DE WIL DER GODEN



Van denselfden schrijver verscheen vroeger: De legende van het kerkhof van Sint-Jan bij Laren, Houtblok-druk.
De Satire in de Nederlandsche Kunst der Middeleeuwen,
Acad. proefschrift. De Wereld van het schone en zinvolle Beeld, Inaug. rede. XXX verzen.
Drama's: Modron. De Doodendans.
De Dood van Keizer Otto III: Christus op de Alpen. Alarik of het VerUmgen (in „De Smidse" 1027). Bar-Abbas of het Lijden (in „De Stem" 1928). Sinte Elisabeth of de Deernis (in „De Nieuwe Gids" 1928).
Romans: Gijsbert en Ada (uitverk.) De Dans des Levens (uitverk.) De Ondergang van het Dorp, ze druk. De Bevrijders, ze druk. André Campo's witte Rozen, ze druk. Eros en de Nieuwe God. Jan van den Dom.
De Historie en het Droomgezicht over den Prins en den moordenaar.
De Gedacht» der Tijden: I. Het nieuwe Jeruzalem, ze druk.
H. De Verwildering, 2e druk.
III. In den Lusthof Arkadië, ze druk.
IV. De Vraag zander Antwoord, ze druk.
V. Het demonise Eiland.
VI. Het lange Leven van Habhabalgo.
Over den schrijver verscheen: Dr. G. Kalf}, Jr. Een Levensbeschouwing: P. H. van Moerkerken in zijn werk.



3q VSIl*
DE WIL DER GODEN
DOOR
P. H. VAN MOERKERKEN
P. N. VAN KAMPEN 6 ZOON N.V. - AMSTERDAM







„De onmetelijke majesteit van den Romeinsen vrede ... ,Jmmensa romanae pacis majestas. Plinius, De Geschiedenissen der Wereld, XXVII, I.
EERSTE HOOFDSTUK
OP een heuvel noord-oostelijk van het Palestijnse Caesarea stond Titus Flavius Vespasianus, bevelhebber der legioenen in Syrië, met zijn legaat Petilius Cerialis. De morgenzon was verschenen boven de bergen van Samaria; maar onder nevelen verborgen, naar noorden en zuiden, scheen de vlakte van Saron een reeks blanke meren.
De beide vrienden genoten, na bijna twe jaren oorlog tegen Samaritanen en Joden, van de rust sinds Nero's dood. Vespasianus wachtte nadere bevelen van Galba, den nieuwen Keizer, en liet intussen het Jodenvolk zich verzwakken in onderlinge twisten.
De wil der Goden i



Zij spraken over het zonderling-wisselvallige en de zware wreedheid van hun levenstaak; over het verre Brittannië, waar Vespasianus vóór 't vierde ener eeuw aan de zuidkust gestreden had. Sinds dien leefden daar duizenden Romeinse handelaars met hun gezinnen. Doch later waren de Kelten, opgehitst door hun onverzoenlijke druïden, weer in verzet gekomen; en zes jaar geleden had ook Cerialis er den onderdrukkingsoorlog gevoerd, terwijl schrikwekkende voortekenen zelfs veteranen hadden doen sidderen. Het voetvolk van zijn legioen was verslagen; hij zelf met de ruiterij nauwelijks ontkomen achter de wallen der legerplaats. In woeste wraak waren de Romeinen neergeslagen, gehangen, gekruisigd, verbrand. Maar de laatste grote slag in een nauw dal vernietigde tienduizenden barbaren. Koningin Boadicea, op haar strijdwagen aanvoerend, had zich-zelve gedood.
Cerialis zag afschuwelijke herinneringen verschijnen ais hij dacht aan de moedige vrouw die, voor het begin der muiterij, door Romeinse slaven met roeden geslagen was en wier dochters waren geschonden door *t soldaten-gespuis. En nu weer, sprekend



over de pas-vervlogen maanden, voelde hij hoe walging-wekkend de oorlog was, terwijl toch zijn leven niets anders was geweest dan oorlog.... In wanhopig verzet vochten de Joden tegen de macht van het Imperium. Jotapatas op haar rotsheuvel was in een neveligen morgenstond door Titus veroverd; bij duizenden waren de mannen gedood, de vrouwen en kinderen als slaven verscheept naar andere gewesten. Cerialis Zelf had de Samaritanen uitgeroeid op hun heiligen berg Gerizim. Overal verpestten onbegraven lijken de verhitte zomerlucht.
Rondziende over dalen en vlakten waar de nevelen verijlden onder den stijgenden Zonnegloed, vroeg hij:
„Weet gij, Titus Vespasianus, dat onder dit twistzieke Jodenvolk een sekte leeft, die een nieuwen god aanbidt en zich verheugt over de verwoestingen door hun volksgenoten zelf rondom den tempel aangericht? Zij zien oude profetièn bevestigd! Want zij zeggen dat de Joden hun god Christus hebben gedood in Jeruzalem en dat die god de verwoesting voorspeld heeft.... Maar zij spreken ook over den ondergang van Rome's wereldmacht en over een koninkrijk van vrede dat dan zal aanvangen! Hun god zal



den vrede brengen aan alle volken,.. alsof niet de Keizers 't reeds hebben gedaan!"
Vespasianus haalde onverschillig de schouders op. Hij antwoordde:
„Wanneer ook Hebron en Jeruzalem gevallen zijn, zal er geen oorlog meer worden gevoerd binnen de grenzen van het Imperium. Van de woestijnen van Libye en Arabië en van de Armenise bergen tot aan de Sarmatise wouden en den Germaansen Rijn, van de Zwarte Zee tot den westelijken Oceaan strekt het Rijk zich uit en de talloze volken leven in vredige welvaart onder de bescherming der keizerlijke legioenen. De verheven Vrede van Rome is altijd het doel der oorlogen geweest.... Verdwaasd zijn de wilde stammen die dit niet beseffen! Octavianus Augustus heeft een einde gemaakt aan de burgertwisten en levenszekerheid gegeven aan Stad en aan wingewesten. Alleen om de grenzen te bevestigen waren nog oorlogen nodig tegen domme barbarenvolken. Een grootse eenheid is nu het Rijk der Caesaren; zijn verste grenslanden worden verbonden door wegen over de bergruggen, door bruggen over wilde stromen. ♦.." .
Cerialis glimlachte trots bij die woorden



van zijn ouderen vriend en bloedverwant. Dit waren ook zijne gedachten en die van eiken ervaren Romein die de toestanden van het Rijk overzien kon. Hij hernam:
„Wat gij zegt is de waarheid. En wanneer die nietige sekte van verblinde dwepers de grootse majesteit van den Romeinsen Vrede zal hebben begrepen, zien zij hun droom geworden tot werkelijkheid,... als er nog een van hen leeft wanneer Jeruzalem met haar tempel binnenkort in puin ligt! 't Is een wreed noodlot dat zoveel bloed en rampen eist voor het verheven doel. Maar wat kunnen wij tegen den wil der goden!"
De grijze veldheer knikte toestemmend. Even ging door zijn bewustzijn de herinnering aan een andere profetie, na de verwoesting van Jotapatas door één der twe overlevende Joden hem gedaan. Het was de geleerde aanvoerder Josefus geweest, die hem de macht der Caesaren had voorspeld.... Wellicht lag ook dit in den wil der goden! Maar hij verzweeg zijn gedachte.
Nu de nevelen geheel waren verdwenen boven de vlakte schitterden in het stralend licht de rivieren en beken die westwaarts stroomden naar den horizont, waar ook de Foenicise zee zichtbaar was geworden.



AAN den voet der laatste door den zeewind neergewrongen sparren van het heilige woud, dicht bij de zandige kreken waardoor de Rijn langzaam wegvloeide m den Oceaan, zaten Bnnno de Kanmnefaat en de grijze Thankmar. De oude zanger sprak: „Ik weet nog, Brinno, hoe aan dit strand ie vader den verheven Caesar ongestraft uitlachte. Cajus Caligula, de ijdele dwaas, speelde het spel van een veldtocht tegen Brittannië. De Romeinse krijgers moesten hun helmen vullen met schelpen, als waren die hun buit op den Oceaan. Je was een klein knaapje nog...." . .
De hoofdman der Kanninefaten herinnerde zich vaag de schittering van wapenrustingen, ver langs de duinen. Naar het zuiden wijzend, waar de hoge toren stond dien de waanzinnige Keizer aan het uiterste van Germanië had laten bouwen, zei hij: En ik weet nog hoe dat ellendige stenen gevaarte verrees als zegeteken van zijn overwinning op Oceaan en Bnttannen! Het dient tot een pharos, waarop grote nacntvuren branden voor de dolende schepen der Romeinen. Mijn zee-volk kent den weg ook zonder dat vuur.... De tijd is nabij,



Thankmar, dat hij in puin ligt! Dan zullen wij heerlijke feesten vieren.... Wij hebben genoeg aanmatiging en onrecht geleden van de Romeinse rovers!"
„Eindelijk...." zuchtte de grijsaard.
Brinno herhaalde:
„Ja, eindelijk!" En hij verklaarde hem dat de Germaanse woede niet meer te bedwingen was. Over 't Bataven-eiland en langs de kusten gingen de gehate wervers en ronselaars van Vitelüus rond voor een nieuwe lichting, alsof er niet genoeg Germanen hun leven hadden gegeven voor de vreemdelingen! Zij wezen grijsaards en gebrekkigen aan, die duur moesten worden losgekocht; en daarna zochten zij knapen uit, de bloejendste van de jeugd. Overal werd gemompeld dat die kinderen naar Italië zouden worden gevoerd, niet voor den krijgsdienst, maar voor de lusten van de ontaarde Romeinen.... De stammen der lage landen waren in zorg en onrust....
Hij zweeg even. Toen vervolgde hij, den grijsaard aanziende:
„Als Civilis weer onder zijn volk was. ♦.. Leeft hij nog? Waar is hij, Thankmar?"
De oude zanger antwoordde:
„Ik ben gekomen om u dit te vertellen,



Brinno! Op het eiland heb ik zijn lotgevallen al verhaald, van bevriende hoeve tot hoeve.. ♦. Maar niet overal zijn de Bataven hem welgezind, ofschoon de woede tegen de Romeinen nu sterker is dan de oude veten van eigen volk."
Ongeduldig was de stem van Brinno:
„Zeg mij eerst, Thankmar: leeft hij nog?"
„Hij leeft nog; maar weer ligt hij gevangen binnen de muren van Keulen. Op zijn terugreis uit Rome werd hij, in de nabijheid der stad, door een centurio van Vitellius' leger herkend, met krijgsvolk omringd en voor den legaat gebracht. Zij eisen zijn dood, menend dat hij schuldig is aan den moord op hun ouden legaat Capito."
„Vitellius zal niet durven!" nep Brinno. „In zijn leger dienen honderden Bataven, ruiters en roejers.... Als Civilis vermoord werd, zou er in deze landen geen Romein meer veilig zijn!"
Heftig verzekerde Thankmar dat ook Vitellius dit wel wist. Hijzelf was, een maand geleden, binnen Keulen geweest en had gezien de woedende samenscholing der Romeinse soldaten voor de poort van den gevangentoren. Toen had hij gehoor verzocht bij den legaat. En beheersend zijn weerzin



tegen dien zwelger had hij hem gewaarschuwd voor de wraak van al de stammen in deze lage landen, wellicht ook van die in de bergen van Germanië.. ♦ ♦ Zeker zouden zij Civilis binnenkort weerzien!
Brinno staarde peinzend over het verlaten strand en de grauw-bewogen zee* En deels in zich-zelven, deels tot den grijsaard sprak hij:
„De Romeinse winterkampen zijn onvoltallig...» Vitellius is dom: hij heeft de sterkste krijgers weggeroepen en in hun plaats slecht-bewapende Galliërs en Germanen gezonden. Vitellius kent onze volken niet, Thankmar!"
De oude zanger zeide:
„Brinno, de zon daalt rood naar de golven. Vuur en bloed zullen kleuren de wolken en de velden onder de wolken. De brede stromen van de bergen en de branding der wilde zee zullen ons helpen in den strijd tegen de tyrannen van Rome. De volken van de zee en de volken van de wouden zullen hun onzichtbare goden aanroepen tot den oorlog tegen de vreemdelingen, dienaars van vreemde goden die zij als marmeren en bronzen beelden vereren in hun stenen tempels. Waartoe kwamen zij



over de sneeuw-wegen der Alpen naar onze noordse landen? Heerszucht en hebzucht hebben hen gedreven!... Maar wij willen onze oude vrijheid; wij zullen onze vijanden terugjagen over hun bergen. De wouden van Germanië, en de rivieren der Bataven, en duinen en zee van Friezen en Kanninefaten zullen vrij zijn voor eigen volken!"
Op den top van Caligula's pharos rezen vlammen en een donkere walm dreef landwaarts. Voor de rode lichtstreep aan de kim verschenen zeilen van kleine schepen.
DEN vierden avond der Januari-maand in 't jaar 822 na de stichting van Rome geleidde Aulus Vitellius, twe dagen geleden nog legaat van het leger in Neder-Germanië, nu Imperator, den hoofdman Claudius Civilis buiten de noordelijke poort van Keulen tot aan den Rijn-oever. Bataafse roejers, flambouwen dragend, stonden daar op wacht bij een klein vaartuig.
„Weet gij, Civilis, wie ik ben?" vroeg Vitellius met een zelf-tevreden glimlach.
Rustig, zonder enige dankbaarheid, klonk het antwoord:



„Mijn bevrijder!"
Vitellius lachte nu geheimzinnig.
„Oók uw bevrijder! Maar gij weet niet, den beheerser van het Romeinse Imperium vóór u te zien....I
Hij wachtte even, hopend op verbazing en een bewijs van eerbied. Maar uit het ene grote oog van den barbaar lichtte alleen een flonkering van spot langs het vadzige lijf van Vitellius. Hij verachtte dien wanstaltigen zwelger, in wien hij een grijsaard Zag, al kon Vitellius nauwelijks tien jaren ouder zijn. Over zijn leven had Civilis alle smadelijke geruchten gehoord: zijn jeugd doorgebracht op Capri, onder de lichtekojen en schandjongens van Keizer Tiberius; later de vriend van Caligula en Claudius, de vleier van den ijdelen Nero.
„Ik ben uw Keizer, Civilis!" hernam Aulus Vitellius nu ernstig. En hij verhaalde snel wat er de beide laatste dagen was gebeurd: de legioenen van Mainz hadden geweigerd den eed aan Galba te vernieuwen en diens beeldzuilen verbrijzeld. De ruiterij was binnen Keulen gekomen en had Vitellius als Imperator begroet. De zeven legioenen van het Rijn-leger, ook de Germaanse stammen rondom Keulen en Trier en zuide-



lijker Galliërs, hadden den volgenden dag den eed aan hem afgelegd!
Civilis herinnerde zich hoe hij den tweden dag van 't nieuwe jaar geen gejoel van bloeddorstige benden meer had gehoord voor de poort zijner gevangenis; slechts in de verte een gerucht van juichende stemmen, getrappel van paarden en den regelmatigdreunenden tred van krijgslieden. En nu, met het vallen der vroege winter-schemering, was Vitellius zelf gekomen om de kerkerdeur te openen; nu wenste de nieuwe Keizer hem, den bondgenoot, een behouden reis...
Met drukke gebaren verzekerde Vitellius, doch fluisterend om de aanwezigheid der Bataafse roejers, dat de redding een waagstuk was geweest: zijn krijgsvolk, de oude legionaren van den vermoorden Capito, moest blijven in den waan dat Civilis ontvlucht was, anders zou de Imperator zelf zijn leven niet zeker zijn!
Doch ook de Bataaf had het veinzen geleerd van de Romeinse overheersers. En al besefte hij dat Vitellius alleen uit vrees voor een opstand der Germanen hem liet ontsnappen, toch trachtte hij nu te glimlachen en dankte den beheerser van het wereldrijk voor zijn hulp.



„Nu weet ik wie gij »jt, Aulus Vitellius, machtige Caesar!" zei hij, toen hij aan boord gesprongen was. En er woelden intussen gedachten in hem op, zwaar en donker als onweersbuien.
De schepelingen hesen het zeil; onder de stuwing van guren zuid-oosteh'jken wind gleed het vaartuig snel mede met den stroom.
IN een zware vacht gewikkeld lag Civilis onder de tent aan den achtersteven. Nu was hij weer vrij en in veiligheid, na een paar jaren ellende en vernedering in Rome onder de vervloekte vijanden. Wat hadden zij, Germanen, met die vreemdelingen gemeen? Het waren andere wezens; hun land, hun zon en maan, hun bomen en wind en weer waren anders dan hier in *t noorden. En toch hadden Gallise en Germaanse volken de levenswijze en de taal, de gewaden en de wapenen van die kleine donkere mannen overgenomen! Maar de Romeinen hadden onbekende krachten van hun goden ontvangen, waardoor zij schatten hadden kunnen vergaren, geweldige bouwwerken doen rijzen, wegen leggen door



wouden en poelen.. * Zo hadden de noordervolken hun ouden aard verloren, hun oude namen zelfs! Want hoe was de naam van zijn eigen geslacht geweest, vóór de Bataven, honderd jaren geleden, door de vreemde krijgers werden overgebracht uit de Chattise bergen naar het lage eiland? Niemand wist het*.. Hij zelf droeg een Romeinsen naam, al noemde zijn moeder hem nog vaak Chlodio. Hij was Romeins burger: het moest een eer betekenen, en het was een smaad!
Civilis, zich kerend met een ruk op de andere zijde, gromde woorden van verwensing zo wild, dat de beide Bataven die de stuur-riemen hielden verschrikt omzagen. Hij lachte grimmig en stelde hen gerust.
Hij dacht aan zijn broeder Julius Paulus en hoe zij samen het vierde ener eeuw de Romeinse Keizers hadden gediend met hun Bataafse kohorten, van Brittannië tot in de landen bij de Zwarte Zee; in den strijd was Civilis' oog getroffen door een pijl. En zij waren beloond met laster, argwaan, moord en gevangenschap... Alsof er niet genoeg veten smeulden tussen de Germaanse stammen onderling, zelfs in eigen



geslacht! Fontejus Capito, vóór Vitellius legaat van de legioenen aan den Neder-Rijn, had Civilis en zijn broeder Julius Paulus gevangen genomen en beschuldigd van opstandigheid tegen Keizer Nero. Julius werd onthoofd, Claudius in ketens naar Rome gevoerd en onder een donker gewelf gesloten. Maar toen 't bloeddorstig monster Nero zich-zelf gedood had en de nieuwe Keizer Galba de Stad was binnengetrokken, zag Civilis weer het vrije zonlicht. Zijn machteloos-woedenden haat bedwingend had hij door Rome gezworven, dat hij meende te kennen van jaren her. Doch een brand had de paleizen en tempels der geweldige Stad verwoest, met haar hoge huizen en enge stegen waarin een bevolking als van heel Germanië tezaamgedrongen leefde. Civilis had nu wel pleinen gezien, grote tuinen met wijde vijvers; maar in de nieuwe straten tussen de steile muren, bij de taveernen en koopbanken, woelde nog een stinkende menigte van wisselaars en priesters, bedelaars en slaven, bakkers die brood ventten, herders die hun geiten molken onder de huispoorten. De vette walm der open gaarkeukens had den Germaan doen walgen; het rumoer van stem-



men en kreten had hem benauwd en verward. Hoe anders was het strijdgerucht van zijn Bataven. ♦♦ Hij had gedacht aan zijn eerste bezoek van Rome, toen hij was verdwaald naar afgelegen wijken, waar in den avond der duistere sloppen bij den stadsmuur hem deernen aanriepen, die in dunne gewaden leunden aan den ingang van haar lupanaren. Hij had kleine Griekse, donkere Syrise, rosharige Gallise vrouwen gezien. Als voornaam vreemdeling was hij buiten de Stad genodigd in de villa's van rijke Romeinen. De zolderingen straalden van goud en ivoor, de wanden van verlokkende taferelen, vol vrouwen en krijgers, goden en godinnen. Hij was onthaald op maaltijden van weke prikkelend-geurige spijzen en zoeten wijn. Slavinnen uit onbekende wereldstreken gingen dienend rond. In de tuinen tripten pauwen en oosterse hoenders langs de klaterende fonteinen.
En ook al die weelde had hem doen walgen. Wat hij toen in zijn jeugd niet begrepen had, doorzag hij nu helder: het was dwaasheid dat Germanen bondgenoten en vrienden werden genoemd van de Romeinen. Zij waren vijandig aan elkaar door geboorte, door gestalte, door taal, door de



natuur om hen heen. De Germaanse, ook de Gallise volken, moesten de oude vrijheid weer veroveren. En wellicht was de tijd nu gekomen! De oude Galba bleek het grote Imperium niet te kunnen beheersen.. Hoe zou tussen hem en Vitellius de strijd worden beslist? Talrijk waren Galba's bespotters en vijanden; hij was gehaat om Zijn wreedheid en hebzucht. Maar Vitellius dan?
De mannen bij de stuur-houten hoorden hun vorst mompelen: ,,Dit zweer ik: mijn haren zal ik laten groejen tot de Romeinse tyrannen verslagen zijn!"
Toen sliep hij in. Snel dreef het scheepje naar 't noorden, onder den wind die over de vlakke landen woei. Tegen den morgen luwde het; maar de Bataven grepen de riemen, roejend met sterken gelijkmatigen slag waarop zij liederen zongen ter ere van Arminn den Cherusker, zegezangen over den groten strijd van zestig jaren geleden bij het woud van Teutoburch.
Door hun stemmen, door 't geplas der nemen, ontwaakte Civilis. Hij nchtte zich op, lachte dankbaar naar de roejers, herkende in den grijzen morgenschemer de heuvelen waarop de Bataven-sterkte lag.
De wil der Goden a



Daar nam hij afscheid vatt hen. De stuurlieden riepen: tot-weerziens! En terwijl zij van den oever afstieten om langzaam tegen wind en stroom naar Keulen terug te varen, herhaalden zij: „Wij zien elkaar weer!" en de roejers hieven luid een oproerig lied aan.
CIVILIS beklom den hollen weg, steil naar de ronde houten wachttorens van het Oppidum Batavorum. Onder den koehoorn bij de poort zat op een steen de oude Thankmar. Doch hij rees nu op en greep Civilis* rechter hand. [
„Trouwe Thankmar!" zei de hoofdman. „In den wintermorgen op een kille steen? De grijsaard antwoordde: . ,,Twe nachten en een dag heb ik nier gewacht. En toen ik het bootje zag naderen wist ik dat het onzen aanvoerder pracht* Al de lage landen wachten u, en misschien ook de bergen van Germanië."
Zijn grijsblauwe ogen zagen de noordelijke kimmen rond; zijn forse hand wees wijd over de vlakten. Van de verre oostelijke heuvelen waar de Rijn glinsterde onder de rood-vermen winterzon, tot dieper dan de nevelige einder in 't westen, lagen daar



de landen die zij beiden liefhadden. Ginds was de aanvang van *t eiland; de wateren verdeelden er ach: heftige stroom van den Rijn als grens van Germanië, breder kalmer vloejing van de Waal langs den Gallisen oever. En tot den Oceaan strekten zich die akkers en gaarden, waarover de hoge winterbedding nieuw voedsel legde. Tegen de branding der golven beschermden hen de langzaam-hellende stranden en de woudsterke duinen, in wier luwe valleien de hoeven der Kanninefaten lagen. Langs den noordelijken stroom rezen de hoge zandgronden; en daar rustte onder grafheuvels de as der voorouders. Rijk en vruchtbaar was het klei-land, rijk aan arbeidend volk, vruchtbaar aan graan en ooft; op de heuvelen, in drassige poelen zelfs, groeide het nuttig hout voor woningen en schepen.
Doch wat hadden de mannen van achter de Alpen in deze landen te doen? Wat anders dan er krijgsvolk te halen voor steeds verdere veroveringen! Waren de Bataven met hun krachtigste roejers, hun moedigste ruiters, hun behendigste zwemmers? Met verbittering dacht Civilis aan den oudsten zoon zijner zuster, den eerzuchtigen Julius Bnganticus, aanvoerder van een kohorte



der snelste ruiterij... Briganticus bewonderde al wat het vernuft der Romeinen had tot stand gebracht: hun bouwwerken, hun wegen en dijken; hij verachtte den soberen eenvoud van eigen volksstam. Hoe vaak hadden dj getwist, de jongere den oudere honend om zijn gehechtheid aan de zeden der vaderen, de oudere den jongere verwijtend zijn navolgen van uitheemse verfijndheden. Fel en vlammend waren de woorden vaak gerezen; doch nu had Civihs zijn neef in geen jaren meer teruggezien.
De oude zanger sprak:
„Een schoon land, Civilis 1 Maar er staat in 't westen op de grens van den Oceaan de toren door een vreemden heerser gebouwd; er ligt daar een praetoriunr voor -.„oo-mA trWiasvolk: er varen daar schepen
uit het zuiden! Langs onze rivieren loeren de castra der onderdrukkers! Bs heb enkele dagen geleden Brinno gesproken....' j
En hij verhaalde wat hij van den Kanninefaat had gehoord over de beroering onder de volksstammen en ook wat hij binnen Keulen had gezien en tot Vitellius gezegd.
„Daarom wist ik dat gij terugkomen zoudt, Civilis!"
Zoals van Wodan flonkerde het ene



grote oog van Civilis, toornig-fel. Hij dacht aan het blonde hoofd van zijn jongen zoon. Maar tegelijk verheugde hij zich over de woede der verdrukten tegen de vreemdelingen. En hij lachte weer, aan Thankmar vertellend over den groten ommekeer onder de legioenen van Opper- en Neder-Rijn, over den verachtelijken nieuwen Caesar en hoe die heimelijk hem had bevrijd.
„Nu zal Vitellius niet blijven in Germanië," zei hij. „Een korten tijd geduld nog, Thankmar! Dan zal dit schone land weer vrij zijn, en dan zal ook de grote Arminn gewroken worden..."
IN de Bataven-sterkte ging Civilis rond, beschouwend torens en wallen en den voorraad van wapenen. Daarna vroeg hij twe paarden en reed met den ouden Thankmar in de richting der Romeinse nederzetting, waar zij den heuvelrug afdaalden en met de veerschuit voeren naar den noordelijken oever der Waal.
Terzij van den hogen steenweg, tussen glinsterende watervlakten, lagen de donkere groepen der hofsteden en gehuchten op lage heuvels binnen hun omwalling, tegen



stormen beschut door een kring van oude eiken en linden. Civilis verwenste de harde wegen der Romeinen, prees de mulle paden van heiden en wouden. En hij moedigde de paarden aan, toen hij, laat na den middag, van zeer ver de grote woerde herkende met zijn voorvaderlijke woning en de talrijke schuren en hutten. Daar boog de Rijn naar *t noord-westen, langs de woud-heuvelen die nu lagen in het hcht der nevelig-dalende zon.
Over 't erf, langs de schuren, schalde een geschreeuw van vreugde en verwondering toen Civilis, van 't paard gestegen, herkend werd door het onderhorig volk. Een knaap sprong op hem toe, tegen hem op. Hij kuste zijn zoon Berulf; zijn hand gmg strelend over de lichtblonde haren.
In de hoge hal, bij het haardvuur, zaten Civilis* oude moeder, zijn zuster, zijn vrouw. Zij rezen op, omringden hem met uitroepen van blijden schrik, met snelle korte vragen, omhelsden en kusten hem. En zij repten zich om een maaltijd gereed te zetten voor de beide mannen.
Daarna was het al donker onder het hoge dak. Thankmar, die zelf de paarden verzorgd had, meldde dat de wind was ge-



keerd; in 't westen rees langzaam een grauwe wolkenbank. Moeder Alfrune, in een zwaren stoel bij 't vuur, had de ogen gesloten; de edele vrouwen weefden; Berulf lag aan vaders voeten op den leem-vloer bij den haard, waar Civilis zijn lotgevallen begon te verhalen, maar nog verzwijgend zijn gevoelens jegens de Romeinen. Hij sprak met eentonige stem; soms, als hij zich de hoge wegen langs de besneeuwde Alpensteilten herinnerde, scheen het of hij zong; soms ook, als hij dacht aan de kille nachten in de kerkers van Rome en van Keulen, bewoog zijn hand afwerend naar de verte en zijn mond vertrok in grimmigen haat.
Maar zijn vrouw, Ewa, bemerkte het. En toen hij uitgesproken had vertelde zij hoe de jonge Berulf met haar en zijn neef Verax, in dezen tijd van donkerste dagen en langste nachten, meegegaan was naar de noorder-heuvelen, waar in de wouden het feest van den winter-zonnekeer werd gevierd. Zij hadden bezocht de grafheuvelen hunner vaderen en bij de offermaaltijden oude krijgsmakkers van Civilis ontmoet die hun haat tegen de Romeinen niet verborgen.
Toen sprak moeder Alfrune:
„Ik weet nog,... ik was een maagdje,...



