M. H. SZÉKELY -L.TJLOFS















KULIO







M. H. SZÉKELY-LULOFS
KULIO
el la nederlanda lingvo tradukis
P. J. MAKKINJE
Libroservo Federacio de Laboristaj Esperantistoj Postbus 4050 - Amsterdam-Oost



Klarigon de neologismoj kaj tradukon de fremdlingvaj vortoj oni trovos sur pagoj 175—178.



UNUA PARTO.
I
Malantaü la herbejo staris la vulkano. Blua fone de la blua cielo. Sed alie blua. Malhela isata nuanco en la hela primitiva koloro de la cielo. Alte leviganta konuso, kiu, kvankatn blua, tarnen sajnis elkreskinta el la verdaj volbajoj de la herbejo; kvazaü la tero, iam el siasenmoveco sorce liberigita, en konveksa granda ondado subite levis sin al la cielo per pintiginta trombo; iu gisalte atinganta dezirego, iu sopiro al la eterno, kiu igis bluega idealrevo.
De tiu tempo staris tie la vulkano, svelte kaj gracie leviganta el la ebenajo, kiun gi sajne gardis kaj rigardis, kaj kiun gi tie slosis for de la mondo. Tial la herbejo farigis mondo aparta, sovagiginta mondo el kruda malmola herbo kaj vilaj arbetajoj, kiuj portis orange flavajn floretojn; la malgrandaj sundaj knaboj nomis ilin senrespekte tai-ajam ... kokofekajoj, car, ili asertis, tiuj floroj tiel odoras.
Super kaj tra la arbetajoj rampkreskis mimozo kun siaj longaj dornaj brancoj kaj delikataj rugetaj lanugbuloj; kun siaj sentemaj malhelverdaj folietoj, kiuj sin faldas prude kaj ofendigeme pro plej eta tuso.
Tie estis sulkoj kaj kavoj, kiujn oni ne atendis, kaj montetoj, pri kiuj oni ne komprenis, kial ili estas guste tie, guste meze de tute ebena kampo, pedantaj kaj iom ridindaj pro tiu pedanteco, kontraste al la dia majesteco



de la vulkano kreita el miraklo. Montetoj farigintaj pro pena fosado de laboremaj formikoj kaj tuj okupitaj de la cien rampanta malmola herbo kaj la senkompata vegetado de la mimozo. Tie estis ankaü marcoj, en kiuj la bubaloj banis sin kaj sercis sirmon kontraü la sunbrulo. En la grasan nigran slimon, apenaü kovratan de iom da verdajo kaj slima akvo, en kiu svarmis moskitlarvoj kaj hirudoj, ili mergis siajn pezajn grizajn korpojn. Ili kusigis en la vezikan smacan koton, levante nur la kapojn kun grandegaj kruelaj kornoj. Tie estis ankaü la malnova, malzorgata kaj malgranda indigena tombejo kun siaj longformaj montetoj; la plimulto: kortusaj infantombetoj; ce la flankoj kelkaj blankaj stonoj; ce la fronto tabuleto konsumita de la vetero kaj kelkloke la framo de pluvdifektita kaduka pajong, papera ombrelo iam metita tien kiel pruvo pri respekto al la Morto... Inter tai-ajam, kiu kreskis ce la tomboj, staris tombeja arbo, malforta kaj pene kreskinta: maldika trunko, malhelaj briletantaj folioj kaj kelkaj solaj palflavaj magnoliaj floroj, mortantaj kiel la mortanta tombejo. Preter tio staris restajo de bambua hego; baraktis supren el la malfekunda tero kelkaj bananarboj kaj du papajoj, jam tro degenerintaj por povi frukti: malforta kaj damnita vivo. Ci tie iam estis kampongo, sed la logintoj formigris, kiam la elsucita grundo rifuzis germigi la semojn. Ili lasis cion tia, kia |i estis. Pro la pluvo la domoj forputris kaj la vegetajo, abunda sed sufokanta cion malpli fortan, superkreskis la gardenetojn. Nun nenio restis, krom la bambuhego, tiuj kelkaj fruktarboj kaj la tombejo, kiu atendis nur la neniigon de la tabuloj kaj pajong-restajoj por tute samigi al la cetera kampo: malgoja agonia postrestajo de homlogado, kiu sirmserce glitis returne en la amoplenan sinon de la



tero, kiu ci tie estis ankoraü la pli forta, la di-kreita, la nesklavigita prapatrino.
Inter la vulkano kaj la ebenajo, en profunda sulko kaj kasita de graciesvingigantaj bambuoj,serpentumislarivero. Kaj super cio ci estis la grandega sunarde brulanta cielo.
Sur la herbejo vagis aroj da bubaloj.Pezajjkvazaüpraaj bestoj, kiuj malrapide antaüenmovis siajn inertajn kotajn korpojn kaj levis la korneghavajn kapojn nur por duondorme rigardi al la fora bluo de la vulkano super la vaste vasta ebenajo varmega kaj sajne vibranta en la brula sunbrilo.
Inter la sundaj knaboj, kiuj pastis la bubalojn, ankaü estis Ruki. Li sidis, kiel la aliaj, sur la larga bubaldorso kaj liaj malhelaj mistere seriozaj okuloj reve rigardis nevide en la varmegan sunan tagon. Lia svelta bruneta korpo estis preskaü nuda. Li portis nur siritan eluzitan pantaloneton, kiu per tordita strio el arboselo estis ligita cirkaü lia talio, guste sub lia pufa rizventro. Liaj maldelikataj haroj sovage kaj abunde kreskis sur lia pinta kapo kaj pendis longtufe sur lia virago.
Tiel dorme-nedorme, dentante herbajon, li luligis pro la malrapida balancigo, laü kiu la bubalo sin antaüenmovis. Agrable varma estis la bubalkorpo, sur kiu la koto sekigis en grizajn bulojn kaj strekojn. Agrable varma estis lia propra korpo, kiu dorlotigis en la varmego. Liaj poroj estis large malfermitaj kaj svito fluetis sur lia nuda dorso. Ruki guis tiun bonfaron de la vivo; gi elastigis kaj sanigis lian korpon.
Kiu ne bone povas svitadi, trenas kun si pezan kaj malviglan korpon. Tion diris la Neneh de Ruki, lia maljuna avino.



La patrino de Ruki mortis ce lia naskigo kaj lia patro, kompreneble, baldaü edzinigis alian virinon. Tiu nova edzino estis juna kaj sana. Si baldaü naskis infanojn kaj tial ili ne bezonis Ruki-n; tial li logis ce sia Neneh, kiu ja estis jam maljuna. Li do povos poste, kiam Neneh estos maljunega kaj li estos viro, prizorgi sin, car Alah ja ciam kreas novan generacion, por ke la malnova ne malsatu kaj estu zorgata.
Sed pri cio ci Ruki ne pensis. Li tute ne pensis. Li sidis sur la bubaldorso, herbajon inter la dentoj kaj lasis pendi malstrece siajn maldikajn membrojn. La tago estis bona. La suno estis bona. Lia ventro pufigis pro la rizo, kiun Neneh donis al li. Jen la herbejo, la cielo, la monto, la bambuo ce la rivero, la kampongo en la valo kaj malantaü la kampongo kelkaj malgrandaj savahoj. Abeloj zumis super la tai-ajam-üoio], la bubaloj pastis sin, vagante sur la kampa vastajo ... Tio estis la tuta mondo de Ruki, Kaj tiu mondo estis bona.
Iu birdo, fluginte sur la largan bubaldorson, forpikis de inter la kornoj kelkajn pedikojn. Ruki ne forpelis gin kaj la bubalo kviete sin pastis. Kelkaj moskitoj svebdancis antaü liaj okuloj. Hirudo sur lia tibikarno suce plenigis sin. Li ne rimarkis tion. Super li sternigis la granda cielo kaj sur gi staris la suno: flava arda disko. Kaj cio silentis. Nenia sono, neniu vento traglitis la vibran varmegon. Cio varmigis kaj stufigis kaj cio estis bona. Car Alah kreis gin tia.
La tago estis longa; kiom da horoj... Ruki ne sciis. De sunlevigo gis sunsubiro daüras la tago. Kiam la cielbluo cirkaü la vulkano ekestas ruga, vesperigas. Kiam la lumo forsteligis de la ebenajo kaj la bubaloj levis la kapojn kaj raüke ekmugis; kiam la abeloj subite forestis kaj



la pteropo flugetis hejmen ... kiam la malbonaj spiritoj ekvestis sin per siaj nebulajoj kaj ekvagis super la kampo, tiam Ruki kaj liaj kunuloj sciis, ke estas tempo por iri hejmen, por bani sin, pregi, mangi kaj dormi. Car la nokton, la malluman senlunan nokton, Alah kreis ne por la homoj.
Tiam Ruki glitis de la bubaldorso. La bestoj arigis sur la kampo kaj kune kun la aliaj knaboj li iris al la kampongo.
Ie sur la herbejo formigis sulko, kiu sangigis en krutan mallargan vojeton falantan en la malluman profundon, kie kreskis bambuo. En ties ombro, malseka kaj malvarmeta, kusis la kampongo. Kaj ce Ia radikoj de la bambuo plaüdis la rivero sur grandegaj stonoj kaj rokajoj, kiujn la vulkano iam eksplode jetegis en gin.
Ruki kaj liaj kamaradoj demetis siajn malpurajn pantalonetojn kaj saltis en la akvon. Tiam ilia spirito vekigis; kreigis, ciuvespere denove, el ilia orienta, matura,fik>2;ofe mistera animo la gaja, ludema kaj riskema infananimo. Ili saltis trans la grandajn stonojn, grimpis facilmove sur la rokajojn, ondigis kaj pelis la akvon unu al la alia. Iliaj junaj altaj vocoj ridis super la plaüdado de la rivero. Iliaj briletaj brunaj korpoj estis unukoloraj kun la akvo, la brunaj bordoj kaj la ombroj, kiujn kreis la vespero. Sur la sablajo ili pelis unu la alian; en pli profunda sulko, kies fundon iliaj piedoj ne atingis, ili spirblove baraktis. Kaj ilia senbrida gojado kunigis kun la monotona pregado de la pli agaj, kiuj staris kun sintusantaj manoj sur la al Mekka turnita vizago kaj poste klinigis sur la teron, kiun ili kisis, kiel ortodokse religiemaj naturhomoj.
Kiam el la mallumaj dometoj la olelampoj ruge eklumetis, la knaboj vestis sin. Kelkaj volvis cirkaü sin bati-



kitan sarongon, aliaj, pli malricaj, ree surmetis siajn pantalonetojn. Kaj kune kun la akvo ili forskuetis de si la tutan infanecon. Trankvile, kviete, preskaü digne ili ekkaüris en la virorondon sur la placeto de la kampongo; rulfaris sian strodjon same kiel la viroj. Fumante, ili parolis pri cio interesa en ilia vivo. Iliaj vocoj estis malaltaj, neniam laütaj, neniam melankoliaj. Ili estis la anaro de la fekunda java montregiono. Ili ciuj havis kampeton trans la rivero, ili ciuj havis bubalon kaj dometon el bambuo kaj folioj.
Ilia plej granda zorgo estis la rikolto de la padio, ilia plej granda cagrenigo, ke tigro mortigis ilian bubalon, car sen bubalo ili ne povas plugi.
Kiam naskigis infano, ili guis festenon: sian slamatan, kaj ankaü kiam iu mortis, car Alah donas kaj Alah prenas. Ili malofte ridis, kaj ankoraü pli malofte ploris. Sed ilia seriozeco estis tia, kia tiu de la bestoj, kiuj kontente kaj sendezire vivas sian vivon, fidante kaj pro tio senkonscie felicaj. Kaj cio ci esprimigas nur per la tono de ilia lingvo, facila kaj melodia, kiel la latenta kanto de la monta vento kaj la dolca sunvarmo.
La placeto estis seka kaj polva. La argila tero, sekiginta pro du senpluvaj monatoj, fendigis kaprice. Malorde staris tie la kampongdometoj: ok bambufostoj, kiuj portis krudan lignan plankon; malfortika stupetaro; vandoj el splitita kaj plektita bambuo kaj tegmento el palmofolioj. Inter la domoj estis tri grandaj rubejoj. El ili kreskis fruktarboj: forjetitaj kernoj, kiuj facile germis en la varmiga putro. Malantaü falonta krado estis puto, el kiu la kamponganoj cerpis sian trinkakvon kaj kiam la rivero, svelinta pro la pluvego, bole preterrapidis, la virinoj ankaü lavis la vestojn ce la puto. Apud la domoj bruletis



herbo- kaj folioamasoj kaj densa fumo svebis al la logejoj, penetris tra ciuj truoj de la plankoj kaj muroj, disigis super la placeto kaj tiel forpelis iom da moskitoj, kiuj milmilope alsvarmis el la malluma bambuaro.
Ie malantaü dometo kantis viro. Revaj devotaj tonoj gutis en la vesperon. Minora melodio de primitiva fatalismo. Cikadoj grincis sian siran kanton. Kaprino blekis. Kokoj kaj kokidoj toktoke kaj interpuse kolektigis sur la latojn sub la domoj aü sur la tegmentojn. Graveda katino trenis sian pezan ventron super la tero kaj timeme observante stelrampis en pli malluman ombron. Hundoj kun grandaj vundoj kaj favaj'oj kaj gisoste malgrasaj, flarsercis en la defluiloj kaj rubejoj, nazis kelkajn malplenajn ladajn skatolojn, kiuj diskusis tie. Supre rato pretersusuris pordon. Banata infano laüte kriis. Aüdigis la insultego de la patrino, kiu tenis gian brakon kaj el malnova lada petrolujo cerpis akvon, kiun si versis sur la infanon. Odoraco de ranca kokosoleo, sekigintaj fisoj kaj teriganta putrajo svebis en la pli kaj pli malsekiganta aero. Kaj subite estigis la nokto ...
Supre sur unu el la stupetaroj aperis klinita maljunulino.
„Ajol Venu do hejmen!" si grumblis... „estas jam tute mallume. Cu vi atendas gis la nebuloj levigos el la rivero kaj malsanigos vin?... Vi ja devas trahaki kokoson!"
Ruki momenton rigardis malantaü sin kaj ne respondis. Kviete li forfumis sian strodjon. Li jam longe konsciis pri sia supereco de „viro", supereco, kiun la virino konsideras ne tute serioza. Li oscedis, strecis sin, krakigis laüvice siajn fingroartikojn kaj gratis sian kapon. Per ambaü manoj, malrapide kaj gue li gratis la tutan kranion.



Poste li ekstaris, ree zonis sian pantaloneton, kiu preskaü glitis de liaj mallargaj koksoj, kaj ligis gin iom pli firme.
Ne dirante ion, li foriris el la rondo kaj suprengrimpis la stupetaron. Post momento li reaperis kun kokoso kaj parang. Per la akra hakilo li Ier te dehakis la kapon de la kokoso, kaj, forfluiginte la sukon, li fendis gin en du pecojn.
Neneh laboris en la malgranda kuirejo. La planko estis el argilo, la muroj estis duonaj, la oblikva tegmenteto staris sur kelkaj bambustangoj. Fajrejo estis konstruita el brikoj kaj sur la flama lignofajro staris alta kupra rizkuirilo. Kliniginte super nigre fera poto, Neneh fritis kelkajn sekajn fisojn. La ruga fajrobrilo priflagris sin, sajnigante sin fantoma sorcistino. En tiu brileto pereis la lumeto de la fuma lampo, kiu pendis sur rusta najlo. Miloj da insektoj svarmis cirkaü gi. Super la siblado de la bolanta oleo aüdigis la klukado de kokino, kiu en malpura malnova korbo kusigis siajn idojn sub sian varman patrinkorpon.
Ruki helpis raspi la kokoson, Neneh metis la raspitan karnon en pelvon, versis akvon sur gin, knedis la raspajon kaj premis gin seka super kribrilo. Santen si nomis la laktan likvajon, kiun si uzis por prepari legomajon ce la rizo.
Post iom da tempo Ruki kaürante mangis. Per siaj flekseblaj fingroj li knedis el la rizo buleton kaj enbusigis gin. La fisojn li rompis per la manoj kaj li sorbis la legomsaücon el taso. Poste li lavis la manojn en fingropelveto, akvis sian buson kaj rulfaris strodjon. Krucante la krurojn sub sin, li nun eksidis iom pli komforte sur la plankon, kiun kovris mato. Apud li staris la olelampo. Malgranda lumcirklo cirkaüis lin. La resto de la logejo estis malluma.



Pendis en gi densa fumo kaj odoro de mangajoj kaj de akre dolca india tabako. La ligna klapeto kaj la pordo estis zorge fermitaj por malhelpi la eniron al malutilaj nebuloj kaj malbonaj spiritoj. Centoj da moskitoj zumzumadis.
Per grandaj okuloj Ruki nevide rigardis en la lumon. Kelkfoje li singarde premmortigis moskiton sur sia mano aü vizago. Kelkfoje li laüte ruktis. Li estis bone manginta.
„Venu por dormi", diris Neneh, „jam estas malfrue. Tute ne utilas maldormi, kiam estas mallume. Post sep tagoj estos plenluno; tiam vi maldormu".
Ruki ekstaris, prenis malnovan sarongon, volvis gin cirkaü sian bonstaturan dekkvarjaran knabokorpon kaj kusigis apud Neneh sur la baleh-baleh: la ligna dormobenko. Ili kusis sur mato kaj sub iliaj kapoj estis kusenetoj, grasaj kaj odorantaj kokosoleon. Sub tiu de Neneh trovigis malpura verdsilka naztuko kun iomete da mono nodita en unu el giaj anguloj. Krome batikita sarongo kaj nigra katuna badjo. Cio ci kaj iu lada ujo, en kiu Neneh konservis iomete da tabako kaj siriho, estis, kun la dometo, la bubalo, la savaho kaj la kokino kun siaj idoj, ilia tuta havo; sed pli ili ne bezonis,
Cion, kion Ruki sciis, li aüdis de Neneh. Si ankaü jam rakontis kaj klarigis al li, kian rilaton Alah kreis inter viro kaj ino. Cio ci estas tute simpla kaj natura, neniel hontiga, car cio, kion Alah kreis, estas bona, simpla kaj natura. Kaj la maljunuloj ja ekzistas por instrui la junulojn.
Sed, antaü kiam Ruki ekdormis, iu penso malrapide trairis lian cerbon. La unua penso en tiu tago.
Li nun sciis ion, kion Neneh ne diris al li. Tiun matenon li vidis Supinah-n bananta sin en la rivero. Si estis ankoraü juna; tiom juna, kiom li. Ankoraü infano. Li vidis



§ian sarongon malseke algluiginta sur sia gracila korpo kaj la estigantan virinfiguron, kiun tio perfidis. Li vidis siajn longajn blunigrajn harojn, kiam si malnodis ilin. Kaj subite li ekkonis kion Neneh ja ne povis konigi al li: la deziron al juna netusita knabinkorpo.



II
La padio maturigis.
La tigoj estis ankoraü verdaj, sed ili jam klinis siajn pezajn spikojn teren. Ruki konstruis por si tendeton: plankon el plektita bambuo kaj, alte sur fostoj, tegmenteton el cifono. En gi li etendis sin. El riztigo li faris fajfilon. 6i eligis nur unu tonon: tiit! tiiit! Sed tio suficis laü Ruki. Sencese li fajfis: tiiit! tiiitl Akra soneto en la vasta, silenta tago.
El la tendeto sternigis super la tuta rizejo reto el maldikaj blankaj fadenoj. Al tiuj fadenoj estis noditaj diverskoloraj tukpecoj kaj ciam, kiam pepanta aro da rizsteluletoj volis alflugi, Ruki movis la reton, por ke la tuketoj flirtu kaj la birdoj ektime flugturnu sin. Ruki movis la fadenojn per sia cirkaübantita piedfingro. Tio ja estas tre facila. Se li ne agus tiel, li devus teni la fadenojn per la manoj kaj li devus sidi la tutan tagon. Kaj tio estas malpli oportuna, se oni ankaü povas kusi. Estas pli bone kusi kaj fajfi: tiit, tiiit, la tutan tagon.
Li krome povis rigardi la cielon kaj la malrapide pretersvebantajn nubojn, altege super siaj ombroj, kiuj sovigis sur la kampo. Kelkfoje alte svebis rugeta milvo; gi cirklis, klininte la kapon malsupren, observante por serci rabajon. Ruki atentis, ke li vidu la birdon mallevi sin; atendis gis gi sagis malsupren ...
„Uuii... uuuiiiiü" Ruki tiam kriis.



