuur een godsdienstige rechtspraak zijn ingevoerd (of hersteld) in handen van de kali's der oelèëbalang's; een verlengstuk der inheemsche rechtspraak dus". Hieromtrent is ons niets naders bekend.
2) In de Onderhoorigheden genieten de adviseurs een vergoeding van ƒ25, in Groot Atjèh van ƒ10 's maands, een bedrag dat vaak niet genoeg is, om de reiskosten te dekken.



afdeeling Groot Atjèh, wanneer een der partijen niet tot de imheemsche bevolking behoort. Ook voor de verschillende onderafdeelingen buiten Groot Atjèh zijn daartoe kleinere pangoeloe's aangewezen ').
b. Oelama.
Daaronder verstaat men iemand, die als autoriteit geldt op het gebied van de godsdienstige wet. Om op dien naam 2) aanspraak te kunnen maken, moet men minstens enkele gezaghebbende Arabische werken over dogmatiek en wet onder bevoegde leiding bestudeerd hebben (De Atjèhers dl. II, p. 5, The Achehnese II: 5).
Als bewaarders en voortplanters van de kennis der heilige wet hebben de oelama's aanspraak op zekere mate van vereering (De Atjèhers dl. I, p. 159, dl. II, p. 33, The Achehnese I: 155, II: 31). Genieten de sajet's een algemeene reverentie door hun geboorte, de oelama's danken die aan hun persoonlijke beteekenis. Dit leidde vroeger vooral voor beiden tot een zekere mate van immuniteit ot vrijheerschap (bibeuëh) waarop we hierna terugkomen (vgl. De Atjèhers dl. I, p. 129 nt., The Achehnese I: 122 nt. 3). Men eert de oelama's door inachtneming van zekere eerbiedige vormen en vrome gaven (De Atjèhers dl. 1, p. 164, The Achehnese I: 160). Welgestelde lieden geven veelal bij voorkeur hun dochters met het noodige voor levensonderhoud, aan schriftgeleerden ten huwelijk. Allen doen nu en dan een beroep op hun wetenschap of hun voorbede in moeilijke omstandigheden, en zulke verzoeken gaan met aanbieding van geschenken (seudeukah) gepaard. Bij godsdienstige maaltijden krijgen zij niet alleen een eereplaats, maar voor hun aanwezigheid nog vaak een geldgeschenk op den koop toe. Hun onderwijs wordt wel niet „betaald", maar toch door hen, die het vermogen, wel stoffelijk beloond (De Atjèhers dl. II, p. 25, The Achehnese II: 25).
In het verzet tegen ons gezag hebben de oelama's, als regelaars van de djihad, zooals vroeger gezegd (dl. I, p. 27 en 318), steeds de hoofdrol vervuld. De Atjèh-oorlog bracht door zijn karakter van prang sabi (dl. 1, p. 230 en 317) vanzelf de mannen, die den godsdienst voorstonden, naar voren. „Met diepe geringschatting van alle ethnologische eigenaardigheden en daarin wortelende behoeften, van alle historische ontwikkeling, stelden zij den erkend onmogelijken eisch, dat de menschheid zich richte naar een wet, waarvan de meeste beginselen slechts enkele tientallen jaren in een beperkte Arabische maatschappij gegolden, welker gedétailleerde bepalingen zich alleen binnen de wanden der school ontwikkeld hebben. Voor zulke dingen zetten zij de hartstochten der menigte in
1) De door die pangoeloe's tot stand gebrachte huwelijken, verstootingen en herroepingen van verstootingen moeten in registers worden ingeschreven, die halfjaarlijks het Hoofd van plaatselijk bestuur ter viseering worden aangeboden. Voor hun verrichtingen zijn als maxima de volgende geldelijke vergoedingen vastgesteld: voor het sluiten van een huwelijk ƒ5, voor het kennisnemen van een verstooting of herroeping ƒ 2.50 (zie de huwelijksordonnantie van Stbl. 1910 N° 659 en het daaruit voortgevloeide besluit van den gouverneur van Atjèh en Onderhoorigheden van 21 October 1912 N\ 3/29, opgenomen in Adatrechtbundel dl. XII, p. 287 vg.).
2) In het Atjèhsch wordt het woord oelama, gelijk in andere Inlandsche talen, ook in enkelvoudige beteekenis opgevat. Het Arab. coelama' is het meervoud van calim = geleerd (De Atjèhers dl. I, p. 74 nt. 3, The Achehnese 1: 71 nt. 5).



J. Kreemer, Atjèh II.
Plaat V.
Fragment van een grafsteen van het gravencomplex phot- J- J- DE VlNK te Oelèë Loeëng bij Mata Ië (nabij Koeta Radja).







Oelama.
beweging, lieten zij zonder schroom stroomen bloeds vergieten om, als het hun eens meeliep, weldra de zetels der macht in te nemen, maar van hun programma zooveel te laten vallen, als de omstandigheden schenen te vereischen. Zoo vormden zij op politiek gebied een macht, waarmede men te rekenen, maar waarvan men weinig heil te verwachten had" (De Atjèhers dl. II, p. 367, The Achehnese II '• 332).
Toen de Atjèh-krijg geëindigd en aan de oelama-partij daardoor haar bestaansvoorwaarde ontnomen was, kwam er in de positie dier beoefenaren der Wet een groote verandering. Hun aanzien daalde, althans hun beteekenis voor het practische leven werd tot kleiner kringen teruggebracht en hun schoot nu niet anders over, dan zich bij het onvermijdelijke neer te leggen en zich weer rustig te gaan wijden aan de studie hunner kitab's.
Tot de meest bekend geworden oelama1 s uit vroegeren tijd behoorden: 1°. Teungkoe Tjhèh Marahaban.
Deze Pidiësche geleerde, zoon van een niet geleerd man uit Tirö, was een oelama van groot gezag, vooral als teupeusé-kundige (uitlegger des Koran's, Arab.: tafsTr). Hij studeerde eerst in Pidië, later in Mekka, waar hij ook als hadji-sjaich (een soort gids voor de bedevaartgangers) zijn landgenooten behulpzaam was. Ter hoofdplaats van Atjèh teruggekeerd, werd hij daar oelama en kali van de beide laatste Soeltan's: Mantsoer Sjah en Mahmoed Sjah, en trad ook als leeraar en vruchtbaar schrijver op. Hij behoorde tot de z.g. „rustlievende oelama's", zijn eigen weg gaande, alsof er geen djihad bestond. In 1881 legde de toen reeds hoogbejaarde Tjhèh Marahaban den eed van trouw af, bleef nog eenige jaren oelama van het Gouvernement en overleed in 1885 (vgl. over hem De Atjèhers dl. I, p. 105 en 195, dl. II, p. 28, 185, 190, 191 en 193, The Achehnese I: 101 en 187, II: 28, 181, 185, 187 en 189 en E. B. Kielstra's Beschrijving van den Atjèh-oorlog dl. III, p. 514 vg.).
2°. Teungkoe Tanoh Abèë.
Deze eveneens geheel voor de wetenschap levende oelama, wiens werkelijke naam Abdoel Wahab was, maar naar de plaats zijner inwoning Teungkoe Tanöh Abèë werd genoemd, was de vroegere geleerde kali der XXII Moekim's en stond vooral bekend als feusaiw/z-kundige (mystieker, Arab.: tagawwoef). Hij overleed in 1893 (De Atjèhers dl. I, p. 104, dl. II, p. 29, The Achehnese I: 100, II: 28). 3°. Teungkoe Tjhï di Tirö.
De Pidiësche gampöng Tirö was lange jaren beroemd als centrum van Mohammedaansche studie, dat tal van bekende oelama'?, afleverde en waar veel geleerden gevestigd waren. Boven (p. 264) werd reeds opgemerkt, dat de voornaamste oelama onder de Tirö-teungkoe's steeds het praedicaat voerde van Tjhi en dat zekere Teungkoe Tirö Moehamat Amin de eerste dier uitverkorenen was. Bij zijn dood (omstreeks 1886) volgde Tjhèh Saman hem als Teungkoe Tjhi di Tirö op. Van „de concentratie" af tot aan zijn dood (f 1890) toe was deze vermaarde oelama de geestelijke leider van den oorlog tegen de Kömpeuni (vgl. dl. I, p. 318). Zijn materieele kracht berustte op de saè//-gelden, het voor den heiligen krijg bestemde deel der zakat, die hij op grond van de godsdienstige wet
18



meende te kunnen vorderen, en zijn invloed op het volk handhaafde hij, door telkens rondreizen te ondernemen en dan op zijn rustplaatsen groote godsdienstige maaltijden (kanoeri's) aan te leggen, waarbij het aan vermaningen niet ontbrak. Reeds bij zijn leven gold hij velen als heilig en aan de aanvragen om amuletten (adjeumat) kon hij ten slotte slechts voldoen door een stempel met een mystiek figuur te laten maken, waarmede hij de stukjes papier voor de zegenbehoeftigen bedrukte. In „The Achehnese" vindt men in het eerste deel p. 181 die zegelamulet afgedrukt.
Tjhèh Saman had geen opvolger in den waren zin des woords; zijn zoon Mat Amin (of: Ma' Amin, ook: Teungkoe Mat), het bekende, in 1896 bij de overrompeling van Aneu" Galöng gesneuvelde, bendehoofd, voerde ook wel den eeretitel Tjhi', maar hij drukte geenszins de voetstappen zijns vaders, zoodat zijn aanhang gaandeweg verliep. Op 8 December 1911 sneuvelde in Keumala teungkoe Ma'at, de laatst overgeblevene uit het zoo beroemde en gevreesde geslacht der Tirö-oelama's, als het ware tot groote heiligheid gepredestineerd. (De Atjèhers dl. I, p. 185 vg. en 192, dl. II, p. 27, The Achehnese I: 178 vg. en 185, 11:27). 4°. Teungkoe Koetakarang.
Deze oelama (eigenlijke naam: Nja Abbas) wiens vrije optreden eerst dateert van den dood van den Tirö-oelama: Tjhèh Saman, was wel een actief en schrander, maar een zonderling man. Reeds vóór onze komst in Atjèh, had zijn lust, om altijd iets anders te leeren, dan de toonaangevende lieden, hem in veel kringen tot een voorwerp van haat of spot gemaakt. Eerst werkte hij schijnbaar naast en zelfs onder Tjhèh Saman; in zijn intiemen kring noemde hij dezen grooten man echter minachtend Leubè Saman en bevitte zijn maatregelen en decisies.
Onder den Arabischen titel Tadkirat ar-rakidïn („Vermaning der stilzittenden") verspreidde hij een aantal politiek-godsdienstige pamfletten, waarin hij zijn eigenaardige leerstellingen verkondigde en de Atjèhers opwekte tot betere organisatie en meer energie. Het kwam nu slechts aan op de tjab limöng'), op de kracht van het zwaard! De Hollanders werden in bedoeld geschrift als het uitvaagsel des menschdonis voorgesteld en tevens werd gewezen op hun ten opzichte van Atjèh gebleken machteloosheid (zie De Atjèhers dl. I, p. 189—194 en dl. II, p. 123 vg., The Achehnese I : 183—187 en II : 118 vg., waarin ook een korte samenvatting voorkomt van den inhoud der pamfletten van Teungkoe Koetakarang).
Deze fanatieke zonderling was ook de schrijver van het in Atjèh zeer populaire, overal verkrijgbare, werk Tadj-oel-moelk, dat in 141 bladzijden druks weinig of niets bevat, dat niet aan andere Maleische of Arabische werken van denzelfden aard is ontleend, maar niettemin de kennisneming zeer waard is, voor alwie weten wil, welke methoden van chronologische en astrologische berekening (èleumèë noedjöm), welke medische recepten en geneeskrachtige formules in Atjèh de meeste populariteit genieten. Deze Maleische bloemlezing uit allerlei voor den Atjèher nuttige wetenschappen, welker volledige titel in vertaling luidt: „Rijkskroon, inge-
1) De „tjab limöng", d. i. het vijfvoudige zegel (n.1. de hand als symbool van macht) is een zinspeling op de „tjab sikoereuëng", d. i. het negenvoudige zegel (De Atjèhers dl. I, p. 138 en 194, The Achehnese I: 132 en 186).



Oelama.
zet met allerlei geordende parelen en edelgesteenten", zou volgens den auteur op verzoek van Soeltan Mantsoer Sjah (1838—1870) zijn samengesteld (De Atjèhers dl. II, p. XIV, The Achehnese 11:33).
Na de onderwerping van Teukoe Oema in 1893 trok Teungkoe Koetakarang zich uit het openbare leven terug en stierf in 1895. Hij ligt begraven te Lam Peuneu'eun (onderafd. Lhö1 Nga, nabij Koetakarang) in dezelfde déah, waar ook het stoffelijk overschot van Atjèh's peperheilige Teungkoe Lam Peuneu'eun rust (zie dl. I, p. 480). Is het graf van den laatste immer een heilige plaats voor den Atjèher geweest, dat van Teungkoe Koetakarang, die zich tijdens zijn leven bij voorkeur den dienaar van het graf van den peperheilige noemde, is die eer nimmer te beurt gevallen. Daarvoor heeft deze zonderling tijdens zijn leven door zijn optreden te veel aanstoot gegeven.
Van de tegenwoordige oelama's van den eersten rang zijn strikt genomen slechts een tweetal te vermelden:
1°. te Samalanga de oelama Hadji Abdoel Djalé, ook genoemd Teungkoe Awé Geutah, naar de plaats zijner afstamming in Peusangan. Na zijn terugkeer uit Mekka, waar hij 19 jaar verbleef, is hij een Arabische kleeding blijven dragen. Hij staat bij het bestuur gesignaleerd als een schrander man, die der moesapat heldere adviezen geeft en ons bestuur goedgezind is. Bij de bevolking gaat hij voor zeer geleerd (koetöb) door;
2°. te Sigli de oelama Teungkoe Harön, ook Teungkoe Teupin Raja geheeten, naar de plaats zijner afkomst. Hij is nooit in Mekka geweest en heeft zijn gerenommeerde geleerdheid alleen in Atjèh verworven.
In Groot Atjèh, ter Oostkust en ter Westkust zijn geen oelama's, die op dien titel ten volle aanspraak kunnen maken. De z.g. oelama's in Seunagan, familie en volgelingen van wijlen den ketterschen oelama Habib Seunagan zijn zulks slechts in naam.
In het Gajöland (Gajö Loeös) waren de meest bekende oelama's: Tëngkoe Adji Pënösan en Tëngkoe Rikit (Gajö Wdbk. i. v. oelama).
Was hierboven slechts sprake van personen, die bij de bevolking als oelama's in de volle beteekenis van het woord hooge achting genieten, of genoten hebben, daarnaast worden met dien naam ook anderen aangeduid, die als kenners van de godsdienstige wet bekend staan, zonder aan de eischen te voldoen, die men aan een volwaardigen oelama stelt. Op een tweetal van hen hebben we ten slotte nog de aandacht te vestigen, omdat zij bij het huidige Atjèhsche bestuur als „geestelijke adviseurs" een bijzondere plaats innemen. Zij zijn ons reeds uit vroegere bladzijden bekend, n.1. de uit vorstelijk bloed gesproten Toeankoe Radja Keumala (zie boven p. 262)' en de om zijn afkomst en eigen persoonlijkheid algemeen geachte Teungkoe Tjhèh Ibrahim (zie dl. I, p. VI). Deze beide personen zijn bedoeld een schakel te vormen tusschen het geestelijk bevolkingselement en het Europeesch bestuur. De ondervinding leerde, dat onder den geestelijken stand vaak personen zijn, die zekeren schroom, om zich met hun nooden en bezwaren



rechtstreeks tot het Europeesch bestuur te wenden, niet kunnen overwinnen. Toch is het voor dat bestuur van groot belang, omtrent de roerselen en stroomingen onder de geestelijkheid niet onkundig te blijven. Er waren dus een soort van middelaars noodig, waaraan eenerzijds het Europeesch bestuur zijn volle vertrouwen kan geven en waaraan anderzijds het wantrouwend gedeelte der bevolking zonder terughouding haar belangen kan toevertrouwen. Aan deze overwegingen is de nieuwe instelling der bovenbedoelde adviseurs van den gouverneur, later eventueel uit te breiden tot een „raad van oelama's", te danken ').
Teungkoe Tjhèii Ibrahim is de zoon van wijlen Teungkoe Tjhèh Marahaban, een der weinige groote oelama's, die zich bij den nieuwen toestand neerlegde (zie boven p. 273). Tjhèh Ibrahim, thans een man van ongeveer 60 jaar, heeft zijn besten levenstijd binnen het door ons bezette gebied in de nabijheid der Hollanders doorgebracht, en mist door zijn veelvuldigen omgang met Europeanen het hoekige, dat den Atjèher in het algemeen eigen is. Hij is geen geleerde, maar beschikt over eenige kennis van de Moslimsche wet. Hoewel niet in staat Arabische kitab's te lezen, is hij een meester in het tadjwïd d. i. de kunst van het reciteeren van den Koran naar vaste, daarvoor gestelde, regelen.
Toeankoe Radja Keumala is een heel ander man, reeds dadelijk door zijn kleeding. Hij volgt namelijk het in Atjèh niet algemeene gebruik, zich door eenige afwijking van de kleeding des lands als hadji kenbaar te maken: het hoofd met den door de overlevering betreffende den Profeet gewijden tulband (seureuban, Mal. sërban = Perz. sarband) omwonden, draagt hij gewoonlijk een zwart gesloten jasje en stemmige saroeng. In tegenstelling met Tjhèh Ibrahim is deze nog jonge man grootgebracht in haat voor de Kömpeuni. Kort na de onderwerping van Moehamat Dawöt (1903) kwam ook hij naar Koeta Radja af, waar hij nu het rustige bestaan van een geleerde leidt. In de gewijde kitab's is hij meer thuis dan Tjhèh Ibrahim; hij kent Arabisch en voelt zich aangetrokken tot de studie van de mystiek, waarbij hij zich echter op orthodox standpunt stelt. Tweemaal heeft hij de bedevaart naar Mekka ondernomen, de tweede keer maakte de wereldoorlog plotseling een einde aan een voorgenomen verblijf van langeren duur. Zijn zelfbewustzijn en wereldwijsheid maken, dat hij zich ongedwongen in de wereld durft te bewegen, zonder achterdocht te wekken, dat zijn hart daarnaar uitgaat. Hij voelt zich èn door zijn afkomst èn door zijn onafhankelijk karakter geenszins de mindere der Oelèëbalang's. Hij is geen bewonderaar van het Nederlandsch bewind en laat zijn bezoeker ook niet in twijfel dat hij, als goed Moslim, alleen zijn instemming kan geven aan een Mohammedaansch gezag. Maar hij is volkomen overtuigd, dat zijn wensch niet tot het terrein der practische mogelijkheden behoort en zal geen poging doen in de bestaande verhoudingen veranderingen te brengen (Rapport R. A. Kern van 16 December 1921 N°. C 234).
1) Blijkens Stbl. 1920 N°. 398 schijnt de officieel aangenomen naam voor dit college thans te zijn: Raad agama. Men houde echter in het oog, dat deze raad, ondanks zijn misleidenden naam, niets gemeen heeft met de z.g. priesterraden van Java. De Atjèhsche Raad agama heeft geen rechtsmacht, is slechts een college van advies. (Vgl. Adatrechtbundel XXII, p. 298).



Moskeepersoneel.
c. Moskeepersoneel.
Het aan de moskeeën voor den Vrijdagsdienst (zie dl. I, p. 382 vg.) verbonden personeel bestaat, waar het voltallig is, uit:
1°. den imeum (G: imöm, Alas: imam, Arab.: imam), die bij de ritueele godsdienstoefeningen als voorganger optreedt );
2°. den hatib of: gatib (G. en Alas: katip, Arab.: chatib), die bij den Vrijdagsdienst en den dienst op de beide officieele feestdagen van den Islam de preek voorleest (beuët köteuba, G: matja këtëbah, van Arab.: choetbah)2)-, 3°. den bileuë (G. en Alas: bilöl, van Arab.: bilal, hetgeen de eigennaam van dezen moskeebeambte was te MedTnah in Moehammad's tijd), die de oproepingen (adan, of: bang, Arab.: adzan, Perz.: bang) tot den dienst doet en voor het
onderhoud der moskee zorgt.
Wanneer het personeel niet voltallig is — wat niet zelden voorkomt —, hangt het wekelijks van het toeval af, of de Vrijdagsdienst zal plaats hebben, of door een gewone middaggodsdienstoefening vervangen worden. Niet altijd toch komt het vereischte veertigtal mannelijke ingezetenen op, en dan nog ontbreekt het soms aan iemand, die in staat is een preek voor te lezen (De Atjèhers dl. I, p. 89, The Achehnese I: 86).
Over het personeel aan de groote moskee te Koeta Radja zij nog het volgende aangestipt. Toen deze tempel in 1881 aan de bevolking werd overgedragen (zie dl. I, p. 386), werd de toen reeds hoogbejaarde oelama Teungkoe Tjhèh Marahaban (zie boven p. 273), die juist den eed van trouw aan het Gouvernement had afgelegd, tot een soort van directeur daarvan verkozen en trad het moskeepersoneel, dat vóór het uitbreken van den oorlog in het oude godshuis had dienst gedaan, in zijn oude functie weer op. Tevens werd toen bepaald, dat dit personeel een maandelijksche bezoldiging van Gouvernementswege zou genieten, maar dat die bezoldiging zou ophouden bij het defungeeren der titularissen. Daartoe werd uitgetrokken ƒ195 per maand, n.1. ƒ75 voor den imeum, ƒ 50 voor den hatib en ƒ 35 voor elk der beide toen aanwezige bileuë. Van het toen (1881) bezoldigde personeel zijn thans alleen nog in functie: de hatib Teungkoe Tjhèh Ibrahim (zie- boven p. 276) en de bileuë Pangoeloe Aköb. Het ambt van imeum is erfelijk in handen van den dorpsgeestelijke (teungkoe meunasah) van de kampoeng Lam Pasè, tegenwoordig Teungkoe Jahja. Daar de voorganger van de gemeenschappelijke godsdienstoefeningen, volgens de Wet, niet iemand mag zijn, die minder is dan degenen, die onder zijn leiding den dienst verrichten en Teungkoe Jahja veel jonger en een oud leerling is van voornoemden hatib, treedt hij nooit als imeum op, als Tjhèh Ibrahim aanwezig is, maar geeft dan zijn functies aan zijn meerbevoegden leermeester over.
1) Deze imeum niet te verwarren met de imeum's die thans als adathoofden, zonder eenig godsdienstig karakter, aan het hoofd der moekim's staan (zie boven p. 194 vg.). Ter Noordkust, waar de dorpsgeestelijke gewoonlijk ook met den titel imeum wordt aangeduid, heet de voorganger alsdan radja imeum, of: imeum tjhic. In het Gajöland is imöm, zooals we zagen (boven p. 239) ook de titel van één der vier autoriteiten der kampoeng-republiekjes.
2) In Gajö Loeös en in Alas komen (vgl. boven p. 239 en 247) de benamingen katip en imöm ook voor als titels van de vertegenwoordigers van de hoekoem in het stambestuur.







VIII. HET RECHT.







VIII. HET RECHT.
A. RECHTSPRAAK.
a. Regelingen.
Het spreekt wel vanzelf, dat in de eerste jaren van onze vestiging in Atjèh de oorlogstoestand onzen bevelhebbers geen gelegenheid liet, om zich met het rechtswezen over de inheemsche bevolking in te laten. Zoodra men echter in Groot Atjèh den toestand grootendeels meende meester te zijn, vaardigde de gouverneur, tevens militaire en civiele bevelhebber, K. van der Heijden een besluit uit (dd. 20 Januari 1879 N° 172/P.Z.) waarbij de inheemsche bevolking in het onderworpen gedeelte der XXV Moekim's werd justitiabel verklaard voor een rechtbank, moesapcit1) geheeten, bestaande uit: Oelèëbalang's als leden, den assistent-resident van Koeta Radja als voorzitter,, een Europeeschen griffier, een Inlandschen ambtenaar van het openbaar ministerie en een Mohammedaanschen geestelijke. Deze rechtbank zou geheel beslissen, overeenkomstig de bestaande godsdienstige wetten, volksinstellingen en gebruiken, doch wat den vorm der rechtspleging aangaat, zouden zooveel mogelijk de bepalingen worden in acht genomen, voorgeschreven in het Reglement tot regeling van het rechtswezen in het gouvernement van Soematra's Westkust, met dien verstande, dat elk vonnis door den gouverneur zou moeten worden goedgekeurd. Met het berechten van kleine zaken, die elders ter politierol werden behandeld, werden de Oelèëbalang's der verschillende districten, onder leiding van de betrokken bestuursambtenaren, belast.
Daar deze maatregel goed bleek te werken, werden bij besluit van denzelfden bevelhebber van 20 April 1880 N°. 696,/P.Z. ook in de sedert onderworpen gedeelten der XXII en der XXVI Moekim's dergelijke moesapat's en Oelèëbalang-
1) Deze nieuw ingevoerde naam (ten rechte: meusapat, zie dl. I, p. 237) beteekent „vereenigd", „vergaderd" (dus cfm. meutamön, meukoempöj, meusahö), van sapat (d. i. sa + pat) = op één plaats, bijéén, verzameld. Opp. van meusapat = meutjré = gescheiden. Hana sapat: nergens. Vgl. nog Gajö Wdbk. i. v. sapat.



gerechten ingesteld en tevens eenige nadere bepalingen gemaakt, om de geregelde werking dezer rechtspraak te bevorderen ').
Gelijktijdig met de invoering van het burgerlijk bestuur in 1881 (dl. 1, p. 21 en 68) had ook een regeling van het rechtswezen in Atjèh plaats. Ten einde daartoe de noodige voorbereidingen te treffen, vertrok het lid van den Raad van Nederlandsch Indië Mr. T. H. der Kinderen, als Regeerings-commissaris voor de reorganisatie van het rechtswezen in de buitengewesten, in November 1880 naar Atjèh, waar hij tot het begin van Februari 1881 vertoefde. Kort daarna diende hij zijn uitgewerkte voorstellen in, waarmede de Indische Regeering zich in hoofdzaak geheel vereenigde. Als vrucht van dezen arbeid verschenen in Stbl. 1881 de volgende drie nummers:
N°. 81, waarbij de Indische Regeering, onder nadere goedkeuring des Konings, het gewest Atjèh en Onderhoorigheden onder het rechtsgebied bracht van den Raad van Justitie te Padang;
N°. 82, waarbij een reglement werd vastgesteld op het rechtswezen in Atjèh en
Onderhoorigheden (het z.g. Atjèh-Reglement)]
N°. 83, waarbij een regeling werd getroffen van de rechtspleging onder de inheemsche bevolking van Groot Atjèh (de z.g. Moesapat-Ordonnantie).
Voor wat Groot Atjèh betreft, was het Atjèh Reglement rechtens van toepassing op alle bewoners, onverschillig van weiken landaard zij waren. Daar men ter elfder ure den tijd nog niet rijp achtte, voor een toepassing van het reglement op de Atjèhers, werd op denzelfden dag, dat het werd uitgevaardigd, bij de Moesapat Ordonnantie de Atjèhsche bevolking van Groot Atjèh voorloopig aan de rechtsmacht van het reglement onttrokken, zoodat deze volumineuze ordonnantie de facto alleen van kracht was (behalve voor alle Europeanen in het gewest) voor de niet inheemsche bevolking van Groot Atjèh en Onderhoorigheden.
Wat de inheemsche bevolking der Onderhoorigheden betreft, deze was bij de uitvaardiging van het Atjèh Reglement al dadelijk uitgesloten, omdat daar de eigen rechtspraak gehandhaafd bleef, krachtens de toenmaals geldende acten van verband met de hoofden. De verklaringen in zes artikelen, door die hoofden in de jaren 1874—1876 afgelegd, behelsden geen bepalingen omtrent de rechtsbedeeling. Daarentegen werden enkele bepalingen dienaangaande wèl aangetroffen in de verklaringen van achttien artikelen, dagteekenende uit de jaren 1876—1884. Bijvoorbeeld de artikelen 10, 11, 12 en 13 (zie Bb. 3775 p. 289).
Toen na 1898 de verhouding tusschen het Land en de zelfbesturende landschappen geregeld werd door de z.g. „korte Atjèh-Verklaring" (zie boven p. 183)
1) Zie p. 25 vg. der Memorie van Toelichting van Mr. T. H. der Kinderen op de rechtspleging onder de inheemsche bevolking van Groot Atjèh, welke van wege de redactie van Het Recht in Nederlandsch Indië in 1881 werd uitgegeven, als bijvoegsel van dl. 36 van dat tijdschrift. Het eerste deel dezer Memorie (de §§ 1 en 2 en de eerste helft van § 3) werd opgenomen in het Tijdschr. v. h. Kon. Ned. Aardrk. Gen. dl. 5, 1881, p. 129 vg. onder den titel: Het bestuur en de rechtspleging in het Gouvernement Atjèh en Onderhoorigheden. Het tweede deel (§ 4) verscheen in Bb. 3775. Een klein deel van § 2 werd nog afgedrukt in N°. 938 Ind. Wkbl. van het Recht onder het opschrift: Rechtstoestand in Atjeh.



was, volgens artikel 3 dier verklaring, de gouverneur degeen, van wien alle regelingen (uitingen van wetgeving) en bevelen (uitingen van uitvoerend gezag) konden uitgaan ')• Naar de oorspronkelijke bedoeling was hij dus ook bevoegd, de Moesapat Ordonnantie — zij het eenigszins gewijzigd — op de Onderhoorigheden toepasselijk te verklaren. Hiertoe werd echter om allerlei redenen niet overgegaan. Toen na 1908 de „Uniform model Korte Verklaring in de plaats trad van de „korte Atjèh-Verklaring", stond de zaak anders. Het geheel gewijzigde artikel 3 werd toen niet meer geacht wetgevende bevoegdheid te scheppen, maar slechts te bedoelen, de handhaving en nakoming te verzekeren van alle door den bevoegden Nederlandsch-Indischen wetgever met betrekking tot het zelfbesturende landschap vastgestelde (en nog vast te stellen), of toepasselijk verklaarde (en nog toepasselijk te verklaren) regelingen en de opvolging van alle door het centraal gezag of zijn vertegenwoordigers gegeven bevelen.
Bleef dus zoowel in Groot Atjèh als in de Onderhoorigheden de adatrechtspraak voor de inheemsche bevolking gehandhaafd, er was toch verschil. Had men in Groot Atjèh Inlandsche rechtbanken (moesapat's), voorgezeten door de bestuurshoofden der onderafdeelingen, waar zij gevestigd waren, in de Onderhoorigheden hing de rechtsbedeeling vóór 1904 nog zoo goed als geheel in de lucht. In elk dier tallooze landschappen toch berustte de rechtspraak in handen van één persoon, het landschapshoofd, dat rechtens door niets gebonden was. Wèl werd die onbegrensde macht van den inheemschen rechter in de Onderhoorigheden, buiten den wetgever om, van lieverlede geknot. Zoo werd bijvoorbeeld raadpleging van de administratieve ambtenaren in elk ressort voorgeschreven, met verplichting daarvan in het vonnis melding te maken; zoo werd bekrachtiging der vonnissen bij straffen boven het jaar door het Hoofd van gewestelijk bestuur als voorwaarde van rechtsgeldigheid gesteld; en zoo meer. Maar meer en meer bleek toch de wenschelijkheid, om de rechtspraak in de Onderhoorigheden
afdoende te regelen.
Zulk een regeling kwam tot stand bij Stbl. 1904 N3. 473 (in werking getreden op 1 Januari 1905). Hierbij werd nog eens uitdrukkelijk gestipuleerd, dat de inheemsche bevolking van het gewest buiten Groot Atjèh in het genot harer eigen rechtspraak werd gelaten. Nevens de districtshoofden (of bij ontstentenis van dezen de stamhoofden)2) en de landschapshoofden, als alleensprekende rechters, deed nu ook de moesapat haar intrede in de Onderhoorigheden. Ze was in hoofdzaak een copie van de moesapat's in Groot Atjèh. De vaststelling van de rechtsmacht der alleensprekende rechters geschiedde, ingevolge artikel 4 § 1 bij gouverneurs besluit 31 Maart 1905 N°. 80/9, terwijl een opgave van de Moharnmedaansche schriftgeleerden (oelama's), in opvolging van artikel 12 § 1, verstrekt werd bij gouverneurs besluit 29 Maart 1905 N°. 76 9. Bij artikel 2 bepaalde de
1) Zie de gedrukte Nota over politiek beleid en bestuurszorg 11 B. (2de dr.) p. 305 vg.
2) Een aanwijzing, ingevolge de slotal. van art. 3 § 1, welke der Inl. hoofden als districts-
en stamhoofden behoorden te worden aangemerkt, volgde bij gouverneurs bt. 30 Maart 1905 N°. 78/9 (gewijzigd bij gouverneurs bt. 7 Juli 1905 N°. 193/9), zie boven p. 248 nt. 1.



nieuwe ordonnantie, dat de uitoefening der rechtspraak over de inheemsche bevolking der pas ingelijfde Gajö en Alaslanden voorloopig zou worden geregeld bij besluit van het gewestelijk bestuurshoofd. Zulks geschiedde bij besluit 24 Maart 1905 N°. 72'9 ')» gewijzigd bij besluit 2 November 1908 N°. 477/9, dat zich in principe geheel aansloot bij de voor het overige zelfbestuursgebied getroffen regeling. We behoeven bij al deze regelingen niet in bijzonderheden stil te staan, daar ze alle haar tijd reeds hebben uitgediend en door andere vervangen zijn.
Stbl. 1907 N°. 49 gaf voorzieningen nopens het rechtswezen in het in 1905 (Stbl. N°. 449) bij Atjèh ingelijfde gebied van de vroeger tot Tapanoeli behoord hebbende onderafdeeling Singkel. Na 1 Mei 1910 werden deze vervangen door Stbl. 1910 N°. 299, volgens hetwelk de inheemsche rechtspraak hier plaats heeft op den voet, als bij de Moesapat Ordonnantie van 1881 (zooals deze sedert werd gewijzigd en aangevuld) bepaald werd voor Groot Atjèh.
Verder werd bij Stbl. 1907 N°. 477 het gewest getrokken bij het rechtsgebied van den Raad van Justitie te Medan, waaronder de rechtspraak over Europeanen (en daarmede gelijk gestelden) wordt uitgeoefend door het residentiegerecht.
Van het herhaaldelijk gewijzigde Atjèh Reglement werden de eerste vijf hoofdstukken opnieuw afgekondigd bij Stbl. 1909 N°. 207, sedert wederom gewijzigd en aangevuld bij Stbl. 1909 N°. 381; 1910 Nos. 352 en 664; 1911 Nos. 311, 314, 474 en 657; 1913 Nos. 384, 552 en 553; 1914 N°. 436; 1915 Nos. 274 en 568; 1916 Nos. 45, 221, 432, 433, 434, 528, 661, 747; 1917 Nos. 108, 210, 497, 532; 1918 Nos. 170, 737; 1919 Nos. 234, 770; 1920 N°. 499; 1921 Nos. 3, 71, 370, 403, 754, 769; 1922 N°. 32.
Stbl. 1916 N3. 432 (later gewijzigd bij de Invoeringsverordening Strafwetboek in Stbl. 1917 N°. 497 art. 19 en Stbl. 1918 N°. 481) regelde, met intrekking van de ordonnantie in Stbl. 1904 NJ. 473 (zooals die sedert is gewijzigd en aangevuld bij Stbl. 1905 N°. 430, 1906 N°. 217 en 1907 N°. 477), opnieuw de rechtspraak over de inheemsche bevolking in het niet rechtstreeks bestuurd gebied in het gewest. De artikelen 2 en 3 dezer nieuwe ordonnantie houden, evenals haar voorgangster, de opdracht in aan het Hoofd van gewestelijk bestuur, om bij besluit aan te wijzen: vooreerst welke der Inlandsche hoofden als districts- en stamhoofden behooren te worden aangemerkt en in de tweede plaats, welke de rechtsmacht van de districtshoofden (c. q. stamhoofden) en de landschapshoofden zou moeten zijn. Hieraan werd, met intrekking der boven bedoelde gouverneurs besluiten van 24, 30 en 31 Maart 1905 respectievelijk Nos. 72/9, 78/9 en 76 9 bij een nieuw gouverneursbesluit van 31 Juli 1916 NJ. 548 9, in zóóver gevolg gegeven, dat wèl de rechtsmacht der landschapshoofden werd vastgesteld, maar de aanwijzing der districts- en stamhoofden achterwege bleef, omdat door den gouverneur geen termen werden gevonden, aan hen nog rechtsmacht toe te kennen. Voor de motieven, welke den gouverneur tot de uitschakeling der districtsen stamhoofden als rechters in het indirect gebied hebben geleid, zij verwezen
1) Afgedrukt in Adatrechtbundel V, p. 55 vg.



naar de considerans van het laatst aangehaalde besluit, dat in zijn geheel is afgedrukt in den Adatrechtbundel XX p. 5 vg. Verder voldeed de gouverneur bij zijn besluit 31 Juli 1916 N°. 328/9 (in denzelfden Adatrechtbundel opgenomen) aan de hem bij art. 6 al. 2 van Stbl. 1916 N°. 432 gedane opdracht, om de personen aan te wijzen, die, naast de landschapshoofden, als leden zitt.ng nemen
in de moesapat's in het zelfbestuursgebied.
Onze opsomming van de verschillende regelingen van de inheemsche rechtspraak zou niet volledig zijn, indien we ten slotte niet nog wezen op de z.g. „Zelfbestuursregelen 1919" (Stbl. N°. 822, toegelicht in Bb. 9385), welke in de plaats traden van de nimmer in werking getreden „Zelfbestuursordonnantie van 1914 (Stbl. N°. 24), ter preciseering van de verhouding van het Land en de Zelfbesturen Van veel belang zijn die „Zelfbestuursregelen" voor de inheemsche rechtspraak in Atjèh niet, daar het over de Justitie handelende artikel 17, blijkens Stbl. 1919 N°. 823, voor dit gewest niet geldt. Toch geven zij eenige voorzieningen. Artikel 12 dezer Regelen houdt bijvoorbeeld het beginsel in, dat de Zelfbesturen o.a. belast blijven met de regeling (wetgeving) der aangelegenheden van het landschap, onder de onontbeerlijke leiding van het Hoofd van gewestelijk bestuur en de aan dezen ondergeschikte ambtenaren. De bestuurder is onder dezelfde leiding ook bevoegd met bestuurders van andere landschappen gemeenschappelijke regelingen te treffen. Artikel 15 onttrekt een aantal met name genoemde onderwerpen aan de legislatieve zelfbestuursbevoegdheid en voegt er zekerheidshalve aan toe, dat mitsdien de van Landswege uitgevaardigde, of nog uit te vaardigen, op de genoemde aangelegenheden betrekking hebbende, of daarmede verband houdende, verordeningen, bepalingen en voorschriften voor het Zelfbestuur en zijn onderhoorigen van verbindende kracht zijn of blijven. Blijkens artikel 16 zijn reglementen en keuren van politie, door den gouverneur uitgevaardigd, voorzoover niet reeds begrepen in het voorgaande artikel, voor het Zelfbestuur en zijn onderhoorigen slechts van verbindende kracht, wanneer zulks uitdrukkelijk daaruit blijkt, of alsnog uitdrukkelijk door den gouverneur wordt bepaald, zijnde alsdan het Zelfbestuur tot regeling niet meer bevoegd en de zelfbestuursregelingen, die
ter zake mochten bestaan, niet meer van kracht.
Tegenover de bovenbedoelde Inheemsche rechtspraak staat de Inlandsche rechtspraak, recht sprekende in naam der Koningin over de niet inheemsche Inlansche en met deze gelijk gestelde bevolking, waartoe, behalve de Vreemde Oosterlingen, vooral behooren de talrijke koelie's der cultuur-ondernemingen in Langsa en Tëmiang. Die Inlandsche rechtspraak wordt uitgeoefend door:
a. de landraden te Koeta Radja en Langsa, waarvan de eerste wordt voorgezeten door een rechtskundig ambtenaar, de laatste door den te Langsa bescheiden assistent-resident. Het rechtsgebied van den landraad te Koeta Radja strekt zich uit over de vroegere afdeelingen Groot Atjèh, Noordkust van Atjèh en Westkust van Atjèh, dat van dien te Langsa over de vroegere afdeelingen Oostkust van Atjèh en Alaslanden (Stbl. 1916 N°. 434);
b. d« magistraatsgerechten. Voor de aanwijzing der ambtenaren, die de magistratuur uitoefenen, zie Stbl. 1899 N°. 259 en 1908 N . 123.



Het bestek van dit werk laat niet toe, ons verder met de Inlandsche rechtspraak bezig te houden. Alleen rest ons nog, om aan de hand der bovengenoemde, voor haar uitgevaardigde, regelingen een schets te geven van de Inheemsche rechtspraak, zooals die wordt uitgeoefend:
a. in het rechtstreeks bestuurd gebied, krachtens de Moesapat Ordonnantie van Stbl. 1881 N°. 83, gewijzigd en aangevuld bij de staatsbladen 1904 N°. 472, 1905 N°. 430, 1906 N°. 217, 1907 N°s. 49 en 477, 1910 N°. 299 en 1917 N°. 497 art. 19;
b. in het zelfbestuursgebied, krachtens de Moesapat Ordonnantie van Stbl. 1916 N°. 432, gewijzigd en aangevuld bij de staatsbladen 1917 N°. 497 art. 19 en 1918 N°. 481.
Daartoe nemen we achtereenvolgens in beschouwing, de samenstelling en de bevoegdheid van de rechtsprekende organen, het toe te passen recht en de rechtspleging zelf.
b. Organen der inheemsche rechtspraak.
1. Samenstelling.
In het rechtstreeks bestuurd gebied.
De Moesapat Ordonnantie van 1881 houdt een tweeledige organisatie in, n.1. eenerzijds rechtbanken {moesapat's) en anderzijds alleensprekende rechters (districtshoofden). In elke onderafdeeling is een moesapat gevestigd (art. 2). Zij wordt voorgezeten door het Hoofd van bestuur der onderafdeeling. De assistent-resident van Groot Atjèh is bevoegd, elke moesapat in zijn afdeeling voor te zitten (art. 4, luidens Stbl. 1904 N°. 472). Ingeval van afwezigheid, belet, of ontstentenis van den voorzitter, voorziet de gouverneur tijdelijk in de waarneming van diens functiën (art. 7). De voorzitter heeft slechts een raadgevende stem (art. 6) „niet omdat men vreest, hem te veel invloed te geven, door ook hem een gewone stem te laten uitbrengen, maar omdat het niet aangaat, hem tot zekere hoogte mede aansprakelijk te maken voor vonnissen, niet gewezen in naam des Konings, niet berustende op wettelijk bewijs, enz." (Bb. 3775 p. 312).
Leden van de rechtbank zijn de districtshoofden van de onderafdeeling, die het ressort van de moesapat vormt. In de drie sagi's van Groot Atjèh is het sagihoofd mede lid van de moesapat of: moesapat's binnen zijn gebied. Zoo noodig kunnen ook andere voorname personen, behoorende tot de inheemsche bevolking, door den gouverneur tot lid van de rechtbank worden aangewezen. Deze heeft tevens de bevoegdheid, om, bij gemotiveerd besluit en voor bepaalden tijd, leden van de moesapat te schorsen (art. 4 luidens Stbl. 1904 N°. 472).
De moesapat wordt bijgestaan door een Inlandsch officier van justitie (djaksa), als hoedanig optreedt de Inlandsche schrijver bij den onderafdeelingschef. Onder de leiding van dien Europeeschen ambtenaar (d. i. dus van den voorzitter), is de djaksa belast met het opsporen en vervolgen van alle misdrijven en overtredingen. Op de terechtzitting in strafzaken brengt de djaksa zijn advies uit omtrent de schuld van den beklaagde en de op te leggen straf (art. 8 luidens Stbl. 1904 N°. 472). Hij is echter, evenmin als de voorzitter, stemhebbend lid van het college.



Op elke zitting is steeds als adviseur tegenwoordig een Mohammedaansch schriftgeleerde (oelama, zie Bb. 3775 p. 313, en voor zijn bezoldiging Stbl. 1909 N°. 332), aangewezen door den gouverneur (art. 9).
De moesapat's houden zitting ter standplaats van de voorzitters, of op zoodanige andere plaatsen binnen hun ressort, als dezen noodig oordeelen (art. 3
luidens Stbl. 1904 N°. 472).
Voor de wettigheid van een zitting wordt vereischt de tegenwoordigheid van den voorzitter, van ten minste drie leden en van den oelama-, in strafzaken bovendien die van den djaksa (art. 5 luidens Stbl. 1904 N3. 472).
Als alleensprekend rechter fungeert het districtshoofd (in Groot Atjèh. Oelèëbalang, of zelfstandige imeum), elk voor zijn bestuursressort.
In het zelfbestuursgebied.
Hiervoor geeft de Moesapat Ordonnantie van 1916 ongeveer gelijkluidende voorschriften als hierboven voor het Gouvernements gebied zijn vermeld. Men heeft één moesapat voor iedere onderafdeeling, met den onderafdeelingschef als voorzitter. De bestuurshoofden der afdeelingen mogen elke moesapat binnen hun ressort voorzitten. Leden zijn de landschapshoofden. Als Inlandsch officier van justitie fungeeren de Inlandsche schrijvers bij de onderafdeelingschefs.
Van de bij artikel 6 der ordonnantie hem toegekende bevoegdheid, om ook andere voorname personen, tot de inheemsche bevolking behoorende, als lid aan te wijzen, heeft de gouverneur gebruik gemaakt bij zijn besluit van 31 Juli 1916 N°. 328/9 (afgedrukt in Adatrechtbundel XX, p. 5 vg.).
De rechtsmacht van den alleensprekenden rechter wordt uitgeoefend door de landschapshoofden. Aan de districts- dan wel bij ontstentenis van dezen de stamhoofden (sub a, art. 2, Stbl. 1916 N°. 432) wordt geen rechtsmacht meer toegekend in verband waarmede het ook niet noodig werd geacht aan te wijzen, welke der Inlandsche hoofden als districts- en stamhoofden moeten worden aangemerkt (zie het boven reeds aangehaalde gouverneurs besluit 31 Juli 1916 N°. 548 9, afgedrukt in Adatrechtbundel XX, p. 5 vg.).
2. Bevoegdheid.
In het rechtstreeks bestuurd gebied.
Wie voor de toepassing der Moesapat Ordonnantie van 1881 onder de „inheemsche bevolking" van Groot Atjèh zijn te begrijpen, zegt artikel 1 dier ordonnantie, zooals dat luidt ingevolge Stbl. 1904 N°. 472. Behalve de vanouds aldaar gevestigde eigen bevolking, worden daaronder namelijk ook verstaan de Atjèhers, afkomstig uit het zelfbestuursgebied, die zich aldaar hebben gevestigd, zoomede andere Inlanders, die zich met de eigen bevolking hebben vermengd. Mutatis mutandis is de omschrijving, voor het rechtstreeks bestuurd gebied der onderafdeeling Singkel gelijkluidend (Stbl. 1907 N°. 49 art. 2, zooals dat luidt volgens Stbl. 1910 N°. 299).
Worden personen, behoorende tot de inheemsche bevolking, tezamen met personen, niet daartoe behoorende, in burgerlijke zaken gedagvaard, dan staan zij terecht voor den rechter hunner medegedaagden, den Gouvernementsrechter (art. 17 der Moesapat Ordonnantie).



Onbevoegd is de inheemsche rechter ook in zaken van strafbare feiten, gepleegd door personen, tot de inheemsche bevolking behoorend, samen of in medeplichtigheid met niet daartoe behoorende personen (art. 15 sub 1° der Moesapat Ordonnantie, zooals dat luidt ingevolge Stbl. 1904 N°. 472).
Ten slotte zijn aan den inheemschen rechter onttrokken strafbare feiten:
1. tegen de veiligheid van den staat, of tegen landsdienaren, of wel ten aanzien van de eigendommen van het Gouvernement of van zijn dienaren;
2. betrekking hebbende op 's Lands middelen en pachten;
3. ten aanzien van onderzeesche telegraafkabels;
4. ten aanzien van de bepalingen op het invoeren, uitvoeren, of vervoeren van vuurwapenen, buskruit, of ander oorlogsmateriaal;
5. omschreven in de artikelen 324 tot en met 327 en 438 tot en met 447 van het Wetboek van Strafrecht (zeerooverij en slavenhandel);
6. genoemd in gewestelijke reglementen en keuren van politie en andere algemeene verordeningen (art. 15 der Moesapat Ordonnantie, zooals dat is gewijzigd bij Stbl. 1904 N°. 472 en Stbl. 1917 N°. 497 art. 19).
Ten aanzien van al deze gevallen is de inheemsche bevolking onderworpen aan de voor andere Inlanders en voor Vreemde Oosterlingen vigeerende wettelijke bepalingen, d. w. z., dat zij dan justitiabel is aan den Gouvernementsrechter (art. 16 van de Moesapat Ordonnantie).
De moesapat is de algemeene, de gewone, rechter en bevoegd in alle burgerlijke- en strafzaken, behoudens de gevallen, waarin haar berechting, krachtens de voorschriften der Moesapat Ordonnantie, aan andere rechtbanken of rechters is opgedragen (art. 10 van de Moesapat Ordonnantie).
Dit laatste is het geval met de districtshoofden, die recht spreken in bepaald aangewezen zaken van minder belang n.1.: in burgerlijke zaken, als de waarde in geschil niet meer bedraagt dan ƒ50, en beide partijen in hetzelfde district wonen, en in strafzaken, wanneer het ten laste gelegde feit strafbaar is met hechtenis van ten hoogste drie maanden of geldboete van ten hoogste ƒ100, met of zonder verbeurdverklaring van bepaalde voorwerpen (art. 12 der Moesapat Ordonnantie, zooals dit luidt ingevolge Stbl. 1917 N°. 497 art. 19).
In het zelf bestuursgebied.
Ook hiervoor geldt, volgens de Moesapat Ordonnantie 1916, dat onder de inheemsche bevolking mede worden begrepen de Inlanders, die zich met de inheemsche bevolking hebben vermengd, en zij, die door een ö«^ö/)-huwelijk (Gajösch inlijfhuwelijk) of door adoptie in het stamverband van een Gajösch geslacht zijn opgenomen.
Overigens vindt men in bedoelde Moesapat-regeling dezelfde bevoegdheidsbeperkingen ten aanzien van de personen en van de strafbare feiten, als in het rechtstreeks bestuurd gebied. Alleen is hier bepaald, dat aan de kennisneming van den inheemschen rechter zijn onttrokken de misdrijven en overtredingen, omschreven in algemeene verordeningen en gewestelijke reglementen en keuren van politie, welke voor de inheemsche bevolking verbindend zijn. Deze laatste woorden leggen den rechter dus als taak op, de algemeene verordeningen en



gewestelijke reglementen en keuren van politie te toetsen op de vraag, of zij nadrukkelijk van toepassing zijn gesteld, ook voor de inheemsche bevolking zelf.
Ook in het zelfbestuursgebied is de moesapat de gewone rechter. Verder zou, blijkens artikel 3 der Moesapat Ordonnantie 1916 (zooals dat is gewijzigd bij Stbl. 1917 N6. 497 art. 19), de gouverneur voor elke onderafdeeling afzonderlijk vaststellen, de rechtsmacht der landschapshoofden en der districts- of stamhoofden, zoowel in burgerlijke als in strafzaken, met dien verstande, dat aan hun jurisdictie niet zouden zijn onderworpen de burgerlijke vorderingen, wanneer de waarde in geschil meer bedraagt dan ƒ100, en de misdrijven en overtredingen, waarop een zwaardere straf is gesteld dan gevangenisstraf of hechtenis van ten hoogste één jaar, of geldboete van ten hoogste ƒ100. Hierboven (p. 284) werd reeds medegedeeld, in hoeverre door den gouverneur, bij zijn besluit van 31 Juli 1916 N°. 548/9, aan deze opdracht is gevolg gegeven: alleen de landschapshoofden bleven als alleensprekende rechters erkend.
3. Het toe te passen recht (materieel recht).
Volgens artikel 14 der beide Atjèhsche Moesapat Ordonnanties doen de moesapat's en de districtshoofden (in het zelfbestuursgebied de landschapshoofden) uitspraak overeenkomstig „de godsdienstige wetten, volksinstellingen en gebruiken" — d. i. het adatrecht ') — voorzoover deze niet in strijd zijn met algemeen erkende beginselen van billijkheid en rechtvaardigheid.
Voor het materieel privaatrecht blijft diis het adatrecht gehandhaafd. Wat het materieel strafrecht betreft, treedt echter — zoowel in het Gouvernementsgebied als in het zelfbestuursgebied — het Gouvernementsstrafrecht (dus het Wetboek van Strafrecht) in de plaats van het adatstrafrecht. Het opleggen van, in het adatrecht bekende, mutileerende straffen en het inroepen van godsoordeelen als bewijsmiddel is verboden.
4. De procesgang (formeel recht).
Artikel 14 der beide Moesapat-regelingen bepaalt nog, dat in de beide deelen van Atjèh de moesapat's en de alleensprekende rechters, wat den vorm der rechtspleging aangaat, zooveel mogelijk tot richtsnoer moeten nemen, wat in dit opzicht in het Atjèh Reglement (Stbl. 1909 N°. 207, zooals dit sedert is gewijzigd en aangevuld) is voorgeschreven ten opzichte van de landraden en van het magistraatsgerecht, dus met terzijdestelling van wat het adatprocesrecht voorschrijft.
Van slaafsche navolging der rechtsvormen, bij de landraden gebruikelijk, is hierbij echter allerminst sprake. Het geding voor de inheemsche rechtbank wordt
1) Zie over de beteekenis van den term „adatrecht" Mr. C. van Voilenhoven: Het Adat¬
recht van Nederlandsch Indië dl. I, hfdst. I en II en de Encycl. v. Ned. Indië, 2de dr. i. v.
„Adatrecht", met de aanvulling daarop in aflevering 4 (Maart 1923) p. 127 vg. Art. 26 der Instructie [voor de onderafdeelingschefs in de Onderhoorigheden van Atjèh (gecit. op p. 324 nt. 3 van dl. I van dit werk) zegt nog: Het materieele recht der Atjèhers blijve zonder vast¬
legging van bepalingen aan zijn natuurlijke ontwikkeling overgelaten, met dien verstande
evenwel, dat het treffen van adatregelingen, welke beoogen willekeur, knevelarij, of uitbuiting
door woekeraars tegen te gaan, bevorderd moet worden.
19



zooveel mogelijk eenvoudig gehouden, met vermijding van allen omhaal van onnoodige formaliteiten. Ter zitting wordt veelal uitsluitend de landstaal gebezigd. Ook de bewijsquaestie is in bijzondere mate vereenvoudigd, het college is namelijk niet aan het wettelijk bewijs gebonden, maar kan op overtuiging recht spreken, hetgeen echter, zooals nadrukkelijk wordt geconstateerd, nimmer ontaarden mag in willekeur (gouverneurs besluit 20 Augustus 1909 N°. 51a P.Z.).
Hierboven werd reeds aangestipt, dat de voorzitter van de moesapat (onderafdeelingschef) niet medestemt bij de uitspraken van het college, maar slechts een adviseerende stem heeft. Bij hem berust de leiding van het gerechtelijk onderzoek ter zitting en van de beraadslagingen „in raadkamer". Om te beginnen heeft hij in het stadium van het voorloopig onderzoek reeds van de ter moesapat gebrachte strafzaken kennis genomen, of die zaken zelf ten einde toe onderzocht, c. q. het eindonderzoek geleid. Hij is degeen, die ter terechtzitting in hoofdzaak beklaagden en getuigen ondervraagt, of doet ondervragen, die de stukken van overtuiging produceert, kortom de bewijsmiddelen, noodig voor de leden, om hun oordeel te vormen, en de elementen en zwaarte van het delict te bepalen, ter tafel brengt en uitwerkt.
De districtshoofden (in het zelfbestuursgebied: de landschapshoofden) oefenen hun rechtspraak uit in tegenwoordigheid van en in overleg met den betrokken onderafdeelingschef. Van deze rechterlijke uitspraken wordt een register aangehouden. Afschrift hiervan wordt maandelijks aangeboden, in het Gouvernementsgebied aan den gouverneur, in het zelfbestuursgebied aan den afdeelingschef. Deze hoogere autoriteit vermag daarop zoodanige op- of aanmerkingen te maken, als hij in het belang van de rechtsbedeeling nuttig en noodig acht. Deze op- of aanmerkingen kunnen echter niet leiden tot wijziging van de uitspraak (zie voor het Gouvernementsgebied: de Moesapat Ordonnantie 1881 art. 13; voor het zelfbestuursgebied: het ons bekende gouverneurs besluit van 31 Juli 1916 N°. 548/9).
De moesapat-\oorzitter is belast met het bijhouden van de registers, één voor civiele en één voor crimineele zaken, waarvan de modellen door den gouverneur worden vastgesteld '). Deze worden maandelijks afgesloten en in originali den gouverneur toegezonden, die weer bevoegd is, ze van op- of aanmerkingen te voorzien, zonder dat deze echter kunnen leiden tot wijziging van het vonnis. Die registers worden daarna teruggezonden (zie voor het Gouvernementsgebied: art. 6 van de Moesapat Ordonnantie 1881, zooals dat luidt ingevolge Stbl. 1904 N°. 472; voor het zelfbestuursgebied: art. 8 van de Moesapat Ordonnantie 1916).
Strafvonnissen van de moesapat, die een veroordeeling inhouden tot een vrijheidsstraf van meer dan één jaar, of geldboete van meer dan ƒ100, worden vóór de tenuitvoerlegging onderworpen aan het oordeel van den gouverneur, die ze ten voordeele van den veroordeelde zóó mag wijzigen, als hem billijk en rechtvaardig voorkomt. De voorzitter zendt hem daartoe een onderteekend afschrift van het opgeteekende in het hooger bedoelde register, met korte toelichting. De
1) Voor het zelfbestuursgebied zijn deze modellen vastgesteld bij gouverneurs bt. 31 Juli 1916 N°. 549/9, afgedrukt in Adatrechtbundel XX p. 7 en 8.