dat onze Koning Cariovalda met de edelsten van 't volk de Romeinen hielp in hun overwinning op den groten Arminn. Ik weet ook hoe meisjes uit het Kanninefatenland de vrouw werden van vreemdelingen en hen volgden naar 't zuiden* De Bataven zijn ontrouw geweest aan de Germaanse volken en hun vrijheid!"
Somber staarde Civilis in de haardvlammen. En hij zeide:
„Wij hebben veel dwaze daden goed te maken*.. In den tijd van Keizer Claudius vocht ik zelf tegen de Brittannen; en de veldheer Vespasianus heette mijn vriend. Veel jaren later was ik vertrouwelijk met den legaat Petilius Cerialis. een lichtzinnige maar moedige Romein. In jonge vreugde genoten wij Bataven van den strijd; wij gehoorzaamden blind aan de bevelen van wie ons hun bondgenoten noemden.. .Maar nu zie ik onze dwalingen, ons verraad! Nu weet ik dat wij onrecht deden aan de wanhopige Koningin Boadicea! Wij hadden haar moeten helpen tegen haar overweldigers! Wij zullen haar en Arminn wreken!"
De grijze Thankmar rees op en hief den geliefden lofzang aan voor Arminn, den groten wilden held die door eigen lands-



lieden vermoord werd. Vrouwen, dienstmaagden, knechts vielen in met woorden vol hoop op vergelding en vol haat tegen de vreemdelingen.
DE stormen loeiden dreigend uit de streek van den vaal-roden avond-schemer, stortten hun buien over wouden en kreken, moerassen en heuvelen, stuwden de rivieren terug zodat het water op de velden hoger rees. En hoger ook vlamden de haardvuren, nu Wodan's ros over de duistere wolken rende.
Toen op een avond het hele gezin ten maaltijd bijeen-zat dicht bij 't haardvuur, trad onverwacht Claudius Labeo binnen, aanvoerder ener Bataafse ruiter-kohorte.
Civilis fronste de zware wenkbrauwen; want Labeo, hoewel van oud-inheems geslacht, behoorde tot de volksgroep die, evenals Briganticus, alles bewonderde wat Romeins was. Maar zijn ontstemming bedwingend nodigde hij hem aan den dis, tegenover de edele vrouwen die aanzaten met Berulf en den ouderen Verax, zoon van Civilis' zuster. Dienstmaagden gingen rond met wildbraad, brood, gestremde melk-



spijs, en verdwenen dan weer in het donkerder gedeelte der hal waar zij met de knechts haar plaats hadden aan een lange tafel.
De gesprekken, in rustige woorden begonnen, werden luider en openhartiger nadat grote kroezen bier verzwolgen waren. Labeo was vertoornd over de oproerige gezindheid van 't volk tegen de Romeinse lichting; en hij verheerlijkte weer de levenswijze der zuiderlingen. Wijzend op de eenvoudige schotels en kruiken die met ruwe lijnen en vingerclrüksels waren versierd, vroeg hij of Civilis zich niet herinnerde het lichte aardewerk te Rome, waarop Griekse kunstenaars levende taferelen hadden getekend; of de gouden en Zilveren schalen; de lampen die aan kostbare kettingen hingen en wier olie een helderhchtende vlam gaf; en de doorschijnende bokalen met beeltenissen van helden en goden...
Civilis, grijnzend achter de rosse baard, erkende dat hij zich alles herinnerde; maar hij wilde er zijn grove Bataven-schotels niet voor ruilen!
In een wijden armzwaai, 't hoofd achterover buigend met versmadenden blik, omvatte Labeo heel de zaal waar de rokerige



gloed van harsige dennespanen in wilde flakkering laaide en doofde langs de ruwgesneden fel-gekleurde dier-gestalten der dragende hout-zuilen; langs de herte-geweien, schilden, speren, hangend tegen de ruige boomstammen der wanden.
„Machteloze armoede!" smaalde hij. „Een vorst der Bataven moest wonen in een stenen huis, met verwarmde vloeren, met waterbuizen en thermen. In dit land moesten geboogde bruggen, aquaducten, theaters zijn gebouwd! Wij leven nog als barbaren... Zijn wij niet de bondgenoten en vrienden der Romeinen? Marmeren beelden van onze goden moesten staan in breed-overwelfde tempels! 'Maar in onze donkere wouden liggen alleen ruwe offerstenen, overdekt door een schamele houten hut... Dat zijn de Germaanse heiligdommen!"
Angstig zag Verax zijn oom aan, wiens woede hij zich herinnerde tegen Briganticus die vaak op dezelfde wijze had gesproken. Civilis dacht aan de tempels en de priesters van Rome; aan die tempels van de wonderlijkste gesteenten gebouwd; aan de godenbeelden die door goden zelf gemaakt schenen; aan de priesters die hij



mets dan ijdele pronkers en gulzige vraten vond. Hij deed de tafel dreunen onder zijn vuistslag. En zijnstem daverde.
„Verblinde Labeo 1 Als er stenen beelden van onze goden werden gemaakt, dan waren Zij onze goden niet meer! In Gallië hebben de overweldigers met listig overleg hun goden gesteld naast de oude van het volk op dezelfde altaren... Denk je dat de Gallise goden nog lang zullen leven? En wat is er overgebleven van de Gallise stammen? Zij zijn al Romeinen geworden./.. Maar wij willen Germanen blijven!"
Labeo lachte verachtend. Hij sprak over de twistzucht, de eindeloze twedracht van de Germanen: heilzaam zou het zijn voor hun volken, als zij geheel opgingen in het machtig Imperium, waar allen eendrachtig konden samenwerken... Dan zou komen de verheven Vrede, door Romeinse dichters reeds bezongen... En hij eindigde smalend: „Maar Civilis zal de Romeinse dichters wel met kennen!"
„Verrader van je eigen bloed!" donderde Civilis en zag Labeo dreigend aan. „Roven en moorden noemen de Romeinen valselijk Imperium, en waar zij een woestijn hebben gemaakt roemen zij op de majesteit van hun



Vrede! Labeo* ik ken hun fraje leugens wel!"
Hij slingerde nu al zijn minachting uit voor de Caesaren van Rome. wier misdaden hij in radde woorden opsomde: bloedschande, overspel, woordbreuk, sluipmoord, waanzinnige verkwisting... Zouden de Keizers ook over de vrouwen der Germaanse edelen vrij mogen beschikken, zoals zij in Rome met die van hun eigen edelsten deden? Wist Labeo dan niets van Tiberius, Claudius, Caligula, Nero?
„Er wordt zoveel gelasterd," antwoordde Labeo met een glimlach, terwijl zijn blik den verschroej enden gloed van Civilis' oog ontweek.
„Ga dan zelf naar Rome! En zie die zwelgers aan hun ivoren tafels; die lichtekojen op haar purperen tapijten; die giftmengsters en laaghartig vleiende leeglopers! Luister naar hun schaamteloos en ïjdel gekakel!... En ondervind hun dankbaarheid voor je slavendiensten!"
Hij spuwde in 't vuur en lachte luid. Labeo stond op.
„Uit eigen wil strijd ik mee met de Romeinse legioenen, en niet ais een slaaf," zei hij trots. „Je hebt hetzelfde gedaan, Civilis, jarenlang!"



De Bataven-praefect zag Labeo meelijdend aan.
„Tot ik eindelijk met één oog scherper zag dan vroeger met twe!"
Labeo sloeg zich den wollen mantel rond de schouders en ging zonder groet door de Zaal. Bij de deur keerde hij zich om en riep:
„Civilis I denk aan het lot van Arminius den Cherusker!"
„Denk aan het lot van alle verraders!" schreeuwde Civilis hem na.
Met harden slag viel de deur dicht. Thankmar, Verax en de jonge Berulf, in woede opgesprongen, dorsten echter de gastvrijheid niet schenden.
„Zo zijn er velen onder de edele Bataven," zei de oude zanger. „Maar zij zwijgen, wetend dat het arme volk de vreemde uitzuigers haat! Arminn viel door 't verraad van een vorst..."
Doch Civilis vreesde niet het lot van den Cheruskisen Koning. Hij huiverde alleen wanneer hij dacht aan Arminn's moedige Thusnelda, die in gevangenschap had verder geleefd met hun kind, den kleinen Thumelicus, binnen de sterke stad Ravenna, en hoe niemand later iets meer van hen had vernomen. Het was langer geleden dan een halve eeuw....



OVER de daken van hofsteden en wachttorens, over gaarden, wegen en wouden lag hoog de sneeuw. IJsschotsen schoven de woeste stromen af.
Van hoeve tot hoeve zwierven Romeinse marskramers met het gerucht dat Vitellius Colonia Agrippinensis had verlaten en naar Gallië was gereisd.
Maar Civilis vernam van zijn Bataafse boodschappers weldra uitvoeriger tijdingen: de legioenen van Gallië, Hispanië en Brittannië hadden den eed aan den nieuwen Caesar afgelegd. Uit Italië was de mare gekomen dat Otho, eertijds landvoogd van Lusitanië, Keizer Galba had doen vermoorden en als Imperator was erkend door de wingewesten aan den Donau, door Afrika en zelfs door 't verre oosten waar Titus Vespasianus de legioenen aanvoerde.
Wie heerste er nu over het geweldige Rijk: Vitellius of Otho?
Als Claudius Civilis dit alles overwoog, was er een heimelijke vreugde in hem. Want Vitellius had de verzwakte krijgsmacht van Neder-Germanië achtergelaten onder den ouden jichtigen Hordeonius Flaccus, legaat van het boven-Rijnleger. De sterke legioenen uit het noorden waren nu ver weg,



over de Alpen getrokken. Doch Civilis moest zijn tijd afwachten...
Toen de vruchtgaarden op het eiland wit en rood van bloesem stonden in de voorjaarszon, reed hij langs de akkers, schouwend over zijn arbeiders die bewerkten de zware klei. Soms hield hij zijn ros in en luisterde naar 't bekende fluiten van een vogel. Maar zijn mond vertrok grimmig als hij in de verte Romeinse wachttorens herkende. Dwaze Labeo, die zijn vrienden Zo weinig doorgrondde 1 Alsof de uitheemse rovers er ooit aan zouden denken, boogbruggen, paleizen, tempels in dit land te doen verrijzen... Er waren hier geen rijkdommen uit den bodem te delven: geen ijzer, geen goud of zilver; er welden geen heilzame bronnen*.. Hier waren alleen sterke en moedige strijders te pressen! Maar zelfs die verloren kracht en moed in 't afschuwelijk Rome, door zomerhitte, door vrouwen en wijn.
En weer kwamen er ontroerende berichten: Vitellius' leger, tienduizend-tallen krijgers, had in 't noorden van Italië de benden van Otho verslagen. Otho had zichzelf doorstoken. Zou het logge monster Vitellius waarlijk overwinnaar blijven?



Doch op een morgen bracht een Romeinse ruiter aan Civilis een brief van den Galliër Antonius Primus, legaat over het zevende legioen, beschrijvend hoe ook de macht van Vitellius nu reeds ten ondergang daalde. In 't verre oosten hadden voortekenen getoond dat de veldheer Titus Flavius Vespasianus eenmaal Caesar en Augustus zou zijn... De legioenen te Caesarea hadden hem tot Imperator uitgeroepen... En Antonius ried Civilis, de kohorten van Bataven en Kanninefaten, door Vitellius uit Brittannië ontboden, tot Zich te roepen en, onder 't voorwendsel van een opstand der Germanen, van den tocht naar 't zuiden terug te houden. Zo riad hij ook geschreven aan den legaat Hordeonius Flaccus... Zij zouden Vespasianus daarmee van onvergetelijken dienst Zijn!
Civilis wantrouwde den wispelturigen Galliër die al onder Nero's regering op tes^ent-vervalsing was betrapt, daarna Galba had gediend en verraden, eindelijk door Otho was afgewezen. Hij zocht dus nu zijn voordeel bij een nieuwe rijzende macht! Maar zelfs van dezen ijdelen opruier en lasteraar kon een raad, ofschoon
De wil der Goden 3



met andere bedoelingen gegeven, wellicht bruikbaar zijn.,.
Tegen Vitellius, naar den schijn om Vespasianus' wil, zou de muiterij der Germaanse volken moeten beginnen! Wel anders dan in Arminn's tijden was nu het Imperium der Romeinen!... Toen leefde het in de bloeikracht van Caesar Augustus; nu lag het ten dode ziek. Wanneer eenmaal de vreemde macht met haar legers, haar vloothavens en grensburchten, langs den Rijn vernietigd was, hoe zou dan het zichzelf verscheurend Rijk, waar eerst Vitellius zijn vijand Otho, en nu Vespasianus weer Vitellius bestreed, zich kunnen weren tegen de eendrachtige woede der noorder-volken? Zeker zou Gallië den Germaansen opstand volgen... Zij zouden den Romeinsen trots in deze poelen versmoren!
CIVILIS nam afscheid van de vrouwen. Zelf wilde hij onderzoeken de gezindheid van den ouden Hordeonius en de waarheid van Antonius' geschreven woorden. En hij nam Berulf mee, om den knaap aan verre reizen en 't aanschouwen van



vreemd krijgsvolk te wennen. Thankmar vergezelde hen.
Toen zij Keulen genaderd waren, vernamen zij dat de legaat uit Mainz was gekomen en hier enkele dagen vertoeven zou. Civilis vond hem onder de zuilen-galerij van het praetorium, aan den zonnekant» Flaccus, net zware bovenlijf half opgericht, half liggend in de weke kussens van een rustbed, wendde het dikke kale hoofd naar den bezoeker en verontschuldigde zich dat hij niet opstond wegens zijn pijnen. Met moeite een spotlach bedwingend1 verklaarde Civilis hem de reden van zijn komst.
Inderdaad had ook de legaat een brief van Antonius Primus ontvangen, die Flaccus' afkeer van Vitellius, zijn genegenheid en eerbied voor Vespasianus kende. Wel zou het een zware taak zijn, te voldoen aan 't verzoek van den Galliër! Het mindere krijgsvolk had den eed gedaan aan Vitellius, dien zij kenden, dien zij vereerden om zijn geschenken; en wat wisten zij van den groten veldheer in 't oosten? Doch met een traag gebaar van moeheid keurde hij ten slotte den raad van Antonius goed: want de Staat werd met vernietiging bedreigd, als onder den vloed van zovele duizenden strijders



over Italië een nieuwe burgeroorlog zou losbreken*.. Aan Civilis liet hij gaarne het werk over!
De Bataven-praefect antwoordde dat hij zijn plicht zou doen. Onrust van de Germaanse stammen, muiterij van hun troepen, zou Flaccus noodzaken de door Vitellius ontboden legioenen, en zijn eigen krijgers, niet naar Italië te laten gaan... Vespasianus zou hun dankbaar kunnen zijn!
En hij vervolgde:
„Hebt gij nog een sterk leger langs den Rijn?"
Weer verhief zich de week-vlezige arm van den legaat in langzaam gebaar, terwijl de kleine ogen in het rood-gezwollen gelaat wanhopig Civilis aanzagen.
„Helaas! wat is er hier!... Een armzalig overschot van voortreflijke legioenen! En enkele hulptroepen van de Keulse Ubiërs en van Trierenaars,... maar zijn die te vertrouwen?"
Hij beklaagde zich over zijn onmacht als aanvoerder van een verzwakt leger en jammerde over zijn kwaal die hem bijna voortdurend bedlegerig hield. Hoe konden de soldaten eerbied voelen voor een zwakken grijsaard! Hij moest bevrijd worden van



een zo zware taak en de heilzame zwavelbaden van Bajae kunnen bezoeken, .. «ach, niet om de lichtzinnige vrouwen die het oord berucht hadden gemaakt, maar waarlijk, waarlijk terwille van genezing!
Civilis herhaalde dat Vitellius zijn hulptroepen uit Brittannië niet in Ttalië zou zien! En den ongelukkigen Flaccus een spoedige bevrijding toewensend van zijn verantwoordelijken post als bevelhebber en van zijnpijnlijke jicht, nam hij afscheid.
Aan Thankmar verhaalde hij dit bezoek. En op raad van den ouden zanger besloot hij, vóór zijn terugkeer naar 't Bataveneiland, de wijze Valadis in het land der Brukteren te gaan horen over zijn plannen van strijd tegen de Romeinse macht.
Hij nam nu ook afscheid van zijn zoon, dien hij veiliger dacht binnen de muren van Keulen dan op 't eiland, waar de eerste verwarring van den opstand wellicht grote gevaren zou brengen. Thankmar beloofde, den knaap een onderkomen te bezorgen bij een vertrouwd gezin der Ubiërs.



OVER de smalle paden der wouden oostelijk van den Rijn reed Civilis naar het dal van de Lippe.
De wijze maagd, de goddelijke Vala, die de Romeinen Veleda noemden, woonde in een toren, uit ruwe boomstammen gebouwd op een heuveltop, omringd door de schemering van eeuwen-oude beukenwouden die daalden de hellingen af tot aan den stroom. Zelden werd een bezoeker tot haar toegelaten; alleen priesters en stamvorsten zagen haar van aangezicht tot aangezicht; anderen spraken slechts met haar dienaressen of met de wachters.
Zij zat in een leunzetel toen Civilis, den tweden avond van zijn rit, voor haar stond. Een stil haardvuur gloeide op den stenen vloer midden in de hoge ruimte.
„Ik wist dat je komen zou, Chlodio," zeide zij. „Al wat er gebeurt in het grote rijk der Romeinen wordt mij door trouwe boodschappers bericht. Ik wist ook dat je verminkt bent in den oorlog. Maar dat het zó wreed zou zijn...."
Het ene oog van den Bataaf fonkelde, groot, doordringend van straling. Over de donkere wond van het andere hing het lid half neer. En een woeste grijnslach ver-



breedde den mond achter de rossige baardharen*
„De goden wilden dat ik lijken zou op Hannibal en Sertorius, verschrikkelijkste vijanden van tyrannen. Het grote Imperium is een rokende afgrond. De godenschemering schijnt te naderen/'
De Valadis sprak:
„Voor die van Rome, Chlodio! Niet voor ónze machtige goden! Ik heb bij de Irminzuil met de priesters van mijn volk de hemellichten geraadpleegd: zon en maan en de stil-glanzende sterren die dwalen tussen de andere. De machten der sterren, door onze goden bestuurd, zijn gunstig. Ik heb den wil der goden gezien!"
„Dus... gij weet dat voor ons de tijd van opstand gekomen is?"
De stem der heilige zieneres zong zacht:
„Het monster Nero is weg van de aarde,.. de grijsaard Galba vermoord,... Otho uit eigen wil verdwenen. De afschuwelijke Vitellius, de zwelger die in onze Germaanse landen gehaat is zoals geen vreemde indringer vóór hem, noemt zich nu Augustus. Maar ik weet ook dat Flavius Vespasianus in het verre Syrië door zijn legioenen begroet werd als Caesar en Augustus... Zij



Zullen eikaars levenskracht verteren, Chlodio! Al de overwonnen en onderdrukte volken hijgen naar bevrijding, van Brittannie' tot in de landen bij den Donau."
Zij zweeg even. Buiten ruiste een zomernacht-regen over het doorwaaide woud. De felle ogen der Valadis staarden in het vuur.
„Bx was een kind toen Arminn de Cherusker de Romeinen versloeg en op de woud-altaren hun aanvoerders offerde aan onze goden. Later heb ik hun verbleekte gebeenten zien liggen tussen de dorre bladeren; de schedels hunner paarden hingen aan de brede stammen rondom. Toen kwam Germanicus en overviel ons volk dat argeloos vierde zijn midzomerfeest voor Baldur. De Romeinen verwoestten akkers en bossen en woningen, vermoordden mannen en vrouwen, wierpen ter aarde de offerstenen bij het heiligdom Tancfana. Een oude priesteres heeft mij gered. Maar nooit vergeet ik die tijden; nooit vergeef ik de Romeinse wreedheid. Nog altijd voeren zij de kinderen van onze Germaanse volken weg naar die gruwlijke stad in 't zuiden..."
Het oog van den Bataafsen vorst gloeide wilder; zijn rechtervuist schudde dreigend.
„O, ik ken Rome, en haar bedrog, en de



naar goud en weelde dorstende ijdelheid van haar veldheren... Ik wilde dat wij het vernietigen konden, zodat het onder stof en distels vergeten lag!"
De zieneres glimlachte.
„Het zal vernietigd worden, Chlodio! Maar die tijd ligt nog in dichte nevelen ongeboren. Eerst Arminn wreken, die al onze volken tot één volk heeft willen maken,... en wreken al het doelloos vergoten Germanen-bloed,.*. en al de as onzer hofsteden... Eerst moet de vrijheid van het noorden weer worden als in ouden tijd!"
Onder zijn wilden greep gonsde Civilis' zwaard.
„Dus wij beginnen den groten strijd?"
De Valadis zag hem doordringend aan.
„Alle voortekenen helpen de Germanen.. Overal langs den Rijn, op het Bataveneiland, tot in de duin-wouden van de Kanninefaten, zijn de mannen gereed voor den oorlog. Zend boden naar Brinno, naar de Friezen! Ook de GalUse volken zullen tegen Rome opstaan*. ♦ 1



TWEDE HOOFDSTUK
ER reden boden van den Batavenvorst over heimelijke paden, ver van de Romeinse wachttorens, door moeraessn en wouden naar de jachtgronden der Kanninefaten; anderen voeren in vlugge boten de rivier Nabalia af, over 't Flevomeer, naar de terpen der Friezen,
En den avond der eerste donkere maan na midzomerdag kwamen onder de bladeren van het heilige woud, noordelijk van de Zandige kreken waar de Rijn vloeide in den Gerinaansen Oceaan, de krijgshoofden van die volken bijeen, gehuld in met bronzen gespen gesloten mantels, in vachten van wilde dieren, of in Romeinse wapenrusting. Priesters in lange wit-linnen gewaden vergezelden hen.



Op den hoogsten duintop hadden in die nachten vuren gevlamd; het bloed van een stier was gelekt in den kuil en zijn hoornkop hing aan een stormig-verwrongen eikentak. De mannen zaten aan het offermaal in hoge houten hal, aten het geurende gebraad, dronken gerstebier uit zware aarden kannen; de priesters zongen liederen ter ere van Donar en Baldur en Irmin.
Het was diep in den nacht, terwijl de spar-flambouwen brandden en de stemmen schor waren van gesprekken en drank, dat Claudius Civilis opstond en zijn schild deed gonzen onder zwaardslagen. Dan zonk het rumoer weg in de wijde stilte van het omringend woud.
Het gelaat van den vorst wendde her en derwaarts; de gloed van zijn oog bestraalde allen, één voor één. Met een trotsen lach begon hij te spreken:
„Opperhoofden, krijgslieden en priesters van één groot Germanen-volk! Onze vaderen waren in de tijden van voorheen vrij in hun wouden, op hun akkers en weidegronden, tot de vreemde overweldigers kwamen uit het zuiden. Maar al drongen zij vaak door tot aan de kusten van den Noorder-Oceaan, toch bleef de geweldige



stroom van den Rijn de grens van hun rijk. Wij droegen den schonen naam van bondgenoten. En ik zal niet ontkennen dat het uitheems vernuft ons verwonderlijke dingen heeft geleerd: kunst van aanval, van verdediging; 't graven van kanalen; 't opwerpen van dijken tegen de kracht der wateren; en werktuigen voor den akkerbouw. 'Maar al dra begonnen de roverijen, de afpersingen, 't onrecht der dienstbaarheid ! Onze vrouwen waren niet veilig voor hun lust; onze knapen zelfs sleepten zij mee naar de slemperijen van het onverzadiglijk Rome! Men zendt ons geen legaten meer, doch praefecten en centurio's die, gevuld met buit en bloed, worden vervangen door anderen,.. ♦ en elk verzint een nieuwen valsen naam voor zijn plundering..
„Ook nu weer worden de kinderen van de ouders, broeders van broeders, als door den dood gescheiden. Maar tegelijkertijd is het rijk der Romeinen nooit heviger doorschokt dan nu!... In de winterlegers liggen enkel uitgedienden en buit. Vreest niet voor de ijdel-klinkende namen der legioenen! Want wij hebben 't voortreflijkste voetvolk, de moedigste ruiters. Aan ons verwant zijn alle Germaanse stammen; met



ons eensgezind van wil de Gallise volken. Aan de Romeinen is onze oorlog welkom: Vitellius zal aan Vespasianus de schuld geven; Vespasianus zal verheugd zijn, als wij opstaan tegen Vitellius... Zij beseffen niet dat wij noch den een noch den ander wensen!
„Vorsten en krijgslieden! Laten wij zweren bij de goden van onze Germaanse vaderen den eed van vrijheid, van trouw aan onze eigen volken!"
Al de sterke gestalten der aanvoerders rezen op van hun banken en de hal dreunde van klank en weerklank der zwaarden en speren op het trillend schild. De stemmen daverden: „Wij zweren den eed, bij Irmin en Donar! Wraak over de vreemde verdrukkers! Dood aan verraders!"
De priesters gaven roemers rond. en den bloedroden wijn plengend op den leembodem schreeuwden de mannen: „Dit is het bloed van onze vijanden, de rode wijn uit het zuiden!"
In den vroegen zomermorgen vertrokken zij naar hun haardsteden, om al het krijgsvolk op te roepen tot den oorlog.
Civilis reed met de voornaamsten der Kanninefaten naar den rand der aarde, waar



hij hun kleine brede schepen zag liggen op de zandplaten. En 's avonds hing in den groenen schemer aan de kim een scherpe maansikkel; daarboven straalde groot en helder de stille ster die de Romeinen Vesper noemden.
Brinno, aanvoerder van de vissers en jagers langs de zee, sprak:
„Zie, dat is de sikkel van onzen oorlogsoogst, en daar is de ster van den Vrede die volgen zal!"
CIVILIS zond ook boden naar de Bataafse kohorten die in Brittannië hadden gediend en nu gelegerd waren te Maintz onder Hordeonius' opperbevel. Hij ried hun dringend af, naar 't zuiden te gaan, daar Vitellius' macht ten einde was.
En terugrijdend door het drassige woud langs den Rijn lachte hij in zich-zelven bij de gedachte, dat ook aan deze donkere bomen eenmaal verbleekte schedels zouden hangen, zoals eertijds in het woud van Teutoburch.
De oude moeder Alfrune knikte verheugd en tevreden, toen zij van haar Chlodio vernam waar hij geweest was en wat hij had



gedaan. Ewa betreurde dat zij Berulf moest missen; hij was haar enig kind, nog laat geboren. Maar het verlangen naar wraak op de verfoeide Romeinen troostte haar. Waartoe hadden de vreemdelingen haar Chlodio vaak jaren achtereen ver van haar gehouden? Waartoe anders dan om hen te dienen in krijgstochten vol gevaar; om hen te helpen bij steeds nieuwe veroveringen, steeds nieuwe onderdmkkmg van eenmaal vrije volken... En met verminkt gelaat is hij teruggekeerd! Maar zij vertrouwt op zijn inzicht en zijn kracht; de krijgskunst, die hij van de Romeinen heeft geleerd, kan hij nu tegen hen keren,... de Germaanse volken zullen één groot Rijk vormen,... en dan? Welk een droom voor Chlodio, voor Berulf!...
lederen nacht, eer Ewa met hem ter ruste gaat, staan zij naast elkaar op de omwalling der hofstede, beschouwend den horizont. Eindelijk zien zij in het westen de vurige wolken die zij verwachten. En al nader en hoger slaan de branden op langs de rivieren, overal waar hun scherpe blik Romeinse castia weet. In den vroegen morgen trekken verwarde benden, dragend hun vanen en veldtekens, met haastig beladen karren over



den kei-weg oostwaarts. Nauwelijks wagen zij even te talmen op hun vlucht als Civilis hen ondervraagt. Hij hoort slechts afgebroken woorden: Langs de kust zijn talloze schepen van Friezen en Kanninefaten verschenen,... de winterlegers van twe kohorten overvallen, geplunderd, verwoest,... de Romeinse marskramers, achteloos rondzwervend als in vrede, door de rebellen beroofd en verstrooid! De piraten waren opgevaren den Rijn-mond en de wijde baai van Waal en Maas. Doch eer zij de wachttorens langs de rivieren hadden bereikt, waren die door de praefecten zelf in vuur gezét...
„Waarheen dan nu?" vraagt Civilis in geveinsde verontwaardiging.
Met verschrikte gebaren wijzen zij naar 't oosten. Dan spreekt hij de aanvoerders bestraffend toe om *t verlaten en verbranden hunner sterkten: zij moeten in hun legerplaatsen terugkeren,... hij alleen met zijn kohorte van Bataven zal de oproerigen bedwingen!
Doch moedeloos van angst, zich te zwak wetend tot enig verweer, haasten de ordeloze benden verder.