La ulung-ulung cesigis sian falon. Kiel sperta akrobato gi regis ciun muskolon de sia rabista korpo. Gi levis sin laü granda arko kaj fugis en la senfinan bluon.
Ciufoje Ruki rikanis guege pro tia okazajo. Profunde en lia primitiva, beste bona karaktero estis la unua germo de pli alt? evoluo: incitemo. Li ne konis kompaton al la rabajo senkarnigota per la akraj ungoj de la ulung-ulung; li konis nur la guon kontraüi la planon de la birdo. Senkonscia regemo.
La suno stufe maturigis la padion. Inter la cielo kaj la tero vibre pendis la varmego.
Kaj kiom blua estis la vulkano!
Sed tion Ruki ne vidis. Kial ja? Tiom longe, kiom li vivis, tie jam staris la vulkano: blua alta konuso, kiu kelkfoje per nebula tufo fumis, sed ne malutilis. Lia tuta mondo ciam estis blua kaj verda; kaj flava kiam maturigis la padio. La sanktaj koloroj de fekundeco. El tiuj koloroj nur du havis signifon por li: verda: la juna padio; flava: la proksimiganta rikolto.
Kiom bonega cio ci estas! Kusi, ne pensante. Nur „esti", la tutan sunan tagon!
En la posttagmezo li devis detranci herbon por la bubalo. La gustan tempon li sciis per la nuboj kolektigantaj cirkaü la pinton de la vulkano. Neneh iam ordonis al li konstrui malgrandan stalon por la bubalo, en kiu gi de tiam tranoktis. La bubalo de la najbaroj estis stelita kaj pro tio Neneh ne volis, ke ilia bubalo tranoktu ekstere sur la kampo. Tio estis la nura sangigo en la vivo de Ruki dum la lastaj tri jaroj. Li jam efektive estis viro aga proksimume dek sep jarojn, se Neneh bone kalkulis la plenajn lunojn post lia naskigo. Li baldaü edzigos ... kun Supinah ... kiam la padio estos rikoltita.



Tiun vesperon estis plenluno.
La kampongplaceto estis pli homplena ol ordinare. La viroj fumadis kaj parolis pli vigle ol dum aliaj vesperoj. Hundo hurlis. Malkvietaj ombroj glitis inter la dometaj mallumajoj... La bambuo siluetigis kontraü la lunblanka cielo kvazaü miraklo el delikata papertondajo.
Kiam Ruki kun amaso da herbo sur sia sultro iris la vojeton al la kampongo li jam mins: li ne aüdis gamalanon. Luna vespero ... sen gamalan ... kaj ankaü sen pregado?
Senintence li iom rapidis; la unuan fojon en sia vivo li rapidis kaj kiam li preteriris la virorondon, li tuj vidis: ceestas fremdulo!
Scivola li haltis. La novulo estis bataviano. Tion Ruki aüdis de li... Li strange prononcis. Sed, kiom bele li estas vestita, opiniis Ruki: per susuranta, helkolorasarongo, amelita blanka jako, kian surhavas nur Tuankontrolisto, kaj ruga velura kapvesto. Sen kaptuko!...
Ruki sentis miron kaj singenon. Sen kaptuko... tio estas kontraü la adat. Tiom bone vestita kaj tamen li ne surhavis kaptukon!
Ruki rapide portis la herbon en la stalon kaj skujetis gin sur la plankon antaü la bubalo. Ne baninte sin, li reiris kaj ekkaüris inter la aliajn, kiuj atente aüskultis la fremdulon.
„Kaj tie estas feraj fajrocaroj kaj stonaj domoj..."
„Tss... tss ... tss ..miris la kamponganoj. Ili forgesis siajn strodjojn, kiuj estingigis en iliaj manoj.
„Kaj kiu kuniras al tiu nova lando ... Delio ... tiu povos aceti muite da oro, car tie la oro estas malkara. Kaj tie estas ankaü muite da junaj belaj virinoj! Kaj oni ankaü povas monludi!..
Kulio.
2



„UuaahUt"...
Progoja kvazaü unuvoca krio. Ciuj ci viroj kaj knaboj estis kubemuloj, denaskaj ludemuloj. Sed en Javo la guberniestraro malpermesis la monludadon.
„Do tie la policistoj ne kaptas la ludantojn, cu?" prudente demandis maljuna viro.
„Ne ..certigis la fremdulo ... „Alah estu mia atestanto; mi garantias, ke tie oni rajtas ludi tiom, kiom oni volas".
„Uuaah!" ...
Ili tremetis kvazaü en febra ekstazo.
„Ciuj, kiuj iris tien, post kelkaj jaroj revenis ricaj".
La viroj silentis.
La luno prilumis iliajn vizagojn kun la infanaj miraj okuloj. Sed en tiuj infanaj okuloj venis io nova: havemo!
Cu tio tiom baldaü estigis?
Monludo! Oro! Junaj virinoj!... Kial tiu sopiro ne rapidege kresku? Kaj kune kun tiu sopiro estigis en iliaj inertaj cerboj kaj koroj nekonata deziro: havo!
„Kia la vivo estas ci tie?... En tia kampongo?" la fremdulo diris malestime. „Kion vi scias pri la vivo? Kion pri la mondo? Vi... vi konas nur vian riveron, vian domon. Vi mangas nur telerplenon da rizo kaj pecon da fisajo. Vi portas cifonajn vestojn. Rigardu min... Kio vi estas? Nur malricegaj kamparanoj! Kiom da grundo vi havas? Nu? ... Cu viaj edzinoj portas orajn monerojn? Cu viaj infanoj havas orajn kaj argentajn ringojn cirkaü la maleoloj? ... Kaj kiam vi festas slamatan, kiom da kaprinoj vi povas buci? ... Certe ne pli ol unu, cu? ...
Hontante, la viroj klinis la kapojn.
Guton post guto la fremdulo miksis la venenon en ilian revovivon el paco kaj felico.



„Kaj virinoj... Virgulinoj? Ciu el vi, pli agaj viroj, havas maljunan edzinon, cu?"
Maltrankvilo kreskis en ilia neklara pensado ... Uiaj kvietaj movoj plivigligis. Plilaütigis iiïaj vocoj... Ili forgesis sian vespermangon. Ili laüte parolis ciuj-ope. Ekscititaj ili ridis kaj ripetis la vortojn de la fremdulo ...
„Virgulinoj...."
La virinoj kaj knabinoj alsteliris. Kion tiu fremdulo rakontas, ke li tiom ekscitis iliajn edzojn kaj fratojn?
Ankaü Neneh staris tie kurba kaj klinita. En la bluhela lunlumo si sajnis maljunega sorcistino. El siaj kurbigintaj sultroj tre antaüenigis sia maldika birdokolo. Sia kapo estis parte kalva. Siajn vangojn pufigis siriha macajo kaj siajn lipojn helrugigis siriha salivo. Sia nefermita nigra badjo vidigis siajn velkintajn, sulkajn, pendantajn mamojn. Du akraj okuloj rigardantaj el sia kaduka vizago malfide kaj malaprobe esploris la batavianon. Tiam si pro malestimo kracis largan sangrugan sirihan sputon kaj pugnigante sian malgrasan manon, si subite kriacis inter la virojn:
„Ne lasu kredigi al vi ion de tiu hunda mensoganto! Belaj babilajoj, jes ... Sed kion vi faras ci tie? Ne genu niajn virojn! Junaj virinoj! Virgulinoj! Tiujn ili ne bezonas serci aliloke. Da tiuj ni havas sufice en nia propra kampongo!"
Aprobe la virinoj kaj knabinoj murmuretis. Ili sentis nekonscie dangeron.
„Babilajoj de maljunulino!", mokinsultis la fremdulo.
Ruki levis la kapon. Li hontis pro sia avino.
„Foriru do, por kuiri", li diris malafable.
„Kuiri?!" Neneh kriis kolere, „kuiri, cu? Cu la mangajo ne jam longe estas preta, porkido! Cu la fisajo ne farigis



malrigida kaj nemacebla? Cu la santen ne jam disigis? Nur, car vi ne venis gustatempe por mangi!... Sed ci tie aüskulti la sensencan babiladon de tiu aca urba krokodilo, tion vi povas!... For!. .. Iru hejmen!"
Si tiris la badjon de Ruki. Ekskue li liberigis sin.
„Ne tedu min", li ordonis kviete, „iru la la kuirejo kaj ne miksu vin en virajn aferojn".
Insultante kaj murmurante Neneh retirigis. Siaj maljunaj lignecaj kruroj tremis sub si. Si suprengrimpis la stupetaron. Sur la supra stupeto si haltis, turnis sin kaj ree kracis. Kaj post tiu signo de malestimego si malaperis en la domon.
La fremdulo rigardis Ruki-n kaj observis lin.
„Vi estas brava junulo", li diris aprobe kaj momenton li metis sian ringhavan manon sur la sultron de Ruki.
La brusto de Ruki svelis pro gojo. Li rimarkis la sekretajn rigardojn de la aliaj kaj li strecis la bruston, Jetis la kapon malantaüen kaj surzonigis manon.
„Mi timas nenion kaj neniun", li fanfaronis. Kaj li sentis, ke liaj samkamponganoj fieras, ke inter ili montris sin al la fremdulo tia kuraga knabo.
Ankoraü du vesperojn la bataviano ceestis. Ili abunde kaj bone mangigis lin kaj aüskultis liajn ekscitajn rakontojn pri tiu fora miraklolando, kies belegaj promesoj implikis ilian dormon per maltrankviligaj songoj.
Ruki kusis kun la manoj sub la kapo; li rigardadis en la mallumon, en kiu la fuma olelampeto faris nur malgrandan lumcirklon. Ce liaj oreloj moskitoj zumis sian altan kanton pri avidemo. Ekstere en la bambuaro grincis cikado. Li ne povis dormi. La kuseneto sub lia kapo varmegigadis, kvankam li ofte turnis gin. Pene li spiris en



la prema atmosfero. Li fakte ne pensis. Li nur ripetis la aüditajn vortojn. Rico, virinoj, malkara oro, monludo. Cie, kien liaj okuloj turnis sin en la mallumo, ili vidis tiujn bildojn. Kion li faru per tiaj ricajoj.... pri tio li ne pensis. Ankaü la virinoj ne sorcis en lian spiriton ion specialan. Nur la havemo maltrankviligis lin. Aü eble nekonscia emo al aventuroj. Krom sia kampongo li neniam vidis iom da la mondo. Li ankaü ne klopodis imagi, kio eble ekzistas krom gi. Li ne sciis. Li ne povis vidi tion, do ankaü ne konis. Li neniam bezonis pensi. Pri kio li pensu? Kion li bezonas, li havas: domon, baleh baleh, teleron da rizo, la varman sunon, la fekundigan pluvon, la senzorgan tagon, la longan dorman nokton.
Li sin turnis kaj sin turnis; Neneh dorma murmuris ion, kiam li senintence tusis êin.
Li aüskultis la moskitojn; raton, kiu ie rodis truon; la boradon de anabioj en piedo de la baleh-baleh. Kaj tiam, subite, li aüdis mallaütan frapadon. Li levis la kapon, Lia atento traboris la mallumon. La frapado ripetigis, mallaüte, sed insiste, aüdata — eble pli ol per liaj oreloj — per lia animo, kiu la unuan fojon estis tute konscia; la unuan fojon vekiginta el sia apatio.
Ruki ellitigis, singarde sovante sin preter Neneh, kaj senbrue malfermis la pordon. Malsupre ce la stupetaro staris la fremdulo, malantaü li du knaboj el la vilago: Sidin kaj Karimun.
„Ni nun foriros", flustris la fremdulo. „Cu ankaü vi kuniros?"
Ruki hezitis, rigardis malantaü si sian cambreton, en kiu Neneh dormis. Gi estis senkonscia movigo kvazaü sirmserca al la konateco de la propra cirkaüajo.
„Ni iros", diris Karimun kaj vire fier is lia voêo.



„Ankaü mi", respondis Ruki, „atendu momenton".
Li eniris. De sub la kuseno de Neneh li fortiris singarde de novan sarongon kaj surmetis gin. De tabulo li prenis pecon da kve-dodol, pakis gin en bananfolion kaj metis tion en la poson. Poste, ne rigardante malantaü sin, li steliris el la domo kaj senbrue fermis la pordeton.
Silentante la kvar viroj iris post unu la alia. Preskaü matenigis, sed la luno ankoraü estis hela. La blankega lumo fluetis de la kokosfolioj, glitis de la mallumaj domoj kaj faris la placeton granda blankajo. En ci tiu lago el senmova argenta lumo la kampongo profunde dormis. Cio songis en antaüvekiga senmoveco sian lastan devotan songon: la kadukaj brunaj domacoj sur siaj kriplaj stangoj, kun siaj fusaj tegmentoj; la bananarbareto kun siaj largaj glataj sildaj folioj, sur kiuj la lumradioj rompigis kaj kunfluis en metalbriletan amason; la kokosoj kun siaj alte altaj trunkoj rekte al la cielo kaj kies foliaroj sajnis eksplodinta fajrajo; la bambuoj, delikata milopa tondajo el malgrandaj pintaj folioj.
Murmuretis la rivero, karesante la stonegojn. Sur la diafane blua cielo staris la blanka lundisko kun ceflanka kaveto. Cikado cirpis: dormiga eta sono en la serena silento.
Susurante tra la bambuo, la unua hezita matenventeto glitis tra tiu senmova mondo sur la kokosoj, bananarboj kaj tegmentoj.
Kokosfolio vekigis kaj ekvibregis. Virkoko kriis kaj subite hundo furioze bojegis.
Ruki piedfrapis gin. La besto hurle forsteliris sub iun domon.
Ili suriris la mallargan funelan vojeton al la herbejo. Grizeca lumo el estingiganta argento kaj estiganta rugo



pendis super la kampo. Nubaro kusis sur la vulkanflankoj. Super gi iom desegnigis la supro, malklara skizo sur la senkolora cielo. Malseka nebulo levigis de la sajne senfina ebenajo kaj fore tra tiu nebulo vidigis konture la bubaloj. Malvarma vento tremigis la virojn. Ruki malligis sian sarongon kaj tiris gin supren sur siajn sultrojn. En la malagrablan senton pri malvarmo miksis sin neklara sopiro... Momenton li pensis pri sia bubalo. Kiu trancos herbon por gi hodiaü vespere? ....
Sed tiam la bataviano oferis al li cigaredon. Ruki rikanis. Li gis nun fumis nur memfaritajn strodjojn. Li turnis la cigaredon en siaj fingroj, iom singena. Sekrete li observis Sidin-on kaj Karimun-on. Ili jam enbusigis siajn kaj forblovis la fumon tra la naztruoj. Ruki petis fajron kaj iom poste ankaü li fumis.
„Kiel tio placas al vi?" demandis la bataviano, rigardante malantaü sin, car ili ankoraü marsis post unu la alia.
„Bone", respondis Ruki, ne montrante sian kapturnigon. Li ne kutimigis al tia tabako.
„Atentu, kiam vi estos ekster ci tiu nestaco, tiam vi miregos. Viandon kaj kokajon vi mangos. Silkajn sarongojn vi portos. Vi havos tri, kvar junajn virinojn. Fff... vi nur atendu ..."
La bataviano iom flankenklinis sian korpon kaj kracis. Tiel li esprimis sian malestimon pri la mizera vivo gis nun vivita de liaj kunuloj.
La krepuskan matenlumon subite rompis la tago. Sangruga levigis la suno de sub la horizonto. La nebuloj forfluis, solvigis. La herbo banigis en la roso. Sur la brilanta cielo la luno forigis. Triumfe suprenigis la suno. La vulkano violetigis sur la rug-ora cielo; poste, car la rug-oreco po iom paligis kaj mortigis, gi farigis blua fone



de 1' blua cielo. Post duonhoro la tuta pejzago kusis en la stufanta sunbrilo.
La kvar viroj preteriris la savahojn. Vojo tie ne estis, nur la rando de la rizejoj. Kova varmego, kvazaü el varmigejo, levigis el la alta, preskaü matura padio. Inter la savahoj, en la ombro de grandbrancaj benjaminfigoj nestis malgrandaj kampongoj.
Ruki kaj liaj kunuloj jam ne konis tiun kampon. Tarnen la vulkano ankoraü trovigis ce la horizonto, kvazaü gi kuniris, akompanante ilin kiel sirmo kaj ankaü kiel averto. Kelkfoje Ruki rigardis malantaüen. Senkonscie li gojis, ke li vidas tie la monton kaj li senigis je neklara sento pri malagrableco, kiun li ne volis rimarkigi.
Subite la fremdulo depasis de la randeto. Mallar|a vojeto serpentumis inter la arbetajoj kaj kondukis al la granda gubernia vojo, larga helblanka stonetvojo. Tie veturis caroj, malrapide, balancigantaj kun knarantaj radoj kaj grincantaj aksoj. Sur la planko de siaj veturiloj, sub la oblikva folitegmento, sidis la veturigistoj. La plimultaj dormis, volvitaj en siaj sarongoj gis la mentono; la snuron, per kiu ili direktis la bubalon, nestrecita en la mano. Kelkaj sundanoj portis per bambulato sur siaj sultroj pezajn korbojn plenajn de fruktoj kaj legomoj.
„Ili iras al la vendejo", eksplikis la bataviano, „post kelkaj horoj ni atingos la unuan malgrandan urbon. De tie ni iros per fajrocaro".
„Mi malsatas", diris Karimun.
„Ni tuj mangos", respondis la bataviano. Li kondukis ilin al malgranda varong ce la vojo, budeto el bambuo kaj folioj, en kiu maljunulino vendis mangajojn. Si elmontris ilin sur lama tablo kaj ce la antaüa flanko, laülonge de la tablo, estis krude ligna benko.