Adatrecht.
gouverneur kan ook, indien hij dit in het belang van de rechtsbedeeling noodig acht, het vonnis vernietigen en een nieuwe behandeling gelasten door een moesapat met andere of meer leden dan de moesapat, die het eerste vonnis heeft gewezen. Tot dit laatste is hij mede bevoegd ten aanzien van vonnissen, die de grens van één jaar vrijheidsstraf, of van ƒ100 boete niet overschrijden, indien althans het vonnis nog niet is ten uitvoer gelegd. Meent de voorzitter, dat er aanleiding bestaat, om een onder zijn leiding gewezen strafvonnis te vernietigen, dan moet hij daartoe een gemotiveerd voorstel aan den gouverneur doen (zie voor het Gouvernementsgebied: art. 11 van de Moesapat Ordonnantie 1881, zooals dat is gewijzigd bij Stbl. 1904 N°. 472, 1906 N°. 217 en 1917 N°. 497 art. 19; voor het zelfbestuursgebied: art. 13 van de Moesapat Ordonnantie 1916, zooals dat is gewijzigd bij Stbl. 1917 N°. 497 art. 19).
In burgerlijke zaken kan elk der partijen, indien het geschil over een waarde van meer dan ƒ100 loopt, den gouverneur verzoeken, de zaak nog eens te doen behandelen door de moesapat met meer of andere leden, dan in eersten aanleg. De partij, die dit verlangt, moet binnen veertien dagen na de uitspraak, of nadat hem het vonnis is aangezegd, hiervan een verklaring afleggen bij den voorzitter, die er aanteekening van houdt in het masapat-register. De gouverneur kan dan, den voorzitter gehoord, het vonnis vernietigen en een herbehandeling gelasten (zie voor het Gouvernementsgebied: art. 11 van de Moesapat Ordonnantie 1881, zooals dat is gewijzigd bij Stbl. 1904 N°. 472 en Stbl. 1905 N°. 430; voor het zelfbestuursgebied: art. 13 van de Moesapat Ordonnantie 1916).
Hooger beroep van den lageren op den hoogeren rechter is niet bekend. Over de regeling der proceskosten zie p. 251 vg. hierboven.
B. ADATRECHT.
Hierboven, bij de beschouwing der hedendaagsche rechtspraak, is er op gewezen, dat de inheemsche rechter voor het materieel privaatrecht in het algemeen heeft toe te passen het „adatrecht", een uitdrukking, die in onze koloniale rechtsliteratuur reeds algemeen burgerrecht heeft verkregen en hier dus niet uitvoerig behoeft te worden toegelicht ')• Slechts zij er aan herinnerd, dat daaronder wordt verstaan: het inheemsche recht {adat) + de beslissingen en uitspraken
1) Het is bekend, dat, voor wat wij adatrecht noemen, in de Inlandsche talen geen vaste technische term bestaat. De begrippen gewoonte {adat's zonder rechtsgevolgen) en gewoonterecht (adat's met rechtsgevolgen) vloeien in het Inlandsche spraakgebruik gemeenlijk dooreen (vgl. Mr. C. van Vollenhoven: Het adatrecht van Nederl. Indië dl. I, p. 9 vg.) en worden met allerlei (veelal aan het Arabisch ontleende) woorden aangeduid. Adat (G: ödöt, Alas: adat, Arab.: cadah) = het plaatselijk, ongeschreven gewoonterecht, dat in samenhang met het geheele volksleven ontstaat en zich wijzigt. Verder wordt al wat gewoonte, gebruikelijk, geworden is, ook aangeduid met woorden als: biasa (G: id.), oeto' (G: id.), qaïm, deureuhém, of: deureuhiman (G: këdrim, of: drim), reusam (G. en Alas: resam, Arab: rasm), atoeran (G: atoer), kanoen (Arab.: qanoen), kaidah (G: kèdah, Arab.: qaidah) enz. Soms worden twee dezer woorden samengekoppeld, bijv.: adat kanoen = de overgeleverde adat; adat deureuhém nanggröë — de landsgewoonten (cfm. reusam nanggröe), enz.



der heilige wet (hoekom, G. en Alas: id., Arab.: hoekoem){), welke beide elementen, volgens een Atjèhsch spreekwoord, onafscheidelijk zijn (hoekom ngöti adat hati djeuët tjré)2). Volgens een ander gezegde is de adat de oudere-, de hoekom de jongere broeder. Hoewel naar de Wet het plaatselijk gewoonterecht slechts bindend gezag heeft, voorzoover de Wet zelf uitdrukkelijk daarnaar verwijst, bekleedt in de practijk — in Atjèh, zoowel als overal elders in den Islam — de adat toch den voorrang, zóó zelfs, dat de hoekom in werkelijkheid, afgezien van het godsdienstige leven in engeren zin, slechts het familieleven, en dat nog slechts ten deele, beheerscht3).
Wat het materieel strafrecht en het formeel recht betreft, is het adatrecht, zooals reeds opgemerkt, door het Gouvernements-strafrecht en het Gouvernementsprocesrecht verdrongen. Alleen het adat-privaatrecht is voor de inheemsche rechtspraak dus nog van practisch belang. Dit hebben we dus allereerst te bezien, daarna zullen het adat-delictenrecht en het adat-procesrecht in het kort worden nagegaan.
I. ADATPRIVAATRECHT.
a. Familie- en erfrecht.
1. Verwantschapsrecht.
„Het Atjèhsche verwantschapsrecht en daarmee samenhangend huwelijksrecht wordt hierdoor geteekend" — zoo schrijft Mr. C. van Vollenhoven t. a. p. dl. I, P- 176 — „dat het is gegrond op een parenteel huwelijk, met overblijfsels van moederrechtelijke en van vaderrechtelijke inrichting 4) en met Mohammedaansche op- en inzetsels".
Het Atjèhsche huwelijk is ouderrechtelijk: elk der echtgenooten behoudt, zooals we nader zullen zien, zijn eigen goed en het staande huwelijk gemeenschappelijk verkregene valt in de gemeenschap. De afstamming gaat noch door de dochters alleen, noch door de zoons alleen, maar door de kinderen van beiderlei kunne (Mr. C. van Vollenhoven t. a. p. dl. I, p. 176 vg.).
1) Vgl. Mr. C. van Vollenhoven t. a. p. blz. 9.
2) Zoo zegt men ook bij de Alassers: hoekoem roet adat ras, d. i. „wet en adat zijn één".
3) Deze secundaire beteekenis der Wet voor het adatrecht van Indië vindt men door Dr. C. Snouck Hurgronje uitvoerig en helder uiteengezet o. a. in: De Atjèhers dl. I, p. 12—17, 74—75, 98-99, 157, 166, 397, en dl. II, p. 297—308, 346—373 (The Achehnese I: 12—16, 72', 94—95, 153, 162, 362, II: 271—281, 314-338); Het Gajöland p. 81, 108, 319 en 321; Nederland en de Islam, 2de dr. 1915, p. 32 vg. Vgl. daarover verder Dr. Th. W. Juynboll's bekende handleiding van het Moslimsch recht p. 7—9, 262-263, 265 nt. en 310—314 en Adatrechtbundel dl. XII, p. 3 vg. Volgens een, in het gewest algemeen bekend, volksgezegde komt de adat van Pöteu Meureuhöm (waarbij men dan allereerst denkt aan Soeltan Iskandar Moeda) en de hoekom van Teungkoe Siah di Koeala (d. i. Abdoerra'oef van Singkel).
4) Zie over de kenmerken van moederrecht, vaderrecht en ouderrecht (ook aangeduid als: matriarchaat, patriarchaat en parenteel- of cognatisch stelsel) deze termen in het zakelijk register in dl. IV van Dr. Q. A. Wilken's „Verspreide geschriften" en verder: P. A. F. Blom, Kentrekken van het verwantschaps-, familie- en erfrecht bij de volken van Indonesië (proefschrift 1914) p. 12 vg.



De moeder rechtelijke nawerking is deze, dat de vrouw bij haar huwelijk in haar eigen huis, of dat harer ouders, blijft wonen, terwijl de kinderen in den regel ook daar worden grootgebracht. Zoolang de man nog niet bij haar inwoont, brengt hij haar daar zijn bezoeken (wöë, zie dl. I, p. 256 vg.). Trouwt een jongen buiten zijn dorp, dan zijn de kinderen dus voor het eigen dorp verloren; men vindt dus als naaste verwanten, die in elkanders nabijheid wonen, veelal de afstammelingen van één vrouw in de vrouwelijke lijn, terwijl men de afstammelingen van één man vaak in verschillende dorpen verspreid zal aantreffen.
De vaderrechtelijke nawerking vindt men in de ouderwetsche groep van het „geslacht" (kawöm, Arab.: qaoem = volk, geslacht), omvattende alle afstammelingen van één stamvader in de mannelijke lijn, hoe ver hun woningen ook uiteen liggen (Mr. C. van Vollenhoven t. a. p. dl. I, p. 177).
De Mohammedaansche invloed eindelijk betreft de vormelijke huwelijkssluiting en de wijzen van huwelijksontbinding.
De bovenbedoelde kawöm's — ook soekèë genoemd ') — karakteriseert Dr. Snouck Hurgronje als de genealogische volkseenheden, welker bloeiperiode een tijdperk was, waarin macht boven recht ging en nog geen openbaar gezag zich boven de partijen verhief. De /röiwm-indeeling bestond toen in een splitsing der Atjèhsche bevolking, of althans van een gedeelte van haar, in vier stammen, die de volgende namen droegen: 1°. Lhèë reutöïh (de „Driehonderd"); 2°. Tjoet-, Dja-, of: 7o' Sandang; 3°. Dja-, of: To Batèë; 4°. Imeum peuët (de „Vier Imeum's").
De leden van elke kawöm beschouwden zich wederkeerig als bloedverwanten, en hadden gemeenschappelijke rechten en plichten, speciaal wanneer bij beleediging, verwonding of doodslag voor weerwraak (bila) moest worden gezorgd, of het zoengeld (diët) moest worden betaald.
In elke kampoeng vond men meestal representanten van alle vier kawöm'?,. Waar veel lieden van denzelfden stam samen woonden, plachten zij zich een hoofd (panglima kawöm) te kiezen, dat hun gemeenschappelijke belangen — vooral è//a-belangen — behartigde. De bekrachtiging der volkskeuze had door den Oeléëbalang plaats. Bij de plechtige aanstelling kreeg de nieuwe functionaris van dezen een stel kleeren en een stel wapenen (seunalén), welk geschenk hem als het ware uitdrukkelijk tot trouw aan den heer des lands verplichtte. Ten slotte werd de nieuw benoemde door den dorps-teugkoe en eenige ouderlingen met gele kleefrijst achter de ooren bestreken (peusoenténg), een gebruik, dat bij allerlei plechtige gelegenheden dient, om booze invloeden te weren.
Een territoriaal hoofd werd nimmer tot panglima kawöm verkozen, daar deze dubbele functie hem allicht met zichzelf in strijd zou brengen.
De Imeum peuët is in aantal en macht altijd de meerdere geweest van de drie overige kawöm'?,, die zich daarom min of meer aaneensloten tegenover de eerste. Daarentegen wisten de drie gecombineerde kawöm's — waardoor is niet
1) Zie daarover vooral: De Atjèhers dl. I, p. 46—61 (The Achehnese I: 44 58), waaraan het onderstaande in hoofdzaak is ontleend; vgl. verder nog K. F. H. van Langen: De inrichting van het Atjèhsche staatsbestuur p. 387—389, Dezelfde: Atjèh's Westkust p. 456, Dr. J.Jacobs: Het familie- en kampongleven op Groot Atjeh dl. I, p. 36 vg. en Adatreehtbundel I, p. 55,



uit te maken — meer tot aanzien te geraken, en, bij den overgang der Atjèhers van de z.g. genealogische of patriarchale tot de territorale indeeling, de aanzienlijke rangen voor zich te behouden en hun gemeenschappelijken concurrent daarvan uit te sluiten. Terwijl de geslachten Lhèë reutöïh, Dja Sandang en Töf Batèë allen hun bijdrage geleverd hebben aan de Oelèëbalang's familiën, of de bekleeders van hooge ambten in de hoofdplaats des rijks, heeft niemand van de Imeum peuët het verder gebracht dan tot den bescheiden rang van moekim-hoofd. Panglima Pölém, het sagv'-hoofd der XXII Moekim's behoort o. a. tot de kawöm Dja Sandang.
Was aanhuwelijking tusschen de verschillende kawöm's aanvankelijk niet geoorloofd, na het tot stand komen der federatie werd het huwelijksverbod tusschen de drie gefedereerde stammen op zij gezet en bleef het nog slechts bestaan tusschen de verbondenen en de Imeum peuët. Ook wat het panglima-schap betreft, waren de drie verbonden kawöm's één; waar een panglima van een hunner bestond, stonden geen collega's van de twee andere naast hem, maar nam hij de belangen van allen waar. Trouwens, een bloedschuld van de ééne kawöm werd geacht op alle drie te rusten.
Sedert bestuur en rechtspraak op territoriale indeeling gegrond werden, hebben de kawöm's meer en meer hun reëele beteekenis verloren. Thans is er niet veel meer van overeind. Weet men in de XXII Moekim's over het algemeen nog wel op te geven, tot welke der vier kawöm's men behoort, en heeft men in de beide andere sagi's er nog eenige herinnering van, in de Benedenstreken van Groot Atjèh is zelfs die herinnering grootendeels reeds verloren gegaan. Panglima's kawöm vindt men waarschijnlijk nergens meer, alleen is de naam nog in zooverre bekend, dat men de personen weet aan te wijzen, die van zulk een hoofd of leider afstammen. Zou men een onderzoek willen instellen, naar wat er van het kawöm-\erband nu nog bestaat, dan zou de sagi der XXII Moekim's zeker de aangewezen plaats voor observatie zijn.
Of het kawöm-wezen ook buiten Groot Atjèh ooit heeft bestaan, is minstens twijfelachtig. Alleen in streken, die vandaar uit bevolkt zijn, heeft men nog resten van dit tot een vroegere cultuurperiode behoord hebbende instituut aangetroffen. Zoo bijvoorbeeld in de ten deele van uit de XXII Moekim's stammende bevolking der Dajasche landschappen (zie boven p. 224), waar men de vier kawöm's nog alle vertegenwoordigd vindt; de kawöm Imeum peuët is er verreweg de talrijkste. Evenals in Groot Atjèh kwam ook hier het oude stamverband in latere jaren, toen de maatschappelijke afscheiding der kawöm's nog slechts rudimentair bestond, soms nog tot uiting bij het tjo ripè, d. i. het innen van bijdragen van kawöm-genooten, om boeten, door het bestuur opgelegd, maar bovenal om diët te kunnen betalen.
Gaan we thans nog de voornaamste aanduidingen van bloed- en aanverwantschap na ').
Bloedverwanten heeten in het Atjèhsch: waréh, naar het Arabische woord
O Vgl. „De Atjèhers" dl. I, p. 504—507 (komt in de Eng. editie niet voor), verder dl. I, p. 52 en 330 nt. 2 en dl. II, p. 312 nt. (The Achehnese I: 49 en 304 nt. 2, II: 284 nt.).



voor erfgenaam (warith), zonder dat daarbij in het minst aan erfrecht wordt gedacht'). Ze worden onderscheiden naarmate ze — zooals de Atjèher het uitdrukt — uit „eigen zaad" (bidjèh dröë) of uit „vreemd zaad" (bidjèh göb) zijn gesproten. Hierbij dient in het oog te worden gehouden, dat, alweer naar Atjèhsche opvatting, niet de vrouw, maar uitsluitend de man als de voortplanter van de
familie wordt beschouwd 2).
Van „eigen zaad" worden geacht te zijn alle bloedverwanten van vaderszijde. Zij heeten allen wali. In het gewone spraakgebruik wordt die naam echter gewoonlijk in meer beperkten zin opgevat en verstaat men daar dan onder, niet de opgaande (vader, grootvader, enz.), of de nederdalende (zoon, kleinzoon, enz.) rechte lijn, noch de broeders, maar alleen de meer verwijderde mannelijke verwanten in de zijlinie. Onder een wali tnodjeubé (Arab.: wcilï mocdjbir, d. i. „dwingende" wali) verstaat men dien mannelijken bloedverwant van vaderszijde, die door de Moslimsche wet tot uithuwelijker van de vrouw wordt aangewezen; dat is dan gewoonlijk de vader of grootvader van vaderszijde, die dus juist niet haar wali heet naar de adat.
Van „vreemd zaad" heet te zijn de verwanten-kring van moederszijde, aangeduid als karöng. Alle bloedverwanten van beide zijden te zamen heeten walikaröng. Zoowel voor de wali- als voor de karöng-genooten geldt, dat ze zijn één van oorsprong (saboh asal, of: saboh dja, of: saboh nè ).
Beschouwen we thans de verschillende verwantschapsverhoudingen wat meer in bijzonderheden, eerst bij de Atjèhers, daarna bij Gajö s en Alassers. Hierbij dient in het oog te worden gehouden, dat de Inlandsche namen, die bedoelde verhoudingen aanduiden, gewoonlijk een ruimere beteekenis hebben dan die,
1) Ook: sèëdara, of: sampèë, (lett.: sa-eumpèë = van dezelfde voorouders, vgl. Mal.: sapoepoé). Andere verwantschap aanduidende woorden zijn: kawöm, keuloearga (Mal. Skr. koelawarga), koeroe (meukoeroe — van goed ras, van een bekend geslacht), bangsa (geslacht, adel, afkomst), bië (geslacht, niet te verwarren met het Gajösche bia ), soenoet (kamde ka na peuët soenoet disinöë = wij zijn hier al gedurende vier geslachten gevestigd). Bloedverwanten in engeren zin, noemt men vaak met het ons reeds bekende soekèë (soekèë Ion ka habih = ik heb geen familie meer). Voor gezin (man, vrouw en ongetrouwde kinderen) heeft men geen Atjèhsch woord, wèl worden de bewoners van één huis t. o. van elkaar met sabbh kanèt boe (één van rijstpot), of andere dergelijke omschrijvingen aangeduid. Nabestaanden wijst men wel aan met töë (nooit in de aanspraak) d. i. „dichtbij". Bijv.: djih tóe ngön oelon = hij is een nabestaande van mij. Daartegenover staat dji öh d. i. „veraf . Wali töë naveiwante wati's, wali dji'öh — ververwante wali's, talöë wali = de wali's tot in het verre voorgeslacht. Lieden, die in dezelfde patriarchale geslachtslijst op dezelfde lijn voorkomen, heeten t. o. van
elkaar santeut, of: seunanteut.
2) Aangaande deze opvatting van de physiologie der voortplanting schrijft Dr. J. Jacobs (t. a. p. dl. I, p. 100 vg.): „De kiem van het toekomstige wezen wordt gezocht in het sperma, dat, evenals het zaad in den akker, in de genitaliën der vrouw wordt gedeponeerd, om tot ontwikkeling te komen. De man alleen en niet de vrouw levert volgens de Atjehers het materieele substraat van het toekomstig individu". Men zou, wat de beeldspraak betreft, aan Mohammedaanschen invloed kunnen denken (Koran II: 223). Maar ook bij heidensche stammen (bijv. de Toradja's) komt de opvatting voor, dat alleen de man voor de progenituur zorgt en „het zaad in den akker der moederschoot overbrengt". (N. Adriani en A. C. Kruyt: De Bare'esprekende Toradja's dl. II, p. 42 vg.).



welke aan onze taal ontleend zijn. De meeste daarvan toch hebben, naast een eigenlijken, ook een minder eigenlijken zin, doordat de op dezelfde generatielijn staande personen veelal met denzelfden naam worden benoemd ')• De Atjèhers onderscheiden de volgende verwantschapsnamen2):
Vader = koe; doe; toe; mbah (eumbah); ajah of: ijah (beschaafd); oereuëng tjhi'
(slechts 3de pers.); en het aan het Arabisch ontleende aboe;
Moeder = ma ; ma; nja' (2de en 3de pers.); nang (ook voor beesten); Grootvader (ook broeders van de grootmoeder of den grootvader worden aldus
aangeduid) = nè"; nè" ajah; ne tjht-, nè" wa; nè' tjoet;
Grootmoeder (ook zusters van den grootvader of van de grootmoeder worden zoo aangeduid) = nè', ne wa, nè' téh, eumpèë.
Hooger graden, dan die der grootouders worden in het gewone leven zelden, tenzij door omschrijving, aangeduid. Men heeft wel nè'-nè", of: toe (2de pers.) voor overgrootvader; dja, of: po dja (mannelijk koe dja, vrouwelijk ma dja) voor over-overgrootvader; én, én datoe, én djè, datoe, datoe nini, djad madjad voor voorouders, maar in het populaire taalbewustzijn duiden die woorden geen bepaalden graad aan. Het woord eumpèë (G. en Alas: mpoe, Bat: oppoe, Mal.: émpoé) duidt eigenlijk mannelijke of vrouwelijke — in het tegenwoordige spraakgebruik alleen vrouwelijke — voorouders aan, echter dient het, evenals zijn synoniemen dja en tö~, ook als betiteling van gewijde, als personen gedachte, bijzonder gevreesde dieren en voorwerpen (De Atjèhers dl. II, p. 312 nt., The Achehnese II: 284 nt.).
Oom (oudere broer van vader of moeder) = koe wa-, ajah iva; ajah ngah; Oom (jongere broer van vader of moeder) = ajah tjoet; ajah moeda; ajah dé'; patjoet;
Tante (oudere zuster van vader of moeder) = tjoet wa; tjoet ma; ma' rajeu ; ma" wa; ma" jeu ;
Tante (jongere zuster van vader of moeder) = ma" tjoet; ma" dé"; ma" lét; ma" tjé;
Stiefvader = patjoeën; koe patjoeën; ajah patjoeën; ajah oej;
Stiefmoeder (ook de vrouwen, die de vader, behalve de eigen moeder van den
spreker, getrouwd heeft) = ma' oej;
Stiefkind = aneu' oej; aneu" mö. Hiertegenover, en tegenover de adoptief-kinderen (aneu" geutoeëng)3) staan de aneu" djasad, of eigen kinderen. Hertrouwt de moeder (na echtscheiding, of na den dood van haar man), dan zijn de kin-
1) Vgl. Mr. F. D. E. van Ossenbruggen's toevoeging aan noot 1 p. 141 van Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. I.
2) Vgl. De Atjèhers dl. I, p. 504—507 (in The Achehnese niet opgenomen).
3) Toeëng = in ontvangst nemen: aneu° geutoeëng dus een „aangenomen" kind, pleegkind. Niet echter een aangenomen kind in den waren zin des woords (kunstmatige voortzetting der familie), zooals bij de Gajö's. De band tusschen het adoptief kind en den adoptief vader strekt zich bij de Atjèhers niet verder uit, dan tot het noodige levensonderhoud en tot de zorg voor uithuwelijking en begrafenis. Komt deze adoptie in Atjèh niet veel voor, wèl treft men vaak gezinnen aan, die een „inwonend kind" {aneu' doeë') in huis hebben, dat man of vrouw in zijn of haar werk bijstaat, en daarvoor kost zonder loon geniet. Een aneu' seuböt (G: ana s'ëboet) is een vreemd kind, dat men het zijne noemt, maar zonder rechtsgevolgen.



deren uit haar eerste en die uit haar tweede huwelijk geheel vreemd van elkaar; hertrouwt daarentegen de vader, dan zijn beide groepen van kinderen geheel aan elkander gelijk, al is de belangstelling voor de stiefkinderen in den regel niet zoo groot als bij de anderen;
Zoon = aneu agam; si gam; si nja (3de pers.); gam; agam; nja (2de pers.); Dochter = aneu inöng; si inöng; si nja (alles 3de pers.); inöng; nja ; nja
tjoet (2de pers.);
Kleinkind = tjoetjö, of: tjö (2de en 3de pers.).
De namen van de lagere graden, die, naar men zegt, de orde: tjèt, of: tjètjèt, tjah, tjöm volgen, zijn even ongebruikelijk als die boven de grootouders. Jongstgeborene = toelöt, of: boengsoe-,
Oudste kind = oelèë bara-, oel'eë beureu öh; aneu phön\
Broeders en zusters = adöë adoeën, of: sèëdara (Mal.: saoedara)-, sèëdara koe = vadersbroeder; sèëdara ma = moedersbroeder. Eigen broeders en zusters noemt men sitangké poesat. Broeders en zusters, die in leeftijd direct op elkaar volgen, heeten sèëdara sileumoeëng;
Oudere broeder = adoeën (3de pers.); dalém; lém; tjoet lém; lém tjoet] po lém;
abang; tjoet (a)bang; tjoet ngö (alle 2de en 3de pers.);
Oudere zuster = a; da-, tjoet da; po da; da pö; tjoet po;
Jongere broeder of zuster = adöë (3de pers.); adéi; dé (2de en 3de pers.).
Tot de broeders en zusters worden ook gerekend de sèëdara wali, of: karöng, d. z. niet slechts volle neven en nichten (cousin, cousine = sèëdara sampèë) zooveel noodig onderscheiden door bijvoeging van saböh nè , van één grootvader, enz. — duiden elkander, naar mate van de verhouding hunner jaren, met een der bovengenoemde woorden aan, maar zelfs de betrekking van personen, wier ouders elkanders volle neven of nichten zijn, wordt in denzelfden vorm uitgedrukt. Dezen echter, de kinderen van volle neven of nichten, noemen elkander „oudere , of „jongere" broeder of zuster, niet naar de verhouding van hun eigen leeftijd, maar meestal naar die van den leeftijd hunner ouders. Is A. dus ouder dan zijn volle neef B., dan noemen bijvoorbeeld de zoons van B. de zoons van A. abang, of: dalém, ook al zijn zij ouder dan deze.
Neven en nichten (kinderen van broeders of zusters), neveu, nièce = keumoeën.
De aanverwanten, aan elkander verzwagerden, heeten ten opzichte van elkaar bisan. Dezen worden met de volgende namen nader aangeduid:
Schoonouders = toean-, tha (3de pers.); toean agam = schoonvader, toean inöng = schoonmoeder. In de 2de pers. noemt de man hen, zooals zijn vrouw hen noemt, dus ajah, of: koe, en omgekeerd. In het algemeen spreken man en vrouw elkanders bloedverwanten zóó aan, als de andere partij dit moet doen, zoodat bijvoorbeeld een bedaagd man een jongeling zijn abang (ouderen broeder) noemt, wanneer deze de abang zijner vrouw is. Zooals we reeds weten, spreken schoonouders en aangetrouwde kinderen elkaar zoo min mogelijk (dl. I, p. 245);
Schoonzoon of schoondochter = meulintèë (3de pers.). In de 2de pers. zegt men gewoonlijk si nja% tot ouderen ook wel pö nja ;



Schoonbroeder, of schoonzuster = toemoeda (de echtgenoot van een oudere zuster, of de echtgenoote van een ouderen broeder, zoowel in de 2de als in de 3de pers.); paroej heet de echtgenoot van een jongere zuster, of de echtgenoote van een jongeren broeder. Men spreekt hen echter aan met adé\ of: dé\ De broers of zusters van den man of de vrouw noemt men met denzelfden naam, dien man of vrouw plegen te gebruiken. De echtgenooten van broeders of zusters heeten elkanders sibang paroej-,
Echtgenoot = laköë (Mal.: laki)\ echtgenoote = binöë (Mal.: bini). De echtgenooten noemen elkaar in de 3de pers. djoedö, d. i. wederhelft. Over de termen madoe en proemöh zie dl. I, p. 255 en 256. De jongere spreekt de oudere medevrouw aan met tjoet da, en deze noemt de eerstgenoemde adé\ De man zegt over zijn vrouw sprekende: ma' si-X (als ze een kind heeft) of: oereuëng di roemohlön, of: inönglön (nooit proemöhlötï).
In het huis zijner vrouw ontmoet de man slechts bij uitzondering zijn wali's. Men zegt wel, dat de wali's zich alleen vertoonen, als er te erven valt. Hieruit volgt reeds, dat de invloed van de karöng-genooten op de kinderen veel grooter is, dan die van hun wali's. Alleen bij belangrijke voorvallen in het familieleven (huwelijk, sterfgevallen, enz.) komen de wali's voor hun rechten op, al is dit dikwijls slechts pro forma.
Neemt men na het Atjèhsche, het Gajösche en Alassche verwantschapsstelsel ') in oogenschouw, dan komt men als het ware een andere wereld binnen. Anders dan in het „territoriale" Atjèh, berust de volksindeeling hier op genealogische basis. Daar het Gajö- en Alasland in dit opzicht een gelijksoortig beeld vertoonen, is een vergelijkende beschouwing mogelijk.
Voorop zij gesteld, dat de bevolking in een aantal genealogische groepen is verdeeld, die men naar haar omvang en beteekenis „stammen" en stamdeelen of „geslachten" zou kunnen noemen. We weten reeds uit vroegere bladzijden, dat, waar het Gouvernement niet wijzigend heeft ingegrepen, dooreenwoning van stammen regel is.
De leden van één stam zijn, wat het meerendeel betreft, afstammelingen (G: pemetjahön, Alas: kesoesoerön) van één gemeenschappelijken stamvader (G. en Alas: datoe) in de mannelijke lijn.
In Gajö heeft de stam soms wèl een eigennaam, maar geen soortnaam; stamgenooten heeten wali, siwali, sarasal. De geslachten, wier leden saudörö, sarinö — d. i. „dezelfde moeder hebbend", dus oneigenlijk gebruikt, daar het bij de afstamming alleen op den vader aankomt — heeten, missen eveneens een soortnaam — al hoort men soms soekoe, of: koeroe, of: blah gebruiken — doch voeren eigennamen, veelal verband houdend met den naam der woonplaats, of
1) Zie over het Gajösche verwantschapsstelsel: Dr. C. Snouck Hurgronje, Het Gajöland en zijne bewoners p. 60—80, 268—272, 332—338. Dr. G. A. J. Hazeu: Gajösch-Nederlandsch Wdbk. op de verschillende woorden; Mr. C. van Vollenhoven: Het adatrecht van Nederlandsch Indië dl. I, p. 228—231.



met dien van het hoofd, waaronder de stamvorming plaats vond. Uit de verte verwante saudörö's heeten: saudörö göip, na verwante: saudörö dëkat.
In het Alasland heet de stam (of het geslacht) mërgö en worden de stamdeelen evenzeer aangeduid met soekoe en blah, de stamgenooten met sado wcili, sado asal, de geslachtsgenooten met seninö (vgl. Karo: sënina).
Het criterium voor de stameenheid is het huwelijksverbod, dat tusschen de leden van één stam, zoolang de verwantschap niet vergeten is, althans in Gajö, streng gehandhaafd wordt (exogamie). In het Alasland zou er van dit huwelijksverbod weinig meer over zijn. Stammen (of geslachten), waartusschen die huwelijksrestrictie niet bestaat, heeten eikaars „tegenhanger" (Q: löwön, Alas \ pëlawanan); waar zij wèl bestaat, heeten de stammen ten opzichte van elkaar, in Gajö: pöit, in Alas: pagit, d. i. „bitter".
Splitsing van den stam in twee stameenheden, tot opheffing van het trouwverbod, komt bij de Gajö's nu en dan (bij de Alassers niet) voor en heet bërpë(n)rata (d. i. „effenen van den weg tot elkaar") of bërsingökön (d. i. „onderling voor elkaar geoorloofd zijn"). Ons bestuur heeft dit door de adat zelf aan de hand gedaan expediënt meermalen begunstigd, waar het aan zijn streven bevorderlijk kon zijn, om door afronding van stamgebieden (zie boven p. 187 en 242) te komen tot een territorialen opbouw van het bestuur. We zagen, dat dit omvormingsproces in een groot deel van het Gajoland reeds ten deele en in het Alasland geheel is voltrokken. Alleen in de onderafdeeling Takéngön is het oude stambestuur in hoofdzaak nog in tact gelaten. Ten einde een inzicht te geven in de Gajösche stamindeeling, laten we die voor genoemde onderafdeeling hieronder volgen.
Gebied van Këdjoeroen Boekit.
Stam: Sagi Boekit, bestaande uit de geslachten: 1°. Boekit Lah (kampoeng's: Töwéran, Bintang, Rawé en Këbajakan); 2°. Iwih (kgs.: Töwéran, Rawé, Toendjang, Këbajakan); 3°. Goenoeng (kgs.: Töwéran, Rawé, Këbajakan, Tritit en Toendjang); 4°. Bëlantara (kg.: Töwéran); 5°. Pëngoeloe Moengkoer (kg.: Roesip) en 6°. Pëngoeloe Bëda* (kg.: Tëmbolön).
Stam: Sagi Tji Koeala, bestaande uit de geslachten: 7°. Tji Koeala (kgs.: Bintang, Naroen en Këbajakan); 8°. Moedö (kgs: Bintang en Këbajakan); 9°. Djalil (kgs.: Bintang en Këbajakan); 10'. Wakil (kg.: Bintang); 11". Pëngoeloe Kala (kg.: Këbajakan) en 12°. Gading (kg.: Këbajakan).
Stam: Sagi Mëloeöm, bestaande uit de geslachten: 13°. Mëloeöm (kgs.: Asir-Asir, Blang Tëntang en Këbajakan); 14°. Boedjang (kgs.: Asir-Asir en Këbajakan); 15°. Timbangan (kg.: Këbajakan) en 16°. Batin (kgs.: Tanah Hang en Këbajakan). Stam: bestaande uit de geslachten: 17°. Imöm Balé (kg. Takéngön) en 183. Soekoe (kg.: Kënawat).
Stam: bestaande uit het zelfstandige geslacht: 19°. Owa (kgs.: Bintang en Töwéran). Stam: bestaande uit de geslachten: 20°. Lot (kgs.: Këbajakan, Tingköm, Bintang
en Töwéran) en 21°. Pëngoeloe Sërampa" (kg. Bintang).
Stam: bestaande uit de geslachten: 22°. Tëngkoe Akim (kgs. Bintang en Takéngön) en 23°. Sëtiö Goenoeng (kg.: Bëlatoe).



Stam: bestaande uit het zelfstandige geslacht: 24°. Tji Sëroelö (kgs.: Asir-Asir,
Sëroelö en Këbajakan).
Stam: bestaande uit het zelfstandige geslacht: 25°. Rödjö Goeroe (kg.: Dëloeng).
De navolgende geslachten zijn bij andere stammen ingelijfd: Pëngoeloe Bëroeksah bij Boekit Lah; Pëngoeloe Amal bij Imöm Balé; Gölö bij Soekoe-, Pëngoeloe Kètöl bij Rödjö Goeroe.
Gebied van Këdjoeroen Linggö.
Stam: bestaande uit de geslachten: 26°. Pëngoeloe Tji (kg.: Dah) en 27°. Pëngoeloe Gading (kg: Röbèl).
Stam: bestaande uit de geslachten: 28°. Pëngoeloe Moedö (kg.: Koetö Rajang); 29°. Këpala Akal (kg.: Koetö Riöm); 30°. Pëngoeloe Pajoeng (kg.: Pajoeng); 31°. Pëngoeloe Lot (kg.: Rèpèt) en 32°. Pëngoeloe Bëndö (kg.: Pënarön). Stam: bestaande uit de geslachten: 33°. Këdjoeroen Bintang, of Pëngoeloe Naloen (kg.: Naloen); 34°. Pëngoeloe Bëda1 (kg.: Tënamba"); 35°. Pëngoeloe Gèwat (kg.: Gèwat); 36°. Pëngoeloe Boekit (kgs.: Gënting en Gèwat) en 37°. Pëngoeloe Sagi, of Pëngoeloe Löjang (kg.: Löjang).
Stam: bestaande Uit de geslachten: 38°. Sëtiö Goenoeng (kg.: Naloen) en 39°. Tji
Bantoe (kg.: Naloen).
Stam: bestaande uit de geslachten: 40°. Këdjoeroen Linggö (kg.: Linggö); 41°. Pëngoeloe Djamat (kg.: Djamat); 42°. Blah Gading (kg.: Linggö) en 43°. Tëngkoe Akim (kgs.: Naloen, Linggö, Tënamba' en Löjang).
Stam: bestaande uit de geslachten: 44°. Pëngoeloe Linggö (kg.: Linggö), 45°. Orang Kaja Loemoet, of: Pëngoeloe Loemoet (kg.: Loemoet) en 46°. Pëngoeloe Oening (kg.: Oening).
Stam: bestaande uit het zelfstandig geslacht: 47°. Sëtiö Moedö (kg.: Koetö Krambil). Stam: bestaande uit het zelfstandig geslacht: 48°. Pëngoeloe Moengkoer (kg.: Moengkoer).
Stam: bestaande uit het zelfstandig geslacht: 49°. Orang Kaja Balé (kg.: Pënarön).
Stam: bestaande uit het zelfstandig geslacht: 50°. Tëngkoe Goeroe (kg.: Sëkindöl). Stam: bestaande uit het zelfstandig geslacht: 51°. Pëngoeloe Landé (kg.: Landé). Stam: bestaande uit het zelfstandig geslacht: 52°. Pëngoeloe Përti (kgs.: Përti , Sëkindöl, Rèpèt, Djamat, Pajoeng, Toekf, Linggö, Pënarön, Landé, Loemoet, Tënamba', Moengkoer, Gèwat, Boengkoe', Gënting, Löjang, Naloen, Oening, Koeng, Koetö Rajang, Koetö Krambil, Koetö Riöm, Koetö Dah en Koetö Röbèl). Gebied van Këdjoeroen Siah Oetama.
Stam: bestaande uit de geslachten: 53°. Tëngkoe Akim (kgs.: Nösar en Samar
Kilang); 54°. Imam Balé (kg.: Nösar) en 55°. Radja Moedö (kg.: Nösar). Stam: bestaande uit de geslachten: 56°. Këdjoeroen Siah Oetama (kgs.: Nösar en Samar Kilang); 57°. Pëngoeloe Gërpa (kg.: Samar Kilang) en 58°. Pëngoeloe Djalil (kg.: Samar Kilang).
Stam: bestaande uit het zelfstandig geslacht: 59°. Radja Tji , of: Pëngoeloe
Pajoeng (kg.: Samar Kilang).
Stam: bestaande uit het zelfstandig geslacht: 60°. Pëngoeloe Bëndö (kg.: Nösar).



Gebied van Pëngoeloe- of Rödjö Tji van Böbasan.
Stam: Tjëbërö, bestaande uit de geslachten: 61°. Pengoeloe Tji (kgs.: Bobasan, Loekoep, Ië Rëlob, Koeng, Kètól, Koetö Glimö, Pëpajoengan, Tjëlala en Wöih ni Doerin) en 62°. Pengoeloe Këböt (kgs.: Böbasan, Pëpajoengan, Kètól, Pantan
Poekoeh, Bëroeksah en Paja Djögöt).
Stam: Mëlala, of: Tjëlala, bestaande uit de geslachten: 63°. Pëngoeloe Sagi (kgs.: Böbasan, Pëgasing, Blang Gölö, Balf, Gëlö* en Paja Djögöt); 64°. Radja Goeroe (kgs.: Blang Gölö, KintjL, Manoe\ Blang Gölö-oedjoeng, Pëgasing en Böbasan) en 65°. Pëngoeloe Këmili (kgs.: Këmili, Koetö Lintang, Paja Djögöt Darat en Böbasan). Stam: Linggö, bestaande uit de geslachten: 66°. Pëngoeloe Linggö (kgs.: Böbasan, Koetö Lintang, Kètól, Tjëlala, Wöih ni Doerin, Tëkoer en Koetö Glimö); 67°. Pëngoeloe Gading (kgs.: Böbasan, Pëgasing, Tjëlala en Kètól) en 68°. Ródjo Kaja (kg.: Böbasan), 69°. Pëngoeloe Si-öpat (kgs.: Böbasan, Pëgasing en Kètól) en 70°. Rödjö Këmala (kgs.: Tëkoer, Kètól, en Koetö Glimö).
Stam: Tëbö, bestaande uit de geslachten: 71°. Tëbö Oekön, of: Pëngoeloe Baloehön (kgs.: Böbasan, Kètól, Pëgasing, Pëloendin, Pajoeng en Koeng); 72°. Pëngoeloe Tëbö (kgs: Gënting, Böbasan, Pëgasing, Tjëlala en Bah) en 73°. Rödjö Gëgarang (kgs.: Pëgasing, Böbasan en Kètól).
Stam: Moenté, bestaande uit de geslachten: 74°. Moenté Gajo (kgs.: Böbasan, Pëgasing, Wöih ni Doerin, Tjitjang Doeri, Pantan Poekoeh, en Pantan Përti); 75°. Moenté Padang (kgs.: Böbasan, Pëgasing, Kala, Sërampa en Bëroeksah); 76°. Moenté Kala (kgs.: Böbasan Kètól, Kala, Pëgasing, Koetö Lintang, Wöih ni Doerin en Aroel Rölöm) en 77°. Padang Tji* (kgs.: Pëgasing, Böbasan, Kètól en Sërampa').
Stam: Gölö, bestaande uit het zelfstandig geslacht: 78°. Oedjoeng, of: Pëngoeloe Gölö (kgs.: Koetö Lintang, Böbasan, Koetö Glimö, Tjitjang Doeri en Sërampa ). Stam: Moedö, bestaande uit het zelfstandig geslacht: 79°. Pengoeloe Sëtiö Moedö, of: Moenté Nampoeloeh (kgs.: Loekoep, Ië Rëlob, Paja Djögöt Darat en Böbasan). In het Alasland vindt men de volgende mërgö-namen (niet te verwarren met de op p. 246 bedoelde territoriale mërgö's):
in het landschap Poeloe Nas: 1. Sëlian (de oudste en belangrijkste mërgö in de Alasvallei; zij telt onder haar leden den Këdjoeroen van Poeloe Nas en de pëngoeloe's si-mpat: Kërëtan en Batin), 2. Gëski, 3. Sinagö, 4. Pinim, 5. Bëroeh, 6. Atjèh, 7. Pëlis, 8. Bëntjawan, 9. Kroewas, 10. Moenté, 11. Karö, 12. Pasé, 13. Bangkö, 14. Ramin, 15. Tjibrau, of Tjëberö, 16. Pinding, 17. Pagan, 18. Mahö, 19. Sëkëdang, 20. Ramoet, 21. Këpala Désa; in het landschap Bambél: 1. Sëkëdang (van den Këdjoeroen), 2. Pinim, 3. Bëroeh, 4. Moenté, 5. Pinding, 6. Karö, 7. Pagan, 8. Sëlian, 9. Tërigan, 10. Gëski, 11. ■Bëntjawan, 12. Kling, 13. Pasé, 14. Sëpajoeng, 15. Tjibrau, 16. Gajo, 17. Ramoet en 18. Ramin ')■
1) Dit lijstje is overgenomen uit de memorie van overgave van C. G. J. Christan (zie dl. 1, voorwoord p. VII en hierboven p. 243) en ook te vinden in de Atjèh-monographie in afl. 2, dl. 11 v. d. „Mededeelingen v. h. Encycl. Bureau" p. 117 vg. Vgl. ook J. C. J. Kempees: De tocht van overste Van Daalen enz. p. 146.



Men ziet, dat verscheiden stammen over de beide £ea,y'0m>e/?-schappen verdeeld voorkomen.
Dat verschillende Alassche mërgö-namen met Karö-Bataksche stamnamen overeenkomen, is indertijd reeds door den heer M. Joustra aangetoond '), bijvoorbeeld : Pinim (Karö id.), Moenté (K. id.), Karö (K. id.), Pasé (in K. bekend als naam van een uitgestorven onderdeel van de marga Ginting), Tjibrau (K. Tjibëro), Tërigan (K. Tarigan) en Sëpajoeng (K. Sinoepajoeng). Ook vele Gajösche stamnamen wijzen naar het Batak-gebied als land van afkomst terug; vooral geldt dit het door afstammelingen van Bataksche kolonisten bewoonde Böbasan: niet minder dan vijf (Linggö, Moenté, Tjëbërö, Tëbö, Mëlala) van de hier voorkomende stamnamen worden ook bij de Karö's teruggevonden (Het Gajöland p. 68, Batakspiegel p. 183, 184). De Alassche stam Sëkëdang beschouwt sich sado asal met den stam Pënösan in Gajö Loeös en met den Karö-stam Ginting, de leden van den stam Sëlian rekenen die van den Karö-stam Përangin-Angin tot hun „broeders" en de lieden van den stam Pagan weten zeer goed, dat ze geen huwelijksbanden mogen aanknoopen met hen, behoorende tot de sub-marga Këmbaran {marga Sëmbiring) in het Karö-land.
Die verbroedering van de genoemde drie buur-volken kan ons niet verwonderen, waar we weten, dat van oude tijden her immigratie van Gajö's en Batak's in het Alasland heeft plaats' gehad. Minder voor de hand liggend is de verklaring van naamsovereenkomst van enkele Alassche-, Gajösche-, en Bataksche stammen eenerzijds en van Zuid-Indische volksstammen anderzijds. We kunnen hierbij niet stilstaan en slechts verwijzen naar het reeds in dl. I, p. 219 nt. geciteerde opstel van Prof. H. Kern, waarin gewezen wordt op de Drawidische herkomst van de stamnamen Sëlian (Karö: Tjolia, Tamil: S'oliyan = inwoner van Koromandel) en Mëlala (Karö: Mëliala = Malajalam = Malabar).
Het geslacht (dan wel de ongesplitste stam) heeft als engere verwantschapsgroepen onder zich, soms de familiegroep — complex van naverwante gezinnen, niet scherp omgrensd — en het gezin. De familiegroepen wonen in Gajö dikwijls in familiebuurten (blah) bijéén, het gezin wordt aangeduid met wooorden als: sar'ölang, sara dapoer en sara krö (zie dl. 1, p. 358).
De Gajösche en Alassche verwantschap is op vaderrechtelijken grondslag gevestigd: de vrouw gaat in het algemeen door koophuwelijk uit haar stamverband over in dat van den man; de uit haar geboren kinderen behooren tot den stam van hun vader. Hierop zijn drie uitzonderingen: 1°. het Gajösche angkaphuwelijk (een moederrechtelijk inzetsel, te vergelijken met het amM-anaAr-huwelijk van Zuid Soematra; in Atjèh niet en in Alas vroeger wèl, maar nu niet meer bekend), 2°. de adoptie of kindaanneming (G: mënjahan, Alas: mëngësahkön) en 3°. de vrijwillige annexatie van een geheele groep gezinnen of individuën (G: bëpërmasoekön).
Over het normale huwelijk met bruidschat zal later worden gehandeld. De evengenoemde uitzonderingsgevallen vereischen thans eenige toelichting.
1) Batakspiegel (1910) p. 319 vg.



Vooreerst dan het angkap-huwelijk bij de Gajo's ')•
Door het uithuwelijken tegen bruidschat verliest de Gajösche vader op een gegeven oogenblik al zijn dochters. Zoowel hierom, als uit zucht naar mannelijk oir, of omdat hij waarborg wil hebben, dat zijn dochters goede echtgenooten krijgen, dan wel omdat hij, welgesteld zijnde, ongaarne van zijn dochters afstand doet, zoekt hij een man, die genegen is om, zonder betaling van een bruidschat, als schoonzoon te worden opgenomen in de familie van de vrouw. Dat men aan zulk een schoonzoon niet de gebruikelijke eischen van stand of afkomst stelt, spreekt vanzelf. Om den schijn te redden en de Moslimsche wet niet te overtreden, wordt dan een luttel bedrag als huwelijksgift door hem betaald. De opname in het stamverband wordt met een gemeenschappelijk offermaal en met betaling van een geldsom (penangkap) aan den rödjö bezegeld. De gevolgen van deze wijze van inhuwelijking zijn voor het huisgezin verschillend, naarmate het een landgenoot dan wel een vreemdeling betreft.
Is de geangkapte schoonzoon een landgenoot, en kan hij den vereischten bruidschat voor het door hem begeerde meisje niet dadelijk betalen, dan leent hij er zich wel eens toe, bij zijn schoonvader in dienst te treden, ten einde door zijn arbeid den bruidschat af te betalen. Men heeft dan te doen met een tijdelijk angkap-huweY\\k (angkap sementaran), ook wel genoemd „voorwaardelijk angkaphuwelijk" (angkap djandji), of „angkap-huwelijk, waarbij men gijzelaar is voor den (niet betaalden) bruidschat" (angkap doedoe ödöt). Deze toestand kan soms jaren duren, en het komt wel voor, dat de schoonvader zijn toestemming tot het huwelijk eerst geeft, nadat de schoonzoon onder eede beloofd heeft, den bruidschat niet vóór zeker tijdstip te zullen betalen, of dit nooit te zullen doen, in welk laatste geval het „tijdelijk" angkap-huwelijk practisch met een definitief inlijfhuwelijk van een vreemdeling gelijk staat. Het gevolg van zulk een „loon „dien"-, of „credief'-huwelijk is, dat het vaderrecht tijdelijk plaats maakt voor een moederrechtelijke verhouding, waarbij de man en de kinderen als ingelijfden bij het geslacht of den stam van den schoonvader worden beschouwd, totdat de bruidschat is voldaan. Daarna treedt het vaderrecht weer met al zijn gevolgen op, zelfs al vindt die betaling door de familie des vaders na diens dood plaats. Sterft de vrouw, vóórdat de schuld is betaald, dan vervalt die schuld, voorzoover zij nog bestaat. In zulk een geval gebeurt het wel, dat de man een der naaste bloedverwanten der vrouw in haar plaats krijgt2).
De toestand van den geangkapten vreemdeling (meestal een Atjèher, soms een Maleier, Krintjiër, zelfs Klinganees, basterd-Arabier of Chinees) is anders.
1) Zie Het Gajöland p. 60-64, 86-88, 260, 269-271; Mr. C. van Vollenhoven: Het adatrecht van Nederlandsch Indië dl. I, p. 229 en 237; Mr. P. A. F. Blom: Kentrekken van het verwantschaps-, familie-, en erfrecht bij de volken van Indonesië (proefschrift 1914) p. 36 vg.
2) Dit koopen van een bruid „in heerendienst", zooals men wel eens zegt, wordt, gelijk bekend, ook wel aangeduid als een „Jacobs-huwelijk", immers Jacob diende 7 jaar voor Lea en andere 7 voor Rachel (Genesis 29). Vgl. over dergelijke huwelijken bij allerlei stammen, ook in onzen Archipel, Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. IV het Zakelijk register i. v. „Crediethuwelijk" en J, G. Frazer: Folk-lore in the Old Testament dl. II, p. 342 vg.



Hij blijft voorgoed in het geslacht of den stam der vrouw ingelijfd en komt bij de haren wonen. Zoodanig „inlijfhuwelijk" heet bij de Gajö's: angkap sah, of: angkap nasap, of: angkap nas '). Het zijn gewoonlijk zeker niet de beste elementen der Atjèhsche jongelingschap, die aldus als nieuwe leden de Gajösche familiën komen versterken. Sommigen van hen weten later, nadat ze kinderen verwekt hebben, wel een voorwendsel te vinden tot een reis naar het Atjèhsche kustland, om nooit meer naar vrouw en kinderen terug te keeren. Maar dat is den Gajö's vrij onverschillig, want het doel van het angkap is bereikt: het behoud hunner dochters en de kinderen van dezen in den stam. De geangkapte vreemdeling kan nooit aanspraak maken op vrouw en kinderen. Wil hij zich verplaatsen, dan zal hij dit alleen dienen te doen, want zijn gezin blijft in het Gajöland. Maar ook zijn beschikking over de goederen van zijn gezin blijft zeer beperkt, tenzij volledige adoptie heeft plaats gehad en deze valt een vreemdeling eerst te beurt, wanneer men volkomen zeker is van zijn goede trouw.
De aanneming van vreemden als eigen zoons (G: mënjahan = lett.: echten, volkomen of compleet maken) verschilt hierin van het evenbedoelde angkap sah, dat van een huwelijk hierbij geen sprake is. Na vervulling van eenige formaliteiten (bekendmaking, het houden van een offermaal en betaling door den adoptief-vader van het echtingsgeld, pënësah2), aan zijn rödjö), geldt degeen, die geëcht is (isahan), geheel en al als saudörö van het geslacht of den stam desgenen, die hem adopteerde, en als met een eigen zoon volkomen gelijk gesteld te zijn. De adoptief-vader, meestal geen eigen zoons hebbend, beoogt met de adoptie voor zich allereerst het voordeel der werkkracht van den geadopteerde en verder van het nakroost, dat deze voor hem verwekken zal. Hiervoor moet hij echter zelf een vrouw voor hem koopen.
Onder het bovenbedoelde bëpërmasoekön verstaat de Gajö de opname van een aantal personen tegelijk, die hun woonplaats verlieten en hun stamverband opgaven. Zulk een opname en masse had vroeger meermalen plaats, bijvoorbeeld bij burgeroorlog, ontevredenheid met eigen rödjö, of wanneer een geheel geslacht, dat in verval was geraakt, op een zeker oogenblik zonder rödjö was. Hierbij vindt noch individueele adoptie, noch aanhuwelijking plaats.
Ook is adoptie mogelijk door kinderloozen van kinderen van broeders, of andere bloedverwanten. Dit heet mindah rali% d. i.: „verplaatsing van den oorsprong". Dat adoptie van slaven vroeger meermalen plaats had, werd boven (p. 260) reeds vermeld, ook, dat zij dan met eigen kinderen en tevens met de vrije lieden van den stam werden gelijkgesteld.
In al die gevallen blijft de fictie gehandhaafd, dat de saudörö's van één bloed (bloedverwanten) zijn. Het huwelijksverbod geldt voor hen allen, dus ook, waar
1) Q. Atj.: sah (vgl. Arab. (ah) — echt, authentiek, effectief, volkomen; G: nas (vgl. Arab. na() = onherroepelijk, definitief; G: nasap, Atj.: neusab (v. Arab.: nasab = geslacht) = practisch cfm. sah en nas; hiermede verwant is ook sahèh, of: sarèh (G: sarèh) = duidelijk, helder, gebleken. Zie Gajö Wdbk. op deze woorden.
2) Het bedrag van het echtingsgeld is verschillend naarmate van de positie van den adoptief-vader. Is hij bijv. een rödjö ƒ 10, een imöm of: toeö ƒ6, een gewone saudörö ƒ5.



Solidariteit.
vreemden door één der bovenaangeduide kunstmiddelen in de stameenheid zijn opgenomen. Zelfs schijnt het, zij het zeldzaam, wel voor te komen, dat twee stammen, of stamgroepen, elkander oorspronkelijk vreemd, in hun geheel inéénsmelten (bersisahan = elkaar wederkeerig adopteeren), waardoor van stonde aan het huwelijk tusschen hen is uitgesloten (Het Gajöland p. 250). De herkomst der oorspronkelijk vreemde bestanddeelen is gewoonlijk spoedig vergeten.
Tegenover dit bersisahan staat het op p. 299 bedoelde bëpërata. Maar meer algemeen komt voor de splitsing van stammen of stamgroepen, waarbij de genealogische eenheid der deelen ongerept blijft. Dr. Snouck Hurgronje schrijft daarover (Het Gajöland p. 79) het volgende: „Het teloorgaan der eenheid van afstamming in één woonplaats kan verschillende oorzaken hebben. Worden de leden van één geslacht wat talrijk, dan blijven de oneenigheden zelden uit, en het einde is, dat een groep zich onder eenen door haarzelve gekozen rödjö afscheidt uit het verband. De leden van beide groepen heeten dan na de scheiding officieel niet meer elkanders saudörö (broeders) en hebben niet meer alle oude adatrechten en verplichtingen ten opzichte van elkander. Evenwel blijft de gemeenschappelijke afstamming (men blijft eikaars walï) zich verzetten tegen onderlinge huwelijken, totdat men mocht overeenkomen, om den laatsten hinderpaal weg te nemen en met de noodige plechtigheid te verkondigen, dat beide partijen voortaan bij elkander vrouwen mogen zoeken (nggoe' bërlöwön, of: ng. kerdjö, of: ng. bërsikërdjön, of: ng. bërsianggön)". In Alas schijnt dit laatste de normale toestand te zijn geworden; aangezien door de wet der exogamie de grootere stammen in dit kleine gebied in hun vrouwenkeus zeer beperkt waren, werd de drang steeds machtiger, om het huwelijksverbod op te heffen, totdat het geheel werd ter zijde gesteld (vgl. boven p. 299).
Het spreekt wel vanzelf, dat in een maatschappij als de Gajösche de band, die de leden samenbindt, veel nauwer is dan in eigenlijk Atjèh. Is de Atjèher ien allen tijde vrij, door verhuizing zich aan het gezag van zijn dorpshoofd (keutjhi') te onttrekken, in Gajö, waar de samenwoning grootertdeels niet door vrijwillige vestiging, maar door geslachtsverwantschap wordt bepaald, kunnen de saudörö's zich niet door verplaatsing van hun stamverband losmaken. Wél hebben we zoo juist gezien, dat zij zich op een anderen stam kunnen overenten door adoptie of inhuwelijking, maar bij de echte Gajö's komt dit maar zelden voor. Vandaar een veel grootere mate van solidariteit tusschen de geslachtsgenooten in Gajö dan tusschen de gampöng-gzriootzn in Atjèh. Is er een lastige medeburger, dan weten deze laatsten hem wel tot verhuizing te nopen, en ook zonder dat stellen zij zich geenszins voor zijn schulden of gedragingen aansprakelijk. De Gajösche saudörö's daartegenover zijn allen voor één en één voor allen verantwoordelijk voor elkanders schulden. Toch bestaat er ook bij hen wel een middel, om zich van een „broeder", die hen voortdurend in moeilijkheid brengt, te ontslaan; op dit middel, de „verstooting" komen wij bij de bespreking van het delictenrecht terug.
Na de bovengenoemde huwelijksvormen, dient als laatste middel, om tot een huwelijk te komen, nog het „vlucht"- of „schaak"-huwelijk te worden vermeld.
20



Ook hierbij bestaat groot verschil tusschen eigenlijk Atjèh eenerzijds en de Gajöen Alaslanden anderzijds. Wèl is ook in Atjèh het huwelijk altijd een zaak van overleg tusschen de wederzijdsche ouders en de autoriteiten in de gampöng, maar wordt hierbij geen overeenstemming verkregen, dan is het geen ongewone zaak, dat de trouwlustige man met het meisje, of de vrouw zijner keuze naar een andere gampöng verhuist, waar dan het huwelijk in allen eenvoud wordt voltrokken. Dit heet ba ploeëng inöng, d. i. letterlijk „een vrouw wegvoeren ').
Ook de Gajösche en Alassche adat laat, onder zekere voorwaarden, de ontvoering van het meisje tegen den zin harer ouders toe, maar dit gaat dan met allerlei, door de adat geijkte, formaliteiten gepaard. De meest gewone vorm van schaking is daar het z.g. „opstijgen" (G: nöï, Alas: nangkih, of: mido hoekoem, vgl. Karö: nangkih — opgaan, klimmen), d. i. het binnentreden van het meisje bij avond, niet in de woning van haar aanstaande, maar in die van zijn rödjö (in Alas in die van zijn Kedjoeroen of: pënghoeloe si mpat). Een vereischte is, dat ze daarbij voorzien is van eenige, van haar beminde afkomstige, voorwerpen (bëndö) — bijvoorbeeld een hoofddoek, een wapen, een lendenkleed, of een sirihzak welke voorwerpen geacht worden, kracht van bewijs te hebben -). Hierop volgt eerst een voorgewend zoeken van de bloedverwanten naar het weggeloopen meisje, en als zij de vluchtelinge hebben ontdekt, heeft een schijndemonstratie (mërönggöl, Alas: ngëlanggar, zie dl. I, p. 313) plaats van haar gewapende bloedverwanten vóór de woning, waar ze opgenomen werd, waarbij zij zich in ernst, of voor den vorm, voordoen als in hevigen toorn ontstoken te zijn tegen degenen, die medewerkten, om het meisje van het rechte pad af te brengen. De familie van den jongeling koopt nu de wraak der geërgerde bezoekers af door een som geld, die in Gajö toela* sëndjata (d. i. „afwering der wapenen"), of: pënëtap (d. i. „middel om te kalmeeren") en in Alas: tëboes maloe (d. 1. „door losgeld vrijmaken der schaamte") heet. In verschillende streken zijn het merönggöl en de pënëtap reeds afgeschaft en gaat men al dadelijk tot een vreedzame behandeling der quaestie over.
Theoretisch zou nu de zaak naar de adat door de rödjö's of den Kedjoeroen persoonlijk behandeld moeten worden, inderdaad zien ze echter, om ruchtbaarheid te vermijden, tegen zekere som geld (G: pënömèn, d. i. „susmiddel", Alas: isi kampil, d. i. „vulling voor den sirihzak") van dit recht af en laten haar aan den goedkooperen toeö (in Alas aan den simëtoeö) over. Een verre bloedverwant
1) Ploeëng = zich voortbewegen; ook „vluchten"; in het laatste geval cfm. het Gajösche sangka. Dat de voorgewende schaking met intimidatiegebruiken ook in Atjeh niet geheel en al vreemd is, zou men opmaken uit de volgende mededeeling van K. F. H. van Langen (Atièh's Westkust p. 461): „Indien de ouders geen toestemming tot het huwelijk geven en e jonge lieden elkaar wederzijds beminnen, dan begeeft zich de aanstaande echtgenoot, met zijne wapenen omhangen, naar de woning zijner beminde, houdt haar vast en laat haar niet los, vóór een geestelijke komt, om hen in den echt te verbinden. De man wordt dan in het onderhavige geval met twintig pilaarmatten beboet".
2) Ook bij de Batak's hebben dergelijke van den schaker afkomstige voorwerpen bewijskracht. Zie Dr. Q. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. I, p. 482 en over de schaking in onzen Archipel in het algemeen: aldaar p. 164—193 en 475—493.



van de bruid (in Gajö wali sedjoe , d. i. „koude wali" genoemd) wordt nu aangewezen, om de jonge vrouw ten huwelijk aan te bieden, in plaats van den wettel ij ken bloedwali, die in dit geval, zooals de Gajö's zeggen, te „heet" (pöra) is van toorn over dit huwelijk, om zich met de sluiting van het contract te kunnen bemoeien. Het einde is dan, dat het huwelijk in alle stilte wordt gesloten, in sommige streken tegen een belangrijk boven het gewone opgevoerden bruidschat, in andere met slechts een kleine boete boven de penömèn. In den eersten tijd na zulk een huwelijk blijft het jonge paar ver van de familie der vrouw, eerst na een jaar ongeveer, vooral wanneer er een kind geboren is, heeft er een verzoening (G: pëdamèn) plaats, gepaard gaande met een plechtige aanbieding van een geit, de noodige rijst voor een këndoeri en eenig wit goed ').
Wanneer de jonge vrouw niet 's avonds, maar bij klaarlichten dag, de woning van den bedoelden rödjö binnenkomt, waardoor het den schijn heeft, dat ze tegen haar wil, dus gewelddadig ontvoerd is, spreekt de Gajö van nöi sangka. Het wordt alsdan moeilijker, voor het minst kostbaarder, de zaak in het reine te brengen (Het Gajöland p. 298, 300).
Eindelijk had men in Gajö nog de gewelddadige ontvoering (mënjangka). Deze wijze van schaking, waarbij het meisje dus tegen haar wil werd geroofd, komt thans niet meer voor. Het verloop was hier in het algemeen hetzelfde als bij het nöi*, alleen waren de onkosten zwaarder en het mërönggöl gaf wel eens aanleiding tot ernstige conflicten (Het Gajöland p. 301).
Geven we thans nog een overzicht van de voornaamste verwantschapsbenamingen bij Gajö's en Alassers. De omschrijvingen zijn aan het Gajösch woordenboek van Dr. G. A. J. Hazeu ontleend.
Vader = G: ama (vgl. Tob.: ama, in Gajö Loeös ook: toeön), Alas: wan (afkorting van toean). Niet alleen de eigen vader heet zóó, maar ook: 1°. al iemands mannelijke bloedverwanten, die met zijn vader in de patriarchale geslachtslijst op dezelfde lijn voorkomen, d. i. even ver als zijn vader van den gemeenschappelijken stamvader verwijderd zijn;
2°. de mannen van alle vrouwen, die met zijn moeder in haar patriarchale geslachtslijst op dezelfde lijn staan; terwijl ook de schoonzoons (in de uitgebreide beteekenis daaraan door de Gajö's gehecht) met ama worden aangesproken.
Met ama spreekt men ook een veel ouderen onbekende aan.
Allen, die men ama noemt, of met ama aanspreekt, maar geen eigen vaders (G: ama pëdih) zijn, worden door den Gajö aangeduid als ama toetoer.
Oudste broeder van den vader (bij uitbreiding: alle ama's, die oudste kind zijn van hun vader) = G: ama wö, Alas: wan wö (wö is verkort uit toeö).
1) Vgl. Het Gajöland p. 297—300. In het Meergebied wordt bij het nöi' na verzoening tegenwoordig te goed gedaan: aan de ouders van het meisje ƒ45 bruidschat (oendjoe ), aan den Këdjoeroen ƒ10 als „susmiddel" {penömèn), aan den toeö van het meisje ƒ5 als „prijs voor het tegenhouden" (rëgö ni penaan), aan den rödjö van het meisje ƒ 60 (ödöt). Verder ontvangt de wali sedjoe* als belooning nog ƒ 6, welke vergoeding ha kantjing, of: tömöt ni prau („aanlegplaats van een prauw") wordt genoemd.