TOEN liet Claudius Civilis zijn Bataven oproepen, van heel het eiland en uit de heuvel-wouden over den Rijn. Zij naderden te paard en te voet in dichte scharen, zingend hun zangen van verlangen naar strijd, de schilden slaande in wilde vreugde die bij den gonzenden weergalm hoger steeg.
Uit de schepen der Friezen en Kanninefaten drongen op den Rijnoever honderdtallen rijzige blonde krijgers. In den gordel rond hun ruige vachten hingen stenen dolken en strijdhamers; zij droegen houten knotsen, ijzeren werpschichten. Enkele aanvoerders hadden ringpantsers, spitse helmen van metaal, lange ijzer-gepunte speren.
Van verre schalde uit de drie volksgroepen een begroetend gejuich. De voetKrijgers hieven hun kleurige schilden voor den mond; en dreunend op eentonig-golvende maat hun grommenden strijdzang trokken zij oostwaarts naar den vijand die in afwachting stond.
Op den breden vierhoek van flonkerende schild-schubben stuwden de wiggen hunner slagorden aan. En tegelijk zagen zij een kohorte van Galliërs het Romeinse leger verlaten, naderend met in den wind wie-
De wil der Goden 4



gende veldtekens. Woedende kreten van ontzetting over 't verraad rezen uit de verscheurde orde der Romeinen die deinsden voor den Germaansen storm, vielen onder den hagel van geslingerde stenen en felle schichten. De oude legionaren stortten neer, vloekend op de trouweloze barbaren, de ogen angstig-wijd openend naar de witte wolken in den zomerhemel en dan sluitend onder den laatsten knotsslag.
Civilis stond op den heuvel bij de Bataven-stad en zag onder gouden stofnevels de felle schittering der Romeinse schubben terugschuiven naar den uitersten hoek van het eiland* .
Toen, het oog richtend den stroom af» bespeurde hij zeilen, gezwollen in den noordwesten wind*
Een ruiter kwam ijlings berichten: dat zijn schepen die gelegen hebben in de havens bu de verbrande castra! Maar de Bataafse roejers hadden elk Romeins bevel averechts uitgevoerd, de achterstevens op den oever gestoten, stuurlieden en centurio's in 't water gegooid. En nu komen za, over Waal en Rijn, met vier-en-twinttg veroverde schepen de krijgsmacht van hun volksgenoten versterken...



Het was Civilis of zijn gestalte uitrees boven heuvelen en wouden, hoog boven die omgewoelde velden waar de dode vijanden lagen. De strijd was voleindigd,... in een enkelen dag was de macht van het trotse Rome neergeslagen door den eendrachtigen wil van verwante volksstammen 1 De oude Hordeonius Placcus, met zijn verzwakte legioenen, was onmachtig om 't geweld der rebellen te bedwingen..« Als nu ook Gallië den opstand begon, zouden de Romeinen achter hun sneeuwbergen worden teruggejaagd!
Op 't gerucht van overwinning waren vrouwen en kinderen gekomen in ossekarren en boten, om mee te vieren het feest der bevrijding. En terwijl dien nacht, langs de oevers van ver en nabij uit de vlakte, schorre liederen rezen van spot en haat tegen de vreemdelingen en rond hoge vuren de mannen aten en dronken, gaf Civilis aan vlugge en vertrouwde boden zijn bevelen: naar 't noorden in Germanië, naar 't zuiden in Gallië, moesten zij de mare brengen van de Romeinse vernedering; aan de Galüse aanvoerders overhandigen rijke geschenken uit den buit en hun wijzen op de onweerstaanbare kracht van eensgezindheid, op



den verzwakten ouderdom van Rome.
Den volgenden morgen stonden op het slagveld de overgelopen Gallise kohorten geschaard; in 't eerste gelid hun praefecten, als gevangenen ontwapend. Zij hoorden helder woord voor woord Civilis' sterke stem die vrijheid liet om te blijven in Germaansen krijgsdienst of terug te keren naar hun landen. Hij sprak met langzamen nadruk in 't ruwe soldaten-Latijn dat zij allen verstonden, hen vermanend te denken aan het jarenlange leed der slavernij, die de Romeinen valselijk hun verheven Vrede noemden... Zij Bataven, ofschoon door geen schattingen bezwaard, hadden de wapenen gegrepen tegen hun gemeenschappelijke tyrannen. In den eersten slag waren de Romeinen overwonnen! Wat zou er dan van Italië blijven als ook de Gallise volken zich gingen bevrijden? Met het bloed van wingewesten waren andere wingewesten veroverd. Neen, zij moesten niet denken aan hun opstand tegen Keizer Nero! Bataafse ruiters hadden hen toen bedwongen. Maar nu stonden Galliërs en Bataven aan éne zijde, sterk door de krijgskunst die zij in de Romeinse legers hadden geleerd. Met hen gingen de oude beproefde kohorten,



wier geweld onlangs Otho's legioenen verslagen had. Syrië en Azië waren aan tyrannen gewend! Maar uit Germanië was de slavernij verjaagd met de nederlaag van Varus. En toen streden hun vaderen niet tegen een Vitellius, maar tegen Caesar Augustus!..*
Even zweeg Civilis. In de stilte van den zonnigen morgen voelde hij de overwinning van zijn woorden. Zijn oog raakte overal den gloed van ogen. Vlijmend drong de klank van zijn stem voort:
„Van nature is ook aan stomme dieren de Vrijheid gegeven; de stoutmoedigheid is een eigenschap van mensen. En de goden helpen de moedigsten! Met frisse kracht kunnen wij 't vermoeide en afgeleefde Rome aangrijpen, waar de een voor Vitellius, de ander voor Vespasianus strijdt. Maar onze oorlogspaden voeren tegen hen beiden!"
ZELF heeft Claudius Labeo in het praetorium te Mainz aan Hordeonius Flaccus de jammerlijke tijding gebracht van de verwoesting der sterkten bij de zee, van de nederlaag der kohorten: de naam der Romeinen is weggevaagd van het Bataveneiland.. .



„Ziet gij nu hoe Civilis te vertrouwen is?" vraagt hij aan den ontstelden legaat. „Ik ken hem beter dan gij hem kent! Altijd is hij een barbaar gebleven; nooit was hij in staat om een Romein te worden."
De kleine ogen van Flaccus openen iets wijder en zien verbaasd den praefect der Bataafse ruiters aan.
„Vindt gij 't dan zo'n voorrecht Romein te zijn, Labeo?"
En zo loom, zo moede is hij, dat hij zelfs niet de verachting bespeurt in den blik van den Bataaf.
„Laten wij niet veel woorden verkwisten, Flaccus!" herneemt Labeo trots. En hij snauwt hem toe dat er nu daden nodig zijn: want sneller dan de Bataafse boodschappers over de wegen rijden, recht door donkere Wouden, reent over houten moerasbruggen, sneller dan hun rossen is de mare der Romeinse nederlagen van akker tot akker gewaaid. In Germanië wordt de roem van Civilis reeds gezongen in liederen van den ouden Thankmar; in Gallië, binnen de muren der steden en in de gehuchten der bergen, verheerlijken de radde luide woorden van het ijdel-pratend gepeupel de muiterij die op het eiland begonnen is...



„Er zijn daden nodig, Flaccus!" herhaalt Labeo. „Of meent gij nog dat de Bataven vechten alleen terwille van Vespasianus?"
En nu de bevelhebber hulpeloos opziet en vraagt om raad, verzekert hij heftig, zelf met zijn Bataafse ruiters te zullen gaan. Heeft niet Murnrnius Lupercus nog twe legioenen, met hulptroepen van Ubiërs uit Keulen en van Trierse ruiters?...
„Ga dan, ga dan, Labeo !" wenkt Hordeonius met wanhopig handgebaar. „En zend uit mijn naam Lupercus om die barbaren te vernietigen!"
DN Civilis was de overmoedige roes der zegepraal tot bedachtzaamheid gezonken. Hij besefte dat het oud en geweldig Imperium nog niet door dezen enkelen veldslag zou neerstorten. Alleen een ander machtig Rijk zou het kunnen bedwingen, een groot Rijk van alle sterke Germanen-volken, zoals Arminn gewild had, doch nu verbonden met het vruchtbare Gallië. En dan één enkel heerser over dat nieuwe Rijk, een andere Caesar dan die van Rome, een volkeren-koning van het noorden en het westen,*., hij, Claudius Civilis!



Nu zou zeker de logge Hordeonius Flaccus, hoewel tegen Vitellius gezind, zich wel oprichten uit zijn dadenloosheid. De Germanen moesten waakzaam zijn tegenover de wraak uit het zuiden!
Op de heuvelen langs den Rijn werden wachten gesteld. En na weinige nachten reeds vlamden de seinvuren hoog, meldend de nadering van legioenen en hulptroepen die op boten en vlotten waren overgebracht van den linker-oever naar het eiland, Bataafse ruiters onder Claudius Labeo vergezelden hen.
Civilis zat te paard, omringd van de veroverde Romeinse standaarden, zegetekens voor eigen volk en verschrikking voor den vijand. Rondom spitsten de speren op uit zijn ruiterdrommen; de ruige Kanninefaten Zwaaiden lachend hun knotsen; als reusachtige blauwe, gele, rode bloemen stonden de duizenden schilden der volkeren-groepen ver over de vlakke velden in het vroege licht. En ginds, waar achter de strijdbare mannen geen flonkering meer was van wapens, wachtten hun vrouwen en kinderen. Ook moeder Alfrune was met haar dochter en vrouw Ewa in een boot den Rijn opgevaren om de eerste overwinning te vieren en



nieuwe overwinningen zelf te zien. Zij verlangden, als die honderden andere vrouwen, de krijgers aan te moedigen met vurige woorden en opwindend gezang; zij wilden, naar oude zede, met kinderen en kleinkinderen aanwezig zijn achter het leger.
Civilis riep een enkel woord. De doffe oorlogshoorns loeiden. Toen bewogen de levende wiggen der slagorden en onder den schred van duizenden trilde de aarde. Uitdagend naar de Romeinse legioenen schoten als pijlen van hoon de korte rythmen van hun zang, afgebroken door het schor-aanzwellend gemurmel achter de schilden, terwijl 't geschreeuw der vrouwen en kinderen rees uit de verte.
Doch nauwelijks verneembaar woejen de kreten der legioenen over.
Opeens renden, van den Romeinsen linkervleugel, de Bataven-ruiters weg, hun eigen volksstam tegemoet. En er schaterde een razend gebrul van vreugde om dit nieuw verraad. Toen, vlug en in brede Zwenking over 't veld, keerden zij zich en stormden aan op de ontstelde legioenen die met woedend gehuil weken voor den schok* Aan den rechtervleugel scheurden de slagorden van Ubiërs en Trierenaars uiteen;



zij wierpen schilden en speren weg, vluchtend in de richting der rivieren.
Tevergeefs trachtte Civilis zijn roofzuchtige Germanen tegen de Romeinen op te jagen; de Bataafse ruiters vervolgden de vluchtelingen; het voetvolk van Friezen en Kanninefaten raapte wapenen en buit van 't veld. En spijtig zag hij de legioenen van Lupercus snel en veilig terugtrekken, zuidwaarts, in de bescherming van Vetera Castra.
Doch vóór hem traden Friezen met den gevangen Claudius Labeo die hem tartend
aanzag. ÉPv! ,
„Nu heb je mij! Van zo'n laf verraad had ik geen vermoeden. De Bataafse ruiters werden geen overlopers op mijn bevel.
Civilis sprak met verachting:
„Laf zijn onze Bataven nooit! En opstaan tegen onderdrukkers, die zelf mets dan verraders zijn, is geen verraad! Terugkeren tot eigen volk is geen overlopen!
Nors hernam Labeo:
„De Romeinen zijn geen onderdrukkers.. Maar dat zal Claudius Civilis nooit begrijpen! De Romeinen zijn onze vrienden en bondgenoten, onze leermeesters en voorbeelden.. . Ik noem mij nog Romeins burger!"



„Ik noem mij Bataaf en Germaan/' antwoordde Civilis en keerde zich van hem af.
Hij kon het leven van Labeo nu laten eindigen: verraders en overlopers werden vanouds aan een boom gehangen... Maar Labeo had nog volgelingen en bewonderaars die gevaarlijk konden worden als wrekers van zijn dood. En toch. als hij hier in 't leger der rebellen bleef, zou hij terstond een oorzaak van voortdurende twespalt zijn... Labeo moest ver weg worden gestuurd!
Nog vóór den avond voer een boot der Friezen den stroom af. De gevangen Bataafse volksverrader lag er in zware ketenen geboeid; in 't noorden, achter 't Flevo-meer, zou hij weerloos zijn, onmachtig tot stoken van verdeeldheid...
DN de vlakte, daar waar de Rijn door noordelijke, de Waal door zuidelijke woudheuvelen bedwongen wordt, hebben de scharen van Civilis hun stro-legers gespreid en rusten nu bij maaltijden luidruchtig door zang, door gesprekken vol roem over daden van voorheen en van later. Op warme zomer-middagen springen de jonge man-



nen naakt tussen zwaarden en vinnige speren, terwijl de ouderen dobbelen bij hun kannen bier.
Uit het zuiden komt tot Civilis een ijlbode met bloedige tijdingen: de kohorten van Bataven en Kanninefaten, op zijn raad afgehouden van den tocht naar Rome, trekken op naar Neder-Germanië. Eerst heeft Hordeonius Flaccus hen willen vervolgen en aan den legaat van 't legioen in Bonn bevolen hun den doortocht naar 't Bataveneiland te versperren. Daarna, in gestadige weifeling, heeft hij een tegen-bevel gezonden. De legioenen werden woedend, vol argwaan dat Flaccus heulde met de Germaanse rebellen tegen Vitellius. En hun aanvoerder dwingend tot den strijd verlieten drieduizend legionaren, met Gallise kohorten en een bende boeren en zoetelaars, de poorten van Bonn. Maar de wiggen van Bataven en Kanninefaten doorspleten de verwarde gelederen der Romeinen. De grachten waren rood van bloed, gevuld van lijken. En het sterke Keulen vermijdend naderen nu de bevriende kohorten aan den horizont...
Civilis voelt zich meegevoerd op den geweldigen stroom der dagen en gebeurte-



nissen. Hoe zullen in het grote Imperium de tekenen hem verder wijzen? Zijn leger wordt machtiger; doch ook Rome heeft nog sterke levenskracht... Hij begrijpt dat hij zich, voorlopig, alleen tegen Vitellius kan verzetten. De schijn van den oorlog moet blijven vóór Vespasianus...
Volgzaam in de gedachteloze bedwelming der zegepralen leggen zijn scharen den eed af voor den nieuwen Imperator die nog in 't verre Syrië toeft. Daarna zendt hij een bode naar Vetera Castra, eisend dat ook de beide legioenen, die uit den laatsten groten veldslag zijn ontkomen, den eed zullen doen.
Doch trots is hun antwoord: van verraders en vijanden nemen zij geen raad aan! Hun Keizer is Vitellius, voor wien zij, trouw tot den dood, zullen strijden! Een Bataafse overloper heeft niet te spelen voor scheidsrechter in Romeinse zaken, maar mag de verdiende straf voor zijn misdaden wachten...
Als Civilis die woorden van smaad verneemt slaat zijn toorn uit als een lajend vuur. De felle gloed van zijn oog verschrikt den boodschapper en de aanvoerders rondom; zijn mond stamelt vloeken, bij de goden der donkere wouden.



En daarheen, de over-Rijnse bergen in, rennen vlugge Bataven-ruiters, om de Germaanse volken op te roepen tot den groten oorlog, tot buit en roem.
Zij komen uit de schemering van zwarte sparren en zwaar-gebladerde beuken, waar eeuwen-oude kronkel-wortels welven over holle paden die dalen naar bruisende beken en rivieren; zij naderen, grimmige horden die hun knotsen zwajen, hun speren opwerpen in wilde vreugde van strijd. Zij dragen uit hun woud-heiligdommen en tempel-hallen de houten beelden van angstwekkende monsters en gedierten, hei-gekleurd, met wijd-geopende grijns-muilen.
Terwijl schepen langzaam den stroom op varen trekt het leger van Civilis zuidwaarts, in 1 midden hij zelf met de oud-gediende Bataven-kohorten die hun Romeinse veldtekens voeren; en langs beide oevers in brede joelende scharen de rossige barbaren. Door de velden rijden de speer-heffende ruiter-drommen.
RONDOM de uitgestrekte wallen van Vetera Castra legerden Bataven en over-Rijnse volken in afzonderlijke groe-



pen. Want elk wilde tonen eigen moed, beproeven eigen kracht tegen de uitheemse geweldenaars. Maar hun van ver geworpen schichten bleven machteloos hangen in de torenmuren en kantélen; door stenen, van boven geslingerd, werden vele Germanen gewond en gedood.
Toen, in razende woede, bestormden zij de muren, klimmend op ladders of over 't schildendak hunner makkers. Doch de zwaarden en pijlen der Romeinen drongen hun half-naakte lichamen terug; en uit diepe wonden bloedend stortten zij over elkander in de drassige grachten.
Civilis bespeurde wel hoe tegen het ervaren Romeins vernuft de woeste overmoed zijner woud-volken machteloos terugsloeg als een windvlaag tegen rotsen. Strijdend op hun muurshoge rijdende brug werden zij verpletterd onder de zware keien der blijden; brandende pijlen deden de gevlochten schut-daken boven hun hoofden vlammen. Uithongering zou wellicht het sterkste wapen zijn, daar de belegerden weinig voorraad hadden en hun aantal groot was door gevluchte marskramers en vele onbetrouwbare slaven.
Intussen liet Hordeonius Flaccus den



legaat Dillius Vocula langs den Rijn noordwaarts gaan, met de meest beproefde legionaren, tot ontzet van Vetera, en voer zelf met de vloot de rivier af. Maar binnen de muren van Bonn barstte de argwaan tegen den ouden bevelhebber opnieuw los tot woedende beschuldiging van heulen met de rebellen. Moest het leven van zoveel dappere krijgers in de macht van een zieken grijsaard zijn? En toen zij riepen om zijn dood droeg Flaccus het opperbevel over aan Vocula. Maar de voortekenen bleven somber voor de Romeinen: in den Rijn vloeide slechts een lage smalle stroom,... zelfs de goden der oude grensrivieren schenen Rome te begeven! Graan en vruchten waren schaars; een zwaar-bevracht korenschip, op ondiepte gestrand, werd door de barbaren veroverd.
Toen Civilis van het langzaam optrekken der muitende legioenen hoorde zond hij benden uit om de landen der gehate Keulse Ubiërs en der Trierenaars te verwoesten en ver in 't westen, tot langs de Gallise zee-engte, buit en voedsel te roven. Maar ook strenger, gedrongener liet hij de wallen van Vetera Gastra omsluiten; geen Romeinse bode zou daarbinnen mogen sluipen



met tijding van wellicht naderend ontzet. Het beleg moest nu snel voeren tot overwinning 1
Hij beval zijn Bataven werptuigen en schansen te bouwen. De over-Rijnse stammen, onbedwingbaar verlangend naar strijd tegen de oude indringers, ondergroeven de muren, werden teruggeslagen met talloze doden, doch stormden weer aan in woest zingende menigten.
En in den nacht zaten de barbaren etend, Rijnsen wijn drinkend, rond hun houtvuren. Soms, in razende dronkenschap, rende er een naar de donkere wallen. Er werd een schreeuw gehoord; hij kwam met terug. En bij de lichtende vlammen stortte telkens een krijger neer, getroffen door een pijl uit de vijandelijke duisternis.
Civilis, hun onbezonnenheid ziende, beval de vuren te doven. Toen drongen zij in den zwarten nacht op de muren aan, naar 't onzichtbare hun schichten werpend. En weer vielen zij terug tegen de Romeinse schilden en dolken.
Het gehuil der barbaren, het dreunen van vallende ijzerstaven en stenen duurde tot den morgenschemer. De Bataven rolden een hogen stonn-toren over 't vlakke veld
De wil der Goden 5



tegen de praetoriaanse poort. Onder de balken die de Romeinen wierpen brak het gevaarte met donderend gekraak ineen, meesleurend, verpletterend honderden krijgers. Uit de gracht rees hun doodsgekreun. bn met verbaasden schrik zagen de strijders aan den muurvoet dat een vreemd gevaarte met reusachtige klauw telkens enkelen hunner uit het gedrang omhoog-greep en, den arm naar binnen wendend, neersmeet m 't vijandelijk leger.
Weer besloot Civilis te wachten, daar voor Germanen t bestormen der oude legerplaats onmogelijk bleek.
's Nachts werden de doden weggedragen uit de grachten, ver in 't open veld naast hun wapenen begraven. Maar de lichamen van edelen en aanvoerders brachten de over-Rijnsen op karren en lastdieren naar eigen gebergte en woud. Hoge hjk-vuren rookten boven de zandtoppen noordelijk van 't Bataven-eiland; slaven legden de as in urnen, wierpen over urnen en houtskool ronde heuvels op.



IN laten herfsttijd, toen gure stormbuien de gele wouden ontbladerden, kwam tot Civilis de Galliër Alpinus Montanus, praefect van een kohorte onder Vitellius. brengend een brief en mondelinge berichten van Antonius Primus, den legaat van Keizer Vespasianus, Op de velden bij Cremona waren Vitellius' legers verslagen; Antonius had de stad met haar trotse gebouwen en zware muren tot den grond doen verwoesten. Voor den laffen zwelger te Rome was alles verloren... Civilis moest den oorlog eindigen: als hij Vespasianus had willen helpen, dan was het werk nu volbracht!
Civilis antwoordde niet. Zijn grote oog peilde de ogen van den bode. Onder de ruige baard trok een spottende grijns. En langzaam vroeg hij toen:
„Was de Trierenaar Alpinus Montanus niet in dienst van Vitellius?"
Alpinus glimlachte; over zijn listigen blik Zonken de oogleden half neer, terwijl hij sprak:
„Maar waarom dan nu niet Keizer Vespasianus erkennen? 't Is mij al-eens! Wij Trierenaars zijn geen Romeinen,... wij heten Galliërs, al stammen wij uit Germaanse bergen. Wij zijn onderworpen vol-



ken en eren den Caesar Augustus te Rome, onverschillig of hij den naam Vitellius of Flavius Vespasianus draagt!"
Heftig antwoordde Civilis:
„Wij Bataven zijn geen onderworpen volk! Wij heten vrienden en bondgenoten van Rome,., Maar wat heb ik, en wat heeft Julius Paulus, voor jarenlange trouw en krijgsdienst als loon ontvangen? Ja, een fraai loon! Mijn broeder omgebracht! Ik geboeid in Nero's kerker, later door de legioenen van Neder- Germanië met dood bedreigd!... Dat alles moet nog gewroken worden! Denk jullie, Trierenaars en andere Gallise slaven-zielen, dat voor 't vergoten bloed van je volken de Romeinen een ander loon zullen geven dan gehaten krijgsdienst, eindeloze schattingen en al de grillen der tyrannie?... Bx, praefect van een kohorte, heb met Kanninefaten en Bataven die ijdele ruimten der legerplaatsen uitgeroeid of met ijzer en honger omkneld. Als wij maar durven, zullen wij de vrijheid veroveren,... of, als wij overwonnen worden, zullen wij dezelfden blijven als vroeger!"
Alpinus had de ogen wijd geopend in bewondering. Zijn glimlach was weg. Fors stak hij de rechterhand uit en greep die van



den Bataaf. Maar hij onderdrukte ontroerd de kracht van zijn stem, toen hij antwoordde dat Civilis had gezegd wat er leefde ook in zijn hart. 't Kon niet lang duren of de Gallise volken zouden opstaan tegen 't Rijk der Romeinen...
„Breng mijn woorden, doch zonder hun geweld, aan Antonius Primus over," hernam Civilis. „Zeg hem alleen dat zijn boodschap vergeefs was!"
WIJD over de vlakten langs den Rijn woejen de rookwolken van brandende hofsteden en gehuchten. De Germanen zagen de legioenen naderen tot ontzet van Augustus' oude sterkte.
Bataafse veteranen-kohorten en benden van de krachtigste over-Rijnse barbaren trokken op naar de Romeinse ruiters en voetknechten. Zij zongen weer hun woesten haat tegen de kleine donkere zuiderlingen die als rovers de noordse landen waren binnengedrongen en nu geslacht moesten worden tot den allerlaatste of verminkt teruggedreven achter de hoge bergen. Zij worstelden man tegen man, tussen 't steigeren der verschrikte rossen.