„Vi eksidu kaj elektu kion vi satas; mi pagos".
Mangegemaj Ruki kaj liaj amikoj prenis de ciuj bonajoj. Ankoraü neniam antaüe ili tiom muite kaj tiom bone mangis. Tio plivigligis kaj gajigis ilin. La bataviano pagis. Senatente li elposigis manplenon da argentaj moneroj. Karimun pusis la aliajn. Ili momenton rigardis al tiom muite da mono, pro miro large malfermante la okulojn. Tiam kun goja ekbrilo iliaj okuloj interrenkontigis. Post mallonga tempo ankaü ili estos tiom ricaj!
Sekvis longa varma vojo. Sur la rando staris kapokarboj, dornaj stangaj arboj, kiuj apenaü havis foliaron. Kvazaü tro malgrasaj brakoj etendigis iliaj brancoj, kiuj, kompatige portis nur kelkajn foliojn kaj rigidajn nigrajn malmolajn fruktojn, el kies fendoj lanugis la kapoko, kiu pro eta ventopelo floke falis.
Silentaj la viroj iris post unu la alia. Komence ili parolis. Pri la malgranda kampongo, pri la knabinoj, pri la maturiganta padio.
Sed nun iliaj korpoj plipezigis. Iliaj piedoj pasis senenergie kaj lace. La svito fluadis de la kranio laü iliaj dorsoj kaj kruroj. Iliaj gorgoj bruldoloris. La langoj estis sekaj kaj baris la vojon al la parolo; kaj car ili ne parolis, ekdormis ilia pensado. Ili marsis po unu la longan nekonatan vojon, multajn multajn pasojn al fatala celo, kies fatalecon ili ec ne konjektis.
Finfine la kota, la urbo; stonaj domoj...
„Cu ci tie estas la nova lando?" demandis Ruki.
La bataviano ridis malestime.
„Mi ja diris, ke ni iros per la fajrocaro".
^ Tion Ruki jam forgesis. Li silentis kaj klinis la kapon, hontante pro la rikanado de la du aliaj. De sub siaj duonfermitaj palpebroj li sekrete observis cion, kio lin



cirkaüis: la stonajn domojn en mallume malvarraetaj gardenoj; la cinajn tokojn plenplenajn de koloroj nekonataj de li; la sadojn; kelkajn blankajn infanojn. Ili venis al la malgranda stacidomo. Ce budo la bataviano trinkigis ilin. Li donis al ili po unu glaso da ruga fluidajo: fruktosiropo kun akvo. Momenton ili montris novan ravigon, kiu forigis pro la rigardoj de la fremdaj homoj sur la stacibenkoj. Nekonataj vizagoj. Kaj nekonataj vocoj demandis:
„De kie vi venas?"
Ruki mallaüte nomis sian kampongon. Lia koro estis peza. Li subite sentis sin sola. Neniu homo, nek vojo, nek nomo konataj de li. Cio konata forigis el lia vivo. Ceestis nur Sidin kaj Karimun, sed ankaü ili klinis la kapon sur la bruston. Iliaj busoj estis fermitaj kaj iliaj okuloj rigardis flanken de sub la palpebroj.
Jen venis la fajrocaro.
De Ruki kaj liaj kunuloj forskuigis la revado. Timaj ili sercrigardis de kie venis tiu cion superanta bruo; timaj ili postenigis pro la vagonaro preterbruanta tuj antaü ili.
La bataviano pusis ilin en kupeon. Antaü kiam ili konsciis, ili sidis sur ligna benko unu apud la alia. La kupeo estis plenplena. Svebis en gi haladzo de tabakfumo kaj svitantaj kor po j.
Kiam la staciestro sonigis sian akran fajfilon kaj la vagonaro ekveturis, Ruki kaj liaj kunuloj denove ektimis. Maltrankvilaj ili rigardis cirkaüen la pretersovigantan pejzagon.
Antaüen ... antaüen ... Kiom foren ili iris? Al Batavio ilia kondukanto jam diris. Batavio, tio ja estis nur nomo, sono ... La fajrocaro rapidis antaüen ... foren ..



foren ... Kampongoj, arboj, savahoj preterruligis . .. Dum horoj kaj horoj.
La kadenco de la radoj, la reguleco de la veturado dormemigis ilin. Per lacaj nenion vidantaj okuloj ili rigardadis antaü sin. Iliaj vizagoj farigis maskoj, sur kiuj esprimigis nenia sento. Kiel statuoj mutaj kaj senvivaj ili sidis unu apud la alia.
Estis jam posttagmezo, kiam ili elvagonigis. La bataviano pusis ilin en la homfluon, kiu trairis la stacielirejon. Enigitaj en tiun fluon ili kuniris sen plej eta rezisto. Konfuzitaj ili staris iom poste subite sur strato meze de svarmado de ade sonorilantaj sadoj kaj kriantaj homoj. Plenaj de timo ili premigis unu al la alia, sercante sirmon kontraü tio nova, kio torente furiozis cirkaü ili kaj minacis ilin de ciuj flankoj. Timigis ilin la sonoriletoj de la sadoj, la akra fajfado de la forveturanta vagonaro. Ili interpusigis kun piedirantoj, kiuj insultis ilin. Preteriris grandaj veturiloj kun gigantaj cevaloj, muite pli grandaj ol la cevaletoj konataj de ili, en kiuj sidis blankuloj. Ankaü virinoj. Blankaj virinoj. Tiajn ili ankoraü neniam vidis. Kaj guste kiam ili volis transiri la straton, ili ektime postenpasis, vidante ree fajrocaron, kiu, mirige, veturis sur la strato: vaportramo.
Ili neflankenige direktis sin tien, kien ilia gvidanto montris. Pro troa timo kaj terurigo ili ne plu povis admiri lin, ke li kun ec tro da kvieto promenis inter ciuj ci terurajoj. Nur unu konscion ili havis: timan instinkton de sinkonservo. Sed poste, trairante la plej modernajn eüropanajn vilaokvartalojn, Karimun ne povis ne pusi Ruki-n je la lumbo.
„Vidu — unu domo sur alia".
Ruki pro miro haltis antaü tiu mirakla konstruajo: domo kun etago.



„Antaüen ... Ajo!" komandis la bataviano.
Timigite Ruki rapidis por atingi la aliajn. Ankoraüfoje ili mangis en varong. Tiam ilia gvidanto diris: „Vi nun bone aüskultu". Lia voco nun sonis iom minace. Li ankaü ne plu rigardis afable.
„Mi kondukos vin al iu Tuan; al tia Tuan, kia estas la Kontrolisto. Cu vi scias, kio estas Tua/z-Kontrolisto?"
Ili kapjesis. Tiu estis la ununura eüropano, kiun ili iam vidis. Kiam io neordinara okazis en la kampongo, ja venis la Lurah kun la Tüan-Kontrolisto. Ili ciam iom timis lin kaj ankaü iom scivolis.
„Nu, pri kio ajn tiu Tuan demandos vin, vi respondu nur „jes". Cu komprenite?"
La trio kapjesis humile. Subite ili iom timis sian gvidanton. La bataviano kondukis ilin en malgrandan stonan domon. Li tre gentile salutis la Tuan sidantan tie. La Tuan estis tre afabla al li; tute alia, ol la Kontro1isto al la Lurah. Kun timema miro ili konstatis tion. La Tuan parolis la malajan lingvon, da kiu ili nur tre malmulte komprenis.
„Nu, Amat, cu vi efike casis?"
Amat, la bataviano, rikanis.
„Kamparaj knaboj el tre malproksima kampongo. Stultaj, sed junaj kaj fortaj".
„Bone", la eüropano diris, foliumante iom kelkajn paperojn. Kun respekto la trio kaüris.
„Do ..." li turnis sin al ili, „vi deziras iri al Delio, al Sumatro, cu?"
Nenia respondo. Ui ne komprenis la malajan alparolon de la Tuan.
„Cu vi ne aüdas, ke Tuan Besar demandas vin pri io?" akratone kriis Amat.



,,Saja ... Tuan Besar..." ili time balbutis.
„Kaj vi propravole iros, cu?"
De sub iliaj mallevitaj palpebroj iliaj rigardoj glitis helpserce al la aliaj. Ili ne komprenis la sencon de la demando.
„Saja ..." ili fine diris.
„Vi iros volonte, cu?"
Denove momenta silento, hezito.
„Saja ... Tuan Besar ..."
„Bone".
La Tuan vokis indian skribiston, kiu metis antaü ilin paperon kaj en iliajn manojn plumingon, kiun ilon ili tenis nelerte. La skribisto instruis al ili, kiel ili skribu kruceton kaj per muite da fuso ili faris tion. Poste ili ricevis po dudek guldenoj. Sekrete unu ekrigardis la aliajn kaj ili prenis la vicon da blankaj guldenoj per respekte hezitaj fingroj. Ke tio estas nur antaüpago de ilia kontrakta salajro, subtrahota gis la lasta cendo, tion ili ne sciis.
La Tuan diris ion nekompreneblan al ili. Amat jam foriris. Du indiaj oficistoj de la varbejo pusis Ruki-n kaj liajn kamaradojn eksteren. Kun unu iris Karimun kaj Sidin; la alia pelis Ruki-n antaü si. Ruki momenton haltis kvazaü senkonscie reziste.
„Kion vi volas fari?" grumblis la oficist.
„Mi volas iri hejmen", Ruki mallaüte respondis.
La oficisto moke ekridis kaj pusis lin antaüen.
„Jes, ja ... Kontrakti... preni la monon ... kaj poste iri hejmen ...! Rapidu antaüen!"
Ruki hontis kaj konfuzigis. Tima li plu iris. Li ne kutimigis al krudeco. En lia kampongo ciu estis milda. Se oni disputis, tio okazis pro virino. lam okazis murdo, sed



tion oni ne bezonas timi; tion oni konas. Neneh kelkfoje insultis, sed tio estis virina kolero ... Tion oni ja ne konsideras grava.
La oficisto pusis Ruki-n en barakon, en kiu sidis multaj geuloj. Li singene haltis kaj nur kiam li rimarkis, ke neniu atentas lin, li ekkaüris. Longan tempon li tiel sidis, silente kaj fikse rigardante antaü sin.
„Cu ankaü vin ili kaptis por Delio?" demandis lin pli aga viro.
Ruki levis la kapon.
„Ili ne kaptis min, Pa", li mallaüte diris.
„Ne ... Vi venis ci tien propravole, cu?" mokridis la alia. Cirkaü li oni rikanis.
„Iu viro venis en nian kampongon kaj li kondukis min ci tien, Pa".
„Kaj nun vi iros al Sumatro. Vi kontraktis, cu?"
„Saja, Pa".
„Kion vi sercos tie, AdehV'
Ruki klinis la kapon.
„Tie estas malkara oro, Pa".
La alia kracis sur la plankon.
„Hunduloj", li diris kolere, kaj al Ruki:
„Kaj vi opinias trovi tie junajn virinojn, cu? Kaj reveni rica, cu?"
Ruki kapjesis.
„Sed tion vi ne kredu!" ekkriis la pliagulo. „Laboradi vi devos. Laboradi tiel, ke via kor po kurbigos, ke viaj muskoloj kaj ostoj doloros. Arbarojn vi devos forhaki, fosi grundojn por la blankuloj. Vi devos planti kaücukarbojn kaj tabakplantojn. Tio ilin ricigos kaj vi estos batata kaj insultata, Adeh. Vi restos malrica kaj honto malhelpos al vi reiri al via kampongo kiel mizera malgrasa kulio. Vi



ne reiros, Adeh, vi restos tie ciam!... Mi iros tien por helpi al la kulioj... por diri al ili, ke ili ne lasu sin esti batataj ... Nur pro tio mi kontraktis ... Ne por serci oron".
„Mi ne volas laboradi", diris Ruki, „mi volas iri hejmen. Mi devas ankoraü tranci herbon por nia bubalo". Dirante tion, li ekstaris kaj iris al la elirejo, sed oficisto en uniformo de la varbejo pelis lin returne.
„Mi volas iri hejmen", Ruki diris postultone.
„Vi ne impertinentu ci tie!" minacis la alia.
„Mi volas iri eksteren, hejmen". Ruki iom flankenpusis la oficiston por povi eliri. Sed la alia batis lin kaj severe ordonis:
„Ajol Reiru! Eksidu, kie vi sidis".
Pro la bato la kapotuko de Ruki falis sur la plankon. Tio estis ofendo kontraü la adat, kiun li ankoraü neniam spertis. Varmega la sango fluis al lia kapo.
„Vi ne batu min", li flamige diris, „mi ne volas esti batata. Cis nun neniu batis min!"
„Cu vere?" mokis la alia, „se jes, venis nun la tempo, Adeh", kaj li saltis al Ruki kaj pugnobatis lin sur lian vizagon du- trifoje.
Muta pro timo Ruki toleris tiun batadon. Li subite iom konsciis, ke tiu ci estas la pli forta, ke tiu ci havas estrecon, potencon, evidente la rajton bati lin... Li forklinis la vizagon post sian brakon kaj ekkaürante, li agnoskis sian subecon.
„Ampon, Pa ... Ampon".
La alia visis siajn manojn.
„Iru al via loko kaj restu tie".
Honta kaj humila Ruki steliris for, ekkaüris kaj rigardis la plankon. Varmega sento de malamo estis en lia koro. Li



ankoraü neniam malamis. Antaü liaj okuloj estis malklaro.
„Tio estas nur la komenco, Adeh", avertis la pliagulo, „prefere vi guste faru, kion ili ordonas. Tio estos pli bona por vi".
Ruki ne respondis. Li rigardadis antaü sin. Malserena furiozo germis en li. La furiozo, kiu vekigas nur en incitata besto.
Tiam liaj pensoj migris al lia kampongo. Kion faras Neneh? Cu si sercas lin? Kie estas Sidin kaj Karimun? Li levis la kapon por serci ilin kaj li vidis la vizagon de junulino sidanta guste antaü li. Si estis ankoraü tre juna, preskaü infano. Si pensigis Ruki-n pri Supinah. Li vidis, ke si ploras. Silente kaj sensone si ploris, kelkfoje forvisante la larmojn per sia slendang.
„Cu ankaü vi iras al Delio?" demandis Ruki kaj subite sentis sin malpli sola.
„Mi ne scias", flustris la knabino de sub la slendang, kiun si tenis sur la vizago.
„Kiel vi venis ci tien?"
La knabino ne respondis, sed ploris ankoraü pli.
„Cu la bataviano kondukis vin ci tien?"
§i kapneis.
„De kie vi venas?"
„De Buitenzorg", si singultis.
„Cu via kampongo?"
Subite si prenis la slendang for de la vizago kaj ekrigardis lin.
„Tio ja estas urbo", si diris, „tie mi dejoris kiel babu ce nederlanda sinjorino".
„Sed kiel vi venis do ci tien?"
„Mia frato forvendis min," kaj si denove ekploris. Iom poste si eksplikis:



„Nia bubalo mortis. Kaj mia patro estas malrica. Li eê ne havas savahon. Li estas caristo. Li bezonas bubalon por sia laboro. Kaj kiam mortis nia bubalo, la patro ne havis sufice da mono por aceti alian kaj tiam mia frato forvendis min al viro, kiu diris, ke li edzinigos min kaj donos al mi oron. Sed li ne edzinigis min kaj li ankaü ne donis al mi oron. Li kondukis min ci tien kaj mi ne scias, kie li nun estas. Kaj mi volas iri hejmen. Car mia Njonja ne scias, kie mi estas. Kaj mi ankoraü ne mangis".
§i ree ploris. Ruki observis sin. Si estis juna kaj bela. §i havis brunetan haüton belan kaj briletan, malgrandajn manojn, kies ungetoj estis rugaj kolorigitaj kaj si portis odorantan floron en sia granda harnodo.
„Cu la Tuan ne donis monon al vi?" demandis Ruki.
„Ne .. " flustris si, „tion tiu viro prenis.."
Ruki rememoris, ke li kunportis iom da frandajo. Li elposigis la kve-dodol kaj donis gin al la knabino. Senparole si akceptis kaj komends mangi.
§i ridetis al Ruki kaj demandis:
„Cu ankaü vi venas el Buitenzorg?"
Ruki responde ridetis.
„Ne", li diris, „mi venas el kampongo tre malproksima de ci tie. Ce la monto".
„Ankaü apud Buitenzorg estas montoj", si fiere diris, „du montoj: Gunung Salak kaj Gunung Gedeh".
Tio estigis pli da intimeco.
„Ni tarnen havas bubalon".
La knabino balancis la kapon, rigardis Ruki-n kaj demandis:
„Kio estas via nomo?"
„Ruki".
Kulio.
3



Si ripetis la nomon. Momenton ili silentis. Tiam Ruki demandis:
„Kaj via nomo?"
„Karminah".
„Mi havas monon", diris Ruki, montrante la argentajn guldenojn. §i rigardis al ili.
„Mian tiu viro prenis", si ankoraüfoje diris.
La tutajn vesperon kaj nokton ili restis unu ce la alia kaj kiam en la sekvinta tago ciuj homoj el la barako estis pelataj en vagonaron, Ruki prenis sian paketon kun sia sirihajaro kaj portis gin por si. Ili nun apartenis unu al la alia kaj li komprenis, ke li devas gardi kaj êirmi sin.
Pason post pa§o ambaü iris en la longa vico da homoj, kiu estis gvidata de la vagonaro al oficejo kaj de tie al la haveno. Ili ciuj ricevis novan nomon: Orang-Kontrak, kontraktuloj... kaj komune ili portis humile la ankoraü ne spertitan, sed jam senkonscie sentatan maldignon: Orang-Kontrak!...
Ruki kaj Karminah ne parolis. Cion simplan, dirindan, unu jam rakontis al la alia kaj por esprimi tion, kio nun konsternis ilin, ili ja ne povis trovi vortojn.
Ili ankoraü neniam vidis sipon, nek havenon. Precipe por Ruki, kiu gis nun vivis en la paca silento de la herbejo kaj la kampongo, la malkvieto estis timegiga. Li nerve flankensaltis pro la viroj, kiuj kun caroj kaj sargoj kriante preterkuris lin. Ofte li saltis guste antaü iliajn piedojn kaj li ricevis baton aü interpusigis kun la elstarantaj sakoj. Tiam li alvokis Alah-n:
„Lah-illah-il-Allah!"
La krakado de la arganoj, la bruo de la sargoj falantaj en la holdojn, la kriado, la rapidado, la hurlado de la



sirenoj, la ronkado de la sipfajfilegoj, éi tiu tuta ïiaoso el konfuza kaj kirliga agado konsternis lin.
Kun mutaj oreloj kaj blindaj okuloj li antaüeniris. Li komprenis neniom kaj li ne penis kompreni. Li nur sciis, ke cio estas alia ol en lia kampongo. Sed li ja ne estas en sia kampongo; tio estis por li la tialo.
Apud li iris Karminah. Si iris kun klinita kapo kaj malle vitaj okuloj, kun la slendang dece sur siaj malgrandaj mamoj. Kiam plensarga caro preterbruis sin, si kuntirigis kaj prenis la manon de Ruki, kiu mem estis tiel taüzita, ke li ne rimarkis tion.
Insultate kaj batate ili estis pelataj sur la sipon kiel brutaro. Longe longa vico da kontraktkulioj estis sursipigata. Malserenaj kaj silentaj la viroj iris. De sub iliaj duonfermitaj palpebroj minacis spionaj rigardoj. Ili kuntiris la kapon kaj sultrojn, kiel bestoj timantaj batadon. Sed en ilia timo estis rezistemo, kiun tamen ciu neglektis: Ili ja estis la malfortaj... Orang-kontrak !... Venditaj korpe kaj anime.
La virinoj eligis altajn histeriajn krietojn, kiam ili suriris la ponton. Kelkfoje ili krocigis al la balustrado aü ili brakprenis unu la alian. Sed severa vorto de unu el la viroj aü de maristo pluirigis ilin.
Kiam fine la ponto estis sursipigata kaj la sipfajfilego mugis tra la tuta haveno, la ferdeko estis tutplena de kontraktuloj.
La sipo ektremis... tre malrapide dekajigis.
„Ni iras for de la tero!", ektime kriis Karminah.
La buso de Ruki malfermigis. Tion ankaü li ne divenis. Li ja ne komprenis, kial ili estas sursipigataj, sed, car li ne pensis pri tio, li ankaü ne demandis. Li staris ce la barilo, kaj rigardis la malpuran akvon disigantan la