Oudere of jongere broeder van den vader, uitgezonderd de oudste en de jongste (bij uitbreiding alle oma's, die niet oudste of jongste kind zijn van hun vader) = G: ama ngah, of: ama lah, Alas: wan ngah (ngah is verkort uit tëngah).
Jongste broeder van den vader (bij uitbreiding: alle ama'?,, die jongste kind zijn van hun vader) = G: ama ntjoe, of: ama bangsoe, Alas: wan oentjoe. Een gehuwde ama, die nog geen kind heeft, noemt de Gajö ama majd. De Alasser onderscheidt naar den leeftijd: wan wö, w. nga, w. alang, w. sajang, w. apoen en w. oentjoe.
Moeder = G: inö (Vgl. Tob.: ina, Atj.: inöng), Alas: amei. Niet alleen de eigen moeder heet zóó, maar ook:
lc'. al iemands vrouwelijke bloedverwanten, die met zijn moeder in de patriarchale geslachtslijst op dezelfde lijn voorkomen;
2°. de vrouwen van al degenen, die men zijn ama's noemt, terwijl bovendien ook de schoondochter door haar schoonvader en door haar schoonmoeder, in den eersten tijd na haar huwelijk, met inö wordt aangesproken.
Met inö spreekt men ook wel een oudere onbekende aan.
Allen, die de Gajö inö noemt, of met inö aanspreekt, maar geen eigen moeders (G: inö pedih) zijn, worden aangeduid als inö toetoer.
Oudste zuster van de moeder = G: inö wö, Alas: amei wö.
Oudere of jongere zuster van de moeder, uitgezonderd de oudste en de jongste = G: inö lah, of: inö ngah, Alas: amei ngah.
Jongste zuster van de moeder = G: inö ntjoe, of: inö bangsoe, Alas: amei oentjoe.
Een jonggehuwde inö toetoer, die nog geen kinderen heeft, noemt de Gajö inö maja .
Grootvader, of grootmoeder = G. en Alas: mpoe, of: nini. Niet alleen de eigen grootouders heeten zóó, maar ook:
1°. allen, die met de eigen grootouders op één lijn in de patriarchale geslachtslijst staan;
2°. de vrouwen van mannelijke en de mannen van vrouwelijke mpoe's.
Waar noodig, onderscheidt men mpoe rawan (grootvader) van mpoe bönön (grootmoeder), Alas: mpoe délaki en mpoe dëbëroe.
Met mpoe spreekt men ook zeer oude onbekenden aan. Ter onderscheiding van verschillende soorten van mpoe's, bezigt men dezelfde termen als voor de verschillende ama's en inö's werden aangegeven. Mpoe rali heet in Gajö de grootvader, of grootmoeder van moederszijde.
Overgrootvader, of overgrootmoeder = G. en Alas: datoe. Men verstaat daaronder zoowel de eigen overgrootouders (datoe pedih), als de mannelijke en vrouwelijke adscendenten, die met de eersten op dezelfde lijn in de patriarchale geslachtslijst staan (datoe toetoer).
In de aanspraak wordt datoe bovendien gebezigd tot zeer oude lieden in het algemeen. In wijderen zin: voorvader; ook epitheton voor geëerde dooden (als Jav.: kaki en nini). Een betiteling voor oude lieden (2de en 3de pers.) is



ook het Atjèhsche dator (ook verkort tot töf), waarmede het Gajösche en Alassche dato£ overeenstemt. Voorouders worden in Gajö aangeduid met datoenini en datoe dèlam. In Alas heeft men voor mannelijke en vrouwelijke adscendenten in den 4den en verderen graad benamingen als nini, koesoe, en pijoet. Oom (moedersbroeder) = G: poen, Alas: mamö (vgl. Karö: mama). Behalve de eigen broeders van de eigen moeder (G: poen pedih), worden daaronder ook verstaan de dëngan's (zie beneden bij „broeders en zusters") van iemands inö's, zoowel van de eigen moeder als van alle vrouwen, die hij met inö aanspreekt. Een aantal gebruiken in verband met den poen, in het bijzonder den poen pedih, zijn blijkbaar rudimenten uit een tijd, toen deze moedersbroeder in de Gajösche stamgemeenschap een invloedrijk persoon was. Zoo wordt hij thans nog gerekend onder de verwanten, die met zekere onderscheiding behooren te worden behandeld ').
Ter onderscheiding van de verschillende soorten van poen's bezigt men dezelfde termen, als voor ama werden aangegeven.
Oom (man van vaders zuster) = G: köil, Alas: abang bëroe. Iemand is köil ten opzichte der kinderen van de dëngan's (zie hieronder bij „broeders en zusters") zijner vrouw. De betrekking van köil wordt uitgebreid tot al de sërinön's (zie hieronder bij „broeders en zusters") van den eigenlijken köil (köil pedih), zoodat dus iemand tevens als köil fungeert van alle kinderen, waarvan één zijner sërinön's köil is.
Oom (vadersbroeder) = G: ama, Alas: wan. Zie boven bij „vader".
Tante (vaderszuster) == G: bibi, of: ibi, Alas: bibi (vgl. Karö: bibi). Behalve de zusters van den eigen vader (bibi pedih), rekent de Gajö daartoe ook alle vrouwen, die in de patriarchale geslachtslijst op één lijn voorkomen met al die mannen, welke hij ama noemt (bibi toetoer). Ter onderscheiding van de verschillende soorten van bibi's bezigt men dezelfde termen, als voor ama en inö werden aangegeven.
Tante (moederszuster) = G: inö, Alas: amei. Zie boven bij „moeder".
Stiefvader = G: ama oedö, of: ama moedö, Alas: wan tiri.
Stiefmoeder = G: inö oedö, óf: inö moedö, Alas: amei moedö.
Stiefkind = G: ana döpötön, Alas: aria' dapötön.
Kind = G. en Alas: ana'\ Als zoodanig beschouwt iemand niet alleen zijn (haar) eigen kinderen, maar ook de kinderen van allen, die met hem (haar) dezelfde lijn in de patriarchale geslachtslijst en de sekse gemeen hebben, m. a. w. de kinderen van zijn (haar) sërinön's (zie hieronder bij „broeders en zusters").
Een eigen kind (tegenover een stiefkind, of een aangenomen kind = ana isahan) noemt de Gajö ana' djasat, of: ana' dasat.
Zoon = G: ana" rawan, Alas: ana' dëlaki; dochter = G: ana bönön, Alas: ana* dëbëroe.
1) De Gajö maakt onderscheid tusschen verwanten die zijn: 1". tón bërat = objecten van eerbied (iemands ouders, schoonvader, moedersbroeder enz.), 2°. ton bërsëndö = objecten van scherts (iemands impöl's, verder in mindere mate: iemands bibi's, mpoe's, köil's, zie voor deze termen hieronder). Gajö Wdbk. i. v. sendö en bërat.



Kleinkind = G: koempoe, Alas: kempoe.
Bij uitbreiding: al degenen, die met de eigen kleinkinderen op dezelfde lijn der geslachtslijst voorkomen.
Achterkleinkind = G: pioet, Alas: koesoe.
Bij uitbreiding: al degenen, die met de directe afstammelingen in den 4den graad op dezelfde lijn der geslachtslijst voorkomen.
Jongstgeborene = G: bëngsoe, of: bangsoe, Alas: sampoen.
Oudste kind = G: oeloebörö; Alas: sëntoeö.
Broeders en zusters = Niet alleen zij, maar allen, die in dezelfde patriarchale geslachtslijst op dezelfde lijn voorkomen, heeten: 1°. G: sërinön, of: pësërinön, of: poesërinön, Alas: sëninö (vgl. Karö: sënina), dan wel 2°. G: dëngan, Alas: toerang (vgl. Karö: toerang), al naar gelang, dat zij zijn seksegenooten, dan wel zij tot verschillende seksen behooren.
Sërinön'?, van een man zijn: zijn broeders, volle neven, zoons van volle neven van zijn oma's enz.
Sërinön's van een vrouw zijn: haar zusters, volle nichten, dochters van volle neven van haar ama's enz.
Sërinön pëdih, of:' sërinön sar'inö, of: sërinön sar'inö sar'ama, zijn sërinön'?,, die dezelfde ouders hebben, dus broeders onderling en zusters onderling.
Sërinön sara mpoe, zijn sërinön'?,, die denzelfden mpoe hebben, dus volle neven onderling en volle nichten onderling.
Sërinön sara datoe, zijn sërinön's, die denzelfden datoe hebben.
Ook in de aanspraak wordt sërinön gebezigd, vooral door verre verwanten, of wanneer men eenige personen tegelijk toespreekt.
Dëngan's van een man zijn: zijn zusters (dëngan pëdih), volle nichten (dëngan sara mpoe), dochters van volle neven van zijn ama's (dëngan sara datoe) enz.
Dëngan'?, van een vrouw zijn: haar broeders (dëngan pëdih), volle neven (idëngan sara mpoe), zoons van volle neven van haar oma's (dëngan sara datoe) enz.
In de aanspraak wordt dëngan slechts gebezigd door verre verwanten, die men weinig kent, of vreemden van ongeveer denzelfden leeftijd, of ook wanneer men eenige personen tegelijk toespreekt, en in het algemeen meer door vrouwen tot mannen, dan omgekeerd.
Oudere broeder = G. en Alas: abang.
Iemands abang zijn: niet alleen zijn eigenlijke oudere broeders (abang sar'ama, of: abang pëdih), maar ook al de zoons van oudere broeders van zijn vader (abang sara mpoe), kleinzoons van oudere broers van zijn grootvader (abang sara datoe) enz. Tegenover de abang pëdih staan de abang toetoer, de als abang aangesprokenen, waaronder zoowel de genoemde neven als vreemden, die men uit beleefdheid verwanten noemt, verstaan worden.
Overigens bezigt men ter onderscheiding van verschillende soorten van abang's dezelfde termen als voor ama gelden.
Oudere zuster = G: kaka, of: aka, Alas: kakö (vgl. Bat. kaka).



Iemands kaka zijn: niet alleen zijn eigenlijke oudere zusters (kaka pedih), maar ook allen, die hij kaka noemt, of met kaka aanspreekt (kaka toetoer), n.1. de dochters van oudere broeders van zijn vader, de kleindochters van oudere broeders van zijn grootvader enz., en bovendien de vrouwen van zijn abang s. Ter onderscheiding van verschillende soorten van kaka s, bezigt men
dezelfde termen als voor ama gelden, longere broeder, of jongere zuster = G: ngi, Alas: nggi (vgl. Toba: anggi).
Iemands ngi zijn: niet alleen zijn eigenlijke jongere broeders en jongere zusters (ngi pedih), maar ook allen, die de Gajö ngi noemt, of met ngi aanspreekt (ngi toetoer), zoodat dus ngi in het algemeen aanduidt: in de genealogische lijst jongere mannelijke of vrouwelijke stamgenoot van dezelfde generatie. Een man X heeft dus tot ngi, behalve zijn eigen jongere broers en zusters, al de kinderen van jongere broeders van zijn vader, de kleinkinderen
van jongere broeders van zijn grootvader enz.
Ngi rawan, Alas: ngi dëlaki = jongere broeder; ngi bönön, Alas: ngi
dëberoe = jongere zuster.
Ter onderscheiding van verschillende soorten van ngi s, bezigt men dezelfde termen, als voor ama gelden.
Neef, of nicht (cousin, cousine) = G: impöl, Alas: impal (yg\. Karo: impal).
Kind van een oom van moederszij (poen) en kind van een tante van
vaderszij (bibi).
Impöl pedih =-- kind van een eigen broeder van de moeder, of van een eigen zuster van den vader; impöl sara mpoe, en impöl sara datoe, enz. =
verder verwijderde impöl's.
Deze meer verwijderde impöl's vooral zijn ton berscndö (zie boven
p. 309 nt.). _ ■ u
Neef, of nicht (neveu, nièce) = G: oentil, Alas: bëbëré (vgl. Karo: bebere).
Kind van een dëngan.
Oentil's van een vrouw zijn: de kinderen van haar broers, volle neven enz., en bovendien de kinderen van zusters, volle nichten enz. van haar man.
Oentil's van een man zijn: de kinderen van zijn zusters, volle nichten enz., en bovendien de kinderen van broeders, volle neven enz. van zijn vrouw.
Oentil is men dus: 1°. van zijn poen en inö poen (de ooms van moederszij en hun echtgenooten), 2°. van zijn bibi en zijn köil (de tantes van
vaderszij en haar mannen). _
De aanverwanten, verzwagerden heeten in Gajö ten opzichte van elkaar bia^ (Alas- dëkawé?). Iemand, behoorende tot den stam A kan op twee manieren bia zijn van een lid van den stam B, n.1.: 1°. wegens uithuwelijking (ari djoeölön) van een vrouw van stam A naar stam B, 2°. wegens inhuwelijking (ari rali)
van een vrouw van stam B in den stam A. ^
De tegen bruidschat (G: oendjoe% ook: ödöt, dëpa, rëgö, djëlamé, Alas: dapo) uitgehuwelijkte vrouw heet ten opzichte van hen, die haar uithuwelijkten, d. z. haar mannelijke en vrouwelijke bloedverwanten (G: rali', Alas: pëmaman): djoeolön, Alas: bëroe dajö. (djoeöl = Alas: dajö = Karö: daja = verkoopen).



De rali"s ') van een getrouwden man zijn: 1°. de stamverwanten (mannelijke en vrouwelijke bloedverwanten) van zijn vrouw (rali" ni bönön) en 2°. zijn familieleden van moederszij (rali' n inö). Gehuwde vrouwen, die uit één geslacht afkomstig zijn, heeten ten opzichte van elkaar sara rali. De rali's van een getrouwde vrouw zijn haar mannelijke en vrouwelijke bloedverwanten (d. z. zij, die haar uithuwelijkten). Behoort een man of een vrouw tot de rali"s van een andere vrouw, dan is deze laatste omgekeerd van dien man of die vrouw een djoeölön (lett.: verkoopsel). Lat böi (Alas: alat bai) is de man ten opzichte van de geheele rali* zijner vrouw, dat is ten opzichte van den stam of de kampoeng, waaruit zijn vrouw afkomstig is.
De betrekking tusschen de ouders en de schoonouders onderling (en bij uitbreiding: die tusschen iemands poen's, bibi's, köil's en de bibi's, poen's, köil's van zijn vrouw) duidt de Gajö aan met oembé. Hieraan beantwoordt het Alassche bèsan (vgl. Jav. Mal. Karö: besan en Atj.: bisan).
Schoonouders = G. en Alas: mpoerah. Hieronder zijn niet alleen te verstaan, de eigenlijke schoonouders (mpoerah pedih), maar ook al de mannelijke en vrouwelijke bloedverwanten van beiden, die met hen op dezelfde lijn der geslachtslijst staan. Mpoerah pedih zijn niet alleen de volgens onze begrippen eigenlijke schoonouders, maar ook alle volle broeders en zusters van dezen. De overige mpoerah's zijn mpoerah toetoer. De schoonvader duidt men, zoo noodig, aan met mpoerah rawan, de schoonmoeder met mpoerah bönön. De mpoerah's moeten met bijzondere onderscheiding bejegend worden, zij zijn in hooge mate ton berat (zie boven p. 309 nt.).
De termen, gebezigd ter onderscheiding van verschillende soorten van mpoerah's zijn dezelfde als bij ama werden opgegeven.
Schoonzoon = G: kilö, Alas: kèlö (vgl. Karö: kela).
Zoowel de eigenlijke schoonzoon (kilö pedih), als al de sërinön's (broeders, volle neven, enz.) van dezen, worden aldus aangeduid. De kilö zelf komt door zijn huwelijk tevens in de betrekking van kilö tot al de mannelijke en vrouwelijke bloedverwanten zijner schoonouders, die met dezen op dezelfde lijn der geslachtslijst staan. De kilö is ton berat (zie boven p. 309 nt.). Schoondochter = G: pëmèn, of: pëmaèn, Alas: përmain (vgl. Karö: përmain, Tob.: paroemaèn).
Zoowel de eigenlijke schoondochter, als al de sërinön's (zusters, volle nichten enz.) van deze worden aldus aangeduid, terwijl de pëmèn zelf door haar huwelijk tevens in de betrekking van pëmèn komt tot al de mannelijke en vrouwelijke bloedverwanten der schoonouders, die met dezen op dezelfde lijn der geslachtslijst staan. De pëmèn is ton bërat (zie boven p. 309 nt.). Schoonbroeder = G: lakoen, Alas: silih (vgl. Karö: silih) = zwager van een man, en wèl: öf vrouwsbroeder, öf zustersman. Bij uitbreiding zijn lakoen: de
1) Rali (— Atj.: oeram, opp. poetjö', of: oedjöng) = lett.: oorsprong, wortel, begin. Rali° ni batang kajoe (Atj.: oeram ba' kajèë) = voet van een boom; rali' n boeöt (Atj.: oeram boeët) — begin van eenig werk; rali" n oec (Atj.: oeram ö') = haarwortel,



Huwelijksrecht.
man en diens sërinön's ten opzichte van de dëngan's zijner vrouw. In de verhouding van lakoen kunnen dus alleen mannen tot elkaar staan, nooit vrouwen tot mannen, of vrouwen onderling. De aanspraakwoorden voor lakoen's onderling zijn: tëmoedö tot in de genealogische lijst oudere lakoen's, en mpoen tot jongere lakoen'?,.
G: era, Alas: èdö (vgl. Karö: eda) = mansbroeder, vrouwszuster. In het algemeen: verzwagerde van hetzelfde geslacht als de persoon, door wie de verzwagering ontstond, d. i. sërinön van de(n) echtgenoot(e). Èra duidt aan de betrekking tusschen den man en de sërinön's (zusters, volle nichten enz.) zijner vrouw, en tusschen de vrouw en de sërinön's (broers, volle neven enz.) van haar man. De èra's van een vrouw zijn dus: de broeders, volle neven enz. van haar man; de èra's van een man zijn: de zusters, volle nichten enz. van zijn vrouw.
Q: pribön, Alas: përiban (Karö: pariban) = man van een sërinön (zuster, volle nicht enz.) der echtgenoote. Pribön van elkaar zijn dus: mannen, wier vrouwen elkanders sërinön zijn. Tot de vrouw van een pribön staat men in de betrekking van èra.
Schoonzuster = G: kawé, Alas: dëkawé.
Kawé drukt uit de verhouding tusschen vrouwelijke verzwagerden onderling, op dezelfde lijn der patriarchale geslachtslijst voorkomend: schoonzuster van een vrouw, d. i. manszuster, broersvrouw, zwagerszuster, of schoonzusterszuster. Kawé zijn de vrouw en haar sërinön's ten opzichte van de dëngan s van haar man, en omgekeerd.
G: èra, Alas: èdö. Zie boven bij „schoonbroeder".
G: ndoeé, Alas: biras — de vrouw van een sërinön (broeder, volle neef enz.) van iemands man. Ndoeé van elkaar zijn dus: vrouwen, wier mannen eikaars sërinön zijn. Tot den man van een ndoeé staat men in de betrekking van èra.
Echtgenoot = G: rawan, doch alleen in de 3de pers., en ook dan nog meestal vervangen door het fijnere tödn oemah, of: böi. In de 2de pers. is het gebiuik van rawan alleen jegens minderen of jongeren geoorloofd; men vermijdt het, öf door böimoe, öf door ama n maja , ama n ipa , öf wel door het eigen aanspraakwoord te bezigen. Het Alassche woord voor echtgenoot is laki, of: dëlaki.
Echtgenoote = G: bönön, of: banan, of (fijner): taun oemah, of: ton oemah, of: tödn oemah, Alas: dëbëroe. Twee (of meer) vrouwen hebbend = G: bërbönön röa, of: bëkröa, Alas: mëkëdoeö (vgl. Karö: mëkëdoea).
2. Huwelijksrecht.
In het huwelijksrecht voeren de regels van den Islam, in de huwelijksgebruiken de inheemsche gebruiken den boventoon '). Hoewel de meeste dier huwelijksgebruiken niet tot het adatrecht behooren, worden ze hieronder toch met het
1) Mr. C. van Vollenhoven, Het adatrecht van Nederlandsch Indië dl. I, p. 179.



huwelijksrecht samen behandeld, om het verband, dat tusschen een en ander bestaat, niet te verbreken.
Huwelijksvereischten.
Het „gelijke jaren en gelijke paren" geldt ook bij de Noord Soematraansche volken, althans in de degelijke gezinnen, voor een goed huwelijk.
Met de bepaling der Moslimsche wet, dat de vrouw niet aan een man beneden haar stand (Atj.: koephoe, vgl. Arab.: koef') mag worden uitgehuwelijkt, stemt de Atjèhsche adat geheel overeen. Vrouwen, die in stand ver beneden haar echtgenooten staan, komen wèl voor, maar zij nemen in Atjèh dan de tweede, derde of vierde plaats in de rij der levensgezellinnen eens mans in (De Atjèhers dl. I, p. 321, The Achehnese I: 296). Kinderen uit een huwelijk, waar de moeder van minderen stand is, noemt de Atjèher met zekere geringschatting aneu1 siblah bidji.
Ook wordt de leer van den Islam, dat de man zich niet'mésailleeren kan, in Atjèh ruimschoots toegepast. Toch kan men als regel stellen, dat men voor zijn zoon gaarne een hem passende partij zoekt, zoo mogelijk een, die hem met een voorname familie verbindt.
Wordt zoowel in Atjèh als bij Gajö's en Alassers zooveel mogelijk gelet op de evenredigheid van den leeftijd der beide echtgenooten, bij de Atjèhers vooral zijn de gevallen echter niet zeldzaam, dat bejaarde mannen zich met maagden (aneu dara, of: oelèë dara, G. en Alas: bëroe) in den echt begeven. Maar dan heeft men toch als regel met „mariages de raison" te doen, waarbij die mannen, naar Inlandschen maatstaf, öf zeer vermogend zijn, of een hooge positie bekleeden.
Een Atjèher huwt zijn dochter niet gaarne uit aan een vreemdeling, allerminst aan een uitlander — bijvoorbeeld Arabier (ten ware hij een sajjid is, zie dl. 1, p. 219 vg.), Klinganees, Maleier of Javaan —, maar ook liever niet aan een landgenoot ver uit de buurt (vgl. dl. I, p. 254). Bij voorkeur zullen de ouders van een meisje het oog laten vallen op een aanstaanden schoonzoon in eigen dorp. Ook de ouders van den jongen man zoeken liefst naar een schoondochter in dezelfde omgeving. Het huwelijk met een meisje in een andere gampöng is toch veel kostbaarder, daar alsdan aan allerlei adatformaliteiten, waaraan in eigen dorp, bij onderlinge regeling, eenigszins de hand kan worden gelicht, stipt moet worden voldaan. Het dorpshoofd van het meisje zal niets liever hebben, dan dat zij een man van elders krijgt, daar dan de kinderen uit dat huwelijk beschouwd kunnen worden, als aanwinst voor zijn gampöng. Daarentegen is het niet zeldzaam, dat een keutjhV zich verzet tegen de trouwplannen van een jongen, wanneer het voorwerp zijner min in een andere gampöng woont, waardoor de kinderen voor het eigen dorp verloren gaan '). Hieruit blijkt reeds, dat. het huwelijk een zaak der gampöng is. Dit volgt ook uit allerlei andere, hierna vanzelf ter sprake komende, bemoeienissen van het Atjèhsche dorpsbestuur en van de Gajösche en
1) De Atjèhers dl. I, p. 324 vg. (The Achehnese I: 299 vg.), Dr. J. Jacobs: Het familieen kampongleven op Groot Atjèh dl. I, p. 35 vg. Men hoede zich echter voor een overdreven voorstelling van de macht van den keutjhi in huwelijkszaken: maar zelden reikt zijn invloed zóóver, dat hij een voorgenomen huwelijk inderdaad zou kunnen verhinderen.



Alassche vertegenwoordigers van adat en hoekoem met de huwelijken binnen hun
gezagssfeer gesloten.
Ook de Gajösche man zoekt zich bij voorkeur een vrouw, niet ver van zijn woonplaats en de familie van de vrouw ziet deze gaarne zóó geplaatst, dat zij haar niet geheel uit het oog verliest (Het QajSland p. 272). In Alas is het al evenzoo.
Bepaald verboden huwelijken (hareuëm nikah) zijn:
1°. Een huwelijk met meer dan vier vrouwen tegelijk. Ook zonder dit aan de Openbaring (Koran IV: 3) ontleend verbod zou de polygamie bij de hier behandelde volken slechts als uitzondering voorkomen, althans bij den gewonen man. Menigeen blijft met zijn vrouw als eenige levensgezellin tot zijn of haar dood verbonden. Alleen gegoede en voorname lieden veroorloven zich wel de weelde van meer dan één vrouw, maar dan gaat dit meestal ten koste van
den huiselijken vrede ')•
Om dit te voorkomen wordt in Gajö door den man, bij sluiting van het tweede huwelijk, een geldgeschenk (ocpah bekröa) aan de eerste vrouw gegeven, indien deze hem althans een kind, of kinderen, heeft geschonken (Het Gajöland p. 277).
2°. Een huwelijk, waarbij de echtgenooten elkaar in een verboden graad van bloedverwantschap bestaan. Volgens de wetboeken is het den man (op grond van Koran IV : 26—28) o. a. verboden, te trouwen met al zijn vrouwelijke bloedverwanten, behalve met de afstammelingen zijner ooms, tantes, oud-ooms en oud-tantes2). De adat strekt het verbod echter verder uit. Vooreerst zijn niet verboden volgens de Wet, maar door de adat toch niet getolereerd (salah adat): huwelijken van broeders met vrouwen, die eikaars zusters zijn. Dit geldt zoowel voor eigenlijk Atjèh als voor Gajo (Het Gajoland p. 272). Verboden is bij de Atjèhers, zoowel volgens de Wet als volgens de adat, een huwelijk met broers- of zusterskinderen (keumoeën). Terwijl echter volgens de Wet een huwelijk van broers- en zusterskinderen onderling altijd geoorloofd is, geldt in Atjèh de verbintenis van een neef met een dochter van vaders of moeders ouderen broeder of zuster als bloedschande (soembang). Voor het Gajö- en Alasland is over verboden huwelijken van bepaalde neven en nichten niets bekend3). In Gajö geldt het huwelijk van een broeder eener in ong-top-huwelijk getrouwde vrouw met de zuster van den geangkapten man als in strijd met de adat (Het Gajöland p. 272).
3°. Een huwelijk in eigen stam of geslacht. In eigenlijk Atjèh is het exogamie-
1) Zie dl. I, p. 255. Vgl. verder: De Atjèhers dl. I, p. 395 (The Achehnese I: 360); Dr. J. Jacobs t. a. p. dl. I, p. 75 vg.; K. F. H. van Langen, Atjèh's Westkust p. 462; Het Gajöland p. 276.
2) Dr. Th. W. Juynboll's „Handleiding" p. 199 nt. 1.
3) Over neef- en nicht-huwelijken elders in onzen Archipel is te vergelijken: Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften", zakelijk register i. v. „bloedverwantshuwelijken". Aanvullingen hierop met talrijke gegevens voor allerlei streken buiten Ned. Indië gaf J. G. Frazer in het belangrijke hoofdstuk „The marriage of cousins" van zijn Folk-lore in the Old Testament dl. II, p. 165 vg.



verbod, met het verdwijnen der vroegere kawom-indeeling (zie boven p. 294), reeds grootendeels uitgesleten, maar in Gajö is het nog een levende adatwet (in de Moslimsche wet onbekend), zoodat huwelijken in eigen geslacht daar als bloedschande (soembang) worden aangemerkt (vgl. boven p. 299). Alleen bij de waarschijnlijk van Karö-Bataksche afkomst zijnde lieden van Böbasan en van de vandaar uit gegane nederzettingen ten Westen van het Meer is het huwelijk in eigen stam gebruikelijk (Het Gajöland p. 68, 151, 170, 272). Intusschen doet de Gajüsche adat, zooals gezegd (p. 299), zelf het middel aan de hand, om het exogamie-verbod plechtig op te heffen, waar het in de practijk een groote hinderpaal wordt. In het Alasland is de wet der exogamie, zooals werd opgemerkt, thans reeds een doode letter geworden (zie boven p. 299 en 305).
4°. Een huwelijk van een vrouw gedurende zekere periode (idah, G. en Alas: id., Arab.: Qiddah), nadat haar vorig huwelijk werd ontbonden '). De duur dezer periode is voor Atjèhers, Gajö's en Alassers gelijk en wel, na echtscheiding: drie maanden en tien dagen (Atj.: Ihèë boeleuën siplöh oerdë), dus ongeveer 100 dagen'2); na den dood van haar man: vier maanden en tien dagen3).
Is de gescheiden vrouw zwanger, dan mag ze in geen geval hertrouwen, vóórdat er 40 dagen na haar bevalling verloopen zijn (vgl. Koran II: 228). 5°. Een huwelijk van een man met zijn voormalige driemaal verstooten vrouw, tenware een tusschenhuwelijk mocht hebben plaats gehad. Dit laatste voorbehoud is voor Atjèh echter van weinig beteekenis, daar het gebruik van tusschenmannen, om hereeniging mogelijk te maken, er zoo goed als niet bestaat en alleen bekend is aan hen, die kitab's bestudeerd hebben 4).
Evenals elders in den Archipel5) geldt het ook bij de volken van Noord Soematra als een overtreding van de adat (Atj.: meulingkeuë adat), dat een meisje haar oudere zuster in het huwelijk vóórgaat.
Voor wat eigenlijk Atjèh betreft, werd hier reeds terloops op gewezen °). Bij de Gajö's moet door den vader van den bruidegom aan de ouders van de bruid een bepaalde som geld (pëlangkahön) worden betaald, als zij vóór een oudere zuster wordt uitgehuwelijkt (Het Gajöland p. 279). Ook de Alassers huwen hun dochters niet gaarne anders uit, dan naar volgorde van den ouderdom; bij wanverhouding moet deze worden weggenomen door een toeslag op den gewonen bruidschat van ± ƒ 4, welk bedrag pënrantjangan wordt genoemd.
1) Vgl. De Atjèhers dl. 1, p. 404 nt. 1 en p. 406 (The Achehnese I: 368 nt. en 370); Dr. J. Jacobs t. a. p. dl. 1, p. 23 en 92 vg.; K. F. H. van Langen, Atjèh's Westkust p. 462; Dr. Th. W. Juynboll's „Handleiding" p. 202.
2) Volgens de Openbaring: drie reinheidsperioden (Koran II: 228), of voor vrouwen zonder menstruatie drie maanden (Koran LXV: 4).
3) Overeenkomstig Koran II: 234.
4) Vgl. De Atjèhers dl. I, p. 405—407 (The Achehnese I: 368—370); Dr. J. Jacobs t. a. p. dl. I, p. 93; K. F. H. van Langen's Wdbk. i. v. tjina; Dr. Th. W. Juynboll's „Handleiding" p. 212.
5) Vgl. Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. I, p. 450 vg., en voor voorbeelden buiten den Archipel: J. G. Frazer: Folk-lore in the Old Testament dl. II, p. 284—293.
6) Dl. I, p. 252. Vgl. nog De Atjèhers dl. I, p. 327 (The Achehnese I: 301); Dr. J. Jacobs t. a. p. dl. I, p. 73 vg.



Leeftijd der echtelieden.
Te jeugdige leeftijd der aanstaande echtgenooten levert volgens den Islam nimmer een huwelijksbeletsel op. Niet alleen dat de Wet geen bezwaar maakt tegen huwelijkscontracten, waardoor kinderen met elkander in den echt worden verbonden, maar zij laat ook uitdrukkelijk toe, dat onvolwassen meisjes aan haar echtgenooten overgegeven worden, wanneer zij, naar het heet, maar „den bijslaap kunnen verdragen" (De Atjèhers dl. I, p. 375, The Achehnese 1:343). De practijk in Atjèh gaat nog verder, we weten reeds, dat de meisjes aldaar gewoonlijk geruimen tijd vóór het intreden der menstruatie aan den man worden gebracht
(dl. I, p. 248 en 252).
Bij eerste huwelijk is in Atjèh de jonge dochter gemeenlijk ongeveer 10 jaren, de jonge man 16—20 jaren oud '). In het Gajo- en Alasland zijn de verhoudingen gunstiger. In het Meergebied trouwen de meisjes meestal niet vóór ze „geheel en al rijp" (beroe köl, d. i. 15—25 jaar) zijn. In Gajö Loeös daarentegen eerder; arme lieden, die in schuld geraakt zijn, geven hier soms, met een minimum van formaliteiten, hun zeer jonge dochters ten huwelijk, ter betaling van hun schuld (pëtibërön, of: tëbërön, Gajö Wdbk. i. v. bëroe en Het Gajoland p. 276). Het komt in Gajö zoo goed als nooit voor, dat, gelijk in Atjèh en elders zoo vaak geschiedt, een jonge maagd aan een oud man tot vrouw wordt gegeven. De weduwnaar zoekt zich in den regel een weduwe (Het Gajoland p. 276). In Alas zijn de meisjes gewoonlijk ± 13 jaar, de jongens iets ouder, als ze de eerste
maal in het huwelijksbootje stappen.
Gevallen, dat kinderen formeel met elkander in den echt worden verbonden, maar dat de echtelijke samenleving tot het intreden der puberteit wordt uitgesteld komen, evenals elders in de Oost, ook in Atjèh veel voor -). Zelfs kan men het wel den regel noemen, dat eerst het huwelijk volgens de Moslimsche wet voltrokken wordt (peukatib, of: peunikah, of: peukawén) en dat eerst later, wanneer het meisje geacht wordt, haar echtgenoot te kunnen ontvangen 3), het huwelijksfeest (keureudja) plaats heeft en het wöë (dl. I, p. 257) begint. Ook bij de Gajö's komt opschorting van de samenleving der echtgenooten na het contractueele huwelijk (katip, of: nikah) wel voor, maar om andere redenen dan bij de Atjèhers: wanneer namelijk de vader van den candidaat-echtgenoot, bijvoorbeeld uit vrees, dat het meisje tot nöi (zie boven p. 306) zal overgaan, het noodig acht, het reeds overeengekomen huwelijk tot een „fait accompli te maken, terwijl het huwelijksfeest nog niet kan plaats hebben, hetzij wegens geldgebrek, of omdat de veldarbeid nog niet is afgeloopen, dan wordt op zijn verzoek het huwelijk wel volgens de Moslimsche wet alvast voltrokken en volgt het burgerlijk adat-
1) Vgl. De Atjèhers dl. I, p. 319 en 375 (The Achehnese 1: 295 en 344); Dr. J. Jacobs t. a. p. dl. 1, p. 27 en 209; K. F. H. van Langen: Atjèh's Westkust p. 457.
2) Vgl. De Atjèhers dl. 1, p. 319 (The Achehnese 1: 295); J. A. Kruyt Atjeh en de Atjehers p. 191; Dr. J. Jacobs t. a. p. dl. 1, p. 40 en 74 vg. en voor „kinderhuwelijken" buiten Atjèh Dr. Q. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. I, p. 469—475, 616—619.
3) Gevallen, waarin de jonge vrouw ernstig lichamelijk letsel opdoet, zijn zeldzaam, daar groote voorzichtigheid den man door de adat en de publieke opinie is voorgeschreven. Waar Arabieren of andere vreemdelingen Atjèhsche maagden trouwen, doen zich zulke treurige gevolgen daarentegen dikwijls voor (De Atjèhers dl. 1, p. 320, The Achehnese 1. 296).



huwelijk (kërdjö) eerst later (Gajö Wdbk. i.v. katip). Om dergelijke redenen is het ook in Alas niet ongewoon, dat men eerst op Mohammedaansche wijze huwt (nikah) en eerst later volgens de adat (pëkërdjaan, of: pëbahankën).
Uit de bovenbedoelde kinderhuwelijken blijkt reeds, hoezeer de jongelui in Atjèh door den wil der wederzijdsche betrekkingen met elkander worden verbonden. Inderdaad zijn het bij een eerste huwelijk steeds de ouders, die zich voor hun zoon een meisje zoeken. Dit geldt zelfs als een der eerste ouderlijke plichten, niet alleen in eigenlijk Atjèh, maar ook elders in het gewest. Volgens de Gajo s bijvoorbeeld zijn de hoofdplichten van den vader ten opzichte van zijn kind vierderlei: het eerste bad op den 7den dag na de geboorte (toeroen mandi), de overgave aan den godsdienstonderwijzer (isërahön mëngadji), de besnijdenis (imëdjëlisön) en de uithuwelijking (ikërdjön) (zie Gajö Wdbk. i. v. oetang I). Een goedgeaarde zoon heeft zich, wanneer hij zich voor de eerste maal in het huwelijk begeeft, bij de keuze zijner ouders neer te leggen, ook al strookt die niet met de inspraak van zijn hart. Staat het meisje hem niet aan, dan kan hij haar later verstooten en zich een levensgezellin zoeken geheel naar eigen wenschen. Eerst bij tweede en volgend huwelijk wordt iemand ten aanzien der huwelijkskeuze geacht „zichzelf" (keudröë) te zijn.
Dat de vader van een meisje zich een geschikten schoonzoon zou zoeken, komt den Atjèher geheel ongerijmd voor: „de put gaat immers nooit zelf den emmer zoeken (han töm mön mita tima), zegt hij. De Gajö denkt er niet anders over en zegt van een meisje, dat zich aan een man opdringt: „de put zoekt de waterbamboe" (tëlögö nèrah lödjö'), of: „de sirih zoekt de geit" (blö nèrahi kambing), of: „zich overgeven als een kameel" (ntjara oentö njërahön dirié), bij de laatste beeldspraak doelende op een overlevering, volgens welke een kameel zich eens aan Moehammad zou hebben aangeboden, om als offerdier te worden geslacht').
Daar volgens de Sjaficitische leer slechts de vader (of bij diens ontstentenis de grootvader van vaderszijde) de bevoegdheid bezit, om zijn minderjarige kinderen (respectievelijk kleinkinderen) ten huwelijk te geven, zonder daartoe hun toestemming te behoeven, kunnen dus minderjarige kinderen, die deze bloedverwanten verloren hebben, volgens de Wet geen huwelijk tijdens hun minderjarigheid aangaan en moeten dus hun meerderjarigheid afwachten. In landen, zooals Atjèh, waar het algemeen wenschelijk wordt geacht, de meisjes vóór den volwassen leeftijd uit te huwen, heeft men daarom een uitweg moeten zoeken, om ook die meisjes, die geen vader of vadersvader meer hebben, of waar dezen te veraf zijn, om hen in de zaak te betrekken, toch op onmondigen leeftijd te kunnen uithuwelijken. Daartoe past men aldaar in zulke gevallen het middel toe der „ritusverandering" (bale meudeuhab, zie dl. I, p. 383 nt.) en volgt dan de omtrent dit onderwerp in de Hanafitische school geldende leer, volgens welke iedere bloedverwant (dus niet alleen de adscendenten), die als walï optreedt, bevoegd
1) Zie De Atjèhers dl. I, p. 322 (The Achehnese 1: 297), waar ook dergelijke uitdrukkingen, bij Javanen en Maleiers gangbaar, worden gegeven. Verder: Gajö-Wdbk. i. v. blo, tëlögö en oentö



Gedwongen huwelijken.
is om minderjarige maagden, zonder haar toestemming, uit te huwelijken ')• We merkten vroeger reeds op (hierboven p. 270 vg.), dat het leiden van dit bale meudeuhab bij maagden-huwelijken eertijds in handen was van den kali.
Een andere vorm van dwang tot het aangaan van een huwelijk, tegen het Sjaffitische recht in, bestaat hierin, dat hij, die buiten huwelijk een meisje zwanger maakt, volgens de adat gedwongen kan worden haar te huwen (De Atjèhers dl. 1, p. 403, The Achehnese 1: 367). Ook in Gajö bestaat dezelfde adat, althans wanneer beide personen van verschillende blah zijn; zijn zij geslachtsgenooten, dan wordt hetzelfde vergrijp veel ernstiger en waren zij beiden wegens bloedschande den wurgdood schuldig -).
Huwelijksaanzoek 3).
Zooals gezegd, gaat in Atjèh het huwelijksaanzoek uit van de ouders van den man, die te voren het welnemen van de autoriteiten van hun gampöng vragen. Nadat dikwijls reeds vertrouwelijke besprekingen (,narit bise ) tusschen de ouders van beide partijen hebben plaats gehad, wordt de eerste officieele, ofschoon formeel nog vertrouwelijke, stap gedaan door een tusschenpersoon (.seulangké), wiens positie we reeds eenigermate leerden kennen (dl. I, p. 246). Na allerlei bloemrijke uitweidingen en langs tal van omwegen brengt hij de eigenlijke quaestie op het tapijt. Hierbij wordt ook beraadslaagd over den te betalen bruidschat (djinamèë). De bezittingen van de ouders van het meisje worden zorgvuldig opgesomd en daarnaar het bedrag van de djinamèë vastgesteld, hetgeen in tegenwoordigheid van getuigen plaats heeft. Vinden de besprekingen van den seulangké bij den vader van het begeerde meisje geen ingang (hana loeloïh), omdat deze den jongen man om een of andere reden als schoonzoon niet geschikt acht, dan wordt de seulangké met die boodschap teruggezonden. Ontmoet deze echter geen bezwaren, dan heeft het „aanzoek vastheid verkregen" (ka köng narit, of: ka meukeumat narit). Zijn bezoek aan de ouders van het meisje, om het huwelijksaanzoek te doen, heet meuseuleungeuj, of: peuköng narit. Voor zijn handlangersdiensten ontvangt hij de z.g. ha seulangké, die ƒ 2 bedraagt voor iedere boengkaj (25 gld.), die de bruidschat groot is. Leiden zijn besprekingen niet tot het gewenschte resultaat, dan ontvangt hij ook geen loon.
Vóórdat de seulangké zijn werk aanvangt, heeft de noodige geluksberekening [kalön bintang) plaats. Vooreerst heeft men reeds lang te voren naar een of andere methode gecijferd, of er zegen op de vereeniging van het paar kan rusten, maar ook de dag, waarop de seulangké zijn bezoek zal brengen, wordt nauwkeurig vastgesteld middels daarvoor bestemde boekjes of tabellen.
1) Dr. Th. W. Juynboll's „Handleiding" p. 204. Zie over deze ritusverandering bij maagdenhuwelijken uitvoeriger: De Atjèhers dl. I, p. 375—381 (The Achehnese 1- 343 348).
2) Bij de meeste stammen van den Archipel is ,het bij buitenechtelijke zwangerschap regel, dat de man de bezwangerde moet huwen. Vgl. Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. I, p. 589 vg. ,
3) Zie hierover: De Atjèhers dl. I, p. 322-327 en 487 (The Achehnese 1: 297-301), Dr. J. Jacobs t.a. p. dl. I, p. 36-39; K. F. H. van Langen, Atjèh's Westkust p. 459; Het Gajoland p. 277-278.



Zoodra de zaak voorloopig beklonken is, noodigt de seulangké de ouders van den jongeling uit, met hem den keutjhi en den teungkoe der gampöng, waarin het meisje woont, te gaan bezoeken, om een dag vast te stellen voor het brengen van het verlovingsgeschenk (mè tanda köng narit). Deze dag wordt weder zorgvuldig berekend; gaarne verricht men de plechtigheid bij wassende maan (boeleuën é ), goede dagen zijn de 2de, 6de, 12de en 14de der maand. Soms gaat zij met een optocht en geundrang-orkest begeleiding gepaard. Niet de bloedverwanten, maar de gampöng-autorite\ten van den candidaat-bruidegom en de seulangké bieden het verlovingsgeschenk aan en wel ten huize van de bruid, waar het door de autoriteiten van haar gampöng wordt in ontvangst genomen (prèh). Het verlovingsgeschenk gaat vergezeld van de z.g. ranoeb köng narit, of: ranoeb köng haba (zie daarover dl. I, p. 350). Reeds vóórdat de afgezanten van de zijde des mans het woonhuis van het meisje zijn binnengetreden, ontspint zich een dier karakteristieke gesprekken, die de gewichtige voorvallen in het huiselijk leven der Atjèhers steeds vergezellen, en die we vroeger reeds onder den naam van marit leerden kennen (dl. 1, p. 246 vg., 342, 392). Binnengekomen wordt dit marit voortgezet en aan de aanwezigen met veel vertoon de stamboom van den candidaat voorgehouden. De zaak geldt dan als afgedaan. Het verlovingsgeschenk wordt nu aangeboden; het bestaat in den regel uit een of ander gouden sieraad, ten bedrage van ongeveer de helft van den bruidschat. Nadat ook de ranoeb köng narit is overhandigd, wordt de bijeenkomst met een maaltijd besloten (peudjamèë seulangké). Van nu af zijn de beide personen elkanders verloofden (toenangan). Wordt de verloving later van des mans kant afgebroken (böïh), dan blijft de tanda de bezitting der bruid, wordt ze door haar afgebroken, dan wordt de tanda teruggegeven met nog een boete van hetzelfde bedrag, zoodat dan de dubbele tanda verschuldigd is. ^
Gaan we het huwelijksaanzoek en wat daaraan voorafgaat bij de Gajo's en Alassers na, dan is er veel overeenkomst met Atjèh. Hier zoowel als ginds wordt alles even omslachtig voorbereid en is het aanzoek veelal in beeldspraak vervat, waarbij sirih en pinang als symbolische overtuigingsmiddelen een zeer groote plaats innemen') Ook hier vormen de intieme voorafgaande besprekingen (G: bërtjëra% Alas: mëtjërö') tusschen de beide familiën de noodzakelijke inleiding. De meer bepaalde, hoewel nog intieme, afspraak (G: mërisiof: könö, of: risi könö, of: mëngoendö, Alas: mbah risi, of: pinang risi"), die het officieele huwelijksaanzoek voorafgaat, heeft in dier voege plaats, dat eenige naaste familieleden van den aanstaanden bruidegom zich bij die van de aanstaande bruid vervoegen, waarbij, zoo noodig, een geldgeschenk (G: pémëra, Alas: pëmëré) aan de moeder van het begeerde meisje wordt gegeven, om de eerste onderhandelingen met haar te doen vlotten. Daarna volgt het officieele huwelijksaanzoek (G: mënginté, of: mbah blö, d. i. „sirih brengen", of: mbah blo oesö, d. i. „de kleine sirihaanbieding", Alas: pinang pëpëri, of: pinang tjoet) door de ouders en andere verwanten
1) Vgl. over de belangrijke rol, die de sirih bij verlovingen en huwelijken bij de stammen in onze Oost inneemt, Dr. Q. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. I, p. 507—510.



van den jongeling aan de ouders der aanstaande bruid. Dit gaat ook weer gepaard met het aanbieden van allerlei geschenken, geld en lekkernijen (G: pënginté).
Na het officieele huwelijksaanzoek wordt een handig en welbespraakt man van de familie der vrouw aangewezen, om gedurende de verloving alle besprekingen in te leiden. Deze heet, zoowel in Gajö als Alas, këkëlang of: tëlangké.
In Alas volgt op het pinang tjoet, d. i. de „kleine pinang", de pinang bëlin, d. i. de „groote pinang", waarbij, nevens de onmisbare sirih en andere heerlijkheden, een bedrag van ƒ 4 (adat pinang) wordt aangeboden. Hiervan is de helft bestemd voor het meisje, de andere helft voor haar naaste mannelijke bloedverwanten. De bedoeling dezer adat is, zoo zegt men, dat als al het medegebrachte niet genoeg mocht zijn, deze gave het ontbrekende moge aanvullen. Nadat een maaltijd is gegeven, heet de zaak beklonken en officieel bekend gemaakt (tëtap pinang).
Zoowel in Gajö als in Alas heet het jonge paar van nu af bërtoenangan, d. i. publiek verloofd. Het huwelijk kan nu niet meer afspringen, tenzij tegen zware boete '). In Gajö wordt na het officieele huwelijksaanzoek, bij wijze van verlovingsgift, door de verwanten van den huwelijkscandidaat een voorschot (tjaram) op den bruidschat aan de moeder van het meisje gegeven. Breekt de man de verloving af (ngga, of: nggö), dan gaat de verlovingsgift verloren, trekt het meisje zich terug, dan moet de tjaram worden terugbetaald en moeten bovendien 10 baadjes als boete gegeven worden (Gajö Wdbk. i. v. tjaram en ngga). Ziet in Alas na het tëtap pinang het meisje van de verbintenis af, dan legt de adat haar een boete op van ƒ 30, wegens „het uitbraken van haar tegenpartij" (ngoeta kën pëlawanan), is het de man, die zijn woord breekt, dan moet hij een gelijk bedrag betalen.
Verloving'1).
De verloving duurt bij de Atjèhers gewoonlijk zóó lang, tot het meisje als huwbaar (±10 jaar) wordt beschouwd, bij de Gajö's wel eens 1—3 jaren, wegens de omslachtige voorbereiding en gebrek aan contanten. Ook houdt men overal in het gewest rekening met den rijstoogst, die vóór de huwelijkssluiting afgeloopen moet zijn.
Men weet, dat de houding der jongelieden tegenover elkaar tijdens de verloving bij de verschillende volksstammen, die onzen Archipel bewonen, uiteenloopt: bij sommige is ze zeer gemeenzaam, bij andere is alle omgang daarentegen geheel afgebroken 3). Bij de volken, waarmede we ons in dit werk bezig houden, is het laatste het geval. We zagen reeds (dl. I, p. 252), hoe bij de Atjèhers alle verkeer tusschen de verloofden als onbehoorlijk (djaïh) geldt. Dit kan ons niet verwon-
1) Ook elders in den Archipel is de verloving niet zonder rechtsgevolg, maar wordt ze door een of ander uiterlijk teeken verbindend gemaakt, zie Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. I, p. 518—523.
2) Zie hierover: De Atjèhers dl. I, p. 328—334 (The Achehnese I: 303—308); Het Gajöland p. 278—281, 295.
3) Zie Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. I, p. 523 vg.
21



deren, daar ook overigens van een vrijen omgang van jonge meisjes en jongelui bij hen weinig of geen sprake is (dl. I, p. 251). De inrichting der Atjèhsche familie, met de vrouw, die niet dan bij uitzondering het moederlijk erf verlaat, verzet zich daartegen. Een vrouw, die dezen ijzeren band trachtte te verbreken, zou nergens onderkomen vinden (De Atjèhers dl. II, p. 351, The Achehnese II: 318). Het „il faut que femme file et reste chez elle" is in deze maatschappij ten volle van toepassing. Ook een Gajö zal zooveel mogelijk vermijden, in de kampoeng te komen, waar zijn verloofde woont; maar vóór de verloving nemen vrijages (bërdiang) met al de daartoe noodige geheime afspraakjes, besprekingen, wisseling van geschenken enz. in het leven der GajSsche en Alassche jongelui toch een voorname plaats in.
De eigenaardige schaamteverhouding (malèë, G: këmèl, Alas: mèlö) tusschen de schoonouders aan de eene en den schoonzoon of de schoondochter aan de andere zijde, die, voor wat eigenlijk Atjèh betreft, reeds vroeger werd gekarakteriseerd (dl. I, p. 245)'), begint al met de verloving. Het sterkst is de afkeer tusschen schoonmoeder en schoonzoon, minder tusschen schoonvader en schoondochter, het minst tusschen schoonmoeder en schoondochter. De verloofde of pas getrouwde man tracht zijn schoonouders zooveel mogelijk uit den weg te gaan. Waar de omstandigheden (bijv. een sterfgeval, of een groote offermaaltijd) een samenzijn noodzakelijk maken, neemt de a. s. schoonzoon tegenover hen eenerzijds een zeer gereserveerde houding in acht en behandelt hen anderzijds met bijzonderen eerbied (meulia, G: mëliö, Alas: mëdjëlis). De eerbiedsbetuigingen uiten zich vooral in een deemoedige wijze van begroeten, spreken en zitten. Het strengst worden de vormen in acht genomen kort na het huwelijk, bij de Atjèhers tot het z.g. peungklèh heeft plaats gehad, d. w. z. tot de vrouw aan de zorgen des mans is overgedragen. Maar de oorspronkelijke schuchterheid blijft bestaan en neemt eerst na de geboorte van eenige kinderen wel wat af. Alleen van de Gajö's van Böbasan wordt vermeld, dat schaamte tusschen de echtelieden en schoonouders bijna geheel vreemd is; toch is zelfs daar een rudiment van de verwijdering overgebleven: wanneer de jong gehuwden hun schoonouders iets willen zeggen, spreken zij, ook wanneer zij met hen alleen zijn, quasi een derde persoon aan (Het Gajöland p. 295).
De vaststelling van den tijd voor het huwelijk geschiedt in onderling overleg. Men kiest gelukkige dagen, die door deskundigen naar de gewone Inlandsche methoden worden berekend. Men trouwt in Atjèh bij voorkeur in een der maanden Mö'löt, Poeasa, of Hadji (3de, 9de en 12de maand), liefst niet in de beide eerste maanden Asan-Oesén en Sapha en nooit in de elfde maand Meu apét. De
1) Vgl. daarover: De Atjèhers dl. I, p. 327 vg. (The Achehnese I: 302 vg.); Dr. J. Jacobs t. a. p. dl. I, p. 40; Het Gajöland p. 295; Gajö Wdbk. i. v. kilo, pantang, pëmèn en mpoerah-, Vgk ter algemeene oriënteering nog: Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. I, p. 170 vg. en het proefschrift (1915) van Dr. A. J. Portengen over „De Oudgermaansche dichtertaal in haar ethnologisch verband p. 136 vg. en 172 vg.; van de zeer uitgebreide buitenlandsche literatuur over dit onderwerp zij slechts verwezen naar het rijke feitenmateriaal in J. G. Frazer's Totemism and Exogamy, index i. v. „Mother in law".



Verloving.
Gajo vermijdt de maanden Rödjöp, Pasa en Bërapit (7de, 9de en 11de maand) en schenkt zekere voorkeur aan de laatste maand Hadji (Het GajOland p. 279)').
Staat de tijd voor de huwelijkssluiting vast, dan begint men te zorgen, dat de vereischten voor het huwelijksfeest bijeen komen. Dit heet geumahasé (G: bërasil, Alas: merasil). Tot die voorbereidingen behooren: het bijeenbrengen van den bruidschat, de zorg voor nieuwe gordijnen, kussens, matten enz., het verzamelen van het onmisbare brandhout, het stampen van de noodige rijst, de zorg voor de sirih, vereischt voor het inviteeren der gasten, het leenen of huren van de bruidssieraden, enz. Het slot der voorbereidingen is, zoowel in Gajö als Alas (in Atjèh niet bekend), het overhandigen, namens de familie der bruid, aan die des bruidegoms van een touw, waarin zooveel knoopen zijn, als er nog dagen moeten verloopen tot aan de eerste feestelijke bijeenkomst. Zulk een primitieve kalender heet in Gajö: tali moetöngköh, d. i. een „touw met knoopen", in Alas: tenali boehoel, d. i. een „touw tot bepaling van den tijd" 2).
Aan den gewichtigen dag gaan in Atjèh in het huis der bruidn) de drie gatja-avonden vooraf (phön gatja, doea gatja, Ihè'è gatja), die hun naam ontleenen aan het gebruik, om de handpalmen en voetzolen en de toppen van vingers en teenen der bruid in te smeren met het roode sap uit fijngewreven gatja-bladeren (dl. I, p. 161). Liefst kiest men voor die verrichting een vrouw, die maar éénmaal in haar leven gehuwd is geweest en geen tweede vrouw (madoe) naast zich heeft. Een aantal andere vrouwen worden echter uitgenoodigd om te assisteeren. Gebruikelijk is, om de noodige takken met ^(/'a-bladeren van 7 verschillende boomen te nemen, welke boomen vooraf met gepelde en ongepelde rijst worden bestrooid (seupeuë*). Uit het huis des bruidegoms mag niemand aan deze drie feestavonden deelnemen, zelfs al zijn beide families aan elkander verwant. Gegoede lieden geven op één of meer dezer avonden voor de geheele gampöngbevolking feesten met vermakelijkheden (keureudja moepiasan, zie dl. I, p. 398). De drie feestnachten onderscheiden zich alleen door de willekeurige afwisseling der vermaken. Vanaf deze gatja-avonden tot den 7den dag na het huwelijk heet de jonge man „bruidegom" (lintö), het meisje „bruid" (dara baro). De wederzijdsche aanverwanten blijven hen zóó noemen tot het, later te bespreken, peungklèh heeft plaats gehad.
In Gajö gaat aan het bovenbedoelde bërtöngköh nog het z.g. bëgoeroe vooraf, d. i. het gedurende eenige dagen in de leer gaan van bruid en bruidegom — de laatste bij den imöm van zijn geslacht, de eerste bij de vrouw des imöm's van het hare —, die hen onderrichten in de bruiloftsceremoniën, hun den feestdos aanpassen en hun eenige echtelijke plichten onder het oog brengen. Na dit
1) Vgl. over gelukkige en onheilaanbrengende maanden voor het aangaan van echtverbintenissen Dr. O. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. I, p. 528 vg.
2) Vgl. over dit „knoopenschrift" als middel om het geheugen te hulp te komen: C. M. Pleyte, Iets over mnemonische en andere teekenen bij de volken van den O. I. Archipel in de Bijdragen T. L. en Vk. 5de Rks. dl. I, p. 127 vg. en Dr. J. Jacobs t. a. p. dl. I, p. 281 vg.
3) Vroeger hadden dergelijke gatja-avonden ook plaats ten huize van den a.s. bruidegom, maar dit raakt tegenwoordig meer en meer in onbruik.



bëgoeroe heeten de jongelieden böi, of: böi ajoe (bruidegom) en beroe, of: beroe ajoe (bruid).
Evenals in Atjèh gaan ook in Gajö en Alas aan de eigenlijke bruiloft een drietal feestnachten vooraf, in het huis des bruidegoms en in dat der bruid, elk voor zich met stamgenooten en andere genoodigden gevierd. In Gajö worden deze feestnachten als volgt genoemd:
1°. Het njërah, of: ndjamoe, waarbij na een feestmaaltijd de officieele „overgave" (.njërahön) plaats heeft door het hoofd der familie (soekoet) — hier van de bruid, ginds van den bruidegom — van de zorg voor de regeling der huwelijksfeesten aan de wederzijdsche saudörö's.
2°. Het djögö oesö (d. i. „kleine nachtwake"), of: malam bëriné, waarbij de verdere zorg voor het feest in het bijzonder aan den toeö wordt opgedragen, en twee ceremoniemeesters (rintah toeö en rintah moedö) worden aangesteld. De nagels van handen en voeten van bruid en bruigom worden met katjar (dl. I, p. 161) rood geverfd.
Den dag na de kleine nachtwake wordt in de beide feestvierende kampoeng's of wijken druk geslacht en gekookt. Des namiddags gaat men in grooten getale naar een nabijzijnd heilig graf, om den zegen van den heilige in te roepen over den te sluiten echt, en de bruid zoowel als de bruidegom brengen dan ook aan het heilige graf een eerbiedigen groet. De anderen echter vermaken zich op het kerkhof met zeer onheilige zaken, zooals het didöng (zie dl. I, p. 400) en allerlei oorverdoovende muziek.
3°. Het djögö kaul (d. i. „groote nachtwake"), de feestnacht par excellence, waarbij de pret in het algemeen bestaat in het groepsgewijze maken van verschillende soorten van muziek, al of niet vergezeld van reciet en toespraken in proza en poëzie; het meest specifiek Gajosche daarbij is het didöng-spel met orkestbegeleiding.
In Alas heeten bedoelde feestnachten:
1°. Het mërékën printah (d. i. „geven van regelingen, bevelen"), waarbij, na een officieelen maaltijd, de regeling van de feestelijkheden door één der naaste verwanten van elk der beide partijen wordt opgedragen aan de wederzijdsche simëtoeö' s.
2°. Het djagö haboen (d. i. „kleine nachtwake"), waarbij hetgeen den vorigen avond besproken werd, nader bevestigd wordt. Van nu af heet de jonge man radjö mampëlé (bruigom) en de jonge vrouw dëbëroe mampëlè (bruid). Beiden zijn thans voor het eerst in groot ornaat gestoken; bij den bruidegom zijn handen en voeten met katjar rood gekleurd.
3°. Het djagö bëlin (d. i. „groote nachtwake"), waarbij de verdere zorg voor het feest van de simëtoeö's overgaat op de ceremoniemeesters. Ook hier is het djagö bëlin de voornaamste feestnacht, welke met een feestmaal en allerlei vermakelijkheden (pëlèlön) wordt doorgebracht; een vast nummer op het feestprogram is het mërëndé (dl. I, p. 401). De mannen verzamelen zich in de mannengalerij (sërambi toendoen), de vrouwen in het binnenhuis (roemah indoeng).