Met veroverde veldtekens en vaandels renden de Bataafse ruiters weg. Doch dan stuwden nieuwe schild-muren van Romeinse slagorden nader. Het dreunend gewoel golfde heen en weer; niemand wist wie overwinnaar was.
Civilis. hoog op zijn strijdros, vuurde zijn Bataven aan. Opeens struikelde het dier over een dam van doden in wapenrusting. De aanvoerder stortte neer.
En een gejuich straalde op uit het Romeinse leger; een geloei van ontzetting brak los uit de Bataven die als een hechte muur hun vorst beschermend omringden. Civilis lag bewusteloos. Maar snel greep Verax het lichaam van zijn oom, tilde het vóór zich op 't paard en rende naar 't noorden.
Langzaam weken de Germanen terug. Zij hoorden de krijgshoorns der Romeinen schallen; doch tot hun verbazing werden zij niet vervolgd.
ZWAAR voelde Dillius Vocula den last van het opperbevel over de ontevreden legioenen. Vaak, als hij dacht aan zijn Helvia, achtergebleven in hun landhuis buiten Rome, aan 't vredig leven bij wijn-



bergen en olijvenbosjes, verwenste hij zijn bedrijf van krijgsman, den omgang met het ruwe uitvaagsel der steden, in dit kille oord van korten donkeren dag. Nu huilde weer de gure wind der lange winternachten over vlakten en heuvelen. En wie kon het einde voorzien van dezen oorlog tegen wanhopig-strijdende volken, wier duizenden doden telkens door nieuwe duizendtallen verwoede barbaren uit de onbegrensde wouden van 't noorden werden vervangen?.. Zou hij ooit hen kunnen overwinnen, nu in zijn leger honger en muiterij dreigde en Rome zelf lag omgewoeld in een chaos van burgeroorlog?... Waar zou Helvia zijn? Hij vernam niets van haar,..
Doch hij wilde zijn plicht doen, gehoorzaam en trouw aan het grootse Imperium dat hij diende. Den strijd in 't open veld ontwijkend, vrezend een hernieuwd beleg, deed hij de wallen en torens van Vetera versterken en trachtte voedsel te halen uit het zuidelijker Neuss. Doch bruggen en wegen waren door den vijand bezet. De ontstelde Romeinen vluchtten, overtuigd van Civilis' herrijzenis.
Was de gevreesde Bataven-Koning niet gesneuveld? Niemand had tijdingen over



hem. Vocula. beseffend de onmogelijkheid van voedsel-toevoer binnen de oude legerplaats van Augustus, trok met zijn beproefdste legionaren verder zuidwaarts. Op de wegen hoorde hij hun schaamteloos muitend geschreeuw: zij verdroegen niet langer het verraad van hun aanvoerders en de ontbering van goed voedsel,.. .de achtergeblevenen m Vetera Castra waren nu zeker geheel verloren! Hun hese stemmen riepen zo luid dat Vocula het vernemen moest: ,,Wij willen het geld dat onze Keizer Vitellius aan den ouden Flaccus heeft gestuurd! Waar blijft ons geld?"
En vernemend dat Vetera Castra opnieuw door de Germanen-horden was ingesloten, begrepen zij dat Civilis waarlijk uit den dood verrezen moest zijn...
Gallise overlopers brachten enkele dagen later naar 't Germanenleger bericht: er was, den nacht na de aankomst der legioenen, in het kamp van Neuss een luid getier van drinkgelagen en oproerige samenscholing. De oude Flaccus had in naam van Keizer Vespasianus geld onder de legionaren verdeeld. Doch in hun dronkenschap hadden zij den verachten grijsaard uit zijn ziekbed gesleept en doodgeslagen. Vocula, vermomd



in 't gewaad van een slaaf, was door de duisternis ontkomen... Maar daarna, in grillig berouw, hadden zij een nieuwen eed aan Vespasianus gedaan, waren Vocula naar Mainz gevolgd, en versloegen enige verwarde benden van over-Rijnse Germanen die de stad belegerden en de omstreken hadden leeg geroofd.
Hoe lang zou de strijd duren? Rome's legioenen waren nog niet uitgeroeid... Van de hoogte zijner Bataven-sterkte zag Civilis, vergezeld van Thankmar en zijn trouwe zusterszonen Verax en Claudius Victor, vaak naar noorden, oosten, westen, waar de vrije landen lagen, wouden en akkers over golvende heuvelen, en de vruchtbare eilandvlakten vernevelend aan de kim. Dan zong de grijze zanger van de vrijheid der oude tijden; van de verschijning der heerszuchtige vreemdelingen met hun legers en vloten; van het zware leed der verdrukking; en hoe de indringers na jaren van wilde verwarring en oorlog werden teruggedreven uit de schemer-wouden en van de bloed-rode akkers van het echte Germanië... Nog was hun verste grens de Rijn, de oude scheidingsstroom van Gallië... Maar de toren van Caligula lag in puin; 't Praetorium



Agrippinae, 't Castellum Flevum waren verwoest. Als Gallië oprees uit haar slaap, haar lome leden schudde, weer als vroeger haar woedende ogen op Rome richtte, zouden de legioenen sidderend terugdeinzen achter de witte Alpen...
En eens, toen zij lang gesproken hadden over die mogelijkheid van een Gallisen opstand, wendde Thankmar zijn grote blauwe ogen naar 't zuiden en riep met wildtriumf antelij ken lach:
„Dan zal het Caesarenrijk van Rome machteloos geslagen zijn, en Chlodio wordt onze Germanen-Koning!"



DERDE HOOFDSTUK
IN dien winter, als vochtig-kille sneeuwstormen de vlakten doorweken en de ketenen der Apennijnen wit liggen tot in diepste dalen, vlucht Petilius Cerialis uit Rome noordwaarts de bergen in*
Hij was door Vespasianus naar Italië vooruit gezonden, had binnen de Stad 's Keizers ouderen broeder Flavius Sabinus en 's Keizers zoon Domitianus ontmoet, wier veiligheid door Vitellius beschermd werd uit bezorgdheid over het lot van eigen gezin. Maar vernemend dat de Vespasiaanse legioenen van Antonius Primus over de zwaar-besneeuwde passen naderden, had hij besloten zich bij hen te voegen.
In de kleren van een boer ontkomt hij, alleen, tussen de Vitelliaanse voorposten,



en bereikt, over afgelegen paden die hij van vroeger jaren kent, Antonius' ruitervoorhoede in de bergen van Umbrië,
Hij vertrouwt niet de vriendelijke begroeting van den eerzuchtigen en woordrijken Galliër die uitvoerig eigen krijgsdaden in noord-Italië en de snelheid waarmee hij gehandeld heeft begint te verheerlijken. Voor Vitellius ziet Antonius geen uitkomst meer: de vloten zijn overgegaan naar Vespasianus; Campanië is verloren; alleen een deel van Latium en de beneden-Tiber blijven nog trouw aan Vitellius die nu binnen Rome is teruggeweken.,,
Cerialis merkt rustig op dat hij zelf juist Rome ontvlucht is. En nu komt hij Antonius, in Vespasianus' dienst, zijn hulp aanbieden!
Daar hij bekend is om zijn krijgsgeluk en nlOed krijgt hij 't bevel over een afdeeling ruiterij. Hij verlangt naar den strijd, .. .waarom? zo vraagt hij zich af. Is het toch niet om den verheven Vrede en de machtige eenheid van het Imperium te helpen bevestigen? Is het niet om geluk en welvaart te brengen aan alle volken binnen die verre grenzen? Maar nu dreigt het gevaar van een wreden oorlog om Rome zelf, dodelijk voor de stralende hoofdstad... Wellicht



heeft Antonius gelijk* als hij verderen strijd tracht te vermijden door Vitellius over te halen tot afstand van de heersersmacht*** Hij heeft hem reeds brieven gezonden met aanbod van geld* van een rustig landhuis in Campanië*** En Vitellius zelf, ook de rijke Romeinen, vrezend de bloeddorstige troepen die Cremona hebben uitgemoord en verwoest, is tot onderhandelen gezind!
Terwijl Cerialis toeziet hoe de legionaren, bij licht van waskaarsen, de Saturnaliën vieren met drank en dobbelspel en spot tegen hun aanvoerders, komen er nieuwe berichten uit Rome:
Vitellius had zijn paleis verlaten, in Zwart gewaad, omringd van zijn wenende slaven. Tussen toejuichende menigten en dreigend-zwijgende soldaten ging hij over 't Forum, om in den tempel van Concordia de tekenen der heerschappij af te leggen. Maar opeens was de woede van het volk losgebroken; kreten van verontwaardiging dwongen hem terug naar den Palatinus. En intussen, bevreesd voor 't gepeupel en de tierende soldaten, hadden de voornaamste senatoren en ridders met de stedelijke wachten den ouden Flavius Sabinus opgezocht: hij moest met zijn krijgers den



Palatinus in naam van Keizer Vespasianus bezetten! Onderweg waren zij overvallen door de Vitellianen en ijlings in de burcht van het Kapitool gevlucht. Vandaar was een sluipbode, door de sneeuw- en regenvlagen van den Decembernacht, tot Antonius Primus gekomen, met dringende waarschuwing tot hulp...
De aanvoerders begrijpen dat de strijd binnen Rome zelf niet vermeden kan worden. Zal Antonius nu nog langer dralen, onder 't voorwendsel dat hij 't Vespasiaanse leger van Mucianus wacht? Er wordt al gemompeld dat Vitellius hem tot verraad heeft overgehaald, belovend zijn dochter tot vrouw, het konsulaat en een rijke huwelijksgift.. .
Antonius zendt Cerialis haastig met duizend ruiters in de richting van Rome, om langs zijwegen oostelijk van den Tiber binnen de Stad te komen. Zelf trekt hij met zijn leger langs den Flaminiër heirweg.
Doch Cerialis, onbedachtzaam, verkent zijn wegen niet. Plotseling, dicht bij de poort, worden zijn ruiters door Vitelliaanse troepen overvallen. Tussen de landhuisjes der buitenbuurt, in de nauwe kronkel-stegen tussen de hoge muren der tuinen, verde-



digen zij zich, maar moeten eindelijk vluchten.
Aan beide zijden van den Tiber legeren zij nu. En daar komen, in den Killen morgen-schemer, afgezanten van Vitellius tot hen om over vrede te spreken. Doch het krijgsvolk is opgewonden, wil van geen wapenstilstand horen, eist de bezetting der Stad. Met moeite kunnen de aanvoerders de voorname gezanten tegen de soldatenruwheid beschermen.
Zij vernemen nu al wat er binnen Rome gebeurd is: de Vitelliaanse benden hebben den heuvel van het Kapitool bestormd, vuur geworpen op de daken der huizen die tegen de helling waren gebouwd in vroegere tijden van rust. De vlammen stegen tot den tempel van Jupiter en bereikten de oud-houten adelaars die de gevelspits droegen. Met gesloten deuren, onverdedigd, ging het Kapitool in lajend vuur te gronde, en al zijn kostbare wij-geschenken, de Sibyllijnse boeken, het gouden en ivoren godsbeeld, de duizenden bronzen tafelen van wetten en verdragen... In de burcht drongen de Vitellianen door en vermoordden de verdedigers. Domitianus was onherkend ontkomen; de oude Sabinus in ketens wegge-



sleept en voor de ogen van den vertwijfelden Vitellius neergeslagen en verminkt...
Vergeefs tracht Antonius zijn leger te doen wachten; hij vreest dat hun woede noch het volk, noch den Senaat, noch de tempels der goden sparen zal. Ziende de standaarden van den vijand op de heuvelen stralen, begeren zij razend den strijd.
En weer wordt man tegen man gevochten, eerst tussen de noordelijke tuinen op enge en glibberige paden, dan binnen den muur der Stad. Terwijl duizenden doden liggen in de bloedige straten, is 't gepeupel losgebroken tot plundering en wilden wellust. Cerialis, met zijn ruiters langzaam den vijand terugdringend, ziet de gaarkeukens en badhuizen vol lichtekojen en verdachte jongens die juichen of de strijd van Romeinen tegen Romeinen een feest is.
Als met den avondschemer de laatste verdedigers stervend vallen op de muren en poorten, verneemt Cerialis dat de jammerlijke Vitellius is gevangen, ontdekt in een weerzinwekkenden schuilhoek. Hulpeloos had hij gedwaald door de verlaten zalen van zijn paleis. In verscheurd gewaad wordt hij voortgesleept, met een zwaardpunt gedwongen 't gelaat op te heffen en



te aanschouwen zijn verbrijzelde beeldzuilen en de spreekgestoelten en de plek waar Galba vermoord is. Er worden spotwoorden gekrijst, om zijn zware buik, zijn gezwollen gelaat; drek en modder kletst tegen zijn afgemat lijf. Zwaarden en speren doorboren hem. En dan valt het gepeupel aan op zijn lijk en verscheurt het, sleept het in den gruwlijk-woesten winter-avond naar den Tiber,
DOCH Cerialis ziet nog geen vrede over Rome. Machteloos zijn de bevelhebbers der Vespasiaanse kohorten tegen moord- en roofzucht hunner krijgers. Op pleinen, straten en tempel-treden liggen de lijken in vuil-rood slijk. Uit de huizen klagen bange stemmen, wanhoopskreten van vrouwen. Met walging bemerkt Cerialis dat Antonius Primus, aanmatigend en trots als ware hij de heerser, de burcht van den Palatinus laat leeg halen van goud en slaven, bewerend dat dit zijn aandeel is in de buit van Cremona, Domitianus, uit zijn schuilplaats gekomen, wordt als Caesar begroet en naar 't paleis gevoerd waar hij vrouwen en maagden laat brengen voor zijn ont-
De wil der Goden 6



erende lusten. De senatoren redetwisten eindeloos over de keuze der gezanten die naar Vespasianus zullen reizen.
Verlangend ziet Cerialis uit naar de komst van 's Keizers veldheer en raadsman, den sterken Licinius Mucianus, die wel een einde zal maken aan het doelloos gepraat der senatoren en de ijdelheid van Antonius. Hij moet nu op den terugkeer zijn uit de Donau-landen die door roofzuchtige Daders waren geteisterd.
Op een avond wandelde Cerialis door de duistere sloppen van een arme wijk, hopend op een ontmoeting die zijn gedachten verstrojen en de verveling der ledige uren vullen kon. Ergens uit de diepte van een oud gewelf klonk zacht en eentonig gezang, en dan sprak een mannenstem^ in de taal die Ceriahs uit zijn Palestijnse krijgstochten meende te herkennen.
Een Uchtschijn viel op het plaveisel? er was een deurtje geopend. En een vrouw verscheen, een Joodse, zoals Ceriahs onmiddellijk zag. Herinneringen kwamen in hem, aan donkere danseressen met grote vochtig-glanzende ogen en wajende zwarte haren. En toch was deze jonge vrouw anders: de lange haren hingen sluik neer op de smalle



schouders; haar blik, slechts even vluchtig ontmoet, lokte niet, maar scheen afwerend.
Snel liep zij voor hem uit. Doch hij haalde haar in, greep haar arm en bood geld voor enige nacht-uren.
De vrouw deed geen moeite om zich los te rukken en toch verzwakte de omklemmende hand van den krijgsman, toen hij haar weke, bijna zingende stem hoorde. In slecht Latijn, vermengd met Syrise klanken, verweet zij hem dat hij een van die geweldplegers was die het bloed van andere mensen niets achtten. Zij vroeg hem of hij nooit gehoord had de goddelijke geboden: gij zult niet doodslaan, gij zult niet stelen, gij zult niet begeren uws naasten huis, noch zijn vrouw, noch iets dat van uw naaste is... Een god, als mens op aarde verschenen, had geleerd: gij zult uw naaste liefhebben als u-zelven. En vergader u geen schatten op aarde, waar ze de roest verderft, maar vergader u schatten in den hemel!
„Wie is die god?" vroeg Cerialis. „Er zijn zovele goden!"
De vrouw antwoordde:
„Er is maar één God! Christus is de Zoon Gods en wie Hem kent, kent den Vader."



Even was de legaat verwonderd: die dwepende Joden-sekte leefde dus ook hier, in <fe hoofdstad zelve van het Imperium, niet alleen in Judea... Hij dacht aan znn gesprek met Vespasianus op den heuvel bij Caesarea. En vaag ook herinnerde hij zich dat onder Keizer Nero de Christenen om hun zonderling en oproerig bijgeloof wreed waren gestraft, geworpen voor de wilde dieren in de arena of verbrand... Zij waren 't armste uitvaagsel der vreemde bevolking, berucht om hun verachting voor goden en mensen... Hij zeide:
„Vrouw, uw woorden zijn gevaarlijk en stoken onrust tegen godendienst en zeden van het Romeinse Rijk!"
Zij bleef staan. En hij bemerkte, ondanks de duisternis der buurt, dat haar grote ogen hem rustig aanzagen.
„Toen Christus geboren werd zongen de engelen: Vrede op aarde, in de mensen een welbehagen... Wij, die in Christus geloven, stoken geen onrust."
„Er zijn vele goden," herhaalde Cerialis, doch zonder overtuiging, want hij dacht het wel mogelijk dat er m rt geheel geen goden bestonden. „Ook de Caesar is goddelijk en brengt vrede. De oorlog moet den vrede



bevestigen in het machtige Rijk van den Caesar. Gij hebt goed geraden, vrouw, dat ik krijgsman ben. Ik kom uit uw land Syrië, en daar heb ik den groten Vespasianus op schone wijze horen spreken over den Vrede van Rome. En ook de oude Cajus Plinius, dien gij wel niet zult kennen, toonde mij eens de woorden die hij in zijn geschiedenissen der wereld had opgetekend: hoe door de onmetelijke majesteit van den Romeinsen Vrede mensen van verschillende landen en stammen met elkander verkeerden; en hoe hij smeekte dat eeuwig mocht zijn deze gunst der goden, die bovendien de Romeinen, als een twede licht, aan de mensen-wereld hadden gegeven.., Waartoe hebben wij dan nog uw god Christus nodig?"
Vlugger liep nu de Joodse vrouw voort, terwijl zij heftig sprak:
„En wat heeft uw vrede ons gebracht? In heel Italië strijd, in Rome duizenden doden, roof in de woningen van armen en rijken, schending van vrouwen, oneindig leed!... Maar dat alles is door Christus voorspeld: Gij zult horen van oorlogen en geruchten van oorlogen! Het ene volk zal tegen het andere opstaan! En vele valse profeten zullen opstaan en zullen er velen ver-



leiden! Doch daarna zal de Zoon des mensen komen en zijn uitverkorenen bijeenvergaderen!"
Cerialis lachte.
„Ik begrijp niets van die woorden, behalve dan van die oorlogen en die opstanden van volken. Maar dat zijn geen profetiën van een toekomst!"
Toen legde hij de hand op haar tengeren schouder:
„Ik heb medelijden met u en uw sekte... Wees voorzichtig en roep zulke dwaasheden niet te luid over de straten en pleinen. Anders zoudt gij allen moeten sterven terwille van een vergankelijk bijgeloof. Ik zou wensen dat wij in vrede met de volken konden leven,... maar..."
Weer zag zij hem rustig aan:
„Wij vrezen den dood met. Toen Christus moest lijden en wist dat hij zou sterven aan het kruis, bad Hij tot den hemelsen Vader: Niet mijn wil, maar Uw wil geschiede!"
Zijn hand het los van haar schouder; hij wist niet of het uit afkeer van deze vrouw of uit eerbied was. Verwonderd dat er zulke vrouwen bestonden,zweeg hij. Haar blik van verwondering, toen hij zich afwendde, zag hij niet meer.



Enkele dagen later deed de veldheer Mucianus zijn intocht in Rome. Terwijl hij, omringd door zijn lijfwachten, als een vorst leefde in weelderige paleizen en tuinen; misdadige senatoren verbande; dreigende muiterij van oude Vitelliaanse kohorten bedwong; en Antonius Primus openlijk prees in den Senaat, doch de hem getrouwe legioenen uit Rome wegzond; kwamen er geruchten over een groten opstand in Germanië: legioenen waren vernietigd, legerkampen uitgeroeid,... ook in Gallië broeide het onweer tegen Rome...
Cerialis werd bij Mucianus ontboden. Hij ontving 't bevel over de voorhoede der legioenen die tegen Germamë en Gallië ten oorlog moesten gaan. Mucianus zelf, vergezeld van den jeugdigen Domitianus, zou volgen met de hoofdmacht van vier legioenen; andere, uit Spanje en Brittannië, zouden volgen.
TOEN de twaalf langste nachten van dien winter verstreken waren kwam tot Claudius Civilis een overloper van den boven-Rijn met tijdingen van ver: Vespasianus' leger had Rome in wreden strijd



veroverd; en het vuur van den burgeroorlog had den tempel van den hoogsten god op 't Kapitool met al zijn schatten verwoest I
Er verscheen ook een boodschapper van over het donkere kolenbranderswoud, met berichten uit Gallië. De oude druïden hadden hun grotten en wildernissen verlaten, waar zij verscholen waren geweest voor de keizerlijke vervolging. Zij waagden zich weer binnen de poorten der steden, tussen de hutten der dorpen. Met eerbied en verbazing aanschouwden de Gallise volken hun ruige dierhuiden, hun woeste gebaren, en hoorden hun woorden van onverzoenlijke wraak. Het bloed van geslachte Romeinen vloeide over de offerstenen op de bergtoppen. De vissers langs de kust vernamen weer, van de rots-eilanden in den Oceaan, de razende kreten der druïdessen, de klanken van haar cymbalen, overwajend met het golfgeruis. En van de verste kapen in 't westen tot in de bergen der Arvernen zongen de druïden het volk toe: Rome, in oude tijden door de Galliërs veroverd, kon toenmaals voortleven daar de zetel van Jupiter was blijven staan. Doch nu hadden de goden zelf, teken van hemelsen toorn,



het vuur geworpen in 't Kapitool. De heerschappij der wereld zou overgaan op de volken van *t noorden!.,.
Civilis bedwong een glimlach van spot om dit Gallise geloof. Maar 't was hem welkom: dat het volk door goden-toorn, niet door domheid van burger-oorlog, den tempel van het Kapitool vernietigd waande, dat kon als een fel-blazende stormvlaag de vlammen van den opstand in Gallië doen lajen!..» En hij lachte verheugd toen de bode verhaalde hoe Gallise opperhoofden, door Otho tegen Vitellius ten strijd geroepen, vóór hun afscheid heimelijk zich verbonden hadden tot den vrijheidsoorlog, wanneer ooit 't Romeinse volk door burgertwist en inheemse ellende gebroken werd...
Want die tijd was nu opgegaan over het verscheurd Imperium! Classicus, praefect van Trierse ruiters, rijk en van vorstelijk geslacht, Julius Tutor, aanzienlijk Trierenaar, onder Vitellius bevelhebber aan den Rijn-oever, en de Lingoon Julius Sabinus zouden over enkele dagen met voorname Ubiërs en Tongeren bijeenkomen binnen Colonia Agrippinensis en van hun besluiten bericht zenden aan den vorst der Bataven.



IN de woning van een der Ubise machtigen te Keulen zitten de edele mannen op kostbare Romeinse zetels langs de wanden die versierd zijn met kleurige schilderingen van vogels en gevleugelde kinderen.
Julius Sabinus spreekt het eerst. Hij herinnert aan zijn afstamming van den goddelijken Julius Caesar zeiven; want in den eersten Gallisen oorlog had zijn overgrootmoeder zich in liefde gegeven aan den machtigen veroveraar: van hun kind was hij de kleinzoon... Ook Gallië moet een Caesar hebben! Zij, volken van het oosten, Zijn geen barbaren meer zoals die van 't westen waar de oude druïden bewondering en eerbied wekken. De oostelijke steden hebben van de Romeinen geleerd wat waarlijk leven en heersen is... Gallië wil niet de Romeinse vindingen verwerpen; enkel de vreemde dwingelandij! Het zal vrij zijn als een eigen groot Rijk. En de Gallise volken kunnen niet twijfelen wie de Caesar moet worden van dit Imperium...
Dan schreeuwen de stemmen opgewonden dooreen: ja, ja, 't Romeinse volk raast in twedracht; de legioenen zijn verslagen; Italië ligt verwoest; de Stad zelve is veroverd; haar legers zijn van elkaar ge-



scheiden door elks eigen oorlog! De winterkampen langs den Donau werden ingesloten door woeste Sarmaten en Daeen,*., heel Brittannië woelt van oproer!
Achter den bloedglans hunner ogen dragen zij het vizioen van een overwonnen Rome en van een nieuw groot Rijk. Maar daar wil elk voor zich de heerser zijn, en in stilte verachten zij Sabinus om zijn ijdelheid.
Julius Tutor staat op en wenkt om aandacht. Luid galmt zijn stem:
„Wij moeten de passen der Alpen bezetten en versterken. En als wij dan onze vrijheid veroverd hebben, zullen wij de grenzen van ons nieuwe Rijk bepalen!"
Weer jubelen zij in geestdrift, totdat Classicus roept:
„Er leven hier nog krijgers van Vitellius! Nu hun meester gevallen is moeten ook zij worden omgebracht... Met het bloed van hun aanvoerders hebben zij zich bezoedeld. Nooit zullen wij die oproerige benden kunnen vertrouwen!"
Doch een der Ubiërs keurt af een zo groten moord: indien alle hoop op vergiffenis is weggenomen, zal het verzet van die kohorten wanhopig zijn... Wijzer ware



het, hen tot een bondgenootschap te verlokken. Wanneer de legaten der legioenen zijn gedood, zal 't gespuis, in'hoop op straffeloosheid, gemakkelijk overlopen!
Daverend juichen zij die woorden toe. En met zware beloften van trouw en van geheimhouding der samenkomst gaat elk terug naar eigen kohorte of landstreek.
CLASSICUS het aan Civilis berichten wat binnen Keulen besproken was. En er waren weer boden naar Gallië vertrokken, om de broedervolken op te roepen tot den oorlog.
Maar ook de bevelhebber Dillius Vocula had vernomen van de samenkomst. Een voortdurende twijfel kwelde hem nu; want de Gallise aanvoerders veinsden nog trouw aan de Romeinen; en openlijk zijn argwaan tonen kon hij niet, daar de legioenen onvoltallig waren en in dreiging van muiterij. Wellicht was onderdrukken van zijn achterdocht 't verstandigst, een volkomen vertrouwen te veinzen in de volgzaamheid der Galliërs...
Hij trok met zijn legioenen en de vreemde hulptroepen naar Keulen op. Daar, onver-



wacht, verscheen voor hem Claudius Labeo, dien hij in Civilis* macht waande, gevangen ergens ver in *t land der Friezen. Wat moest hij nu weer geloven van dezen Bataaf die verhaalde dat hij zijn bewakers had omgekocht, was gevlucht, en na een wijden omweg naar Keulen gekomen?.., Labeo vroeg voetvolk en ruiters, om de gouw der Bataven binnen te vallen, verzekerend dat hij hun voornaamsten weer terug zou brengen in 't Romeins verbond.
Maar waarom wantrouwen een moedigen Bataaf die Civilis haatte, zoals nooit een Romein den rebellen-koning zou kunnen haten? Geen feller haat dan die tussen eerzuchtige stamgenoten!
Terwijl Labeo met zijn ruiters westwaarts reed, in de richting van de Maas, trok Vocula zelf naar Vetera Castra verder. Daar bemerkte hij hoe Classicus en Tutor, onder 't voorwendsel van verspieden, de aanvoerders der Germanen hadden bezocht en nu hun eigen legerplaats, afgezonderd van de legioenen, met een wal omringden. En zijn verontwaardiging over 't al klaarder verraad beheersend ging hij tot hen, trachtte in rustige overreding te spreken. De zaak der Romeinen was door



burgeroorlog niet zo hopeloos, dat ook Trierenaars en Lingonen hen nu moesten verlaten! Nog bleven er trouwe wingewesten, overwinnende legers, wrekende goden... Hij herinnerde hen aan den onderdrukten opstand der Galliërs tijdens Nero: hetzelfde noodlot wachtte eiken breker van 't gegeven woord! Daar de slavernij zacht was, werden zij nu vijanden van de Romeinen; als zij weer arm en berooid waren, zouden zij hun vriendschap zoeken.. ♦
Maar de Gallise aanvoerders zwegen nors of glimlachten in verachting om zijn woorden.
Ontmoedigd ging Vocula heen. Vetera Castra bevrijden zou nu onmogelijk zijn... En dan: wat was er van Labeo's grootspraak geworden? Tegen zijn Bataafse landgenoten had hij niets gedurfd; met te wapen gelopen benden van noordelijke Gallise stammen zwierf hij op strooptocht langs de kust der Kanninefaten, op de eilanden der Marsaken aan wier zee de tempel der godin Nehalennia stond...
\7 OCULA trok terug op Neuss.Machteloos v voelde hij zich meer en meer tegen de



muiterij wier brand in 't verborgen gloeide. Doch vluchten, zoals zijn legaten hem rieden, wilde hij niet. Eens was hij, als slaaf vermomd, gevlucht; en die lafheid kon hij zich nooit vergeven.
Hij liet zijn Romeinse krijgers bijeenroepen. En hen daar vóór zich ziende, de duizenden helmen en pantsers schitterend in het vroege lentelicht, ontroerde hij. Zijn sterke heersersstem trilde even toen hij aanving:
„Nooit heb ik tot u gesproken met groter bekommering voor u allen of met minder zorg voor mij-zeiven. Want ik weet dat mijn ondergang gezocht wordt; maar bij zoveel onheil van 's vijands kant verwacht ik den dood als 't eind der ellende. Ik schaam mij over u, ik heb deernis met ui".,.
En hij wees hun op Classicus' wens om met hen, Romeinen, tegen 't Romeinse volk te oorlogen; op de oude voorbeelden van trouw der legioenen die liever stierven dan overwonnen te worden; ook op de trouw van bondgenoten die voor verlies van haardsteden en gezin als loon alleen den roem ontvingen. En zo hij-zelf hun mishagen mocht, er waren andere aanvoerders, desnoods een centurio, een gewoon soldaat!