sipon de la kajo. Stranga sento venis en lian kapon: kapturnigo. Cu pro tio, ke unuafoje la planko sub liaj piedoj estis malfirma, aü cu pro pli granda konfuzigo, tusanta lian animon, sed ne komprenata de li?
Karminah havis ekstremon de sia slendang en la buso; siaj okuloj estis large malfermitaj, large kaj fikse. Pli ol antaüe si similis erarantan kaj tiraantan infanon.
Sultron ce sultro la kontraktuloj staris mutaj, rigardante la pli kaj pli malproksimigantan teron kaj la maron, cirkaüplaüdantan la sipon. Subite el la silenta homamaso aüdigis hurla lamentado de virino.
„Mia infano, mia infano... mia infano ne estas ce mi kaj ni foriras!"
Si tiris la harojn kaj mordis la brakon al si, sire malfermis sian badjon, furiozis kaj kriegis. La cirkaüstarantoj iom cedis lokon al si; cirkaü si liberigis iom da spaco. Si Jetis sin sur la plankon kaj batis per sia kapo sur gin.
Madura maristo penetris tra la homamaso. Li estis preskaü kapon pli mallonga ol la javanoj kaj sundanoj, sed liaj sultroj estis rektaj kaj lia tuta staturo montris forton. Lia mieno estis severa.
„Kia bruo estas ci tie?" tondris lia voco.
La kontraktuloj timaj retirigis.
„Kio okazas?" li demandis ankoraüfoje kaj klinis sin super la virinon. Li ektiris siajn sultrojn, sed la nura efiko estis ankoraü pli laüta kriegado.
De la komandejo la sipestro sakris:
„Tondre! Cu ne povas esti ordo tie?"
„Fermu vian busacon!" kriis la madurano al si.
Sed la virino restis krianta. Javano miksis sin en la aferon. Pro respekto li titolis la mariston „pliagulo".
„Abang, si forgesis sian infanon kaj nun la diablo



enigis en sin!"
„Cu?!" ... rikanis la maristo, suprensovante siajn manikojn. Li ree klinis sin super la virinon.
„Diaml Silentu!" li kriis, „cu vi aüdas? Se ne, mi batos vin!"
La virino mordis kaj piedfrapis cirkaüen. La maristo kaptis sin per sia harnodo, iom levis sian kapon kaj pugnobatis sian vizagon, La virino laüte vekriis. Inter la viroj estigis movigo.
„Ne batu sin, Abang", ree parolis la javano; „lasu sin plori. Si forgesis sian infanon kaj nun la diablo logigis en sin. Pri tio si ja ne kulpas".
„Atentu nur viajn proprajn aferojn!" La madurano flankenpusis la javanon.
„Cu vi silentos ... aü ne?" Li piedfrapis la virinon. Si cesis vekrii kaj ploregis singulte.
„Cesu!" ordonis la maristo. Sian pugnon li tenis preta por bati. Kuntirigante, la virino silentigis. Kun kunsovitaj brovoj, minace antaüeniginte la fortikan kapon, li observis sin.
„Sidigu!"
Si levigis kaj ekkaüris.
„Fermu vian badjon! Vi ja estas tro maljuna por vidigi viajn nudajn mamojn".
Singene si cifis sian subveston kaj fermis sian badjon. Cirkaü si rikanis kelkaj viroj kaj ankaü la virinoj sekrete ridpepis, kasante la vizagon sub la slendang, car ridi mokaton estis por ili plezuro tiom granda, ke tio tute forigis la kompatemon.
„Ordigu viajn harojn!"
Per unu movo si ligis ilin en senpinglan nodon. La maristo enposigis la manojn. Li strecis sian largan brus-



ton. Kiom supera li sentis sin kontraü ci tiuj stultaj karaponganoj, kiuj lasis sin konduki al Sumatro kvazaü brutaron.
Momenton li ankoraü rigardis la virinon. Si kauris kaj muta rigardis antaüen. Siaj fikse rigardantaj okuloj larmis. Sensingulte kaj senbrue si ploris. En la sino la manoj interplektigis; larmoj gutis sur ilin. Tiel si sidis tri tagojn, gis Delio, sen movo, sen mango, sen trinko, sen dormo, ne forvisante la larmojn. Neniu plu atentis sin. Pluraj ja lasis infanon, aü edzinon, aü edzon; ne adiaüis la patron aü patrinon, lasis negardataj la hejmon kaj savahon, kaj ne sciis, kio okazos al cio ci, nek al kia sorto la sipo portas ilin.
La maristo penetre trairis la kontraktularon kaj haltis antaü Ruki kaj Karminah. Li rigardis al si. Si estis la nura juna kaj bela virino inter la novaj kulioj por Sumatro. Liaj okuloj arogante observis sian delikatan vizagon, la mallargajn migdalformajn okulojn kun la kvazaü pentritaj brovetoj super ili, la platan nazon, la malgrandan dikan buson, la svelon de siaj rondetaj mamoj, kies bela formo perfidigis sub la slendang, siajn koksojn, la tre delikatan talion kaj la piedetojn iom vidigantajn de sub la sarongo.
Li kaptis sin je la brako.
„Venu!".
Sed subite Ruki staris antaü li.
„Si estas mia kunulino, si restu ci tie".
La maristo malestime ekrigardis Ruki-n.
„Kion vi deziras, kontrakthundo! Ci tie vi ne povas ordoni. La virino iros kun mi".
„Sed si estas mia!" kriis Ruki kaj lia sango blindige alfluis al liaj tempioj.



La madurano ekridis. Li batis Ruki-n sur la vizagon kaj trenis Karminah-n kun si. Ruki vidis sin malaperanta en la amason, vidis dum momento sian returnitan vizagon, siajn grandajn timajn okulojn petegantajn pri helpo ...
Ciun tagon li atendis sian revenon, sed gis Delio li ne revidis sin kaj fatalisme li pensis: Kion mi povas fari? La alia estas la pli forta, havas potencon! Li rajtas krii kaj bati... Mi estas nur Orang-kontrak... La fato: nasip, kiun Alah sendis.
Kaj lia pensado cesis. Senpense li fikse rigardadis antaü sin ... atendante la tagon, kiam la sipo eble albordigos. Kio poste venos, tion li ne sciis kaj li ne pensis pri tio.
Tri tagoj pasis. Ruki-n revivigis tuseto. Karminah ree sidis apud li. §i aspektis nesana kaj malgrasa. Silente 3i kaüris apud li. Longan tempon ili tiel sidis. Si ne parolis kaj li ne demandis. Poste si prenis el la tuko cirkaü sia talio kelkajn cigaredojn kaj donis ilin al Ruki. Senvorte li akceptis kaj ekfumis. Li ja sciis, ke la maristo donacis ilin al si, sed li sciis ankaü la signifon de „la rajto de 1'plifortulo".
„Cu li batis ankaü vin?" li fine demandis.
„Kiam mi ne faris, kion li deziris, li kompreneble batis min. Mi estas ja nur Orang-kontrak...
Ruki balancis la kapon.
„Ciu Orang-kontrak estas batata ..li diris rezignacie. Kaj li poste montris: „Jen ... tero".
Si strecis la rigardon trans la briletantan akvon spegulantan la akran sunlumon.
„Eble ni desipigos ..." diris Ruki. Si respondis nur:
„Lah-illah-ü-Allah!"
Momenton ili silentis, poste si diris:
„Mi estis malsana, ebria pro la maro. Cu ankaü vi



estis malsana?"
„Mi ne", diris Ruki kaj li opiniis tion justa, car li ja
estas viro.
Kiam la sipo alvenis kaj estis fiksita al la malgranda kajo, la kontraktuloj estis desipigataj. Kiel aro da timaj bestoj ili amasigis. Ili tute ne vidis la cirkaüajon, nur interpremigis pro ofta ektimo kaj provante sin kasi post la alia. Ili nur jetis rigardon al la sipo, kiu alportis ilin kaj kiu en tiu fremda medio, tiu nova lando, estis la nuro konata.
Tie flosis cirkaü la vaporsipo cinaj jonkoj, iom balancigante sur la apenaü moviganta akvo glate brila kaj malklara. Iliaj groteskaj veloj kiaj grandegaj vespertoflugiloj etendigis kontraü la rigida sennuba cielo. Plata sur la maro, kvazaü konkoj el gi, kusis mallargaj pirogoj, dormantaj en la varmega dormiga tropika tago.
Sur la akvo kusis kvazaü sojlo la malalta kota tero. Nigre bruna koto, el kiu kreskis arbaro el marcopalmoj kaj rizoforoj. Sed da cio ci la kulioj vidis neniom. Ili konsciis nur pri la knaregado kaj bruegado de la arganoj kaj caroj tuj apude; pri la kriado de duonnudaj cinaj portistoj, la akra fajfilado ce la direktado de la levitaj kaj brue falantaj sargajoj... Ili ec ne konjektis, kio okazos poste al ili kaj ankaü ne pripensis tion. Iliaj pensoj, limigitaj de la sama rondo, en kiu trovigis iliaj korpoj, nur kuntirigis en pasiva defendo, meze de tiu ci terura bruego.
Per ripeta kaj akratona komando ili estis vekataj el tiu dormeta senmoveco kaj pelataj al kvarantena stacio, kie la la viroj estis apartigataj disde la virinoj. Ruki opiniis, ke li nun por ciam estas disigita de Karminah, sed post kelkaj tagoj li retrovis sin en kupeo, en kiun li estis pusata.
„Eh ... Karminah!"



Li tiom goj is pro tiu revido, ke glitis rideto sur lia vizago kaj momenton li prenis sian manon, tuj lasante gin.
Karminah pepridis kaj forklinis sian vizagon en la slendang, kasante ankaü siajn okulojn sub gin.
Poste denove kun maskaj kaj senesprimaj mienoj ili sidis unu apud la alia sur la ligna benko; nur kelkfoje timeme ekrigardante, kiam bengala gardisto preteriris ilin, inspektante, cu ciuj ankoraü ceestas, cu eble iu klopodas por fugi.
Ce la haltejoj ili acetis mangajojn. Ruki acetis por Karminah, kiu ne havis monon. Kaj mangante, ili ne atentis la pejzagon, nek rimarkis, ke ili preterveturas kelkajn tabakokulturejojn, nek kiom malsimilis ci tiu lando al ilia.
Nur kiam ambaüflanke ilin cirkaüis la praarbaro, Ruki ekrigardis.
El la vezika marco kreskis la arbarego: vivaj, agoniaj kaj mortaj arbegoj cirkaüprenitaj de preskaü fanatike generantaj grimpajoj, kiuj sufokis la arbojn, sucis el ili la vivon, sed tenis ilin rektstaraj per sia firma cirkaüpreno. Unuj kreskadis inter kaj sur la aliaj, sur la senkoloraj mortaj trunkoj kaj la senfoliaj tuberaj brancoj; ili grimpis gis la nudaj suproj, elstarantaj skelete, alte super la varma marca tero; kaj de tiuj arbosuproj ili pendis malsupren implikitaj kvazaü nestplenoj da serpentoj. Fantazia kunajo el sufokita, mortigita kèj el bolanta,febre pasia vivo, kvazaü spruce reiganta plej vivavide: nova vivo, kiu same senindulge revenadas, kiel gi estas mortigata.
Kelkfoje sur la ekstremo de tia nuda branco sidis rabobirdo, klininte la observantan kapon: bildo de la medita minaca Morto en soleco alte super tiu furioza, sedsilenta baraktado de vivo kaj morto.
Kaj ankoraü pli alta ol la cinike observanta birdo, la



kupolo de la senfina cielo, la tropika suncielo, al kiu levigis la vibranta varmego el la varmegigo de la haladzanta marco.
Ruki rigardis cion ci, ankaü la aliaj.
„Jen... la rimbu"... diris kelkaj, kaj la aliaj, ne sangante sian mienon, respondis:
„Ts... eh ... la rimbu ..
Senmove Ruki sidis ce Karminah sur la benko, kun la kruroj krucitaj sub si kaj kun mallevitaj okuloj. Li ne parolis. Li ne fumis. Li ankaü ne plu mangis. Stranga, morta silento kreskis el lia profunda animo, volvanta cirkaü lin nebulon el meditado, vualon, kiu kasis ankaü lian penson.
Cu li eble pensis pri sia kampongo? Pri Neneh? Pri la bubalo? Cu li komparis la malserenan solecon de ci tiu lando, de ci tiu kruda malhela arbaro kun la carma soleco de sia suna herbejo, sur kiu glitas nur la ombro de fekundigaj nuboj? ...
Rekta, kun krucitaj kruroj, la delikatajn molajn manojn interplektitajn en la sino, la kapon iom klinita, li sidis en trankvila medita senmoveco kvazaü profeto, retiriginta el la malkvieta pensomondo en la malvastan cirklon de plena pasiveco,
Lia bruneta vizago senesprima farigis delikata masko de alta aristokrata beleco: sub la frunto la subenigantaj linioj de la larga, sed ne maldelikata nazo; la dikeca rondo de la lipoj; la puraj konturoj de la vangoj kaj mentono; la mallevitaj palpebroj similantaj du subtilajn petalojn de malhela rozo. Sed plej mirigaj estis la okuloj; la senmovaj globetoj en la delikata okulfendo: tre mallarga sulketo iom oblikva ce la ekstremoj laü iom suprenkurbiginta linio..Iom de la mistika animo sajne volis fugi el la fendo, sajne



tremis kiel senmateria guto ce la longaj okulharoj, tarnen restis retenata malantaü la delikataj konkaj palpebroj. Kaj sajnis, kvazaü pro cio ci glitis ombro sur la pasive pura kaj bona vizago, ombro, kiu sangigis en etan nerimarkeblan rideton ce la buso.
Rideto, kiu tie estis kaj tarnen ne estis ...
Sed...
Kio estas la kialo, ke tiu vizago tiom timige konformi|is al la cirkaüa mondo? Ke sub tiu nebulo el fiksa medito, en tiu Nenio el pasiveco subite montrigis neklara speguligo: la tuta intermikso de mortigo kaj rezisto? Ke tre diafane desegnigis en tiu delikata, sed senesprima masko la sufokata kaj la ekzistavida vivo? ... Ke en tiu nerimarkebla rideto estis la medita observado de la rabobirdo kaj la alta blueco de la kupola cielo? ... Ke de sub la palpebroj montrigis la animoj de la melankolie velkanta arbo kaj de la stelrampa kasmurda parazito .. ? Kiel eblas, ke la trajtoj enhavis kaj perfidis cion, ne mienante kaj stonigante en la nerealan rideton de netusebla kaj plenmistika felicego, kiu ekzistas nur en la Ne-esto?
Eble cio ci estis tia, car el la profundo de lia enigma animo suprenigis la silento, mistera kaj neviva kiel forte odoranta kaj venena sed pura marca floro, vualanta la misteron de lia animo per sia dolca blanka odorado ...
Tiam tre malvigle li levis la revantajn palpebrojn. Liaj grandaj malhelaj okuloj ree rigardis la cirkaüajon.
Oro! Virinoj! Aventuroj! Promesitaj de la fremdulo! Kie tio estas? Batado, devigo kaj soleco anstataüis tion. Li rememoris sian kampongon, Neneh-n, la padion maturigantan kaj rikoltotan. Li rememoris la riveron kaj la ves-



perpregadon. Ce la penso pri cio ci liaj manoj tarnen restis en la sino. Li ne ribelemigis. Li nur sidadis. Li sciis, ke tiu kordoloro estas sopirego. Sed kion li faru? ... Li estas la malsaga, la malforta. Li ec ne scius kiel ribeli kontraü la potenco metiginta super lin. Li estas Orangkontrak. Li ja forvendis sin kaj cio ci eble estas la volo de Alah ... Kiu scias? ...
La vagonaro forportis lin. Li ne sciis kien. Li ne sciis, kia farigos lia vivo... Li ec ne sciis, kio tio estas: lia vivo...
Du horojn li sidis en la vagonaro.
Vesperigis. La lumo falanta en la kupeon igis ruga, poste griza. Ombro cirkaüis la homojn sidantajn apud li. Rigardante cirkaü sin li vidis nur Karminah-n; tiam li rememoris Supinah-n kaj pro si la riveron.
„Mi ankoraü ne banis min", li diris.
„Ankaü mi ne", si mallaüte respondis. Siaj okuloj restis rigardantaj siajn manojn en la sino.
„Kaj jam estas vespero", li aldonis.
„Mallumigas", si diris kaj levis la kapon por rigardi tra la fenestreto eksteren, kaj Ruki vidis sin nur konture.
En la malluma ejo, kiu iris antaüen, antaüen al celo de neniu sciata, silentigis. Malgajaj ili sidis, dirinte la malmulton rakonteblan. Kelkfoje iu laüte oscedis, pro kio aliaj rikanis ... Sed ree regis la takta bruo de la radoj... La aero estis prema pro varmego kaj haladzo ...
Subite la vagonaro haltis.
Akra kaj longa fajfo, kelkaj skuegoj, siblado de vaporo ellasata de la lokomotivo, subita kvieto, el kiu ili estis pelataj. Ili devis elvagonigi.
Tie estis la finstacio. Malgranda senvanda barako meze en la praarbarego. Reloj ne plu estis. Gis tie la okcidenta



civilizo penpenetris en la pratempon. Centmilon da metroj gi rampis popase tra la densa vegetajaro de la grandega sovagejo. Sed ci tie la arbaro kiel ankoraü nevenkita malamiko reziste staris. Kaj en la granda vivanta silento la bruinta kvietiginta vagonaro estis senviva objekto, sensignifa homa farajo kompare kun la malserena majesto de la arbaro, kiu cirkaüis kun milopa minaco la malgrandan stacion kaj per sia masiva praforto pereigis la gigantan homan laboron, la longan briletan relaron, sangante gin en ridindan blasfemon.
Bengalano ordigis la alvenon de la kulioj; li nombris ilin kaj atentis, cu ili kunportas siajn etajn pakajojn. Sur la malluma kajo, nur iom prilumata de malgranda olelampo, ili staris stultaj kaj necertaj kiel aro da erarintaj timaj bestoj. Ili time rigardis cirkaü sin, unu demandis alian, kie ili estas, sed respondon al tio kompreneble neniu sciis.
Tiun nokton ili dormis en la stacio, kusante sur mato, se ili posedis gin, se ne, duonsidante sur la lignaj benkoj de la barako. Dormante unuj falis sur kaj inter aliajn. Ili frapis al la moskitoj, kiuj milionope alsvarmis el la arbaro kaj marcaro. Tra iliaj konfuzitaj songoj la arbaro aüdigis siajn misterajn sonojn ....
En la mateno ili vekigis rigidaj kaj lacaj. Ili acetis iom da mangajo ce la budo en la stacio. Rizo en bananfolioj kaj fruktoj. Preskaü ciu havis monon pro la antaüpago kaj kiu ne havis, prunteprenis de iu. Estis generala interfratigo. Ili nomis sin reciproke „sudarah-kapal": samsipanoj. Unu sciis de alia nur de kie li venis. Ceestis sundanoj de la altebenajoj kaj montoj en Preanger; bantamanoj el okcidenta Javo kaj javanoj el meza kaj orienta Javo. Ili parolis diversajn lingvojn. Multaj ne sciis la



malajan lingvon, la „Esperanto" de la india arkipelago, kaj do ne povis paroli inter si. Sed ilin kunigis unu ligo: la sipo; unu estonteco: la kontrakto. Ili forvendis sin korpe kaj anime je tri jaroj al socio, kiu bezonis iliajn muskolojn. Ili perdis sian volon, sian liberecon, sian rajton. Ili estis nova popoio sen patrio, sen familio, sen tradicio: kontraktuloj.
Kontraktuloj! La obeema popoio, nescie alportanta per siaj sklavaj manoj la unuajn erojn de la nova evoluo ...
La bengalano faris el ili longan vicon kaj po du ili ekmarsis, marsis, marsadis.
Mallarga vojeto en la arbaro, glitiga koto, kiu mola kaj kaca gluigis inter la fingroj de iliaj nudaj largaj piedoj. Scivolaj simioj kriante rigardis ilin. Buceroj flugis kun laüta flugilbruo super la vojeto. Ambaüflanke de ili susuregis la arbaro, kies arboj staris longaj dek kvin gis dudek vir-altojn. Malvarmeta malseka ombro estis en tiu mallarga funelo en la arbaro. Silentaj ili marsadis, ne sciante kiom, nek kien, nek kial. Ili iris en fremda lando. Sur sia kapo ili portis siajn proprajojn. De la dorso fluis la svito kaj kie la vojeto estis stona, iliaj nudaj piedoj pusigis vundaj. Kelkloke kreskis trans la vojon dorna kanobranco, kiu skrapvundis ilian haüton.
Ruki marsis apud Karminah. Li portis sian pakajon. lam si diris:
„Mi soifas".
Kaj li elposigis orangon, kiun li donis al si.
lam si diris:
„Mi volas iri hejmen ..
Sed al tio li ne respondis.