Bruiloftsfeest').
De eigenlijke huwelijksceremoniën vangen bij de Atjèhers aan op den zoogenaamden andam-dag (oeröë meu andam), d. i. de dag na den derden gatja-nacht, zóó genoemd, omdat dan de bruid geheel in haar toilet (peukajan siseun trön, of: p. sigö trön)2) gestoken wordt, en het andam, d. i. het afscheren van haar voorhoofdsharen (zie dl. I, p. 263) — gewoonlijk ook een weinig van de wenkbrauwharen — hiervan het meest gewichtig geachte onderdeel uitmaakt3).
De mannelijke en vrouwelijke familieleden en kennissen worden tot een samenkomst (boe leukat meuandam) uitgenoodigd; zij, die van de zijde der bruid worden geïnviteerd, heeten oereuëng prèh lintö, d. i. „zij die den bruidegom (bij den a. s. nachtelijken optocht) opwachten" en zij, die door den bruigom worden genoodigd: oereuëng euntat lintö, d. i. „zij die den bruigom (bij dien optocht) vergezellen". Zij, die uitgenoodigd zijn (oeröh), brengen allen geschenken (teumeuntoeë*) mede, hetzij eenig geld (bijv. samaïh = f 0.30, of: doea maïh = ƒ 0.60 tot ƒ 1 toe), of een ring, die dan later tegen geld wordt ingelost, soms ook een bok, bij zeer gegoeden ook wel een koe of buffel. Over de vergelding der feestgeschenken geeft de adat bijzondere voorschriften (zie De Atjèhers dl. I, p. 330, The Achehnese I : 304). Het meu andam moet bij „rijzende zon" (oeröë e) plaats vinden, dus vóór den middag afgeloopen zijn, wil er zegen op deze werkzaamheid rusten. Het behoort volgens de adat door een „brave" vrouw (inöng sihat, of: i. sada) te worden verricht. Vóórdat daartoe wordt overgegaan, wordt de bruid aan een „verkoeling" (peusidjoeë") onderworpen, om alle booze invloeden te keeren. Een der vele vrouwen, die aan de plechtigheid deelnemen (gewoonlijk de vrouw van den keutjhi), bestrooit de bruid tot dat doel met gepelde en ongepelde rijst (seupeut), besprenkelt haar met meelwater (teupöng taweuë), waarin een gouden ring ligt, strijkt haar een weinig, door kurkuma geel gekleurde, kleefrijst (boe koenjèt) achter beide ooren (peusoenténg) en stopt haar wat van diezelfde rijst in den mond (soeleuëng boe leukat). De bruid kust daarop de knieën of de handen der vrouw, die dan een „dat het U welga" (ba meutoeah) doet hooren. Daarna tot de operatie overgaande, strijkt de vrouw met een bladnerf (lidi) de korte voorhoofdsharen der bruid naar voren en scheert die ongeveer een vingerbreed af (köh andam, of: peugèt andam)-, om de bewerking wat te vergemakkelijken, smeert ze als kleefmiddel wat eierdoor in het haar. De deskundige ontvangt als loon voor haar werk 4 kaj gepelde- en 12 kaj ongepelde rijst, benevens een bord kleefrijst. Een zeer gebruikelijke gelofte, die moeders naar aanleiding eener ziekte van haar dochters doen, is deze, dat zij de ö/jdam-plechtigheid bij haar
1) Zie De Atjèhers dl. I, p. 336-351 (The Achehnese I: 310-323); Dr. J. Jacobs t. a. p. blz. 43—60; J. A. Kruyt, Atjeh en de Atjehers p. 192—193; Het Gajöland p. 287—290.
2) D. i. lett.: „kleederen voor éénmaal afdalen", een stel kleederen om éénmaal te wisselen. Vgl. Gajö: sëgör toeroen, of: segör lengkap (Gajö Wdbk. i. v. gör).
3) Vgl. over deze haarsnijdingsceremonie: De Atjèhers dl. I, p. 329—334 (The Achehnese I: 304—308); Dr. J. Jacobs t. a. p. dl. I, p. 43 vg.; Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. I, p. 579; W. W. Skeat, Malay Magie p. 375; R. J. Wilkinson's Malay-English Dict. i. v. andam.



met geundrang-spe\ zullen doen begeleiden. In dat geval worden de daarbij gebruikelijke muziekinstrumenten gedurende de scheeroperatie in de achtergalerij bespeeld. Men heeft daarvoor een eigen melodie (lagèë meu andam, vgl. dl. I, p. 398).
Welk een groote plaats de andam-dag in het leven der vrouw inneemt, hebben we vroeger gezien (dl. I, p. 252). Naar de bedoeling der adat wordt de bruid door de andam-plechtigheid geschikt gemaakt haar bruigom te ontvangen. Mocht het geval zich voordoen, dat hij dan niet kwam, dan zou ze in de hoogste mate malèë (beschaamd gemaakt) zijn, want ze zou dan basi andam heeten, d. w. z. men zou haar vergelijken met het eten, dat voor een maaltijd dient, maar dat bederft (basi), omdat het niet wordt aangeraakt.
Tegen ongeveer 7 uur in den avond steekt men de bruid in haar bruidstoilet, dat in dl. I, p. 286 vg. uitvoerig werd beschreven.
Soms moet ook de bruidegom zich aan een meer eenvoudige ««^om-plechtigheid onderwerpen, bestaande in het wegscheren van de randharen op het voorhoofd, in den nek en langs de wenkbrauwen. Deze oude gewoonte geraakt echter meer en meer in onbruik.
Des avonds, tusschen ongeveer 9 en 10 uur, volgt de bruiloft (mampleuë)*), de plechtige optocht, waarbij de bruidegom in groot tenue (zie dl. I, p. 288) naar de woning der bruid wordt geleid (euntat mampleuë)2), waar al haar familieleden vergaderd zijn. Vaak gaat dit, in voldoening aan een vroeger gedane gelofte, onder begeleiding van een geundrang-orkest en de bruidegom zit alsdan te paard (gidoeëgoeda). Hij wordt vergezeld door zijn mannelijke bloedverwanten (met uitzondering van zijn vader) — voor dezen avond oereuëng euntat mampleuë genoemd —, en zijn vrouwelijke bloedverwanten — voor dezen avond bisan geheeten, welke naam overigens alleen de betrekking aanduidt tusschen twee paar ouders, wier kinderen met elkander getrouwd zijn 3). De moeder van den bruidegom gaat gewoonlijk niet in den stoet mede, maar komt, zooals we zullen zien, eerst later op den avond in de woning der bruid.
Is men eindelijk op het erf van de ouders der bruid gekomen, dan staan de lieden dier kampoeng, in rijen geschaard, gereed, om de gasten te ontvangen. Tegenover hen plaatsen zich die gasten nu, maar de bruidegom wordt geheel achteraan gehouden, als het ware verborgen. Vóór men binnentreedt, hebben zeer langdurige beleefdheidsgesprekken tusschen de wederzijdsche redenaars onder de gasten en de gastheeren plaats. Deze gesprekken bestaan gewoonlijk uit twee deelen: vooreerst een korte begroeting (sapa) der gasten, waarbij hun sirih wordt aangeboden, dan een zeer lang gerekte redevoering (mari, of: marit), eigenlijk bestaande uit een reeks van dringende uitnoodigingen tot de gasten, om toch
1) Dit woord is identiek met het Gajösche rëmpëlé (een deftig woord voor böï), het Alassche mampelé, het Maleische mëmpilai, ontleend aan het TamiTsche mappilei. HetAtjèhsche woord duidt echter nooit, als in de andere talen, den bruidegom, maar altijd de bruigomsstoet aan (vgl. De Atjèhers dl. I, p. 336 nt., The Achehnese I: 310 nt. 1).
2) Euntat == mè (cfm. Gajö: mbah) = meebrengen, ook: overbrengen, geleiden.
3) Vgl. De Atjèhers dl. I, p. 350 nt. 5 (The Achehnese 1: 322 nt. 5), waar echter allen, die den bruidegom begeleiden (dus ook de mannen), bisan worden genoemd.



binnen te treden, terwijl de tegenpartij allerlei bezwaren oppert en zich volkomen tevreden verklaart met haar plaatsje op het voorerf. Vgl. over deze redevoeringen o.a. dl. 1, p. 246, 247, 342 en 392.
Eindelijk wordt de bruidegom door zijn gezellen de huistrap opgeleid (peuéc lintö), waar hij halverwege blijft staan, om door een ouderling van de kampoeng der bruid, die boven op de trap staat, met gepelde en ongepelde rijst te worden bestrooid (seupeuëc breuëh-padé). Dan spreekt diezelfde ouderling een zegenspreuk over den bruidegom uit, waarin hem een rijke nakomelingschap wordt toegewenscht (dl. I, p. 247), deelt hem in schertsenden vorm allerlei wijze lessen uit, wat hij in zijn nieuwen staat van echtgenoot moet doen en laten, wat hij alzoo op het erf achter zijn huis moet planten enz. enz. Dat een en ander de algemeene hilariteit wekt, laat zich begrijpen. Alleen de bruigom zelf hoort dit alles onbewogen aan. Na deze toespraak, die ongeveer een half uur duurt, en waarop niet geantwoord wordt, treedt de bruidegom het huis der bruid binnen.
In de voorgalerij der woning wordt nu het huwelijk op Mohammedaansche wijze voltrokken. We stellen ons voor, dit straks afzonderlijk te bespreken en dan tevens onze aandacht te schenken aan den bruidschat, waarvan de betaling in Atjèh altijd bij de huwelijksvoltrekking plaats heeft.
De bruidegom wordt door een ouderling naar het vertrek (<ijoerèë) geleid, waar de bruid hem wacht. Hoe het er daarbinnen uitziet, weten we reeds (zie dl. I, p. 560 vg.). Soms nemen beiden op een rustbank (prataïh) plaats, soms ook zit de bruidegom op een hoogeren, de bruid aan zijn linkerzijde op een lageren zetel (tilam). Eenige bruidsdames (peungandjö"'s), oude vrouwen uit de beide kampoeng's, die bij het huwelijk betrokken zijn, houden het jonge paar gezelschap. Om de bruid niet beschaamd te maken, houdt een der peungandjö 's steeds een waaier zóó voor haar gelaat, dat de bruidegom haar niet kan aanzien.
De mannelijke verwanten van de bruid hebben zich intusschen met de gasten in de voorgalerij aan het bruiloftsmaal (peudjamèë, de in de wetboeken aanbevolen walïmat al-oers) vereenigd. Volgens de adat worden hiervoor slechts twee idang's (zie dl. I, p. 343) gereed gemaakt, waarvan één voor de oereuëng euntat mampleuë in de voorgalerij en één voor de bisan's in de achtergalerij wordt gereed gezet. Natuurlijk is dit voor al de gasten niet voldoende, maar de adat gaat van de veronderstelling uit, dat men verzadigd op het feest verschijnt. Hoe het op zoo'n gastmaal toegaat, werd reeds vroeger geschetst (dl. I, p. 342).
De vrouwelijke verwanten van de bruid blijven in de achtergalerij of keuken, om voor het eten te zorgen; ze houden zich zooveel mogelijk schuil, om den bruidegom niet te behoeven te ontmoeten. Toch blijkt ook hier de natuur vaak sterker dan de leer, want velen van haar schromen niet, elkaar te verdringen, om het bruidspaar van alle zijden, door de deur en de spleten van de wanden te begluren.
Wanneer de bruidegom reeds in de djoerèë is, verschijnt ook zijn moeder, door een aantal vrouwen uit haar kampoeng vergezeld, in de woning der bruid. Deze laatste maakt nu voor haar schoonmoeder een eerbiedige seumah, waarop deze haar even op den schoot neemt en haar een gulden toestopt voor haar



eerbiedsbetuiging. Daarop neemt de bruid even plaats op den schoot van een zuster harer schoonmoeder, waarop ze ook van deze hetzelfde bedrag ontvangtx).
Verder hebben er nog enkele adatplechtigheden plaats, welke het tot stand komen van den huwelijksband symboliseerenDeze zijn:
1°. Srah gaki. Zoodra de bruidegom het vertrek, waar de bruid hem wacht, binnengaat, wascht een peungandjö' even zijn voeten in een schotel met water, waarin een rauw ei en eenige verkoelende bladeren 3).
2°. Teumingöj, d. i. het maken door de bruid van een seumah tingoj bij de knie van haar gemaal, als blijk van echtelijke gehoorzaamheid. Bij deze eerbiedige begroeting zijn de vingers van beide handen uitgespreid en de vingertoppen tegen elkaar gebracht, waarna de handen naar het gelaat worden gebracht, gevolgd door een kniekus. Als contra huldebewijs overhandigt hij haar nu een geldgeschenk (seuneumah), dat naar rang en stand van ƒ1—ƒ25 varieert. In tegenstelling met de andere seuneumah'?,, die de jonge echtgenoote haar echtvriend in de volgende zeven dagen brengt, wordt dit geschenk later niet gerestitueerd.
3°. Meurab boe, d. i. het samen eten van het bruidspaar uit denzelfden schotel, hetgeen echter in werkelijkheid slechts in naam geschiedt. Evenals bij alle huwelijksceremoniën doet de jonge vrouw, hierbij erg schuchter, zoodat een der peungandjo's haar vaak helpen moet, om de hand naar den mond te brengen. Na dit samen eten neemt de bruidegom een sirihpruim in den mond, kauwt daar even op en geeft dan het kauwsel (seupah) aan de bruid over. 4°. Peusoenténg, d. i. het bestrijken der jongelieden met gele kleefrijst achter de ooren, de bruid door de bisan's (dat zijn dus de bloedverwanten van haar gemaal), de bruidegom door de peungandjo''s der bruid. De bruid ontvangt daarbij van elk der bisan's een geldgeschenk van ƒ1—ƒ10, welk geschenk ook peusoenténg heet.
Zoo zijn er nog meer huwelijksceremoniën te noemen, maar zij verschillen plaatselijk en zijn geen vast terugkeerende gebruiken. Zoo wordt den bruidegom soms, als hij de rambat (doorgang) wil passeeren, om naar de djoerèë te gaan, den weg versperd door een peungandjö', die hem quasi dreigt, de deur van de rambat niet eer te zullen open doen, vóór hij een of andere tanda zal hebben afgegeven, bijvoorbeeld een kris, of wat geld, of eenig ander voorwerp, dat hij later weer terugontvangt4). Een andere, tegenwoordig meer en meer in onbruik gerakende, vertooning is het z.g. seumalöb, waarbij de moeder der bruid in de
1) Volgens J. A. Kruyt (Atjeh en de Atjehers p. 192 vg.) wordt de bruid even op den schoot des bruidegoms gezet, hetgeen ook door Dr. J. Jacobs wordt medegedeeld (t. a. p. dl. 1, p. 59); een vaste Atjèhsche adat is dit echter zeker niet.
2) Vgl. over deze en dergelijke symbolen bij huwelijksvoltrekking Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. I, p. 532—571.
3) Volgens Dr. Snouck Hurgronje steekt de bruidegom alleen even de voeten in den schotel met water (De Atjèhers dl. I, p. 347, The Achehnese I : 319).
4) Vgl. over dit z.g. „schutten" der bruid, dat ook te onzent nog hier en daar gebruikelijk is, Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. I, p. 492 en E. Samter: Geburt, Hochzeit und Tod p. 162—170.



rambat één der uiteinden van een langen reep goed (idja seumalöb) in handen wordt gegeven, terwijl de bruigom, zittende in de djoerèë, het andere einde vasthoudt. Bij het heen en weer trekken van het goed doen zoowel schoonmoeder als schoonzoon dan erg preutsch, hetgeen weer den algemeenen lachlust opwekt.
Tegen ongeveer twee uur 's nachts keeren de bruidegom en zijn dorpsgenooten, zonder verdere formaliteiten, naar hun gampöng terug. We hebben verondersteld, dat bruid en bruidegom niet tot hetzelfde dorp behooren; waar dit wèl het geval is, verdeelen zich de dorpsgenooten als het ware in twee partijen, de teungkoe en de keutjhï voegen zich dan elk bij één daarvan, en de zaak wordt formeel behandeld, als had men met twee kampoeng's te doen.
Hierboven was sprake van een huwelijksfeest in optima forma. Men vergete echter niet, dat zulk een feest, ook naar de adat; niet verplicht is, en vaak achterwege blijft. Het ceremonieele keureudja heeft verder alleen bij eerste huwelijk plaats; bruid of bruidegom in den vollen zin is men maar éénmaal in zijn leven. Gewoonlijk wordt een zeer vereenvoudigd feest gegeven, d. w. z. zonder uitnoodiging der bisan's. Zijn dezen wèl geïnviteerd, dan eischt de adat, dat ook alle formaliteiten stipt worden nageleefd. We weten reeds, dat het juist de vrouwen zijn, die aan de aloude gebruiken angstvallig de hand houden. Ook het marit brengt groote onkosten met zich mede; daar slechts zeer weinigen in staat zijn, die rhetorische traditioneele gesprekken naar de regels te houden, worden ze meestal uitbesteed tegen een loon, dat gewoonlijk ƒ 10—ƒ 15 bedraagt.
In het Gajöland heeft het eigenlijke bruiloftsfeest plaats op den dag na „de groote nachtwake". Dr. Snouck Hurgronje deelt daaromtrent het volgende mede.
Tegen den avond van dien dag gaat de bruidegom in feestelijken optocht, vergezeld van zijn verwanten (nembah böi), onder het gedruisch van allerlei muziekinstrumenten en gevolgd door de gebruikelijke insigniën (alang-alangan, zie dl. I, p. 398), naar de kampoeng der bruid.
Is de feeststoet die kampoeng genaderd, dan wordt hij plechtig ingehaald (naiö) door de verwanten der bruid, en op de plaats der ontmoeting verlustigt men zich eenigen tijd aan het didöng-spel. Dit afhalen heeft in Gajö Loeös bij deze gelegenheid niet plaats; wèl haalt men er op den dag vóór het djögö kaul de van verre komende gasten met muziek, geweerschoten, feestgejuich, didöngspel, enz. in. Dit gebeurt in het Meergebied evenzeer en heet nalö djamoe, of: mbah peratoerön.
Intusschen heeft men in het huis der bruid de dölöm, het bruidsbed, in een der bili"s in orde gebracht.
Men gaat nu niet direct daarheen, maar eerst naar een, aan verdere bloedverwanten van de bruid toebehoorend, huis (oemah silang), waar de tijd tot middernacht met allerlei vermaken wordt gekort. Alsdan verschijnt de këkëlang om, namens de familie der bruid, aan die des bruidegoms een schotel met rijst, waarop andere spijzen gestapeld zijn (rëdëloeng), aan te bieden, onder uitnoodiging, om zich thans naar de woning der bruid te begeven.
Hieraan gaat nog het nöi mas vooraf, d. i. de aanbieding van een geldgeschenk



(këkas) van de zijde des bruidegoms aan de oudere verwanten der bruid. Deze këkas wordt door den këkëlang naar het huis der bruid gebracht, onder het daarbij onmisbare accompagnement van geweerschoten; hij vertoont het aan de daar vergaderde autoriteiten en legt het onder het sacratnenteele tellen tot zeven
op het hoofd der bruid. „Eén, twee enz zeven!, dit is goud van de lui,
neem het op uw hoofd!" — zegt de oude vrouw, die de bruid ter zijde staat (Het Gajöland p. 275 en 288).
Naar de oemah silang teruggaande, brengt de kekëlang uit het huis der bruid de voor den bruidegom bestemde zitmatten (ampang) mede, welke hier een keuring ondergaan. Soms worden zij inderdaad als te gering in waarde teruggezonden en dan door andere vervangen. Zijn zij goedgekeurd, dan worden ze door den këkëlang teruggebracht.
Als de stoet ten huize der bruid is aangekomen, heeft op het voorerf een Gf/dón^-voorstelling plaats, welke het karakter van een wedstrijd heeft. Intusschen stijgt de bruidegom de huistrap op (nöt böi), waarbij hem door de oudere vrouwen gepelde en ongepelde, gepofte rijst over het hoofd wordt gestrooid (djoedjoeng) en hij met tëpoeng tawar besprenkeld wordt ter afwering van kwade invloeden.
Ten huize van de bruid wordt nu het huwelijk naar de Mohammedaansche wet voltrokken. Evenals vroeger in Atjèh algemeen geschiedde, en daar ook nu nog wel voorkomt, wordt daarbij ook in Gajö den bruidegom een wit kleed over de schouders geslagen, tot bedekking van zijn, volgens den Islam aan mannen verboden, gouden en zilveren sieraden (Het Gajöland p. 289). Soms volgt hierop een klein godsdienstig maal van gele rijst (sëkoenjit, of: nasö koenjit), dat echter als het ware buiten de reeks der feestelijkheden blijft.
Na de contractsluiting wordt de bruidegom door den këkëlang naar de bruid geleid, die onderwijl in afwachting op het bruidsbed (dölöm) heeft plaats genomen, omgeven door haar twee bruidsdames (pëngasoeh's) en andere vrouwelijke verwanten. Ook de bruidegom neemt op de dölöm plaats.
Evenals in Atjèh, gaat ook in Gajö de ontmoeting van bruid en bruidegom gepaard met allerlei ceremoniën, die de tot stand gekomen echtverbintenis symboliseeren.
1°. Basoeh kaki, d. i. de ceremonieele voetwassching, door de bruid aan den
bruidegom verricht, waarna zij hem de voeten met haar haren afdroogt. 2°. Sapoe-, of: basoeh moekö, d. i. het wasschen door bruid en bruidegom van
eikaars gelaat met water, waarin eenige rijstkorrels geworpen zijn. 3°. Bërsisoelangön, d. i. het elkaar in den mond steken (mënjoelang, vgl. Atj.: soeleuëng) van een vooraf gereedgemaakte sirihpruim.
Nadat de bruidegom nu weer buiten het vertrek is geleid, moet deze aan de verwanten zijner vrouw de, van den imöm tijdens het bëgoeroe geleerde, met een waaier tusschen de handen uitgevoerde, langgerekte sëmbah brengen (bërsëntabi, van tabi = Mal.: tabï). Valt de waaier, of begaat de jonge man andere fouten, dan wordt hij door den rödjö van het geslacht der vrouw beboet.
De bruigom haalt nu zijn oudere verwanten van beiderlei kunne, die nog beneden zijn, naar binnenshuis, waar allen een groote maaltijd wordt aangeboden.



De ongetrouwde jongelui blijven zich echter tot den ochtend buitenshuis met het didöng vermaken. In de woning zelf hebben in dezen nacht geen vermakelijkheden plaats, wèl wordt er nu en dan op tjanang's en göng's eenig leven gemaakt. De bruidegom brengt het overige deel van den nacht in de dölöm door; hij blijft voorloopig in de woning zijner echtgenoote.
Na een vroegen ochtendmaaltijd genoten te hebben, keeren de jongere gasten huiswaarts; de oudere leden van de familie des bruidegoms blijven voorshands in het huis der bruid. In het grootste deel van de Meerstreek behoort bij dien morgenmaaltijd (mangan beroembé) het drinken van wöih ni ragi (zie dl. I, p. 346), tengevolge waarvan dit feestje dikwijls in een drinkgelag ontaardt. In Gajo Loeös wordt 's avonds laat, na afloop van het nöt böi een maaltijd (mangan penanikön) gehouden, waaraan alleen de oudere mannelijke verwanten van bruid en bruidegom deelnemen. Zoowel bij het mangan beroembé als bij het mangan penanikön spreken de wederzijdsche familieleden elkander met oembé (vgl. het Atjèhsche bisan) aan. Zij veroorloven zich dan tegenover elkaar allerlei grappen (bersendösëndö), bijvoorbeeld dwingen zij een hunner oembé'?,, om een ongewone hoeveelheid rijst te verorberen enz. (vgl. Gajö Wdbk. i. v. oembé en penanikön).
In Alas volgt op den dag van „de groote nachtwake" die van het „in staatsie, opstijgen" (nangkoeh ngara ) n.1. van den bruidegom in het huis der bruid, een plechtigheid, die in hoofdzaak met het Gajösche nöi böi overeenstemt. Vóórdat hiertoe wordt overgegaan, heeft de simëtoeö van den bruidegom den bruidschat (dapö) reeds aan den vader der bruid afgedragen. Dit heet naroeh mas (d. i. het goud begeleiden), omdat met dit geld een gouden oorsieraad (radjö moholi) wordt aangeboden, dat echter dadelijk weer wordt teruggegeven.
Nadat bij den bruidegom de randharen van het voorhoofd zijn weggeschoren (,merandam; de vrouw wordt in Alas niet ge-andamd) en hij op de gebruikelijke wijze is opgetooid (zie dl. I, p. 291), gaat hij tegen 11 uur in den ochtend, vergezeld door zijn mannelijke en vrouwelijke geslachtsgenooten — met uitzondering van zijn naaste bloedverwanten — in optocht (mëngaraof: mëralöng) naar de kampoeng der bruid. Eenige bruigoms-damés (përalang) en bruigoms-jonkers (pengembar) begeleiden hem. Nabij bedoelde kampoeng aangekomen, maakt de stoet halt en wordt door de bruid en haar verwanten ingehaald (ngëngalö). Van een hartelijke ontmoeting van het bruidspaar is geen sprake, integendeel toonen beiden zich erg m'elö en houden zich zooveel mogelijk voor elkander schuil. Op de ontmoetingsplaats heeft nu een soort spiegelgevecht (pëlëbat, zie dl. I, p. 401) plaats.
Daarna keert de bruid huiswaarts; de bruigom en de zijnen volgen haar niet, maar gaan eerst naar een ander huis (roemah pëngëmboen). Nadat de telangké van den bruigom ten huize der bruid geïnformeerd heeft, of het tijdstip gunstig is, daarheen over te gaan en hij een gunstig antwoord heeft ontvangen, schrijdt de stoet langzaam voorwaarts (mëdalan oedoen tapa'): de simëtoeö voorop, dan de tëlangké, vervolgens de bruidegom, daarachter de anderen. Als de bruidegom de trap van de woning zijner bruid opgaat, wordt hij door een oude vrouw met



rijst bestrooid (mènaboeri). Verder worden onder aan de trap kwalijk riekende bladeren (bijv.: latöng-, gloenggoeng-, en söngsó'ng-bladeren) gebrand, om de booze machten op een afstand te houden.
Nadat de bruidegom zijn sëmbah voor de aanwezigen heeft gemaakt, neemt hij plaats in de mannengalerij (serambi toendoen). De vrouwen verzamelen zich in het middenhuis (roemah indoeng), waar de bruid haar klaagliederen (sëboekoe) zingt, waaraan ook haar vrouwelijke bloedverwanten deelnemen.
Als nu de simëtoeö van de bruid de dorpsautoriteiten en verwanten van den bruidegom welkom heeft geheeten (mënggahat), vraagt de ' tëlangké van den laatste aan den simëtoeö van de bruid, om tot het mëré hoekoem (d. i. lett.: „hoekoem geven"), de huwelijksvoltrekking volgens de godsdienstige wet, over te gaan.
De bruid zit nu in afwachting in een kleine, met gordijnen afgesloten, ruimte (bëkas) in het middenhuis, met een oude vrouw naast haar. Als de bruidegom door den tëlangké van de bruid vóór de bëkas is geleid, vraagt een hem vergezellende pëngëmbar, wie daar binnen is. Een stem van het oudje achter het gordijn zegt dan: „Moeder Fatimah". „Maar wie zijt gij, die daar buiten staat?", klinkt de wedervraag. Hierop wordt dan geantwoord: „Onze heer CA1T" (Toean ta Ali). „Kom dan maar binnen", klinkt het nu goedkeurend van achter den voorhang. Binnengekomen legt de bruigom een goudstukje (dërham loewah) in de hand der bruid, waarop deze haar echtvriend een eerbiedige begroeting brengt. Nadat hij op een zitmatje in de bëkas heeft plaatsgenomen, biedt zij hem, natuurlijk met allerlei tegenstribbelingen, die het oudje haar helpt overwinnen, een sirihpruim aan (mëré maan pinang). Vervolgens eten beiden van één bord (mangan ras). Daarop brengt de oude vrouw de bruid naar de vrouwengalerij {kasmangan), waar deze haar weeklachten opnieuw aanheft en zóó den nacht slapeloos doorbrengt. Haar echtgenoot blijft in de bëkas.
Middelerwijl hebben zich de mannen in het mannenverblijf tot een maaltijd vereenigd, terwijl de vrouwen haar eten in de kasmangan ontvangen. De jongelui vermaken zich met het slaan op tjanang's, het mërëndé en het lando (zie dl. I, p. 401).
De eerste tijd na de huwelijksvoltrekking.
Op het ceremonieele bruiloftsfeest en de daarmee gepaard gaande sluiting van het huwelijkscontract volgens de Moslimsche wet volgt niet onmiddellijk de huwelijksgemeenschap. We zeiden reeds (p. 323), dat het jonge Atjèhsche paar tot den 7den dag na het huwelijk nog bruid en bruigom blijft heeten. Het huwelijksfeest (keureudja) wordt namelijk nog 7 dagen na den bruiloftsdag voortgezet, en ongeveer als op dien dag gevierd, zij het met veel minder omslag.
Omstreeks acht uur in den avond gaat de bruigom weer in trouwtoilet, maar nu in klein gevolg (geen bisan's en ook de naaste mannelijke familieleden gaan niet mee), en door minder peungandjö^s begeleid, naar de woning der bruid (wöë lintö). Hij brengt daar den nacht door, waar een slaapstede voor het paar is ingericht. De jonge vrouw maakt ook nu weer haar langgerekte seumah voor haar echtgenoot, waarvoor ze van hem het gewone geldgeschenk (seuneumah)



ontvangt. Een der peungandjö"s van de zijde der bruid haast zich om de ligmat te ontrollen, die men tot dusver opzettelijk opgerold op de matras liet liggen, om die oude dame in de gelegenheid te stellen, haar „loon voor het ontrollen der mat" (oepah leuëng tika), ten bedrage van ƒ1—ƒ10 te verdienen. De bruidegom overhandigt haar dat en legt zich neer. Nu wordt de bruid, niet zonder de noodige vermaningen van haar moeder en de peungandjö''s, genoopt zich bij haar gemaal te voegen. Eenige der laatsten waken in de djoerèë, om nu en dan door een vriendelijk woord het paar tot wat meer wederzijdsche vertrouwelijkheid te stemmen. Vooral trachten zij bruid en bruidegom te bewegen, met het gelaat naar elkander toegekeerd te slapen. De bruid stelt zich hierbij natuurlijk weer erg preutsch aan en tracht elke toenadering tot haar echtvriend, wien ze zelfs geen blik waardig keurt, te verijdelen door telkens een rolkussen tusschen hem
en haar in te schuiven ').
Des morgens vroeg moet de bruigom zich naar de meunasah van de kampoeng der bruid begeven, om aan de jongelui van het dorp sirih uit te deelen. Men noemt deze wel spottenderwijs ranoeb e, omdat ze aangeboden wordt op een tijd, dat men zijn gevoeg gaat doen. Komt hij in deze beleefdheid jegens zijn nieuwe gampöng-genooten te kort, dan straffen hem de jonge lieden door des nachts op de huistrap der bruid drek te smeren, opdat hij des morgens bij zijn eerste uitgaan daarin zal trappen.
Na die ochtendwandeling keert hij nog even in het huis zijner schoonouders terug, om met de bruid en de vrouwelijke peungandjö''s samen in de djoerèë zijn ochtendmaal te gebruiken. In den middag gaat hij weer naar zijn eigen kampoeng terug.
Dit alles herhaalt zich gedurende de eerste zeven dagen na de bruiloft. Den 3den en 5den dag heeft er nog een min of meer feestelijke ochtendmaaltijd (peudjamèë lintö) plaats. Verder brengt de jonge man op den 3den, 5den en 7den dag voor zijn vrouw een huwelijksgeschenk (biaja) mee. Deze z.g. biaja Ih'eë, b. limöng, b. toedjöh, ook biaja kawén genoemd, moet men vooral niet verwarren met de z.g. biaja boeleuën, waarover later. Zij wordt tegenwoordig altijd in geld betaalt en bedraagt zóóveel maal ƒ4—ƒ6 als de huwelijksgift boengkaj's goud bedragen heeft. Wat de bruigom in deze drie dagen aan biaja uitgeeft, ontvangt hij op den 7den dag weer terug.
Op den 7den dag hebben de volgende formaliteiten plaats, welke aan het huwelijksfeest met zijn nasleep een einde maken:
1°. Om ongeveer 10 'uur in den ochtend wordt een maaltijd aangericht, iets uitgebreider dan op den 3den en 5den dag, maar minder uitvoerig dan op den bruiloftsdag; de kampoenggenooten van den jongen man nemen hieraan geen deel. 2°. Na den maaltijd houdt men den echtgenoot nog zoogenaamd „gevangen"
1) Vgl. over het uitstellen der huwelijksgemeenschap en de daarmede samengaande eigenaardige houding van de bruid jegens den bruidegom ook bij andere volken in en buiten den Archipel: Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. I, p. 173 vg. en 493 vg. (met de noot van Mr. F. D. E. van Ossenbruggen op p. 169 aldaar) en J. G. Frazer's Folk-lore in the Old Testament dl. I, p. 505 vg.



(,koeröng), totdat alles in gereedheid is gebracht voor het boe soenténg, d. i. tot ongeveer 5 uur in den middag.
3°. Hij ontvangt uit handen van een peungandjö* van zijn vrouw de seunalén, dit was vroeger een volledig stel nieuwe kleeren (idja seunalén, of: salén sigö trön, of: peukajan sigö salén, of: p. siseun trön, zie boven p. 325), die hij dadelijk aantrok, om zóó naar zijn ouderlijk huis terug te keeren, — tegenwoordig steeds een bedrag in geld, namelijk 2 tahé (d. i. ƒ 10) voor iedere boengkaj, die de bruidschat groot was.
4°. Het jonge paar wordt een „verkoeling" (peusidjoeë') toegediend. Beiden zetten zich daartoe tegenover elkaar, zóó dat beider voetzolen elkaar raken, de armen uitgestrekt en de handen op elkaar. Takjes van bepaalde verkoelende planten worden nu in meelwater (teupöng taweiïè) gedompeld en daarmede handen en voeten der jonggehuwden besprenkeld. Alleen de jonge man krijgt daarenboven van de moeder van zijn vrouw wat gele kleefrijst achter de ooren (peusoenténg).
5°. Wanneer de schoonzoon wil vertrekken, scharen de moeder en de andere vrouwelijke bloedverwanten zijner vrouw zich in een rij in den gang (rambat) van het huis. Voor elk van haar maakt hij nu een seumah, voor welk huldebetoon zij hem geldgeschenken (seuneumah) geven tot een gezamenlijk bedrag van hetgeen hij in de eerste 7 avonden aan zijn bruid heeft gegeven als belooning voor haar seumah's, vermeerderd nog met hetgeen hij op den 3den, 5den en 7den dag aan biaja kawén uitgaf. Alleen de seuneumah, die hij van zijn schoonmoeder ontvangt, is extra en bedraagt ƒ 6 voor elke boengkaj, die de bruidschat groot was.
6°. De jonge man gaat daarop naar zijn gampöng terug, vergezeld van eenige personen, om de boe soenténg te dragen, d. i., naar het heet, hetgeen van den ochtendmaaltijd is overgebleven. Is hij in zijn woning teruggekeerd, dan rekent zijn moeder nauwkeurig na, of hij wel alles heeft terugontvangen, wat hij uitgaf; dit alles wordt zeer minutieus nageplozen en niet zelden geeft dit nog tot allerlei quaesties aanleiding.
Gewoonlijk vereenvoudigt men al die tijdroovende ceremoniën der eerste zeven dagen, doordien men ze achtereenvolgens op den eersten of derden dag verricht, „Zij hebben den derden dag tot den zevenden gemaakt" (oero'è Ihèë geupeutoedjöh), zegt men dan.
Op den achtsten dag '•) mag de jong getrouwde man zijn vrouw niet bezoeken {wöë), dit geldt als pantang.
Op den avond van den achtsten dag (volgens den Inlander dus het begin van den 9den dag) gaat de man in klein gezelschap naar de woning zijner vrouw {wöë malam sikoereuëng), medebrengde:
1°. de seunalén bestemd voor zijn vrouw, tot een gelijk bedrag, als die, welke
1) D. i. naar Inlandsche berekening, volgens welke het etmaal met zonsondergang begint. Wat wij bijv. Woensdagavond noemen, is naar die berekening dus Donderdagavond. Vgl. Dr. G. A. Wilken's bekende monographie hierover in zijn „Verspreide geschriften" dl. IV p. 249—263.



hij op den 7den dag van haar ontving. Wordt de seunalén, die de vrouw schenkt, tegenwoordig steeds in geld betaald, die welke de man meebrengt, bestaat als regel uit goed of kleedingstukken.
2°. de biaja malam sikoereuëng. Bij de berekening hiervan — welke op dezelfde wijze plaats heeft als die van de biaja op den 3den, 5den en 7den dag — wordt ook gelet op het bedrag van de seuneumah, die de man op den 7den dag van zijn schoonmoeder ontving. Wordt hetgeen op de bedoelde drie dagen aan biaja werd uitgegeven, zooals we zagen, weer terug betaald, wat de man op den 9den dag aan biaja meebrengt, blijft aan zijn vrouw ')•
Maar ook zelfs na den 9den dag kan de Atjèhsche jonge man zich nog maar ten deele als echtgenoot beschouwen. Ongeveer een maand lang na het huwelijksfeest blijft hij in zijn ouderlijk huis en komt niet eer bij zijn vrouw, vóór hij, middels een seulangké, daartoe door zijn schoonouders uitgenoodigd wordt. Dit heet toeëng lintö. Eerst daarna vangen de maandelijksche echtelijke bezoeken (wöë boeleuën)2) van den man aan, waarover reeds in het eerste deel p. 257 werd gesproken, welke bezoeken eerst ophouden, als het „uitzetten (peungklèli) der vrouw heeft plaats gehad, waarop we later terugkomen.
Dit wdë boeleuën gaat gepaard met het meebrengen van de volgende geschenken (peunoewöë):
1°. de biaja boeleuën, of: beulandja boeleuën, welke ± ƒ 2 bedraagt voor elke boengkaj, die de bruidschat groot was, en volgens de adat het karakter heeft van een soort van kostgeld, ter bestrijding van de uitgaven voor den man gedurende zijn maandelijksch verblijf gemaakt. Verder wil de adat, dat hij voor zijn echtgenoote maandelijks eenige versnaperingen meebrengt, zooals: saerè-visch, doerian, ramboetan, langsat, of eenige andere vruchtsoort, al naar gelang het jaargetijde meebrengt. Brengt de man bij zijn bezoeken geen enkele maal soerè mede (de Atjèhsche adatvisch, zie dl. I, p. 202), dan zou dit als zoodanig bewijs van verwaarloozing zijner echtgenoote worden opgevat, dat dit tot hoogloopende oneenigheid zou kunnen leiden;
2°. de poewöë sië, d. i. letterlijk „het naar huis medegebrachte vleesch". Het gebruik namelijk wil, dat de jonge man het eerste jaar van het huwelijk op de beide slachtdagen vóór het begin en bij het einde der Vasten (zie dl. I, p. 331) de poewöë sië bij zijn vrouw thuisbrengt. Oorspronkelijk bestond dit, zooals de naam aangeeft, in een vleeschgeschenk, maar allengs is het vleesch door een gave in geld vervangen en bedraagt thans ƒ 4—ƒ 6 voor elke boengkaj, die de bruidschat groot was. Dit poewöë sië is een vaste adat en de vrouw die dit geschenk zou weigeren — wat bijvoorbeeld bij hooggaande tweedracht wel voorkomt — provoceert daardoor een echtscheiding. Ook op ma meugang oeröë raja hadji (d. i. de driedaagsche kermis, die het „groote feest" in de maand Hadji voorafgaat) is het gebruikelijk, dat de man poewöë sië medebrengt,
1) Vgl. over deze negen dagen na het huwelijk: De Atjèhers dl. I, p. 351—356 (The Achehnese I: 323—327) en Dr. J. Jacobs t. a. p. dl. I, p. 60—65.
2) Wöë, of: oewbë =■ naar huis terugkeeren (cfm. Mal.: poelang) bijv.: djih ka djiwöè — hij is al thuisgekomen; geupoewóè oe roemöh = men bracht hem thuis.



maar het bedrag hiervan wordt geheel naar verkiezing bepaald. Wanneer hij de eerste maal na zijn huwelijk op oeröë raja (den feestdag na de Vasten) aan zijn schoonmoeder met een seumah het compliment van den dag brengt, wat natuurlijk met groote schuchterheid gepaard gaat, dan ontvangt hij als seuneumah van haar het dubbele van het bedrag, wat door hem als poewöë sië vóór het begin en bij het einde der Vasten werd thuisgebracht; 3°. de seunalén oeröë raja, d. i. het geschenk, dat de echtgenoot op den feestdag na de poeasa-maand voor zijn vrouw medebrengt, bedragende ƒ 6 voor iedere boengkaj, die de bruidschat groot was. Ook deze seunalén, is niet anders dan een vertooning, daar hij die van haar tot een gelijk bedrag terugontvangt als tegengeschenk. Dit aanbieden en weer terugaanbieden van seunalén's noemt men salén-malén ').
Na de bruiloft verloopen wel eenige maanden, ja soms nog veel langer, vóórdat de familie van den man eenige verdere notitie neemt van de schoondochter. Deze maakt in geen geval haar eerste bezoek bij haar schoonouders, vóórdat haar schoonmoeder haar daartoe heeft uitgenoodigd (toeëng meunarö2), of: toeëng meutoeëng, of: toeëng dara barö). Een bepaald tijdstip is hiervoor niet aangegeven, maar zoodra de vrouw zwanger is, heeft deze uitnoodiging in ieder geval plaats.
Na voorafgaande aankondiging, begeeft zich de jonge vrouw, weer in groot tenue, en vergezeld van een aantal vrouwelijke familieleden en dorpsgenooten, naar de gampöng haars mans. Soms gaat de stoet van een geundrang-orkest vergezeld. Tal van idang's met zoetigheden (peunadjöh) worden medegebracht, vooral haloea Meuseukat (zie dl. I, p. 338), de adatlekkernij bij uitnemendheid, welk geschenk door de moeder van den echtgenoot tegen het vaste tarief van ƒ 1—/ 2 per idang vergolden wordt. Deze tegengave is voor de moeder der vrouw, die daarvan het noodige afdraagt aan haar, die de idang's hebben geschikt. Het aantal idang's is weer afhankelijk van het bedrag van den bruidschat.
Verder worden bij het toeëng meunarö nog andere geschenken medegebracht, die peunoelang (teruggaven) heeten. Is bij de regeling van den bruidschat bedongen, dat daarvan niets zal worden gerestitueerd, dan bestaat de peunoelang uit een geschenk in geld, of ook wel uit een koe of buffel (leumö-, of: keubeuë peunoelang)3), is echter overeengekomen, dat van dén bruidschat de helft zal
1) Vgl.-over het toeëng lintd en het wöë boeleuën: De Atjèhers dl. I, p. 356, 398 vg. (The Achehnese 1: 327, 362 vg.).
2) Toeëng (waaraan het Gajösche nald beantwoordt) = feitelijk: in ontvangst nemen (zie boven p. 296 nt. 3), en ook: plechtig inhalen, afhalen, maar tevens: uitnoodigen van personen, tegenover wie men eerbied verschuldigd is, zooals bij het toeëng lintö hierboven. We gebruikten ook reeds het verleden deelwoord aneu' geutoeëng = aangenomen kind; oereuëng teumeutoeëng = bode. Meunarö is afgeleid van marö = barö, met invoegsel eun, dat bij werkwoorden het resultaat van de handeling uitdrukt, bijv. beuneuri = geschenk, teunamah = toegift, peunoelang — teruggave, peuneugèt = maaksel, enz. Vgl. De Atjèhers dl. I, p. 390 nt. 1 (The Achehnese 1: 356 nt. 2) en Gajö Wdbk. i. v. en.
3) Vgl. dl. I, p. 508 vg. Soms wordt dit dier eenvoudig voor de leus gegeven en later behoorlijk terugbezorgd. Ook wordt het wel vervangen door een soortgelijk dier, maar van veel mindere waarde.



J. Kreemer, Atjèh II-
Plaat VI.
(van voren)
Gajosch bruidspaar.
(van achteren)
Phot. J. Kreemer.







Toeeng meunarö.
worden terugbetaald, dan bestaat de peunoelang uit dezen halven bruidschat, die dan dus thans wordt terugbetaald, liefst met een bijslag (onbepaald hoeveel).
Als de jong getrouwde vrouw met haar gevolg in de gampöng van haar man is aangekomen, heeft wederom eerst een korte begroeting (sapa) daarna een rhetorische toespraak (marit) plaats (vgl. boven p. 326). Door een oude vrouw van de zijde des mans wordt haar daarna het verzoek gedaan, om eenige passen te doen (lakèë langkah), zooals het heet. Haar schoonmoeder draagt haar nu in den arm (tingkoeë) de trap op, of geleidt haar bij de hand naar boven. Bij voorname lieden wordt ze ook wel op een draagstoel (oesöng) het huis harer schoonouders binnengedragen. Men brengt haar rechtstreeks naar de djoerèë, waar ze nu aan een maaltijd (peudjamèë) aanzit met haar nieuwe vrouwelijke aanverwanten en haar eigen vrouwelijke bloedverwanten. Vóór of na dien maaltijd hebben de beide volgende plechtigheden plaats:
1°. het srah djaröë (handwassching), waarbij de schoonmoeder de handen harer schoondochter wascht in een schotel met water, waarin een rauw ei en eenige verkoelende bladeren. Verder ontvangt de laatste bij deze gelegenheid als geschenk een eigenaardigen vingerring (euntjïèn gilé , zie dl. I, p. 285), soms wordt in plaats daarvan ook eenig geld gegeven;
2°. het peusoenténg, waarbij de schoonmoeder wat gele kleefrijst achter de ooren harer schoondochter smeert.
De jonge vrouw blijft als regel eenige etmalen bij haar schoonouders, waar ze bezoeken ontvangt van haar vrouwelijke aanverwanten, die haar geschenken in sirih en eieren komen aanbieden {dja bri ranoeb).
Er hebben tijdens haar verblijf in het huis harer schoonouders meestal allerlei feestelijkheden plaats, bijvoorbeeld den eersten dag sadati-spel, den tweeden dag ratéb rapai, den derden dag hikajat-reciet, of wat dan ook. Maar niet immer blijft zij ten huize harer behuwdouders overnachten {dom), soms keert ze denzelfden dag van aankomst weer met haar gezellen naar haar eigen huis terug. De man, hoewel meestal gedurende die dagen wèl in de gampöng zijner geboorte aanwezig, neemt geenerlei deel aan de feestelijkheden. Komt haar schoonvader thuis, dan maakt de vrouw voor hem een eerbiedige seumah, waarvoor ze weer een geldgeschenk (seuneumah) ontvangt. Op haar terugtocht (wöë ba meunarö) wordt ze door dezelfde vrouwen vergezeld, die haar brachten, en van haar eigen woonplaats komt men haar in optocht te gemoet.
Na dit eerste bezoek aan haar schoonouders, pleegt de vrouw niet dikwijls meer tot hen te komen. Alleen bij de twee groote Moslimsche feesten wil de adat, dat ze hun haar seumah gaat brengen, waarvoor ze dan weer een geschenk in geld (seuneumah) ontvangt. Is zij reeds ongeveer drie jaren getrouwd, dan verontschuldigt men haar wegblijven bij die gelegenheden gaarne, en geeft haar althans geen geld meer.
De ouders en verdere bloedverwanten van beide echtgenooten bezoeken elkander eveneens hoogst zelden. Slechts bijzondere voorvallen in het familieleven, vooral huwelijken en sterfgevallen, geven daartoe aanleiding. Zulke bezoeken zijn altijd kostbaar, omdat ze met veel ceremonieel gepaard gaan. Degenen, die zulke
22



bezoeken van bisan's ontvangen, moeten hen volgens de adat steeds in optima forma onthalen (peudjamèë) met de traditioneele idang meulapé (zie dl. I, p. 343). Verder moeten die gasten steeds officieel genoodigd worden (moeröh), en moeten zij op hun beurt geschenken medebrengen, n.). bij feesten (keureudja) de z.g. teumeuntoeë' en bij eerste bezoek aan de bisan's de z.g. neumè („hetgeen men medeneemt"), of: peuneué („hetgeen men opbrengt"), waaromtrent de adat allerlei uitvoerige voorschriften geeft ').
Hierboven werd gezegd, dat de echtelijke bezoeken (woë boeleuën) van den man eerst ophouden bij het z.g. peungklèh'-). De onder dezen naam aangeduide plechtigheid dient nog te worden toegelicht, omdat ze den sluitsteen vormt van de periode, die aan het hoofd dezer paragraaf werd aangeduid als „de eerste tijd na de huwelijksvoltrekking".
Gedurende dezen tijd, dat de pasgetrouwde vrouw nog als huiskind bij haar ouders doorbrengt, stelt de Atjèhsche adat — geheel in strijd met de Moslimsche wet — den man van alle verplichting tot onderhoud zijner echtgenoote vrij en blijft dit geheel ten laste harer ouders. Hetgeen de man aan haar, of liever aan haar vader, in dien tijd geeft, en we denken hierbij allereerst aan de biaja boeleuën, wordt, gelijk reeds opgemerkt, als een soort vergoeding beschouwd voor de dagen, die de jonge man per maand ten huize zijner vrouw doorbrengt, niet als onderhoudskosten voor de vrouw. De huwelijkstijd, waarin die kosten voor rekening harer ouders blijven, wordt niet met een vasten term benoemd; men spreekt slechts van ka peungklèh, of: goh peungklèh, alnaarmate het uitzet al dan nog niet heeft plaats gehad. Wil men dien tijd echter met een naam aanduiden, dan zou men van peutimang3) kunnen spreken. Het peungklèh („uitzetten") der vrouw maakt aan die periode een einde, zoodat daarna de plicht tot onderhoud der vrouw (napakah, Arab.: nafaqah), conform de Moslimsche wet, op den echtgenoot rust (vgl. dl. I, p. 258).
De duur van het peutimang hangt af van het bedrag van den bruidschat; gewoonlijk rekent men voor iedere boengkaj, die deze groot is, den duur tot de geboorte van een volgend kind (siboengkaj saböh aneu), blijft het huwelijk kinderloos, dan stelt men den termijn op evenveel jaren, als de huwelijksgift boengkaj's groot was. Bij arme lieden heeft het peutimang heel niet plaats: de lage bruidschat wordt dan door den vader van het meisje meestal gebruikt, om voor het jonge gezin een eenvoudige hut (djambö) in de kampoeng te bouwen, waar het direct kan intrekken.
1) Vgl. over de meunarö-gebruiken: De Atjèhers dl. I, p. 390—393 (The Achehnese I: 356—359) en Dr. J. Jacobs t. a. p. dl. I, p. 67.
2) Peungklèh (ongeveer syn. met peutjré en oeweu') = scheiden, afzonderen, zelfstandig maken, of techn. „uitzetten" van een dochter; meungklèh (vgl. Gajö: klèh) = afgescheiden, afzonderlijk (opp. sadjan).
3) Timang — wegen, overwegen, ook: regelen, schikken, vgl. atö en rintah, bijv.: atö boeët, of: rintah boeët, of: timang boeët = het werk regelen. Dr. Snoiick Hurgronje geeft voor de peutimang-periode den term djandji-djinamèë (De Atjèhers dl. I, p. 399, The Achehnese I: 363). De personen, bij wie wij hieromtrent inlichtingen inwonnen, waaronder Teungkoe Tjhèh Ibrahim, verklaarden ons echter nadrukkelijk, dien term niet te kennen, reden waarom wij dien in dit werk niet hebben overgenomen.



Peungklèh.
Bij het peungklèh noodigen de ouders van de vrouw de autoriteiten en notabelen hunner gampöng als getuigen uit tot een godsdienstigen maaltijd (kanoeri). De jonge man is hierbij niet tegenwoordig. In de rede, waarmede iemand (meestal de keutjhC) vanwege den vader voor den verderen duur van het huwelijk van alle directe bemoeienis met de belangen zijner dochter afstand doet, somt hij op, wat zij van hem medegekregen heeft, opdat later, bij eventueele boedelscheiding, geen quaesties daaruit ontstaan. Bedoelde uitzet bevat bijvoorbeeld: het huis met al het huisraad, een stuk rijstveld, een gedeelte van den tuin op het erf bij het huis of elders aangelegd (minstens 10 klapperboomen), één of meer stukken vee, en verder eenige kostbaarheden (gewoonlijk één stel gleuëng's, één stel soebang's, twee vingerringen, en één talöë pinggang). Al die goederen noemt men peunoelang of nauwkeuriger: peunoelang ba ajah („teruggaven van den vader"), om ze te onderscheiden van de eveneens peunoelang geheeten geschenken, welke bij het toeëng meunarö worden medegebracht (zie boven p. 336)'). Trouwt er later een tweede dochter, dan bouwt de vader voor haar uitzet een nieuw huis (zie dl. I, p. 356), mist hij daartoe de noodige contanten, dan gebeurt.het wel, dat hij dien adatplicht nalaat, maar alsdan ziet hij ook van den bruidschat af. De hoegrootheid van het uitzet is weer afhankelijk van het bedrag van den bruidschat2).
Omtrent de verschillende ceremoniën, die in Gajü in den eersten tijd na den trouwdag worden gevolgd, zij uit het werk van Dr. Snouck Hurgronje over het Gajöland (p. 291 vg.) het volgende aangestipt.
De bruidegom blijft na de voltrekking van het huwelijk voorloopig in de woning zijner bruid.
Den dag na de bruiloft heeft de afbetaling van den bruidschat plaats, waarop we hieronder terugkomen. Daarna brengt de bruid aan den bruidegom de zevenvoudige „eindsëmbah" (sembah pintjoeng), welk eerbetoon hij met zijn vooruitgestoken teenen in ontvangst neemt. De moeder, of een vrouw, die namens haar het woord voert, voegt daaraan een phrase van overgave toe, waarin zij verklaart, den bruidschat voor haar dochter naar behooren ontvangen te hebben, zoodat zij nu geheel aan haar man toebehoort, 's Avonds nemen nog de stamautoriteiten en een aantal oudere verwanten van den bruidegom de sembah's van de jonge echtelieden in ontvangst. Dezen eerbiedigen groet brengen beiden, rondkruipend, aan rödjö, toeö, imöm, beiderzijdsche ouders, ooms en tantes enz. Sommigen geven hun als antwoord een geldgeschenk, en met name de deelgenooten van de kekas (zie p. 330) geven ongeveer de helft van het ontvangene terug.
Na afloop van deze huldebetuiging moet in de Dörötstreek de bruigom alleen dansen (betari) van na middernacht tot tegen den morgen. Bij dit narén böi zit zijn schoonvader dichtbij; maakt de schoonzoon daarbij een fout, dan komt hem dit op een boete aan den rödjö te staan (vgl. dl. I, p. 400). De plechtigheid wordt door een maaltijd besloten, de nacht in gezelligheid doorgebracht, waarop,
1) Peunoelang heet verder al hetgeen kinderen van hun ouders bij hun leven ontvangen.
2) Vgl. over het peungklèh: De Atjèhers dl. 1, p. 400 vg. (The Achehnese I: 364 vg.).



na nog een ochtendmaal, de verwanten des bruidegoms afscheid nemen {toeroen oembé).
Na het huwelijk blijft het echtpaar eenige dagen onder de hoede van de ouders der bruid. De bruidegom geldt gedurende 4 of 7 dagen als pantang (onder een ban): hij mag zich niet ver verwijderen van het huis zijner schoonouders en zijn bruigomstooi niet afleggen; eerst daarna is de ban opgeheven (loeah pantang, of: lëpas pantang), en mogen de echtelieden hun bruiloftsdos afdoen. In dien pantang-tijd wordt de bruidegom in een deel der Meerstreek door jonge meisjes (pöng ni böi, „bruigomsjuffers") van zijn familie bediend.
Tijdens de bruidegom in het huis zijner schoonouders vertoeft, is hij voorwerp van allerlei grappen en plagerijen (bërsëndö) van de zijde der jonge meisjes van de familie der bruid. In de Laut en Döröt-streek heeft dit „schertsen" (vgl. Atj.: meuseunda-seunda) vaste vormen aangenomen, zooals de ontgroening der studenten te onzent. Daartoe is de vergunning van den rödjö noodig. De bruigom wordt bijvoorbeeld beurtelings met roet, of kalk bestreken, met bamboespuiten nat gespoten, genoodzaakt te zingen, of te dansen, enz., en als hij zich boos maakt, wordt hij beboet. Bij het 's namiddags naar de rivier gaan om te baden (toeroen koe wöih), beladen de jeugdige plaagsters hem soms met allerlei emblemen van zijn vroegere bedrijven of bezigheden en zoo komt de bruidegom, die tabak plantte, met alle ladanggereedschappen op den rug de huistrap af, de hertenjager met wapens aan den hals en een hond aan zijn been gebonden, enz. (Het Gajöland p. 292). Gedurende de pantang-éagzn moet de bruigom telkens bij het uit- en ingaan van zijn tijdelijke woning aan de verwanten zijner vrouw de zeer uitvoerige sëmbah (sëntabi) brengen.
Ongeveer 10 k 14 dagen na het huwelijk wordt de bruid „uitgeleid" (mëndjoelön = cfm. Atj.: euntat, zie boven p. 326) uit het huis harer ouders naar haar toekomstige woning ')• In Gajö Loeös gaat dit gepaard met een kleine herhaling, thans in de kampoeng of wijk des bruidegoms, van al de festiviteiten, die met het mbah böi in het dorp der bruid plaats vonden. In de Meerstreek gaat dit veel eenvoudiger, maar ook daar blijven de bloedverwanten der bruid, die haar op dezen tocht vergezellen, een paar nachten bij de aanverwanten logeeren. Bij het gaan daarheen worden zij met tjanang's, gong en trommelslag begeleid en ieder neemt een bijdrage tot het uitzet der bruid mede. Al de daartoe behoorende potten, pannen, waterkruiken, kleederen, enz. worden formeel overhandigd en in ontvangst genomen. Het einde der visite vormt ook hier het toeroen oembé, waarbij het vrouwelijk deel der huiswaarts keerende familie, daarin voorgegaan door de bruid, vele tranen stort, wegens het voorgoed achterblijven der jeugdige „verkochte" (idjoeölön). Die vrouwen heffen daarbij gedeeltelijk traditioneele, gedeeltelijk geïmproviseerde klaagzangen in proza aan (bërsëboekoe), evenals bij een sterfgeval (Het Gajöland p. 294, zie ook dl. I, p. 393).
Eenigen tijd na de aflevering der bruid, gaat de bruigom, vergezeld van
1) Men noemt dit ook wel: metiöndösön-, of: menanggön-, of: mbah bVroe, of ook wel: menanas.



Ceremoniën na de huwelijksvoltrekking bij Qajo's en Alassers.
meest vrouwelijke bloedverwanten, aan de familie van zijn vrouw (icili) „lijst brengen" (mbah krö). Bij den terugkeer, na een paar dagen verblijf, krijgen de rijstbrengenden tegengeschenken (pënoelang) mede in den vorm van geld, matten, enz. Hierop volgt dan weer een officieel bezoek van de familie der vrouw aan die van den man (mënëntöng roeang). In Gajo Loeös heeft de rijstzending van de zijde der bruid plaats, wordt zij buiten de kampoeng op het veld genoten en keeren de verwanten der jonge vrouw zonder tegengeschenken terug. Het doel van het bezoek is alleen, de bruid weer eens te zien, en er worden bij deze nieuwe samenkomst ook weer eenige tranen vergoten. Later heeft het brengen van de zijde des bruidegoms plaats met meer plechtigheid door de kampoengautoriteiten, die met hun gevolg in de woning der bruid ontvangen worden (Het
Gajöland p. 294 vg.).
Ook verder worden nog meermalen door grootere of kleinere gezelschappen van des bruidegoms familie beleefdheidsbezoeken gebracht (bërtandang) bij diens schoonouders en hun verwanten, welke bezoeken steeds van spijsgeschenken vergezeld gaan, en met tegengeschenken beloond worden, maar deze hebben na het mbah krö geen officieel karakter meer. Vooral tegen het einde der Vastenmaand brengt de jonge man aan zijn schoonmoeder veelal eetwaren en eenig geld, om er op den slachtdag (lö mëngglih) vóór den ariraja vleesch voor te koopen (Het Gajöland p. 295).
Na den ariraja, het feest der verbreking van de Vasten, gaan de jonge echtelieden, zoolang zij nog geen kinderen hebben, bij de ouders der bruid hun opwachting maken, om hun gelukwenschen aan te bieden en tevens vergeving van zonde te vragen (nöi adji).
Bij de Alassers wordt het bruidspaar, in den ochtend volgende op het nangkoeh ngara , na de door de adat verschuldigde sëmbah's aan de wederzijdsche verwanten te hebben gebracht, in feestelijken optocht en onder het slaan van tjanang's naar de woning van den bruidegom geleid (bali mëralöng). Na aldaar binnengetreden te zijn, wordt bij bruid en bruidegom op de uitgestoken en bijééngebrachte handen (mësadökën tangan) door de moeder van den laatsten op de traditioneele wijze verkoelingswater (lawé tawar) gesprenkeld. Na afloop van het nu volgend gastmaal gaan de meeste feestgenooten huiswaarts. Ook hier is een soort afgeschut bruidsvertrek (bëkas) in gereedheid gebracht. Des morgens heel in de vroegte (+4 uur) neemt het jonge paar gezamenlijk een bad in de rivier (ridi dilo). Hoewel de eigenlijke feestelijkheden thans afgeloopen zijn en het paar zijn feesttooi met de eenvoudiger kleedij heeft verwisseld, gaat het den volgenden dag weer naar de kampoeng der vrouw, allerlei versnaperingen meebrengende (sënoeboeng pinggan), om, na er een paar dagen te hebben doorgebracht, weer huiswaarts te keeren. Dit heen en weer trekken herhaalt zich nog verscheiden malen en wordt telkens met een anderen naam aangeduid (sënoeboeng poeköt mëglat, s. poeköt mërinti, s. poeköt dakan, s. mënönöm, s. tëlor iti ). Eerst na het lëpas sënoeboeng houden die verplichte bezoeken op.