Of zou de wereld moeten vernemen dat Civilis en Classicus hen tot helpers gebruikten om Italië binnen te vallen? Moesten Germanen en Galliërs hen naar Rome voeren en zij de wapenen richten tegen hun vaderland?... En weer bewoog van weemoed en gewonde trots zijn stem:
„Zal een Bataaf de leuze van den oorlog geven? Wanneer de Romeinse legioenen tegen u optrekken, zult gij dan van overlopers opnieuw overlopers, van verraders opnieuw verraders worden, weifelend tussen den ouden en den nieuwen eed, en gehaat bij de goden?"
Hij wachtte niet de werking van zijn woorden. Snel verliet hij den lagen heuvel waarop hij gestaan had; en 't hoofd gebogen ging hij naar zijn tent.
Een gemompel van goedkeuring, even achter hem opgerezen, werd overgoffd door somber gemor, door tergend geloei en dreigende kreten. Toen, in zijn tent gekomen, greep Vocula het korte zwaard; maar, door een slaaf weggerukt, viel 't met doffen slag tegen den grond. En zijn onderbevelhebber, hem ontsteld aanziende, smeekte: „Neen, dat niet, Vocula! dat niet!"
Doch den avond van dienzelfden dag,



toen hij zijn tent verliet voor een rondgang door de legerplaats, stond plotseling uit het duister de gestalte van een Romeins soldaat voor hem. Zonder kreet viel Vocula neer.
En onmiddellijk, alsof 't leger op den moord gewacht had, woelde van alle kanten in gloed van flambouwen het oproerig krijgsvolk samen.
„De Galliër komt, de praefect Classicus!" schreeuwde de moordenaar*
Wetend dat de Gallise kohorten op slechts twe mijl afstands legerden, waren de Romeinen niet verwonderd. Over den weg, door de hoofdpoort, zagen zij vreemde ruiters verschijnen in den roden lichtwalm. Die vooraan reed droeg de tekenen van keizerlijk bevelhebber. Weer klonk schril de stem van den verrader; en anderen echoden hem den heilgroet aan Classicus na, aan bondgenoten en vrienden...
De Gallise aanvoerder hield zijn ros in en sprak. Doch het was niet anders dan de eed dien de legionaren aan het Rijk der Galliërs moesten doen. Een dondering van honderden stemmen antwoordde dat zij trouw zwoeren aan hun nieuwe heersers.
De wil der Goden 7



NU naderden de kohorten van Tutor en Classicus het bevriende leger der Germanen* Zij brachten in luidruchtigen overmoed de tijding dat ook de Romeinse krijgers binnen Keulen en al de legers van boven-Germanië den eed aan Gallië hadden afgelegd; de tribunen waren gedood* Wat bleef er nu nog over van de macht der vreemdelingen 1
Toen* op een morgen, kwamen boden uit Vetera Castra tot Civilis, smekend om behoud van 't leven der bezetting* Gebrek teisterde hen: zij hadden last vee en paarden geslacht; kruiden, groejend tussen de stenen, uitgerukt tot voedsel* Zij wilden den eed doen aan het Gallise Rijk* Zij lagen vóór hem geknield, de armen strekkend, roepend om genade, om leven.**
Civilis hief de hand op en beloofde hun een vrijen aftocht. Maar aan Classicus zond hij bericht dat het plunderen der oude legerplaats aan zijn Germanen toekwam, daar zij hier maandenlang hun leven hadden gewaagd in de verschrikkelijkste gevaren. En hij beval dat wachttroepen de boden van Vetera zouden teruggeleiden, geld, goederen, legerstaven in bezit nemen* Hij voelde een afkeer van de snoevende



roemzucht der Gallise aanvoerders, al had hij den opstand der zuidelijke volken gewenst ter beveiliging van eigen oorlog. Moest hij verheugd zijn omdat een laffe overloper den moedigen Vocula vermoord had? Omdat muitende Romeinen den eed hadden gedaan aan 't nog ongeboren Gallise Rijk? Omdat machteloze legaten in gevangenschap lagen geboeid? Wat hadden Classicus en Tutor hier in 't noorden te doen! Waarom trokken zij niet zuidwaarts, zetten zij niet heel Gallië in brand van oorlog tegen Rome,,.
Uit Keulen kwam Thankmar met den jongen Berulf. Civilis wilde zijn zoon weer bij zich hebben, nu de laatste en oudste sterkte van den vijand gevallen was. Doch toen de zanger verhaalde wat hij, rijdend langs Vetera, had gezien, was Civilis woedend. De vermoeide Romeinen waren de poort uitgetrokken; maar bij den vijfden mijlsteen verrezen uit het struikgewas langs den heirweg benden over-Rijnse Germanen en vielen hen aan. De moedigsten, in wanhopig verweer, sneuvelden onder de barbaarse speren en knotsen; op de velden en tussen 't geboomte werden vluchtenden neergeslagen. En de achterhoede, ijlings ge-



keerd, was teruggedreven in de hoge vlammen van het geplunderde kamp; de laatste Romeinse krijgers verstikten in rook en vuur.
Maar Civilis moest zijn toorn wel bedwingen. Als hij die woestelingen strafte konden ook tegen hem hun volken opstaan.. En niet zij hadden beloofd de bezetting van Vetera te sparen! Zij hadden volbracht wat zijn diepste verlangen was geweest: de laatste Romeinen in Germanië uitgeroeid! Nu was hij weer vrij van zijn gelofte, naar oude zede van zijn stamvolk uit de bergen voor de goden en voor zich-zelf gedaan, om haren en baard te laten groejen tot de vijand geheel vernietigd was...
Terwijl Berulf toezag sneed de oude Thankmar de lange rosse haren en de woeste baard van Civilis.
Den volgenden dag kwam een bode van Classicus met den trotsen eis dat ook de Germaanse volken den eed zouden afleggen aan het Gallise Rijk. Maar Civilis gaf een weigerend antwoord. En hij lachte grimmig bij de gedachte: zijn Bataven-eiland deel van een rijk dat nog enkel bestond in de pralende woorden van eerzuchtige aanvoerders!... De Galliërs waren goed als hulp



in den strijd tegen 't Imperium... Leefden hun landen eenmaal vrij van de heerschappij der Romeinen, dan zou alleen langs den Oceaan het gebied der Bataven aan te vallen zijn; en de kust was licht te verdedigen... Diep in *t binnenland van wouden en bergen woonden de ontelbare Germanen, een eeuwen-durende kracht van volken, ook tegen de Galliërs bestand als 't een strijd zou worden met hen om de heerschappijl
HIJ zond Thankmar met Berulf naar de hoeve op 't Bataven-eiland, om aan de vrouwen 't bericht te brengen der volkomen zegepraal. Zelf reed hij zuidwaarts: hij wilde schepen doen beladen met kostbare buit en gevangenen, als geschenken voor de wijze Valadis wier door goden gerichte blik al de overwinningen der Germanen had voorzien.
Toen de schepen langzaam waren weggevaren, den stroom der Lippe op, begaf Civilis zich met aanvoerders van overRijnse stammen naar de tent van Classicus ter beraadslaging. Daar vernamen zij dat de legioenen en hulptroepen die in 't kamp van Neuss den eed aan het Gallise Rijk



hadden gedaan door Classicus zuidwaarts waren gezonden, naar Trier, en hoe langs heel den Rijn, van het laagland tot de Alpen, de Romeinse winterlegers brandden. Doch wat moest het lot van Keulen zijn? De stad der ontrouwe Ubiërs lag daar als een rijke prooi voor de rebellen! Civilis Weifelde: want de roem van vergevensgezinde zachtmoedigheid kon voordeel brengen aan wie een nieuwe heerschappij wilde vestigen,,. En hij was dankbaar voor de Zorg waarmee zijn zoon binnen Keulen geherbergd was. Maar de aanvoerders der over-Rijnse volken, die de stad benijdden om haar rijkdom en groei, eisten dat haar poorten voor alle Germanen open zouden staan of dat zij verwoest en haar Ubise bevolking verstrooid zou worden... Jarenlang hadden de Romeinen binnen die muren hun sterke legioenen gelegerd als bewakers der slavernij. De Ubiërs moesten wetten en godendienst van hun vaderen weer volgen en breken met de weke genoegens, waardoor de vreemdelingen nog sterker dan door wapenen de overwonnenen bedwongen! Ook wilde dieren vergaten hun moed als zij gekooid werden... Alle Romeinen binnen Keulen moesten worden gedood, hun



rijkdommen verdeeld! Dan* zoals het voorgeslacht* zouden de Germanen weer beide oevers van den Rijn bewonen! Lichten leven gaf de natuur aan alle mensen; voor moedige mannen lagen de landen der wereld open* * *
Gezanten der Agrippinensen betoogden echter dat het veiliger ware de muren te versterken dan te slopen. Wie verzekerde dat niet weldra een vloed van Romeinse krijgers uit het zuiden kon naderen! En Romeinen doden in hun stad? Daar leefde er geen enkele meer! Die waren gevallen in den oorlog of gevlucht naar eigen haardsteden; anderen er sinds lang gevestigd en door huwelijk aan de Ubiërs verwant, zelf Ubiërs geworden: hun vaderland was hier! Konden zij dan hun verwanten doden?
En de gezanten beloofden tolgelden en handeïslasten af te schaffen: onbewaakt zouden de Germanen den Rijn mogen overgaan, doch alleen des daags en zonder wapenen. Als Civilis en de Valadis uitspraak hadden gedaan wilden de Ubiërs tegenover hen dit nieuwe verbond bekrachtigen...
TERWIJL Keulse afgezanten, voorzien van rijke geschenken, scheep gingen



naar het dal der Lippe, vernam Civilis tijdingen over de zuidwaarts weggezonden Romeinen. Velen waren angstig geweest bij de herinnering aan den verraderlijken moord buiten Vetera Castra: want ook zij konden uit hinderlaag overvallen worden... Zij wantrouwden hun oude vijanden die zij tot meesters over leven en dood hadden verkozen. Sommigen droegen heimelijk geld en kostbaarheden mee; anderen waren gewapend met speren. Zij zagen de beeldzuilen hunner Imperatoren omgeworpen, hun eigen veldtekens vertrapt, doch die der Galliërs stralend in 't zonlicht. En bij hen voegde zich een ander legioen, uit 't kamp van Bonn. In langen somber-zwijgenden stoet sleepten zij zich voort. Van de akkers en uit de hutten liep het Gallise volk te hoop langs den heirweg; naar de verslagen vijanden, wier naam alleen hen vroeger deed sidderen, jouwden zij hun scheldwoorden onder tergend hoongelach.
En met verachting dacht Civilis: laf is het domme gepeupel overal... Deze Gallise boeren tonen hun moed in beschimping van weerloze vijanden,... de woeste barbaren die de gevangenen naar de Valadis brachten hebben den aanvoerder, eer hij



zijn slavernij ondergaan kon, doodgeslagen, ,, .waartoe? Het was enkel zinneloze wraak!
Ook zelf wilde hij de wijze zieneres raadplegen. Hij reed de paden door het gebergte en bereikte haar eenzamen toren nog vóór de gezanten der Ubiërs.
„Ik ken het doel van je komst. Chlodio," sprak de goddelijke Vala. ,/t Is goed dat wij kunnen spreken eer de Keulse Ubiërs hier zijn... Zeg mij je eigen mening over het lot van hun stad!"
Hij vertelde haar wat hij had betoogd in de beraadslaging met Classicus en de overRijnse aanvoerders. Het gerimpeld hoofd op-en-neer bewegend hernam de Valadis:
„Ja, Keulen moet gespaard blijven, haar muren en poorten moeten versterkt worden, niet gesloopt! Weet je, Chlodio, dat sterke legioenen uit Italië naderen? De oorlog is niet ten einde,... de zwaarste strijd volgt nog! Ik zie in de avonden de wolken bloedrood, ginds waar het eiland van de Bataven ligt achter de bergen; en vlammende zwaarden kruisen elkaar. Laten de Germanen uit de wouden niet weigeren het verbond met de Ubiërs! Dit zal ook mijn raad zijn, Chlodio."
„De oorlog is niet ten einde!" herhaalde



Civilis zwaar en langzaam, „Maat hoe zal eens het einde zijn?"
De wijze vrouw zag in de hout-vlammen die haar verwarmden tegen de kilte van den voorjaarsavond. Eindelijk sprak zij:
„De goden zwijgen, Chlodio 1 De sterren zijn avond aan avond verduisterd; de maan is omsluierd door nevelen. Misschien kennen zelfs de goden het einde niet..."
Toen hief zij het grijze hoofd op en zag hem in het ene grote oog:
„Maar ik weet dat je het einde niet vreest, hoe het ook zijn moet! Het hart van Civilis is sterk en zijn dorst naar vrijheid grenzenloos."
De Bataaf lachte; zijn rechter-arm maakte een wijd gebaar.
„Br vrees niet,... geen enkel einde!" zei hij fors. „En ik weet, wijze Valadis, dat de zwaarste strijd nog volgt."
Hij nam afscheid en reed terug naar de heuvel-sterkte der Bataven, om er de komst der Keulse afgezanten te wachten. En toen zij gekomen waren met het antwoord der Valadis en ook hij zijn uitspraak had gedaan, werd het verdrag tussen Germanen en Ubiërs met geweldigen aanroep van de goden en plechtigen handslag gesloten. Ci-



vilis beloofde vrouw en zuster. Classicus zijn dochter, als gijzelaressen binnen Keulen te doen wonen.
HIJ liet de vrouwen uit zijn hofstede ontbieden naar de Bataven-stad; Thankmar moest op 't eiland blijven om over den jongen Berulf te waken en toezicht te houden op den arbeid der oude lieden die akker- en tuinbouw verzorgden.
Zelf geleidde hij vrouw Ewa en zijn zuster, met Verax en Claudius Victor, zoons van die zuster, naar Keulen. In Ewas ogen welden tranen bij het zien van de nauwe straten en hoge steen-muren.
„Het lijkt gevangenschap," fluisterde zij, Civilis omhelzend bij het afscheid. „Maar als 't nodig is voor den oorlog zal ik mijn lot geduldig dragen."
En toen Verax zijn moeder verzekerde dat zij er veilig zou zijn nu de Agrippinensen tot de Germaanse volken waren teruggekeerd en Victor vertroostend zei dat weldra de oorlog zou zijn geëindigd, wendde Civilis het hoofd af.
In de landen der Germanen was geen sterkte meer onder Romeins bedwang. Doch



Civilis wilde nu naar 't westen, om nog weifelende Gallise stammen over te halen tot den opstand of, bij verzet, te bestrijden.
Benoorden Keulen, op de lage heuvelen van den Rijn-oever, verzamelde hij zijn troepen. Den avond vóór zijn vertrek gast zijnde van een voornaam Ubiër, ontmoette hij diens vrouw, Claudia Sacrata, en werd door haar rondgeleid in het landhuis, dat gebouwd en ingericht was naar de wijze der Romeinse villa's die Civilis zich uit Italië herinnerde. Zij scheen op die uitheemse weelde zeer trots te zijn; zij wees hem de kunstige mozaieken van den vloer, de beschildering der wanden, het ruime atrium, de tuinen met voorjaarsplanten en bloesemende vruchtbomen. Een wonder van de goden noemde zij het, dat dit alles gespaard was gebleven in den oorlog, daar toch zovele Germaanse en Romeinse benden ginds over den heirweg waren getrokken. Verder naar 't noorden lagen akkers en boomgaarden verwoest, hofsteden in puin en as... Eindelijk bracht zij haar gast naar een stenen bank in het peristylium, waar zij zaten op een zacht tapijt. Claudia begon zich te beklagen over haar man die bijna al zijn dagen binnen de stadsmuren



doorbracht en niet hield van het landelijk verblijf. Ook nu weer. vóór den nacht, zou hij daarheen rijden... Zijn gedachten waren vol van bestuurszaken, niet van haar!
Zij zag Civilis aan. Hij bemerkte wel dat zij niet van zuiver Germaans bloed was; haar ogen waren blauw, haar lokken en wenkbrauwen zwart, haar huid was donker. En hij besefte, als een vreemde verre gewaarwording, wat die vrouw van hem verlangde, nu zij hier alleen zaten en hij, als hij wilde, den helen nacht blijven kon. Zó had hij er in Rome wel meer ontmoet... Maar hij zweeg nors en wendde het oog af, vrezend dat zijn felheid haar beledigen zou.
Claudia's stem vleide:
„Het treft zo wonderlijk dat wij denzelfden naam dragen. Ik werd geboren in het jaar dat Claudius Keizer werd..."
„Toen was flc met zijn legers in Brittannië, onder den veldheer Vespasianus,... ik kreeg het burgerrecht en verloor mijn ouden Bataafsen naam!" zei Civilis smalend.
„Maar je moed en kracht zijn gebleven!" hernam zij met een glimlach. En haar hand op de zijne leggend: „Waarom, vorst der Bataven, kunnen Germanen en Romeinen niet in vrede leven? Hoe machtig is het Imperi-



um! Hoe veel grootse werken hebben de mannen uit het zuiden volbracht totaan hun verste grenzen! Schonken zij geen zegeningen aan de volken die zij wel overwonnen maar daarna tot bondgenoten en vrienden maakten?. .."
Doch hij rukte zijn hand weg en stond op.
„Wie heeft u op mij afgezonden met die vleierijen* vrouwe Claudia?" vroeg hij met een spotgrijns. „Gij kent de Romeinse huichelarij niet zoals mijn volk en ik die kennen! Besteed uw schone woorden aan anderen**** mij kent gij niet. Het is mijn tijd: ik moet naar het leger; aan 't eind van den nacht trekken wij verder... Maar voor uw gastvrijheid ben ik u dankbaar*" voegde hij er met een buiging van het hoofd aan toe* zoals hij die van de Romeinen had geleerd.
Claudia Sacrata zweeg; haar ogen schenen donkerder nu zij toornig tot hem opzag* Zij voelde dat haar bekoring niets vermocht tegen den sterken wil van den beruchten Bataven-Koning* Een dommen koppigen barbaar vond zij hem**.
Civilis ademde diep de zuivere geuren van den lente-avond* En hij was verheugd toen hij weer in zijn legerplaats liep, tussen de tenten waar de wilde krijgers rustten.



In den dageraad waren de Germanen al naar 't westen op weg. Doch omstreeks den middag vernam Civilis van verkenners dat zijn oude tegenstander Claudius Labeo met haastig saamgeroepen benden van Betasiërs, Tongeren en Nerviërs de stenen brug over de Maas bezet had, nabij de uitmonding van een kleine rivier.
Een etmaal daarna zag hij in een brede vallei de bogen der brug en de schittering van speerpunten en zwaarden. En zonder dralen vielen zijn troepen de Galliërs aan, maar zij konden niet doordringen tot het bruggehoofd. Toen beval hij zijn Batavenruiters den ondiepen stroom te doorwaden en den vijand aan te vallen in den rug.
Hij zag hen naderen in stuivenden ren aan den anderen oever. Hun luide kreten klonken over het dal; zij zwaaiden hun speren en bogen dreigend naar de Galliërs die van de brug in verwarring begonnen terug te dringen. En Civilis, zijn bevelhebbers en oud-gediende ruiters verlatend, reed plotseling de smalle brug op, waar Tongerse strijders in verbazing naar hem staarden en hun zwaarden niet durfden opheffen.
Trots en statig op zijn strijdros riep hij met daverende stem:



„Wij zijn den oorlog niet begonnen om Bataven of Trierenaars over de volken te laten heersen, 't Zou een dwaze overmoed «ijn ! Kom tot ons verbond en ik kom tot jullie als aanvoerder of als gewoon soldaat, al naar je wilt!"
De honderden Tongerse krijgers begroetten hem juichend: „Civilis! Civilis is onze aanvoerder!" Zij staken de zwaarden in de schede, roepend dat heel hun volk het verbond van den opstand tegen Rome koos. En aan den overkant golfde het gejubel verder; al de scharen van Betasiërs en Nerviërs hepen zingend de Bataafse ruiters tegemoet.
Toen Civilis dien avond, aan den heuvelrand staande, de duizenden wachtvuren zag gloejen over de donkere vlakte langs den stroom, wist hij zich aanvoerder van een geweldig leger van Germanen en Galliërs; en met vreugdevolle verwachting dacht hij aan de komst van de gehate Romeinen uit het zuiden, aan de heerlijke wilde wraak van zijn laatsten strijd.
Doch Labeo, was de verrader Labeo niet gevangen?



VIERDE HOOFDSTUK
CLAUDIUS Labeo blijkt ontkomen te zijn door laffe vlucht. En terwijl Civilis zijn vijand vervolgt door westerlijker wouden bereikt hem een bericht over Julius Sabinus die de gedenkstenen van het Romeinse verbond heeft laten omver-werpen en zich als Caesar begroeten. Met een grote ongeordende menigte van zijn volkstam is hij binnengevallen in 't naburig land van Romeinsgezinde Galliërs. Maar zijn horden zwerven nu verslagen rond; hij-zelf is gevlucht, wellicht omgekomen in een brandende hoeve. En daar over de Gallise gewesten het gerucht gaat dat sterke legioenen uit Italië naderen, Zullen de opperhoofden der volken in de stad der Remen bijeenkomen ter beraad-
De wil der Goden 8



slaging over vrijheidsoorlog of onderworpen vrede.
Binnen de muren van Reims, te midden van den wijden kring der afgezanten toornt de jeugdige Tullius Valentinus, uit het land Van Trier, tegen het overgrote en overmachtige Rijk der Romeinen dat die grootheid en macht heeft misbruikt om talloze volken in slavernij te brengen. Hij ruit op tot den oorlog* daar de tijd van bevrijding is gekomen*
En velen, vooral jongeren, juichen hem toe* slaan hun zwaarden tegen elkaar*
Dan galmt luid een stem, vragend wie de bevelhebber zal zijn als er oorlog komt,.. waar het recht zal worden gesproken! Een ander wil weten waar zij den zetel van het nieuwe Caesaren-rijk zullen vestigen wanneer Gallië overwonnen heeft!...
Zij schreeuwen verward dooreen, roemend met brallende woorden op bondgenootschappen, op rijkdommen, op kracht, op oudheid van oorsprong. Doch vele grijze hoofden schudden, en de vroedsten fluisteren elkaar in dat nu reeds de twedracht tiert, nog eer de strijd begonnen is.
Julius Auspex, een der aanzienlijksten uit het land der Remen, verheft zich en



spreekt over de kracht van 't Romeinse volk* over de zegeningen van den vrede: hoe de oorlog zelfs door lafaards begonnen kan worden maar de gevaren na-blijven voor de moedigsten! En immers dreigen reeds de legioenen hen te overvallen!*.. Want er zijn tijdingen gekomen dat Licimus Mucianus* veldheer van Keizer Vespasianus, Rome streng bedwongen heeft; dat Petilius Cerialis, gevolgd door Domitianus, 's Keizers zoon, met zeven legers naar Gallië en Germanië in aantocht is! Vier legioenen trekken uit Italië over de Alpenpassen; twe uit Spanje de Pyreneën langs; één is er uit Brittannië ontboden!.**
De opperhoofden der volken van 't zuiden en 't oosten roepen hun instemming, betuigen hun eerbied voor 't Romeins Imperium. Jongere afgezanten bedenken zich nu, in bedwang gehouden door de vrees voor gevaren. Wel prijzen zij den moed van Valentinus, maar zij verkiezen toch den raad te volgen van Auspex en hebben het heden lief boven een angstwekkende en onzekere toekomst. Zij raden de Trierenaars tot het neerleggen der wapenen, in naam van Gallië... Zij zullen voor hen spreken: zeker kan er genade zijn na het berouw!