En tiu posttagmezo ili atingis riveron. Ponto ne estis, nur pramo, kiu ne povis veturi, car estis pluvinte en la montaro. Furiozis torento preter la altaj surkreskitaj bordoj. Pecojn da ligno, fostojn de domoj, brancojn kaj arbotrunkojn la bolanta bruna fluego trenegis kun si freneze rapide.
Tie ili tranoktis. La bivako estis stranga. Kiu havis maton sternis gin; aliaj dormis kaürante. Sed antaüe ili banis sin singarde ce la bordo, cerpante akvon el la furiozanta rivero per ladaj skatoloj kaj siteloj. Kelkaj poste turnis la vizagon al Mekka kaj pregis, starante devote kun la manoj sur la vizago, kaj poste klinis sin kaj genuis por kisi la teron, kiu ankaü ci tie ja estis kreita de Alah ...
La sekvintan tagon la pramo veturigis ilin trans la kvietigintan riveron.



III
En longaj vicoj la novaj kontraktkulioj kaüris antaü la malgranda administrejo, ce la rando de la tektonkulturejo. Ili kaüris kaj atendis. En la varma peza silento de la tago ilia silentado premis pli peze. Kelkfoje ili time ekrigardis de sub la mallevitaj palpebroj al la senornama ligna domo kaj poste al la samuloj: la tuta vico da senesprimaj atendantaj vizagoj.
Nur en la domo estis sonoj; sonoj abruptaj, fortaj kaj timigaj; la voco de eüropano kolere insultanta skribiston, pordo de fera sranko brue fermata, liniilo falanta klake sur la lignan plankon kaj ree la voco laüte kaj ordone demandanta.
Sajnis, ke ciuj nekonataj dangeroj, ciuj minacoj de tiu nova fremda vivo trovigas inter la maldikaj lignaj vandoj de la administrejo kaj elsteligis en la sunan pacan tropikan
posttagmezon.
Malantaü la kulioj estis la tektonaro. Altaj sveltaj arboj, el kies foliaro kelkfoje granda folio malrapide malsuprenluligis sur la teron. Kokino skrapis inter la falintaj folioj por trovi vermojn kaj ranetojn por siaj pepantaj idoj. Hundo kusis dormetante sur la vojeto antaü la kontoro kaj gia orelo kelkfoje prosonge vibris. Kaürante ce fosto sidis la kontorservisto, rigardante seninteresige kaj dormeme.
Subite la sinkasanta minaco grandigis, plievidentigis.



Antaü la fenestro aperis eüropano, tute pleniganta la aperturon per sia grandega staturo, sia dika ruga svela vizago, siaj largaj blankvestitaj sultroj kaj la peza ronda ventro pufiganta el la fenestrokadro.
„Ma.nd.ur besar!" li kriis.
La kulioj kuntirigis pro la forto saltanta el tiu eüropano.
„Saja, Tuan besar!" Rapide, sed senbrue aliris la cefestro de ie malantaü la domo.
„Ekzamenu kun la skribisto la ajojn de tiuj novuloj!"
„Saja, Tuan besar!"
Li malaperis. Anstataüis lin malaja skribisto, malgranda kaj gracila staturo. Li komencis, demandante ilin po unu pri ilia nomo kaj pri la loko, de kie ili venis. Monotone sonis la ripetataj demandoj kaj la respondataj nomoj en la silento, kvazaü ciufoje falis stono en gin.
„Djeneng mu, siapa?"
„Karmovirodjoh".
„Dessah mu, indih?"
„Bodjonegoro".
T iel ripetigadis, alterne en java aü sunda lingvo. Kelkfoje la respondo ne tujis kaj la skribisto akre plilaütigis sian vocon, ripetante la demandon; kaj la demandato timeme diris mallaüte sian nomon. Kelkaj en tiu momento havigis al si alian nomon, kiel ceda kaj tragike rezignacia akcepto de la fato. Tia sendiskuta malligigo de la antaüa vivo estis la nura humila rezisto al la estonteco.
„Malfermu viajn pakajojn!"
Obeaj, kun momenta miro ili faris tion. La viroj tuj, la virinoj hezite. Ili ja havis aferojn kasindajn, genantajn.
„Ajo ... Buka!"
Ridetante pro singeno, per malrapidaj fingroj Kar-
Kulio.
4



minah malligis sian paketon. Sia tuta havo: difektita kombilo, rompajo de spegulo, la sekiginta floro iam portita en la harnodo kaj ankoraü odoranta iom malfrese; cifita subvesto; florumita katuna badjo kaj volvita sarongo.
„Kio estas en tiu tuko?" ...
Malafable la cefo demandis tion.
„Nenio, Pa. Ci estas malpura tuko".
„Montru".
„Sed ..
„Montru! Malvolvu gin!"
La cefo pikis per sia bastono al la sarongo. Momenton si hezitis. Poste kun kapo klinita pro honto si malfaldis la tukon, mallevante la okulojn pro la rugaj makuloj videblaj por ciu el la viroj.
„Repaku gin!"
„Saja .., Pa".
Tre mallaüta estis sia voco. Cirkaü si la aliaj virinoj ridpepis. La viroj rigardis antaü sin, ankaü ofenditaj pro la sokita casteco de la virino, sento, kiun ili ankoraü ne lernis frakasi.
„Ponardojn, krisojn, kiu ilin havas kun si?"
La viroj estis prisercataj, iliaj kasitaj armiloj forprenataj. Fine ne plu genataj, ili sidis silentaj kaj submetigaj, atendante tion, kio plu okazos al ili. Kaj ree estis kvazaü la sancoj de la nova sorto amasigis en la malgranda domo, inter la kvar muroj, kie iuj parolis kaj decidis pri ili. Atendante ili konsciigis pri tio. Estis unu centro de potenco: la kontoro de la Tuan besar', estis unu plej alta plej po va potenco: la Tuan besar mem. Ke ili kune estas pli fortaj, ... tion ili ne pripensis; primitiva timo obstrukcis tiun konscion.



Igis malfrue en la posttagmezo. La krepusko alsteligis el la arbaro. La lumo grizigis. La silento estis pli peza. Tiam, subite, tra tiu silento aüdigis iom da bruo. Inter la kvar muroj sonis hor logo per akra alta sono: duono post la kvina. La kontorservisto vekigis el sia dormeto, ekstaris kaj frapis per malnova parang pecon de rusta relo, pendantan antaü la kontoro. Tre rapide li frapis, mallongajn fortajn batojn ... poste po iom malrapidigantajn. Sekvis post pli granda interrompo ankoraü unu frapo klara kaj forta: duono post la kvina. La fino de la laborado. Ankaü de malproksime el diversaj direktoj sonis sama frapado. Subita fluo de sonoroj en la senmoveco. Aliaj sonoj miksigis en tiun fluon: vocoj de centoj da kulioj, kriaj mallongaj vortoj cinaj, obtuzaj javaj, altaj kantaj sundaj.
La kulioj preteriris. La plimulto estis javanoj kaj sundanoj. Unu el iliaj logejoj estis proksima al la kontoro. Ili logis severe aparte de la cinoj. Inter la pondok kaj la kongsi estis kiel profunda fendo la nepacigebla malamo de du diferencaj orientaj religioj.
En longaj vicoj ili preteriris: lacaj korpoj. Sur la sultroj ili portis la tjankol. Iliaj duonnudaj korpoj estis preskaü nigraj; sur tiuj malhelaj korpoj striigis griza la sekiganta koto kiel sur la malhelaj bubalkorpoj.
El la preterirantaj viroj kelkaj venis al la kontoro kaj kaürante atendis. Viroj kun malgrasaj korpoj, sur kiuj montrigis la muskoloj pro la peza laboro. Ili sidis iom aparte de la novuloj, sekrete rigardante al ili kaj observante la virinojn, kvazaü por nombri ilin.
„Kion vi deziras?"
La cefo kvazaü jetis tiun akratonan demandon en ilian vizagon.



Unu el la kulioj ekstaris, klinita faris kelkajn paêojn al la cefo kaj ree ekkaüris.
„Mi petas virinon, Mandur besar".
„Kio estas via nomo?"
„Sentono, Pa. Mi jam ses jarojn havas kontrakton, sed mi ankoraü ne havas kunulinon".
„Venis nur dek kvin virinoj".
„Mi vidas tion, Pa. Sed se Mandur besar kompatas min kaj bonvolas donaci al mi kunulinon, mi petas pri si, Pa".
La cefo momenton pensis.
„Bone", li diris poste. Li sciis, ke tiu ci kulio post la salajropago senparole kaj kase donos al li parton pro la akirita virino.
Li turnis sin al la novaj kulioj kaj montris la unuaviditan virinon. §i portis en la slendang infanon, bubon.
„Tiun virinon vi ekhavu".
Kaj al la virino:
„Kio estas via nomo?"
„Virio".
„Ekstaru kaj iru kun êi tiu viro".
Hezite si ekstaris.
Ne levante la kapon, Sentono murmuris:
„Dankon, Pa".
Kviete li iris al sia logejo kaj senparole la virino sekvis lin.
Tiel okazis ankaü al la aliaj venintoj, escepte al juna kulio, kiu venis kun la pliaguloj.
„Kial vi estas ci tie, Nur?"
La kulio, juna javano, malserene rigardis antaü sin.
„Mi volas havi kunulinon".
„Cu mi volas?" ... ripetis la cefo: „kiu volas? Vi



nenion volu! Komprenite? Li klinis sin super la kulion, pincis lian oreion, ade ripetante:
„Volas, cu? ... Volas, cu? .. .'Kion vi volas? ... Vi porkido! ... Amajidol".
Nur klopodis por liberigi sin.
„Mi petas kunulinon", li diris malgentile. „Mi estas £i tie jam tutan jaron".
La cefo malestime rigardis malsupren al li, pusis lin tiel, ke li el la kaüro sidigis sur la teron. Nur reprenis sian antaüan pozicion kaj ree la cefo pusis lin el la ekvilibro. Ree Nur ekkaüris kaj ree la cefo pusis lin, jen la vizagon, jen la sultrojn, mokinsultante:
„Kion vi volas pri kunulino? ... Kion vi volas pri kunulino? ... Aliaj estas ce ni jam kvin jarojn ... sep jarojn, kaj tarnen ne havas kunulinon. Kion vi opinias, ... hundido ...? Ke ni tuj donos kunulinon? ... Ankoraü dekon da jaroj vi atendos ... ciesulinido ... simiulo.'I ... hundoU ... bubaloü Dancistinido! Haramdjadahü"
Malserene Nur levis la rigardon pro tiu lasta, plej ofenda insulto. En liaj okuloj ekestis malamo. Sed la êefo puêklinis lian kapon.
„Pigi!... Rapide!... Por ke mi ne frakasu vin ... cu komprenite? ... Rigardu cirkaü vin ... Ankoraü tridek viroj aspiras virinon, cu vi vidas? ... Kaj en la pondok estas ankoraü tri cent".
Nur ne respondis. La cefo frapis lin sur la vizagon.
„Cu vi vidas?" li kriis.
„Saja".
„Kaj nun rigardu la novajn kuliojn. Kiom da virinoj restis?"
„Nur unu", mallonge respondis Nur.



„Do ... iru! ... Ajo! ... Pigü".
Koléra Nur ekstaris, metis sian tjankol sur la sultron kaj malaperis en la mallumigantan krepuskon.
Ruki observis cion ci kun timo. Restis nur unu virino: Karminah. Si estis donacata al maljuna javano, Marto, kulio el grupo unua.
„Ajo! ... Sekvu lin!".
La cefo sin pusetis. Si hezitis kaj sekrete ekrigardis Ruki-n.
„Kial si sekvu Marto-n, Pa?"
Ruki iris kaj ekkaüris humile antaü la cefon.
„Car jam antaülonge virino estis promesita al li".
„Sed si estas mia kunulino, Pa".
„Ci tie la novuloj ne havas kunulinon", akre diris la cefo, „iru al via loko".
„Si estas mia, Pa ... Si restu ce mi".
Ruki ne ricevis respondon. Marto pusetis Karminah-n.
„Ajo ... Sekvu min!".
La sango fluis ce Ruki al la tempioj. Instinkte li palpis al sia trancilo, forprenita.
„Si estas mia kunulino", li minace ripetis. Rekta li staris antaü la cefo, kiel viro defendanta sian rajtan proprajon. La cefo minace rigardis lin.
„Iru al via loko".
„Mi ne volas!"
„Mi ... ne ... volas ...", ripetis la cefo, farante pason al li. „Mi ... ne ... volas ... Tion vi ne diru ci tie! Tion vi povis diri en via kampongo, ... sed ci tie ne ... „mi ne volas" ne ekzistas por kontrakthundo . Dirante tion, li kaptis la brakon de Ruki, kiu baraktis por liberigi sin. Subite la alia frapis lin meze sur la vizagon.



„A du!" ... Ruki frotis la batitan lokon, kiu iom ruge desegnigis sub la bruna haüto. La cefo levis sian bastonon kaj batis per gi la kapon de Ruki.
„Adu! ..." kriis Ruki, ,,ampon Pa!"
„Jen, nun vi scias, kiel estas ci tie. Silentu kaj iru al via loko".
Klinita li steliris al sia loko. Karminah jam estis for.
,,Mandur ketjil!"
La viccefoj proksimigis kaj la cefo kun la skribisto dividis la novajn kuliojn en diversajn grupojn. Ruki apartenis al la tria grupo sub la viccefo Amat.
„Cu vi jam nun impertinentas?", minace demandis la viccefo. Rikano estigis inter la viroj kaj Ruki honte klinis la kapon.
„Tida, Pa".
„Bone ... Ankaü mi havas bastonon, cu vi vidas?"
Ree la aliaj ridis. Ruki rigardis la teron.
„Ajo ... Antaüen! ... Marsu!"
Senparole Ruki iris kun la aliaj. La viccefo kondukis ilin al la logejaro de grupo tria, kie li montris al ili iliajn dometojn kaj dormejojn.



IV
En la vespero la novaj kulioj de grupo tria sidis en rondo de malnovaj kontraktuloj kaj estis demandataj pri la vivo en Javo.
Ili sidis sur la malplena, senkreskaja placo similanta oscedan malluman truon, el kiu levigis la ludbarako kiel nigra silueto, pikanta per sia pinta tegmento al la cielo.
Kaürante Ruki aüskultis la demandojn kaj respondojn. „Djava" .. . Kiel malalta sonoro tiu nomo estadis en ciuj demandoj kaj ciuj respondoj.
„Ci tiu placo similas la kampongplacon", Ruki pensis, „nur pli vasta, muite pli vasta. Kaj ne estas domoj . Li rigardis cirkaü sin. Laü ortangulo staris la kulidometoj, etaj ejoj sub longa tegmento el palmfolioj. Rugecaj lampoj briletis en ili kaj en la koridoro laülonge de la ejoj kelkaj virinoj sidante kuiris. Ce la fino de la placo, flanke de la du putoj kasigantaj malantaü sia hego, kelkaj kokospalmoj rektis siajn maldikajn gracilajn trunkojn.
La kontraktuloj rakontis pri sia vivo. Pri la peza laboro en la arbaro kaj marcoj. Pri la batado de la Tuan, la asististo. Ankaü la cefoj batadis. Oni estu singarda kaj precize plenumu la ordonojn.
„Kaj ... cu ni rajtas monludi?"
„Ho, jes ... monludi". La okuloj ekbrilis. Ili silentigis, enpense fumante, rigardante akre kaj avideme pro la



pensado pri monludo. Car iliaj vocoj cesis, kovris ilin la silento, kiu sajne alsteligis el la mallumo de la arbaro kaj de la malplena logejarplaco. Vualoj el fumo svebis cirkaü iliaj ejoj. Cie bruletis herbamasoj. Tra la silento plaüdis akvo, kiun jetis sur sin iu ce la puto kaj aüskultante tiun banadon, Ruki iom rememoris Supinah-n kaj pro si Karminah-n.
„Kie estas grupo unua?" li demandis kulion sidantan apud li. La kulio montris al la mallumo.
„Tie ... horon da iro norden. Kial?"
„Tie estas kunulino mia", diris Ruki,
„Cu vi edzigis al si? Jam en Javo?"
Ruki kapneis.
„Ne, mi estis kun §i en la barako en Javo ... kaj poste sur la sipo".
„Cu si estas juna?"
Ruki ne tuj respondis.
„Jes, si estas ankoraü juna", li poste diris. „La cefo donacis sin al Marto, sed pri tio mi ne konsentas".
La alia ekridis.
„Mi ne konsentas ... Pri kio vi ne konsentas? ... Si estas kontraktulo ... kia vi. Kion vi deziras? Se vi ne konsentos, vi estos batata. Kaj se la cefo ne donacus sin, eble la Tuan ekhavus sin ... Almenaü, se si estas bela".
„Kiu Tuan? Cu Tuan besarï"
„Eble Tuan ketjil, eble Tuan besar".
Ruki pensis pri Tuan besar, pri la kontoro, pri la nekomprenebla potenco estanta tie, la potenco de la blankulo.
Kaj li klinis la kapon.
Mallumaj pensoj trairis lian cerbon. Neklara vengemo



maltrankviligis lin. Varme ardis lia sango.
„Hati panas ..
Tio estas vortoj iam aüditaj en lia infaneco.
„Hati panas ..."
Tiam malafabla viro afliktige meditis pri ofendigo. La virinoj flustris scivolaj kaj timaj. Kelkfoje sekvis bataio, iam ec murdo kaj tiam venis la kontrolisto kaj la polico. Ili forkondukis la viron, kiu neniam revenis. Neniu sciis, kio okazis al li.
„Di gantung" diris kelkaj ... „pendigita". Sed neniu sciis, kio estas „pendigita". Neniu iam vidis ion tian.
Obtuzaj sonoj falis en la silenton, rompis la kovan cerbumadon de Ruki.
La aliaj kulioj ekstaris.
„Kion vi fara?", mire demandis la novuloj.
„Ni devas dormi, estas la naüa. Cu vi ne aüdas, ke sonas la tontong?" Kaj ili montris al budeto, en kiu pendis kavigita arbotrunkajo. Iu kulio frapis gin, kio sonoris super la logejaro kaj post momento aüdigis ankaü la tontong de la kvar aliaj grupoj. La sonoj glitis en kaj inter sin, forondante al la arbarrando, ehante en la susuranta tropika nokto. Poste plene silentigis kaj en tiu silento subite pli laüte sonis la vocoj de la kulioj. Infano laüte ploris, poste komencis krii. Super tio insultis virino.
„Ajo ... iru por dormi." Iu cefo pelis ilin al la logejoj.
Ruki logis en fraülocambro kun kvin aliaj fraüloj. Gi estis malgranda kvadrata ejo: kvar krudaj muroj kaj polva argila planko. Sur la muroj, sur la senfarbaj duonrabotitaj tabuloj kaj traboj estis polvo kaj fulgo. Staris tie nur ses dormobenkoj kaj sur kvin el ili kusis mato.



„Cu vi ne havas maton?" demandis unu el la kulioj al Ruki.
„Ne".
„Cu ankaü ne kusenon?"
„Ne".
„Post dek tagoj la salajro estos pagata, tiam vi povos aceti cion ajn. Ci tie estas cina butiko; en gi vi povos aceti tion".
„Jes".
Malgranda lampo restis brulanta. Malluma ombro rampis en la cambreto, for de la eta lumcirklo cirkaü la malgranda lada lampo. Ratoj kuris sur la tegmento, casante kaj kopulante kun pepado kaj bruo.
„Kie estas Kromoredjo?" Ruki aüdis iun demandi.
La aliaj rikanis; poste iu diris:
„Li tuj venos. Li kunirigos Isah-n".
„Cu si dormos ce li ci tiun nokton?"
„Jes ... Li ja ankoraü havas monon. Li gajnis per monludo en la lasta hari besar".
La ligna pordeto malrapide malfermigis. Du figuroj ensteliris. Retenata rido de virino trairis la silenton. Poste aüdigis murmuranta vira voco.
Ruki kusis sur sia flanko, suprentirinte la genuojn, unu el la manoj sub la kapo. Kontraü li estis la dormobenko de Kromoredjo. Malklare en la krepuska mallumo li vidis, ke unu figuro ekkusas apud la alian. Li aüskultis la flustradon kaj la ridadon de la virino. Li aüdis la vorton: oro . ..
Momenton ili silentis.
„Cu malgranda aü granda ormonero?" demandis la virino.
„Granda".