De sluiting van het huwelijkscontract en de bruidschat').
In hetgeen in de vorige bladzijden over de huwelijksgebruiken is medegedeeld, voert de adat den boventoon. Wèl is het meerendeel dier gebruiken in het oog van den Inlander bij de voltrekking van het huwelijk met een maagd onmisbaar, maar uitzonderingen zijn, met goedvinden van beide partijen, toch mogelijk. Het huwelijksrecht wordt echter geheel beheerscht door de Mosümsche wet (vgl. boven p. 313). Zal niemand de wettigheid van een huwelijk bestrijden op grond van het verzuimen van sommige der boven geschetste ceremoniën, een echtverbintenis, waarop niet, door een huwelijkscontract in den voorgeschreven vorm, de stempel der godsdienstige wet is gedrukt, wordt in de Inlandsche maatschappij feitelijk met ontucht gelijk gesteld (De Atjèhers dl. I, p. 357, The Achehnese 1: 328).
De Wet beschouwt het huwelijk, zooals bekend, als een overeenkomst, gesloten tusschen den bruidegom (of bij onmondigheid diens vader, of vadersvader, of voogd) eenerzijds, de vrouw — formeel vertegenwoordigd door haar bloedwali — anderzijds.
Wil dit contract geldig zijn, dan moeten vooreerst de echtgenooten en de bloedwali aan de door de Wet gestelde vereischten voldoen. Verder moet van de wilsovereenstemming tusschen den bruidegom en de bruid (of haar walT in de enkele gevallen, dat er een dwangrecht bestaat) blijken door aanbod en aanneming, beide ondubbelzinnig en uitdrukkelijk en dadelijk op elkaar volgend. De aanneming door den bruidegom verplicht hem, den bruidschat te zullen betalen. Twee wettige getuigen moeten aanwezig zijn. Als aanbevelenswaardig geldt het houden van een, liefst Arabische, toespraak (choetbah) door den walï der bruid.
Een huwelijkscontract, aldus gesloten, is voor de partijen verbindend, onafhankelijk van de medewerking van eenig overheidspersoon. De vertegenwoordiging der vrouw door haar bloedwali is een verplichte; wie als zoodanig optreedt, wordt in de Wet op een ranglijstje aangegeven (mannelijke bloedverwanten in de mannelijke lijn, allereerst de vader). Kan de vrouw niet over een manlijken bloedverwant beschikken, die de rol van uithuwelijker voor haar vervult, dan treedt de ter plaatse bevoegde overheidspersoon (hakim) als haar ambtelijke wali op, tenzij zij, in overleg met den bruidegom, een z.g. hulp- of noodwali (hakam) mocht hebben gemachtigd (tahkïm)2).
Daar aan het nauwkeurig in acht nemen van de door de Wet voorgeschreven formaliteiten bij het sluiten der huwelijksovereenkomst in alle Mohammedaansche landen veel waarde wordt gehecht, maar de daarvoor vereischte kennis bij de ongeleerde massa als regel niet aanwezig is, wenden partijen zich gewoonlijk om bijstand tot een deskundige. Bezitten de partijen een zekere mate van ont-
1) Literatuur: De Atjèhers dl. I, p. 358—390 (The Achehnese I: 329—356); K. F. H. van Langen: Atjèh's Westkust p. 459 — 461; Dr. J. Jacobs t. a. p. dl. I, p. 26, 27, 38—43; Het Gajöland p. 269-279; Dr. Th. W. Juynboll's „Handleiding" p. 188—197; Mr. A. H. van Ophuysen: De huwelijksordonnantie en hare uitvoering (dissert. 1907) p. 2 vg.
2) Wie in Atjèh als hulpwali en als ambtelijke wali optreden, hebben we vroeger gezien (zie boven p. 204 en p. 270 vg.).



Het huwelijkscontract.
wikkeling, dan kan het voldoende zijn, dat deze deskundige de plechtigheid bijwoont en zich daarbij bepaalt tot het geven van de noodige aanwijzingen. Meer algemeen is echter, dat de deskundige vóór den aanvang der plechtigheid door den bloedwali der vrouw gemachtigd wordt, om haar namens hem aan den bruidegom ten huwelijk aan te bieden, terwijl hij dan tevens den bruidegom behulpzaam is met het voorzeggen van de aanname-formule.
Volkomen wettig is deze wijze van handelen, al gaat zij geheel buiten de Wet om. De Wet vraagt slechts, of aan de vereischten voor het huwelijk voldaan is, niet, op welke wijze partijen daarin geslaagd zijn.
Na deze korte herinnering aan de door den Islam voorgeschreven vormen en formaliteiten, moge thans een beschouwing volgen van de wijze, waarop in Atjèh de huwelijkssluiting tot stand komt. Men noemt deze laatste peukawén, of: peunikah (v. Arab. nikah), of: peugatib (naar de van den watt verlangde choetbah), of: peutroïh hoeköm (d. i. „een aan de Wet ontleende beslissing geven"), G: nikah, of: katip, of: mënösah hoekoem, Alas: nikah, of: katip, of: mëré hoekoem.
Wordt de contractsluiting in Atjèh direct door de echtelijke bezoeken van den man (1vöë) gevolgd (al of niet gepaard met een bruiloftsfeest), dan heeft ze, naar ons werd medegedeeld, gewoonlijk plaats ten huize der bruid, wordt de samenleving der jonggetrouwden daarentegen opgeschort, dan geschiedt ze als regel in de meunasah '). In Gajö sluit men het contract bij de binnenkomst van den bruidegom in het huis der bruid (nöt böi), evenals in Alas (bij het nangkoeh ngara).
Bij de plechtigheid zijn o. a. tegenwoordig: de bruidegom, de dorps-teungkoe der bruid (in Gajö en Alas imöm of katip) — als officieel gemachtigde van haar bloedwali — en de twee beroeps-getuigen (in Atjèh 2 leubè's uit de kampoeng der bruid, door den teungkoe gekozen, in Gajö 2 lëbé's, in Alas 2 pëgawé's). Ofschoon in Atjèh de teungkoe de handelende persoon is 2), kan daar het contract toch niet zonder ook des keutjhC's tegenwoordigheid worden gesloten. De bruid zelf is er niet bij aanwezig. Ook de bloedwali der vrouw woont de sluiting van het contract meestal niet bij, vooral niet, als hij een der naaste bloedverwanten der bruid is. We weten reeds (p. 326), dat de vader op den bruiloftsdag niet naar de woning der bruid medegaat.
De machtiging van den teungkoe, om als uithuwelijker op te treden, heeft dan ook gewoonlijk vooraf elders reeds plaats gehad en wel volgens deze vaste formule (waarbij we veronderstellen, dat een zekere bruidschat is bedongen). „Ik stel u, teungkoe tot mijn gemachtigde aan, om mijn dochter (of zuster, enz.) N. uit te huwelijken aan den bruidegom, die (aanstonds) komen zal, tegen een bruidschat van drie tail en één peuha" (wakilah lön ba teungkoe neupeunikah aneu (sèëdara) lön . Si N. ngön lintö teuka ngön djinamèëdjih Ihèë tahé sipeuha)3).
1) Volgens Dr. Snouck Hurgronje wordt het contract gewoonlijk gesloten in de meunasah en wel één of meer dag^n vóór de bruiloft (De Atjèhers dl. I, p. 337 en 368, The Achehnese 1: 310 en 337).
2) Waar de teungkoe de vereischte kennis mist, roept hij een meer ervaren kampoenggenoot te hulp (p. 203), maar deze handelt dan alleen op zijn verzoek en in zijn tegenwoordigheid.
3) De uitdrukking Ihèë tahé sipeuha is zuiver theoretisch en traditioneel. Vgl. het Gajosche toedjoeh töil sëpa (Gajö Wdbk. i. v. töil).



Het antwoord luidt dan: lön trimdng, d. i. „ik neem (de opdracht) aan", of: intja Alah (Arab.: in sja 'llah), d. i. „als het God belieft".
Gaat de machtiging direct aan de contractsluiting vooraf, dan trekt de wali zich onmiddellijk na zijn opdracht terug, verlegen als hij is tegenover zijn schoonzoon te staan (vgl. p. 203).
Wanneer in Atjèh de bruidegom binnen gekomen is, openen zijn gezellen een pak, dat zij medegebracht hebben, en waarin o. a. een fraaie slaapmat en een paar kostbare kussens samengerold zijn, die het aanstaande bruidsbed moeten voorstellen. Ook plaatsen zij een bakje (baté), waarin het bedrag der huwelijksgift ligt, en de z.g. „huwelijkssirih" (ranoeb gatib, of: r. nikah) op den voorgrond, de laatste om onder de toeschouwers verdeeld te worden.
Nadat de mat ontrold is, en de kussens daarop zijn neergelegd, hurkt de bruidegom neer in de houding, als bij de godsdienstoefeningen gebruikelijk is. De teungkoe geeft hem nu water uit een kom (moendam), om er zijn mond mede te spoelen, volgens sommigen, opdat hij straks helder zal kunnen antwoorden, volgens anderen, omdat het niet passen zou, den naam van Allah aan te roepen, als de mond nog met spijs- of sirihresten verontreinigd is.
De teungkoe neemt vervolgens plaats tegenover den bruidegom, terwijl de beide getuigen achter hem zitten. Hierop leest hij uit een boekje de Arabische köteuba nikah- (Arab.: choetbah)') voor. Daar veel teungkoe's hiertoe niet in staat zijn, blijft die toespraak ook vaak achterwege.
De teungkoe neemt thans de volle rechterhand des bruidegoms in de zijne 2) en zegt: „wanneer ik uw hand schud, dan moet ge dadelijk antwoorden". Vervolgens doet hij het aanbod (idjab, G: idjöp, Alas: idjap, Arab.: ïdjab) aldus: „ik verbind u in den echt met N., dochter (of zuster enz.) van X, die mij daartoe gemachtigd heeft, onder beding van een bruidschat van drie tail en één peuha" (lön peunikah gata ngön Si N., aneu (sèëdara) Si X, njang ka djiwakilah ba lön ngön djinamèëdjih Ihèë tahé sipeuha).
Hij schudt nu den bruidegom aan de hand tot waarschuwing, waarop deze hem onmiddellijk de woorden der aanname^formule (kaboel, G. en Alas: id., Arab.: qaboel) nazegt: „ik neem haar huwelijk aan tegen een bruidschat van drie tail en één peuha" (lön trimdng nikahdjih ngön djinamèëdjih Ihèë tahé sipeuha).
Daarop zegt de teungkoe: „al fatihah", waarop de aanwezigen gezamenlijk het eerste hoofdstuk van den Koran reciteeren. Eindelijk spreekt hij nog een gebed uit, dat algemeen als huwelijksgebed (doe a nikah) in zwang is en dat
1) Deze toespraak geldt als aanbevolen (soenat) in tegenstelling van die van den Vrijdagsdienst (köteuba djeumeu ah), welke verplicht (wadjib) is. Nog andere soenat-köteuba's zijn: k. seumajang goerana (bij de galat bij eclipsen), k. seumajang lakèë oedjeuën (bij de galat om regen te verkrijgen bij groote droogte) en de k. seumajang oeröë raja (bij de galat's op de beide officieele feestdagen van den Islam).
2) In Gajö houdt de imöm, evenals de Mohammedaansche huwelijkssluiter op Java, alleen een vinger des bruidegoms vast bij de contractsluiting en trekt daaraan op het oogenblik, dat deze hem de formule der „aanname" moet nazeggen. Vandaar dat hier het loon, dat de vader der bruid aan den imöm voor de huwelijkssluiting betaalt, „de vinger van den wetgeleerde" (djari malim) wordt genoemd (zie p. 256).



De bruidschat.
begint met de woorden: „O Allah! schep eendracht tusschen hen beiden, gelijk Gif water en aarde vereenigd hebt enz." Nadat de aanwezigen door hun „amin! hun instemming met die zegenbede betuigd hebben, dankt de bruidegom de aanwezigen door hun één voor één zijn eerbiedigen groet (seumah) te brengen ).
De bruidschat wordt niet immer in het contract vermeld, wat ook volgens de Wet niet verplicht is. Na de contractsluiting gelast de teungkoe aan de getuigen, om het bedrag van den bruidschat te verifieeren.
De o. a. op Java zoo belangrijke adat, dat bij ieder huwelijk de man onmiddellijk na de sluiting van het contract een voorwaardelijke verstooting (tcfliq, d. i. in het Arab. lett.: „het ophangen" n.1. van de talaq, d. i. de verstooting, aan een voorwaarde) over zijn vrouw uitspreekt2), welke gewoonte ook in Atjèh bij de door de pëngoeloe's (ingevolge Stbl. 1910 N°. 659) gesloten huwelijken van niet inheemsche Mohammedanen in het gewest wordt toegepast, is bij de Atjèhers zelf, althans bij de groote massa, niet bekend. Zij is bij hen ook niet noodig, daar de Atjèhsche vrouw, wat haar woning en haar levensonderhoud betreft, van haar echtgenoot zoo goed als onafhankelijk is. Komt dus de ta'lïq als vast aanhangsel van een huwelijk (in dezen vorm eenigszins te vergelijken met onze „huwelijksche voorwaarde", die de Wet overigens niet kent) bij de inheemsche bevolking in het gewest niet voor, wèl wordt de voorwaardelijke verstooting ei door den echtgenoot soms gebezigd als bedreiging voor zijn vrouw in geval van ongehoorzaamheid, bijvoorbeeld in deze formule: „wanneer gij dat huis nog eens binnentreedt, zijt ge door mij verstooten". .
De betaling van den bruidschat (djinamèë, of: djeunamèë3), G: oendjoe , of: ödöt, of: depa, of: regö, of: djelamé, Alas: dapö) door den bruidegom aan den vader van zijn bruid, geschiedt bij de Atjèhers altijd dadelijk na het sluiten der huwelijksovereenkomst; volgens de Atjèhsche adat mag die schuld niet worden uitgesteld, ofschoon de Sjafi'itische wet zulks toch wel toelaat4). De vaststelling
1) In Gajö heeft, of had, men naast de wettige Moslimsche huwelijkssluiting (nikah rahil) nog de z.g. „intieme huwelijkssluiting" (nikah batin), een aan de kettersche mystiek ontleende wijding van het huwelijkscontract. Deze heeft plaats op den avond na de huwelijkssluiting in het bruidsbed, tusschen man en vrouw alleen, zonder getuigen, onder het opzeggen van e paalde, door de respectievelijke imöm's te voren aan den man en de vrouw onderwezen, formulieren, waarbij eerst de vrouw een punt van den omslagdoek van den man vastgrijpt en daarna deze met de rechterhand den rechterduim van de vrouw omvat en nog ander symbolische bewegingen en aanrakingen volgen (Gajö Wdbk. i. v. nikah).
2) Dr. Snouck Hurgronje schrijft: „Zonder de nuttige topinstelling zouden duizenden vrouwen op Java tot hongerlijden gedoemd zijn, tenzij zij zich aan de prostitutie wilden wijden" (Het recht in Ned. Indië dl. 63, 1894, p. 742). Vgl. over de taliq (meit te ^arren met de taqlld = verandering van rechtsschool) verder: De Atjehers dl. 1, p. 381 3J0 (. 1 Achehnese I: 348-356); Dr. Th. W. Juynboll t. a. p. blz. 207—208; H. T. Damstes opstel over „Mohammedaansche vrouwenbescherming" in het Koloniaal Tijdschr. 1917 p. 107. vg. en o de boven gecit. dissertatie van Mr. A. H. van Ophuysen, welke ook een opsomming geeft van
de ta77i?-forniules, op Java in gebruik. ..
3) Djinamèë, afgeleid van djamèë (Mal. djamoë) = gast, dus de gave, die de gas (i. c. de bruidegom) aanbiedt aan hen, die hem gastvrijheid verleenen (i. c. de ouders der bruid), gastmansgave (De Atjèhers dl. 1, p. 370 nt. 1, The Achehnese 1: 339 nt. 1).
4) Wèl komt het niet zelden voor, dat voorname lieden den geheelen bruidschat, na afloop van de contractsluiting, teruggeven (De Atjèhers dl. I, p. 397 nt., The Achehnese 1. 362 n . , en K. F. H. van Langen Atjèh's Westkust p. 459).



der djinamèë heeft, zooals reeds op p. 319 werd opgemerkt, plaats bij gelegenheid van het brengen van het verlovingsgeschenk (mè tanda köng narit) en is door de adat voor elk geval vrij nauwkeurig bepaald; voor de smalle gemeente (ioereilëng ikoe) bedraagt die: één boengkaj (ƒ25) of minder (bijv. één of twee tahé = ƒ 5, of ƒ10); voor den middenstand (oereuëng peuteungahan): twee boengkaj'?, (ƒ50); voor voornamen (oereuëng oelèë): vier boengkaj's (ƒ100); voor dochters van prinsen van den bloede {toeankoe's): „één kati goud" (sikatöë meiït'h), d. i. 20 boengkaj's = ƒ 500. Sommigen, vooral hoofden, hebben een neiging, om de djinamèë op te drijven, soms tot 20 boengkaj'?, toe, alsof het een Soeltanstelg gold. Door dit wegens misplaatsten stand-trots opvoeren van de bruidsgave, blijven hoofdendochters dikwijls lang ongehuwd.
Is hij bij de Atjèhers blijkbaar een samensmelting van den Indonesischen „bruidschat" (koopschat, betaald aan haar vader-eigenaar) met de Mohammedaansche huwelijksgift (mahr, die aan de bruid zelf komt)'), bij de Qajö's en Alassers draagt de bruidschat bij het normale huwelijk nog het karakter van een koopprijs welke, in strijd met de wet van den Islam, aan de ouders der bruid wordt tegoed gedaan, en waarvoor de vrouw uit het stamverband, waarin zij geboren werd, wordt losgemaakt, om voorgoed in den stam van haar echtgenoot te worden opgenomen. De hoegrootheid van de oendjoé' verschilt plaatselijk. In het Meergebied bedraagt die tegenwoordig bij gewone lieden ƒ 80 (voor een dochter van een imöm of toeö ƒ 85, voor die van een rödjö f \00), vermeerderd nog met een goudgewicht ter waarde van 2 töil (= ƒ 40), dus totaal ƒ 120. Soms hangt de bepaling der oendjoe van vraag en aanbod af, in welk geval die gewoonlijk veel hooger is.
Bovendien heeft de hebzucht in het geheele Gajö- en Alasland nog verschillende middelen in zwang gebracht, om den bruidegom tot allerlei bijkomstige geschenken te nopen. Eén daarvan is de pëmara (Alas: pëmëré), die we op p. 320 reeds leerden kennen. Een ander is de pënirön (Alas: pindön), d. i. het bijzondere „verzoek", om het een of ander geschenk (bijv. een buffel, een paard, kleederen, lijfsieraden, enz.), dat namens de moeder, of andere naaste bloedverwanten van het meisje, aan den bruidegom wordt gedaan, dikwijls voorgesteld als gevolg van een gelofte, vroeger bijvoorbeeld tijdens een ziekte van het meisje afgelegd (Het Gajöland p 273 vg.). Tot die bijkomstige geschenken, buiten den bruidschat om, zijn o. a. nog te rekenen: de oepah toeö (Alas: tampal baloe), de penentan (Alas: pëndosi) en de pëntjatjat; het eerste is het geschenk, dat een weduwnaar, indien hij hertrouwt met een maagd, aan deze moet geven; het tweede is de som geld door den bruidegom aan den vader der bruid te voldoen, als zij van slavenafkomst is, terwijl zijn voorvaderen tot de vrije lieden behoorden; het derde is het geldgeschenk, dat de bruidegom aan de huwelijksgift moet toevoegen, indien hij een zichtbaar lichaamsgebrek heeft (Het Gajöland p. 279 en Gajö Wdbk. i. v. tëntan)2).
1) Vgl. Mr. C. van Vollenhoven: Het adatrecht van Ned. Indië dl. I, p. 184.
2) Ook in Atjèh wordt, als de bruidegom een of ander lichaamsgebrek heeft, aan den bruidschat soms een geldsom toegevoegd en wordt die ook wel verminderd, als de bruid een



In het Alasland is de dapö veel lager dan in Gajö en varieert, buiten de daarbij behoorende adatgeschenken, van ƒ 40—ƒ 50, al naar gelang van den stand van den vader van het meisje.
Bij het Gajösche loonhuwelijk (angkap djandji) wordt de betaling opgeschort (p. 303) en bij het inlijfhuwelijk (angkap sah) betaalt de man slechts een kleinigheid, om aan den eisch der Mohammedaansche wet te voldoen (p. 303). Over de regeling van den bruidschat bij het schaakhuwelijk werd reeds gesproken op p. 307.
De bruidschat wordt bij Gajö's en Alassers bij het officieele huwelijksaanzoek vastgesteld. In het Gajöland moet in sommige streken (o. a. in Gajö Loeös) de uitbetaling daarvan (nimbang mas) hebben plaats gehad, vóórdat men tot het nöi böi overgaat, in andere streken geschiedt zij op den dag na de sluiting van het huwelijkscontract. In Alas heeft de betaling van den bruidschat plaats in den ochtend vóór het nangkoeh ngara1 door den simetoeö van den bruidegom aan de ouders der bruid (zie boven p. 331).
Op één bijzonderheid zij ten slotte nog gewezen n.1. deze, dat de aanbieding van den bruidschat, die immer in geld wordt voldaan, in Atjèh altijd vergezeld gaat van een weinig goud, of een gouden voorwerp. Men denke ook aan de aanbieding der këkas in Gajö (p. 330) en die van de radjö moholi in Alas (p. 331). Op de beteekenis van dit gebruik komen we later terug.
Huwelijksgoederenrecht ').
Het Atjèhsche huwelijksgoederenrecht betreft vooreerst eenige giften vóór, bij, of na het aangaan van het huwelijk. De voornaamste hiervan zijn de bruidschat en het verlovingsgeschenk, welker beteekenis reeds in hoofdzaken werd geschetst. Nevens allerlei andere geschenken, waarvan we de meeste in de vorige bladzijden leerden kennen als schijngeschenken, die weer door de tegenpartij met gelijkwaardige tegengeschenken worden gereciproceerd, valt nog te vermelden het ontmaagdingsgeschenk, door den Atjèher wel aangeduid als „belooning voor het openen van het kleed" (ha boeka seuhab). Gewoonlijk bestaat het uit eenige sieraden (een gordel, een polsketting en een vingerring), maar dikwijls ook uit een gave in geld (bij gewone lieden + ƒ 4), die d£ echtgenoot, na de eerste uitoefening der huwelijksgemeenschap, als morgengave onder het hoofdkussen zijner vrouw neerlegt2).
lichamelijke afwijking vertoont, maar dit alles gaat dan in het geheim en de betaling van de djinamèë heeft toch op de gewone wijze plaats.
1) Literatuur: De Atjèhers dl. 1, p. 356 vg., 396 vg. en 401 vg. (The Achehnese I: 327 vg., 361 vg. en 365 vg.); Mr. C. van Vollenhoven: Het adatrecht in Ned. Indië dl. I, p. 184— 187; Het Gajöland p. 273—276.
2) Volgens K. F. H. van Langen zouden, indien een Atjèhsch meisje, dat maagd heet, trouwt en de man in den nacht, waarin de huwelijksgemeenschap plaats heeft, bemerkt, dat zij dit niet meer is, ten teeken daarvan de bultzak en de kussens worden doorgesneden, opdat de vader van het meisje, dit ziende, de helft van den bruidschat teruggeve, om de verbintenis te bevestigen en er geen zaak uit te doen ontstaan (Wdbk. der Atjèhsche taal i. v. bikir). Waar het Atjèhsche meisje als regel reeds als schoolkind uitgehuwelijkt wordt en daarvóór zoozeer door de moeder van de andere sekse wordt gescheiden gehouden, zal het bovenbe-



Alleen wat de vrouw van haar man tot op den 7den dag na de huwelijkssluiting aan sieraden ontvangt, met inbegrip van het verlovings- en van het ontmaagdingsgeschenk, blijven haar onvervreemdbaar eigendom.
Nevens deze giften in verband met het huwelijk, betreft het huwelijksgoederenrecht in de tweede plaats den aanbreng en de verdiensten van beide echtgenooten.
Het aangebrachte goed van beiden bestaat uit: 1°. de peusaka, d. i. datgene, wat door erfenis verkregen is, 2°. beuneuri's, d. z. schenkingen vóór het huwelijk verkregen (vgl. Arab. hibah) en 3°. de hareukat dröë, d. i. wat door eigen vlijt vóór het huwelijk werd verworven.
Alwat de man ten huwelijk meebrengt (atra ba1 koe, of: a. ba ajah = vaderlijk goed, of: peunoelang) blijft van hem, zelfs al heeft het den vorm van geschenken aan zijn vrouw (peunoewöë) na den 7den dag na het huwelijk. Als zijn vader nog leeft, brengt de man, behoudens zijn lijfkleederen, gewoonlijk niets ten huwelijk mede.
Alwat de vrouw in het echtelijk huis aanbrengt (ook: atra ba koe, of: peunoelang genoemd) — in het bijzonder de peunoelang, die ze als uitzetgoed bij het peungklëh van haar vader ontvangt — en de sieraden, tot en met den 7den dag na het huwelijk van haar man ontvangen, blijven van haar.
Man en vrouw houden hun wederzijdsch bezit zorgvuldig gescheiden.
Wat door man en vrouw beiden staande huwelijk wordt aangewonnen door gemeenschappelijken arbeid (atra- of: laba sihareukat, of: atra- of: laba meutjarikat, vgl. Mënangkab.: harta soearang, Jav.: ganagini, of: goenakaja) wordt hun gemeen. In het bijzonder is hierbij aan veldarbeid te denken. In streken, waar men geen rijstvelden heeft, en bij lieden, die een ander dan het landbouwbedrijf uitoefenen (visschers, handelaars, handwerkslieden, enz.), is zulk een vennootschap onbekend en behoudt aldaar elk voor zich het door hem en haar verworven goed. Zóó althans is het in de Benedenlanden van Groot Atjèh. In de Bovenstreken (toenöng) wordt alles, wat gedurende het huwelijk door beiden, of door één van beiden, verkregen wordt, tot de sihareukat gerekend, onverschillig, of de vrouw al dan niet de medewerkster van den man is. Het aandeel der echtelieden in de sihareukat is niet overal gelijk. In de Benedenlanden van Groot Atjèh bestaat de verdeeling in reden van 2 (de man): 1 (de vrouw), in de Bovenlanden de verdeeling in helften ').
Bij ontbinding des huwelijks worden de in gemeenschap vallende goederen in twee helften gedeeld, en gaan de goederen, door ieder der echtgenooten ten huwelijk aangebracht, terug naar den kant, vanwaar zij oorspronkelijk gekomen zijn, al komt het vaak voor, dat eigen verdiensten van den man dan toch maar als gemeen gewonnen goed worden beschouwd.
doelde geval zich wel uiterst zelden voordoen en de Atjèhsche man wel niet dadelijk aan de virginiteit van zijn bruid twijfelen, ook al zijn de zichtbare sporen daarvan niet aanwezig (vgl. Dr. J. Jacobs t. a. p. dl. I, p. 81).
1) De Moslimsche wet wil van zulke adat's niet weten, maar in elk geval naar den maatstaf van het ingebrachte kapitaal en den geleverden arbeid beoordeeld zien, hoeveel aan ieder toekomt (Dr. C. Snouck Hurgronje in „Het recht in Ned. Indië" dl. 63, 1894, p. 734).



Schenkingen, die de kinderen van hun ouders ontvingen (peunoelang), worden bij de boedelverdeeling slechts eenigermate in rekening gebracht, alleen waar de schenking plaats had in den vorm van een contract (met aanbod en aanname) tijdens het leven van den schenker, worden ze bij de nalatenschap (peusaka) in mindering gebracht (vgl. De Atjèhers dl. I, p. 392 nt. 2 en p. 485 en dl. 11, p. 354, The Achehnese I: 357 nt. 6 en 438 en II: 321).
In de derde plaats betreft het huwelijksgoederenrecht het onderhoud van de vrouw gedurende de twee perioden, waarin men haar huwelijkstijd verdeelt. In de eerste periode, de wittebroodsmaanden (peutimang), waarin de vrouw volgens het adatrecht nog door haar ouders wordt onderhouden, is haar man slechts verplicht de biaja boeleuën voor haar ouders mede te brengen (zie boven p. 338). Gedurende de tweede periode, d. i. nadat de vrouw uitgezet is (ka mean&klèh), is de man verplicht, om haar voeding, kleeding, woning en bediening te verstrekken, overeenkomstig haar stand (zie boven p. 338). In de practijk rekent men echter die financieele plichten zelden streng uit; de Wet toch laat de echtgenooten geheel vrij, zooveel van hun rechten prijs te geven, als zij verkiezen. Alle onkosten der eerste bevalling komen vanzelf ten laste van de ouders der vrouw, immers voor iedere boengkaj, die de bruidschat groot is, rekent de peutimang-periode tot en met de geboorte van een volgend kind (p. 338).
In het Gajö- en Alasland kan men van een huwelijksgoederenrecht eigenlijk niet spreken, daar alles, tot de vrouw en kinderen toe, formeel van den man is. In werkelijkheid deelt zij echter met haar man in de goederengemeenschap (G: sara harëkat, Alas: sadö pëntjarin, of: sarikat) en na zijn dood bestaat die
rechtstoestand tusschen moeder en kinderen.
Bij een angkap-huwelijk is de toestand anders. In dat geval toch bezit de man hetgeen hij heeft, slechts als lid van de familie; wordt hij als zoodanig ontróuw, "door zich te verwijderen, dan blijft, hetgeen hem toebedeeld was, m handen der verlaten vrouw, die immers niet aan hem verkocht was (Het Gajo-
land p. 271).
De vrouw brengt ten huwelijk mede, al hetgeen ze van haar vader en andere naaste familieleden aan geschenken (één of meer rollen gevlochten matten, kookpotten, watervaten, kommen, borden, kleedingstukken, sieraden, vee, enz.) als uitzet (G. en Alas: tempah) medekreeg. Op die wijze komt een belangrijk deel van den bruidschat en van de pënirön (Alas: pindön, zie p. 346) weer in het jonge gezin terug. Bij welgestelden overtreffen die bijdragen (pënëmpah) den bruidschat soms vele malen, zoodat deze geheel het karakter van een „schijnkoop krijgt. Sterft de vrouw kinderloos, dan moet de tempah aan haar familie worden
teruggegeven. _ ..
De man brengt gewoonlijk, bij wijze van uitzet, allerlei van zijn vader ontvangen geschenken (G: pënösah) mede, zooals een stuk rijstveld,^ één of meer buffels een afzonderlijk woonvertrek met slaapplaats in zijn huis (pënösah batang roeang), en soms nog andere bezittingen. De aldus uitgezette (G: lèdnön, of: lènan = cfm. Atj. peungklèh) wordt in den regel geacht, het hem competeerend erfdeel van het goed zijns vaders te hebben ontvangen.



Is de bruidschat betaald, dan behoort, zoowel bij Gajö's als Alassers, de vrouw van dat oogenblik dadelijk aan haar man toe, die voor haar levensonderhoud (nëpëkah) heeft te zorgen.
Huwelijksontbinding ').
De ontbinding van het huwelijk door echtscheiding (meutjré) — welke in Atjèh, vergeleken met andere Mohammedaansche landen, zeldzaam voorkomt, wegens de zelfstandigheid van de vrouw en haar inwoning bij haar familie — geschiedt weer zuiver naar de Moslimsche wet. De drie vormen zijn: de eenzijdige verstooting (taleuë\ Arab.: talaq) door den man uitgesproken, het koopen van de verstooting (teuböïh taleuëArab.: choelc) van de zijde der vrouw en de echtscheiding (pasah, Arab.: fasch) door den rechter.
De verstooting van de vrouw door den man, welke hem te allen tijde vrijstaat, zonder dat daarvoor bepaalde redenen behoeven te worden opgegeven, en die binnen de c/aWa/2-periode (Atj.: idah, gesteld op 10ü dagen, zie p. 316) tweemaal teruggenomen (Arab.: roedjoez, maar in Atjèh peudjamèë paki geheeten, omdat daar de verzoening gepaard gaat met het onthalen van een aantal vrome armen) en herhaald kan worden, maar na de derde maal onherroepelijk is, tenware de vrouw eerst met een ander is gehuwd geweest (vgl. p. 316), heeft in Atjèh meestal driemaal tegelijk plaats (taleuë' Ihèë) — wat niet in strijd is met de godsdienstige wet — zoodat de man dadelijk al zijn rechten op zijn vrouw verliest. Deze verstooting is in den regel gegrond op onherstelbaar ongenoegen tusschen de echtgenooten, of doet zich voor in het geval, dat de vrouw bemerkt, dat zij voor haar man de aantrekkelijkheid der jeugd verloren heeft en een medeechtgenoote bij hem meer in de gratie is. Alsdan is het gewoonlijk de vrouw zelf, die om de verstooting vraagt (dl. I, p. 255). Zoo hij daartoe overgaat, neemt de man drie stukjes pinang in de hand, overhandigt die één voor één aan zijn echtgenoote met de woorden: „één taleuëtwee taleuë'~'s, drie taleuëMs, gij zijt mij volkomen als een zuster, zoo op aarde als in het hiernamaals" (sitaleuë\ doea taleuëIhèë taleuë', gata sah sèëdara donja akhérat)2). Daarna geeft men van de verstooting kennis aan den teungkoe van het dorp der vrouw.
Zij behoeft bij de verstooting niet eens tegenwoordig te zijn; de man kan namelijk volstaan met een z.g. „verstootingsbrief" (soerat taleuë') te zenden aan de autoriteiten van haar dorp, houdende de mededeeling, dat hij de taleuë' Ihèë heeft uitgesproken.
De „loskooping van de verstooting" (teuböïh taleuë') komt alleen in de ge-
1) Literatuur: De Atjèhers dl. I, p. 403— 408 (The Achehnese I: 367—371); Dr. J. Jacobs t. a. p. dl. I, p. 86—95 (waarin tal van onjuistheden); K. F. H. van Langen: Atjèh's Westkust p. 461 vg.; Het Gajöland p. 302; Mr. C. van Vollenhoven: Het Adatrecht in Ned. Indië dl. I, p. 187 vg. en p. 238.
2) Volgens Dr. J. Jacobs (dl. I, p. 89) worden ook wel andere voorwerpjes gebruikt, die de ceremonieele aftelling der drie verstootingen vergezellen. Vgl. over dit gebruik als mnemonisch hulpmiddel dl. 1, p. 459 en als symbool ter verzinlijking van de verbreking van den huwelijksband Dr. G. A. Wiiken's „Verspreide geschriften" dl. I, p. 558 nt. 89.



Echtscheiding.
ringere klasse nu en dan voor. De gewone „losprijs" bedraagt naar landsgebruik het dubbele van den bruidschat. Daarom noemt men dit middel, om den man door een geldsom te bewegen, de door de vrouw gewenschte verstooting uit te spreken, ook wel ganda djinamèë (d. i. de tweevoudige bruidschat). Hierbij verkrijgt de vrouw reeds door één taleuë* de onherroepelijke bevrijding van den huwelijksband.
Het meest overeenkomend met onze echtscheiding is die op den eisch van één der partijen, feitelijk van de vrouw, want voor den man is de verstooting een veel eenvoudiger wijze, om zich van zijn vrouw te ontdoen. De gevallen, waarin de Wet de fasch toelaat, zijn echter weinig in aantal en vaak zeer moeilijk te bewijzen. De heer H. T. Damsté merkte naar aanleiding daarvan niet onaardig op '): „Het klinkt paradoxaal, maar het is een feit, dat in een Mohammedaansch land de vrouwen vaak aan de Heidenen zijn overgeleverd". En hij schrijft dan verder: „De man kan zijn vrouw mishandelen, verwaarloozen, haar onthouden, wat zij behoeft tot haar onderhoud en dat harer kinderen, hij kan haar verlaten desnoods en wegtrekken naar een ander land, zonder dat het redenen kunnen zijn voor een consciëntieus rechter, om het huwelijk te ontbinden (pasah). Alleen wanneer hij onvermogend is haar te geven, wat haar toekomt, en zij dit kan bewijzen, alleen dan kan zij echtscheiding verkrijgen. Is hij daartoe wél in staat, maar enkel niet genegen, dan kan de rechter den man vermanen en berispen, maar het huwelijk ontbinden, dat kan hij in dat geval niet!" Inderdaad is de positie der echtgenoote volgens het Moslimsche recht in veel opzichten een misdeelde. Intusschen heeft Dr. Snouck Hurgronje er op gewezen, dat voor haar in veel Mohammedaansche landen in de practijk een veel gunstiger opvatting geldt, gegrond in maatschappelijke toestanden, die de Islam bij zijn komst aldaar aantrof en niet vermocht uit te roeien (De Atjèhers dl. I, p. 381, The Achehnese 1:349). Dit is ook met Atjèh het geval. De vrouw aldaar zal niet licht tot het eischen van pasah overgaan, omdat, ook al wordt ze jaren lang aan haar lot overgelaten, het haar toch niet aan een woning en levensonderhoud ontbreekt.
Waar evenwel een beroep op de hoeköm pasah (het Moslimsche echtscheidingsrecht) wordt gedaan, geschiedt dit in Atjèh tegenwoordig bij den Oeleêbalang of bij de moesapat (zie boven p. 271). Werden vroeger vaak /?aso/z-quaesties door den besturenden Europeeschen ambtenaar behandeld, bij gouverneurs-missive van 7 Februari 1912 N3. 26'35 werd voor de afdeeling Groot Atjèh bepaald, dat waar niet uitdrukkelijk, hetzij van den kant der hoofden, hetzij door belanghebbenden zelf, de tusschenkomst van het bestuur voor de uitspraak van de pasah en daarmede verband houdende aangelegenheden wordt ingeroepen, dat zich ex-officio van
alle inmenging kan onthouden.
Voor wat de Onderhoorigheden betreft, werd bij gouverneurs Bt. 16 September 1915 N°. 477/9 voorgeschreven, dat alleen de hoofden, die de z.g. Korte Verklaring hebben geteekend, gerechtigd zijn tot het uitspreken van de pasah 2).
1) In het Koloniaal Tijdschrift 1917 p. 1079.
2) Bij wijze van uitzondering werd bij gouverneurs-besluiten dezelfde bevoegdheid ook toegekend aan de navolgende hoofden: bij Bt. 20 October 1915 N°. 537/9 aan de oelèèbalang-



Verder zij hier nog aan toegevoegd, dat voor de niet inheemsche Mohammedanen in het gewest het kennisnemen van verstootingen en herroepingen van verstootingen geregeld is bij de Huwelijksordonnantie in Stbl. 1910 NT. 659, toegelicht bij Bb. 7375 en aangevuld bij gouverneurs Bt. 21 October 1912 N '. 3/29, voorkomende in Adatrechtbundel dl. XII, p. 287 vg. a In streken, als Gajö en Alas, waar het koophuwelijk voorkomt, is echtscheiding vanzelf zeldzaam: het is het opgeven van een goed van waarde. Ook het trouwen op rijper leeftijd en de hooge kosten, daaraan verbonden, maken, dat men daar niet zoo lichtvaardig tot een echtverbintenis overgaat. De Gajö's onderscheiden: tjëré bantji, of: tjëré moerip, d. i. kwaadwillige huwelijksontbinding (wegens twist of haat) en tjëré kasih, of: tjëré maté, d. i. huwelijksontbinding in
liefde (door den dood).
De huwelijksontbinding door verstooting (tala ) komt, wat Gajö betreft, in het Meergebied zelden of niet voor, wèl nu en dan in Gajö Loeös, doch tala is daar slechts de Moslimsche benaming voor een overwegend heidensche ceremonie: man en vrouw (de laatste is reeds te voren tot haar familie teruggekeerd) komen met een aantal van hun respectievelijke saudörö's samen in het huis van den rödjö van den man. De autoriteiten van de kampoeng des mans zoowel als van de familie der vrouw zijn tegenwoordig. Na afloop der voorafgaande besprekingen nemen de man en de vrouw elk een uiteinde van een stuk rotan in de hand, dat doorgesneden wordt, terwijl de man tot de vrouw zegt: „één tala , twee lala , drie tala\ vier tala\ zoowel in deze als in de andere wereld zult ge voor mij geheel aan een saudörö gelijk zijn" (kësa tala , këdoeö tala , këtigö tala , kampat tala\ sah kö ari dëniö irri sawah koe akérat kën saudörökoe). Onmiddellijk nadat dit heeft plaats gehad, rennen de man en de vrouw ieder in tegenovergestelde richting weg en gaan zich baden in de rivier (Gajö Wdbk. i. v. talak II en Het Gajöland p. 302).
Ook de pasah komt in het Gajöland slechts bij hooge uitzondering voor; de meeste Gajö's kennen den term niet eens, doch in Gajö Loeös wordt wel door pasah het huwelijk ontbonden van een vrouw, die in angkap-huwe\l\k getrouwd is met een Atjèher, wanneer deze naar zijn land teruggekeerd is en dus, naar men mag veronderstellen voor goed, haar verlaten heeft, wat nogal eens voorkomt (Gajö Wdbk. i. v. pasah en Het Gajöland p. 302).
3. Erfrecht ').
Voor vererving komen in aanmerking: eenerzijds het ambt van een overledene, anderzijds zijn goederen. Erfelijk zijn in Atjèh, in normale gevallen, zoowat alle
lapan van Ara Boengkö', Boeah, Seuleumac en Pirar (Lhoc Soekon), bij Bt. 12 Januari 1916 N°. 713/9 aan de oelèëbalang-lapan van Blang Gloempang en Ara Keumoedi (Lho Soekon) en bij Bt. 29 Mei 1916 N°. 197/9 aan de hoofden der onder den Oelèëbalang van Tjoenda ressorteerende z.g. Boelöh-landschappen (vgl. boven p. 217).
1) literatuur: De Atjèhers dl. I, p. 481-487 (The Achehnese 1: 434—439); Dr. J. Jacobs t a p. dl. I, p. 358—371; K. F. H. van Langen: Atjèh's Westkust p. 462; Mr. C. van Vollenhoven: Het adatrecht van Ned. Indië dl. I, p. 190-195; Het Gajöland p. 95, 315-319.



Erfrecht
ambten. Daar hierover vroeger reeds het noodige is gezegd, kan thans tot een bespreking van het eigenlijk gezegde erfrecht worden overgegaan. Allereerst bij de Atjèhers.
Was de overledene gehuwd, dan behooren tot zijn of haar nalatenschap (.teuningaj, of: peuningaj, of: peuninggalan, of: peusaka):
1°. de ten huwelijk gebrachte goederen (p. 348);
2°. de eigengewonnen goederen (p. 348);
3°. de helft der gemeen gewonnen goederen (p. 348); de andere helft wordt niet geërfd, maar uit den boedel afgezonderd ten behoeve van de(n) langstlevende(n) echtgenoot.
Met het verdeelen van den boedel (weue peusaka, of: w. pra'é) wacht men, totdat alle hoofdzaken, die tot de lijkbezorging behooren, met name het „planten der grafsteenen" (poela batèë), zijn afgeloopen, d. i. veelal tot den 44sten, of den lOOsten, dag.
De Wet schrijft voor, dat, alvorens tot boedelverdeeling wordt overgegaan, alle schulden van den overledene moeten worden afgedaan, waaronder ook alle kosten der lijkbezorging gerekend worden. Volgens den Atjèhschen adatregel: maté agam inöng tanöm, maté inöng agam tanöm, worden de kosten der begrafenis (meunaté, of: beulandja maté) echter niet van de nalatenschap afgetrokken, maar komen zij voor rekening van de(n) overlevende(n) echtgenoot. Alleen bij begrafenis van een weduwe of weduwnaar komen de kosten ten laste van den boedel. Een weduwe, die haar man liefhad, en over de noodige middelen beschikt, zal zich aan die traditie niet licht onttrekken en ook de weduwnaar neemt de kosten van de uitvaart zijner overleden vrouw gewoonlijk gaarne voor zijn rekening, zoo hij daartoe niet volstrekt buiten staat is. Intusschen is het Atjèhsche begrip „begrafeniskosten" veel ruimer, dan wat de Wet daaronder verstaat. Nemen volgens deze de verplichtingen der achterblijver.den jegens een doode met de begrafenis een einde, de Atjèhers rekenen daar ook toe de godsdienstige maaltijden (kanoeri) op den 3den, 5den, 7den, lOden, 30sten, 40sten en 44sten dag na den dood. Deze kanoeri's mogen, bezien uit het oogpunt van den Inlander, bijzonder bevorderlijk zijn voor de zielerust van de(n) overledene, met de belangen der erfgenamen en der crediteuren houden ze allerminst rekening. Worden de daarvoor te maken onkosten uit de nalatenschap bestreden, dan schiet er gewoonlijk niet veel meer te verdeelen over en visschen de belanghebbenden achter het net. En neemt de overlevende echtgenoot ze voor zijn of haar rekening, dan zijn ze aan die zijde een niet licht te tellen geldelijke last. Een verstandige weduwe zal dan ook telkens den bloedverwanten van haar man mededeeling doen van de te geven maaltijden en de daaraan te besteden sommen in overleg met hen bepalen (De Atjèhers dl. I, p. 479, The Achehnese 1:432). Van een vrouw, die nog niet „uitgezet" (peungklèh) is, komen de kosten van lijkbezorging, doodenmaaltijden enz. ten laste harer ouders. Echter wil de wellevendheid, dat haar weduwnaar dan zijn schoonouders beleefd laat verzoeken, één der kanoeri's voor zijn rekening te laten (De Atjèhers dl. 1, p. 400, The Achehnese 1:364). Vaak wordt bij laatste „opdracht" (poemeusan, of: peuneusan, of: wasiët, of: wasiët, of: amanat) bepaald, hoeveel aan begrafeniskosten zal worden besteed en de
23



opdrachtgever stelt er dan gewoonlijk prijs op, die uitgaven zoo hoog mogelijk op te voeren, opdat ook het hemelsche loon (pahla), dat hem in het hiernamaals wacht, even overvloedig moge zijn. Aan den anderen kant houdt de zuinige Atjèher echter ook wel zóóveel rekening met het practische leven, dat zulke opdrachten niet altijd naar den letter worden nageleefd en de langstlevende echtgenoot zal met zijn of haar uitgaven voor de lijkbezorging wel degelijk rekening houden, met hetgeen hij of zij van de nalatenschap te wachten heeft.
Wat hierboven over de begrafeniskosten is gezegd, geldt in het algemeen ook voor de uitgaven, aan het „planten der grafsteenen" verbonden, die evenmin uit den boedel worden bestreden. Bij den dood van de vrouw zorgt haar echtgenoot daarvoor. Deze zou als een man zonder eergevoel beschouwd worden, wanneer hij een nieuw huwelijk sloot, vóórdat hij voor het poela batè'ê had gezorgd. Bij den dood van den man nemen zijn wali's die kosten voor zich, of als de weduwe ze voor haar rekening wil nemen, moet zij hun daartoe vergunning vragen. Als we hieronder (p. 361) den rechtstoestand van onmondigen nagaan, zullen we zien, dat evenzoo de bloedverwanten van een overleden man hun aanspraken op bemoeienis met de opvoeding van nagelaten kinderen tegenover de weduwe eerst kunnen laten gelden, nadat zij voor het plaatsen der grafsteenen gezorgd hebben (vgl. de Atjèhers dl. 1, p. 478, The Achehnese 1: 432).
Onder de bevoorrechte schulden van den boedel noemen de Arabische juristen, behalve de begrafeniskosten, nog uitdrukkelijk de schulden „aan Allah", d. z. schulden wegens niet nagekomen godsdienstplichten tijdens het leven. In het bijzonder wordt wel een som uit de nalatenschap bestemd, om voor den overledene de bedevaart naar Mekka te laten doen, als hij daartoe tijdens zijn leven wel in staat was, maar zulks verzuimde. Ook in Atjèh komt dit bij gegoeden wel eens voor en wordt alsdan een korting (gewoonlijk ƒ25—ƒ100) van den boedel afgehouden, om den plaatsvervanger (badaj hadji) als loon uit te betalen (vgl. De Atjèhers dl. I, p. 481 en dl. II, p. 339, The Achehnese 1: 435, 11: 308). Een andere soort van schuld aan Allah, die men nu en dan uit de nalatenschap voldoet, is de „boete" (Arab.: fidjah) voor de verplichte ritueele godsdienstoefeningen, door den overledene tijdens zijn leven verzuimd. In Atjèh worden deze boeten (padiah seumajang), die steeds in het graan des lands moeten worden voldaan, bij vermogende lieden soms van hun nalatenschappen afgezonderd ten behoeve der armen, n.1. één tjoepa" (= '/2 are — 2 kaj) ongepelde rijst voor elk der verzuimde vijf galat-tijden (watèë limöng). Hétzelfde geldt ook voor de padiah's wegens verzuimde Vasten, welke berekend worden tegen één tjoepa ongepelde rijst voor eiken dag verzuim. De smalle gemeente houdt zich echter niet met de pocf/ö/z-voorschriften op (vgl. De Atjèhers dl. I, p. 482—485, The Achehnese 1:435—438). Daar de Hanafitische-school de vervanging van het graan bij de spijsuitdeeling door de waarde in geld volkomen vrijlaat, wordt soms van het ons reeds bekende middel van het bale meudeuhab (dl. 1, p. 383 en boven p. 270 en 319) gebruik gemaakt en voor de padiah alsdan ƒ 10—ƒ200 betaald ten behoeve van de armen, d. w. z. van hen die, werkelijk of voorgewend, gebrek aan een religieus leven paren (de z.g. paki meuseukin, zie boven p. 207).



Erfrecht.
Tot de schulden der nalatenschap behooren verder nog het boedelrecht (ha pra é) en eindelijk die, voortspruitende uit verbintenissen, door den erflater tijdens zijn leven aangegaan. De crediteuren moeten hun vorderingen indienen op den sterfdag (oeröë maté), daar zij anders niet worden geaccepteerd.
Is de nalatenschap niet, of slechts net, toereikend, om de schulden te-voldoen, dan komt het niet tot vererving. Hebben de erfgenamen geen recht op de door den erflater nagelaten goederen, dan na de volledige afdoening zijner schulden, omgekeerd zijn zij ook niet aansprakelijk voor de onbetaalde schulden. Wordt het credit van den boedel door het debet overtroffen, dan worden de schulden naar evenredigheid verminderd. Vroeger kwam het wel voor, dat een schuldeischer de begrafenis trachtte tegen te houden (theun, of: teuheun)'), door bijvoorbeeld schrijlings over de doodkist te gaan zitten (gidoeë kreunda), om de nabestaanden tot betaling zijner vordering te dwingen.
Wat, na aftrek der schulden, van de nalatenschap mocht overblijven, vermeerderd met de geïnde vorderingen, vererft haast altijd volgens versterfrecht. Het voorschrift der Mohammedaansche wet, dat men bij testament (Arab. wagijjah) over ' van zijn vermogen mag beschikken, en wel in den vorm van legaten, en ten behoeve van hen, die geen versterf-erfgenamen zijn, wordt in Atjèh algemeen erkend, maar zeer zelden toegepast. Maar wèl komt het vaak voor, dat de Atjèher, die gevoelt spoedig te zullen sterven, zijn uitersten wil (zie boven p. 353) kenbaar maakt omtrent de wijze, waarop hij zijn goederen het liefst onder zijn erfgenamen verdeeld zag, de plaats waar hij begraven wenscht te worden, enz. Zulke laatste opdrachten geschieden nooit schriftelijk, maar wèl steeds in tegenwoordigheid van getuigen, waaronder veelal de dorpsautoriteiten. Zij worden uit piëteit meestal opgevolgd, al hebben zij volgens de Wet geen bindende kracht (vgl. De Atjèhers dl. I, p. 310, The Achehnese 1:287).
Zooals bekend, is het Moslimsche erfrecht (hoeköm pra'é, Arab.: cilm al-fariFidh) tweeledig. Men heeft vooreerst de koranische erfgenamen (peureulèë, Arab.: ahl al-fardh), dat zijn bepaalde personen (vooral vrouwen), die in den Koran uitdrukkelijk als erfgerechtigd worden genoemd en aan wie een vast aandeel (praé, Arab.: fara^idh) in de nalatenschap wordt toegekend. In de tweede plaats de natuurlijke erfgenamen (oseubah, Arab.: 'agabah), dat zijn zij, die eerst in aanmerking komen, als de koranische erfgenamen hun vaste erfportiën hebben ontvangen 2).
Onder de koranische- zoowel als onder de natuurlijke erfgenamen zijn er sommigen, die elkander uitsluiten (pado!, Arab.: hadjb)3). Terwijl, om een aan Dr. Th. W. Juynboll's „Handleiding" p. 249 vg. ontleend voorbeeld te noemen, dochters in het algemeen tot de koranische erfgenamen behooren, gaat dit recht
1) Vgl. over dit gebruik bij andere volken in en buiten den Archipel Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. II, p. 404 vg.
2) Vgl. over het erfrecht dier koranische erfgenamen en der Cacabah de „Handleiding" van Dr. Th. W. Juynboll p. 248 vg.
3) Padö', moepad'o- — aan het gezicht onttrokken, verscholen; poepadöc iets aan het gezicht onttrekken.



voor haar verloren, ingeval zij tegelijk met zoons van den erflater (dus tegelijk met haar broeders) erven en wordt haar erfdeel alsdan geëvenredigd aan dat der zoons. Om deze reden wordt een dochter, ervende tegelijk met een zoon van den erflater, evenals deze laatste öseubah genoemd, en wel — ter onderscheiding van den manlijken, dus den eigenlijken öseubah (öseubah keu dröë, Arab.: cagabah bi-nafsihi, d. i. öseubah „door zichzelf") — aangeduid met den naam öseubah lé oereuëng la én (Arab.: Qa$abah bfl-ghairi), d. w. z. „door een ander" tot öseubah gemaakt. Ook worden de volle zuster benevens de halfzuster van vaderszijde, wanneer zij erven tegelijk met een dochter of zoonsdochter van den erflater, öseubah genoemd. In dat geval toch ontvangen zij niet haar vaste koranische erfportie, maar slechts hetgeen van de nalatenschap overblijft, nadat alle koranische erfportiën aan de daarop rechthebbenden zijn uitgekeerd, evenals de manlijke öseubah's. Om die reden noemt men de volle zuster (resp. de halfzuster van vaderszijde) in een dergelijk geval öseubah ngön oereuëng la én (Arab.: ca$abah mtfdl-ghairi), d. i. öseubah als ervende tegelijk „met een ander".
Indien er noch koranische- noch natuurlijke erfgenamen zijn en tevens de schatkist (Arab.: bait al-mal) niet behoorlijk en ten bate der Moslims beheerd wordt, verkrijgen, volgens de Wet, de z.g. dzawoeJl-arham, d. z. de bloedverwanten, die den erflater in de vrouwelijke lijn van afstamming bestaan, benevens de vrouwen, die niet als koranische erfgenamen kunnen optreden, recht op erfenis (Dr. Th. W. Juynboll's „Handleiding" p. 246). Dat zijn in Atjèh dus de karöng's (zie p. 295). Dezen worden echter nooit tot de erfenis geroepen. Zijn er geen peureulèë's en ook geen öseubah's, dan treedt volgens de Atjèhsche adat direct de Oelèëbalang als erfgenaam op. Ook de nalatenschappen van vreemdelingen, die in Atjèh sterven, zonder daar een huisgezin gevormd te hebben, vervallen aan de Oelèëbalang'?, (vgl. De Atjèhers dl. I, p. 123, 135, 310, 486; The Achehnese I : 117, 129, 286, 439). Het beheer hiervan is aan geen regeling gebonden. Slechts in zeer enkele streken, waar men bijzonder verlichte Oelèëbalang's vindt, wordt van een en ander wel boek gehouden. Eenig toezicht daarop van bestuurswege zou o. i. zeker niet overbodig zijn.
De voornaamste afwijking van het Mohammedaansche versterfrecht in Atjèh betreft het erfrecht der echtgenooten, dat thans onze aandacht vraagt. Volgens de Wet treedt de weduwnaar of weduwe als onuitsluitbaar koranisch erfgenaam op. Naar Atjèhsch adatrecht zijn twee gevallen te onderscheiden:
I. Geval, dat de vrouw sterft.
a. Het peungklèh (p. 338 vg.) heeft nog niet plaats- gehad.
De vrouw bezit in dat geval gewoonlijk nog niets. De weduwnaar kan dan dus ook niet van haar erven (meuteumeung-, of: meuteumèëpeusaka). De adatinstelling van het „weduwe- of weduwnaarsrecht" (ha* balèë)') komt aan dat gemis tegemoet, d. w. z. hij krijgt dan de helft van den bruidschat terug, welke
1) Balèë (Q. en Alas: baloe) beteekent in Atjèh zoowel weduwe als weduwnaar (ook: gescheiden vrouw); ter onderscheiding ook wel agam balèë, of: agam boedjang = weduwnaar, en inöng balèë = weduwe (of: gescheiden vrouw).



Erfrecht der echtgenooten.
som den naam van ha balèë draagt. Hierbij dient nog even te worden teruggekomen, op een bijzonderheid van den Atjèhschen bruidschat, waarop vroeger reeds terloops werd gewezen (p. 336), n.1. dat bij de vaststelling daarvan tweeërlei beding mogelijk is:
1°. het beding, dat niets wordt gerestitueerd (djinamèë toeëng — „in ontvangst genomen bruidschat") — d. i. overeenkomstig de hoeköm. In dit geval heeft de weduwnaar recht op de ha balèë-,
2°. het beding, dat de helft zal worden terugbetaald (djinamèë köh = „gehalveerde bruidschat") — d. i. overeenkomstig de adat. Ook in dit geval wordt bij de huwelijksvoltrekking wèl de heele bruidschat betaald, maar eenige dagen later ontvangt de schoonzoon de helft daarvan terug. Bij het toeëng meunarö krijgt de moeder der bruid die helft als peunoelang weerom (p. 336). Sterft nu de jong getrouwde vrouw vóór het peungklèh heeft plaats gehad, dan vraagt haar moeder eerst, om die haar nog toekomende peunoelang, waarop de man op zijn beurt om de ha balèë vraagt. b. Het peungklèh heeft reeds plaats gehad.
Alsdan ontvangt de weduwnaar het gewone hem toekomende koranische erfdeel, n.1.: '/2 als er geen kinderen zijn, '/* als die er wèl zijn (Koran IV : 13). Daar de man nu niet meer als bekocht wordt beschouwd, is er van ha* balèë ook geen sprake.
In beide gevallen (onverschillig of het peungklèh al dan niet heeft plaats gehad) kan de weduwnaar een nieuw huwelijk aangaan met een zuster of andere naverwante plaatsvervangster zijner overleden vrouw (poelang balèë), in welk geval formeel wel weer een nieuwe koopschat moet worden betaald, die echter in stilte wordt teruggegeven. Gaat hij tot zulk een vervanghuwelijk (sororaat)') over, dan ziet hij in het geval sub a van de ha balèë en in het geval sub b van zijn legitiem aandeel in de peusaka zijner overleden vrouw af, welk aandeel alsdan aan zijn nieuwe vrouw komt. 11. Geval, dat de man sterft.
Of het peungklèh der weduwe al of niet heeft plaats gehad, doet hier niet ter zake. Zij ontvangt haar koranisch erfdeel van de nalatenschap van haar man, n.1.: '/4 als er geen kinderen zijn, '/8 als die er wèl zijn (Koran IV :14). Is de overledene onvermogend, dan heeft de weduwe aanspraak op een geldsom, gelijk aan de helft van den bruidschat (ha balèë). Ook kunnen de mannelijke bloedverwanten of wali's van haar man haar, als zij daartoe nog in de termen valt, een nieuw huwelijk (poelang balèë) aanbieden, hetzij met één hunner, hetzij met een door hen opgezochten candidaat, liefst uit hun familie,
1) Naar analogie van den straks te noemen term leviraat (v. h. Lat. levir = broeder van den echtgenoot), noemt J. G. Frazer het daarmede parallel loopende vervanghuwelijk het sororaat (v. h. Lat. soror — zuster). Hij schrijft: „The two customs are in fact correlative; they present in all probability two sides of one original custom, and it is convenient to give them corresponding names" (Totemism and Exogamy dl. IV, p. 140 en Folklore in The Old Testament dl. II, p. 263 vg.).



in ruil voor den gestorvene. Ze is echter volkomen vrij, om met terzijdestelling van zulk vervolg- of zwagerhuwelijk (leviraat) hetzij niet, of met een ander te hertrouwen. Ook hier wordt het poelang fta/èë-huwelijk in den Mohammedaanschen vorm gesloten, dus met betaling van een bruidschat, al geschiedt dit laatste slechts voor den vorm. Van een weduwerecht {ha balèë) is alsdan natuurlijk geen sprake ').
Executeurs-testamentair zijn in Atjèh niet bekend. Wat er na iemands overlijden met zijn goederen moet gebeuren, geschiedt bij gemeen overleg en de verdeeling heeft gewoonlijk in der minne plaats. Alleen wanneer de erfgenamen het onderling niet eens kunnen worden, wordt de bemiddeling van den Oelèëbalang ingeroepen (zie boven p. 252), die dan aan zijn kali, of een anderen hem ten dienste staanden oelama, de berekening der erfporties opdraagt, waartoe gebruik wordt gemaakt van uit Arabische rechtsboeken getrokken tabellen van erfrecht (djoedoeë pra é).
Bij de verdeeling wordt in hoofdzaak het Moslimsch recht gevolgd. Dat daarbij de rijstvelden en het vee aan de zoons, de huizen, erven en sieraden aan de dochters worden toebedeeld, is opzichzelf niet met dat recht in strijd. De meeste huizen, die men in een gampöng vindt, zijn dan ook vrouwelijk bezit; mannen bezitten als regel geen huizen. De voornaamste afwijkingen van het Mohammedaansche erfrecht kwamen hierboven reeds ter sprake n.1.: 1°. de afzondering van de helft der atra sihareukat uit den boedel ten behoeve
van den langstlevenden echtgenoot (p. 348);
2°. de bijzondere bepalingen omtrent het erfrecht der echtgenooten (p. 356 vg.); 3°. de gewoonte, dat geschenken (peunoelang) der ouders aan hun kinderen bij
de boedelverdeeling eenigszins worden in rekening gebracht (p. 349); 4°. de regel, dat de sieraden, door den man na den 7den dag van het huwelijk aan zijn vrouw gegeven, tot zijn boedel behooren (p. 348).
In het Gajöland worden de nalatenschappen (tënaring, of: pësaka, of: poesaka, of: manah), zooals reeds opgemerkt (p. 252), maar zelden overeenkomstig het Mohammedaansche erfrecht (hoekoem prail) verdeeld (bagi). Van het daar bestaande aloude adatversterfrecht, dat in detail's plaatselijk verschilt, geeft Dr. C. Snouck Hurgronje de volgende algemeene beschrijving (Het Gajöland p. 316—319).
De hoofdtrek ligt wel in de uitsluiting der vrouwen van het erfrecht, daar ze theoretisch niets kunnen bezitten. De „verkochte" dochter behoort niet meer tot de familie en heeft gewoonlijk al een uitzet (tempah, zie p. 349) gehad. De erfgenamen zijn bij uitnemendheid de zoons; de erfenis gaat hun, zooals we zagen (p. 349), reeds bij het huwelijk vooruit. De verschillende zoons verlaten successievelijk het ouderlijk huis, om zelf een huishouding te vestigen. De eenige, die niet zelfstandig wordt, is de jongste (bëngsoe); hij blijft in het vaderlijk huis
1) Voor bovenbedoelde uiteenzetting van het erfrecht der echtgenooten werd vooral van eigen aanteekeningen gebruik gemaakt, die op sommige punten afwijken van de voorstelling gegeven in De Atjèhers dl. I, p. 399, 400, 444 (The Achehnese 1: 364, 403).