Doch Valentinus blijft onwrikbaar in zijn opstandigen strijdlust. Teruggekeerd binnen Trier verzwijgt hij voor zijn volk den trouw der anderen aan Rome. Hij trekt het land door, de bewoners der hofsteden en gehuchten toesprekend met opwindende woorden van verzet tegen de vreemde verdrukkers.
En nogmaals weergekomen in zijn stad vindt hij daar alles in verwarring. Classicus troont werkeloos, alsof hij oppermachtig Caesar is; Tutor heeft verzuimd den bovenRijn te verdedigen, de Alpenwegen te bezetten. Een der legioenen heeft reeds de grote bocht bereikt waar de stroom recht naar 't noorden stuwt; Romeinse hulpkohorten dalen van de pas-hoogten; de verraderlijke Bataaf Briganticus voert geoefende ruiters aan. Wel heeft Tutor emge benden van naburige stammen en van veteranen uit de overgelopen legioenen van Neuss en Bonn verzameld; maar horend van de nadering der Romeinse legers hebben de legionaren opnieuw den eed aan Vespasianus gedaan. Tutor vernielt de brug over de Nava, verschanst zich met zijn Trierenaars achter de muren van Bingen. En toch is hij daar verslagen door Romeinse



kohorten die een wad hebben gevonden. Het ontmoedigd Triers gepeupel werpt de wapenen weg, verspreidt zich over de velden; aanvoerders vluchten binnen Romeinsgezinde steden, huichelend dat zij nooit aan den oorlog hebben deelgenomen.. .
In de woede zijner teleurstelling laat Valentinus de geboeide legaten vermoorden: nu de hoop op genade toch vervlogen moet zijn, kan de strijd des te feller worden!
NOG zwerft Civilis met troepen van zijn Bataven door de wildernissen der Belgise landen, vergeefs jagend om Labeo te vangen en zijn macht te vernietigen. Berichten dringen daar tot hem door over de ijdele bijeenkomst binnen Reims, over de gebeurtenissen rondom Trier en de nederlaag van Tutor. Zijn lippen bijten pijnlijk opeen; de glans van het grote oog versombert. Nu, weer onder den hogen zonnegloed en de korte schemernachten van den midzomer, denkt hij aan den eed der verbondenen in het heilige woud nabij den Rijnmond. Wat heeft hij gewonnen na een ja4r van strijd?... Zegevierend is hij gebleven over verzwakte muitende legioenen



en machteloze legaten. Maar nu gromt van verre het onheil uit zuiden en westen: een ontzaglijke vloed van naderende legerscharen, onder ervaren bevelhebbers. Zal hij met zijn onstuimige Germanen kunnen weerstaan?... Hevig vlamt door zijn teleurstelling de toorn over zijn zusterszoon Julius Briganticus die de Romeinse ruiterij aanvoert. Als de oorlog verloren wordt, wat moet er dan komen van vrouw en zuster? Zullen zij veilig zijn achter de muren van Keulen, bij de Romeins-getemde Ubiërs...
Hij zendt snelle boden naar Classicus: alle verspreide scharen moeten verenigd worden; naar Valentinus opdat hij geen beslissenden veldslag zal wagen.
Doch Civilis beseft wel hoe van de Gallise volken niets meer te verwachten is en de Germanen alléén zullen blijven in den uitersten strijd voor de vrijheid...
PETILIUS Cerialis reed noordwaarts, door de vlakte tussen den Rijn en het Vogeserwoud. Rondziende over de vruchtbare velden, naar de verre blauwe bergen aan ooster- en westerkim, overwoog hij



wat deze nieuwe oorlog zou brengen, in een onbekend land van barbaren. Want deze streken kende hij niet. Maar het geluk was hem altijd gunstig gebleven, ondanks zijn roekeloosheid waar vrienden en vijanden hem vaak om hadden bespot: talloze malen, in Brittannië en Syrië, m Italië zelf, had doodsgevaar hem bedreigd,... en nog leefde hij en aanvaardde het leven zonder aan een einde te denken. Waarom zouden de goden hem ook hier niet helpen, in den strijd tegen deze noordse barbaren, onnadenkende onervaren rebellen... Zouden hun woonoorden zó woest en onherbergzaam zijn, als de verhalen der oude krijgers zeiden: in den herfst donker van nevels, in den winter overgierd van ijzige stormen, overstroomd van grauwe vloeden, ontoegankelijk door zware wouden en verraderlijke moerassen?... Drusus had immers den Germaansen Oceaan met zijn legioenen bereikt, met vloten bevaren! Bijna was de verre Elbe-stroom de grens geworden van het Imperium...
Cerialis mijmerde, weg van den oorlog, over andere avonturen die zijn dagen en nachten konden veraangenamen. Vrouwen leefden er overal; en lang zouden de winter¬



nachten zijn. daarginds aan het geheimzinnige einde der landen, anders weer dan in Syrië... Wat zou Germanië brengen?
Doch eerst de strijd 1 Hij wilde niet den vijand afwachten, enkel zich verdedigen. Zelf zou hij den aanval beginnen 1
In de legerplaats buiten de poorten van Mainz, toegejuicht door Gallise hulp-kohorten en inwoners, sprak hij zijn Romeinse krijgers toe. Hij behoefde niet zijn woorden te zoeken; vanzelf welden zij op tot golvende volzinnen en forsen klank. En hij behoefde geen strijdlust en moed te spelen, want hij verlangde naar de bewogenheid van veldslagen en tochten door onbekende streken; hij was moedig door zijn onbezorgd vertrouwen op de onzichtbare machten die hij, uit gewoonte, goden bleef noemen. En moed en strijdlust wekte hij in zijn krijgers die hem bewonderden om zijn achteloze kalmte.
De nieuwe lichtingen van Galliërs zond hij terug naar hun haardsteden. En dit waren de woorden die zijn boodschappers aan hun kohorten bekend maakten: „Het Imperium heeft genoeg kracht in zijn legioenen. De bondgenoten mogen terugkeren tot den arbeid van vrede, in even grote



veiligheid als ware de oorlog geëindigd; want nu hebben Romeinen de leiding genomen V*
Ceriahs begreep dat de onderwerping der Galliërs hiermee voltooid was. De terugkomst der jonge mannen in hun dorpen zou de opbrengst der schattingen verlichten en door 't versmaad-zien van hun hulp zouden zij des te gehoorzamer zijn*
Toen ontbood hij de legioenen die lagen bij Metz, om hen in 't dal der Moezel te verenigen met de troepen van Mainz en met die hij zelf had begeleid. Langs de kortste Wegen over 't gebergte bereikte hij in drie dag-marsen een dorp* waar Valentinus, tussen de rode steilten en de rivier, zich met zijn Trierenaars verschanst had achter grachten en steenwallen*
Van een heuveltop overzag Cerialis snel de ligging. In zijn glimlach was verachting en spot. Zonder dralen het hij 't voetvolk aanstormen, de ruiterij de hoogten bestijgen onder een pijlenregen van den vijand. Langs zachter hellingen van een omweg daalden de ruiters, renden de Trierenaars in den rug, doorbraken hun gelederen als een wrakken muur. En een woedend angstgehuil scheurde op uit de stuiptrekkende



lichamen. Maar van de voorname Belgen werden er velen gegrepen en met vreugde zag Ceriahs ook den aanvoerder Valentinus onder de gevangenen. Jong en uitdagend, sloeg Valentinus de ogen niet neer voor den rustig-verzekerden blik van den Romein.
DEN volgenden dag stonden de Romeinse krijgers binnen Trier. En tot Petilius Cerialis riepen zij dat dit de vaderstad was van Classicus en Tutor, van de schelmen die de legioenen vernietigd hadden I Was Cremona niet, omdat het één enkelen nacht de overwinnaars had weerstaan, van Italië's bodem verdelgd? Hier, aan de grens van Germanië, stond ongerept een stad die praalde met de buit der legers, met den moord op hun aanvoerders! 't Geroofde kon worden teruggegeven aan de schatkist,... de krijgers zouden tevreden zijn met den brand en de verwoesting der oproerige kolonie, tot vergelding van zovele geteisterde legerkampen!...
Cerialis stond even in gepeins: het zou een domheid zijn, reeds aan 't begin van den oorlog zijn naam te besmeuren met



de wrede losbandigheid van zijn krijgsvolk.. . Hij dacht ook aan de ellende van al die gezinnen die zouden moeten lijden om de ijdelheid van enkele opruiers; aan 't verlies der bouwwerken en kostbaarheden die toch alle door Romeinse handen waren gemaakt...
En met bedarende woorden sprak hij, glimlachend en hoofdschuddend als tot onstuimige kinderen, zijn krijgers toe. De Romeinen waren geen verdelgende barbaren, maar opbouwende dragers van een schoon voorbeeld voor andere volken. Was in Rome zelf al niet genoeg verwoest? Hadden de goden niet hun toorn getoond over den burgeroorlog en zijn branden en moorden? De goden eisten strijd tegen oproerige horden en eerzuchtige aanvoerders, niet tegen weerloze vrouwen en kinderen, tempels en woningen! En luid klonk zijn stem:
„Bedenk dat gij moedige Romeinen zijt, geen dolle barbaren!"
„Ceriahs! Heil Cerialis!" joelde het uit de honderden kelen onder de lichte zomerwolken. Doch tegelijk, plotseling, werd hun aandacht gericht op de binnen-trekkende legioenen uit Metz die, beschaamd over



faun muiterij bij Neuss en Bonn, met ter aarde geslagen blik hun tenten opzochten en zich niet meer durfden vertonen. In verwonderd zwijgen stonden de overwinnaars van Trier toe te zien* Weer sprak de veldheer verzachtend: „Door het noodlot is de twedracht gewekt onder soldaten en aanvoerders en is 't bedrog van vijanden gesticht. Ik beschouw dezen dag als den eersten van uw krijgsdienst en eed. Noch de Keizer, noch ik, zal denken aan het verleden."
En hun veroorlovend te legeren in eenzelfde kamp met de anderen, verbood hij elk verwijt over de muiterij en de nederlaag van voorheen.
NU wilde Ceriahs nog de Galliërs vernederen, hen doen beseffen de trotse grootmoedigheid van het Romeinse volk, hun wijzen op Rome's verheven vredeswerken, al wist hij wel hoe de overwonnenen geleden hadden onder het geweld der overwinnaars. Doch daarover zou hij zwijgen...
Hij ontbood de aanzienlijksten der Trierenaars en Lingonen op den binnenhof van



Classicus' vorstelijke woning. En toen zij, angstig gespannen, vóór hem zaten in halven kring, rees hij op en sprak langzaam met gedempte stem:
„Vergeeft mij als ik niet welsprekend ben! Maar met de wapenen, als krijgsman, hoop ik den moed van een Romein genoeg te hebben bewezen. Gij echter houdt van woorden en beoordeelt goed en kwaad niet naar hun aard, doch naar de stemmen der opruiers. Daarom wil ik u iets zeggen dat, nu de oorlog geëindigd is, voor u belangrijker is om te horen dan voor mij om te zeggen.
„In uw Gallise landen zijn de Romeinse aanvoerders en veldheren niet uit hebzucht gekomen, doch op het smeken van uw voorvaderen die, tot den ondergang toe, moe waren van inheemse twedracht. Wij hebben den Rijn niet als grens gesteld om Italië te beschermen, maar opdat geen andere Ariovistus zich meester zou maken van de heerschappij over de Gallise landen.
„Meent gij soms dat Civilis en zijn Bataven, en de over-Rijnse stammen, meer van u houden dan hun voorouders van de uwe?... Dezelfde oorzaken zullen altijd weer de Germanen Gallië binnendrijven:



begerigheid, wispelturige trek naar andere woonplaatsen! Zij zullen verlaten hun moerassen en wildernissen, om dezen vruchtbaar-rijken grond en u-zelven te bemachtigen. Als voorwendsels misbruiken zij Vrijheid en andere fraje woorden... Dat doet ieder die streeft naar slavernij voor anderen en naar heerschappij voor zich-zelven.
„Altijd leed Gallië onder tyrannie en oorlogen, totdat gij u schiktet naar onze wetten. Hoe vaak ook door u getergd, wij hebben, als overwinnaars, alleen dit van u geëist waarmee wij den Vrede konden beschermen. Onder de volken is geen rust Zonder wapenen, geen wapenen zonder betaling, geen betaling zonder belastingen! Al het overige hebben wij gemeenschappelijk: gij hebt onze legioenen aangevoerd; gij hebt deze en andere wingewesten bestuurd. Niets is voor u gesloten! Van goede vorsten hebt gij evenveel als wij genoten, al woont gij in verre streken; de wrede gaven alleen aan de naasten last. Overdaad en hebzucht van heersers moeten wij verdragen als onvruchtbaarheid of zware onweersbuien en andere natuurrampen... Zolang er mensen leven, zullen er ondeugden zijn; maar ook deze duren niet eeuwig en worden



goedgemaakt door de komst van het betere.
„Misschien hoopt gij onder Tutor en Classicus op een zachter regering of op minder schattingen voor de legers die u moeten beschermen tegen Germanen en Britten. Want — de goden mogen 't verhoeden! — wanneer de Romeinen verjaagd werden, alle volken zouden tegen elkaar losbreken in oorlogen! Door voorspoed en krijgstucht van achthonderd jaren is deze geweldige eenheid gegroeid, die niet gesloopt kan worden zonder de slopers zeiven te vermorzelen... Maar in 't grootste gevaar zijt gij die goud en rijkdommen bezit, de eerste oorzaken van oorlogen. Daarom, bemint en eert den Vrede en de Stad die wij, overwonnenen en overwinnaars, met gelijk recht de onze noemen! Uw eigen en ons noodlot leren u, niet een opstand die ondergang brengt te verkiezen boven een veilige gehoorzaamheid."
Toen Cerialis zweeg gonsde een gemompel van goedkeuring tussen de vier zuilengangen. Met een zucht van ontspanning richtten velen de borst weer op, want zij hadden zware straffen verwacht.
Enkele dagen later bracht een bode een brief van Civilis en Classicus. Verachtend



haalde Cerialis de schouders op, toen hij hun dwaze leugens gelezen had. Zij wisten dat Keizer Vespasianus dood was, hoewel de tijding verborgen werd gehouden!... Rome en Italië waren verteerd door inheemsen oorlog,.** Mucianus en Domitianus waren ijdele namen zonder kracht! Mocht Ceriahs de heerschappij over de Gallise landen voor zich begeren, dan zouden zij tevreden zijn met de grenzen van hun eigen gewesten* Maar als hij den strijd verkoos, 't was hun ook goed!
Cerialis zond aan de rebellen geen antwoord, maar den bode met het geschrift naar Domitianus die nog in 't zuiden toefde.
Nu echter spoorden zijn bevelhebbers hem aan tot den strijd, daar de vijanden in verspreide troepen naderden: het zou lichter zijn hen afzonderlijk te verslaan, eer zij zich verenigd hadden!..» Ceriahs het het kamp versterken met gracht en p aalmuur; maar overigens zocht hij verstrojing in gastmalen bij aanzienlijke vrouwen die zich gestreeld voelden door de aanwezigheid van den machtigen Romein en hem op tedere wijze haar dankbaarheid toonden voor het behoud van haar stad, haar rijkdommen en haar eerbaarheid.



LANGS den Rijn en in 't Ardenner bergland legerden, verlangend naar den aanval, de scharen van Civilis, Classicus en Tutor. Er waren vele dagen voorbijgegaan, maar geen antwoord was er gekomen van den Romeinsen veldheer.
Voor de tent van Classicus zaten de bevelhebbers in de vroegte van den zomermorgen te beraadslagen. De Bataven-Koning sprak het eerst:
„Wij moeten afwachten de komst van de over-Rijnse volken. Dat is een vloed van tienduizenden,., .de schrik voor hun ongetemde woestheid zal de Romeinen angstig doen terugwijken! Wat hebben wij nog aan de Galliërs? U kan ik het zeggen, want gij Trierenaars zijt van Germaansen oorsprong. De ij del-pratende Galliërs zijn een prooi voor den overwinnaar! En bovendien, de moedigsten onder hen, de Belgen, weet ik openlijk, of door beloften, aan mijn zijde..
Doch Julius Tutor bewoog de hand afwerend, nog voor Civilis uitgesproken had. Heftig verzette hij zich, betogend dat elk talmen de Romeinse macht zou doen groejen. Van alle kanten trokken de legers samen. En het waren geen ongeoefende
De wil der Goden 9



kinderen, maar ervaren veteranen! De Germanen die Civilis uit wouden en bergen verwachtte, kenden geen gehoorzaamheid en tucht. Onmiddellijk moesten zij aanvallen, nu Ceriahs uit de overblijfselen van 't leger in Germanië alleen over had de legioenen die gebonden waren door den eed aan de Galliërs. En die zouden, met hun aanvoerder, des te roekelozer zijn, daar zij enkele dagen geleden, onverhoopt, de ordeloze bende van Valentinus hadden verslagen. Zij zouden zich opnieuw wagen, en dan niet tegenover zich vinden een onervaren knaap, die meer dacht aan woorden en toespraken dan aan strijd, maar Civilis en Classicus!... En Tutor eindigde met een breed gebaar van beide armen: „Als zij u zien, zullen zij zich herinneren de ontsteltenis, de vlucht, den hongersnood en 't vege leven in gevangenschap... Trierenaars en Lingonen worden niet weerhouden door vriendschap voor Rome! Zodra de schrik geweken is, nemen zij de wapenen weer op!"
Julius Classicus voelde zich gevleid en knikte goedkeurend,
„Zó is het, Tutor!" sprak hij en stond op. „Snel naar 't zuiden! Nu hebben wij



de kans de Romeinse rovers te vernietigen/' Civilis' oog gloeide naar de verte: „En dan?"
Maar daarop rustte het doordringend en met wreden spot op de beide Trierenaars:
„Twe tegen één: gij moet uw zin hebben! Wij zullen gaan."
Van alle kanten, over de hoogvlakte en in de dalen, schalden de krijgshoorns. Een ver gerucht van stemmen en wapenen rees al sterker. Nog vóór den middag waren de wegen vol zingende troepen; lange grauwe stofnevels hingen achter de ruiterdrommen en de^ reeksen traag-rollende vrachtkarren.
In 't midden, tussen den heirweg en de Moezel, trokken Ubiërs en Lingonen op; over de bergen, in 't westen, reden de Bataven; in 't oosten drongen de wilde scharen! van Brukteren en Tenkteren nader.
Tegen 't vallen van den tweden avond wisten de aanvoerders Trier in de nabijheid; en zij bevalen een volkomen stilte.
KORT na middernacht overvielen de eerste barbaren-troepen de Romeinse wachtposten, beklommen den wal van het legerkamp, openden de poort. En een ge-



brul van doodsangst steeg op, versmoorde weer, herhaalde zich krijsend, maar werd overwonnen door 't gejoel der Germaanse Zegezangen die door de duisternis rezen, over de rivier en de slapende stad.
De wachten bij de steenbrug ijlden naar 't huis waar Cerialis rustte na een feestmaal. Maar hij was al gewekt door het verre gerucht van wapenen en de vreemde zangen die dreunden in de stilte van den zomernacht.
Ongewapend, enkel een mantel geworpen over zijn naakte lichaam, verscheen de veldheer, begrauwde de verschrikte centurio's om hun angst, snelde met hen naar de rivier. Maar hij zag de Moezelbrug door den vijand bezet, bespeurde de verwarring van strijd aan den anderen oever. De armen uitstrekkend hield hij vluchtende Romeinen tegen, greep hen vast. zelf zich roekeloos wagend onder de werpschichten. Met enkele moedigste krijgers drong hij den vijand van de brug, bereikte het kamp, zag de legioenen van Neuss en Bonn verstrooid, de veld-adelaars door nog weinigen beschermd. En woedend schreeuwde hij de legionaren toe dat hij geen Flaccus of Vocula was... Waren zij soms nog in 't Gallies verbond



en hadden zij den Romeinsen eed vergeten?
Hij voelde zijn zelfbeheersing wijken. Zijn stem was hees van verachting en toorn:
„Zal 't met mij gaan als met je vermoorde legaten? Dan zal Vespasianus weten dat alle aanvoerders door eigen soldaten of door vijanden zijn gedood! Ga 't hem zeggen,.., neen! loop over naar Civilis en Classicus!... die zijn dichter bij,... en zeg dat je mij verlaten hebt! Maar dan zullen er andere legioenen komen, om mij te wreken en jullie te straffen!'*
Schaamvol besefte hij, nog toorniger te Zijn op eigen zorgeloosheid. Zou die nu eindelijk worden gestraft in een hopeloze nederlaag?... Maar met verbazing hoorde hij de tribunen en praefecten zijn woorden herhalen, zag hij zijn krijgers zich gedwee laten ordenen tot smalle gelederen op de paden van 't kamp, tussen tenten en vrachtwagens. Hij hoorde ook de ruwe ophitsende stemmen van de aanvoerders der rebellen, die onstuimig, onbedwingbaar voortdrongen, al zwaar beladen met roof.
En opeens, van de breder ruimte der heuvelhelling, daalde onder het schemeren



van den dageraad een Italiaans legioen in streng-gesloten slagorde. Het gejoel der barbaren, even zwijgend, sloeg over tot gehuil van schrik. Overvallen in eigen twist bij 't plunderen, weerloos onder hun zware buit, werden zij neergeslagen. En die ontkomen konden, wegwerpend wapenen en geroofde last, vluchtten door het dal en over de bergwegen noordwaarts, in de richting van den Rijn.
Dienzelfden dag werd hun verlaten legerplaats door de Romeinen tot den grond verwoest.
IJ-HET gerucht van de nederlaag en de li li vlucht der barbaren kwam binnen Keulen en vandaar tot Claudia Sacrata in haar landhuis. Bij het vernemen zag zij, sidderend van vreugde, haar wraak in gedachte als volvoerd: niet de Ubiërs en niet de Romeinen zouden in de Agrippijnse kolonie worden uitgeroeid, zoals de weerzinwekkende over-Rijnse stammen hadden geëist; maar al wat daar Germaans was zou moeten verdwijnen uit het leven!
Zij reed snel naar de stad, bezocht de Ubise senatoren die zij trouw aan Rome



wist en nodigde hen naar hare woning tot een geheime bespreking.
In den avond zaten zij daar, bij wijn die fonkelde in zuidelijke glaskelken, en zij werden bekoord door de felle overtuiging van Claudia's woorden en den wonderlijken glans van haar blik. Zij herinnerde hun de onderhandeling met de barbaren, het gevaar dat hun stad had bedreigd, en dan de aanwezigheid van vele Germanen die verspreid in huizen van Ubiërs geherbergd waren. Moesten zij dit vijandig en onbetrouwbaar gebroed nog langer hier dulden? In een enkelen nacht, in een enkel uur konden zij uitgeroeid zijn! En waarom zouden de gijzelaressen gespaard blijven? Waren Civilis en Classicus nog te vrezen? Petilius Cerialis naderde al ter bevrijding!
De mannen, voorzichtiger dan de hartstochtelijke vrouw, schrokken terug voor dit uiterste. Den schijn van het verbond wilden zij niet schenden; doch het leven van Germaanse krijgers en kooplieden te beschermen hadden zij niet beloofd...
Toen Claudia hun meegaandheid bespeurde vroeg zij of de Ubiërs wel dachten aan de kohorte van Chauken en Friezen, die aan de grens van hun gebied lag, in



Tolbiacum.. ♦ Zij waren de oorlogszuchtig ste bende van Civilis' leger, zijn schrikwekkendste versterking! Op nog andere wijze dan in een veldslag kon zij hen voorgoed vernietigen!
In bewondering juichten de voorname mannen van Keulen haar moordplan toe. Den volgenden morgen bracht een bode naar de barbaarse kohorte de uitnodiging tot een vriendschappelijk feestmaal ter ere van het verbond der opstandige Germanen met de Keizerlijke kolonie.
Honderden sterke krijgers zaten, enkele avonden daarna, onder daverend gejoel in een grote houten hal, genietend van kostelijk bereide spijzen en zwaren bedwelmenden zuiderwijn. Diep en zorgeloos was hun slaap dien nacht. En terwijl in het donker kleine vertrouwde groepen van gewapende Ubiërs zich verspreidden door de stad, de huizen binnendrongen waar Germanen te gast waren of woonden, hen overvielen en als honden doodsloegen, ging Claudia Sacrata zelf, met enkele Romeinse centurio's die hun eed aan Tutor berouwden, naar de hal waar de Friezen en Chauken sliepen, het de deuren grendelen, lajende flambouwen door de smalle vensters werpen,



stapels droog en harsrijk hout branden rondom het gebouw.
Een dof gehuil van woedenden schrik, razende kreten, gestommel van een wanhopige menigte rees binnen de gesloten ruimte. Vuurslangen lekten langs het dak, zogen omhoog de rookzuilen uit de vensters. En weldra smoorde het angstgeschrei weg in het loejen der vlammen.
Den volgenden morgen zonden de Ubise bestuurders een renbode naar Cerialis, aanbiedend de uitlevering der gijzelaressen en smekend om hulp, daar zij de wraak van Civilis vreesden na dezen moordnacht. Zij wisten dat de rebellen-aanvoerder op de hoogvlakte van het bergland zijn verstrooide Bataven en over-Rijnse benden verzamelde.
Want een wilde angst dreef Civilis'naar 't noorden. Hij begreep dat zijn vijand niet lang dralen zou met vervolging. Eigen inzicht had hij moeten volgen, niet luisteren naar Classicus en Tutor,. ♦. alleen op eigen krachten moest hij voortaan vertrouwen! In Tolbiacum hoopte hij zijn strijdlustige kohorte van Chauken en Friezen te vinden..
Doch eer hij daar aankwam bereikte hem 't bericht van wat er binnen Keulen gebeurd was. Gastvrij geherbergde Germanen



in sluipmoord omgebracht! En van de wilde krijgers geen enkele ontkomen aan 't verstikkend vuur!
Hij vloekte in machteloze wraakzucht. Dat was de dank der Ubiërs voor het sparen van hun stad! Wel waren zij Romeinen geworden! Even dacht hij aan de vrouw die hij bij Keulen ontmoet had en aan haar listigen blik... Wat konden de verraders nu zijn dierbare onderpanden aandoen?... Hij zou de stad niet kunnen belegeren! Hij wist ook dat Ceriahs met snelle marsen naderde; dat het Brittannies legioen, verenigd met de vloot, de Bataven langs de kust kon aanvallen...
Hij voerde zijn troepen noordwaarts, Keulen voorbij, en versterkte zich bij Vetera Castra, waar de herinnering aan machtige zegepraal hoop op nieuwen oorlogsroem zou geven aan de talloze scharen die hij verwachtte uit de Germaanse wouden.
En terwijl zij weer kwamen van over den Rijn, woeste naar roof en strijd verlangende horden, dragend de houten monster-gestalten uit hun donkere woud-heiligdommen, kwamen er andere, verheugende tijdingen. De legaat van 't Brittannies legioen had den landweg gekozen en daar m 't



zuiden de onderwerping van Nerviërs en Tongeren aanvaard... Doch aan die volken was voor de Germanen geen hulp verloren gegaan! Langs de kust had Brinno met zijn Kanninefaten de Romeinse vloot aangevallen en de meeste schepen vernield of veroverd. Daarna hadden zij benden Nerviërs op de vlucht gejaagd, die als laffe vleiers zich gewapend hadden om voor de Romeinse onderdrukkers te strijden... En Classicus had zich gewroken: bij Neuss versloeg hij een troep ruiters, door Cerialis vooruit gezonden ter verkenning...
Nu verlangde Claudius Civilis heftig naar den laatsten strijd.
CERIALIS' leger was zwaar versterkt door de komst van het Brittannies legioen, van een uit Italië, een uit Spanje. En die duizendtallen krijgers trokken noordwaarts langs den ouden Agrippijnsen heirweg over de golvende hoogvlakte. Onder hun adelaars schreden de legionaren voort, speerdragers, zwaargewapenden met schilden, lederhelmen en zwaarden, sommigen in kostbaarder schubbenpantsers. Achter hen reed de legertros: beladen paarden,



muildieren, door ossen getrokken wagens, stormbokken en logge werptuigen. Hulptroepen van bondgenoten sloten als beschermende achterhoede de mijlenlange reeks. En door de dalen van kleine rivieren reden nog drommen van vlugge beproefde ruiters in zware ijzer-kurassen, met metalen helmen en lange zwaarden.
Na een vijftal dagen vernam Cerialis dat zijn eerste ruiters de Germanen hadden bespeurd achter uitgestrekte moerassen, tussen het verwoeste Vetera en den Rijn. En terwijl zijn leger het kamp bouwde tegen lage oostelijke hellingen, berichtten overlopers hoe Civilis door zijn Bataven een dam had laten werpen dwars in den Rijn, zodat de wateren waren gerezen over nog droge velden en de rebellen nu veilig omringd lagen van bedrieglijke ondiepten en verraderlijke kolken.
Spijtig begreep hij dat een veldslag tegen de Germanen hier niet mogelijk was. Dien eersten dag aanschouwde hij van een heuvel hoe de hoge gestalten der Bataven, wadend of met lichte wapenen overzwemmend, vaak naderden tot dicht bij zijn legerkamp. Zij wierpen schichten, schoten pijlen, tartten hun vijanden met schimpend geroep. Doch



wanneer de Romeinen, zwaarder gewapend, hun rossen in 't water joegen en de lachend deinzende Germanen wilden vervolgen, zonken zij weg in den modder of verdwenen plotseling met de angstig-steigerende dieren m een onvermoede diepte. Het werden ordeloze worstelingen van man tegen man in het troebel opwoeiende water. En des avonds wist niemand hoeveel krijgers er waren omgekomen; ieder dacht dat zijn volk overwonnen had.
's Nachts, na die schermutselingen, woejen de schorre klanken en fef-geslagen dreunen van de Germaanse krijgszangen over de vaal-glinsterende watervlakte naar de Romeinen die enkel antwoordden met toornige dreigementen.
Maar beide aanvoerders zeiven verlangden naar een beslissenden slag; de Romeinse veldheer wilde de schande van zijn nederlagen doen vergeten; de Bataven-vorst besefte dat de overwinning al zwaarder zou worden tegen geoefende legioenen, nu heel Gallië verloren was én zijn grootste kracht bestond uit roekeloos-woeste barbaren.
In het eerste morgen-schemeren stelde Ceriahs zijn slagorde op, de ruiterij en de hulp-kohorten in 't front, de legioenen



daarachter; bij zich hield hij een keurbende tegen onvoorziene gebeurtenissen. Langs de troepen rijdend sprak hij hun toe, herinnerend aan den ouden roem van den Romeinsen naam, aan vroegere en latere overwinningen. .. Voor eeuwig moest nu een trouweloze, laffe en reeds overwonnen vijand worden uitgeroeid! Dit zou geen veldslag, maar een wraaktocht zijn!... Nog kort tevoren, minder talrijk, hadden zij tegen een overmacht van vijanden gestreden en toch de Germanen, de sterksten der barbaren, verstrooid. De overgeblevenen zouden weldra vluchten, met wonden in den rug!...
En hij sprak de legioenen afzonderlijk toe. 't Brittannise roemde hij om zijn overwinningen; een ander daar het Galba Keizer had gemaakt; een derde ging in dezen strijd, voor 't eerst, zijn nieuwe standaarden en nieuwen adelaar wijden... En aan de Germaanse legionaren wees hij, met uitgestrekten arm, hun Rijnoever en het oude legerkamp,, die zij met 't bloed der vijanden moesten heroveren...
Een gejubel van vreugde steeg op; de krijgers, moe van vrede, verlangden naar strijd, of, moe van oorlog, naar vrede.