La virino silentis, ne plu ridis. Muta si restis pro ega adoro al la oro akirota. Adoro peze svebanta en la peza atmosfero. Ankaü la aliaj sentis gin. Antaü cies okuloj desegnigis en la mallumo:
„Oro .. .
„Tio do estas vera", pensis la laca cerbo de Ruki.
„Oro estas ci tie kaj ankaü monludo, ... sed ... viri_ * tf noj ♦ ♦ ♦
Li aüdis la dormobenkon knari.
„Nun Isah donas sian korpon", li sciis.
Kaj preskaü senkonscie li aüskultis ilian cirkaüprenon. Li vidis la malklarajn konturojn de la du homoj unuigi, unuigi pro la unuesto de iliaj korpoj.
Li forpelis moskiton zumantan ce lia orelo kaj iora poste li ekdormis, Li ne rimarkis, ke Isah senbrue elsteliras.



V
Je la kvina en la ankoraü malluma mateno la tontong vekis la kuliojn el ilia profunda dormo. öemante kaj oscedante ili vekigis, strecis sin, gratis sin. Moskitoj kaj cimoj ilin pikis kaj mordis dum la nokto. Ce la puto aü kliniginte super lada ujo kun akvo, kelkaj lavis sin; aliaj nur gargaris la buson kaj alivestis sin el la sarongo en kalsonon. Poste, kiam ree sonis la tontong kaj ree forsonoris kun ciuj aliaj tontong, ondade sonantaj super la kampo, ili prenis la tjankol sur la sultrojn kaj malrapidis dormemaj kaj nevolontaj al sia laboro. Ili marsis po unu. Malhelaj siluetoj en la malluma tagigo. Super iliaj kapoj sur la griziganta cielo la steloj paligis kaj forigis en la kreskantan brilon ardigantan en la oriento.
Cirkaüe gis la fora fona arbarego ankoraü duone ka§ata de la laktoblankaj matenonebuloj, kiuj nube levigis de la tero al la cielo, estis la kampo farigonta la nova kulturejo. Senkolora, senviva ebenajo, kies vivintajoj ciuj estis pereigitaj, forbruligitaj kaj ruinigitaj: la majestaj arbegoj de la praarbaro, la dorna kano, la rampaj sufokaj parazitplantoj, la filikoj kaj muskoj, la negoblankaj kaj purpuraj orkideoj, kiuj iam tute kasitaj odoradis tie. Kaj ankaü la tuta bestaro: ciuj serpentoj, skorpioj, formikoj, skolopendroj. Jarmilojn ili svarmvivadis sur tiu arbara grundo en la malseka malluma tavolo el simaj putraj foli-kaj lignorestajoj, kie kun treega rapido la jus pereinta



vivo nove kaj forte revenis kun murdo kaj sufoko, kun barakto kaj bataio por iom da sunbrilo, kiu de alte super la interkreskantaj arbosuproj fluis kiel arda kupro de la cielo. Jarmilojn jam tie en la neniam rompita krepusko embuskigis tiu baraktado pro vivo. Sed venis la homoj. Homaj manoj forhakis kaj faligis la majestajn trunkojn, la milionojn da polipaj lianbrakoj. Kiel potenca malfelicego sonadis la hakado en la arbaro kaj kun mugo kaj knarego mortis la maljunaj arbegoj, kies falado miloble efiis. Sed sub tiuj grandegaj trunkoj kaj brancoj kusantaj unu sub kaj sur la alia, ankoraü daüris la vivo en la nigra mola malseka humo. Dum velkis la trunkoj kaj brancoj, vegetadis sub ili la rezistema suka vivo de la lianoj kaj parazitoj, kreskadis la filikoj pli altaj ol iam antaüe, floris orkideoj la lastan miraklan floron sur la malfortaj forputrantaj arboseloj ... Kaj profunde en la pereo de folioj kaj fibroj la rampularo ankoraü ne sciis pri la granda mortado super si.
Sed poste, dum unu mateno, per unu ago la fajro portis tien la lastan pereon. Knarante kaj krakante gi flamis inter la grandaj trunkoj, forkonsumis pli kaj pli rapide cion, kio milojn da jaroj vivadis tie. Per miloj da strangformaj brakoj gi strecis sin alte al la blua firmamento, pli arda ol la arda sunbrilo. Tondranta maro da fajro, furioza fluo da flamoj mugante levigis al la cielo. Antaü ol ili komprenis, kio okazas, ciuj kreskajoj kaj bestoj estis detruitaj. Unu sekundon iliaj rutinaj ciutagajoj estis barataj kaj ili pereis pro la ruga fajro.
Vespere postrestis nur bruletanta fumanta rubaro, nigriginta infera mondo el cindro kaj fulgo kaj difektitaj trunkorestoj. Post la flamfluo restis nur griza fundo. Flametoj lekis la kripligitajn arbotrunkojn kaj rampis tra



nekonsumitaj lignorestajoj. Mallargajn karbigitajn striojn da herbo kaj filiko vagigis la vespervento kaj ili falis kiel tre delikata nigra polvo. Plifortigis la vento, blovis en la bruletantajn stumpojn, tiel ke ree flagris la fajro kaj, kvankam saturita, ree mangis la restajojn, kiuj disfalis kun obtuza kaj tragika bruo, kvazaü lasta laca gemo. Fajrerpluvo diseksplodis supren kvazaü fasko da rugaj steloj pelataj de la vento super la malgaja tero.
Sed staris ankoraü unu arbo sur la turmentita kampo. Unu majesta arbo kun kaüterizita supro, sed ne tusita de la hakilo nek de la fajro; la plej sankta el la sanktaj arboj: la Regoarbo. Time la manoj de la kulioj retirigis pro gia blanka trunko detruebla nur de Alah post milmiloj da jaroj. Alta kaj pura gi staris kaj rigardis la detruan kaj konstruan, la potencan, sed tarnen etan penadon de la homoj.
Jen kusis la tero, kalva, malplena kaj senviva, subigita kaj pacienca, atendanta la jugon de la civilizo.
Cinoj hakis per siaj tjankol en la teron, profunde enigis tiujn kruelajn ilojn en gin, kun senfina ripetado. La tutan brulvarman tagon ili levadis la brakojn kaj klinadis la nudajn flavajn dorsojn, sur kiuj fluis fluoj da svito. Sajnis, ke la pikaj sunradioj, kiuj turmentis la nudan sekigantan teron, kaüterizas la brunajn korpojn de la javaj kulioj nigraj kaj la blankon de la eüropanoj malhelrugaj; sajnis, ke ili deglitas de tiuj tutflavaj korpoj, en kiuj estis ia vivo pli kruela, pli obstina, pli senkompata ol la terura varmego, kiu falis de la cielo kaj levigis de la tero kaj pendis kiel vibra nebulo super tiu ekstreme peza laboro.
Laülonge de la arbarorando oni fosis kanalojn. Tie la



javaj kulioj staris gis la femuroj en la haladza griza marcakvo.
La cefo destinis por ciu iun taskon. Ruki rigardis antaü sin, vidis la preskaü tutkotigitan plenkreskitan akvofluon, kiu malaperis en la arbaron. Arboj falintaj en kaj sur gin, kreskajoj kaj mortintaj bestoj putris en nigran slimokacon, en kiu vegetis vivavide novaj kreskajoj. Tiom densa estis la lemno inter la kreskajoj, ke kun miro oni sentis engliti kaj smaci la piedon metatan sur sajne firman teron.
„Ajo ... Laboru!"
Ruki rigardis al sia tjankol. öi ankoraü briletis pro noveco kaj neuziteco. Malrapide, nevolonte li suprensovis la kalsonon, pasis sancelige en la varmetan gluigeman akvon, en kiu tremis milionoj da moskitlarvoj sub la akvoplantoj. Li ne komprenis, kial fari tiun laboron. Li ne komprenis, kiel okazis, ke li ne plu pastas sian bubalon en la paca sunlumo de la herbejo. Li ne komprenis la potencon, kiu tenis lin kvazaü per fera prenilo kaj devigas ... devigas ....
„Ajo! ... Rapidu! ... Laboru!"
Ree kriis la voco de la cefo. De la arbaro sonis la eho, fantoma voco rekrianta el la profundo de la vegetajaro.
Elrevigite Ruki komencis labori, hakis per la tjankol profunde en la koton, kiun li sentis cedi kace sub liaj piedoj, vezikantan inter liaj disigitaj piedfingroj. Antaü kaj malantaü li estis la aliaj kulioj. Klakis iliaj pasoj. Kun plaüdo kaj smaco la tjankol enigis en la slimon, kiun ili sovelis kaj Jetis sur la bordon. Senfina estis tiu bruo, dormiga ritmo en la silento de la longa tago; kaj kvazaü en dormo, ili aütomate levis la ilojn, levis la koton ... monotone ciam kaj ciam. Kelkfoje ili ripozis



momenton, kracis sur la veziketojn de siaj manplatoj, forvisis per la mandorsoj la sviton, kiu de la frunto fluis en la okulojn.
„Ajo! ... Rapidu! ... Laboru!"
Ree la voco de la cefo; kaj pli laüta voco:
„Ajo! ... Pli rapide! ... Pli rapide!"
La asististo pelis ilin al plia rapido. Kun grandaj pasoj li iris sur la bordo; lia blanka vesto estis plena de koto. Obeaj la kulioj klinis sin, hakadis, sekrete rigardante de sub la palpebroj al la Tuan, kiu mezuris kaj kontrolis la taskojn disordonitajn de la cefo.
„Ajo! ... Ajo .. ♦ Rapide! ... Daürigu! Se ne, vi ne finos vian taskon!"
Kial tiu rapidado, pensis Ruki. Se la laboro ne estas preta, ja ne gravas. Kiel eviti tion? Tiel estis ja ciam antaüe. Kiam li ne havis herbon por la bubalo ce sunsubiro, li havigis tion al si en mallumo. Kiu riprocis lin pro tio? Al kiu tio domagis? Kiu nun trancas la herbon? ... Kion faras Neneh? Nekonscie li mallevis sian tjankol kaj fikse rigardis antaü sin ... La kampongo ... la herbejo ... Supinah. Kion faras Karminah? Cu ankaü si staras en la koto, malseka gis la koksoj? Cu si preparas la mangon por Marto? ... Kromoredjo kaj Isah? ... Kie estas la promesitaj virgulinoj? ... Kie la malkara oro? ...
Pugnobato sur lian vizagon finis lian pensadon.
„Adu!" Pro ektimo li lasis sian tjankol, kiu renversigis kaj malaperis en la malklaran akvon.
„Laboru! ... Ne dormu! ... Diodamnu!"
Konfuitza pro la bato, mallerta pro timo li sercis sian tjankol. Li apenaü sciis, kion li faras, sciis nur, ke tuj apud si, tuj super si staras la minaca figuro de la Tuan.
Kulio.
5



„Kie estas via tjankol, bubalo? Sercu gin! Rapide!..
„Saja, djuragan ..."
Kun pli da timo, car eüropano parolis rekte al li, li sercis mallerte kaj necerte, sed la eüropano senpaciencigis.
„Kion vi faras? Bovo! ... Bubalo! ... Ciesulinido!... Cu vi ne scias, kie estas via tjankol?"
Nur pro perplekso Ruki ekrikanis.
„Tidah tahu ... mi ne scias ...", li balbutis. Li ne guste komprenis la demandon, li preskaü ne komprenis la malajan lingvon. Li konsciis nur unu farotajon: respondi laüplace al la Tuan. Sed la eüropano vidis nur la rideton sur la malhela vizago. Saltante al Ruki, li batis lin per la manplato.
„Simiulo! ... Ciesulinido! ... Cu vi opinas, ke vi povas mallabori ci tie kaj malhumili? Mi donos al vi kaüzon por ridi ... Diodamnu! ... Jen! ... Jen!"
Li genuis kaj kaptante la nukon de Ruki, li klinis lian kapon en la akvon, lasis lin sin levi post kelkaj sekundoj, ree pusis lian kapon suben kaj flamige insultis nederlandlingve:
„Putrulo! ... Putra novulo ... Jen mia instruo ... Diodamnu ... En la koto, tie vi ridu ... ridu, kiom vi volas, nigreputra hundo!"
Du-trifoje li tenis Ruki-n en la akvo, pli kaj pli longan tempon. Anhelante kaj angorante, Ruki elkracis la slimon penetrintan en liajn nazon kaj buson.
„Cu vi cesos ridi?"
„Saja, djuragan".
„Kaj vi laboru ..."
„Saja, djuragan".
Tremante, Ruki respondis al cio „jes". Se la asististo



tiun momenton ordonus mortigi sin, li dirus „saja". Li havis nur unu timoplenan deziron: cesigi tiun torenton, eviti tiun brutan forton. Kuntiriginte, li staris, ne komprenante la tialon.
„Sercu la tjankol!".
„Saja, djuragan".
Rapide li klinis sin, hazarde trovis la tenilon, tiris gin el la akvo kaj hakis en la sucan gluigan koton. Deliaj haroj fluis la akvo kaj gutis en liajn okulojn kaj buson. Li glutis iom, nekuragante kraci antaü la Tuan la malpuran haladzan akvon, car kraci antaü iu estas treega ofendo; tion li certe sciis.
Momenton la asististo restis rigardanta.
„Se via tasko ne estos farita hodiaü tagmeze, mi batos vin kaduka, cu komprenite?"
„Saja, djuragan".
Ne levante la kapon, li laboradis plu. Lia dorso doloris, la muskoloj de liaj brakoj tremis pro laceco ... Hodiaü tagmeze farita ... Hodiaü tagmeze ... Kiam estos tiam? Cu kiam la suno mallevigos?... Cu pli frue? Li ne kuragis ripozi, ne kuragis maldiligentigi ec etan momenton. Cirkaü li estis la monotona plaüdado de la aliaj, progresantaj malrapide, sed daüre. La arbaro susuradis. Cikado kantis sian altan trancan kanton. La suno ade levigis, la varmo intensigis. Gi brulis sur la nudaj klinitaj dorsoj, unuigis kun la streca silento, tra kiu la tempo malrapide, per sajne senfinaj sekundoj pasadis.
Unu horon antaü tagmezo la sonorado de la tontong cesigis la penadon. Sonado ondanta super la kampo kaj efiigata de la arbaro levigis al la sennuba arda cielo kaj tie forsolvigis. Gi estis senkatenigo. Subite la silento kaj la



strececo rompigis. La laborado cesis. Siajn tjankol la kulioj Jetis amasige. Ili havis permeson ripozi. Resonadis iliaj vocoj super la vasta kampo. De fore aüdigis la nazalaj sonoj de la kriantaj cinoj.
La tepreparistoj venis. Du kontraktuloj portantaj sur la sultroj laton kun du ladaj petrolujoj da teo kaj ciu kulio trinkis da tiu varma sensoifiga trinkajo kokosselon pendantan ce la ujoj. Ili mangis rizon kun peco da seka fisajo pakita en bananfolion. Al kelkaj la mangajo estis portata de la „liberulinoj". Ili preparis mangon kaj vendis gin al kulioj, kiuj ne havas kunulinon. Ili postulis altajn prezojn, ec altegajn, car tiuj viroj ja ne havis okazon mem zorgi pri mangajo. Tiuj virinoj ricigadis kaj portis la ricon per oraj moneroj ornamaje sur siaj brustoj.
Poste gis krepuskigo la kulioj daürigis la pezan genan laboron gis la tontong vokis ilin por iri hejmen; kaj ree en krepusko, sed nun vespera, la kulioj iris po unu kun la tjankol sur la sultro, murmurante solajn lacajn vortojn. Sur iliaj korpoj la koto sekigis, gluigis bule kaj strie sur ilia nigrebrulumita haüto. Super ili, sur la griziganta cielo, forigis la rugo. Cirkaü ili alsteligis la ombro, kvazaü malhela besto, sur la kampon, el la arbaro . ..
Ili banis sin ce la putoj aü en la rivero malantaü la logejaro. Ili akrigis sian tjankol aü faris el lada cigaredujo kaj snureto ludilon por sia infano. Aliaj interparolis, êercis kun la virinoj; kelkaj sekrete klopodis persvadi ilin kune tranokti, promesante monon aü vestajojn, car ankoraü multaj viroj ne havis kunulinon, kaj virinoj el najbaraj kampongoj neglektis la kontraktkuliojn, kiuj farigis ciurilate parioj. Tia interkonsento, tia kokrado de viro, al kiu la virino estis destinita, kelkfoje kaüzis batalon, finigantan ofte per murdo... Ili taksis la vivon negrava



kaj murdo pro virino ne estis hontiga.
Ruki kaüris antaü sia ejo. Li vidis iun virinon revenanta de la puto. Si surhavis nur jupan tukon, noditan super la brusto; sur sia kapo si portis malsekajn tolajojn, jus lavitajn de si. Ruki observis sin. Si ne estis juna, muite pli aga ol li. Sia hararo estis nedensa, la malgranda harnodo pendis malfirma kaj nezorgita sur la nuko; siaj koksoj estis largaj kaj siaj mamoj malrigide balancigis pro la irado. Sia nazo estis large plata, la buso malfermita.
„Isah!"...
Si haltis kaj turnis sin al la vokinto.
„ApaV
Kiom maldelikata estas Sia voco, pensis Ruki, iom mirante, ke si estas Isah. Hodiaü li tjankol-is malantaü Kromoredjo kaj li konstatis, ke tiu estas ne pli aga ol li mem.
Li vidis pli da virinoj revenantaj de la puto. La plimulto maljunecaj, kun malrigidigintaj korpoj pro laborado kaj naskado. Inter ili iris nur kelkaj junaj, elastaj... dezirigaj.
„Saima ... Saima!"
Gracila, tre juna sundanino haltis. Si jus banis sin. Sia vesto atingis de la akselo gis la genuoj. Sur siaj belformaj, pure brunaj sultroj perlis akveroj. Siaj blunigraj haroj pendis malligitaj kaj malsekaj. Sub la strikta vestajo rondis siaj fortaj junaj mamoj kaj tremetis loge ce ciu paso. Si iradis gracie kun eta balancigo de la koksoj; la ventro estis iom volbita, larga fekunda sino.
„Saima!... Saima!"
Si staris tuj antaü Ruki kaj demande levis la kapon al cefino Minah, la dika soldateska matrono, kiu vokis sin.
„Saja, Mandur,..?"