Bevoorrechting van den jongsten zoon bij de Qajo's.
en vormt met zijn ouders één gezin (ölang). Hij is daarom hun natuurlijke verzorger in hun ouderdom, degeen die eenmaal voor hun begrafenis zal zorgen en in verband daarmede recht heeft, op al hetgeen zij nalaten. Daarom ontvangt hij ook van zijn vader een uitzet, dat gewoonlijk ongeveer het dubbele bedraagt van dat zijner broeders, maar soms ook aanmerkelijk hooger is. Maakt het een belangrijk veelvoud uit, van hetgeen elk zijner broeders ontving, dan wordt het betamelijk geacht, dat hij hun uit de nalatenschap, na aftrek van alle kosten der lijkbezorging, wat daarvan toedeelt.
Zijn bij den dood des vaders sommige zoons gehuwd, anderen nog ongehuwd, dan neemt de laatst gehuwde, bij wien de ouders gewoonlijk inwonen en met wien ze één ölang vormen, ten opzichte der jongeren de plaats van den vader in en beheert dus ook de nalatenschap. Hij huwelijkt zijn nog ongetrouwde zusters tijdig uit en zorgt, dat zijn jongere broeders zooveel mogelijk tot hoofden van gezinnen worden. Zoodra nu een jongere broeder in het huwelijk treedt, neemt deze de plaats in, die zijn naastvolgende had. En zoo voort, totdat de beurt van trouwen aan den laatste komt. Het komt in de practijk echter wel voor, dat men die omslachtige adat achterwege laat en dat de laatstgehuwde zoon bij 's vaders dood in diens plaats blijft optreden, totdat allen gehuwd zijn. Ten slotte behoort hij dan echter, hetgeen nog van 's vaders goed overbleef, aan den bengsoe over te geven. Speciaal wat niet voor verdeeling vatbaar is, zooals lijfgoederen, wapens, enz. komt uitsluitend aan deze toe.
Sterft de bengsoe vóór den dood zijns vaders en laat hij kinderen na, dan treden dezen, met name de mannelijke, in zijn plaats en in zijn rechten; gedurende hun minderjarigheid zorgt.een der oudere broeders voor hen en gebruikt daarvoor, zooveel mogelijk, hun erfdeel. Laat hij alleen dochters na, dan gaat zijn erfdeel over op zijn oudere broeders, die hiertegenover de verplichting hebben, om voor die kinderen zorg te dragen en ze later, naar hun beste weten, uit te huwen. Eén dier meisjes wordt dan gewoonlijk door angkap uitgehuwelijkt „opdat het zaad niet uitsterve" (kati nti maté inih), naar men zegt.
Heeft een overledene alleen dochters, dan komt de zorg voor dezen aan den jongste van de oudere broeders des vaders, die haar op tijd heeft uit te huwelijken en, op grond van het daareven genoemd beginsel, zorg draagt, dat het geslacht van zijn broeder niet uitsterft.
De kinderloos gestorven bengsoe wordt, wat de speciale betrekking tot zijn vader betreft, door den naast-oudere vervangen.
Dochters krijgen slechts dan een belangrijk deel van de nalatenschap van haar vader, wanneer zij geen broeders hebben en door angkap met vreemdelingen gehuwd zijn. Hebben zij broeders, dan neemt de jongste van dezen de nalatenschap, zelfs ingeval de vader met de jongste gehuwde dochter één gezin gevormd mocht hebben. Heimelijk ziet men wel vaders hun door a^top-huwelijk getrouwde dochters bij het leven bevoordeelen, maar even vaak ziet men ook, dat de zoons na den dood van den vader weer alles ongedaan maken, omdat zij de rechtmatigheid van zulke schenkingen ontkennen.
De meeste Gajö's laten bij hun dood nauwelijks genoeg na, om de kosten



eener eerlijke lijkbezorging te bestrijden, zoodat er weinig te verdeelen overblijft. Testamentaire beschikkingen komen niet voor, wèl opdrachten (manat, vgl. Atj.: amanat) bij overlijden (Gajö Wdbk. i. v. manat).
In het Alasland komen de regels van het erfrecht (ngalokën pësakö, of: ngalokën tënading, d. i. „in ontvangstname van het erfgoed") in veel opzichten met die in Gajö overeen; bijzonderheden daarover zijn echter niet met zekerheid bekend. Alleen geldt hier (evenals in de Bataklanden) bevoorrechting van den oudsten en den jongsten zoon (ana sëntoeö en ana sampoen).
Evenals in eigenlijk Atjèh, komt ook in Gajö en Alas het leviraatshuwelijk voor, in Gajö onder den naam van mëngalih (lett.: „verplaatsen"), in Alas onder dien van sambat (lett.: „verbinden"). Omtrent het mëngalih lezen we in „Het Gajöland" (p. 296) het volgende.
Wanneer de vrouw haar man door den dood verloren heeft, terwijl zij nog in de termen valt, om een nieuw huwelijk te sluiten, tracht zijn familie — vooral wanneer er kinderen zijn, maar ook zonder dat — haar wel te behouden, door haar met een broeder of neef van haar vroegeren echtgenoot in het huwelijk te vereenigen. Ook neemt men wel een fictie te baat: men neemt als huwelijkscandidaat een vreemdeling in het geslacht op (mënjahan, zie p. 304). Tegen deze soort van leviraatshuwelijk hebben de ouders der vrouw geen recht van verzet, maar men geeft er hun toch officieel kennis van en zendt hun een zeker bedrag (tegenwoordig ± f 2.50), dat moemaloe, of: poemaloe heet. Bij dit nieuwe huwelijk treedt haar vader (of andere naaste mannelijke bloedverwant) weer als walt der vrouw op. Zoodra zulk een verandering echter met verhuizing gepaard zou gaan, en de vrouw dus onder het gezag van een ander familiehoofd zou komen, moet zij eerst naar haar familie worden teruggebracht en over de nieuwe echtverbintenis, de huwelijksgift enz. overlegd worden.
Maar het leviraatshuwelijk heeft niet altijd plaats; soms vindt men het-beter, dat de jonge weduwe teruggegeven wordt aan haar ouders, of aan hen, die hun plaats innemen. Zoolang de familie des mans, met of zonder behulp van een nieuw huwelijk, voor de vrouw zorgen wil, en zij hiermede genoegen neemt, hebben de ouders geen recht, om haar naar huis terug te halen, of over haar hand te beschikken.
Onder mëngalih verstaat men, van het standpunt van den man, ook het trouwen met een zuster van zijn overleden vrouw; van het standpunt van de vrouw, het trouwen met den man van haar overleden zuster (Gajö Wdbk. i. v. kalih). Hieruit blijkt, dat ook het sororaat in het Gajöland niet onbekend is. Sterft bij het loonhuwelijk (angkap djandji, zie p. 303) de vrouw, vóórdat de loontijd is uitgediend, dan geeft men den man ook soms een der naaste bloedverwanten der vrouw in haar plaats (Het Gajöland p. 271).
Ten slotte zij nog vermeld een instelling, in Atjèh en Alas niet, in Gajö wèl bekend, onder den naam van mindah roepö (d. i. „gedaanteverwisseling"), hierin bestaande, dat indien een jonge man, die door zijn vader tot bruidegom bestemd was, tegen de nadering van het huwelijk onwillig blijkt, men hem wel door een jongeren broeder vervangt, waarmede de familie van het meisje ge-



Onmondigen.
noegen neemt tegen een geschenk in geld (Het Gajöland p. 279). In het Meergebied hoort men de termen mengalih, mindah roepö en poelang balé dooréén gebruiken, om het leviraatshuwelijk aan te duiden.
4. Onmondigen.
Onmondigen, wier beide ouders nog leven, staan bij de Atjèhers onder de zorg dier beiden, al hebben feitelijk de moeder en haar familie meer invloed op hun opvoeding dan de vader, die veel van huis is (dl. 1, p. 257 en boven p. 298).
De verhouding der echtgenooten in zake de opvoeding der kinderen komt het eigenaardigst uit in de adat's, die men naleeft, bij ontbinding van den huwelijksband. Gaan we dus eerst het lot der weezen ') na, daarna dat der kindeien, wier ouders gescheiden zijn 2). a. Vaderbozen.
De grootere kinderen (boven de 7—-10 jaar) blijven, bij overlijden van den vader, met hun goederen, bij en onder de zorg der moeder. Hertrouwt de moeder, dan kiezen zij vrijelijk, of zij bij haar, of bij de familie van den overleden
vader hun intrek willen nemen.
Zijn er jongere kinderen, dan eischt de adat, dat de manlijke bloedverwanten (wali's) van den overledene zich voor den vorm hun lot aantrekken. Zij moeten echter, alvorens recht van spreken te hebben, voor het plaatsen der grafsteenen (poela batèë) op het graf van hun gestorven bloedverwant gezorgd hebben. Is die plicht vervuld, dan vaardigen zij den keutjhi hunner kampoeng naar de weduwe af, om die jonge kinderen van haar op te vragen (meulakèë aneu). De moeder verzoekt dan op haar beurt, niet van hen gescheiden te worden. Dit tegenverzoek (ook meulakèë genoemd) kan op tweeërlei manier plaats hebben:
lakèë oedéb maté3), waarbij de moeder verklaart, voor de kinderen te zullen zorg dragen bij hun leven (dus ook voor hun uithuwelijking) en bij hun
dood (dus voor de begrafenis); lakèë peulara mantöng, waarbij zij verklaart, alleen de opvoeding der kinderen op zich te nemen (de kosten voor hun huwelijk en begrafenis blijven dan
voor rekening van de wali's).
Ofschoon het meulakèë aneu tegenwoordig slechts een loutere vertooning is, zullen de wali's nooit verzuimen, hun recht op de kinderen aldus te symboliseeren. Van dien rechtsband geven zij verder minstens éénmaal per jaar blijk, n.1. op den grooten feestdag na afloop der Vasten, door het zenden van een
1) Meuntöj — moederloozen, jatim (Arabjatïm) = vaderloozen, jatim-meuntoj = ouderloozen. In Gajö en Alas heeten zoowel weezen als halve weezen jatim, in Gajo ook: mere
(vgl. Gajö Wdbk. i. v.). ...
2) Vgl. voor het onderstaande: De Atjèhers dl. I, p. 442—451 en 486 (The Achehnese 1: 401—408, 438 vg.); Mr. C. van Vollenhoven: Het adatrecht van Ned. Indië dl. I, p. 188—190; Mr. F. D. E. van Ossenbruggen: Oorsprong en eerste ontwikkeling van het testeer- en voogdij-
recht p- 136 vg. , .. .
3) Vgl. de Gajösche uitdrukking: moerip bërsioeripön, maté bersitan'omön, d. ï.: „in leven elkaar onderhouden, in sterven elkaar begraven", om den nauwen band tusschen de saudörö s uit te drukken (Gajö Wdbk. i. v. oerip).



stuk buffelvleesch en wat geld (meestal ƒ1) en niet zelden keeren zij maandelijks ten behoeve der kinderen eenig kostgeld (beulandja) uit.
Hertrouwt de moeder in leviraat (zie boven p. 358), dan neemt de stiefvader ten opzichte van de kinderen geheel de plaats van den overleden vader in. Gaat ze een nieuw huwelijk aan met een ander (dus met een niet-bloedverwant van haar eersten man), dan worden de kinderen door of van wege de wali's des overleden echtgenoots pro forma voor een dag „weggenomen" (tjö' aneu). Den volgenden dag gaat dan de nieuwe echtgenoot der moeder, vergezeld van een ouderling uit haar kampoeng beleefd verzoeken, de kinderen aan hem toe te vertrouwen, aan welk verzoek dan meestal ook wordt voldaan. Blijkt dit tweede huwelijk goed te gaan, dan blijven de kinderen verder bij de moeder, is zulks niet het geval, dan eischen de wali's hen weer terug.
b. Moederloozen.
Sterft de vrouw met achterlating van een klein kind en leeft de moeder der vrouw nog, zoo wordt het kind aan laatstgenoemde afgestaan. Hier is het de vader, die het kind opvraagt (meulakèë aneu), nadat hij eerst aan zijn verplichting van het poela batèë ten opzichte van zijn overleden echtgenoote heeft voldaan. Ook hier stelt dan de grootmoeder een tegenverzoek in, dat tweeërlei strekking kan hebben, als boven vermeld.
c. Ouderloozen.
Zijn beide ouders dood, dan zijn de naaste manlijke bloedverwanten van den vader aangewezen, om voor de opvoeding der weezen te zorgen. Maar meestal is het dan de grootmoeder (allereerst die van moederszijde, of als die er niet is, dan die van vaderszijde), die de kinderen tot zich neemt. Van „opvragen" is hier geen sprake.
d. De kinderen bij echtscheiding der ouders.
Wanneer de huwelijksband der ouders door echtscheiding verbroken wordt, dan komt de zorg voor de kinderen, hoe jong dezen ook mogen zijn, aan den vader. We hebben reeds opgemerkt (dl. I, p. 256), hoe deze harde adatbepaling, die in strijd is met de Wet (zie Dr. Th. W. Juynboll's „Handleiding" p. 228), in de practijk heel wat milder is en alleen bij onherstelbare vredebreuk der echtgenooten naar de letter wordt toegepast (vgl. De Atjèhers dl. I, p. 450, The Achehnese I : 408). Maar hertrouwt de moeder met een ander, dan eischt de adat alweer, dat de vader de kinderen een dag of zoo tot zich neemt (tjö' aneu) en dat de moeder hem dan verzoekt, dat hij haar haar kinderen toevertrouwe.
Het beheer van het vermogen van onmondige kinderen is met de bovenvermelde regelen in overeenstemming. Bij overlijden des vaders berust het officieel in handen van een zijner naaste manlijke bloedverwanten, in de practijk echter gewoonlijk bij de moeder. Is de moeder dood, dan komt het aan den vader. Zijn beide ouders overleden, dan berust het beheer in naam aan een der naaste bloedverwanten van den vader, maar wordt inderdaad gewoonlijk overgedragen aan de grootmoeder, allereerst aan die van moederszijde. Zijn er in dit geval geen wali's, of worden dezen door den Oelèëbalang niet voldoende vertrouwd, dan kan de laatste het beheer zelf op zich nemen. Dit laatste deden de Oelèëbalang's maar



Begrafenis van het eerstgestorven kind.
al te vaak, wanneer de eigendommen groot genoeg waren, om hun hebzucht op te wekken (De Atjèhers dl. I, p. 486, The Achehnese 1.439).
Dat sommige der bovenbedoelde plechtigheden, die zich nu nog als versteende, doellooze adat's voordoen, oorspronkelijk een meer reëele beteekenis hebben'gehad, spreekt wel vanzelf. Dit geldt ook van een andere adatceremonie, aangeduid met maté phön, d. i. de bezorging van het lijk van het „eerstgestorvene" der kinderen. Om deze te begrijpen, diene de toelichting vooraf te gaan, dat man en vrouw gewoonlijk ieder hun eigen familiebegraafplaats (bhöm) hebben. Het ideaal der minnenden: „samen leven, samen sterven, één lijkwade en éen grafkuil" (oedéb saré, maté sadjan, idja sigapan, oeroee sikoeboe) wordt in de practijk niet altijd vervuld. Alleen wanneer een echtpaar reeds een kind door den dood verloren heeft, en dit op de bhöm van de moeder is ter aarde besteld, kan ook de vader daar later zfijn laatste rustplaats vinden.
De begrafenis van het eerst overleden kind wordt steeds als een bijzonder gewichtige gebeurtenis beschouwd en daarom, als alle belangrijke familieaangelegenheden, tot een publieke zaak gemaakt. De autoriteiten van de gampong des mans gaan namelijk gezamenlijk naar de gampöng der vrouw en houden daar familieraad met de hoofden en ouderlingen, waarbij zij, onder het uitbrengen van allerlei breedsprakige, theatrale ontboezemingen ') het verzoek doen, om het overleden kind te mogen begraven op de bhöm van den vader. Dit is echter slechts een zinledige vertooning, daar het verzoek altijd geweigerd wordt, tenzij tusschen de echtelieden diepgaande oneenigheid bestaat. De kinderen, die na het maté phön sterven, worden zonder verderen omslag direct in de bhöm van de familie der vrouw begraven.
Voor we van het adat-familierecht afstappen, zij nog enkele regels aan de positie der vrouw gewijd. Voor Atjèh is die reeds in hoofdlijnen gekenschetst (dl. 1, p. 250 vg.). We bepalen ons dus thans tot de Gajö's en Alassers. Kon van de Atjèhsche vrouw worden geconstateerd, dat ze na haar huwelijk een vrij onafhankelijke positie inneemt, bij haar Gajösche of Alassche zuster is zulks in veel mindere mate het geval. De laatste is meer voorwerp van eigendom: ongetrouwd van haar vader, die haar eenmaal aan een passende partij zal verkoopen, getrouwd van haar man, die haar tegen bruidschat kocht of (fijner) „haalde" (G: anggö, Alas: alöngi). Waar ze door haar man wordt verwaarloosd, is er eigenlijk niemand, die haar partij opneemt; ze is vrijwel los van haar eigen bloedverwanten, die haar als „verkoopsel" (G: djoeölön, Alas: dajö) beschouwen en van wie zij in het algemeen geen hulp te wachten heeft. Evenals echter in de positie der Atjèhsche vrouw zekere tweeslachtigheid niet te loochenen is (dl. I, p. 261), is dit ook met de Gajösche en Alassche vrouw het geval. In weerwil van het
1) Een specimen van zulk een gesprek vindt men in De Atjèhers dl. I, p. 445 vg. en 509 vg. (The Achehnese 1: 403 vg., de Atjèhsche tekst is in de Eng. ed. niet opgenomen). De voorstelling, die daar van de plechtigheid wordt gegeven, wijkt eenigszins af van de bovengeschetste,'o.a. zou zij daar niet betrekking hebben op het „eerstgestorven" (maté phon), maar op het „eerstgeboren" kind (aneu phon).



koophuwelijk en de omstandigheid, dat ze in het algemeen en theoretisch eigenlijk nooit iets bezit, is haar maatschappelijke positie noch slaafsch, noch ongunstig. Er werd, voor wat het Gajöland betreft, reeds op gewezen, dat ze gedurende den huwelijkschen staat met haar echtvriend feitelijk mede bezit en als weduwe het familievermogen bestuurt. Ook zij er aan herinnerd, dat vrouwen en lieden van stand, zij het in verschillenden zin, in Gajö boven de landswet staan (dl. 1, p. 258 vg.). Een vrouw is hier onder mannen, tenzij ze zelf de menschelijke zwakheid te veel geweld aandoet, op het stuk van eerbaarheid veilig. Vooral voor jonge meisjes zijn de zeden streng. „Het haar der menschen is gelijkelijk zwart, maar hun harten zijn verschillend" — zóó klinkt het wel van moeders mond, als ze meent, dat haar dochter op dit punt een waarschuwing noodig heeft. Gezagvoering door vrouwen is zoowel bij Gajö's als Alassers onbekend. Wèl nemen bij adatbesprekingen in de kampoeng ook vaak vrouwen aan het onderling overleg (G: kamboel pakat, Alas: poeloeng pakat) deel, en zijn ook hier de vrouwen allereerst de draagsters en de bewaarsters der oude traditiën. Volgens een streng gehandhaafde adat, mogen Gajö-vrouwen haar land niet verlaten, dan alleen voor het doen der bedevaart naar Mekka (Het Gajöland p. 60).
Is in Atjèh de gehuwde vrouw gedurende de eerste jaren van haar huwelijk van de ongehuwde te herkennen aan het pony-haar (andam), bij de Alassers is zulk een vast kenmerk niet aanwezig. In het Gajöland (Meergebied) behooren: oorknoppen van witgekalkt hout (soebang sentèwan), een lendenkleed met afwisselend roode en zwarte banen (pawa tjela beratoer) en een collier van ingevoerde kralen (belegöng) tot de kenmerkende dracht der ongehuwden.
b. Grondenrecht ').
Op p. 195 van het eerste deel van „Het adatrecht van Nederlandsch Indië" schrijft Mr. C. van Vollenhoven: „Met opzet wordt hier van grondenrecht; objectief recht in zake grond en water, en niet van zakenrecht gesproken. Zoomin als aan eenig ander adatrecht in onzen Archipel is aan het Atjèhsche adatrecht een splitsing in zakelijke en persoonlijke acties, in absolute en relatieve rechten, bekend. Wat het adatrecht hier wèl kent, dat is de splitsing in grondenrecht, schuldenrecht en somtijds delictenrecht". Aan deze onderscheiding zullen we ons ook in de volgende bladzijden houden en stellen dus het grondenrecht het eerst aan de orde.
De Atjèher onderscheidt, blijkbaar onder den invloed van het Mohammedaansche recht: tanoh pöteu Alah (lett.: de grond, die van onzen Heer God is), d. i. de onbewerkte grond en: tanoh milé" göb (lett.: de grond, die van de menschen is), d. i. de bewerkte, de in cultuur gebrachte grond.
Tot dien onbewerkten grond behooren de:
1. rimba (G. en Alas: rimbö) = het oerwoud, de ongerepte bosschen van het
1) Literatuur: De Atjèhers dl. I, p. 128—132, 280, 307—316 (The Achehnese I: 121—125, 258 vg., 285—292); Résumé Atjèh in Adatrechtbundel dl. 1, p. 52 vg.; Dr. J. Jacobs: Het familie- en kampongleven op Groot Atjèh dl. II, p. 109—113; Het Gajöland p. 2—7, 122, 340, 349, 350, 354; Mr. C. van Vollenhoven: Het adatrecht van Ned. Indië dl. I, p. 195—207,240—241.



Beschikkingsrecht op grond.
centrale bergland, waar de Inlander o. a. zijn boschproducten vandaan haalt;
2. oeteuën (G: oetön) = bepaalde bosschen, veelal met eigen namen aangeduid;
3. tamah (G. en Alas: tamas) = jong bosch op grond, die reeds meermalen voor ladang's diende, en waarvan het akkermaalshout (taro, G: gergös, of: toenös) soms tot brandhout wordt gehakt; eenigszins hiervan onderscheiden is dan nog de bloeka, of: beuloeka = kreupelbosch met laagstammig hout;
4. padang = boomlooze, veelal met alang- of ander gras begroeide velden, die in de lagere, nog niet geheel geoccupeerde, streken vaak het complex der dorpsakkers omgeven en als weideplaatsen voor het vee of voor tuinbouw worden gebruikt; liggen deze terreinen vlak, dan noemt men ze ook data, bevinden ze zich in de valleien der rivieren, dan heeten ze panton-, in Gajö zijn de blang in Alas de pasir daarmede eenigermate te vergelijken;
5. paja en boeëng = moerassen, waartoe ook de vloedbosschen (soewa ) der
kustvlakte zijn te rekenen.
Van alle onbebouwde gronden heet het bekend, tot welke administratieve eenheid zij behooren (Résumé Atjèh p. 57). Zoodra echter naburige Oelèëbalang^ er belang bij krijgen, hun aanspraken op zeker terrein te doen gelden (bijv. bij het aanboren van een petroleumhoudend veld, het aanleggen van een pepertuin, het stichten van een dorp enz.) zijn grensgeschillen een gewoon verschijnsel.
leder, die in de rimba grond wil ontginnen, of er natuurlijke producten wil inzamelen (jagen en visschen inbegrepen), is daarin geheel vrij. De eenige beperking dier vrijheid bestaat hierin, dat hij, die ladang's, tuinen, of natte rijstvelden wil aanleggen nabij een terrein, dat reeds een bezitter heeft, aan dezen en soms ook aan het hoofd van het gebied, waartoe die grond behoort, vergunning moet vragen. Voor de vergunning behoeft niet te worden betaald, alleen moest vroeger, van hetgeen van de ingezamelde producten werd uitgevoerd, het gewone recht (wasé) aan den Oelèëbalang worden afgedragen ').
De niet tot de rimba gerekende onbebouwde gronden behooren tot bepaalde rechtsgemeenschappen (oelèëbalang-schap, moekim, gampong), die daarover het beschikkingsrecht hebben ten bate van haar leden of van vreemden. Van deze gronden zijn alleen die, welke tot dezelfde kampoeng behooren, door vaste grenzen aangegeven 2).
In die landschappen ter Oost- en Westkust, die hun ontstaan te danken hebben aan de pepercultuur, wordt het landschapshoofd, gewoonlijk afstammende van de eerste ontginners (oereuëng tjah rimba) als eigenaar van den grond beschouwd. Het gebruik eischte daar een betaling {ha' tamöng, lett.: „recht voor het binnengaan") aan dat hoofd, om woeste gronden te mogen ontginnen.
1) De Atjèhers dl. I, p. 308 (The Achehnese I: 285). Volgens het Résumé Atjèh p. 57 is voor het ontginnings- en zamelrecht, ook wat de rimba betreft de vergunning van den Oelei balang noodig. Tegenwoordig wordt dit, althans in Groot Atjèh, ook algemeen aangenomen, echter meer als een maatregel van orde, dan als een uitvloeisel van het adatrecht.
2) Résumé Atjèh p. 58 en 62. Vgl. over den term „beschikkingsrecht" Mr. C. van Vollenhoven: Het adatrecht van Ned. Indië dl. I, p. 195 en dezelfde: Miskenningen van het adatrecht p. 19 vg.



Ofschoon, zooals gezegd (p. 123 nt.) het geheele concessiewezen aan de Zelfbesturen is onttrokken, heeft het Gouvernement toch met het Inlandsch beschikkingsrecht rekening gehouden door in art. 30 der Zelfbestuursregelen (Stbl. 1919 N'. 822) te bepalen, dat van de door het Land uit vergunningen en concessiën binnen de grenzen van het landschap verkregen baten 2/5 aan het betrokken landschap worden afgestaan. Daar dit aandeel in de landschapskas vloeit, kan tegenwoordig feitelijk het landschap als eigenaar van den grond worden beschouwd en de daarbinnen gelegen woeste grond als landschapsdomein.
Voor wat Groot Atjèh betreft, komt — zoo merkt Mr. Van Vollenhoven op ') — de domeinverklaring in Stbl. 1874 N°. 94 f. (eiland Sumatra) alleen dan niet met het adatrecht, en dus met art. 62 lid 5 Regeerings reglement, in strijd, als men haar, voorzoover ze met Inlandsch beschikkingsrecht over woesten grond samentreft, terugbrengt tot een recht voor de leus „een recht zonder inhoud".
Ook de Gajö noemt de woeste gronden en de bebouwde velden respectievelijk ha ölah en ha ödöm (Arab.: haqq Allah en haqq adamï).
In het Gajöland schijnt het beschikkingsrecht niet, of slechts in dezen vorm bekend, dat zij, die onder één Kedjoeroen ressorteeren, de blang's in zijn gebied vrijelijk mogen gebruiken tot het weiden van hun vee, terwijl lieden van elders voor nederzetting of voor weiden zijn verlof behoeven en soms zelfs daarvoor een retributie moeten betalen „de waarde van het gras" (rëgö ni kerepé) genoemd, welke één buffel per jaar bedraagt '2). Vroeger werd door de Gajösche hoofden ook een recht (ödöt) geheven van door vreemdelingen (niet-saudörö's) ingezamelde boschproducten.
Verder erkent de Gajö geen rechten op onontgonnen grond (Het Gajöland p. 150). Op het gebied dat zich tusschen twee „woudpoorten" (zie dl. I, p. 124 en boven p. 254) uitstrekt, kennen Atjèhers zoowel als Gajö's aan niemand bijzondere rechten toe (Het Gajöland p. 3).
In het Alasland worden de woeste gronden geacht te behooren tot het këdjoeroen-schap, binnen welks grenzen ze gelegen zijn. In de (niet gepubliceerde) memorie van overgave van den toenmaligen controleur C. G. J. Christan van 10 Januari 1915 lezen we daarover het volgende: „Door de traditie is de Kedjoeroen van Bambél gerechtigd souvereiniteitsrechten op den grond te doen gelden. Anders is dit met den Kedjoeroen van Poeloe Nas. Geen traditie toch heeft hem eenig recht op den grond gegeven. Bij onze bestuursvestiging in de Alaslanden hebben wij blijkbaar den toenmaligen Kedjoeroen van Batoe Mboelan: Radja Bintang voor den rechtmatigen vorst van het Noordelijk landschap aangezien en hem als zoodanig de Korte Verklaring doen teekenen. Zoo is het gekomen, dat hij thans souvereiniteitsrechten op den grond uitoefent, welke rechten volgens de traditie feitelijk alleen door Radja Tji van Batoe Mboelan uitgeoefend hadden mogen worden" (vgl. boven p. 245).
Gaan we thans de vormen van het individueel grondrecht in het gewest na,
1) T. a. p. dl. I, p. 197.
2) Vgl. Het Gajöland p. 140 en Mr. C. van Vollenhoven t. a. p. dl. I, p. 240.



Inlandsch bezitrecht op grond.
dan dient allereerst genoemd het in rang op het beschikkingsrecht volgend Inlandsch bezitrecht'). Gebruikmaking van het ontginningsrecht leidt tot Inlandsch bezitrecht (milé\ G: milt, Arab.: milk = eigendom)2). Inhoud hiervan is het recht, oin de zaak als de zijne te behandelen. Dat recht is beperkt door het straks te noemen weiderecht en het naastingsrecht. Object van het recht zijn vaste bouwvelden, vooral: rijstvelden (oemöng, G: oemö, Alas: djoemö), niet kunstmatig bevloeide velden (ladang, G: id., Alas: tenëmba) en tuinen (lampöïh, of: mpöïh, G. en Alas: mpoes).
Zooals gezegd, ontstaat het Inlandsch bezitrecht door ontginning, waarmede echter niet bedoeld is de voltooide ontginning, maar het aanbrengen van teekenen der voorgenomen ontginning. Volgens de Atjèhsche adat behoort iedere aanplant te worden beschermd door een omheining, bestaande uit drie rechtopstaande palen (djeuneurob) per vadem (deupa) grond en vijf dwarslatten (beunteuëng).
Het recht gaat over: 1°. door vererving (peusaka), waarbij, zooals we weten (p. 358), rijstvelden zooveel mogelijk op de zoons overgaan; 2°. door opzettelijke overdracht of vervreemding (verkoop, schenking). Het recht wordt als teniet gegaan beschouwd, als de sporen van ontginning zijn verdwenen. Bij tuinen en ladang's is dit het geval, als de begroeiing met jong hout, dat met het kapmes kan worden omgekapt (kajèë kab parang), langzamerhand weer is veranderd in zwaar bosch, dat met de bijl moet worden verwijderd (kaj'eë kab bliöng). Men zegt dan, dat de grond, die oorspronkelijk met oerbosch was bedekt, weer tot zijn oorspronkelijken toestand is teruggekeerd (asaj ba rimba, ka moewöë keu rimba). Bij rijstvelden is het al of niet meer aanwezig zijn der dijkjes (ateuëng) het criterium. Teniet gaan van grondbezit door verjaring is onbekend.
In sommige onderafdeelingen buiten Groot Atjèh (o. a. in Sigli en Meureudoe) bestaat een verordening, door de Zelfbestuurders uitgevaardigd, dat gronden, die langer dan zes maanden braak liggen, bij weigering van den bezitter, om ze te ontginnen, kunnen worden verkocht aan ernstige exploitanten.
Mr. Van Vollenhoven wijst er op (t. a. p. dl. I, p. 200) dat, naar Atjèhsch adatrecht „verkoop en schenking niet zijn (in onzen trant) contracten over het
bezitrecht, maar, evenals ruil, wijzen van overdracht van bezitrecht" „Daar
alleen Inlanders subject van Inlandsch bezitrecht kunnen wezen, is overdracht op niet-Inlanders uitgesloten; niet op grond dus van Stbl. 1875 N°. 179, maar conform het bij dat staatsblad juist geconstateerde".
Koop en verkoop (blöë poeblöë) heeft met zekere plechtigheid plaats; de vorm is deels aan de Moslimsche wet, deels aan de adat ontleend. Aan drieërlei vereischten moet worden voldaan. Vooreerst de aanwezigheid van het dorpsbestuur van de gampöng van den verkooper. Dan de tegenwoordigheid van minstens twee getuigen, maar liefst voert men dit aantal zoo hoog mogelijk op en zorgt men, dat er eenige knapen bij zijn, die zich later het geval zullen herinneren;
1) Vgl. over het karakter van dit recht Mr. C. van Vollenhoven t. a. p. dl. I, p. 198.
2) Men zegt bijv.: g'obnjan lé that milé' (of: areuta) — G: wé délé pëdih miliké = hij heeft veel bezittingen.



een eigenaardigheid hierbij is, dat aan al de aanwezigen pisang- of tabaksbladeren worden uitgedeeld met de stilzwijgende conditie, dat als later aangaande de transactie een geschil mocht ontstaan, zij er zich niet aan zullen onttrekken, om getuigen te zijn. Eindelijk moet op de aanbieding (peusamböt) van den verkooper, de aanname (samböt)') van den kooper volgen.
Eerst geeft de keutjhi aan de aanwezigen van de voorgenomen transactie kennis. Stel dat de geldprijs (joem) bijvoorbeeld ƒ 75 bedraagt. Dan doet de verkooper het aanbod aldus: „ik verkoop u mijn rijstveld op de blang X voor den prijs van 30 rijksdaalders" (lön poeblöë keu droëneu oemonglön njang di blang X deungön joem 30 reunggét). De kooper spreekt nu de aanname uit aldus: „ik koop van u het rijstveld op de blang X voor den prijs van 30 rijksdaalders" (lön bldë ba" dröëneu oemöng njang di blang X deungön joem 30 reunggét). Nadat de keutjhi aan de omstanders heeft gevraagd, of ze alles goed verstaan hebben, wordt de koopsom voldaan.
' Vroeger betaalde men in Groot Atjèh voor elke jö , die een rijstveld groot was, d. i. voor elke benoodigde naléh zaaipadi, 100 dollars, tegenwoordig als middenprijs + ƒ60 (varieerend tusschen ƒ25—ƒ100). De vermindering in waarde is waarschijnlijk het gevolg van de afname der bevolking.
Soms geeft de kooper, als bewijs dat de koop gesloten is, een voorschot of godspenning (tjaram, of: tjinggram, vgl. boven p. 321). Ziet hij daarna van den koop af, dan verbeurt hij de tjaram, wordt de transactie van den kant van den verkooper afgebroken, dan moet deze de dubbele tjaram terugbetalen (ganda tjaram) — dus juist zóó, als bij het verbreken van een verloving (zie p. 320).
Het blöë poeblöë is niet alleen de eenige wijze van overdracht van bezitrecht, waarbij een vaste vorm is voorgeschreven, maar ook de eenige, waarbij een soort zegelgeld (sigé) aan den Oelèëbalang verschuldigd is (zie p. 253).
In verband met het straks nog te noemen naastingsrecht mogen akkers, tuinen en erven niet door verkoop overgedragen worden, vóórdat de bezitters der aangrenzende gronden (oereuëng tjeuë, lett.: „grenslieden") verklaard hebben, van dit voorkeurrecht af te zien.
Over verkoop met een bedongen recht van wederinkoop (blöë akat) werd gesproken op p. 37.
Vervreemding van ladang's komt zeer zelden voor.
Verkoop van rijstvelden (na den oogst) is, althans in Groot Atjèh, frequent — meestal wegens geldgebrek — al geldt dit naar de publieke opinie toch als verkwisting.
1) De meest gewone beteekenis van samböt en peusamböt is resp. „opvangen" en „opwerpen"; samböt mata oeröë zegt men bijv. van een donkere wolk, waarachter de zon bij haar ondergaan schuil gaat, lett. die „de zon (bij haar ondergang) opvangt", hetgeen voor zeelieden als waarschuwing geldt, om niet uit te varen. Verder beteekent samböt beleefd „ontvangen", „aannemen" (opp. djö'); samböt djamèë = gasten (bij plechtige gelegenheden) ontvangen, tegemoet gaan (vgl. G: mendjamboet). Seumamböt = opname'(in een broederschap). Meusamböt = naar het uiterlijk goed bij elkaar passen, bijv. man en vrouw, als ze er beiden knap uitzien (cfm. siwadart, G: sëböböt).



Grond-transactiën.
Ook in Gajö- en Alasland is verkoop van sawahgrond zeldzaam en geldt dit als laakbaar. Bij bezit-overdracht door koop en verkoop (djoeöl bli) geschiedt dit ook bij de Gajö's in het bijzijn van zooveel mogelijk getuigen en onder het uitspreken der formules van aanbod en aanname, terwijl zoowel door kooper als verkooper aan hun respectievelijke rödjö's een zeker bedrag (teragoe) wordt gegeven, om de herinnering aan de transactie vast te maken, als het ware als bewijs van den koop (e. s. v. zegelgeld dus als de Atjèhsche sigé). In Gajö (Meergebied) bedraagt de teragoe f 2.50 voor elke 5 nalih zaaipadi-sawahuitgestrektheid. Ook hier betaalt de kooper gewoonlijk een voorschot (tjaram) als bewijs, dat de koop gesloten is en hebben de saudörö's, wier volle instemming noodig is, het recht van voorkeur.
Bij de Alassers heet het zegelgeld: tandö tangan, of: tapa tangan, het voorschot: tjëkaram.
Een gebruiks-, of genotrecht is bekend, vooreerst in streken met veel oerbosch ten aanzien van ladang's en verder daar, waar veel braakliggende sawah's (oemöng röh, G: oemö röh, Alas: djoemö oesang) worden aangetroffen, terwijl er gebrek is aan handen, om ze te bewerken. Zie dl. I, p. 466.
Het boven reeds genoemde naastings-, of vóórkoopingsrecht bestaat hierin, dat de Atjèhsche bezitters van stukken grond bevoegd zijn, een stuk buurgrond, dat de bezitter wil verkoopen, tegen betaling van den door een ander aangeboden prijs, tot het hunne te maken, bij voorkeur dus boven anderen, die het zouden willen koopen. In Gajö- en Alasland berust dit voorkeurrecht bij de stamverwanten.
Een aanvulling van de tot dusver opgesomde grondrechten is het z.g. weiderecht, d. i. het gemeenschappelijk recht der kampoengbewoners, om gedurende den tijd, dat de rijstvelden braak liggen, d. i. gedurende „het seizoen van het open veld" (moesém loeaïh blang, G: moesim loeös blang, Alas: moesim dënö) hun vee aldaar vrij te laten grazen. Dit weiderecht belet den bezitter van een rijstveld niet, dien grond voor tweede gewassen te bezigen en zijn aanplanting door omheining te beschermen; maar verzuimt hij dit laatste, dan worden zijn klachten tegen personen, wier vee zijn eigendom vernielde, als ijdel beschouwd.
Weer een andere transactie over grond is de, vroeger (dl. I, p. 466) reeds genoemde, z.g. deelbouw (mawaïh, G: mawah, Alas: bëlahan), waarbij de grondbezitter (of de pandnemer van grond) — als deelbouwgever — zijn akker voor onbepaalden tijd ter bewerking afstaat aan een ander — den deelbouwer — tegen den plicht tot uitkeering van een evenredig deel van den oogst.
De naam mawaïh (cfm. meudoea laba) wordt echter alleen gebruikt als de oogst gehalveerd wordt (halfbouw, halfwinning); wordt een verdeeling in andere reden bedongen, dan spreekt men van bagi Ihèë, bagi peuët, bagi limöng, waarbij de deelbouwgever één deel, de deelbouwer respectievelijk twee, drie, vier deelen ontvangt. Factoren, op de verdeeling van invloed, zijn: de bevolkingsdichtheid, het al of niet overvloedig voorhanden zijn van sawahterreinen, en de bedongen faciliteiten (dl. I, p. 466). Zeer gewoon is het bagi peuët.
24



Deelbouw komt niet alleen bij de rijstcultuur, maar ook bij de bewerking van ladang's en tuinen (klapper- en pepercultuur) voor ').
Bij het Gajösche mawah ontvangt de deelbouwer \/2 of '/» van den oogst, al naarmate meer of minder van de aan den veldarbeid verbonden lasten door hem gedragen worden, zooals levering der voor de grondbewerking vereischte dieren, de gastmalen bij uitplanting en snit, enz. Een ladang wordt wel tegen '/•2 der opbrengst aan een ander ter verdere bewerking overgegeven (Het Gajöland p. 350, 354).
In Alas komt het bëlahan vooral voor bij het oogsten van rijst of tabak.
Men kan ook door huur (siwa, G: siwö, Alas: sèwö, of: nèwö) een recht op grond krijgen, het recht n.1. om, tegen betaling van een huursom, het gehuurde te mogen bewerken. De huursom kan zoowel in geld als in producten bestaan. Verhuur (peusiwa, G: pëtisiwön, of: tësiwön, of: siwön) van rijstvelden tegen geld komt slechts bij uitzondering voor. Wel is het peusiwa bij grondbezitters en pandnemers van grond zeer gewoon, maar dan is de transactie geheel dezelfde als bij deelbouw. Verhuur van tuinen — dat niet peusiwa, maar boengkaj heet — geschiedt daarentegen bijna altijd tegen betaling van geld. Dit laatste heeft echter maar zelden plaats, het meest nog bij suikerriettuinen en men berekent dan den huurprijs tegen ƒ 2-/4 per 1000 plantgaten (oeroeë") per jaar. Het recht ontstaat zonder vormvereischten.
In Gajö komt verhuur van sawahgrond slechts voor, wanneer die zeer ver van de woonplaats van den grondbezitter af ligt; de huurprijs wordt in padi of geld voldaan (Het GajSland p. 350). Ook hier maakt echter het veelvuldig voorkomen van deelbouw de gewone huur van grond zeldzaam. In Alas is verhuur van rijstvelden meer frequent en wordt als huurprijs Vio van den koopprijs berekend.
Een veel voorkomende transactie is het Inlandsch pandrecht op grond. Men verstaat er onder het recht, dat de geldschieter (pandnemer) verkrijgt op den grond, dien hij in pand ontvangt {gala, G: mënggöröl, of: amat görölön, Alas: tjindörkën)2) van den geldleener (pandgever) tot zekerheid voor de terugbetaling der geleende som gelds.
De pandnemer wordt geen bezitter, doch erlangt op den grond slechts een recht van gebruik (bruikverpanding), onder verplichting dien aan den pandgever terug te geven, zoodra deze het opgenomen geld terugbetaalt (teuböïh, G: mënëboes). De pandnemer kan vooraf de voorwaarde stellen, dat de inlossing niet vóór een zeker aantal jaren mag plaats hebben. Daarentegen wordt geen maximum aantal jaren bedongen, m. a. w. inlossing blijft in de toekomst altijd mogelijk, tenzij de eigenaar van den grond uit geldgebrek toestemt, in de verandering van
1) Zie voor de afwijkende bepalingen van het mawaïh bij de pepercultuur J. H. Heyl: De pepercultuur in Atjèh en Onderhoorigheden p. 8—10 en de Nota van toelichting v. h. landschap Triëng Gadéng in de „Mededeelingen" v. h. Encycl. Bureau I (1911) p. 79.
2) Het pand heet gala of: geunala (O: göröl, Alas: tjindörön)\ peugala = verpanden, in pand geven; geumala = gewoon zijn in pand te nemen; ook „bankier" (De Atjèhers dl. I, p. 314 nt. 2, The Achehnese 1: 291 nt. 1).



Grond-transactiën.
het pand- in een koopcontract tegen bijbetaling van zeker bedrag. Dit heet peusah (G: mënasön, Alas: ngënaskën). De grond wordt steeds ledig, na den oogst, verpand en evenzoo ook door den pandnemer teruggegeven. Daar de rente van het uitgeleende kapitaal bestaat in den oogst, dien de pandnemer door eigen arbeid of door deelbouw uit den grond haalt, mag een verpand rijstveld niet ingelost worden, vóórdat minstens éénmaal door den geldschieter geoogst is.
De pandnemer krijgt niet een tijdelijk Inlandsch bezitrecht. Hij mag het pand bijvoorbeeld onder geen voorwaarde verkoopen. Hij is overigens bevoegd, om het pand als het zijne te gebruiken; hij mag het dus verhuren, in deelbouw afstaan, ja zelfs in achterpand geven, maar dit laatste alleen na goedkeuring van den pandgever.
Verlof van de eigenaars van aangrenzende gronden is bij verpanding niet bepaald noodig, al wordt met hun welnemen toch rekening gehouden. In Gajö hebben saudörö's als pandnemers boven vreemden de voorkeur, en geen vreemde neemt iemands rijstveld in pand, wanneer diens saudörö's niet hun volle instemming met de transactie betuigen.
Niet zelden wordt het pand in deelbouw gegeven aan den verpander. Dit is zelfs een gezochte wijze van geldbelegging; de laatste betaalt dan aan rente een evenredig deel van het geoogste product, voor de verbouwing waarvan hij uitsluitend heeft te zorgen. Tal van uitgestrekte sawah-complexen zijn op die wijze in handen van rijke geldschieters gekomen. Tegenspoed van allerlei aard dwingt menigeen zijn rijstveld, althans tijdelijk, te gelde te maken. En daar het recht om het pand in te lossen ten eeuwigen dage doorloopt, indien geen termijn is bedongen, is het niet zeldzaam, dat een verpand veld zóólang in de handen eener familie blijft, dat deze het allengs als haar eigendom gaat beschouwen en te goeder trouw den oorsprong vergeet. Dan ontstaan langdurige processen tusschen de erfgenamen der oorspronkelijke bezitters en die der geldschieters.
De pandnemer geniet, behalve het gebruik van het pand, de zeer ruime verzekering van zijn kapitaal. De oude Atjèhsche adat wil, dat de waarde van het pand dubbel zoo groot is als de geleende som. Voor een oppervlakte, waarvoor één tialéh zaaipadi noodig is, wordt dus ± ƒ 50 geleend. Ook in Gajö blijft de geleende som gewoonlijk beneden de waarde van het pand, n.1. + ƒ 12 voor elke uitgestrektheid, waarvoor één nalih zaaipadi vereischt wordt. De pandnemer heeft dus nooit verlies, als de pandgever het pand niet inlost.
De pandnemer mag op den grond wél bijplanten, maar hij heeft daardoor geen recht op schadevergoeding.
Het pandrecht op grond gaat over door vererving. Behalve als de grond door den pandgever gelost wordt, gaat het recht te niet, als de grond teniet gaat (bijv. bij overstrooming, oorlog enz.); de pandgever is in het laatste geval zijn grond en de pandnemer zijn geld kwijt.
Behalve rijstvelden kunnen ook tuinen en vischvijvers '), en in Gajö ook de
1) D. i. volgens eigen aanteekeningen, volgens Dr. C. Snouck Hurgronje zijn zulke vijvers van verpanding uitgesloten (De Atjèhers dl. I, p. 316, The Achehnese 1: 292).



pënjangkoelön's in het Meer (zie p. 98) object van het pandrecht zijn. Bijzondere formaliteiten hebben bij verpanding niet plaats ').
Uit het bovenstaande blijkt wel, dat de menschlievende, maar onpractische leer der Moslimsche wet, welke den pandnemer het recht ontzegt, om voordeel uit het pand te trekken, en hem slechts vergunt, de verpande zaak te verkoopen, indien de debiteur zijn schuld ten vervaldage niet voldoet, in Atjèh zoomin als elders wordt nageleefd (De Atjèhers dl. 1, p. 314, The Achehnese 1: 291).
Eindelijk dient nog vermeld, het recht op z.g. wakapgrond. Het aan hetMoslimsch recht ontleende woord waqf, waaraan het Atjèhsche wakeuëh, of: wakab (Q: wökös, Alas: wakap) beantwoordt, komt in Atjèh voor in tweeërlei zin: 1°. In den zin van „vrome stichting", waarbij de bezitter van eenig goed dit ten behoeve van een bepaald persoon, of van een zaak van algemeen nut, afstaat, overeenkomstig de Wet en met het doel, voor deze vrijgevigheid in het hiernamaals te worden beloond. Het recht op zulk een in de doode hand gebracht en daardoor voor altijd aan het verkeer onttrokken goed, kan bestaan of in het gebruik daarvan, óf in het genot der vruchten. Zoo heeft men bijvoorbeeld: tanöh wakeuëh, d. z. rijstvelden, waarvan de opbrengst strekt ten bate van een moskee 2) of dorpsgodsdiensthuis; lampöïh wakeuëh, d. z. vruchtentuinen, waaruit ieder vrij mag plukken; mön wakeuëh, d. z. putten, waaruit elke dorstige voorbijganger water mag putten; balè wakeuëh, d. z. eenvoudige huizen, waar men uit kan rusten, of zijn dagelijksche godsdienstoefeningen kan verrichten, enz. Behalve als werken van liefdadigheid komen ook wakapmakingen voor, die slechts dienen moeten, om een vast goed voor een familie te bewaren en het tegen verbrokkeling te verzekeren, of ook om bepalingen der Wet omtrent de erfopvolging te ontduiken. Komen al zulke 'beschikkingen ten opzichte van onroerend goed betrekkelijk zelden voor, meer frequent zijn die, waarbij een of ander roerend goed het object der wakap-making is; we komen hierop terug bij de beschouwing van het schuldenrecht (p. 381) 3). 2°. In den zin van „vrijheerlijke" (aan het gewone bestuursgezag onttrokken) dorpen of streken (nanggröë wakeuëh). Met het Moslimsche waqf hebben deze vrijgebieden, die met de Javaansche përdikan-stichtingen 4) zijn te vergelijken,
1) D. i. volgens eigen aanteekeningen, volgens Dr. C. Snouck Hurgronje wordt het pandrecht onder gelijke vormen gesloten als de overdracht van bezitrecht (De Atjèhers dl. I. p. 315, The Achehnese 1: 291 vg.).
2) Tot deze wakeuëh-gronden behoorden eertijds ook de z.g. oemöng sara (van Mal. sara = leeftocht, middel tot onderhoud = Atj.: beukaj), wier stichting, ten behoeve van de groote moskee te Koeta Radja, aan de oude Soeltan's werd toegeschreven (De Atjèhers dl. I, p. 128 en 311, The Achehnese I: 122, 287). Hiervan is thans niets meer over; wat men tegenwoordig nog wel met dien naam aanduidt, zijn een tweetal stukken grond, welke door het Bestuur zijn afgestaan aan den onbezoldigden imeum en den onbezoldigden bileuë der moskee (vgl. boven p. 277).
3) Vgl. over het bovenbedoelde wakeuëh in Moslimschen zin de Encycl. v. Ned. Indië 2de dr. i. v. wakap en de daar aangegeven literatuur, benevens de dissert. (1922) van Mr. Koesoemah Atmadja over „De Mohammedaansche vrome stichtingen in Ned. Indië".
4) Vgl. over het përdikan-'xnsXWuut het daarover handelende opstel van Dr. B. Schrieke in het Tijdschr. v. h. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 58, 1919, p. 391 vg. en de in de vorige noot aangehaalde dissert. van Mr. Koesoemah Atmadja p. 87 vg.



Wakap-grond.
niet anders dan den naam gemeen. Werden zij tijdens het soeltanaat schier overal verspreid aangetroffen — met uitzondering wellicht van de Alaslanden — onder de tegenwoordige bestuursorganisatie werden ze gaandeweg opgeheven, omdat ze geen reden van bestaan meer hadden.
Gewoonlijk kreeg zulk een vrijgebied erkenning van Soeltan of Oelèëbalang, doch de toestand vestigde zich ook soms zonder erkenning. Voor een centrum van Mohammedaansche studie, als het dorp Tirö in Pidië (zie boven p. 273) bijvoorbeeld, werd het vrijheerlijk-karakter algemeen toegegeven. De omliggende hoofden lieten daar namelijk de handhaving van orde en wet aan de oelama's over, zoodat de adat hier veel geringer beteekenis had dan elders. Zij maakten geen aanspraak op de diensten der bevolking, eerbiedigden Tirö als vrijplaats voor hen, die in binnenlandsche twisten betrokken waren, en onthielden zich van het plegen van vijandelijkheden in de nabijheid dier meunasah. Zelfs leden van vijandige partijen konden elkander daar ongestoord ontmoeten (De Atjèhers dl. I, p. 185, The Achehnese I : 178 vg.). In Peusangan was de gampöng, waar de in hoog aanzien staande oelama-familie van Teungkoe di Awé Geutah verblijf hield, langen tijd wakeuëh-gebied !), de gampöng Mön Keulajoe (Gloempang Doea) was wakeuëh ten behoeve van een uitgebreide habib-familie -). De Gajösche kampoeng Rëdëloeng in het Meergebied was wökös, omdat de voornaamste voorvader van de lieden dier kampoeng een heilige was en zijn graf nabij die plaats gelegen is (Het Gajöland p. 187). Mbatjang en Trangoen waren vrijheerlijke dorpen in Gajö Loeös (Het Gajöland p. 235 en 250).
Niet zelden was begunstiging van bepaalde personen de aanleiding der vrijheerlijk-verklaring. Zoo schonken de Atjèhsche Soeltan's wel het gebruiksrecht van gronden aan gunstelingen af, na schadeloosstelling der bezitters. Soms betrof de schikking de bewoners van zeker gebied, die van allerlei, op de overigen drukkende, lasten vrijgesteld, van het gezag der locale hoofden werden losgemaakt. Gold zij bepaalde hoofden, dan werden dezen direct ondergeschikt aan den vorst en aan het gezag der territoriale hoofden onttrokken (De Atjèhers dl. I, p. 128 vg., The Achehnese 1 : 122 vg.). In het landschap Geudöng (Lhö Seumawè) had men hoofden, die wegens hun verwantschap met de Oelèëbalang'sfamilie vrijheerlijk waren gemaakt en als zoodanig niet ondergeschikt waren aan de tusschenhoofden (toeha peuët en toeha lapan)3). In Wöjla was de gampöng Keuleumah een wakeuëh-gebied, waarvan zekere Nja Oebat vrijheerlijkheidsrechten trok, omdat hij zich jegens den Keudjroeën verdienstelijk had gemaakt4).
Niet zelden waren politieke redenen de aanleiding tot stichting van een vrijgebied. Zoo zouden één of meer der oudere Soeltan's, zoowel in Groot Atjèh als in verschillende Onderhoorigheden, van de Oelèëbalang's hebben weten te verkrijgen, dat een deel van hun gebied aan hen werd afgestaan. Zulk een gebied werd dan door den vorst tot vrijheerlijk gebied gemaakt, waardoor het hoofd of
1) Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 55, 1903, p. 127.
2) Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. Indië dl. 55, 1903, p. 135.
3) Blijkens de (niet gepubliceerde) nota van toelichting van 18 September 1917.
4) Blijkens de (niet gepubliceerde) nota van toelichting van 1 October 1913.



de hoofden daarvan rechtstreeks aan het vorstelijk gezag ondergeschikt en aan dat der Oelèëbalang's onttrokken werden. De bedoeling was, binnen het ressort van eiken machtigen Oelèëbalang een terrein te hebben, waarop de Soeltan's, bij hun streven naar centralisatie van het bestuur, konden rekenen. Zulke geënclaveerde wakeuëh-gebieden vormden gewoonlijk drie moekim's. Zoo waren in de sagi der XXV Moekim's: Loeëng Bata, Pagar Ajé en Lam Sajoen, in de sagi der XXII Moekim's de III Moekim's Keureukön (zie boven p. 197 nt.) en in de sagi der XXVI Moekim's de (nu niet meer bestaande) Moekim's Lhcf Goelöng, Tjadé' Mön Batèë en Koeala Gigiëng waarschijnlijk wa^euèTz-districten, wier hoofden aan het gezag der sag7-hoofden waren onttrokken. Die wakeuëh-gebieden zijn thans als zoodanig verdwenen, doch veelal als zelfstandige moekim's en oelèëbalangschappen overgebleven (De Atjèhefs dl. I, p. 129—132, The Achehnese I: 123— 125; K. F. H. van Langen: De inrichting van het Atjèhsche Staatsbestuur p. 405 vg.).
In Pidië wijst men ook oorspronkelijke iva/reuë/ï-districten van deze soort aan. Het militair gedeelte van de onderafdeelings hoofdplaats Sigli (vóór onze vestiging Koeta Mamplam geheeten), door ons in 1877 in bezit genomen, was zulk een vrijstift, dat vroeger aan de Soeltan's van Atjèh toebehoorde en „waar zij of hun afgevaardigden verblijf hielden, wanneer zij de Onderhoorigheden kwamen bezoeken, om schatting te heffen, of zaken te regelen" '). Dat Meureudoe vroeger een vrijgebied was, werd reeds op p. 214 opgemerkt. Ook ter Atjèh's Westkust had men eertijds verschillende ivaA:e«è7?-gebieden, o. a. in de Kawaj XVI, die bij gouverneurs Bt. 7 Mei 1907 N°. 39 K. werden opgeheven.
De vroegere tanoh radja — een strook grond ter breedte van zeven groote vadems (deupa meunara, zie p. 63) aan weerszijden van de Atjèh rivier — kan men bezwaarlijk tot de wakeuëh-\an&en rekenen, al werden ze wel eens met dien naam aangeduid. Het schijnt tegenwoordig niet meer met zekerheid uit te maken, welke de rechtstoestand dier, nu geheel verdwenen, „vorstenlanden" vroeger geweest is. Weinig aannemelijk lijkt ons de mededeeling in het Résumé Atjèh (Adatrechtbundel I, p. 59), dat ze zouden behooren tot de vrome stichtingen, hierboven aangeduid als lampöïh wakeuëh „beplant met vruchtboomen, welker vruchten vrijelijk door reizigers mochten geplukt en genuttigd worden." Dr. Snouck Hurgronje meent, dat die strooken van oudsher voor de Soeltan's gereserveerd waren „in het belang eener onbelemmerde uitoefening van het havenkoningschap". Een kleine toelichting schijnt hier echter niet overbodig. Evenals thans, gebeurde het ook vroeger vaak, dat de nukkige Atjèh rivier bij bandjir's haar bedding verlegde. Daar langs haar beide oevers belangrijke wegen de havenplaats (Banda Atjèh) met de riviermonding (Koeala Atjèh) verbonden, moesten ook deze dus gedurig worden verplaatst. Om daarvoor steeds over het noodige terrein te kunnen beschikken, werden de aangeduide strooken als tanöh radja gereserveerd 2).
1) T. J. Veltman: Nota over de geschiedenis van het landschap Pidië p. 121 vg.
2) Dat deze reserve zijn goeden grond had, en aannemelijker is dan het wakeuëh-motief blijkt wel uit deze mededeeling uit het Résumé Atjèh (t. a. p. blz. 59): „Door de voortdurende verandering van de rivieroevers, die door opeenvolgende bandjirs hier worden weggesleurd, daar weder aangeslibd, is van deze tanah radja nagenoeg niets overgebleven".