Men hoopten na den veldslag op beloningen en rust. En als een teken van zware bloedige slachting wezen zij elkaar de hoog langs het blauw van den na-zomer zwevende gieren, die het leger uit het bergland waren gevolgd.
CIVILIS schaarde zijn leger in wigvormige orden; ia 't zuiden de Bataven en Gugernen; noordelijk, tot dicht aan de rivier, de over-Rijnse stammen. En ook hij reed zijn krijgers langs en sprak tot hen, het slagveld zelf als getuige aanroepend van hun kracht:
„Germanen en Bataven, uw voeten staan op de as en de gebeenten der roemrijk overwonnen legioenen! Waar ook heen de Romeinen nu zien, worden zij herinnerd aan gevangenschap, nederlaag en onheilstekenen. Ons verhes bij Trier mag u niét verontrusten... De Germanen werden daar door eigen oveminning belemmerd, toen Zij, de wapenen vergetend, alleen aan buit dachten! Maar later hadden zij enkel voorspoed, de Romeinen alles tegen... Wat het inzicht van een aanvoerder moet overzien, dat heb ik gedaan: hier zijn de overstroomde
schaarde zijn leger in wig-



maar ons bekende velden; ginds vóór u de Rijn en de Germaanse goden onder wier verheven macht wij gaan strijden, gedachtig aan onze vrouwen, onze gezinnen, ons vaderland,,, Deze dag zal roemrijk zijn als de roemrijkste van onze vaderen, of de schandelijkste voor de toekomst!"
De Germanen schreeuwden, sloegen hun schilden, dansten wild in 't rond. En optrekkend naar den vijand wierpen zij keien, stenen kogels en pijlschichten. Doch de Romeinen waagden zich niet in het moeras.
Toen zond Civilis een bevel tot doorgevoerden aanval naar de opperhoofden der over-Rijnse stammen. Ook hij had de grijze roofvogels bespeurd, met verwondering, daar zij zo noordelijk zelden afdwaalden. Op wier lijken aasden zij, op Germanen of Romeinen? Vóór den nacht zou hij het weten... En toch in onrustige spanning lachend, het hoofd voorwaarts richtend over de manen van zijn paard, zag hij de grote gestalten der barbaren in razenden strijdlust opdringen, de ondiepten door. Boven het flonkerend spattende water zwaaiden hun naakte armen de lange speren, troffen van ver de kleine zuiderlingen die wankelden en voorover stortten. Tussen de stralende



groepen der Romeinse helmen en wapenrustingen werden de donkere leegten al groter.
En bijna tegelijkertijd sprong een drom van Brukteren van den dwarsen Rijn-dam, zwom naar de Romeinen, viel de hulpkohorten aan. Civilis zag van verre de verwarring, hoorde het geschreeuw van ontsteltenis. De vijanden weken terug, struikelend over de gevallenen. Er moesten daar talloze doden liggen... Waarom was nu de oude Thankmar niet hier, om de overwinning te bezingen!
Doch plotseling bewogen, verder weg in *t zuid-oosten, de aaneengesloten massa's der legioenen. De standaarden woejen; de adelaars kwamen nader. Brede wolkschaduwen dreven langzaam over de velden van opgeheven zwaarden, die nu dof glansden in het zonloos licht. En onmachtig de wiggen hunner strijdbenden snel te herstellen, stieten de Germaanse strijders, uit het moeras gestegen, ordeloos op de onwrikbare schild-muren der Romeinen. Hun woedend gebrul loeide zo luid boven 't gedreun der wapenen dat, tegen den westenwind in, Civilis het vernam.
Zijn paard steigerde onder den wilden
De wil der Goden 10



druk van zijn kniën. Zijn wijd-open oog gloeide in koortsige onrust over ruimten van land en water. Weer liet hij nieuwe horden barbaren de troebele ondiepten ingaan. Maar uit de reusachtige Romeinse slingertuigen en pijlenwerpers zwierden steenkogels en zware ijzerschichten tot midden in 't moeras; armen sloegen omhoog, grepen in 't wilde; spartelende lichamen zonken weg, stapelden op als dammen tot boven de watervlakte.
En uren duurde de strijd, zonder overwinning of vlucht. In 't westen verscheen nog even een rosse gloed door een scheur van herfstig-donkere wolken.
Toen werd voor Ceriahs een Bataafse overloper gebracht. Minachtend vroeg de veldheer wat die vluchteling wilde. Maar de grote blonde krijgsman, enkel gekleed in een dierenhuid om de romp en dragend een stukgeslagen schild, antwoordde trots:
„Bx ben geen vluchteling,... ik wil de Romeinen helpen. Civilis is een dwaas 1 Er zijn er honderden die denken als ik, en binnenkort zullen er duizenden zijn... Wij hebben ons mee laten slepen door zijn heerszucht en zijn beloften van vrijheid. Maar ik weet dat wij meer vrijheid hebben



bij het rechtvaardige volk van de Romeinen dan bij de felle dorpsveten van Bataven en andere Germanen 1 Ik wil u helpen, heer Cerialis I Gij zult den vrede brengen over onze landen."
En op de verwonderde vraag hoe hij zijn hulp zou geven, bood hij aan, de Romeinse ruiterij tot m den rug van den vijand te leiden langs de zuidelijke grens der moerassen. Daar was de bodem vast en de Gugernen die er wacht hielden waren zorgeloos, Zonder besef van gevaar...
Ceriahs vertrouwde den Bataaf twe vleugels ruiterij toe. Van een lagen heuvel volgde zijn blik hen. Zij reden in smalle gelederen; hun paarden gingen niet dieper dan tot de knièn door 't water. Toen rezen daarginds kreten van schrik, snel gesmoord. Te laat bespeurden de Gugernen den overval. Cerialis zag hen in wilde vlucht. En een verwarring woelde plotseling in de verte ook onder de andere Germanen; zij weken terug van den moeraskant; ruiter-horden renden noordwaarts.
De hoorns der legioenen schalden triumferend. Aan deze zijde van de glinsterende watervlakte joegen de opdringende Romeinen de barbaren terug naar den Rijn. Zij



schreden over lijken, doorboorden de gewonden, raasden in woeste wraaklust de wegzwemmende vluchtelingen na. Maar aan den oever bleef geen Germaan levend. En de krijgers uit het zuiden lachten verheugd bij 't zien van den vaal-roden glans over het moeras en de drassige landen.
Cerialis tuurde vergeefs naar den horizont of de schepen, reeds dagen tevoren ontboden, niet naderden. Als de vloot den stroom bezet zou houden kon de vijand geheel worden vernietigd... Maar geen zeil, geen licht verscheen in de grauwe schemering. En nu een zware regen sluierde over de velden en de duisternis vroeg viel, kon de ruiterij den vijand niet vervolgen...
Toen hij, voor zijn tent op de heuvelhelling gekomen, zich nog even omkeerde naar de doodse verlatenheid van den avond, hoorde hij uit de boomkruinen een wreed gekrijs en gerucht van geweldigen vleugelslag. De gieren stegen op, zweefden tot hoog boven* 't slagveld, stortten neer. Hij zag hun zwarte vleugels glijden laag over het moeras en weer opwieken en dan neerstrijken in het donker der vlakte.



VIJFDE HOOFDSTUK
CIVILIS trok met zijn Bataven onder de stortvloeden van dien nacht naar t noordwesten. Deze slag was verloren,... er moest een verrader zijn geweest 1 Veel Germaans bloéd was gevloeid,... duizenden doden lagen onbegraven in den modder. Verder terug moest hij wijken,... maar het kon niet de laatste beslissende strijd zijn geweest! De wateren van het lage land zouden hem beschermen: over den machtigen Rijn konden de Romeinen hem niet vervolgen! Zij hadden geen schepen om een brug te leggen; en tot overzwemmen waren hun legioenen met m staat...
De morgenwind woei de wolken uiteen; onder lichtere neveldriften herkenden de



vermoeide Bataven hun heuvel-sterkte aan de Waal.
Doch Civilis het hun geen rust. Terwijl de over-Rijnse krijgers zich droogden rond de kampvuren op de hoogvlakte, groeven de Bataven den dijk af, door Drusus veel jaren geleden opgeworpen langs den Rijn, En nog vóór den middag stortten de golven weer met de natuurlijke helling westwaarts in de bedding der Waal. Want Civilis wist dat door hun brede stuwing Gallië, als van-ouds, zou worden gescheiden van 't Bataven-eiland en dat de noordelijke Rijnarm zou versmallen tot een ondiepe kil tussen 't eiland en de onbegrensde gewesten der Germanen.
Uit het noorden naderden nieuwe benden Chauken, die, horend van den groten oorlog, hun kust-wouden hadden verlaten. En ook Classicus en Tutor, oostelijker gevlucht door dichte wildernissen, voegden zich weer bij het leger van Civilis, met een groot aantal regeerders van hun gewest.
In somber zwijgen luisterden allen naar Civilis' besluiten: zij moesten oversteken naar 't Bataven-eiland,... daar alleen waren zij veilig!.. I De heuvel-sterkte zou hij doen verwoesten: zij kon niet worden verdedigd



tegen geoefende Romeinen wier monsterachtige gevaarten stenen en brandende pijlen konden slingeren over de wallen heen. En de mannen bogen 't hoofd toestemmend; want zij vertrouwden op Civilis' bekendheid met de streek en zij waren nu verarmde ballingen in dit lage land.
Wapenen en voedsel-voorraden werden op karren geladen, naar de rivier gebracht. De laatste troep Bataven legde vuur aan den voet der houten wachttorens en paalwerken. En nog dienzelfden avond, heel den nacht door, terwijl de vlammen oplaaiden en de wolken gloeiden, voeren op vlotten en boten de kohorten der opstandelingen naar den anderen oever.
ZIJ worden in tenten en schuren gelegerd, van oost naar west over het eiland. En Civilis beveelt dat alle grijsaards en kinderen hun dorpen en hoeven zullen verlaten en veiligheid zoeken in de wouden bij 't Flevo-meer. Hij bezoekt zijn hofstede, omhelst moeder Alfrune en Berulf, en zendt ook hen met den ouden Thankmar naar t noorden. Want een angstige onzekerheid kwelt hem over 't einde van den oorlog



die voor de Germanen niets dan een smadelijke terugtocht is geworden. Hij weet dat Ceriahs de oude castra langs den Gallisen Rijn-oever laat herbouwen... Legioenen, kohorten. ruiterijen komen ze opnieuw bezetten: Arenacum, Batavodurum, Grinnes en Vada... Waar is de roem van zo kort geleden, toen hij de gehate wachttorens en paalmuren zag branden langs de kim? Wanneer ook de vloot der Romeinen de rivier-monden opvaart en de legioenen steunt, zal het eiland worden overweldigd en de wraak der vreemdelingen alleen in bloed en vlammen te bevredigen zijn!
Maar nu overlegt hij met Verax, Tutor en Classicus een aanval op de vier roversnesten. Zij bepalen den dag, één zelfden dag. Civilis kent de zorgeloosheid van Ceriahs die in verwarring zal raken als hij hoort van zovele gevechten tegelijkertijd; die van 't ene oord naar 't andere zal ijlen en wellicht worden gevangen...
Buiten de wallen van Arenacum worden de Romeinen overvallen bij het hout-hakken; de praefect, enkele centurio's en soldaten doodgeslagen. Doch een legioen te belegeren wagen de Germanen niet; zij trekken weer westwaarts, voegen zich bij



hun bondgenoten die hebben getracht de brug te vernielen* door de Romeinen bij Batavodurum aangevangen* De vroege herfstnacht valt en niets is er bereikt*
Intussen heeft Civilis Vada bestormd; ginds* bij Grinnes, strijdt Classicus met zijn Trierenaars en woeste Germanen-benden. Wild schreeuwt Civilis* in razende begeerte naar wraak* als hij Briganticus herkent aan 't hoofd der Romeinse ruiters, zijn neef, verrader van eigen volk* Doch eer hij hem bereikt ziet hij hem vallen onder de slagen der Bataven.
De Romeinen wijken niet! Het is vreemd: zij juichen,... zij roepen den naam van hun veldheer... Een storm van zwaar-gewapende ruiters jaagt nader. En daar waait de standaard van Ceriahs! De Bataven weifelen verrast, deinzen terug naar den waterkant. Vergeefs vloekt en smeekt Civilis, zet zijn strijdros dwars tegen hun vlucht. Hij hoort zijn naam roepen door de Romeinen: hij is herkend.** Een zwerm van schichten gonst langs zijn hoofd. Moet hij reeds nu vallen? Hij wil niet,... nog kan er het einde van den oorlog niet zijn!
Hij springt van zijn paard, ijlt naar den oever, werpt zich in den stroom. Breed



golven de spoedende wateren waarin zijn sterke armen slaan en die hem mee-stuwen tot ver aan den zoom van 't eiland» Eerst in den voornacht, bij een houtvuur, ontmoet hij Verax, ook door zwemmen ontvlucht, en Tutor en Classicus die op boten zijn ontkomen; en hij verneemt dat deze dag doelloos is geweest.
WEER betreurde PetUius Cerialis de afwezigheid der vloot. Want als Romeinse schepen de rivier hadden bewaakt, zouden Civilis en zijn bondgenoten nu in boejen hebben gelegen I Waren de scheepsbevelhebbers weerhouden door vrees, of hun roejers wellicht voor ander werk gebruikt?,.. De veldheer besefte wel dat al zijn krijgsbedrijven te vluchtig werden voorbereid en dat hij opnieuw alleen door zijn nooit falend geluk had overwonnen. Met een scepties en ironies vertrouwen dacht hij aan de godin Felicitas en hare Zuster Venus Victrix... De grote Caesar zelf had haar een tempel gewijd en latere Keizers hadden haar vereerd! Als deze strijd door hem gewonnen werd — en hij twijfelde er niet meer aan — zou hij haar



een beeld schenken in den tempel van den god Bonus Eventus op het Marsveld... f En nu de vijanden waren teruggedreven op hun eiland, voor langen tijd in machteloze verwarring, de wachttorens en castra langs den Gallisen oever beproefd gebleken tegen de barbaren, nu kon Ceriahs veilig, zonder onrust, den opbouw der winterkampen voor de legioenen bij Neuss en Bonn gaan beschouwen*
Hij reed er heen met zijn vertrouwde ruiterwacht, gaf bevelen tot het opruimen der slagvelden waar hij langs kwam, de plaatsing van gedenkstenen, 't herstellen der wegen. Toen hij de muren van Bonn verliet, waren gravers en bouwers in luide bedrijvigheid aan 't werk*
Met schepen die hij daar had aangetroffen voer hij stroomafwaarts. Doch voorbij Colonia Agrippinensis was de noordwesten wind tot storm gezwollen; donkere buien joegen in de richting van 't Germaanse bergland. Ceriahs liet ankeren bij den oever en schepelingen en krijgsvolk hun tenten opslaan achter beschermend struikgewas.
Niet ver landwaarts in, op een lagen heuvel, zag hij een woning die een Romeinse villa geleek. En haar aan enkele bevelheb-



bers wijzend als een welkome schuilplaats, beter dan schip of tent, wandelde hij er heen, terwijl de anderen langzaam volgden.
Een vrouw, tegen 't ruwe weer in stola gehuld, kwam hem tegemoet bij het poortje van den tuin. In angstige nieuwsgierigheid keek zij naar de voorname krijgslieden, naar 't volk en de schepen in de verte. Toen Cerialis zijn naam noemde klaarden haar blauwe ogen verheugd op; en in zijn taal, hoewel met vreemden tongval, nodigde zij hem en zijn oversten te gast in het huis van haar man die tot de Agrippijnse senatoren behoorde en zelden het stille buitenleven verkoos boven stad en regeringszorg. Hij was van oud Ubies geslacht, trouw gebleven aan het Romeins Imperium door al de wisselvalligheden van den muitersoorlog heen. Zij waren dankbaar dat de voorbijtrekkende Romeinse kohorten steeds woning en tuinen hadden gespaard...
Cerialis glimlachte bij haar vleiende spraakzaamheid en bedwong nauwelijks zijn spot toen ook zij haar naam noemde: Claudia Sacrata! Haar oog-opslag, nu argwaan en angst verdwenen waren, zocht telkens uitdagend zijn rustigen blik. En binnen gekomen sloeg zij den mantel af



met behaagziek traag gebaar. Sacratal... wat was er voor gewijds in deze vrouw, tenzij dan aan de Venus Victrix!
Hij beschouwde met aandacht haar roodblonde haren, niet vermoedend hoe zij die enkele weken geleden, na den terugtocht der Germanen uit de bergen van Trier naar de moerassen bij Vetera, gebleekt had. gekleurd met de bijtende zeep die een vinding was van de listige en ijdele Galliërs; hoe zij wel wist dat mannen de vrouwen van andere luchtstreken zochten: blonde mannen de donkere vrouwen, zuiderlingen de blonde blauw-ogige Germaanse...
Zijn metgezellen, begrijpend dat zij hun veldheer ten overlast zouden zijn bij een onverwachte, hem welkome ontmoeting, hadden zich bescheiden verwijderd, terug naar het nachtleger aan den Rijn-oever, vanwaar zij wachten zonden om het landhuis te bewaken, met de opdracht dat geen stemgeluid of wapengerucht den veldheer zou mogen storen.
Ceriahs bleef met Claudia alleen. Zij toonde zich, als tegen eiken vreemdeling, trots op haar Romeins-weelderige omgeving en was verheugd toen hij de behaaglijkheid prees van de verwarmde vloeren en zachte



weefsels. Maar daarna beklaagde zij zich over haar echtvriend die haar alleen het: en wie wist of hij in Keulen enkel voor bestuurszaken bleef!... Zij bespotte de Bataven en andere Germanen, die zij allen barbaren noemde; zij bewonderde de grootse vredelievendheid der Romeinen die welvaart en kennis aan de volken brachten. Maar de barbaren waren te dom om hun geluk te kunnen vatten: ginds, aan den anderen oever, in de wouden der bergen, loerden zij als wilde dieren op 't vernielen van orde, vrede en tucht...
Cerialis zei glimlachend dat hij hen niet vreesde: zij waren machteloos geslagen; alleen wanhopige benden zwierven wellicht nog in verre oostelijke wouden; en bovendien was de felle Rijnstroom een sterke grens.
„Zij loeren langs de oevers, heer Cerialis I" herhaalde zij hoofdschuddend. „Maar de Keulse Ubiërs zijn uw trouwe vrienden I Laat mij u iets bekennen..."
Haar stem daalde tot gefluister. Zij vertelde hoe zij het was geweest die haar stadgenoten had aangezet tot den moord op de Germanen en 't verbranden van Civilis' kohorte van Chauken en Friezen. Spijtig besloot zij:



„Maar zijn vrouw en zuster, en Classicus' dochter, leven nog! Mijn Ubiërs wilden de gijzelaressen met deren!"
De veldheer antwoordde niets. In zichzelven echter besloot hij die vrouwen spoedig vrij te laten terugkeren naar haar eigen volk: door vergevende grootmoedigheid wilde hij de vijandelijke aanvoerders winnen.. .
Bij het vleiend geluid van Claudia's stem en de telkens hem naderende en weer terugwijkende warmte van haar knie en haar arm dacht hij aan een andere vrouw, de Joodse Christin in Rome, Dien winteravond had hij ongekende woorden gehoord uit de onthulde diepte van een lijdend hart; nu klonk hem alles bekend, en toch vreemd als enkel met de lippen gesproken terwijl het hart verborgen bleef.
Doch wat ging hem dit aan, als deze Ubise vrouw zich zo bereidwillig aanbood? Vijandige volken overwinnen was zijn levenstaak, en zelfs daarbij verweet hij zich in eiken oorlog luchthartigheid,... maar voor de verovering van een vrouw had hij niet de geringste inspanning over.



TOEN hij dien nacht eindelijk was ingeslapen aan Claudia's borst* rees hij plotseling weer op door een ver gerucht waarin hij zich niet vergissen kon* Dat waren zegekreten* angstgeschreeuw, strijdrumoer 1 Hij sprong van het rustbed, sloeg een mantel om, zag even naar de zwaarademende vrouw en snelde weg*
Buiten de tuinpoort lagen wachters in diepen slaap* Woedend trapte de veldheer hen wakker en vroeg wat er ginds gaande was* Maar zij ontveinsden hun nalatigheid, gaven anderen de schuld:
„Heer, wij weten van niets! Er zijn geen noodtekens gegeven!"
Hij luisterde al niet meer en was verder gegaan, langzaam door het zwarte nachtduister, in de richting van vlammengloed bij de rivier* De najaarsstorm raasde in het kreupelhout* Dicht bij 't kamp ontmoette hij enige centurio's. En niet denkend aan eigen schuld vroeg hij toornig wat er gebeurd was. Ontsteld wees er een naar donkere zeilen op de grauwe schemering van het water; in verwarde woorden verhaalden anderen hoe over-Rijnse Germanen, onhoorbaar in den onstuirnigen nacht stroom-af gedreven, het kamp overvallen



hadden, de koorden der tenten doorgesneden en vele weerloos onder 't zware zeildoek liggende Romeinen doodgestoken. Maar 't zegevierend barbarengeschreeuw had de overigen gewekt; zij zochten in 't duister hun wapenen; nauwelijks gekleed hadden zij zich alleen met de zwaarden verweerd...
„En onze schepen?" vroeg Ceriahs.
Bijna alle Romeinse vaartuigen waren door de Germaanse rovers losgemaakt, weggesleept. Ook de praetoriaanse galei, herkenbaar aan den veldheersstandaard, was verdwenen 1
Zijn toorn zonk opeens weg; hij lachte luid om de teleurstelling der barbaren, als zij hem niet aan boord zouden vinden! Hadden zij dan toch van den anderen oever Zijn kleine vloot beloerd,... hadden zij gehoopt hem te vangen? Maar weer was hij door zijn beschermgodinnen gered! Mocht hij nog langer twijfelen aan 't werkelijk bestaan van Venus Victrix die hem gevoerd had in de armen van de Ubise vrouw? En had hij mogen spotten met den naam van Claudia Sacrata?
Maar snel bezon hij zich nu op zijn plicht. Hij het zijn verspreide krijgers door hoorn-
De wil der Goden n



geschal verzamelen, beval paarden en karren te vorderen aan de naaste gehuchten en de overblijfselen van 't kamp op te laden. Zonder afscheid van zijn gastvrouw reed hij in den valen morgenschemer naar 't noorden, vergezeld van enkele aanvoerders en ruiters, terwijl het voetvolk met de vrachten langzaam volgde.
DE mare der overwinning op Cerialis' vloot deed de Germaanse krijgsbenden over heel het eiland juichen van wilde vreugde, van nieuwe hoop op roem en rijke buit. En bij 't aanschouwen der veroverde schepen die in statige reeks den Waalstroom afvoeren herhaalden zij de zegeliederen die Thankmar was komen zingen bij hun drinkgelagen. Zij bespotten den vreemden veldheer wiens galei de Lippe was opgeroeid als triumfgeschenk voor de wijze Valadis. En zo luid schalde hun gezang, dat de Romeinen in de castra aan den Gallisen oever het als een uitdaging hoorden.
Civilis' oog straalde weer, na dagen van sombere vertwijfeling; want nu scheen er toch een ommekeer begonnen te zijn m het oorlogsgeluk... Hij wist dat er ontevreden-



heid broeide onder eigen landsvolk en overRijnse barbaren: verzet tegen zijn macht, teleurstelling over den opstand die enkel tot ellende en nederlaag had geleid,,.
In zijn herleefden trots wilde hij aan Romeinen en Germanen tonen welk een kracht zijn Bataven-volk ook op de wateren bezat. Hij bemande al zijn éénriemige en tweriemige schepen en voegde erbij een groot aantal barken voor dertig of veertig man, gewapend als hburnise jachten.
De talrijke vloot dreef westwaarts tot waar Maas en Waal stroomden in de wijde baai van den Oceaan. Daar moest zij, op bevel van Civilis, den toevoer onderscheppen die van Gallië over zee naar de Romeinse legioenen kon worden gezonden.
Toen Ceriahs hoorde van dit ijdel vertoon der Bataven glimlachte hij verwonderd. Maar er was geen bezorgdheid in hem; want aan den boven-Rijn lagen nog zijn schepen, wel geringer in aantal dan de Bataafse, maar ruimer en sterker van bouw, met beproefder roejers en ervarener stuurlieden.
Onder streng bevel tot spoed het hij zijn vloot den Rijn afvaren, hopend den vijand nu ook in een scheepsgevecht te verslaan.