„Ne forgesu akrigi vian tjankol
Saima ridis. La blankaj dentoj brilis de inter la rugigitaj lipoj.
„Karmo jam faras tion, Mandur".
„Sundel!", diris la cefino kaj malestime pezpasis en siaj nigraj viraj botoj preter Saima.
Saima restis momenton staranta kaj ridante rigardis la forirantan dikulinon vestitan per ridinda kombinajo el indiaj virinaj vestoj, felta vira capelo kaj nigraj botoj: siaopinie la plej taügaj atributoj de potenco.
Tiam la rigardo de Saima renkontis la avidemajn okulojn de Ruki. Si forklinis sian vizagon sub sian brakon kaj ridpepis.
Ruki eksaltis, sed pro subita konfuzigo rigidigis. Saima metis la siteion kun akvo sur la teron kaj levis siajn brakojn por nodi la hararon. Pro tiu movo la sarongo mallongigis, ec ne plu kovris la genuojn. La suba parto de la brunetaj fortikaj femuroj montrigis. Sian trunkon si tenis klinita malantaüen. Kiel plenmaturaj fruktoj Siaj mamoj tremis sur la svelta torso. Ordigante siajn harojn, si ree ridis. Pro varmega alfluo kovranta la tutan pensadon kaj scion de Ruki, li ec ne plu vidis sian vizagon: la delikatan rondan formon, la briletantajn nigrajn okulojn, la belajn brovojn, la etan nazon, la bu§on kun la belaj helrugaj lipoj...
Li vidis nur la lulan balancigon de siaj mamoj, la blankecon de siaj akraj dentoj, la delikatan arkon de §ia ventro.
§i provoke rigardis en liajn malklarajn okulojn kaj demandis:
„Eh? ... Cu vi estas novulo? De kie vi venas?"
Kiel birdo pepis sia voco.
Ruki nomis sian kampongon. Sin klinante, li prenis la siteion por porti gin.



„Mia ejo estas tie", si montris.
Ili devis transiri la placon. Ce la alia flanko la unua el la vico estis la logejo de Saima. Ruki metis la sitelon.
„Kiu estas via kunulo?" li demandis.
Si ridetis.
„Mi apartenas al Parman. Antaüe li estis cefo, sed la sinjoro koleris kontraü li kaj nun li estas kulio."
Ili silentis. Ili preskaü ne plu povis vidi sin reciproke. Cirkaü ili estis la krepusko de la rapidanta vespero.
Si demandis:
„Kiam vi havos vian salajron... cu vi tiam monludos?"
„Jes", fieris Ruki, „mi ludos".
Longan tempon si silentis, poste si demandis:
„Kaj se vi gajnos ... kion vi faros per la mono?"
„Mi acetos per gi oron", diris Ruki senhezite, „orajn monerojn".
Rea silento.
El la mallumo aperis vira figuro iranta al ili.
„Jen Parman", diris Saima.
„Kion vi deziras ci tie?" grumblis Parman, maljuna malgracia javano.
„Nenion Pa ... Mi portis la akvon por Saima".
Parman pusis la pordon malfermita. Li logis sola kun Saima. Sep jarojn da kontraktado li pasigis kaj li akiris kunulinon en la lasta jaro. Belan junan virinon, certe, sed si kokris lin per ciu viro pagonta al si. En la lasta tempo ec per cinoj, kiuj pagas pli. Sed neniom da mono si donis al li. Si acetis silkajn vestajojn kaj kelkfoje ec oron. Ne efikis, ke li batis sin. Tiam si kriis kaj furiozis kiel frenezulino. Si estis fivirino kaj li ne plu estis juna. Tarnen si estis lia kunulino. Li ne deziris esti la ridato de la aliaj viroj



el la logejaro. Certe ankaü ties virinoj adultis, sed ne tiel senkase, senhonte. Saima estis ciesulino. Jam trifoje viro estis trapikata pro si, du el ili mortis ... Li mem perdis sian rangon de cefo.
Saima klinis sin kaj prenis la sitelon.
„Mi tuj preparos la mangon", si kriis enen kaj preterirante Ruki-n, si rapide diris:
„Se vi gajnos ... mi volas ..."
Si malaperis kun la sitelo en la cambreton. La pordo fermigis. Sur la malluma placo Ruki sercis la vojon al sia ejo.
Ankoraü antaü la sonado de la tontong li jam kusis sur sia dormobenko. Li estis laca kaj lia korpo doloris. Li kusis kiel la antaüan nokton, kun suprentiritaj genuoj kaj la mano sub la kapo. En lia manplato ardis lia orelo. Lumaj imagajoj estis malantaü liaj malfermitaj palpebroj. Li ne aüdis enveni liajn kamaradojn, nek kanti la moskitojn ce lia orelo. Li ne aüdis la bruantan volupton de la ratoj, kiuj pepante guis la amon.
Malfrue en la nokto li momenton levis la kapon. En la eta lumo de la olelampo li malklare vidis la konturojn de du interplektitaj homaj korpoj. Li sciis, ke ankaü tiun nokton Isah estas ce Kromoredjo.
Malkviete li jetis sin sur sian alian flankon.



VI
Antaü la domo de la asististo de grupo tinua sidis en longaj vicoj la kulioj, atendante la salajropagon.
Karminah kun iom klinita kapo kaj mallevitaj okuloj kasrigardis flanken de sub la palpebroj.
La virino kaüranta flanke de si flustris: „Kiam vi estos vokata ... vi ekstaru ... kaj vi diru ... saja ..."
Karminah kapjesis, rigardante al la malgranda kalvigita kapo de la infano ce la brunaj jam velkintaj mamoj de la virino.
„Kaj poste ...," aldone flustris si, „vi iru al la tablo..."
„DiamU" tondris la voco de la asististo. Momenton regis tomba silento, kiu cie estis: en la mallevitaj palpebroj, en la firme malfermitaj busoj, en la tuta eksteraja apatio kovranta ec la plej etan pasion. Aüdigis nur la tintado de la moneroj, la basa voco de la skribisto kaj kelkfoje mallonga vorto de la asististo.
„Al la tablo ... de la Tuan ..." daürigis la virino, „kaj..."
„DiamU! .,. damne damnu! Kiu kuragas malfermi sian busacon?" flamige kriis la asististo, akrevide observante la vicojn.
„Ciam la inacaro ... Cu tiuj fiulinoj ne povas silenti?" „Mandur Sumo, ekstaru ce la virinoj".
Flanke de la cefino, kiu atentis la virinojn, ekstaris la gracila figuro de Mandur Sumo, javano.



„Diaml" li ordonis, iom montrante sian cefecon, sed lia voco ne estis konvinka kaj la kelkfojaj rigardoj al la asististo montris saman apation, kian la vizagoj de la kulioj.
Infano komencis voci, poste ekploris laüte.
„Ss ... ss§ ... sss ..." la patrino time klopodis por cesigi, Apuda virino prenis la infanon, malfermis sian badjon kaj eknutris gin. Kontenta gi sucis el fremda mamo.
Laü monotona reguleco, la asististo ordone nomis la kuliojn. Humilaj, duonklinitaj ili venis antaü la tabion kaj akceptis la monon. Neniu esploris, kiom li ricevis; ili tutene sciis, kiom ili rajtas ricevi. Silente kaj kviete ili foriris al la logejaro, kien venis la malajoj kun frandajoj, vestajoj kaj monludiloj.
„Rukinah!"
„Saja".
La virino flanke de Karminah rapide ekstaris.
„Tri guldenojn tridek sep cendojn".
Si fingris la monon de la tablo, lasis fali kelkajn cendojn, kaj ridpepe kriis:
„Eh!... djato ... djato ... eh ... eh..."
Inter la virinoj estigis retenita ridado. La asististo balancis la kapon.
„Virinoj estas ciam konfuzitaj, cu?"
Rukinah ridis, la buson sub angulo de sia slendang. La infano kvazaüsage rigardis per grandaj velurecaj okuloj al la Tuan.
„Inacaro", flustris la java Mandur superule.
„Karminah!"
Silento.
„Karminah!!"



Iu virino puÊSis sin.
„Ajo ... vi!"
„Saja!" ektimis Karminah.
Ree ridis la virinoj. Singene si staris antaü la tablo. La asististo momenton observis sin. Si aspektis pura kaj beleta en senmakula sarongo bone faldita, kun larga multkolora rubando cirkaü la eta talio, gaje florumita badjo, sub kiu iomete desegnigis siaj delikataj sultroj kaj knabinaj mamoj. En sia harnodo si portis helrugan floron.
Kun mallevitaj okuloj si staris. Pro nerveco la sango vibrigis la kolokaveton. Si tenis la manetojn unu ce la alia, tiel ke nur la pintaj fingrekstremoj sin tu§is.
„Vi estas unu el la novaj kulioj, cu?"
„Saja Tuan". Gemspiro perfidis sian timon.
„Kio vi estis en Javo?"
„Mi estis ... babu ... de nederlanda sinjorino, Tuan".
„Hm ... kiu estas via kunulo?"
La virinoj kase pusis unu la alian kaj ridetis.
„Diaml! Bubalojü!" La voco de la asististo bruis super ili, kaj ili retenis ciun sonon.
„Kiu estas via kunulo?"
„Mi sekvas Marto-n ... Tuan ..
„Oh... Jen via mono ... Unu guldeno kvardek tri".
„Mi dankas, Tuan".
Sia delikata mano kun la rugigitaj ungetoj prenis la monon. Momenton la asististo postrigardis sin, vidis iri tra la gardeno la belan figuron, gracian pupeton irantan re|ine.
„Minah Duva!"
„Tri guldenojn dudek ok".



Monotona vokado §is la lasta estis pagata. Post la javanoj venis la cinoj kaj poste la cefoj. La asististo ankoraü donis kelkajn ordonojn por la morgaüo.
Rapidis la krepusko, rampante sur la ebenajo, grimpante sur la monteton, sur kiu staris la domo, kaj gi cirkaüis cion. El la logejaro tintis gamelan-muziko ... La kokoj interpusigis sur la dormolatoj... La asististo ordonis porti la meblojn en la domon. La cefoj komencis foriri.
„Tabeh Tuan... Tabeh Tuan1'.
„Tabeh", li enpense diris senatente. Poste, subite levante la kapon:
„Oh... Mandur Muin".
„Saja, TuanV'
Modeste la aliaj cefoj foriris, tuj komprenante, ke la Tuan volas priparoli ion diskretan.
„Marto ... estas la kunulo de Karminah, cu?"
„Saja, Tuan... Marto jam ofte petis virinon. Li ja estas jam malnova kulio".
„Hm ... jes".
La cefo atendis modeste, la capeion en la mano.
„Hm ... jes ... Venigu tiun virinon ci tien hodiaü vespere".
Momenta silento.
„Laü ordono de Tuan ... sed..." hezitis Muin.
„Kion?"
„Al Marto jam antaülonge estis promesita virino. Kaj ni ankoraü ne scias, kiam venos novaj kulioj".
„Venigu ilin ambaü".
„Saja, Tuan, Tabeh Tuan".
„Tabeh, Muin".
En la mallumo malaperis la lasta figuro. Muin tuj iris



al la ejo de Marto.
„Kie estas Karminah?"
„Si kuiras, Mandur. Kial vi demandas? Cu io okazis?"
„Vi kaj si iru hodiaü vespere al la domo de la Tuan".
„Kial, MandurV'
„La Tuan deziras vian virinon".
Senparole Marto rigardis la cefon. Li estis maljuna javano, malgrasa kaj nezorgita.
„Sed mi jam longe atendis, gis mi akiris virinon".
„Kion mi povas fari? La Tuan deziras sin. Poste, kiam ree venos kulioj, vi ricevos unu, komprenite?"
„Saja, Mandur".
Kun ektimo Karminah aüskultis.
„Kial mi iru al la Tuan, Marto?"
Marto momenton rigardis sin, balancante la kapon. La inoj estas pli stultaj ol la bubaloj, li pensis.
„Car vi placas al la Tuan, kompreneble ..."
Sancelige si restis staranta, pensante.
„Rapidu... lavu vin, por ke viaj manoj ne odoru fison. Eble vi farigos mastrumistino kaj vi ne plu bezonas tjankol-i.
Senkonscie Karminah levis siajn manojn. La manplatoj estis vundaj. Si ne kutimigis al tia laboro. Momenton si ridetis.
„Cu mi antaüe mangu?" si demandis.
„Jes ... sed rapidu!".
„Saja".
Donk sidis en la ete lumigata antaügalerio. Da moskitoj estis malmulte, car longan tempon ne pluvis.
Kliniginte super gazeto, li klopodis decifri gin, sed ofte



lia pensado forvagis ... En la antaüa monato li forigis sian mastrumistinon. Si estis graveda, kaj tion li ne deziris. Li ja avertis sin, kiam si venis al li. Kvar jarojn la afero estis placa al li kaj poste subite ...
Si diris, ke si volas iri al akusistino en la urbo. Bone. Post la afero si revenu. Si bone kuiris, bone prizorgis lian havajon, informis lin pri cio, kio okazis kaj flustrigis en la kuliejo. Li kutimigis al si, sed infanoj... ne, tio ne ... neniam!
Sed sian foreston li tarnen sentis. La ordo en lia domo ne estis tute gusta kaj krome,... ankaü kiel virinon ... li bezonis sin ... Tiu Karminah ..! Beleta knabino. Graciulino. Li tre satas la graciajn sveltajn brunulinojn. Li komparis ilin kun la eüropaj virinoj el siaj ferioj ... Ne, li pli satas ci tiujn. Krome ili estas pli humilaj... pli obeemaj... pli inaj.
Din, la servisto ensteliris.
„Tuan".
„Kion?"
„Marto kaj lia kunulino venis".
„Bone, irigu ilin antaü la domon".
„Saja, Tuan".
Post momento audigis en la malluma gardeno tuseto kaj pasado de malpezaj piedoj. Donk levis la kapon kaj iris al la supro de la stuparo.
„Cu Marto?"
„Saja, Tuan".
„Marto ... Via kunulino estas Karminah, cu?"
„Karminah, Tuan".
„Jen dek guldenoj..." Donk donacis monbileton al la kulio, kiu gentile dankante akceptis |in.
„Karminah atendu ce la kuirejo, gis mi vokos sin. Kiam



venos novaj kulioj, vi unua akiros kunulinon, Marto, mi zorgos pri tio".
„Kiel placas al Tuan. Tabeh, Tuan
„Tabeh, Marto."
Donk aüdis ilin ree iri en la mallumo. La virino ne diris ec unu vorton dum la marcandado, kiu sangis sian posedanton. Nun si mallaüte kelkvorte demandis kaj grumble la viro respondis. Ankaü malantaü la domo li aüdis ilin. Li sciis, ke Karminah tie sidas, atendante gis li vokos sin.
Momenton li restis rigardanta eksteren, kliniginte super la balustrado.
La luna nokto estis silenta; nebulaj nuboj svebis preter la mallarga lunarko sur la malhelege blua cielo. Vibre briletis la steloj ruge, blue kaj viole. Sub la alta firmamentokusis la kampo, ebena kaj malluma; ce la fino levige staris la malluma arbarego. Vasta paco kaj kvieto sternigis sur cio ci... Kvieto emfazita de la peza ritmo de gamelan-muziko.
Kiom serena kaj grandioza estis la nokto! Preskaü tro majesta por la amo, la korpa amo. Aü... cu eble guste por tiu amo, kiu ja por ciu formo de pli altnivela vivo estas sama? Cu eble guste la amorado estis la nure ebla, meze de la belego de 1'tero? Cu ne cia ekstazo de la homa spirito igus stulta kaj sensenca en la pura senfineco de ci tiu cielo el argentblua mistereco de la dioj?
Donk pri cio ci eble konsciis neniom krom nur etan parencecon de sia erotika deziro kun la gamelan-muziko kaj la silento de la tropika nokto... Kaj se li meditus pri tio, li resumus tiun parencecon per sia propra realiga formulo: ke li pli satas virinon orientan ol okcidentan.
Li strecis sin, preskaü volupte, gis li sentis siajn mus-



kolojn tute strecitaj kaj tiam lasis ilin risortigi. Li vokis la serviston.
„ T uan!!"
Profunde el la mallumo de la domoj, el la voca murmurado de la servistaro venis la respondo, Rapidinte kun duonbutonita jako, la servisto staris antaü Donk.
„Pait!".
„Saja, Tuari'.
La servisto foriris kaj reveninte kun brandujaro, li metis gin antaü Donk, kiu plenigis glason por si. Unuglute li trinkis, smacis, kaj sidante meditis kun la glaso en la mano. Liaj pensoj sekvis la varman fluon de la buso al la stomako. Ankoraüfoje li plenigis la glason, bruligis cigaredon kaj kaptis la Jurnalon glitintan sur la planko.
Senmova silento cirkaüis lin. Kelkfoje moskito zumis ce lia orelo kaj li levis la kapon, vidante senpercepte la konatan cirkaüon: la netrudigan intimecon de la malnova kana meblaro, la blankan noditan tapison sur la tablo, la malpuran kurtenon kun paliginta floruma bordero ce la enirejo de la mangejo, la senkolorigintajn bildojn en orumitaj kadroj kaj grandan fajencan teleron, iam, en freneza vespero, kunportitan de publika vendado; apud la enirejo ce la stupetaro la sanceligan kanan hokaron plenplenan de jam antaü longe eluzitaj, sed de la mastrumistino Luki konservitaj tropikaj kaskoj, kaj grizigintan feltan capeion el liaj ferioj...
Du dikaj kanaj bastonoj kaj ankaü skurgo pendis tie. En ciuj asististaj domoj, en kiuj li logis, la antaügalerio estis tia. Antaü dek unu jaroj, kiam li venis en Delion, li instalis gin tiel kaj de tiu tempo la mebloj havis en ciu antaügalerio la saman lokon; fidele kaj zorge metitaj tien de la servisto kaj Luki. La capeloj, bastonoj kaj skurgo



unuece pendis unu apud la aliaj. Donk trovis tion plej laüplaca. Palpante li povis trovi cion kaj tio tuj kutimigis lin al la nova domo.
Fine li refaldis la jurnalon, ankoraüfoje strecis sin, trinkis la glason malplena kaj iris por bani sin. En la silento la akvo plaüdetis smace sur la plankon de la banejo. Ree kaj ree li cerpis la akvon el la cina ujo, versante gin sur sin preskaü rapide, kvazaü por teni la refresigon sur sia korpo. Sed sekigante sin, li jam sentis la varmon gluige sur si. Surmetante sian sarongon, li vokis la serviston.
„Pretigu la mangotablon kaj enirigu la virinon".
„Saja, Tuan".
Senage li iradis en la cambro, pendigis la lavotukon sur segon, kaj iom alilokis la botelojn sur la tualetotablo. Li aüskultis la vocan murmuradon kaj aüdis la laütan kaj sengenan vocon de Din.
„Ajo ... Tuan vin vokis!"
Cu iu retene ridis? Cu la akvoportisto? Cu ties edzino? Subite li genige sentis la nediskretecon de la afero. Lia eüropaneco ekkontraüis la orientan malkasecon de la seksaj rilatoj. Hezitaj pasoj antaü la pordo tiris lian atenton; tre malpezaj pasoj kiel venteto tra la inertiga atmosfero. Post ili estis Din, iom rapida kaj tintigante pleton plenan de teleroj kaj glasoj; kaj la voco de Din, parte kuragige, parte kolerete.
„Ajo ... Eniru ... Rapidu iom ... la sinjoro atendas vin".
Donk malfermis la pordon kaj staris tuj antaü la eta kuntiriganta virinfiguro.
„Envenu".
Fantome si ensteliris preter li kaj en la cambro tuj
Kulio
6



ekkaüris.
„Jen" ... ridetis Donk, ordinarante ... kaj preskaü tuj kviete superula pro sia pudoro, „vi do estas ci tie ... vi ekstaru".
„Saja, Tuan. Tabeh, Tuan".
Sia voco apenaü superis la silenton. Si levis sin kaj Êifis sian slendang kovrantan siajn malgrandajn mamojn. De sub sia sarongo videbligis siaj piedetoj kiel du timaj birdoj. Donk preskaü kompatis sin. Si vekis en li emon por gardi sin ... ankaü por gajni tiun infanan subtilan virinon. Li volis kvietigi la grandajn timajn malhelajn okulojn.
„Cu vi timas?"
Li staris tuj antaü §i.
„Tidah, Tuan".
Kiom difektebla si aspektis kompare kun lia forta germana robusteco. Li prenis la slendang de siaj sultroj. Si tremetis pro lia tuso. Lasante la manon sur sia brako, li mokridetis:
„Tarnen mi kredas, ke vi timas".
„ Tidah... Tuan... mi ne timas". Tre serioza estis sia voco. Li klinis sian vizagon al sia, iom tuêis la malvarmetan glatan haüton. Sed li tuj levis la kapon.
„Kokosoleo", li pensis, iom seniluziigita. Jam antaülonge li dekutimigis Luki-n de tio: smiri kokosoleon en la hararon.
Pro lia spiro, akra pro brandodoro, si instinkte retirigis. Si neniam flaris alkoholon. Kaj sekrete si okulis al lia blanka haüto kun la roseola ekzantemo. Si konis nur la malhelan haüton, malvarmetan, glatan, kia bananfolio.
Li unua sengenigis kaj montris al la banejo.
„Jen la banejo... cu vi vidas, Karminah?... Jen