Schuldenrecht.
De oeverbewoners hadden, naar ons verzekerd werd, niet alleen het gebruiksrecht, maar ook het volle bezitrecht over dien grond. Alleen moesten zij zich, waar het bovenbedoelde geval zich voordeed, de toeeigening van hun grond, voorzooveel dit noodig was, laten welgevallen (vgl. De Atjèhers dl. 1, p. 128 en 309, The Achehnese I: 122, 286).
De opgezetenen van een vrijheerlijk gebied (nanggröë wakeuëh), aan wie speciale voorrechten boven anderen werden toegekend, heetten oereuëng bibeuëh, of: oereuëng wakeuëh niba- (of: oeba-) radja, d. i. „gepreviligeerden van wege (of: bij) den vorst". Bibeuëh (G: bibös, Mal.: bëbas, Mënangk.: bébèh) heeten ook personen, die in de Atjèhsche maatschappij een bijzondere bevoorrechting genieten, wegens hun afkomst, of hun bijzondere kennis van de Wet. Daartoe behooren vooral oelama's en sajjid's (zie boven p. 272 en dl. 1, p. 220). Het wordt als vanzelf sprekend beschouwd, dat een Oelèëbalang, binnen wiens gebied zulke personen wonen, slechts in zeer geringe mate gezag over hen oefent en van hen niet vordert, wat hij gewoonlijk van zijn onderhoorigen verlangt (De Atjèhers dl. I, p. 128 nt. 2, p. 129 nt., The Achehnese I: 122 nt. 2 en 3). Bibeuëh zou men tegenwoordig nog kunnen noemen allen, die vrijgesteld zijn van belastingen heerendienstplicht.
Vooral de sajjid's genieten in Atjèh een bijgeloovige vereering als nauwelijks in eenig ander gewest van den Archipel. De oorspronkelijk SjTcietische beschouwing van de afstammelingen des Profeets als krachtens hun geboorte in zekeren zin heilig, onaantastbaar, en recht hebbend op de vereering aller geloovigen, is allengs in de orthodoxe leer overgegaan, en in den Archipel zou zij ook zonder dat populair geworden zijn, daar immers de Islam, zooals die hier aanvankelijk uit Hindoestansch gebied werd ingevoerd, een Sjï'ietische kleur vertoonde (De Atjèhers dl. I, p. 159 vg., The Achehnese I: 155 vg.).
Het inheemsche waterrecht vormt één geheel met het grondenrecht. Over het vischrecht (p. 108 vg.) en het bevloeiingsrecht (dl. I, p. 449) werd vroeger reeds een en ander medegedeeld. Wat het beschikkingsrecht over water betreft, zoo vermeldt het Résumé Atjèh p. 73 (Adatrechtbundel 1, p. 52—78), dat het vragen van vergunning door vreemdelingen, in den regel vergezeld gaat van eenige retributie. Een andere uiting van het beschikkingsrecht kan men daarin zien, dat ook de leden van den kring voor aanleg van een stuwdam vergunning noodig hebben van het betrokken hoofd van den kring (Résumé Atjèh p. 70). Inlandsch bezitrecht op bronnen, ontspringend op onbebouwden grond, komt aan de leden van den kring allen gemeenschappelijk toe (Résumé Atjèh p. 70). Wordt het water eener bron aangewend tot bevloeiing van sawah's dan schijnen leiding en water in Inlandsch bezit te komen van den aanlegger (Résumé Atjèh p. 70).
c. Schuldenrecht.
De schuldzaken, die de Atjèher tegenover de rechtsquaesties nopens rechten op grond en water stelt, zou men scherper kunnen aanduiden als die rechtsquaesties, welke rechten op alle andere goederen (lichamelijke zaken) dan grond



en water betreffen; dus rechten op wat wij roerende goederen zouden noemen huizen — in Atjèh bijna zoo gemakkelijk af te breken en te verplaatsen als onze kramen — vaartuigen, vee, huisraad, keukengerei, kleeren, wapenen, sieraden, eetwaren en voornamelijk geld (Mr. C. van Vollenhoven: Het adatrecht van Ned. Indië dl. I, p. 207).
Het gewone woord voor schuld is oetang (G. en Alas: id.) en voor schuldvordering: peu oetang (G. en Alas: iaö); de debiteur heet si meu'oetang (G: si moetang), de crediteur si peu oetang (G: si bëridö). Meu oetang beteekent niet alleen in leen, maar ook in verbruikleen nemen, vragen, of krijgen; het laatste beantwoordt aan het Gajösche sörah ').
Verjaring is zoowel in het gronden- als het schuldenrecht naar de adat waarschijnlijk onbekend (vgl. Mr. C. van Vollenhoven: Het adatrecht van Ned. Indië dl. 1, p. 199, 200, 207, 214). Omtrent verjaring van schulden en andere vorderingen, welke bij de moesapat's worden ingediend, bevat het gouverneurs Bt. 26 April 1911 N°. 2190/9 het volgende:
Overwegende, dat de behandeling van oude schuldvorderingen door de moesapat's in dit gewest zeer verschillend plaats vindt en geheel willekeurig, dan eens wèl, dan weer geen verjaring woïdt toegepast;
O., dat in het belang van een goede rechtsbedeeling het wenschelijk is, daarin
éénheid te brengen;
O., dat ook de Islam, onder zeker voorbehoud, verjaring erkent-);
O., dat ook vóór onze vestiging in veel streken volgens de adat geen recht gedaan werd op vorderingen, welke de eischer zonder geldige reden gedurende 15 jaren verzuimd had in te stellen;
O., dat zoowel de Atjèhsche hoofden als de Mohammedaansche schriftgeleerden de wenschelijkheid en de noodzakelijkheid tot regeling dezer materie inzien;
1) De verschillen tusschen oetang, ngoej (G: pindjöm, zie p. 34 nt. 1) en sörah legt men door bepaalde regels in het geheugen vast: oetang bajeuë, ngoej poelang (Q: oetang berber, pindjöm gembali) = de schuld betaalt men, het geleende geeft men terug; sörah beganti, pindjöm gembali (G.) = wat men leent om te ver-bruiken, vergoedt men, wat men leent om te g'e-bruiken, geeft men terug; oetang bajeuë, peu'oetang toenggèë (G: oetang berber, idö bertoenggoe) = een uitschuld moet men betalen, om een inschuld moet men manen. Onder „schulden waarom men niet maant" (oetang hana geutoenggèë) verstaat men die, welke den mensch zijn opgelegd door Allah's wil (bijv. de godsdienstoefeningen, vgl. dl. I, p. 342). Men zegt wel, dat er vooral drie zaken zijn, die den mensch zorg baren: roemöh tiréh (een lek huis), oetang geutoenggèë (schulden waarom gemaand wordt), en aneuE poereë (kinderen met framboesia). Evenals de Inlander bij de opsomming van allerlei zaken veel hecht aan viertallen, zoo onderscheidt hij ook vier soorten van schulden: 1°. oetang meuïh (G: o. mas) = geldschuld; 2°. oetang djandji (G: id.) = schuld wegens belofte; 3\ oetang darah (G: id.) — bloedschuld (wegens een verwonding); 4°. oetang njawöng (G: o. njawa) = levensschuld (wegens moord). Vgl. Gajö Wdbk. i. v. oetang I.
2) Hoewel de verjaring in de fiqh-boeken meestal niet wordt genoemd, is ze in de practijk van den Islam toch niet onbekend. Volgens de Moslimsche leer schept zij een rechtsvermoeden, waartegen geen tegenbewijs wordt toegelaten. De termijn, waarna een vordering als verjaard wordt beschouwd, is door de latere wetgeleerden op 15 jaar gesteld Zie hierover: Dr. C. Snouck Hurgronje in het Tijdschr. v. h. Bat. Gen. v. K. en W. dl. 39 (1897) p. 431 vg.; Dr. Th. W. Juynboll's „Handleiding" p. 296 vg. en Wet en Adat dl. Ml, p. 177 vg.



Heeft besloten, dat zullen verjaren:
1°. alle erfenisvorderingen na een onafgebroken tijdsverloop van 20 jaren; 2°. alle overige vorderingen na een tijdsverloop van 15 of 10 jaren, al naar
gelang deze beschreven of onbeschreven zijn.
Het Inlandsch bezitrecht (arta, of: areuta, of: atra, of: milé , G: harëta, of: rëta, of: mili', Alas: ratö, of: mili') van roerende goederen gaat over, hetzij werktuiglijk door vererving, hetzij door opzettelijke overdracht (schenking, ruil,
verkoop). _ . ,
Schenken, geven1), toestaan = moebri, of: beuri, of: bri (U: nosah, Alas:
meré)-, geschenk = beuneuri (G: pënösah2), Alas: pemeré). Daarnaast heeft men nog allerlei andere namen voor „schenking", ontleend aan de Mohammedaansche rechtstaal, welke namen echter niet immer zuiver uiteen worden gehouden. Zoo verstaat men onder hibat (Arab.: hibah, mv. hibcit) schenkingen in den, door de Wet aangegeven, vorm, dus met aanbod en aanname. Zulke vormelijke schenkingen hebben soms plaats ten bate van wetgeleerden (De Atjèhers dl. 11, p. 354, The Achehnese 11:321), maar ook wel in andere gevallen, bijvoorbeeld, als iemand reeds tijdens zijn leven dezen of genen wil begiftigen. Doet hij dit niet in wettigen vorm, maar als beuneuri, dan risqueert hij, dat de erfgenamen die giften als ongeldig doen vernietigen. De Wet toch laat wel ieder vrij, tijdens zijn leven zóóveel weg te geven, als hem goed dunkt, mits dit gebeurt in den wettigen vorm (dus als hibah); alleen bij schenkingen in de laatste ziekte (Arab.: wagijjah) gedaan, mag over niet meer dan '/3 van het vermogen worden beschikt (vgl. boven p. 355).
Een andere soort schenking is de hadiah (G: diah, Alas: hadiah, Arab.. hadïjah), of schenking bij wege van huldebetoon (dus cfm. peuseumahan, G. përsëmbahön). Biedt de Atjèher zijn teungkoe eerbiedig een of andere vrome gave aan, dan zegt hij hierbij bijvoorbeeld: „dit is een beetje hadiah van uw dienaar" (njöë hadiah löntoean batjoet). Maar ook bezigt men dit woord, wanneer men iets koopen wil, dat gewoonlijk niet te koop is, bijvoorbeeld een Koran, het heet dan, dat men, in plaats van den koopprijs te betalen, een geschenk, hadiah,
ervoor in de plaats geeft:!).
Dan heeft men nog vrijwillige liefdegaven in geld of in naturaliën (seudeukah, of: sideukah, G. en Alas: sëdëkah, Arab.: gadaqah), welke gaven als hoogst verdienstelijk gelden en wier vergelding (pahla) den gevers in het hiernamaals ten goede komt. Zulke vrome gaven worden eerst verplicht, als men zich daartoe door een gelofte verbindt. We komen hierop later terug.
Bij de bespreking van het huwelijk maakten we reeds kennis met allerlei adatschenkingen, die in het volksleven zoo'n groote plaats innemen. Een volledige lijst daarvan te geven, zou niet doenlijk zijn; we geven slechts enkele voorbeelden.
Alle plechtige uitnoodigingen gaan met, soms kostbare, sirihaanbiedingen
1) Geven, aangeven = djö' (G: djoerah)-, djö' beuneuri = een geschenk geven. Pcudjo' (G: njërahön) — overgeven, toevertrouwen, ook: overhandigen (G: menahön)-, djeumeudjo iemand iets geven.
2) Niet te verwarren met perosah (Atj.: moerah djaroe) — vrijgevig.
3) Th. Veltman's Ned. Atjèhsche Woordenlijst i. v. geschenk.



gepaard (zie dl. 1, p. 342), en zij, die aldus uitgenoodigd zijn, komen nimmer met ledige handen, maar brengen altijd geschenken mede, hetzij een offerdier, of meestal eenig geld. De Atjèhers noemen die teumeuntoeë* (zie boven p. 325 en 338), de Gajö's pendaboeh. Wat de jongere bloedverwanten betreft, worden die teumeuntoeë weer met tegengeschenken (beuneuri) van ongeveer gelijke waarde, vermeerderd nog met een toeslag (tindéh), beloond. Bij overlijden worden in Atjèh alleen de aanverwanten van de(n) overledene uitgenoodigd (bij de bloedverwanten wordt met een eenvoudige kennisgave volstaan) en ook zij brengen altijd geldgeschenken (± ƒ 5—ƒ100) mede, die bij vertrek met een zelfden bijslag worden gerestitueerd. Wordt zulk een condoleantie-geschenk door een mannelijken verwant medegebracht, dan heet het kaphan kreunda (kleed voor de lijkkist), door een vrouwelijke: naléh, of: koedè, of: dangdang '). Neumè („hetgeen men medeneemt") en peuneue („hetgeen men opbrengt") heeten bij de Atjèhers de geschenken (ƒ0,50-/ 5 en meer), die volgens de adat door jongeren aan ouderen worden gegeven en later moeten worden gereciproceerd met toeslag (tindéh); ook verstaat men daaronder de geschenken, die de vrouwelijke kennissen bij haar kraamvisites voor moeder en kinderen mede brengen, en evenzeer die, welke men pleegt aan te bieden, als men voor het eerst in iemands woning komt (vgl. boven p. 338). Het zijn al deze en dergelijke adatgeschenken, die het huishoudelijk budget van het Inlandsch gezin zoozeer bezwaren, vooral als zij gepaard gaan met speculaties op tegengeschenken van grooter waarde, zooals gewoonlijk het geval is. We weten reeds (dl. 1, p. 258), 'dat het vooral het conservatieve vrouwelijke element is, dat — hoe zuinig overigens ook — met hand en tand aan die oude traditiën blijft vasthouden.
Brengt men voor de eerste maal een klein kind bij iemand aan huis, dan wil de adat, dat de laatste het kind een geldgeschenk, of een of ander sieraad, bijv. een ringetje geeft, dat dan later wordt ingelost; zulk een geschenk heet beuneuri göb („een geschenk van de menschen"). „Wanneer vader of moeder gedurende het eerste jaar met het kind op straat loopt en iemand hen ontmoet, die een praatje met hen maakt, en vraagt, het kind even op den arm te mogen hebben, dan is die verplicht het kind een geldgeschenk te geven" — schrijft Dr. J. Jacobs -). De boengöng djaröë is een huldeblijk (dus e. s. v. hadiah), be-
1) Deze namen varieeren naar den stand der gevers (geefsters) en dus ook naar de hoegrootheid der gaven. Bij geringen (oereuëng ikoe) heeten ze koedè (dt. I, p. 534), bij den middenstand (oercuèng peuteungahan): naléh (dl. I, p. 459), bij voornamen (oereuëng oelèë): dangdang (dl. I, p. 377). Deze namen, die hier geen zin hebben, zijn ontleend aan de verschillende wijzen, waarop de rijst wordt gebracht door de schoonmoeder aan de schoondochter, als deze voor de eerste maal zwanger is (vgl. De Atjèhers dl. I. p. 409, The Achehnese 1: 372).
2) Dit gebruik komt, zooals bekend, overal in onze Oost voor, ook bij heidensche stammen. Wanneer bijvoorbeeld de Toradja's een kind van een ander voor de eerste maal in de armen nemen, schenken zij het iets van zichzelf (bijv. een armring); deed men dit niet en werd het kind later ziek, dan zou men denken, dat degeen, die het in de armen heeft gehad, het kwaad heeft gedaan (Dr. A. C. Kruyt: Het animisme p. 37 nt.). In het algemeen is men bang voor kwade beïnvloeding van niet-huisgenooten, waarmede ook de algemeen voorkomende „vreemdelingenvrees" (xenophobie) samenhangt. „Een eigenaardigheid" — schrijft Dr. A. W. Nieuwenhuis — „die eigen is aan alle stammen van Centraal-Borneo, treft den reiziger in den



staande in een deel van den oogst, dat de ontginner van woesten grond zijn dorpshoofd of Oelèëbalang ten geschenke aanbiedt. Ook de hierboven (p. 110) bedoelde vischgeschenken aan de z.g. oereuëng meudarat, die niet aan de poekatvangst deelnemen, maar slechts als toeschouwers aanwezig zijn, noemt men boengöng djaröë. Peusidjoeë* djaröë heeten de geschenken aan de deskundigen (ambachtslieden, geneeskundigen, enz.) als belooning voor de door hen in bepaalde gevallen aangebrachte verkoeling. Op het peusidjoeë darah, of smartegeld, komen we bij bespreking van het wraakrecht vanzelf terug. Kleine geschenken, die het karakter van „fooien" dragen, heeten in Atjèh: ngön blöë ranoeb, of: ngön blöë ië teubèë, d. i. (geld) om sirih (suikerrietsap) te koopen (vgl. p. 206 en dl. I, p. 485), in Gajö:' regö ni blo (sirihgeld). Met den naam ripè worden aangeduid vrijwillige bijdragen of giften, bijvoorbeeld voor een buitenpartij (meuramiën), voor een sadativertooning, voor den bouw van een moskee, enz. (vgl. dl. 1, p. 342, 465 nt. 3, 471).
Dan heeft men nog allerlei belooningen, waarop sommige personen voor hun diensten qualitate qua recht hebben. Zulke belooningen noemt de Atjèher peunajah (v. pajah = moeite), of meer algemeen met een Arabischen term ha
(Arab.: haqq = recht), bijv.: .... ,
ha moedém = het loon voor den persoon, die de besnijdenis verricht aan knapen; ha tob gloenjoeëng = het loon voor het doorboren der oorlellen, ha gatib = het den dorps-teungkoe toekomend huwelijksloon (zie boven p. 208
en 256);
ha oebat = het honorarium, dat een geneeskundige ontvangt; ha* bidan en ha" köh poesat = de belooningen, die de vroedvrouw ontvangt voor het doorsnijden van de navelstreng en voor haar assistentie der kraamvrouw gedurende de ovenperiode; ha teuleukin = het loon van den dorps-teungkoe voor den door hem geleiden
doodendienst bij het graf (zie boven p. 208 en 256); ha" seulangké = het loon van den huwelijksmakelaar (zie boven p. 319).
Meestal bedragen deze belooningen voor bewezen diensten samaïh (één mas, d. i. ' 4 dollar of ƒ0,30, tegenwoordig gewoonlijk ƒ 1). Niet altijd echter worden ze in geld voldaan, soms in natura, bijvoorbeeld in rijst, zooals de belooning aan de deskundige voor het köh andam (zie boven p. 325), of in vleesch, zooals de ha talöë, ha kapa, ha" tjéng (zie dl. I, p. 331). In Gajö heeten al dergelijke belooningen: pënjërahön (lett.: „wat bij de overgave behoort") of: permoenggön (lett.: „middel tot afdoening"), in Alas: pënërahan, of: pënahoeti (lett.: „middel dat iets tot stand komt").
angst, met welken onder hen een vreemdeling wordt toegelaten in de nabijheid van kleine kinderen Bij de Kajan's geeft iedere vreemdeling bij zijn eerste intrede in de woning een oesoet, bestaande in wat kralen of doek; hier ligt wellicht de overtuiging aan ten grondslag, dat een bijzondere verschijning de ziel van het kind verschrikt, die nu weer met iets fraais gestreeld moet worden. Men is inderdaad bang voor ziekte van den kleine" (In Centraal Borneo dl. I, p. 65 vg., Quer durch Borneo dl. I, p. 74). Vgl. over het interessante onderwerp der xeno'phobie verder o. a. J. G. Frazer: Taboo and the perils of the soul p. 101—116; A. C. Kruyt: De Inlander en de zending (1907) p. 49 vg. en vooral: Mr. F. D. E- van Ossenbruggen. Het primitieve denken enz. p. 70 vg.



Biöjö (Mal. biaja) noemt men in Gajö de geschenken aan een goeroe, met wiens (wier) hulp bijvoorbeeld een zieke genezen, een wensch verkregen is, of zijn (haar) leerling het Koran-reciet voleindigd heeft. Bij de Alassers heet het eerste geschenk pedaoen, het laatste petamat. In Atjèh bestaat de belooning (ha tamat) voor den leermeester in het laatste geval uit een stuk (sikra* = 4 el) wit goed, een heupdoek (idja kröng) ter waarde van ± ƒ 2,50 en ± ƒ 5 aan contanten. Pëngglasah heet in Gajö het geld, door de te gast komende vrouwen gegeven aan den te besnijden knaap. Enz.
Ruil heet in het Atjèhsch toeka (G: toekör, Alas: sambar). Dat ruilhandel (toekö -moekö , G: toekör takir), vooral in de binnenlanden van het gewest, nog van beteekenis is, werd hierboven (p. 32 vg.) reeds vermeld. Het wisselen van geld noemt men toeka pèng. Toeka tambah (G: toekör tambah) is het ruilen met toegift; toeka sali (G: toekör sali) — gelijk op ruilen, ruilen met gesloten beurzen.
Heeft in Atjèh overdracht van roerend goed in den vorm van een koop-contract alleen bij belangrijke zaken (huizen, vee) plaats, in Gajö schijnt zulk een overdracht — daar bërtangan genoemd — in bijzijn van getuigen, en gepaard met het uitspreken der formules van aanbod (tangan) en aanname (trimö), ook bij zaken van geringe waarde voor te komen (Gajö Wdbk. i. v. tangan). Koopt iemand een huis in een andere kampoeng, dan laat hij het omverhalen, brengt het naar zijn eigen kampoeng over en zet het daar weer op. Verkoop van vee heeft plaats met behulp van een touw (poeblöë ngön talöë, G: djoeöl bërtali-oeloe), waarvan kooper en verkooper elk een eind vasthouden (zie dl. I, p. 509, De Atjèhers dl. I, p. 312, The Achehnese 1:288, Gajö Wdbk. i. v. tali). Blöë joem sadjan = koopen met contante betaling, blöë tanggöh = koopen op crediet (bijv. het vleesch op de slachtdagen vóór en bij het einde der Vasten). Bij credietverstrekking wordt altijd iets meer betaalt; dit meerdere heet ha toemoenggèë, d. i. het „recht voor het manen".
Deelbouw ten aanzien van roerend goed heeft bij de Atjèhers plaats in den vorm van halfwinning (mawaïh, of: meudoea laba, of: meudoea hareukat) of < andere winstdeeling, zooals bij het hoeden en onderhouden van een anders vee tegen bijv. de helft van de te werpen jongen. Betreft de verzorging nog jonge dieren, die nog niet kalveren, dan is het beding gewoonlijk, dat de bij verkoop te maken winst bij helften zal worden verdeeld. „De eigenaar van een duidelijk bezette koe" — aldus de heer H. T. Damsté ') — „zal deze niet in mawaïh geven, zonder te bedingen, dat op het kalf, dat staat geboren te worden, de verzorger nog geen rechten heeft. Evenzoo zal, wanneer de eigenaar een duidelijk bezette koe terugneemt, de verzorger het beding stellen, dat, zoo het kalf, dat op stapel staat, binnen drie maanden zijn entrée maakt, het gerekend zal worden als onder zijn zorgen te zijn geboren. Een tijdens de verzorging geboren kalf moet de verzorger blijven onderhouden tot het „van de borst af is" (Ihaïh te ). Spant men een in mawaïh ontvangen dier voor den ploeg, dan is men den eigenaar huur (aboeën) verschuldigd, volle of halve, dat is plaatselijk verschillend". Ook
1) Zie „De volken van Ned. Indië" dl. I, p. 53 vg.



381
bij de poetof-visscherij komt, zooals reeds opgemerkt (p. 110) halfwinning voor; evenzoo bij het plukken van klappers (eigenaar en plukker elk de helft).
Daar in het Gajöland aan weidegrond geen gebrek is en de hoeder dus geen gras voor het vee behoeft te snijden, is de regeling der deelwinning (mawah) gewoonlijk deze, dat van alle drie jongen hij één en de eigenaar de beide andere ontvangt. In het Alasland bestaat een dergelijke regeling, memakan genoemd.
Het maken van roerende goederen (Koran's, kitab's, knielmatjes, kenocri-gerei, enz.) tot wakeuëh komt in het geheele gewest tamelijk veel voor. In een aantal dorpsbedehuizen vindt men bijvoorbeeld koeroe an wakeuëh (G: koran wökös) tot algemeen gebruik. Ook worden wel planken en balken tot wakeuëh gemaakt ten behoeve van de reparatie van een moskee of dorpsbedehuis. Op sommige overvaartplaatsen vindt men een wakeuëh-prauw, waarvan het publiek zich dus vrijelijk kan bedienen, zoo bijvoorbeeld hier en daar aan het Gajo-meei.
Huur (siwa, G: siwö, Alas: sèwö) van roerend goed vindt in het dagelijksch leven veel toepassing. Over verhuur van vee (niet siwa, maar aboeën genoemd) voor de grondbewerking in Atjèh werd reeds gesproken (dl. I, p. 450). In Gajo bedraagt de gewone huurprijs voor een buffel ƒ3, in Alas ƒ2. Voor de huur van een suikermolen (wéng), of liever van de bestanddeelen, waaruit men hem kan samenstellen, wordt in Atjèh ± ƒ 7.50 bij éénmaal oogsten betaald; voor den ijzeren pot, om er suikerstroop in te koken (blangöng raja) ± ƒ 2 voor het viermaal gebruiken, of men betaalt met suikersap; in Gajö bedraagt de huur van zulk een molen (wingön) één kal (halve klapperdop), die van de kookpan (blanga kantjah), eveneens één kal, en die van den buffel, om den suikermolen te draaien, twee kal van elke blanga vol suikersap (Gajö Wdbk. i. v. siwö); in Alas geschiedt de huur van een en ander ook meestal tegen een deel van de verkregen stroop. De uitrusting van bruid en bruidegom wordt bij Atjèhers en Gajo's gewoonlijk (bij Alassers nooit) gehuurd, al wordt deze transactie geen huur genoemd, de eersten betalen voor een compleet stel één idang haloea Meuseukat (zie dl. I, p. 338) en ƒ 2.50 aan contanten, de laatsten voor zulk een stel (segör ioeroen) + ƒ4 Zeer gewoon is ook verhuur van prauwen; zie voor den huurprijs hiervan in het Alasland dl. I, p. 578. In het Meergebied zijn tjangkoel's en pënjangkoelön's (zie boven p. 98) vaak het voorwerp van huur. Huur van huizen komt nergens in het gewest voor, wél die van winkeltjes of stalletjes (keudè), die slechts op marktdagen door de handelaren worden bezet en anders meer tot bewaarplaatsen der voorhanden goederen dienen (vgl. De Atjèhers dl. I, p. .313, The Achehnese 1: 289).
Pandrecht op roerend goed is in Atjèh evenzeer bekend als op onroerend goed. Men onderscheidt bruikpand en zekerheidspand. Bij bruikpand, het gewone <rala waarbij geen rente bedongen wordt, moet het pand de dubbele waarde hebben van de geleende som ')• Bij zekerheidspand (gala meulabd), waarbij wèl
1) Heeft het pand niet de dubbele waarde van de uitgeleende som, dan spreekt men me van gala, maar van keubah of: peudoeë , beide woorden, die letterlijk: „neerleggen", „plaatsen , „in bewaring geven" beteekenen en dus overeenkomen met het Gajosche paren, of: aren



interest bedongen wordt (meestal 2% per maand), is men tevreden, als het pand de waarde heeft van de hoofdsom plus de rente. Bij het eigenlijke gala mag de pandhouder de zaak, bijvoorbeeld voor opschik, gebruiken, waaronder ook verhuren valt. „Het onaangename van het pronken met andermans goed, dat men straks weder zal moeten teruggeven, wordt door de Atjèhers in geenen deele gevoeld. Men zou immers zulke voorwerpen anders zelf moeten koopen, en dat men dit kan, blijkt genoeg uit het feit, dat men geld aan anderen leent. Wel verre van den oorsprong dier sieraden en wapenen, die men draagt, te verbergen, praalt men erop, dat men het kostbaarste, wat anderen bezitten, in zijn macht heeft" (De Atjèhers dl. I, p. 315, The Achehnese I: 291).
Bij het gala meulaba mag de pandnemer het pand niet gebruiken. Het doel der pandneming is hier trouwens een geheel ander dan bij het gewone gala (zie boven p. 34). Wordt het pand niet op tijd ingelost, dan kan de pandhouder de zaak bij den rechter voorbrengen, die den pandgever dan een termijn stelt, om alsnog aan zijn verplichting te voldoen. Blijft hij dan in gebreke, dan kan de rechter het pand peusah verklaren, d. w. z. definitief aan den pandhouder toewijzen.
Object van het pandrecht kunnen zijn: keudè's, vaartuigen, lijfsieraden, wapenen, vischnetten, en dergelijke. Huizen of vee worden nooit verpand. Gaat het pand teloor, dan moet de pandhouder, die de dubbele waarde onder zich had, de enkele waarde van de geleende som aan den pandgever vergoeden (De Atjèhers dl. I, p. 315, The Achehnese 1: 291).
Naast al deze paralellen van de reeds genoemde rechten op grond en water vindt men in het schuldenrecht nog een aantal rechten, die ginds geen parallel hebben en toch met het grondenrecht eng samenhangen.
Volgen we hier weer de door Mr. C. van Vollenhoven gegeven indeeling, dan dient allereerst de geldleening en de nauw daaraan verwante voorschotverstrekking te worden genoemd, waarover bij de bespreking van het credietwezen (zie boven p. 33 vg.) reeds een en ander werd opgemerkt.
Ook kent men bewaargeving '), bijvoorbeeld van geld, kleedingstukken,. sieraden, wapens, enz. Vergoeding wordt hiervoor niet gegeven; bij verlies is de bewaarnemer, die het goed niet zonder toestemming van den bewaargever mag gebruiken, tot vergoeding verplicht.
Dobbelspel en weddingschap, hoewel door den Islam verboden, zijn in het adatrecht allerminst onbekend. Behalve het gewone dobbelen om geld, waarover in dl. 1, p. 409 vg. is gesproken, heeft men nog het wedden en dobbelen bij dierengevechten. Tegenwoordig is het dobbelen en dus ook het houden van zulke gevechten, die zonder wedden ondenkbaar zijn, verboden behoudens verkregen
(rriëmarén, of: narén) = neerleggen, plaatsen, maar ook: (iets of iemand) in bewaring geven, iets verpanden, in pand geven (vgl. Gajö Wdbk. i. v. pari). Het pandhuis noemt de Atjèher pa gadé, in welk woord pa men aanstonds ons woord „pacht" herkent.
1) Teuneuróh, of: keuneubah (G: tënasö, of: tënasón, of: pëmarén, of: p'enarcn, Alas; pënilang) = het bewaarde (geld of goed); teumeuröh, of: keumeubah (G: tasön, of: parén, of: aren, of: mëmarén, of: narén, Alas: silang) — iets in bewaring geven. Vgl. Gajö Wdbk. i. v. tasd en pari.



Loon, aanneming van werk, reederij, lastgeving.
licentie (zie boven p. 147). De toedracht van het wedden tusschen hen, die hun dieren doen vechten, wordt ons aldus geschetst. De inzet van elk paar eigenlijke spelers heet taröh ba (G: taroeh batang = „hoofdinzet", Alas: taroeh bagas = „binneninzet") en wordt aan het hoofd overhandigd, om na afloop van het gevecht aan den winner te worden uitbetaald, onder zekere korting voor de moeite. De omstanders kunnen mede wedden; hun geheel vrijwillige inzetten noemt men taröh tjabeuëng, d. i. „bij-inzetten", of: taröh loea (G: taroeh döröt, Alas. taioch loear) d. i. „buiten inzetten" (vgl. De Atjèhers dl. II, p. 217, The Achehnese II: 212).
Het werken tegen loon (oepah, G. en Alas: id.) heet meu oepah, of: toeëng oepah (G: bëroepah, of: toeng oepah, Alas: bëroepah); tegen betaling (in geld of producten) iets laten verrichten of maken = peu oepah (G: noepah). In loondienst worden o. a. vaak verricht: het afhalen van klappers (2 klappers voor éénmaal klimmen, of voor het beklimmen van een hoogen boom 2 pèng, d. i. 5 cent, van een lagen boom 1 pèng) en allerlei werkzaamheden in verband met de
rijstcultuur (zie dl. I, p. 465 vg.).
Een eigenlijke koeliestand was in Atjèh vroeger onbekend (vgl. dl. I, p. 240) en nog altijd ziet de Atjèher op een loontrekkende (oepahan) met zekere geringschatting neer. ■
Wat wij aanneming van werk noemen, wordt in Atjèh van loondienst ni^t
onderscheiden; het daarvoor gebruikelijke woord boeröng (G: boeroeng, Alas: böröng) is van lateren tijd. Bij aanneming geschiedt bijvoorbeeld het bouwen van een huis (zie dl. I, p. 567 vg.) en het maken van gouden sieraden. Niet altijd wordt bij dit laatste het loon berekend naar het daaraan ten koste gelegde werk, maar ook naar het gewicht van het benoodigde goud (bijvoorbeeld ƒ 2 voor iedere manjam). Gewoonlijk wordt op het loon van een te verrichten werk voorschot (tjaram, vgl. boven p. 368) betaald.
Een soort reederij is bij de Atjèhers niet onbekend. De equipage van een handelsvaartuig (kapaj meuneukat) bestaat uit: een kapitein (djeuragan, of: nahoeda, Perz.: na qoeda), een stuurman (djaroemoedi) en één of meer matrozen (.keulasi, Perz.: qalasja), welke beide laatsten door den djeuragan worden bezoldigd. Óp een vischvaartuig (sampan) is de pawang — gewoonlijk de eigenaar van het schip en zijn toebehooren — de hoogste autoriteit, die aan zijn manschappen aan boord (awa , of: aneu dajöng) des Vrijdags, den dag dat niet gewerkt wordt, hun aandeel in de vangst over de afgeloopen week uitkeert.
Lastgeving (wakilah, Arab.: wakalah, of: wikalah) komt in allerlei vormen voor, waarvan we reeds verscheidene leerden kennen. Men denke aan de lastgeving aan den óorps-teungkoe door den bloedwali, om bij de sluiting van het huwelijkscontract namens hem te handelen (zie p. 203 en p. 343); aan. den seulangké, den huwelijksmakelaar, die in opdracht heeft, om gedurende de verloving alle besprekingen tusschen de wederzijdsche families te leiden (zie p. 319); aan de poemeusan of laatste opdrachten (zie p. 353, 355); aan de lastgeving bij overlijden, om de verzuimde bedevaart op kosten der nalatenschap door een plaatsvervanger (badaj hadji) te doen verrichten (zie p. 354); aan de lastgeving tusschen visschersbaas (pawang) en vischopkooper (moegè) bij de poe/a?f-visscherij (zie p. 109);



aan de plaatsvervangende hoofden, die namens hun lastgevers handelen enz. De lasthebber, gemachtigde heet waki (G. en Alas: wakil, Arab.: wakïl), of: geunantöë.
Persoonlijke borgtocht (angkèë, of: tanggöng, 0: tanggoeng, Alas: djamin) komt bij geldleeningen nogal eens voor, bijvoorbeeld bij huwelijk, overlijden, boeten en in het algemeen in al die gevallen, waarin men opeens over veel geld moet beschikken. Het vroeger door ons bestuur dikwijls van de hoofden gevergde waarborggeld (ha gantjéng) was een willekeurige nabootsing van de gelijknamige gedingpanden bij de rechtspraak en heeft met adatrecht niets te maken ').
II. ADATDELICTENRECHT 2).
Bij de uiteenzetting van de inheemsche rechtspraak (p. 289) is er reeds op gewezen, dat, volgens art. 14 der beide Moesapat-ordonnanties, de moesapat's en de alleensprekende rechters zooveel mogelijk hebben op te leggen de straffen, die in het wetboek van strafrecht op de begane misdrijven en overtredingen zijn gesteld. Dit beteekent natuurlijk niet, dat het adat-delictenrecht door ons gezag geheel is op zij gezet. Hoewel hij in het algemeen onze straffen zal hebben toe te passen, zal de inheemsche rechter bij het beoordeelen van de strafschuldigheid van den delinquent en bij de toemeting van zijn straf wel degelijk rekening houden met de eigen rechtsopvattingen der bevolking 3).
We spreken hier, in navolging van Prof. Van Vollenhoven, van delictenrecht (niet van strafrecht), omdat daaronder, nevens de straffen door de publiekrechterlijke macht opgelegd, ook het wraakrecht is te begrijpen.
1) Mr. C. van Vollenhoven: Het adatrecht van Ned. Indië dl. I, p. 213. Vgl. over die ha< gantjéng, welke vroeger vooral bij onderwerping van hoofden, als bewijs van hun goede trouw, vaak van hen werd geëischt, o. a. E. B. Kielstra: Beschrijving van den Atjèh-oorlog dl. III, p- 363, 438, 444; W. C. Nieuwenhuyzen: De politiek van den oorlog in Atjèh, in fnd. Militair Tijdschrift 1897 dl. I, p. 430 vg. Zelfs in de Bestuursinstructie voor de Onderhoorigheden van 1909 (gecit. op p. 324 nt. 3 van het Iste deel van dit werk) heette het nog, dat aan de hoofden of een deel der bevolking, die benden rechtstreeks of zijdelings steunden, of aan in onderwerping gekomen hoofden het storten eener waarborgsom (har gantjéng) kon worden opgelegd. Sedert 1910 zijn, althans in eigenlijk Atjèh, die ha' gantjéng niet meer voorgekomen (vgl. Kol. Verslag 1911 kol. 7).
2) Literatuur: De Atjèhers dl. I, p. 58 vg., 106-120 (The Achehnese 1:55 vg., 102-114); K. F. H. van Langen: Atjèh's Westkust p. 479-483; J. A. Kruyt: Atjeh en de Atjehers p. 69; Het Gajöland p. 87 vg., 108—122; Mr. C. van Vollenhoven: Het adatrecht van Nederlandsch lndië dl. I, p. 214—220, 242 vg.; vgl. voor het Mohammedaansche wraak- en strafrecht Dr. Th. W. Juynboll's „Handleiding" en ter algemeene oriënteering: Dr. Q. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. II, p. 449 - 489; Mr. H. M. Kits van Heyningen: Het straf- en wraakrecht in den Indischen Archipel (dissert. 1916) met de daar opgegeven nieuwere literatuur en J. Hasting's Encycl. of Religion and Ethics i. v. „blood-feud" en „crimes and punishments".
3) Zie bijv. het adatvonnis van de moesapat van Bireuën van 27 Juli 1912, opgenomen in Adatrechtbundel VII (1913) p. 39 vg., waarbij de beklaagde — wien ten laste gelegd was poging om zijn op heeter daad betrapte overspelige vrouw en haar minnaar te dooden - werd vrijgesproken, omdat hij ten deze gehandeld had overeenkomstig de Atjèhsche adat.



Wraakrecht.
a. Wraakrecht.
Alvorens het wraakrecht in zijn beide uitingen: bloedige wraak en zoengeld, na te gaan, dient nog de aandacht te worden gevestigd op een bijzonderheid, waardoor het wraakrecht gekenmerkt wordt, n.1. de „solidariteit".
In eigenlijk Atjèh is van een wezenlijk solidaire aansprakelijkheid der dorpsgenooten voor eikaars daden geen sprake. Een overblijfsel ervan uit lang vervlogen tijden is slechts te vinden in het feit, dat eertijds weerwraak geoefend werd tegen de geheele kawöm van den delinquent (zie boven p. 293). Wel werden tijdens den Atjèh-krijg dorpen of landschappen door ons gezag aansprakelijk gesteld en met boete gestraft voor de delicten van ongevat gebleven daders, aldaar gepleegd, maar deze subsidiaire aansprakelijkheid was niet geworteld in het adatrecht, maar een wegens oorlogsnoodzaak ingevoerde maatregel. Bovendien betrof zij meestal de kampoeng, die het delict op haar gebied niet wist te voorkomen, niet dan bij uitzondering het dorp van de ongestrafte en veelal onbekende daders ')•
In het Gajö- en Alasland is het bewustzijn van de solidaire verantwoordelijkheid van het geslacht, voor wat één zijner leden misdrijft, nog levendig. „De Gajüsche saudörö's" — aldus Prof. Snouck Hurgronje — „leveren, indien hiervoor termen zijn, den bloedschuldigen broeder uit, zorgen dat de boeten, of andere schulden, der hunnen betaald worden, of aanvaarden bij weigering hiervan den oorlog als een noodwendig gevolg" (Het Gajöland p. 87). Het eenige middel, dat de verwantschapsgroep ten dienste staat, om zich te beschermen tegen een te veel schulden makend lid, is dit openlijk te „verstooten" (G: mënjërèn, Alas: sirang). Dit geschiedt dan op verzoek der naaste bloedverwanten in plechtige vergadering van alle geslachtsgenooten door hun hoofd (in Gajö den rödjö, in Alas den pëngoeloe), dat daarvoor een belooning pleegt te ontvangen, welke bij de Gajö's pëtjërèn, in Alas tjaboer pinang heet. Valt bij den aldus uitgestooten Gajö nog op beterschap te hopen, dan gelukt het hem soms, zich tegen een „geschenk voor de opname" (pëmasoekön) in een andere stameenheid te laten opnemen; slaagt deze poging niet, dan leeft de verstootene verder als zwerveling buiten iederen familieband rond, of vlucht naar het Atjèhsche kustgebied (Het Gajöland p. 87 vg.).
Bezien we thans de beide reeds genoemde wraakmiddelen.
1) Zie Mr. C. van Vollenhoven: Het adatrecht van Ned. Indië dl. I, p. 217 en 243, en dezelfde: Miskenningen van het adatrecht p. 38. In zijn „Beschrijving van den Atjeh-oorlog" (dl. III, p. 471 vg.) schreef Dr. E. B. Kielstra: „Ingeval een moord werd gepleegd op personen, die in dienst van het Gouvernement waren of (als gidsen) geweest waren, wat nu en dan voorkwam, vond het zoogenaamd solidariteitsstelsel toepassing, op Sumatra van ouds bekend onder de benaming van adat tanggong menanggong; de kampoeng of het district, waar de moord gepleegd was, werd daarvoor verantwoordelijk gesteld, als de schuldige niet werd aangewezen, en had dan een zware boete te betalen". Blijkens de bij Gouvernements Bt. 10 December 1908 N°. 1 vastgestelde instructie van den gouverneur mogen die z.g. „politieke boeten" alleen nog in de Onderhoorigheden worden opgelegd en wel op voorstel van den betrokken bestuurder, de moesapat gehoord — bij volledig gemotiveerd besluit van den gouverneur, waarvan afschrift moet worden gezonden aan de Regeering. Vgl. over de bestemming dier boeten hierboven p. 250.
25



1. Bloedige wraak.
Men noemt deze met een woord van Indischen oorsprong bila (G: bèla, Alas: bilo), wat tevens de naam is van het bloedschuldoffer (door de Atjèhers gewoonlijk aangeduid als bila göb, d. i. „bloedschuldoffer van anderen"); het recht om het bloedschuldoffer op te vorderen heet toentöt bila (G: noentoet bèla Alas: noentoet bilö).
Bloedige wraak kwam bij de Atjèhers vooral in drie gevallen voor: a. Bij doodslag (pöh), of verwonding (ta ).
Hier heeft de wraak het karakter van bloedwraak, ook in de Moslimsche wet bekend als qifag, maar terwijl zij daar alleen bij gebleken opzet, om iemand te dooden of te verwonden en uitsluitend aan de erfgenamen van den verslagene of (bij verwonding) aan dezen zelf is toegelaten, en dan nog alleen na machtiging van het openbaar gezag, was het in Atjèh regel, dat bloedwraak-zaken, zonder eenige bemoeienis der territoriale hoofden, alleen onder leiding der panglima kawöm (p. 293) werden beslecht, terwijl het wraakrecht zich hier uitstrekte tot alle leden van den stam (kawöm), waartoe de verslagene of de verwonde behoorde '). Kon men den schuldige niet vinden, maar wist men, tot welke familie hij behoorde, dan doodde of verwondde men eenvoudig een familielid, anders een willekeurigen gampöng- of moekim-genoot. De stamgenooten van den beleedigde vonden dit niet onrechtvaardig, mits de maat van het recht niet werd overschreden, bijvoorbeeld door een verwonding met doodslag te wreken. Was het delict, dat tot bloedwraak aanleiding gaf, door twee of meer personen gezamenlijk bedreven, dan gold de bloedwraak elk van hen. Gewoonlijk vluchtte de aan doodslag schuldige naar elders en gaf men hem daar een wijkplaats, dan wilde dit zeggen, dat bij aanranding van zijn leven de kampoeng, die hem bescherming gaf; harerzijds zou optreden. De Oelèëbalang, van wien de gedoode een onderdaan was, constateerde dan echter het feit en verklaarde, dat men gerechtigd was, den schuldige te dooden, waar men hem in handen kreeg. Stierf de schuldige een gewelddadigen of natuurlijken dood, dan was de zaak uit.
fi//fl-schuldigen konden zich redden door naar des Soeltans dalam te vluchten, maar zij werden dan tevens, als het ware, dienaren van den vorst (rakan toeankoe). Die rakan's waren vroeger een ware bezoeking voor de bevolking -).
Een blijkbaar zeer verzachte eigenrichtingsadat, die vooral bij kleinere delicten, als feitelijke beleediging of geringschattende bejegening, plaats vond, was de in dl. 1, p. 313 vg. genoemde adat meulangga, waarbij de keutjhi 's der geschilhebbenden,. als vertegenwoordigers der beide partijen, inderdaad als bijleggers van het geschil optraden. Deze adat diende ter uitwissching van den smaad in de beleediging of de geringschatting gelegen, maar liet het eventueel daaruit
1) De Atjèhers dl. 1, p. 59 (The Achehnese 1:56); Dr. Th. W. Juynboll t. a. p. blz. 297 vg.
2) Zie over hen De Atjèhers dl. I, p. 147 (The Achehnese 1:143). Een dergelijk „asylrecht" voor misdadigers is of was ook 'bij verschillende andere stammen in den Archipel bekend, zie o. a. over Koetei, S. W. Tromp in de Bijdragen T. L. en Vk. dl. 37, 1888, p. 84 vg., waar de sapangan of orang oeloeran eenzelfde vloek voor het land waren, als de rakan's in Atjèh. Vgl. over het asylrecht in het algemeen J. Q. Frazer: Totemism and exogamy dl. 1 (1910) p. 95 vg. en dl. IV, p. 267 en de daar gecit. bronnen.



Bloedige wraak.
voortvloeiende wraakrecht onaangetast. Het meulangga kon ook binnen het dorp plaats hebben, wanneer iemand zijn gampöng-genoot beleedigd had.
Voor wie in den oorlog gedood werden, werd geen bloedwraak genomen. Niet zelden werd een zoengeld aangenomen als afkoop van de bloedwraak (compositie), bij doodslag als uitzondering, bij verwonding als regel. De afkoopsom voor doodslag heette: oetang njawdng, die voor verwonding: oetang darah.
In Gajö heerschte het bloedwraakrecht zoowel binnen als buiten de verwantschapsgroep. In het laatste geval kwamen de saudörö's van den verslagene eerst voldoening eischen, gewapend, alsof zij krijg wilden voeren, maar door het beleid der betrokken rödjö's werd de schijnaanval op de kampoeng dan gewoonlijk afgeslagen en betaalde de partij, van welke iets geëischt werd, de schuld van haar saudörö, of verleende haar medewerking, om hem als offer zijner bloedschuld te doen vallen. Zulk een schijnoorlog noemde men in Gajö: mërönggöl, in Alas: ngëlanggar, hetzelfde woord dus als het Atjèhsche meulangga = „overtreden" '). Slaagden de onderhandelingen niet langs vredelievenden weg, dan werd niet zelden tot een eigenrichtingsoorlog overgegaan -). Dit was ook het geval, wanneer het geslachtshoofd van den man, dien rechtens de bloedwraak van een ander geslacht moest treffen, weigerde dezen uit te leveren. Men sprak in zoo'n geval van „vastgehouden bloedwraak" (G: bèla moetahan, Alas: bilö mëtahan, of ook: bilö tangkarig, d. i. bloedwraak met verzet), vgl. Gajö Wdbk. i. v. bèla.
De moordenaar werd in het Gajöland gewoonlijk geworgd. Wanneer twee of meer personen tezamen een moord begingen, darj werd in Gajö zoowel als in Alas geen bloedwraak genomen, maar moesten de schuldigen of hun geslachtsgenooten gezamenlijk het zoengeld opbrengen, tenzij één van hen als hoofdschuldige werd aangemerkt, bijvoorbeeld omdat hij den eersten slag had toegebracht, in welk laatste geval deze gedood werd en de anderen vrijliepen.
De gevluchte moordenaar werd bij de Gajö's vogelvrij verklaard. Evenals men daar bij een sterfgeval stukjes wit goed (kandé) van het lijkkleed bij wijze van doodsbericht aan de saudörö's van den overledene zendt, zoo deelde men in dit geval ook kandé uit aan alle naburige hoofden en aan de saudörö's, zoowel van den verslagene als van den moordenaar, welke uitdeeling beschouwd werd als gevolg van het „scheuren van het lijkkleed" (rèsè sapoet) van dien bloedschuldige, die dus door deze handeling officieel dood, en tevens vogelvrij (bërdjèrèt naroe, d. i. „met een lang graf") verklaard werd. Mocht hij zich daarna weer in het Gajöland vertoonen, dan mocht hij gedood worden. Gajö Loeös vormde in dit opzicht echter niet één geheel met het Meergebied: iemand die bërèse sapoet was ginds, was hier veilig, en omgekeerd (Het Gajöland p. 119). b. Bij ontucht (dina, of: moemoekah, of: meureusam, G: djinö, of: bërdjalang, of: moemökah, of: bëdéré, Alas: djinö = Arab: zina).
1) Bijv. meulangga adat (G: mërönggöl ödöt) = de adat overtreden.
2) Vgl. over het karakter dezer adatoorlogen dl. I, p. 313 vg. en in het algemeen Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. II, p. 507 nt. 203; Mr. H. M. Kits van Heijningen: Het straf- en wraakrecht in den Ind. Archipel (diss. 1916) p. 88—93; W. Middendorp: Het recht van den sterkste in de onafhankelijke Karo Hoogvlakte, lezing in het Ind. Genootsch. v. 5 Nov. 1920.



Onder het delict verstaat men, overeenkomstig de Wet, niet alleen overspel, maar eiken sexueelen omgang buiten huwelijk. Hoewel ontucht in allerlei vorm in Atjèh steeds aan de orde van den dag is geweest (zie dl. 1, p. 248), behoorde de bestraffing ervan toch tot de uitzonderingen. Meestal werd het delict door den betrokken Oelèëbalang met boete afgedaan ten bate zijner private kas. Waren de schuldigen niet in staat, de boete te voldoen, ook dan nog ging hij zelden tot voltrekking van het doodvonnis over, maar lijfde hij hen liever tot straf als bedienden zonder loon (oereuëng salah) bij zijn gevolg in, hetwelk dan dikwijls met een gedwongen huwelijk van de beide schuldigen gepaard ging. Soms had zelfs afpersing van boeten door de hebzuchtige hoofden plaats wegens geprovoceerde ontucht, waarbij dan met fictieve tanda's genoegen werd genomen (De Atjèhers dl. 1, p. 118 vg., The Achehnese I : 113 vg.).
Waar overspel door bloedige wraak werd gewroken, moest de beleedigde (echtgenoot, vader, broeder, enz. der vrouw, met wie de verboden omgang plaats had), ter plaatse, waar de daad bedreven werd, beide schuldigen dooden (pöh doea kadoea). Doodde hij niet tevens de schuldige vrouw (zijn bloedverwante of echtgenoote), dan was de vergelding onvoldoende en stelde hij zich bloot aan bloedwraak van de andere partij, tenzij deze de zaak liever voor het betrokken hoofd bracht, dat dan de worgings-straf liet voltrekken. Meestal voorkwam echter de familie der schuldige vrouw die schande en doodde een bloedverwant haar in alle stilte, maar slechts nadat haar minnaar haar was voorgegaan in den dood. Van beider verdwijning werd dan verder geen notitie genomen.
De bloedige wraak was in Atjèh niet alleen geoorloofd bij ontdekking op heeter daad, maar ook later, mits de beleedigde door een zichtbaar bewijs (tanda, of: beunda), bijvoorbeeld een kleedingstuk of iets dergelijks (liefst van beide schuldigen), „bewijzen" kon, dat het delict had plaats gehad.
Waar het zeldzame geval zich voordeed, dat de beleedigde wèl de vrouw (dus zijn eigen echtgenoote of bloedverwante) doodde, maar den op heeter daad betrapten man liet ontkomen, terwijl deze een stuk van overtuiging in zijn handen achterliet, had oudtijds een eigenaardige wijze van doen plaats, waarvan het tegenwoordig geslacht slechts bij overlevering omtrent lang vervlogen tijden weet. De ontkomen misdadiger werd dan in de bijzondere kleedij gestoken, die de traditie voor den doodschuldige bepaalde, bestaande uit een op bepaalde wijze omgeslagen kleed (beungköng), een ijzeren kuras en een z.g. reuntjöng sigeupöh (dl. I, p. 299). Aldus uitgedost werd hij in het midden van een vierkant geplaatst, waarvan één zijde werd ingenomen door zijn bloedverwanten, de drie andere door die van de gedoode vrouw en haar echtgenoot. Hij moest nu in een in het midden van het vierkant geplaatsten grenspaal hakken, waarna de beleedigde partij het recht had, hem neer te vellen, tenzij hij gelegenheid vond, naar de zijde zijner eigen bloedverwanten te ontkomen. In dit laatste geval stond hij niet aan verdere vervolging bloot (De Atjèhers dl. 1, p. 117, The Achehnese I: 112)').
1) Deze straf schijnt wel dezelfde, die W. Dampier, zij het met eenige variatie, in zijn „Reijstogten" (Nederl. vertaling v. 1717 dl. 11, p. 89) als de „vechtdood" uitvoerig beschrijft.



Bloedige wraak.
In Gajü was bloedige wraak bij ontucht alleen toegelaten bij ontdekking op heeter daad. De schuldige vrouw moest als bèla van haar verslagen boel ter dood gebracht worden, gewoonlijk door worging. Men mocht de „en flagrant délit" betrapte schuldigen echter niet meer neerslaan, wanneer het hun gelukt was, binnen de grenzen hunner kampoeng te vluchten. Het delict van ontucht gold als niet gepleegd, wanneer men geen zichtbaar teeken (bendö) van den schuldige kon vertoonen. Had men zulk een teeken, dan werd de zaak meestal met een boete afgedaan, en voor de vrouw werden dan haar vader, haar broeders of als zij gehuwd was, haar man beboet. Zwangerschap gold als de ergste bendö, én men deed al wat men kon, om die te vernietigen. Slaagde men daarin niet 'dan gaf de vrouw den bewerker aan. Zoo mogelijk trouwde het paar en dan' was de zaak daarmede uit. Kon dit niet, omdat de vrouw reeds getrouwd, dan wel door stamverwantschap voor den man verboden was, dan moesten zi] eigenlijk volgens de adat geworgd worden, maar in de practijk stelde men zich ook wel met een zware boete, bijvoorbeeld tot 100 dollars van den man en van de vrouw tevreden en vernietigde de vrucht desnoods met geweld. De schuldige vrouw werd dan met spoed tegen een kleine huwelijksgift en zonder onnoodig ceremonieel uitgehuwelijkt (Het Gajoland p. 111 vg.).
c. Bij diefstal. , ,, , ...
De dief was volgens Atjèhsch recht des doods schuldig, zelfs al werd hij
niet op heeter daad verrast. Ingeval de bestolene den dief op heeter daad betrapt en gedood had (pdh pantjoeri)'), moest hij volgens de adat-bewijsleer aantoonen, dat de verslagene werkelijk een dief was, daar hij zich anders aan tegenwraak blootstelde. En was de dief niet dadelijk achterhaald, dan moest het feit eveneens bewezen" worden, om den bestolene recht te geven, den dief te dooden, zonder zich de weerwraak van diens familie op den hals te halen. Dit bewijs kon nu volgens de adat op geen andere wijze geleverd worden, dan doordien de betrokken Oelèëbalang ter plaatse zelf de juistheid van het feit constateerde (peusah pantjoeri)2). Was dit gebeurd, dan werd de dief door den Oeleebalang tot „buffelvleesch" (sië keubeuë), d. i. vogelvrij verklaard, hetgeen den dooder verder van alle schuld onthief. Een vogelvrij verklaarde noemde men in Atjeh — evenals hem, die bloedschuld op zich geladen had en daarna gevlucht was (moordenaar, ontuchtige, of dief) — si geupöh. In de Bovenlanden was diefstal zóó frequent, dat men gewoon geraakt was, den dief gelegenheid te geven, zich ' van zijn vogelvrijverklaring los te koopen (teuboïh). Bij diefstallen van geringe beteekenis kwam het wel voor, dat de dief eenige dagen in of bij de woning van den Oelèëbalang gevangen werd gehouden (theun); alvorens ontslagen te worden, moest hij dan onder eede beloven, niet weer te zullen stelen.
1) Het gewone Atjèhsche woord voor dief is oereuëng tjeumeutjoeë (v. tjoeè = stelen —
G n°2)°Om eeiT denkbeeld te krijgen van de eigenaardige adatrechtspleging in Atjeh „die, met minder dan allerlei in het familieleven, vol is van woorden praal en kome^espellezemen
wat op p. 110—114, 198—199 van De Atjèhers dl. 1 (The Achehnese I : 106—109) over het peusah pantjoeri wordt medegedeeld.



Ook in Gajö mocht de bestolene den op heeterdaad betrapten dief straffeloos dooden. Diefstal, die volgens de adat bewezen, maar niet door het verslaan van den dief gewroken was, werd vaak door een boete met teruggave van het gestolene afgedaan; alleen de onverbeterlijke recidivist, of hij, die onder verzwarende omstandigheden een belangrijken diefstal pleegde, werd wel door de bevoegde autoriteiten door verdrinking ter dood gebracht. Had men een dief gevangen, dan liet men hem wel loskoopen (tëboes) tegen 10 töil, in werkelijkheid 20 dollars, voor den rödjö (Het Qajöland p. 111).
2. Zoengeld.
Het zoengeld was de zachtere, niet bloedige, vorm van wraak wegens doodslag of verwonding. Het was door de adat getarifeerd en afhankelijk van den stand der partijen.
Bij doodslag bedroeg het zoengeld, of de' bloedprijs (diët, G: diöt, Alas: diat, Arab.: dijah) bijvoorbeeld, in Atjèh: 500 dollars, voor een slaaf de helft; in Gajö: naar omstandigheden 400—600 dollars, terwijl voor een slaaf alleen de schade vergoed moest worden; in Alas: voor eenvoudig kampoenglid 120 dollars, voor een hoofd meer. In het Alasland ging het zoengeld nog vergezeld van een buffel en 100 sëloep gepelde rijst voor een offermaaltijd tot ontzondiging van het dorp, këndoeri nawari gënëri genoemd, welk laatste woord blijkbaar een omzetting is van nëgëri, dus letterlijk: „maaltijd tot verkoeling van het land" ').
Had de getroffene één zijner lichaamsdeelen verloren, dan werd in Atjèh wel de door de Wet daarop gestelde bloedprijs betaald. Maar evenals in den Islam voor eenvoudige verwondingen, geen recht tot wedervergelding bestaat, maar een schadevergoeding (arsj)2) aan de beleedigde partij moet worden betaald, werd ook in Atjèh in dat geval een wondgeld uitgekeerd, dat afhankelijk was van de belangrijkheid van de toegebrachte wond, naar den adatregel: darah disoekat, loeëng disipat, d. i. „de hoeveelheid bloed en de omvang van de wond moeten worden gemeten". De aanbieding van het wondgeld ging steeds gepaard met een vergiffenis vragen (poemeu' ah) en een handreiking. Bij kleine verwondingen werd genoegen genomen met het z.g. peusidjoeë darah, d. i. met de „verkoeling van het bloed", dat de beleediger deed vloeien, bestaande uit: een eenvoudig poemeiiah, verder een geldgeschenk, dat, naar het heette dienen moest, om de medicijnen te betalen, die de verwonde voor zijn herstel noodig had, en eindelijk een idang gele kleefrijst en een stuk (sikra = 4 haïh) wit goed. Na handreiking en nadat aan den verwonde een verkoeling (peusoenténg) was aangebracht, waren partijen verzoend.
In Gajö heette het wondgeld bij eenvoudige verwondingen: pënirin, of: salin pëniri, in Alas: pëndaröhi. In Gajö moest behalve de betaling van dat wondgeld, bestaande in twee blokken wit goed (of anders 10 dollars), naar het heette, om
1) Vgl. voor de beteekenis hiervan het door Dr. G. A. Wilken opgemerkte over het tepoeng tawar boemi bij de stammen van Zuid Soematra („Verspreide geschriften" dl. II, p. 474 vg.).
2) Vgl. Dr. Th. W. Juynboll's „Handleiding" p. 300.