En enkele morgens later zag hij, staande op een wachttoren, de Romeinse stevens langzaam aandrijven uit het oosten, gedragen op de woelig-glinsterende stroming en gestuwd door den slag der riemen. Van den zeekant, over de wijde rivier-bochten, naderden de Bataafse schepen wier zeilen, grote veelkleurige krijgsmantels, gezwollen onder den westenwind, uitdagend straalden in de herfstzon. Zangen en kreten verwoejen naar de verte; speren en pijlen vlogen van schip tot schip; maar de Bataven ontweken een strijd van nabij; hun schepen zeilden als vluchtende vogels verder.
Nu begreep Cerialis dat hij het eiland wel moest binnendringen en verwoesten, als er nog vóór den winter een einde zou komen aan dezen oorlog die niets dan roekeloze rebellie was gebleken. Doch met tegenzin nam hij zijn besluit. Hij zag de Bataafse gouw met haar geploegde akkers en vruchtdragende gaarden ZÓ schoon rusten in het gouden nevellicht, dat het daar een vredig herdersoord geleek van Virgilius Maro's Bucolise zangen. De avondstralen gleden in al dieper flonkering tussen de schaduwen der oude bomen, over de neten daken der woningen. En toch moest hij



dit alles tot een wildernis maken om het onhandelbaar volk te dwingen tot onderwerping.. . Het was moedig en sterk, maar ook twistziek en afkerig van strenge tucht. Ieder van hen wilde voor zich-zelven gelijk hebben en op eigen hoeve en akkers heerser zijn. Voor hun ruwe stemmen en lompe mameren had Ceriahs altijd weerzin gevoeld. Doch wellicht waren zij gedwee te maken als hij hen dreef tot de uiterste wanhoop en trof in wat hun het dierbaarst was: bezit van akkers en gaarden en eigen hofsteden...
Het verbaasde den veldheer, dat een ongewone stilte lag over heel de landstreek die hij kon overzien eer het zonnevuur verdoofde in zee-grijze wolken aan de kim.
NOG vóór den avond had Civilis den terugtocht bevolen, van het Bataveneiland af naar de hoge noordelijke wildernissen. Door kreken en smalle weteringen waren de boten ontkomen; de Bataafse schepelingen, vrezend een volkomen vernietiging, hadden den strijd met de sterkere Romeinse vloot niet aangedurfd. Rondom zich vernam Civilis het gemor
vóór den avond had Civilis den



van zijn krijgers: nu was het eiland, waren al hun dorpen en hoeven, aan den moedwil der overwinnaars gelaten! Een aanvoerder der barbaren uit het oosten riep in woedenden hoon: „Civilis! je terugtocht is een laffe vlucht 1'* Doch de Bataaf wilde de vernedering van dezen dag niet erkennen. Minachtend snauwde hij den ander toe:
„Geen lafheid, maar een krijgslist! In de veilige wouden bij 't Flevo-meer zullen wij de winterfeesten vieren, het voorjaar wachten. De verwekelijkte Romeinen vrezen Wodan's sneeuwstormen en hoge vloeden... Vertrouw je op onze goden niet meer?"
„Ik: vertrouw wel op onze goden, maar op Civilis niet meerr' zei de barbarenhoofdman. Doch tegelijk deinsde hij ontsteld terug voor de dreigende flonkering van het ene grote oog. En nog uit de verte schreeuwde hij:
„Tot weerziens, Claudius Civilis! Mijn volk gaat aan eigen haardvuur den winter vieren!"
Talrijke scharen van Germanen verlieten dien nacht het leger der bondgenoten en trokken oostwaarts.



Den volgenden morgen, van den rand der heuvelen, zag Civilis, omringd door Bataafse en Trierse aanvoerders, grauwe rookwolken drijven over de wijde groene vlakten. Zij begrepen dat Cerialis zijn leger op de gouw der Bataven had doen landen.. Zonder tegenweer konden de Romeinen de vruchtbare gaarden en akkers verwoesten, de oogst roven, schuren en hoeven branden tot as!
De mannen wendden zwijgend hun blik af, reden met gebogen hoofd terug in de schemering van het woud.
Het werden nu dagen van doelloos wachten. Donkere najaarsbuien stegen op uit het westen, loeiden door de oude boomkruinen, joegen de gele bladeren over den drassigen mos-grond. De Bataafse krijgers legerden rond hun vuren langs den zoom der grote woud-meren, schreeuwden machteloze dreigwoorden tegen den verren vijand, luisterden 's avonds in weerloze neerslachtigheid naar Thankmar's bevende stem die treurliederen zong over de verwoeste haardsteden van hun vruchtbaar eiland. En in den nacht, dronken van bier, beschimpten zij Civilis die hen in een roemlozen oorlog had meegesleept, gromden zij



steeds luider hun argwaan tegen hem. Want er ging een heimelijk gerucht dat de bezittingen van den aanvoerder waren gespaard: zijn hofstede en schuren zouden nog ongedeerd staan op de grote woerde.. . Heulde hij dan met den vijand?
Civilis doolde vertwijfeld rond, vol zorg over zijn oude moeder en Berulf, die nu ergens in 't noorden waren, en over de vrouwen van wier leven of dood hij niets wist. Thankmar had hem de smadelijke geruchten verteld en hem gewaarschuwd voor het wantrouwen van eigen volk. Kon hem dan toch het lot bedreigen van Arminn den Cherusker?... Soms, ver in de diepte der bossen, viel onder den storm een oude stam dreunend neer; nabij kraakten dode takken onder een vluchtend hert. En Civilis greep naar zijn zwaard, alsof daar vijanden op hem toesprongen... Eens, in den avondschemer, zag hij glinsterende ogen; en opgeschrikt uit zijn beslommerd denken, bleef hij even staan; maar 't waren geen loerende sluipmoorders; uilen zaten op een tak stil te staren in den nacht.
Op een duisteren dag kwam een boodschapper van Cerialis tot hem.



ANT nu zware regenvloeden stortten"
over duinen en vlakke landen en de
grauwe wateren der rivieren zwollen, door winterstormen gegeseld, en de tenten op het drassig eiland overspoelden, terwijl geen vloot uit Gallië naderde met levensvoorraad, nu trachtte Cerialis met listige woorden te bereiken wat zijn legers niet hadden volbracht. Berichten uit Rome hadden hem verhaald van de gebeurtenissen in 't verre oosten. Hoe diep in het verleden scheen hem zijn eigen krijgsbedrijf daarginds, en toch was *t nog geen jaar geleden dat hij uit Judea reisde naar Rome. Nu had Titus Vespasianus, 's Keizers zoon, met bloed en geweld eindelijk den Romeinsen vrede doen zegevieren, 't Weerbarstig Jeruzalem was bestormd, de Joden-tempel verwoest, duizenden opstandelingen waren gekruisigd of voor de verscheurende dieren geworpen, kinderen als slaven weggevoerd. Het zou een luisterrijke triumftocht zijn, wanneer de zoon bij den keizerlijken vader in Rome was teruggekeerd... Doch nu moest dan ook de rust binnen het Imperium volkomen worden, door strijd of door beheerste overreding, ook hier aan de uiterste noordergrens I



En Cerialis koos de overreding. Hij haatte niet dit moedige volk; zoals vroeger kon het een sterke bondgenoot zijn. Hij wist dat Civilis vijf-en-twintig jaren Rome had gediend en door wreed onrecht verbitterd was. De vertrapte akkers waren genoeg met bloed doordrenkt; het vuur had te veel welvaart verwoest...
Hij bood genade aan» als Civilis zich onderwierp en vrede sloot. Nu reeds had hij bevolen vrouw en zuster, en Classicus' dochter, uit de gijzeling binnen Keulen vrij te laten gaan tot haar landgenoten.
Ook zond hij Germaanse overlopers heimelijk tot de Bataven, om hen te overtuigen dat het dwaasheid was den oorlog nog langer voort te zetten. Zij konden den vrede ontvangen, straffeloos weerkeren tot den arbeid, de welvaart in hun land herstellen.
En andere boden, Romeinsgezinde Bataven, reden het dal der Lippe in, naar den toren der Valadis. Maar met hen was Ceriahs zelf, m het eenvoudigste gewaad van Germaan gekleed, daar hij met eigen ogen wilde zien de geheimzinnige vrouw, beroemde profetes, die hij zich voorstelde als de Kimmerise Sibylle.
Zij wachtten aan de poort, terwijl een



oude priester hun woorden overbracht tot de zieneres die met gebogen hoofd luisterde:
„Petilius Ceriahs, de veldheer der Romeinen, zegt dat gij de Germaanse volken tot den vrede moet raden. Gij kunt voor Germanen en Romeinen de ellende van den oorlog in geluk doen verkeren! De Trierenaars zijn uitgeroeid; de stad der Ubiërs is heroverd; aan de Bataven is hun vaderland ontnomen, 't Verbond van Civilis heeft niets dan slachtingen, nederlagen en rouw gebracht! Hij zelf is nu een vluchteling, een balling, tot last aan wie hem zullen herbergen... De Germanen hebben genoeg misdaan door zo vaak den Rijn over te steken! Als zij niet eindigen, dan is bij hen het onrecht en de schuld, bij de Romeinen de wraak en de hulp der goden!"
Toornig zag de Valadis op. Waren de Romeinen zelf dan nooit over den Rijn gekomen om te branden en te moorden?... Maar zij kende reeds de gezindheid der wilde stammen jegens Civilis, de moedeloosheid der Bataven, de kracht der legioenen. Zij wist dat elk verzet hopeloos zou zijn; want nog sterkere legers konden er na den winter komen... Moede bewoog haar rechterhand.



„Zeg aan den Romein dat de Germaanse volken in vrede naar hun akkers zullen weerkeren! En laat berichten aan onze Germaanse volken dat zó de wil van de goden is,... en dat de strijd niet vergeefs is geweest, want de vreemde overheersers hebben de kracht van het noorden gevoeld!"
Toen deze woorden aan Cerialis waren overgebracht zei hij tot den priester wie hij was, sloeg den roden veldheersmantel om en verzocht de Veleda zelf van oog tot oog te ontmoeten.
De ander verbleekte en schudde het hoofd. Maar Cerialis herhaalde zijn verzoek als een eis, in 1 belang van de Germaanse volken.
Lang moest hij wachten eer hij door den binnenhof werd geleid naar de duistere ruimte waar de oude vrouw uit haar leunstoel bij het haardvuur even oprees. Zij wees den Germaan terug die Cerialis als tolk vergezelde. Want zij verstond de taal van Rome, al sprak zij haar moeilijk.
Cerialis bleef eerbiedig staan. Hij moest zijn verbazing bedwingen bij de overweging dat deze grijze wichelares de woeste volken van Germanië met haar raadgevingen kon



beheersen en tot oorlog of vrede voeren. Hij dacht, bij het zien der ruwe boomstammen van wanden en zoldering, aan de paleizen der Caesaren, met het kleurig marmer der hoog-gewelfde zalen en de gouden tronen en bronzen beelden.
De stem der Valadis was diep en helder toen zij vroeg wat de vreemde veldheer wilde. Hij antwoordde:
„De wijze Veleda prijzen om haar wijsheid! Want zij heeft ingezien dat de volken gelukkiger zijn als zij in vrede leven met het machtige Rome, dan wanneer zij onbedachtzaam zich verzetten tegen den verheven Vrede en den wil der goden."
Smalend zei de vrouw:
„Gij spreekt als Romein en vergeet dat andere volken leven onder andere goden!"
Maar Ceriahs betoogde dat de tijden van voorheen waren vergaan, toen steden, kleine gewesten of volksstammen als afgesloten werelden leefden, elk met eigen uit den grond geboren goden of uit den hemel gevallen godenbeelden. Waartoe zouden de volken nog langer afzonderlijk leven! Wijsgeren uit Griekenland leerden, al eeuwen geleden, dat zij burgers der wereld waren en alle mensen broeders... En het waren



de Romeinen die de volken tezamen brachten in één groot Imperium, tot hun aller geluk!
„Als die volken gehoorzaam zijn aan de Romeinen!" hernam de Valadis spottend. „Waarom zouden juist de Romeinen de leiders en heersers moeten zijn?"
Ceriahs antwoordde:
„Omdat wij Romeinen van de goden het vernuft en de macht hebben gekregen tot het vestigen van den verheven Vrede! Wij bezitten alle kennis en wijsheid van de volken van 't verre oosten en van de Grieken..."
De stem der vrouw was vol minachting en haar hand bewoog afwijzend:
„Al die macht en kennis zal ook verdwijnen!"
„Alleen als de goden het zo willen,.*, dan moet het gebeuren."
„Uw goden? Of de onze?" vroeg zij met een grijns om den scherpen mond en Zag hem wantrouwend aan. „Gelooft gij nog aan goden?"
Het gelaat van Cerialis bleef strak en onbewogen. Waartoe had hij eigenlijk deze geheimzinnige sibylle der Germanen willen bezoeken? Toch niet om met haar over de



goden te redetwisten,... maar om haar te betuigen Rome's onherroepelijken wil dat de barbaren in vrede zouden leven, als bondgenoten en vrienden. Doch het was of de ogen der oude vrouw hem dwongen tot een antwoord.
„Er zijn onzichtbare machten die ons leiden,.*. misschien maar één enkele macht. Boven de goden van den Olympus wisten de Grieken de onontkoombare Moira. En er is een sekte van Joden, verspreid langs alle kusten van de grote zee in 't zuiden, een sekte van het armste volk der steden, die gelooft aan één god.*."
Hij vertelde van de Joodse vrouw die hij in Rome ontmoet had. Op het gerimpeld gelaat der Valadis zag hij eerst walging en verachting, daarna weer den spottenden grijns. Listig keek zij hem aan. Dreigend verhief zij de bleke magere hand:
„Misschien heeft die vrouw waarheid
gesproken... En als zij waarheid heeft ge¬
sproken, dan vergaat ook uw rijk van geweld*. . Maar dan sterven met de uwe ook onze goden.'*
„De Caesar van Rome wil geen geweld. Hij wil vrede!" hernam Ceriahs streng.
„Ook de goden van Germanië willen nu



den vrede. Maar geen slavernij, heer Cerialis! Onthoud dit wel!"
Hij voelde dat haar trotse en afwijzende toon hem begon te verontrusten en te prikkelen. Koel sprak hij:
„Een Romein breekt zijn woord niet. Uw volken zullen vrienden en bondgenoten zijn. Ik vertrouw dat Civilis denkt als de wijze Veleda..
Het oude hoofd knikte. Hij wist niet of het was ter bevestiging of als afscheidsgroet. Misschien als beide. Hij dankte haar voor het gesprek en ging heen met een gewaarwording van onvoldaanheid en vernedering.
DE Bataven en de bewoners der kusten prezen de vergevensgezinde mildheid der Romeinen. Bij hun warmende vuren riepen zij nu luid dat niet een enkele volksstam de hele wereld van slavernij kon bevrijden! Wat was er bereikt met het vernietigen der legioenen? Talrijkere en sterkere Kwamen er! Als zij den oorlog ter wille van Vespasianus waren begonnen, welnu: Vespasianus heerste! Maar als zij het Romeinse volk met de wapenen uitdaagden,



welk gering deel van alle volken waren zij, Bataven... Hoevele lasten droegen niet de stammen bij den Donau en andere bondgenoten, terwijl van hen-zelven geen schattingen werden geëist, maar alleen moed en krijgers... Dit was bijna vrijheid! En als er heersers gekozen moesten worden, dan was het eervoller om te gehoorzamen aan de Keizers der Romeinen dan aan de vrouwen der Germanen!...
Op grote stenen uit den voortijd der reuzen zaten aanzienlijke Bataven aan den oever van 't Flevo-meer. Er waren onder hen oude vijanden van Civilis' geslacht, vrienden van Labeo en Briganticus; maar ook vélen die in het heilige woud met hem den eed hadden gezworen op 't verbond tegen Rome. En zelfs van hen was de blik nu vol toorn en wrok. Een hunner sprak de beschuldiging uit:
„Civilis' razernij heeft ons tot de wapenen gedreven. De rampen van eigen geslacht heeft hij willen wreken met de uitroejing van heel zijn volksstam!"
Een priester der Kanninefaten stond op, met plechtige stem galmend:
„De goden zijn vertoornd geworden op de Bataven, daar gij de legioenen hebt be-
De wil der Goden 12



legerd, dc legaten gedood, voor 't eigenbelang van een enkel man een oorlog begonnen die voor alle anderen noodlottig geworden is.. ♦ V*
En de felste der oude tegenstanders nep, dreigend den arm uitstrekkend:
„Wij hebben eertijds de deugden der Romeinen vaak genoeg geprezen, maar zijn meegesleurd door de golven van opstandige volksverdwazing. Briganticus en Labeo toonden wat gehechtheid was aan een oud verbond! Wanneer wij ons nu niet bezinnen, is alles tot het uiterste gekomen... Wij kunnen voor de Romeinen ons berouw belijden met den dood van den schuldige l"
De trouwe Thankmar verhaalde al wat hij hoorde aan Civilis. Hij trachtte zijn Koning te troosten met liederen van weemoed over verloren tijden, van vreugde over den terugkeer der vrouwen uit haar gijzeling, van trotse hoop op een grootse toekomst door de hulp der goden die uit het noorden zouden aanstormen tegen het zuiden... Maar het hart van Civilis was gesloten voor de macht der golvende klanken. Hij zat aan den heuvelrand te turen naar de grijze wintervloeden waaronder akkers en gaarden verzwolgen lagen. Grim-



mig en ontembaar rees telkens zijn woede, als hij dacht hoe de Germaanse stammen al het leed waren vergeten over hun weggevoerde zonen die in Rome werden misbruikt, al de schande hunner geroofde dochters, alle vernederende afpersing van geld en vee... Nu waren de onbetrouwbare Romeinen plotseling hun weldoeners geworden! Ontmoedigd schreeuwden nu om vrede diezelfde duizenden, die, een jaar geleden, den oorlog eisten en naar den vijand optrokken, liederen zingend van onstilbare wraak...
Hij hief het hoofd op; en het grote oog zag met droeven spot naar den ouden zanger.
„Thankmar! zij zullen hun bewonderde tyrannen weerzien! Zij zullen ondervinden wat de verheven Vrede van Rome is!" En hij verzocht den grijsaard naar Cerialis te gaan, om een samenkomst te bepalen.
Thankmar's ogen staarden hem verdwaasd aan. Tranen gleden neer in zijn grauwe baard*
„Heer! dit zal mijn laatste dienst zijn..
Hij trok zich op zijn paard; en zingend in wilde onverstaanbare kreten reed hij snel langs den heuvelrand in de richting van de vijandelijke legerplaats.
De wil der Goden za*



EEN Romeinse boodschapper bracht aan Civilis het antwoord van den veldheer. Want Thankmar had geweigerd weer te keren tot zijn vorst; niemand wist waar hij gebleven was.
Over den stroom der Nabalia was de schipbrug in 't midden afgebroken. Verspreide ruiterscharen en voetvolk stonden aan den Germaansen oever: Bataven met Romeinse pantsers en helmen; krijgers uit het noorden in bonte dierhuiden. Rusteloos» als in een spel, bewogen zü hun schilden en lange speren. Op den heirweg langs den Gallisen oever staarden de Romeinse ruiters, in strenge gelederen, onbeweeglijk en zwijgend vóór zich, de zwaarden in de schede, alleen de speren recht omhoog. De oudsten droegen de borst bedekt met bronzen en zilveren eretekens* Tot op de uiterste einden der brug waren de beide bevelhebbers gereden. Zij hielden hun rossen in en stonden nu tegenover elkander, groetten vormelijk en toch met nieuwsgierige aandacht; want in beiden rezen herinneringen aan den gemeenschappelijken strijd in Brittannie, jaren geleden. Het rode paludamentum hing om de schouders van Petilius Ceriahs, die den goddelijken Caesar en *t Romeinse volk vertegen-



woordigde. Achter hem bleven zijn lictoren staan, dragend den roedenbundel met bijl. Een nauw-sluitende dierenvacht omkleedde Claudius Civilis, die ongewapend was.
De Bataven-vorst zag even naar de duistere wolken die uit het noord-westen opstuwden en door wier scheuren de kille koperglans van een verren hemel verscheen. Hi) dacht aan Wodan en zijn wilde strijdmaagden, aan Donar en Irmin. Toen hief hij de rechterhand en begon te spreken:
„Als ik mij moest verdedigen tegenover een legaat van Vitellius, zou ik voor mijn daden geen genade en voor mijn woorden geen geloof vinden. Tussen ons was enkel vijandschap; de twisten, door hem begonnen, werden door mij verscherpt. Doch voor Vespasianus heb ik sinds vele jaren eerbied, en toen hij nog gewoon burger was werden wij vrienden genoemd 1 Dat wist Antonius Primus wel, door wiens brieven ik tot den oorlog werd aangespoord, opdat de Germaanse legioenen en de Gallise jeugd de Alpen niet zouden overgaan. Wat Antonius mij schreef, zei Hordeonius Flaccus mij mondeling. En ik heb de wapenen opgenomen in Germanië, zoals Mucianus in Syrië, Aponius in Moesië, Flavianus in Pannonië..."



PLOTSELING, terwijl Civilis de laatste woorden sprak, drongen de winterbuien in onstuimige vaart opeen, 't Geweld van een stormvloed, uit dien Oceaan gerezen, over duinen en Flevo-meer, over wouden en stromen, verzwolg het geluid der mensen-stem.
Zware grijze nevelen bleven hangen boven het lage land en verborgen de rivier Nabalia en de bevelhebbers op de brug en hun krijgersscharen aan beide oevers.
En niemand kent de woorden die er verder gesproken zijn tussen den Bataaf en den Romein. Niemand kan verhalen het lot van Civilis, van vrouw en kind, van Brinno den Kanninefaat noch van de gevluchte edelen uit het land van Trier. Vergeten, verdwenen is de urnenheuvel waar de as rust van den groten oproerling. . Toen de donkere nevel-sluiers optrokken waren er geen Romeinen en geen Bataven meer. Onder westelijke stormen golfde de bladerenzee van onafzienbare wouden waar eenzame jagers, van de hoge zandgronden gekomen, hun prooi zochten. Everzwijnen en herten zwierven door de wildernis; vogels zongen in de ruisende toppen. Over groene poelen en zilveren meren gleden



de wolkschaduwen, flonkerde het zonlicht. De monden der rivieren waren tot moerassen verzand en haar gezwollen wateren hadden op het lage eiland de laatste overblijfselen der oude bevolking weggespoeld of begraven onder slib..
In een woning binnen de muren van Rome zat een man te schrijven aan de geschiedverhalen van zijn machtig volk: de daden der Keizers, de oorlogen van de veldheren en hun legioenen, de lotgevallen van overwonnen stammen. En op de bladen die Cornehus Tacitus beschreef verschijnt nog eenmaal Petilius Cerialis: enkele jaren na zijn Germaanse zegepraal onderwierp hij in Brittannië het volk der Briganten..,
Eeuwen later wordt in de wereld-hoofdstad een gedenksteen opgedolven, ter ere van Dillius Vocula door zijn weduwe Helvia gesticht.
En als een vaag gerucht over de tijden heen klinken nog de woorden van een dichter: Veleda, de wijze zieneres, in triumf door de straten van Rome rondgevoerd... Het gerucht wordt droom: over de Sacra Via rijden de zege-wagens van Keizer Vespasianus en zijn zoon Titus. Trots zit de jongere Domitianus. die zich inbeeldt den



opstand der Germanen te hebben bedwongen, op een der witte paarden. Vespasianus heeft de Joden overwonnen; Titus hun hoofdstad veroverd, hun tempel verwoest. Zij zijn in goud-gepalmde purper-gewaden gekleed, met lauwerkransen gekroond. De Keizer draagt den ivoren scepter met adelaar. Boven zijn hoofd torst een slaaf de gouden kroon van Jupiter. Vóór hen schrijden magistraten en senatoren, wordt de buit gedragen van kostbare Oosterse gewaden, edelstenen, ivoor, de gouden tafel, de zevenarmige luchter. Traag lopen de blanke offerstieren. Op wagens treuren de gevangen oversten der Joden, ten dode uitgeput door de verre reis. Maar ook de ijdele Domitianus moet zijn roemrijke gevangene hebben!
In een schokkende kar zit de grijze Valadis uit het land der noordelijke barbaren. Kwam zij door verraad in de macht van den vijand? Hebben Bataven die liever gehoorzaamden aan de Keizers der Romeinen dan aan de vrouwen der Germanen haar overgeleverd? Niemand weet het... Zij houdt de oogleden neergeslagen om niet het volk te zien dat joelend samendringt aan beide zijden van den weg.



Tegen den avond, als de aanvoerder der Joodse rebellen met een strop om den hals over 't Forum is gesleurd en dan geslacht bij het honend triumfgezang der dronken soldaten, wordt zij vrijgelaten daar haar dood denuin vriendschap onderworpen Germanen zou kunnen opjagen totnieuwe woede.
Zij daalt naar de stenen Tiberbrug en staart in het water. Langs haar gaat een andere vrouw, donker en stil. En die legt een zachte hand op haar schouder en spreekt woorden in een taal die door de vreemde niet begrepen wordt. Bij het schemerlicht van den hemel en den gloed van feestelijke oever-vuren zien de beide vrouwen elkaar aan. Hare ogen spreken klaarder dan woorden.
De ogen der Syrise vrouw Zeggen vol deernis: „Ik heb u gezien in den omgang ter ere van hun verheven Romeinsen Vrede.. Treur niet! Dit alles is ijdele praal en van geen waarde bij den Vader in den hemel. Vertrouw op Hem, want Hij geeft ons andere schatten dan die van de aarde... God is liefde en is de Vader van allen! De stem van hen die dit verkondigen is uitgegaan over de ganse aarde en hun woorden tot de einden der wereld.*



Maar de oude ogen der Germaanse klagen vol wanhoop: „Ik zie wat gij mij zeggen wilt. Maar mijn wezen is daarvoor gesloten! Mijn hart kan deze vernedering niet dragen. Onze goden zijn overwonnen, ten onder gegaan, want dit alles kan niet naar den wil der goden gebeurd zijn. En als de goden zijn verschemerd, waartoe zal ik dan nog leven!"
Woest schuddend het hoofd met de dunne grijze haren stapt zij op het lage muurtje der brug, laat zich vallen in de diepte. De andere vrouw buigt zich voorover, heft de armen smekend ten hemel en weent.
1932
EINDE