Zoengeld.
daarvan nieuwe kleeren te maken, ter vervanging van de door de verwonding bedorvene, een kip, geit oi buffel geslacht worden, al naar den aard van de verwonding, en met het dierlijke bloed, dat strekken moest ter vergoeding van het uit de wond gevloeide menschelijke bloed, de verwonde in de lengte bestreken worden (Het Gajöland p. 114, Gajü Wdbk. i.v. salin). Had de verwonding bovendien het verlies van het gebruik van één of meer ledematen ten gevo ge, dan moest de schuldige nog een smartegeld (G. en Alas: oepah tjatjat) betalen, n Gajo Loeös eischte de adat voor de rechterhand een slavenechtpaar of den prijs ervan, voor de linkerhand een manlijken slaaf, enz. (Het Gajoland p. 114)
Het zoengeld kwam, zooals vanzelf spreekt, aan de beleedigde partij of haar bloedverwanten. In Gajö en Alas was zulks echter, stechts ten^ deele het geva , een ander deel was voor „ödöt en hoekoem" (Het Gajoland p. 110).
Niet altijd kreeg de beleedigde werkelijk de geheele som, waarop hij volgens de adat aanspraak had, in handen. Van Atjèh vinden wij opgeteekend dat de schuldige in de meeste gevallen niet in staat was, het bedrag te voldoen en daarom gedurende den termijn van 1-2 jaren, die hem voor de afdoening gesteld was, overal rondtrok, om bij gegoede kawöm-genooten >]dragen te innen ( ripè vgl. boven p. 294 en De Atjèhers dl. 1, p. 59, The Achehnese 1:56)^ In het Gajöland heette het, dat de diöt niet te betalen was, waarom men zich in de practijk met bereikbare bedragen moest tevreden stellen (Het Gajoland p. 110). Soms werd door de beleedigde partij met veel minder genoegen genomen, mits dan de aanbieding van het zoengeld op de meest nederige wijze plaats had (roedjoe* meungasöë, G. en Alas: rödjo , vgl. Gajo Wdbk. ï. v. rodjok II).
De vraag dient nog onder de oogen te worden gezien, welke middelen den beleedigde ten dienste stonden, om zich de voldoening van het zoengeld te verzekeren. Daar het heele wraakrecht een uiting was van eigenrichting, is het niet te verwonderen, dat ook de evenbedoelde middelen buiten de tusschenkomst van de openbare macht lagen en gericht waren, hetzij op de bezittingen, hetzij op de persoon van den debiteur ')• Zoo kon de schuldeischer, wanneer een schuldenaar trots herhaalde aanmaningen (toenggèë, of: teumoenggee, G. en Alas: toenggoé) en na officieele kennisgeving (G: mënöndoson, Alas: nohken, oi. sohken) onwillig bleef zijn schuld te voldoen, zich volgens het adatrecht een of meer stukken vee van hem in beslag nemen, teneinde die dieren aan te houden, totda de schuld gedelgd was. Men noemde dit in Atjèh tjo, in Gajo noewot, d. ï. „wegnemen" 2). Ook kon de Gajösche schuldeischer zich in zoo'n geval van een buffel, rund, of paard (geen andere bezittingen) van een der stamgenooten van den debiteur meester maken, naar den in het solidariteitsstelsel geldenden regel „ lk voor één en één voor allen" (vgl. Het Gajöland p. 115). Maar ook kon hij beslag leggen op de persoon van den debiteur, of op die van een zijner geslach sge
1) Men weet dat ook de Islam, ondanks zijn bijzonder zacht schuldrecht de eigennch-
,,„8 lo,2Z hiogt. toelaat. Vgl. D, TI, W. Juynboll's ,H,ndl,nd.ng» p. » «» .« *
vormen van eigenrichting in het schuldrecht der volken van den Ind. Archipel- Dr. ü. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. II, p. 391 vg.
2) Vgl. het Mal. taric, Dr. G. A. Wilken t. a. p. blz. 393.



nooten. Dit gijzelen van iemand wegens schuld heette mëniköt ken pri; subject was hierbij meestal een Atjèher van de Kust of een Gajö uit een andere streek, dan waar de debiteur woonde, aangezien een Gajö zelden zulk een maatregel nam tegenover een landgenoot uit een naburige kampoeng; object was öf de schuldenaar zelf, of een saudörö van dezen (Gajö Wdkb i. v. iköt). Dat schuldenaren, die niet bij machte waren, om hun schuld te betalen, zich wel jegens hun schuldeischers verbonden, die door arbeid te vereffenen, werd bij de bespreking van het pandelingschap (p. 259) reeds opgemerkt.
Lieden, die onwillig waren, de hun opgelegde boete te betalen, werden voorheen door sommige hoofden wel in de ruimte onder hun huis (joeb möh) gevangen gezet (De Atjèhers dl. I, p. 39, The Achehnese 1:38) — bij zware boeten was het veelal gevangenhouding in boeien (keunöng ranté), of ook wel in het blok (neunöh, of: pasöng), het gewone opsluitingsmiddel van krankzinnigen — totdat door of voor hen betaald was. Evenals doodschuldigen (bijv. wegens ontucht), die de berechting niet konden afkoopen, wel tot bedienden zonder loon (oereuëng salah) van den Oelèëbalang werden gemaakt, zoo werd deze maatregel ook wel toegepast bij onvermogen om opgelegde boeten te betalen (De Atjèhers dl. I, p. 124, The Achehnese I : 118). Iets dergelijks gold ook voor Gajö en Alas, waar de debiteur — onder den naam respectievelijk van djëmah salah en kala' mëroetang réjal — tot een soort lijfeigene van den Këdjoeroen werd gemaakt, totdat zijn schuld was afgedaan.
Een ander middel tot verzekering van het binnenkomen der boeten was de z.g. „akkerban" (langgéh oemöng, G: langis oemö, Alas: nglanggis djoemö)'), daarin bestaande, dat de Oelèëbalang in het rijstveld een staak, met een jong wit klapperblad in top, liet opstellen, als verbod aan den bezitter van het veld, om dit te bewerken. De ban duurde voort, zoolang de schuldige niet had betaald. Duurde dat lang, dan ging de Oelèëbalang er eerst toe over, het veld ten eigen bate te doen bewerken, en na eenige jaren tot inpalming. Dikwijls had opzettelijke provocatie plaats, om de gevallen van toeëigening te vermeerderen (De Atjèhers dl. I, p. 120 vg., The Achehnese I : 115). Van eenige Oelèëbalang's in Pidië, die thans uitgestrekte sawah's bezitten, heet het bijvoorbeeld, dat zij die aan dergelijke annexaties hunner voorvaderen te danken hebben.
Behalve als executiemiddel komt de akkerban, althans bij de Gajö's, nog in een ander geval voor. Zooals reeds vroeger opgemerkt (p. 368, 369, 371), hebben de geslachtsgenooten bij verkoop of verpanding van een rijstveld het recht van voorkeur. Is met die adat geen rekening gehouden, dan hebben zij het recht op die sawah beslag te leggen door het plaatsen van een staak (panta') op elk der vier hoeken van het veld. Vóór de zaak door de bevoegde macht onderzocht is, mag dan niemand daarop werken.
1) Langgéh beteekent hier: aanspraak maken op, iemand in zijn recht aantasten, usurpeeren. Maar ook komt het woord voor in den zin van „overslaan". Bijv.: bè° meulingkeuè oeréh, bè meulanggéh bandja, d. i. „men mag niet over de lijn heengaan, men mag geen regel overslaan", zooals een onderwijzer tot zijn leerling zegt bij de schrijfles.



Adatstraffen.
b. Adatstraffen.
Geven we thans nog een kort overzicht van de meest gebruikelijke straffen, die het adatrecht aan delicten verbond, buiten de genoemde weerwraak, vergoedingen, enz. ')• De 5 z.g. Soeltanstraffen, wier oplegging uitsluitend tot de vorstelijke prerogatieven behoorde, leerden we reeds op p. 176 vg. kennen, zoódat die hier buiten beschouwing blijven. In het algemeen is op te merken, dat van de meeste adatstraffen in Atjèh geen vaste bepalingen bestaan; vele daarvan werden eenvoudig naar de vindingrijke wreedheid der betrokken hoofden toegepast 2).
1. Doodstraf.
Volgens overlevering zou de gewone doodstraf in Atjèh oorspronkelijk zijn geweest: bij mannen de verdrinking (gidöng oe ié, lett.: „met den voet onder water houden"), bij vrouwen de worging (tjeukië'), en zou later de gecombineerde straf van worging met verdrinking (ook tjeukië' genoemd) op beide seksen gelijkelijk zijn toegepast en wel op de volgende wijze. De schuldige werd op een ondiepe plaats eener rivier achterover liggend onder water gehouden, terwijl dwars over zijn keel een bamboe werd gelegd, op elk van welks uiteinden iemand ging staan (De Atjèhers dl. I, p. 117, The Achehnese I : 112).
In Gajö en Alas werd de doodstraf op twee manieren toegepast: vooreerst door worging (G: tjëngke, Alas: tjëkcf), tweedens door verdrinking (G: dëdö",
Alas: dö'-dö% of: ntjöh, of: rendöm).
Worging had daar in dier voege plaats, dat een stevige streng garen, of een stuk wit goed, om den hals des schuldigen gewonden en, onder het gieten van water over zijn hoofd, naar weerszijden aangetrokken werd. Zoowel in Gajo als in Alas gaf men den veroordeelde vóór de worging eerst lekker te eten (vgl. Het Gajöland p. 109). Aan de geslachtsgenooten van den persoon, wiens dood door worging men eischte, werd een presenteerblad aangeboden (G: moesoeroeng- of. mendjoerah taba% Alas: merékën taba), waarop gelegd waren, in Gajö: garen (bënang) en een spade (pëti), in Alas: wurggaren (bënang këharoeng) en een stuk wit goed als lijkkleed (sapoet), alle symbolische aanduidingen van worging en begraven. Werd dat symbolisch geschenk aangenomen, dan was dat een bewijs, dat de geslachtsgenooten berustten in de voorgenomen wraak, werd het niet aangenomen, dan werd het een geval van bèla moetaan (zie boven p. 387 en vgl.
Gajö Wdbk. i. v. soeroeng).
Bij verdrinking als doodstraf werd de schuldige voorover liggend, met een houten vork (G. en Alas: toepang) om den hals geslagen, met het hoofd onder water gehouden (Het Gajöland p. 109).
1) Nagenoeg alle hieronder genoemde straffen zijn ook uit andere streken in den Archipel wèlbekend. Zie Dr. Q. A. Wilken's „Verspreide geschriften" di. II, p. 479—489.
2) Wie van de grenzenlooze wreedheid der oude Atjèhers een denkbeeld wil hebben, sla er bijvoorbeeld het reisverhaal van Peter Mundy (Hakluyt ed. dl. II, p. 330 vg.) op na, die in 1637/1638 Atjèh bezocht, maar denke daarbij billijkheidshalve tevens aan de barbaarschheid der middeleeuwsche straffen te onzent.



In het Alasland werd de doodstraf ook wel voltrokken door onthoofding (pantjoeng, of: tjampoeng).
Zooals bekend, stelt de Wet op ontucht de straf van steeniging (radjm), wanneer de schuldige reeds echtelijken omgang in een wettig huwelijk gehad heeft. In Atjèh was de steeniging als adatstraf niet bekend. Naar men verhaalt, zou Habib Abdoerrahman éénmaal een menschenpaar in Atjèh wegens clina hebben gesteenigd (srom ngön batèë), en toen gewaagde het geheele land ervan! (De Atjèhers dl. I, p. 116, The Achehnese 1:111).
2. Lijfstraffen.
Geeseling was als eigenlijke adatstraf in Atjèh onbekend, al werden wel eens rotanslagen uitgedeeld, bijvoorbeeld door de rakan's van een Oelèëbalang, in tegenwoordigheid van een aantal moekim-genooten, als veroordeelden onwillig of onmachtig waren, hun boete te betalen, of als men eer of aanzien der hoofden te na kwam (vgl. De Atjèhers dl. I, p. 119 en 120, The Achehnese I : 114).
3. Verminkende straffen.
Over handafkapping (köh djaro'è) werd vroeger (p. 176 nt. 2) reeds gesproken. Nog valt te vermelden: vastbinding gedurende een nacht op een plaats, waar het wemelde van muskieten, of in de nabijheid van een nest roode mieren; eindelijk: blootstelling aan de zon gedurende een dag').
4. Vrijheidsstraffen.
Als zoodanig werd reeds genoemd (p. 392): een soort lijfeigenschap, waarbij de delinquent tot straf als bediende zonder loon door een of ander hoofd bij zijn gevolg werd ingelijfd. Gevangenhouding ten huize van een hoofd, of in de balè, waarbij de gevangene soms in boeien geslagen, of in het blok gezet werd, kwam ook voor, maar was meer dwangmiddel dan adatstraf (p. 389 en 392).
5. Schimpstraffen.
Hieronder viel: tentoonstelling gedurende eenigen tijd door ophanging 'aan een boom met een touw, dat onder de armen doorgehaald werd (De Atjèhers dl. I, p. 119, The Achehnese 1:114) en verder de smadelijke adatstraf, in dl. 1, p. 509 reeds vermeld onder den naam van peugidoeë keubeuë inong J).
6. Formeel verzoek om vergiffenis.
Bij verscheiden delicten had men nog een verplichting, om excuses te maken (lakèë ampön, of: /. meu ah, G: nirö ampön, of: n. maap, of: n. ma as, v. Arab.: ma'af), hetzij om berechting te voorkomen, hetzij als onmisbaar toevoegsel tot een of andere straf, of vergoeding. Zoo was een formeel verzoek om vergiffenis in adat-vorm noodig bij beleediging van voornamen door geringen. Een gewoon Atjèher, die zich aan zoo iets jegens een hoofd beneden den rang van Oelèëba-
1) Vgl. De Atjèhers dl. I, p. 119 (The Achehnese I : 114); J. A. Kruyt: Atjèh en de Atjèhers p'. 69.
2) Vgl. hierover nog K. F. H. van Langen: Atjèh's Westkust p. 481. De daar genoemde bijzonderheid, dat den dief ook een kip aan den hals werd gebonden met een touw, dat door de neusgaten van het dier ging, waardoor het met de pooten de borst van den delinquent openhaalde, wijst er waarschijnlijk op, dat in het daar bedoelde geval een kip het object van den diefstal was (vgl. Dr. Q. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. II, p. 488).



Adatstraffen.
lang schuldig gemaakt had, begaf zich daartoe met eenige geschenken (waaronder altijd teubèë meuön en oe meulasön, zie dl. 1, p. 397 nt.) tot dat hoofd en op dien tocht door vrienden en verwanten vergezeld, die ook het woord voor hem deden. Naar een Oelèëbalang droeg men den schuldige wel in een laken, als ware hij dood, of ernstig ziek. Vóór de deur des Oelèëbalang,s nepen dan de metgezellen van den schuldige vele malen: ampon! ampon!, totdat het hoofd na lang dralen eindelijk te voorschijn kwam, en zei: „het is goed . Oeleebalang s, die een tegen den Soeltan begane zonde of verzuim door een bede om vergiffenis wenschten uit te wisschen, werden daartoe wel naar de dalam ontboden. Hier ontvingen zij dan een schotel (dalöng), waarin een ijzeren keten lag en welke toegedekt was met een kleedje (seuhab) en een deksel (sange), een en ander als symbool, dat zij zich als gevangenen moesten beschouwen en met huiswaarts mochten reizen, vóórdat de vergiffenis verkregen was. Daarna begon men dan over de voorwaarden van het pardon te onderhandelen. Als regel waren het alleen de hoofden der Onderhoorigheden, die zich zulke vernedering wel eens lieten welgevallen. Den Oelèëbalang's van Groot Atjèh werd bij oneerbiedigheid jegens den vorst slechts den toegang tot de dalam geweigerd, totdat ze vergi fenis hadden gevraagd (De Atjèhers dl. 1, p. 107 vg., The Achehnese : 103 vg).
Hierboven (p. 390) werd reeds opgemerkt, dat aanbieding van het wondgtld steeds gepaard ging met een vergiffenis vragen. Na beleediging van een mindere door een* hoogere, bleef het vergiffenis vragen achterwege, ja het kwam voor dat een beleedigd kampoengman, bij het ontvangen der vergoeding uit de hand bijvoorbeeld van een schuldigen Oelèëbalang-zoon, dezen nog zelf om vergiffenis smeekte (De Atjèhers dl. 1, p. 107, The Achehnese I : 103).
7. Boeten. ,
Last not least behoorden tot de voornaamste straffen de, voorheen aan den
rechter toevloeiende, boeten (salah, G. en Alas: id.), vgl. boven p. 250. Een middel daartoe was de afkoopbaarstelling van strafvervolging. Zoo werd in Atjeh bijvoorbeeld bij zwangerschap eener ongetrouwde vrouw door den Oeleebalang aan de partijen voorgehouden, dat zij eigenlijk des doods schuldig waren, maar dat zekere geldboete de zaak in orde kon maken, mits de tanda (ï. c. de zwangerschap) verdwijne (De Atjèhers dl. I, p. 118, The Achehnese 1:113). Zware boeten stonden ook op al zulke daden, waardoor men de eer en het aanzien der hoofden, van hun familieleden, of van hun vrienden te na kwam (De Atjehers dl. I, p. 120, The Achehnese 1 : 114). In Gajo werden diefstal (p. 390) en ontucht
(p. 389) vaak door boete afgedaan.
Hoewel door den inheemschen rechter in de Onderhoorigheden opgelegde boeten thans in de betrokken landschapskas behooren te worden gestort (p. 251), bestaat bij enkele hoofden van den ouden stempel nog steeds de neiging, om crimineele zaken (vooral overspel-delicten) ondershands met boeten ten eigen bate af te doen.



III. ADATPROCESRECHT l).
Op p. 289 hierboven is reeds vermeld, dat zoowel in het zelfbestuursgebied als in het Qouvernementsgebied, door de moesapat's en de alleensprekende rechters, wat den vorm der rechtspleging aangaat, zooveel mogelijk moet worden in acht genomen, wat in dit opzicht in het in Westerschen geest ontworpen AtjèhReglement voor den Landraad en het Magistraatsgerecht is voorgeschreven. Daarmede heeft de kennis van het adat-procesrecht een goed deel van haar practische waarde verloren, al wordt daarmede door de inheemsche rechters toch nog wel rekening gehouden. Het voornaamste, wat hierover bekend is, komt op het volgende neer.
Het zoeken van rechtsherstel door den betrokkene zelf, met uitsluiting veelal van de gemeenschap, was, gelijk gezegd, zeer gewoon en geoorloofd. Er werd ook reeds op gewezen, dat deze eigenrichting gericht kon zijn, zoowel op de persoon als op de goederen, van den rechtskrenker, of van iemand uit zijn omgeving. Rechtmatige eigenrichting was bijvoorbeeld ook het recht van den bezitter van een bebouwd veld, om in den gewastijd een op zijn akker losloopend dier te verminken (ta , vgl. dl. I, p. 504). Deze adat was wel ruw, maar beschermde toch de sawah's, die anders door achteloosheid of moedwil van anderen telkens aan gevaar zouden zijn blootgesteld (De Atjèhers dl. I, p. 280, The Achehnese 1:259, Het Gajüland p. 111).
Minnelijke afdoening (peugèt, of: poebla, G: meragih, of: bëlö) wordt ook door de adat erkend. In het territoriaal geordende Atjèh is het de taak der kampoeng-autoriteiten, allereerst van den keutjhi , om te trachten, elk geschil in der minne bij te leggen (De Atjèhers dl. I, p. 70, The Achehnese 1:67) in Gajö en Alas van de geslachtshoofden, of naaste familieleden (Het Gajüland p. 115, 122).
De Gajösche adat kende een theoretisch viertal vergrijpen — ongezoenden moord, schaking, gebiedtoeëigening en rangaanmatiging — die zijn „als regen, welks ophouden men niet mag afwachten, als duisternis, waarbij men het licht worden niet mag verbeiden", welke met andere woorden zulk een schande voor den rödjö waren, dat ze door dezen onmiddellijk ambtshalve moesten worden berecht (Het Gajöland p. 118).
Niet onbekend is de adat, dat aan een soort van arbiters (toeha) de beslissing in een of andere zaak wordt opgedragen.
De rechtspraak werd naar de adat uitgeoefend door de besturende hoofden van de betrokken partijen. In Atjèh was de Oelèëbalang de gewone rechter. Alleen bij enkele zaken (bijv. quaesties aangaande de wettigheid van een huwelijk of echtscheiding, vrome stichtingen, laatste opdrachten, enz.) werd door het hoofd het advies van zijn kali ingewonnen, maar deze handelde dan slechts op last
1) Vgl. hierover in het algemeen: Mr. C. van Vollenhoven: Het adatrecht van Ned. Indië dl. I, p. 169 vg. en p. 235; Dr. Q. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. II, p. 489 vg.; Mr. B. ter Haar's proefschrift (1915) over „Het adatproces der Inlanders".



Adatprocesrêcht.
van den Oelèëbalang (zie boven p. 270). In het Gajö- en Alasland berustte de
rechtspraak bij het patriarchaal geslachtshoofd.
Een federatieve rechtspraak bestond vóór onze komst in Atjèh niet. De doo ons gezag boven de gerechten der Oelèëbalang's gestelde moesapat's waren onbekend. Alleen zou volgens de overlevering in het neutrale landschapje Bloee (onderaid. Lhö* Seumawè) iets dergelijks hebben bestaan (zie boven p. 218) in de bloeiperiode van Habib Abdoerrahman's werkzaamheid (ongeveer tusschen 1860 en 1870) op zijn drijven door den Soeltan te Banda Atjeh onder den naam van balè meuhakamah ingestelde vorstelijke rechtbank, waar alle zaken, die to den godsdienst behoorden, werden berecht, verdween weder binnen weinige jaren (De Atjèhers dl. I, p. 165 vg„ The Achehnese I : 161 vg.)').
Was een zaak eenmaal beslecht (ka geupoepoetöïh), dan was geen hooger beroep mogelijk; opnieuw behandeling eener zelfde zaak kende de adat evenmin.
De voorbereiding van het proces had ongeveer op de volgende wijze plaats.
Elk rechtsgeding (hoekóm) werd aanhangig gemaakt door een beklag (peu e peungadoean, of: lakèë hoeköm, G: mengadoe, of: nirö hoekoem, Alas: mbah ranan) van den rechtzoeker. Gold het een eisch van de eene adatgemeenschap tegen de andere, dan werd deze, zooals reeds opgemerkt (dl. I, p. 313), vaak gedaan in den vorm van een gewapenden schijnaanval. Stonden partijen onder een gemeenschappelijken bestuurder, dan wendde de klager zich gewoonlijk eerst tot zijn onmiddellijk hoofd, dat begon een poging te doen, om partijen tot overeenstemming te brengen. Gelukte dit niet, dan geleidde het partijen op een aangegeven dag naar den rechter. Vaste rechtsdagen waren er niet. , c
Zoowel de aanklager (njang dawa, G: döwö, Alas: dawö, v. Arab.: da wa) als de aangeklaagde (njang geudawa, G. en Alas: dawi) konden zich ter erec zitting door een woordvoerder doen vertegenwoordigen (waki, G. en Alas: wakUJ De Atièhsche regel zegt daaromtrent: „als men het zelf niet kan, draagt men het anderen op" (han djeuët dröë, tajoeë ba göb). De klacht moest volledig en uidelijk zijn (sjarat dawa). Een onvolledige aanklacht (dawa goh seb) ) werd niet
in behandeling genomen. .
Onbevoegd om een beklag voor den rechter te brengen waren in Atjeh.
krankzinnigen (oereuëng poengö) en kinderen (aneu miët). Vrouwen waren daarvan niet uitgesloten, en de medewerking van haar man was hiertoe niet noodig.
De klacht werd mondeling ingediend.
Alvorens het beklag in behandeling werd genomen, moesten de stukken van overtuiging (tanda, of: beunda, G: bendö), voorzoover die aanwezig waren, worden overgelegd, zoomede de gedingpanden, die als materieele garantie voor de naleving van de uitspraak waren bedoeld en door den rechter, na voldoening aan het vonnis, tegen een losprijs werden teruggegeven. In Atjèh heetten deze gedingpanden ha gantjéng, d. i. sluit- of bindmiddel (De Atjehers dl. I, p. 122,
1) De gewone rechter in het voormalig soeltanaat Riouw—Lingga en Onderhoorigheden draagt, zooals men weet, nu nog den naam van mohakamah bësar.
2) Séb = genoeg, voldoende (cfm. G: agih, of: agi).



The Achehnese 1:116), in Gajö: sipöt jakin, d. i. teeken van vertrouwen (Het Gajöland p. 115 vg.), in Alas: sipat soedah, d. i. teeken van afdoening.
Verjaring van het recht tot vervolging kende de adat niet, trouwens het eigenbelang der hoofden bracht mee, geen klachten, van hoe ouden datum ook, van de hand te wijzen.
Maakten de omstandigheden het noodig, den aangeklaagde preventief te houden, dan geschiedde zulks bij de Atjèhers wel ten huize van den Oelèëbalang, of hij werd in de balè in boeien geslagen (geuranté).
De terechtzitting had in Atjèh gewoonlijk plaats in de balè van den Oelèëbalang, soms ook in de moskee en bij ernstige feiten (zooals bij diefstal en doodslag) ter plaatse, waar de misdaad bedreven was. In Gajö werd bij gewichtige quaesties recht gesproken op een plaats buiten de kampoeng, bijvoorbeeld onder een grooten boom. Verder kende men daar allerlei termen, om verschillende, min of meer kostbare en omslachtige manieren van rechtspraak, als het ware fictieve rechtbanken, aan te duiden (zie dl. 1, p. 390), en onderscheidde men openlijke behandeling eener zaak vóór den rödjö, waarbij matten gespreid werden (G: hoekoem dendang, Alas: hoekoem lahir) en afdoening door mindere autoriteiten, om ruchtbaarheid te vermijden (G: hoekoem toengkoem, of: perëbö, Alas: hoekoem batin), bijvoorbeeld in geval een ongehuwde zwanger was geworden, of bij een huwelijk tegen den zin der ouders (Het Gajöland p. 300).
Voor het voeren van het geding was noodig, dat beide partijen verschenen; de adat kent geen behandeling van zaken bij verstek. Het niet verschijnen van den aanklager stelde de zaak uit en een gevolg van onwilligheid van den aangeklaagde was, öf dwang van overheidswege, öf het overgaan tot eigenrichting door de tegenpartij.
De zitting en de beraadslaging over het vonnis hadden steeds in het openbaar plaats. Het onderzoek droeg gewoonlijk het karakter van een rhetorische discussie (marit, G: mböh pri) tusschen partijen, verdere betrokkenen en getuigen (zie dl. I, p. 247), waarbij de rechter als „de heer" (po marit, G: mpoe ni pri) of leider optrad.
De bewijsmiddelen waren de volgende:
1°. Bekentenis (meungakoe).
De bekentenis van den aangeklaagde geldt zoowel volgens adat als hoeköm als volledig bewijs, maar terwijl zij volgens de Wet slechts dan van waarde is, als ze zonder eenigen dwang is afgelegd, werd zij vroeger in Atjèh door pijniging wel afgedwongen, bijvoorbeeld door het draaien van een gespleten rotan om een dij van den verdachte (wéng ba' pha siblah, De Atjèhers dl. 1, p. 114, The Achehnese I : 109).
2°. Getuigen (tja"si, of: sa si, of: tjoehoed, G: saksi, of: soehoet — Arab.: sjoehoed, plur. v. sjahïd).
Het getuigenbewijs was het meest normale. Het was vaak zeer moeilijk getuigen te krijgen, die aan de hooge eischen voldeden, die de Wet aan hen stelt1).
1) Die vereischten zijn zóó zwaar, dat men althans in onzen tijd bijna zou moeten wan-



Bewijsmiddelen.
Men denke slechts, dat ze niet alleen niet pasè (Arab.: fasiq) mochten zijn — dus bijvoorbeeld niet gedurig tegen de Wet mochten zondigen, door verwaarlozing der dagelijksche godsdienstplichten — maar zelfs geen handeling mochten hebben verricht, die hun de achting van het publiek had doen verliezen (gadch meuroewah). Vaak was het dan ook voor den aangeklaagde niet moeilijk, de door den aanklager aangebrachte getuigen als onbevoegd te wraken.
Behalve bij ontucht, waarbij vier mannelijke getuigen werden vereischt, waren bij delictszaken in Atjèh noodig twee mannelijke getuigen, die het feit hadden zien plegen, of althans zulke verklaringen konden afleggen, dat deze zekerheid gaven omtrent het aan den verdachte ten laste gelegde, d. w. z. als peunjabét golden (waarover hieronder nader). Volgens den adatregel: dawa sa si, moengki soempah moest de aanklager de getuigen voorbrengen; waren die er niet, of was er maar één getuige, en ontkende de aangeklaagde, dan werd deze op vrije voeten gesteld, wanneer hij bereid.was den zuiveringseed af te leggen. De aanklager had dan het proces verloren (talö hoeköm). Weigerde de aangeklaagde den eed, dan werd daarmede zijn schuld als bewezen beschouwd.
Bij gedingen van zuiver vermogensrechtelijken aard werden evenzeer twee mannelijke getuigen vereischt, maar één van hen mocht door twee vrouwelijke getuigen worden vervangen. Ook was voldoende één getuige en de bevestigingseed van den eischer. Waren er geen getuigen, dan moest de gedaagde den zuiveringseed afleggen. Deed hij dit, dan werd de eisch ontzegd, maar hij kon ook den eed terugwijzen. Was de eischer alsdan tot eedsaflegging bereid, dan werd zijn vordering toegewezen.
Bij allerlei rechtshandelingen zijn, zooals uit het vroeger medegedeelde blijkt, opzettelijke getuigen noodig, zooals bij huwelijkssluiting, echtscheiding, mondelinge laatste opdrachten, terugname der vrouw na enkelvoudige verstooting, enz. Is in al deze gevallen een tweetal mannelijke getuigen voldoende, bij sommige handelingen is hun vereischt aantal veel grooter, zooals bij verkoop van grond, het „uitzetten" der jong getrouwde vrouw, het aannemen van een kind, enz. Is een opzettelijk aanwezige getuige overleden, dan heeft de verklaring van een familielid, wien de getuige zijn mededeeling opzettelijk overdroeg, de waarde van een aanwijzing (haba moetawaté, v. Arab.: moetawatir = overlevering), niet die van een volledige getuigenis.
3°. Eed (soempah) 0.
Hoewel Wet noch adat voorafgaande beëediging van getuigen kennen, schrijft het Atjèh-Reglement (Stbl. 1909 N°. 207, artt. 33, 74, 297 sub c en 325 sub 3) ten aanzien van de rechtspleging in burgerlijke- en strafzaken aan de Landraden en Magistraten toch voor — en de Inheemsche rechters hebben zich hiernaar
hopen aan de mogelijkheid, om ook maar één enkel feit door getuigen te doen staven schrijft Dr. Snouck Hurgronje in Het Recht v. Ned. Indië dl. 63, p. 742. Vgl. nog Dr. Th. W. Juynboll's „Handleiding" p. 295.
1) Vgl. ter algemeene oriënteering Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. II, p. 494 vg. en de literatuur, vermeld in de dissert. (1913) van Mr. H. Marcella over de Algemeene Bep. v. Wetg. voor Ned. Indi-ë p. 129 vg.



zooveel mogelijk te gedragen (p. 396) — dat de getuigen vóór het afleggen hunner verklaringen moeten worden beëedigd naar de wijze hunner godsdienstige gezindheid (vgl. ook art. 14 der Alg. Bep. v. Wetg.). Bij de volken, die, zooals de hier besprokene, den Islam belijden, is de gewone vorm der eedaflegging de Mohammedaansche '). Volgens de Wet is de eed aan geen anderen vorm gebonden dan aan dien der aanroeping van het Opperwezen als getuige, wat aangegeven wordt door: Wallahi (of: Billahi, of: Tallahi), d. i. de Arabische vorm van het Maleische dami Alah, d. i. „bij God". Doch deze aanroeping kan vrijwillig worden versterkt, bijvoorbeeld door herhaling, of door haar te doen „op het woord Gods" (kalam oelah), d. i. op den Koran. De gebruikelijke wijze van eedaflegging bij de rechtspraak is dan ook deze, dat een godsdienstbeambte achter den op den grond zittenden eedaflegger staande, den Koran boven diens hoofd houdt (peuseuöti Koeroe* an, G: djoedjoeng Kor an, Alas: djoedjoeng Köan) en hem langzaam het eedsformulier voorzegt, dat deze hem woord voor woord nazegt. Vroeger schijnt het meer gebruikelijk te zijn geweest, dat de Koran werd opgeslagen op de soerat bard'a (het IXde hoofdstuk), waaruit eerst een paar verzen werden voorgelezen, waarna de eedaflegger de rechterhand op het heilige boek neerlegde en dan het eedsformulier uitsprak. Dit laatste luidt aldus: Wallahi, dami Alah, dami Rasoel Alah, hana lön 2), djakalèë soelét oelön,
deungan beurkat Koeroë an Ihèë plöh djoeïh teumeurkalön ba" pöteu Alah, d. i.
„Bij God!, bij den Gezant van God! ik ontken , als ik lieg, mag ik, met
den zegen van den dertigdeeligen Koran, getroffen worden door den toorn van onzen Heer God". De woorden volgende op: soelét oelön luiden ook wel: ba' djipadjöh lé Koeroe an Ihèë plöh djoeïh, d. i. „moge ik getroffen (lett.: opgegeten) worden door den dertigdeeligen Koran".
Soms heeft de eedaflegging plaats bij een heilig graf, zooals in Groot Atjèh bij dat van Teungkoe Andjöng 3) nabij Koeta Radja, of bij dat van Nè" Bati in de gampöng Lamba'ét (VI Moekim's); te Langsa bij dat van Nènè* Teukoe Tjhi* Langsa; te Tapa' Toean bij dat van Toean di Taloe* enz. Dr. Snouck Hurgronje noemt nog het graf van Teungkoe Meuntröë in Groot Atjèh, als een plaats, waar afgelegde eeden als bijzonder betrouwbaar gelden (De Atjèhers dl. II, p. 325, The Achehnese II: 295). Dit graf wordt echter tegenwoordig haast niet meer als heilig beschouwd.
In Groot Atjèh wordt de eed wel eens verzwaard, door dien te doen zweren op den Koran Nè£ Bati, welke als bijzonder heilig (kramat) doorgaat en zich thans in handen bevindt van den Oelèëbalang der VI Moekim's.
1) Vgl. over den Mohamm. eed de dissert. (1893) van Mr. J. H. W. B. Visser over „Eenige opmerkingen over eeden in den Ned. Ind. Archipel" p. 6 vg.; Vgl. nog Dr. Th. W. Juynboll's „Handleiding" p. 177 vg. en 296.
2) Hier volgt de tenlastelegging.
3) Hoofden, ook die van buiten Groot Atjèh afkomstig, moesten vroeger, als ze te Koeta Radja hun onderwerping aan het Gouvernement kwamen aanbieden, vaak eerst den eed van trouw aan ons gezag afleggen op het graf van genoemden Teungkoe. Zoo vermeldt Dr. E. B. Kielstra dat bijv. Teukoe Moeda Ba^ét, die in 1878 wegens gebleken ontrouw naar Banda verbannen was, in 1884 in zijn vroegere waardigheid werd hersteld, nadat hij op dat graf beëedigd was (Ind. Milit. Tijdschr. 1888 dl. I, p. 520).



J. Kreemer, Atjèh II. Plaat VII.
Gajosche vrouw met kropgezwel.
Phot. H. M. Neeb.







Behalve den in rechte gevorderden zuiveringseed (soempah peugléh dröë), kent de Atjèher nog den buitenrechtelijken eed.
Vroeger kwam het bijvoorbeeld meermalen voor, wanneer in een kampoeng een of ander strafbaar feit was gepleegd, en de dader onbekend was, dat de dorps-teungkoe eerst alle verdachten en, als dit niet tot het gewenschte resultaat leidde, daarna alle andere kampoeng-lieden den zuiveringseed op den Koran in de meunasah liet zweren (De Atjèhers dl. 1, p. 115, The Achehnese 1:110).
Ook bij schuldzaken kent de adat de eedaflegging buiten rechte, bijvoorbeeld in dezen vorm, dat de eene partij tot de andere zegt: „als gij den zuiveringseed wilt afleggen, vind ik het goed, legt ge mij den eed op, dan vind ik het ook goed" (tatoeëng keu gata, lönbeuri, tabeuri keu lön, löntoeëng). Ook vraagt de een wel aan den ander om „water, dat diep en een spiegel, die helder is" (ië njang Ihö , tjeureumén njang peungeuh), waarmede de eerste dan bedoelt, van den ander den zuiveringseed te eischen. De adat gaat hierbij van de stelling uit, dat wanneer iemand een ander een onwaren eed oplegt, de daaruit voortvloeiende goddelijke straf hem treft, die den eed heeft geëischt.
Velen zien in het afleggen van een eed, zelfs van een waarachtigen eed, een verzaken van het opperwezen (böïh pöteu Alah, d. i. lett.: „wegwerpen", „bannen" van Allah), waarom zij de plek, waar de eed heeft plaats gehad, onmiddellijk daarna ontvlieden ').
Verder kent de adat nog den eed van trouw. Zoo bijvoorbeeld de „kogeleed", waarbij krijgslieden, ter bevestiging der onderlinge trouw in den oorlog, gezamenlijk water dronken, waarin een kogel was gedompeld, daarbij den vloek uitsprekend, dat die kogel elk hunner ten verderve mocht worden, die het verbond verbrak (soempah peudjéb ië aneu* beudé, zie De Atjèhers dl. II, p. 100 nt. 1, The Achehnese 11:94 nt.)2).
Een andere soort van eed van trouw is de, ook elders in den Archipel welbekende, soempah ië jasin, waarbij de betrokkenen elkaar trouw beloven, onder het drinken van water, waarover de 39ste soera: ja stn is gereciteerd. Toen gedurende 1920 en begin 1921 een van de Sarikat Islam uitgaande beweging onder de Inlandsche bevolking in de onderafdeeling Lhcf Seumawè zekere agitatie deed ontstaan, bleek dat de deelnemers aan die beweging door het afleggen van bedoelden eed zich tot onverbiddelijke opvolging verbonden hadden van de door de bestuurders der vereeniging te nemen maatregelen 3).
Dan heeft men nog allerlei oud-heidensche vervloekingseeden, die men te berde brengt, als men een gezegde of zaak bewijzen wil, zooals wij wel zeggen: „Ik mag doodvallen", of: „De duivel mag me halen" — als het niet waar is. Zoo is in het geheele gewest4) het zweren bij de aarde bekend, bij de Atjèhers
1) Die vrees voor eedaflegging komt ook bij niet Mohammedaansche stammen in den Archipel voor, vgl. de dissert. (1915) van Mr. B. ter Haar over Het adatproces der Inlanders p. 73.
2) Vgl. W. W. Skeat: Malay Magie p. 525 nt. 2. Analoge voorb. uit andere streken in den Archipel in Dr. Q. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. II, p. 498 vg.
3) Vgl. Mr. P. H. Fromberg in De Gids 1914 dl. IV, p. 216.
4) Ook elders in den Archipel en bij de oude Germanen, zie Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. II, p. 500 vg.
26



als de „kat, aangetroffen (met het gestolen stuk) geroosterd vleesch (in den) bek" (mië meuteumèë panggang babah).
Komen deze vier soorten van aanwijzingen samen, dan heet het bewijs „volmaakt" (sampoerna); er ontbreekt dan niets meer aan.
Scheppen jad en kinajat slechts vermoedens, die den rechter bij zijn onderzoek op weg kunnen helpen, twee getuigenverklaringen, die peunjabét zijn, hebben samen de kracht van volledig bewijs. Haleuë meuë is op zichzelf reeds volledig bewijs ').
Zooals gezegd komen deze aanwijzingen als bewijsmiddelen zoowel in civilibus als in criminalibus te pas. Een voorbeeld van het eerste is het volgende. Iemand wordt aangeklaagd in zekere keudè een stuk goed te hebben gekocht, maar het niet te hebben betaald. Hij ontkent den koop. A. heeft hem naar de keudè zien gaan (d. i. jad); B. hoorde hem tot een vriend zeggen, dat hij schulden had (d. i. kinajat); C. heeft gezien, dat hij het stuk goed gekocht heeft (d. i. peunjabét); het stuk goed is in zijn huis aangetroffen (d. i. haleuë meuë). Het bewijs van zijn schuld heet nu op de meest volmaakte wijze geleverd.
Hoewel deze vier aanwijzingen Arabische namen dragen, zijn zij in de Moslimsche wet toch onbekend. Iedere Inlander kent die namen, en ofschoon ze officieel niet meer door de inheemsche rechters worden gevolgd, kan men er toch zeker van zijn, dat menigeen van hen voor zichzelf, bewust of onbewust, zijn overtuiging van schuld nog altijd put uit die oude, naar onze begrippen in veel opzichten zoo duistere, bewijsregelen.
Proceskosten waren volgens de adat in het algemeen niet bekend, volgens de Wet niet geoorloofd (zie boven p. 251). Toch waren in Atjèh de rechters er steeds op uit, uit elk geding zooveel mogelijk klinkende munt voor zichzelf te slaan en zich weinig moeite te getroosten voor zaken, hoe gewichtig ook, waaraan niet veel te verdienen viel (De Atjèhers dl. I, p. 106, The Achehnese 1:102). Bij het tot klaarheid brengen van diefstalzaken bijvoorbeeld wendden zij vaak allerlei quasi verhinderingen voor, zoolang hun dit door toezeggingen van belooningen niet werd aantrekkelijk gemaakt. Behalve de door hen opgelegde boeten, kwamen ook de mogelijkheid tot afkoop van straffen, en allerlei voordeelen uit omkoopbaarheid verkregen, aan hun inhaligheid te gemoet. Verder bleef van de ha* gantjéng altijd wat aan des rechters strijkstok hangen (De Atjèhers dl. I, p. 122, The Achehnese I : 116), vaak werden die procespanden jaar en dag aangehouden en geraakte de teruggave ten slotte in het vergeetboek. Over Habib Abdoerrahman gaat nog het verhaal, dat hij met een groote waarde aan ha gantjéng naar Mekka vertrok.
1) Vgl. met deze traditioneele aanwijzingen het: tandu tjémü, tando djahè" en tando béti der Mënangk. Maleiers (A. L. van Hasselt's „Volksbeschrijving" p. 234 vg.; J. L. van der Toorn's Minangkab. Wdbk. i. v. tandu en Mr. Q. D. Willinck „Het rechtsleven bij de Minangk. Mal." p. 919 vg.). De haleuë meuë in Atjèh komt overeen met de Mal. tando béti (v. Skr. vitti). Ook bij andere stammen in den Archipel geldt het beginsel, dat hij, die in het bezit gevonden wordt van het gestolene, als de dief wordt beschouwd, zie Dr. G. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. II, p. 492 vg.







I
IX PLECHTIGHEDEN EN GEBRUIKEN, MET BETREKKING TOT HET HUISEL1JKEN FAMILIELEVEN.







IX. PLECHTIGHEDEN EN GEBRUIKEN, MET BETREKKING TOT HET HUISELIJKEN FAMILIELEVEN.
a. Zwangerschap, geboorte en kraambed ').
Wanneer we kennis gaan nemen van de voornaamste voorvallen „uit den cyclus van het familieleven", is het punt van uitgang vanzelf die belangrijke gebeurtenis, waardoor de echtverbintenis — welker tot standkoming in vorige bladzijden werd geschetst — met een nieuwe loot staat gezegend te worden. Door haar zwangerschap (hamè, of: teungöh brat, of: raja proeët, G: hamil, v. Arab.: hamil, of: tengah brat, of: alang, of: dëras, of: ngandoeng, Alas: dëras)2) treedt de jong getrouwde vrouw als het ware een nieuw leven in, waarin ze zich heeft te onderwerpen aan tallooze door de traditie overgeleverde voorschriften in het belang van haarzelf en vooral van het mysterieuze, ontkiemende leven, dat ze in het verborgen draagt.
Hoewel het vanzelf spreekt, dat bij de volken, die ons hier bezig houden, geen klare voorstelling van de physiologie der voortplanting is te verwachten, is het hun toch bekend, dat het ophouden (pioeh, G: tëdoeh)3) der menstruatie 4) als het eerste teeken geldt, dat de vrouw in verwachting verkeert. Ook is zeer goed bekend, dat onvruchtbaarheid van den echt zoowel de schuld kan zijn van den man als van de vrouw r>).
1) Dr. C. Snouck Hurgronje: De Atjèhers dl. I, p. 408 vg. (The Achehnese 1:371 vg.); Dezelfde: Het Gajöland en zijne bewoners p. 305; Dr. J. Jacobs: Familie- en kampongleven op Groot Atjèh dl. I, p. 100 vg. In het algemeen: C. M. Pleyte „Plechtigheden en gebruiken uit den cyclus van het familieleven der volken v. d. Ind. Archipel" (Bijdragen T. L.^en Vk. v. N. I. 5, VII, p. 573—608), en Dr. J. P. Kleiweg de Zwaan: „De geneeskunde der Mënangk. Maleiers" p. 38 vg.
2) Zie nog andere termen hiervoor in dl. I, p. 249.
3) Vgl.: teümpat pioeh, of: peunioeh — G: petedoehön — rustplaats.
4) Zie termen hiervoor in dl. I, p. 249.
5) De Atjèher spreekt evenzeer van malé agam als van malé inöng (vgl. K. F. H. van Langen's Wdbk. i. v. malé), de Gajö in beide gevallen van gempoes, de Alasser van tjining (steriliteit der vrouw) en van m'oh (onvruchtbaarheid van den man). Impotentie duidt de Atjèher ook aan met darèë, de Gajö met görö moemani.



Tot bevordering van de vruchtbaarheid is het dragen van bepaalde amuletten het meest gewone middel. Helpt dit niet, dan neemt de vrouw, zooals zij in dergelijke gevallen zoo vaak doet, haar toevlucht tot het meukaöj, d. w. z. zij doet aan een of anderen heilige de plechtige gelofte om, in geval haar hartewensch vervuld wordt, zij een of andere, met name genoemde, handeling zal verrichten.
Niet zelden worden door naar kinderzegen verlangende vrouwen ook bedevaarten naar bepaalde heilige plaatsen gedaan. Zulk een bedevaartplaats is in de VI Moekim's van Groot Atjèh bijvoorbeeld het graf te Lampisang, waar volgens een legende alleen het geslachtsdeel (böh) van een heilige (Toean diböh) zou begraven zijn. Aangezien de vrouwen den naam van dien heilige wat onkiesch vinden, duiden zij hem gewoonlijk aan met den naam Toean Salah Nama („de heilige, wiens naam verkeerd is"). Onvruchtbaren doen hem geloften en drinken met aarde van zijn graf vermengd water '). In het Gajöland bevindt zich te Blang KölaP het heilige graf van Tëngkoe Oedjoeng Gërëgoeng, dat eenzelfde graviditeit begunstigende reputatie geniet.
Tegenover deze bevruchting-bevorderende kent men ook bevruchting-voorkomende en vrucht-afdrijvende middelen (vgl. dl. I, p. 247). Toch weten de meeste Atjèhers daar niet veel van af, vooreerst, omdat verschillende dier middelen niet van Atjèhschen oorsprong zijn, maar door Klinganeezen worden ingevoerd en verhandeld, en in de tweede plaats, omdat zij niet zoozeer behooren tot de volksmiddelen, als wel tot de wijsheid der deskundigen op dit gebied. Dr. Snouck Hurgronje schrijft: „Men vindt de daartoe strekkende recepten in de aanteekenboeken, die schriftkundige- Atjèhers erop na houden. Soms bestaan die recepten alleen in formules (tangkaj's), die men bij zekere gelegenheden reciteeren moet, maar ook meer materieele middelen, worden in groote verscheidenheid aangeprezen. Velen noemen het volgende probatum: van een rijpe ananas, die men aan den struik laat zitten, snijdt men den kop af, neemt een weinig van den inhoud eruit en vult de zóó ontstane ruimte met gist (ragöë). Daarna sluit men de vrucht weer, bindt haar stevig dicht en laat haar nog een paar dagen hangen. Vervolgens plukt men de vrucht, en de vrouw, die den inhoud er van opeet, zou dan gevrijwaard zijn van zwangerschap" (De Atjèhers dl. I, p. 73 nt. 1, The Achehnese 1 : 70 nt. 1). Het eten van groote hoeveelheden ananas, of van de bittere vruchten van keumoedëë (Morinda citrifolia, L.) zou volgens Dr. Jacobs (t. a. p. dl. I, p. 113), vooral in het begin der zwangerschap, tot abortus leiden. De Gajö's noemen als werkzame middelen, het eten van gistpastilles (xvah ragi), of van opium met een ei gekookt, en het drinken van alcoholischen rijstwijn (wöih n ragi), of van een afkooksel van de uit zichzelf afschilferende schors van kajoe sëloen. Ook zou helpen het inslikken van de galblaas van de ikön kaul (Atj.: keureuliëng). Volgens de Alassers zou het drinken van water met opium vermengd een vrucht-afdrijvende werking hebben.
Ook worden wel pogingen aangewend, om langs mechanischen weg een
1) De Atjèhers dl. II, p. 326 vg. (The Achehnese II : 297); vgl. voor bedoelde legende Dr. J. Jacobs t. a. p. dl. I, p. 102.



(.ië seuloesoh, G: wöih sëlësoeh, Alas: lawé sëloesoeh) laat drinken. Eén der wijzen om dit te bereiden is, dat de bidan over een kommetje met water een tooverformule (doe a seuloesoh) prevelt '), welke duidelijk de bedoeling aangeeft, om alles, wat gesloten is, te openen, en alle belemmering weg te nemen. In het Alasland bereidt men zulk water ook wel door er een sleutel in te leggen 2).
Verder wordt in huis alles, wat daarvoor maar in aanmerking kan komen, open- en losgemaakt, in de hoop, dat ook de moederschoot langs sympathetischen weg zich zal openen 3). Bij de Alassers worden zelfs de stoppen van de drinkkruiken afgenomen. Soms loopt een der assisteerende vrouwen naar buiten, maakt haar haarwrong los en slaat een paar keggen uit de stijlen van het huis, om de baarmoeder eveneens tot ontsluiting te nopen.
Een enkele maal haalt de bidan uit haar medicijnen-voorraad wel een exemplaar van de roempöt Patimah, dat ze even in water weekt, waarna ze hiervan aan de barende te drinken geeft, in de hoop dat de openende kracht, die deze Roos van Jericho ) eigen is, haar goede werking op de patiënte niet zal missen.
Dit idee van „losmaken , „openmaken tracht de Alasser wel plastisch voor te stellen, door een pisangblad tot dunne reepjes uit te pluizen en daarvan uit— deeling te doen aan de kinderen in het huis van de barende. Dit noemt hij sai marö, d. i. „de ramp afwenden".
We zien, dat voorgaande kunstmiddelen van hetzelfde beginsel uitgaan, dat men een gewenscht effect te voorschijn kan roepen door het te imiteeren (door Frazer daarom imitatieve- of homoeopathische magie genoemd). Maar er zijn ook
1) Den tekst van zulk een formule vindt men in De Atjèhers dl. I, p. 497.
2) Zooals o. a. bij de Javanen (A. Q. Vorderman in Veth's feestbundel p. 9), bij de Mënangkabauers (A. L. van Hasselt's „Volksbeschrijving" p. 266), bij de Amboineezen (E W A Ludeking in de Bijdragen T. L. en Vk. v. Ned. I„ 3de Rks. III, p. 165) enz. Ook in Europa' zie E. Samter: Qeburt, Hochzeit und Tod p. 125 nt. 1.
3) Tal van voorb. dezer opvatting in en buiten den Archipel vindt men o a bij J G Frazer: Taboo and the perils of the soul p. 293 vg., E. Samter t. a. p. blz. 125 vg Hastings Encycl. of religion and ethics dl. VIII i. v. „locks and keys". Interessant lijkt ons de volgende uit eigen land stammende, mededeeling van Dr. G. F. Most in zijn in 1844 verschenen werkjeDe sympathetische middelen en geneeswijzen p. 76: „De voor eenige jaren alhier gestorven kundige vroedmeester Dr. D. plag, volgens de methode van oude vroedvrouwen wanneer eene barende zijne hulp inriep, terstond bij zijn intreden in de kamer, te vragen, of wel alle koffers kisten, kasten, enz. in het huis open stonden: was dit niet het geval, dan moest het oogenblikkelijk geschieden. Om psychisch af te leiden en om contractiones uteri, angst en gemoedsopwekking veler barenden, te voorschijn gebracht door het gebabbel van domme vroed- en deelnemende buurvrouwen, te verminderen en te doen verdwijnen, heb ik dikwijls met goed gevolg hetzelfde middel aangewend, en mij werd daardoor de dikwijls noodzakelijke hulp der kunst (de tangaanlegging of wending) zeer gemakkelijk gemaakt en der barende veel pijn gespaard, daar bij het verdwijnen van de onaangename kramp in den uterus, de inwendige geslachtsdeelen zich verwijden en het kind derhalve gemakkelijker en spoediger geboren kan worden".
4) In ons vaderland wordt om den partus te bespoedigen de Roos van Jericho (Anastatica hierochuntica, L.) hier en daar ook nog wel aangewend. Vgl. over het gebruik hiervan, zoowel in Mohammedaansche als in Christelijke landen o. a.: J. Schrijnen: Essays en studiën (1910) p. 237 vg.; A. G. Vorderman in Veth's feestbundel p. 11; Dr. O. v. Hovorka en A. KronfeldVergleichende Volksmedizin (met afb.) dl. II, p. 565 vg.



Besnijdenis.
mengsel van kalk en olie liet gewone heelmiddel en wordt de wondplaats bedekt met wat boomwol, of een lapje goed, of een stukje papier. Een ander Gajösch middel is asch van gebrande nangka-bladeren, vermengd met stinkende klapperolie (minja boeroe') en kurkuma. In Alas smeert men op de wondvlakte o. a. een mengsel van: het sap van gloenggoeng-b\aderen, het uitgeperste vocht van jonge pinang, kalk, kamfer en wat kajoepoetih-olie.
Volgens een oude gewoonte moet de patiënt in Gajö den ochtend na de besnijdenis tot het middel in de rivier gaan zitten (berëndöm). Er zijn daar echter ook z.g. „droge besnijders" (moedim kring), die hun patiënten droog genezen, d.w.z.^hun het berëndöm niet toestaan. Ook verstaat men daar onder een moedim kring wel een besnijder, die, naar het heet, door toovermiddelen kan bewerken, dat de besneden jongen in een oogwenk genezen en kort na de operatie in staat is, rond te loopen als te voren (Gajö Wdbk. i. v. moedim).
De pas besneden knaap draagt de eerste dagen onder zijn kain, om het schuren daarvan tegen de pijnlijke deelen te voorkomen, een hoepeltje van rotan (;teunoempang, G. en Alas: poekang). Na 7 of 10 dagen is de genezing meestal volkomen. In het Gajöland heeft dan een offermaaltijd plaats „om het bloed te doen opstijgen" (këndoeri rnënjang rajöh), of „om het bloed te vergoeden" (kendoeri mëngganti rajöh), waarbij de besnedene verkoeld wordt met het traditioneele, schadelijke invloeden neutraliseerende, meelwater (tëpoeng tawar), vermengd met kippenbloed; hetgeen het werk is van een deskundigen goeroe.
Na afloop van de operatie wordt de knaap, tot aan zijn volkomen genezing, op rantsoen gesteld. In Atjèh mag hij geen groenten, of vruchten, of prikkelende kruiden eten, ook geen visch — behalve stokvisch en de eungköt tjoeët. Zijn dieet blijft beperkt tot droge rijst, eumpiëng (dl. I, p. 327) en dergelijke (De Atjèhers dl. I, p. 440, The Achehnese 1:400). In Gajö en Alas, waar geheel analoge dieetpantang's voor besnedenen bestaan (zie Het Gajöland p. 308), moet zelfs het zout op het vuur geroost worden (G: pöa sëlé, Alas: sirö sahoe ).
De besnedene mag de eerste dagen na de operatie niet met bloote voeten op den grond komen, maar moet dan sandalen dragen ')•
Menstrueerenden en gewonden, en in het algemeen zij, die bloedafscheiding hebben, mogen geen toegang hebben tot den pas besnedene.
Dr. Snouck Hurgronje schrijft van de Gajö's: „anderen dan de besnijder mogen het besneden lichaamsdeel niet bekijken, o. a. omdat ziekten hunner oogen dan den besnedene zouden besmetten en ontsteking veroorzaken" (Het Gajöland
1) Vgl. J. G. Frazer: Balder the beautiful dl. I, p. 4 vg., waar men de verklaring vindt, waarom de'Atjèher het als gevaarlijk beschouwt „wanneer des patiënts voet in aanraking komt met drek van menschen, kippen, of paarden, zoodat men zijn voeten als voorzorg wel in een of ander kleedingstuk pakt" (De Atjèhers dl. 1, p. 440 vg., The Achehnese 1:400; zie ook Dr. Jacobs t. a. p. dl. I, p. 199), en waarom ook bij de Gajö's de patiënt zorgvuldig moet vermijden „op kippedrek of uitwerpselen van andere huisdieren, of op rottende rijstzenielen te trappen (Het Gajöland p. 308). Bij de Alassers moet de pas besnedene, vóór hij buiten komt, voeten en beenen met kurkuma insmeren. Van de Mohamm. bewoners der Tominibocht verhaalt Dr. N. Adriani, dat de besnedenen niet eer den grond mogen betreden, vóórdat zij zeven maal met den voet op een bijlijzer en een slijpsteen hebben getreden (Bijdragen T. L. en Vk. dl. 54, p. 294).



p. 308) '). Sommigen verklaren dit /7ö/7fa/2g--voorschrift aldus, dat er menschen zouden zijn met een „warm oog" (mata seuoeëm, G: pöra mata, Alas: hangat matö); indien zoo iemand naar de wond keek, zou die dadelijk heftig gaan branden. Een dergelijke opvatting zal ook wel ten grondslag liggen aan het Gajösche verbod, om te gaan kijken naar een zieke die open zweren heeft (Gajö Wdbk. i. v. èngön).
In het Gajö- en Alasland leert men, dat nog onbesneden kinderen niet mogen eten de stuit (G: kinoet, of: imboel, of: përminjakan, Alas: bëboeli), den kop (G: oeloe, Alas: takal) en den krop (G: pëdöl, Alas: pëdal) van een kip. Eten ze de stuit, dan worden ze hoonend van aard (G: pëtjaroet, Alas: toempah), eten ze den kop, dan worden ze suf (G: mëtoendoeh, Alas: tëtoendoeh), eten ze den krop, dan zou de voorhuid gaan kleven (G: liöt, Alas: mènèt), hetgeen de besnijdenis later zou bemoeilijken.
Nog rest ons iets te zeggen over de besnijdenis bij meisjes. Men zou deze kunnen noemen een onvolkomen besnijdenis. Dr. Jacobs beschrijft haar (t. a. p. dl. 1, p. 190 vg.) aldus: „De moeder, of eene andere vrouw, neemt het kind op den schoot, zoodat het met den rug tegen hare borst steunt, en houdt de beentjes uit elkaar. De bidan, die zich vóór het kind plaatst, houdt met de vingers van haar linkerhand de labia uit elkaar en geeft met een scherp puntig mesje een zeer oppervlakkig krabje aan het praeputium clitoridis 2), zóó evenwel, dat er één of een paar druppels bloed uitkomen, en er een weinig van het slijmvlies op het mesje blijft zitten". De operatie heeft plaats onder telling van één tot zeven (peusadoea). Het mesje, dat voor de operatie wordt gebruikt, is veelal, op de punt na, met goed omwikkeld, om geen noodeloos letsel te maken. Vaak wordt in de plaats van een mes een deureuham (gouden muntje) gebruikt en met den nagel een stukje van het vleesch daartegen geklemd. De geringe oppervlakkige verwonding geneest gewoonlijk in een paar dagen vanzelf. In Gajö wrijft de moedim wel wat kalk en klapperolie tusschen de handvlakten dooréén, en doet dan van dit smeersel wat op het wondje. Bij Gajö's en Alassers houdt de moedim, vóór ze tot de operatie overgaat, een wichelkip (G: koeri awangön, Alas: manoe sëmpënö) boven het hoofd van het meisje, onder telling tot zeven, waarna ze het dier naar buiten werpt; uit het doen en laten van de kip wordt dan het horoscoop van het meisje getrokken, zooals hierboven ook voor jongens is vermeld.
I. Doorboren der oor en :1).
Evenals bij de meeste andere volken in den Archipel, bestaat ook bij die van Noord Soematra de gewoonte, om bij de meisjes gaten in de oorlellen te
1) Men weet, dat volgens Inlandsche begrippen het zien van iemands geslachtsdeel, ook onder normale omstandigheden, zoowel voor den toeschouwer als voor den ander, als noodlottig wordt beschouwd. De Atjèher komt daardoor bijvoorbeeld in den toestand van malang (vgl. Dr. Q. A. Wilken's „Verspreide geschriften" dl. IV, p. 230 nt. 75).
2) Klitoris = Atj.: tit, of: aneu' tit, G: klëntit, of: bidji, Alas: poeting.
3) Literatuur: Dr. C. Snouck Hurgronje: De Atjèhers dl. I, p. 434 vg. (The Achehnese i : 395 vg.); Dr. J. Jacobs: Familie- en kampongleven op Groot Atjeh dl. I, p. 169 vg. Vlg.