lavotuko ... Vi nun banu vin kaj vi lavu ankaü viajn harojn ... per sapo, cu?"
„Saja, Tuan".
Li kondukis sin, per la mano iom devige sur Sia brako, antaü la tualetotablon.
„Kaj poste, kiam vi iom sekigis viajn harojn, vi povas meti iom el tiuj boteloj sur vian kapon ... Flaru". Li tenis antaü si botelon da harparfumo. „El tiu ... aü el tiu... Estas multo da boteloj, cu? ... Kaj vi povos elekti, kion vi preferas".
Li klopodis por trovi facilan tonon, sercante iom da intimeco. Sed si restis serioza, obea. Neniom rideta farigis Sia bu§o.
„Saja, Tuan".
Momenton si ekrigardis al cio sur la kornico de la tualetotablo.
„Cu vi jam mangis, Karminah?"
„Saja, Tuan".
„Bone, nun mi mangos, Vi banu vin kaj vi atendu min ci tie.
„Saja, Tuan".
Si restis sola.
Longe si staris senmove, poste si levis la kapon fikse, rigardante siajn proprajn okulojn en la spegulo kaj malrapide si rigardis cirkaü sin, aüdacis pasi al la lito, malfermis la klambu kaj tusis la litotukon kaj la kusenon. Tio ja ne estis stranga. Lito kia estas ce la sinjorino, kiun si servis ... Sed ... cu si dormos en gi... kun la Tuanl... Si klinis la kapon en sian brakon, retenis ridpepon subite estigantan pro tiu penso. Rapide si forsteliris de la lito... kaj post iom da hezito si prenis la



lavotukon kaj malsupreniris la stupetaron al la banejo.
Kun malsekaj malligitaj haroj pendantaj sur sia dorso si revenis. Si jam tute revestis sin. Si haltis antaü la spegulo. Siaj gracilaj fingroj vagis inter la boteloj kaj flakonoj.
Kio do estas en ili... si pensis. Nur mallongan tempon si estis babu, fakte sciis nemulte pri la kutimajoj de la eüropanoj. Kiel scivola infano si staris, fingrante la stopilojn, tute forgesinte, kial si estas tie, forgesinte ankaü la viron en la apuda cambro, kiu prenos sin en sian brakumon. Si skuis la botelojn, flaris ilin, ne sciante, kion elekti. Si versis iom sur sian manplaton kaj ree flaris la odoron.
„Dinü"
„ T uanü"
Si ektimis el sia ludado, kaj time rigardis la pordon, malantaü kiu aüdigis obtuza bruo de forsovata sego. Subite la sango peligis tra siaj vejnoj.
Cu li venos? ... Cu si timas? ... Allah-il-Allah\ Jes ... Si timis! Angoris!... Kaj ankaü hontis .. .
Subite si hontis. Si pensis pri la amoro.Kia gi estos ... kun blankulo ... kun tiu stranga viro. Si rememoris lian alkoholan spiron, lian odoron alian ol tiu de sia raso ... kadavra odoro, si ekpensis. Si rememoris la skarlatan ekzantemon ... kaj, ektime, la ordonon.
Da tio, kion si preferas, si devas versi iom sur siajn harojn, por ke ili bonodoru... bonodoru por li! Pro la profunda instinkto de la virino mahometana, kiu obeas al cio dezirata de la viro, si rapide palpis sur la kornicon kun lasta hezito: kio estas plej bona, laü si plej bonodora por li... Kaj jam aüdante liajn pezajn pasojn, si,decidinte, prenis kaj malstopis la botelon de gargarajo.



Gi pikis inter la haroj... pikis la kaphaüton ... larmigis la okulojn.
Tremante per ciuj membroj, si ekkaüris en la plej malproksiman angulon de la cambro. Si aüdis lin eniri. Kun mallevitaj okuloj, la bruna vizago kiel glata masko, la manoj treme kunpremitaj, si atendis la okazajon. Si sciis pri nenio krom pri la ceesto de la granda blanka viro tuj prenonta sin.



VII
Salajra vespero ...
Inter sep aliaj kulioj Ruki sidis ce mato por monludi. Senparole ili ludis. Iliaj okuloj fikse direktigis al la kokosêelo, sub kiu turnigis la turbeto. Per strecitaj oreloj ili aüskultis la etan spinan bruon sub la bruna polurita kupulo. Kiam la turbeto renversigis sur la telero, ili diris: „Ng..."
Sajnis, ke la strecigo ankoraü pliigas, retemgas, montrante sin nur per iom da rektigo de la korpoj kaj preskaü neperceptebla movigo de ia fingroj. Unu el la ludantoj garde levis la kupulon ... treege malrapide ... kun preskaü superstica malkurago akceli la hazardon ... Li iom klinis sin, malrapide, super la teleron, kase rigardante sub la kupulon. Subite, kun gesto rompanta la strecigon li kriis:
„ 7s... ts... uah!,.. Klabang!"
Ankaü al la aliaj okazis la sama; ili kvazaü vekigis el sorciteco, la strecigo rompigis. Ili klinis sin super la turbeton kaj relevis sin.
„Ts... ts... uah!... Klabang!"
Kiu estis metinta sur klabang, la skolopendron, en unu el la kvadratoj de la mato, prenis la gajnon senpasie, tute regante sin. La aliaj rikanis kaj rigardis la fingrojn, kiuj prenis kaj staplis la monerojn.
Ree oni metis monon. Ruki ludis ciufoje per unu cendo.



Apenaü iom da lia salajro restis. Lian porcion da rizo, disdividitan de la Tuan, Kromoredjo tuj prenis de li. Li ja kontraüstaris, sed Kromoredjo estis pli forta, estis pli longe kontraktulo. Novulo ec en la logejaro ne havis rajtojn. Tial li dum tagoj estis malsata. Kelkfoje iu el la kulioj donis iom al li. Poste li mangis ce la „liberulinoj". Tio postulis lian tutan salajron, sed li havis almenaü por mangi. Por monludi restis nur kelkaj cendoj. Vestajojn li ne havis. La cefino Minah forkaptis lian sarongon kaj li havis nur la cifonajn kaj malpurajn kalsonon kaj badjon, kiujn li kunportis el Javo.
La mono estis metita. Ruki elektis la ranon. Tra la rigida desegno de la mato kun la bestofiguroj laü primitivaj farbajoj, malklare vidigis la rida buso de Saima. Kviete li rigardis, kiel unu el la ludantoj turnas la turbeton sur la telero. Katenitaj, ree sorcitaj ili fikse rigardis la turbeton, kiu per devota, mistike superstica gesto estis kovrata. Kaj ili sidis cirkaü gi en la fantazia lumo, kiun kelkaj olelampoj rondis en la mallumo. Oko da silentaj homoj, kvazaü statuigintaj, kun senesprimaj mienoj, la manoj en la sino kaj la kruroj krucitaj. Vivis nur la okuloj. Strange ili vivis, kvazaü bruletis profunde en ili la frenezo.
La turbeto klaketis sur la telero. La kupulon iu levis ... malrapide ...
„Uah! Klabang!"
Ili sin klinis por rigardi kaj relevis sin.
„Uah! Klabang!"
Ree la skolopendro, kvazaü la diablo kunludis. Kvarfoje seninterrompe la skolopendro. Iliaj vocoj nun kriis, alte ridis kvazaüan mokridon al la reciproka mistifikiteco. Nur Ruki restis serioza. Kun klinita kapo li malafable rigardis antaü sin, Li kalkulis sian monon, dek tri cendojn, en sian



malseketan manplaton. Li devis gajni. Stele lia rigardo glitis al lia najbaro, kiu gajnis, ciam gajnis per la skolopendro. Argentaj moneroj briletis inter la malhelbrunaj kupraj. Li ne atentis la cirkaüon. Li ne vidis la malajajn frukto-kaj legomvendistojn sidantajn malantaü la montromatoj en longa vico sur la placo. Sur ciu mato fumlumis olelampeto. En la malklara rugeca brilo kelkfoje klinigis la vizagoj de la gevendistoj. Velkintaj, sulkigintaj, fruemaljunaj vizagoj de homoj malsanantaj kaj senfortigitaj de malario kaj aliaj sangomalsanoj. Multaj el la virinoj tenis infanon ce la malrigidaj pendantaj mamoj. Pli agaj infanoj sidis ce la gepatroj aü dormis, kovrite per sarongo, sur la planko inter la malordo de homoj, korboj kaj sakoj. Hundoj intersteliris, flarsercante ion mangeblan. Ridado kaj kriado levigis el la malluma aro da brunaj homoj..., sed malofte laüte ... Sur ci cion kvazaügutis la trankvilaj sonoj de la gamelan-muziko, ripetante sajne ciam la saman temon. Super ci cio estis la noktoblua firmamento kun siaj trankvile lumantaj stelaroj.
Surda, blinda, ne interesigante pri cio alia, Ruki ludis kaj malgajnis cendon post cendo. Li demetis sian badjon kaj metinte gin en la ludon, li ankaü gin malgajnis. Momenton li restis sidanta, rigardis la ludon kun kreskanta envio kontraü la aliaj, kiuj ankoraü povis ludi. Sendire li ekstaris.
„Cu vi ne plu ludos?"
„Ne".
Ili ne plu rigardis lin ... La turbeto jam turnigis.
Tra la kaprica alterno de lumo kaj ombro Ruki sercis la vojon al sia ejo, penetrante tra la hompleno. Kelkfoje li haltis ce budo, kie iu „liberulino" vendis frandajojn. Dezireme liaj okuloj rigardis la fritajojn kaj la rugajn kaj



verdajn trinkajojn en la maldelikataj glasoj. Li malsatis, sed ec tabakon li jam ne havis. Malbonhumora li vagis plu kaj haltis momenton ce alia ludmato. Ekirante, li stumblis pro iu longa korpo, kiu en malhela sarongo kusis sur la tero.
„Eh ..li diris kolerete pro la rido de la aliaj, „kio estas tio? ... Eh, kiu estas li?"
Unu el la ludantoj momenton rigardis al la kusanto.
„Karmin ... Li estas malsana".
Ruki restis momenton. Io en la interpusigo kun la korpo atentigis lin. Li sin klinis kaj bruligis alumeton.
„Sed li estas morta", li diris.
La ludantoj levis la kapojn, senkrede rigardante. Ruki iom fortiris la veston de la mortinto, por ke lia vizago videbligu, kaj ree bruligis alumeton. Ce la flagra flameto subite briletis el la mallumo la olivoverda tordita vizago; la nevidaj okuloj rigide kvazaürigardis en la flagran lumon. Ce la buso sulkigis tordaj trajtoj; unu el la manoj konvulsie premis la mentonon. La flameto momenton pli grandigis, glitis sur la kompatiga mortomasko kaj subite estingigis. Restis nur malhela figuro, ia malklara obstaklo sur la malluma placo.
„Ts ... Ts ... Ts ... I" kriis la ludantoj kun infana miro.
„Ts ... ts ... ts ... li mortis ... eh!"
Jen ili ree turnis sin al la turbeto, kiu turniginte kusis senmova sur la blanka telero. La kupulo estis levata tre garde, tre malrapide ... Strece la okuloj sekvis la okazajon. Ili klinis sin ... La rano ....
„Kodok!"
„Eh... Kodok!"
Iliaj vocoj ride kriis tiun vorton. Ree ili silentis. Elekte



ili metis sian monon en unu el la kvadratoj aü sur linikrucigon.
Ili ludis gis tagigo.
Kaj gis tagigo kusis ce ili la mortinto.
Ce sia ejo Ruki klinis sin al la akvujo sub la tegmenteto. Li soifis.
„Ruki..
Flustra virinvoco.
Ne trinkinte, li levis la kapon kaj akre aüskultis.
„Ruki".
„Saima?"
Si ridpepis. Ruki pusmalfermis la malgrandan pordon. Car interne lumis lampo, plilumigis sub la tegmento tiel, ke li vidis sin.
„Kion vi deziras?" li grumblis malafable, hontante konfesi sian malgajnon.
„Nenion ..." si diris kaj ree ridpepis.
„Foriru!" li akratone kriis ... „iru al via kunulo, aü Êu vi ree estas ironta al la cinoj?"
„La cinoj bone pagas".
„Cu vi ne hontas, vi, sundanino, ce la cinoj, kiuj ja mangas porkajon?"
„Cu mi ne estas kontraktulino? Kial mi ne estu ce la êinoj? Ci tie ne estas Javo ... Ci tie la moroj alias".
„Sundel tjina", diris Ruki malestime. Si kolerigis pro la insulto.
„Jes, sundel tjina! ... Kion? ... Mi estu ciesulino ... La cinoj estas viroj muite pli bonaj ol vi, cu vi scias? ... Ili kondutas pli place al ni... Ili amas la virinon ... kaj ili pagas ... Oron ili pagas ... Sed vi, kontrakthundoj,



kiom vi pagas? ... kvaronguldenon ... duonguldenon,
A O tt
CU?
„Mi bone pagos", diris Ruki. La badjo de Saima malfermigis. Li vidis siajn firmajn fortikajn mamojn. Nun li pensis nur pri sia korpo. Malfide si rigardis lin.
„Cu vi pagos?... per kio?... Novuloj ja ne havas monon!"
„Mi havas monon", li diris: „mi monludis kaj gajnis. Se vi volas, ankaü mi donos oron, malgrandan anglan moneron ... oron!".
Tiu vorto pendis en la silento, en la mallumo. Si pene spiris.
„Se vi donos ... oron..."
Si staris tuj antaü li. Dolca odorego de melati venis el sia harnodo. Li metis la manon sur sian sultron kaj sentis sian malvarmetan elastan karnon sub la maldika vesto. Tute senmove, ne parolante, unu staris kontraü la alia en la mallumo. Sia varma odoro superis la melati kaj subite lia koro pene batis, kvazaü tro amase la sango fluis tra gi.
„Envenu", li diris mallonge, ordone. Li unua eniris la ejon kaj si sekvis lin. Li pusis sin sur la dormobenkon kaj poste konsciis nur pri la varmo de sia elasta korpo kontraü lia, de sia haüto malvarmeta, tamen flama. Kaj perdigante en primitiva sensperda amoro, li ne pli konsciis. Li ne konsciis, ke si estas ciom da liaj revoj... inkluzive Supinah,... inkluzive Karminah ...
Si zorge volvis la sarongon cirkaü sin tiel, ke la rekta faldo estis sur sia maldekstra kruro. Si volvis la hele rugetan silkan skarpon cirkaü sian talion kaj renodis siajn harojn per unu tordo, tenante en la buso la longan



argentan pingion kun la plata ornamita kapo. Si prenis la pingion de inter la lipoj kaj pikis gin tra la harnodo.
„Kie estas la ora monero?"
Ruki seninteresige staris en la pordo.
„Kiun oran moneron?"
„Kiun vi donos al mi?"
„Cu mi donos? De kio doni? Ec ne unu cendon mi havas..."
Li mallonge ridis, turnante sian dorson al si.
Momenton Saima silentis. Sia cerbo devis ellabori tion. Ekkompreninte, ke Ruki trompis sin, si furie vekigis el la malfacila pensado. Kolere insultis sia voco, histerie kriante:
„Malpura kontrakthundo ... amaji, cu? ... Sed pagi... ? Insulti pri la cinoj, ciesulinido!... Simio! Porko! Bastardo!"
„Silentu!", diris Ruki.
„Silentu?! ... Kial mi silentu?!... Antaüe vi povis paroli bele, cu? ... Kiam vi deziris min!... Tiam vi ne insultis, aca krokodilo!... Diablen!... Jes, iru diablenü
Alte kriegis sia voco, vaste tumultante super la silento de la logejaro. El la najbara ejo venis virino, Virio, la kunulino de Sentono. Si haltis por stulte gapi. Pli da homoj kolektigis antaü la pordo, kie Saima insultis.
„Ajo ... foriru!" diris Ruki.
„Cu foriri? ... Nun mi foriru, cu? ... Antaüe mi devis resti, cu? Mensogulo!... Mensogegojn vi scias diri, ion alian vi ne scias!... Jes, amaji... amaji kaj mensogiü"
„Kial vi tiom krias?" minace demandis iu cefo.
„Kial? ... kriis Saima, montrante al Ruki, „car tiu



kontrakthundo, tiu krokodilo promesis oron kaj ne havas ec unu cendonü"
La cirkaüantoj rikanis. Ui ciam plezuris, kiam iu mistifikis iun alian. Tion ili nomis ruza. Sed en Saima tiu ridado estigis flaman koleron.
„Monludi kaj malgajni!... Kaj poste virinon! ... Mensogulo!... Mensoguloü"
„Foriru do!" diris Ruki indiferente.
„Aeil" si kriis moke, ne hontante pro la granda cirkaüantaro. „Aeiü" La manojn si tenis sur la koksoj. Provoka estis iia bela amorulina korpo.
„Nun mi foriru!... Ankoraü ne plenan horon antaüe mi povis resti, cu? ... Sur la malplena dormobenko ... Sen mato ... Sen kuseno ... Sekskunigi kiel hundoj!... En la polvoü"
La cirkaüantoj kriridis, nun pro la frapo al Ruki. L i staris ankoraü en la pordo. Malafable li rigardis antaü sin, lasante la tutan fluon da riprocoj. Saima kolere kriis kaj insultis. Si ekscitigis gis histeria furiozo. lom levante la kapon, li diris nur:
„Ts... Ah... Sundel tjinal... §i mangis porkajon ce la cinoj kaj tial la diablo estigis en si". Rea kriridado, same alta, kiel la rabio de Saima. , Jes!... Porkajon mi mangis ... Cu grave? ... Kaj mi kusis ce viroj, kiuj mangas porkajon!... Kaj la aliaj kontraktulinoj? ... Kiuj kusas ce la sinjoroj, ce la blankulo j? ... Via karulino, Karminah, nun estas mastrumistino en grupo unua. Cu tio estas la antikva adat de Javo? ... Cu si ne vivas kun nekredanto?!...
Tiam la cefino Minah pasis antaüen. Larga kaj firma staris sia matrona figuro antaü la svelta Saima.
„Sufice!... Tuj silentu!... Car jam suficas!... Vi



ne ofendu la sinjorojn!"
„Silenti?!... Mi ne silentos!... Mi ne silentigos pro viro, kaj certe ne pro virino!"
Laüte kriis sia voco. La cefino rigardis sin. Minaco rigide kreskis sur sia larga senstreca vizago, farante gin ranmiena pro la elstarantaj okuloj kaj la larga buso. Si kracis sputon de siriha salivo, kiu helrugigis siajn lipojn. Firme staris siaj largaj piedoj kun la disaj fingroj sur la sabla tero. La botojn §i portis nur dum la dejorado. Ci kuspis la manikon.
„Ajo ... Foriru al via kunulo!... Cu vi ne hontas skandali lin antaü ciuj aliaj viroj?!"
„Mi ne hontas pro io ajn!" kriis Saima: „Kiuj fordonis min al ia viro, ja ankaü ne hontis, cu? ... Kiel hundo mi estas donacita, Parman ne estas mia kunulo. Mi estas ce li nur pro devo. Nur, car mia nomo estas Orang-kon.traki Kaj nenio interesas min ... Li hontu!... Kaj mi estu ciesulino!... Se mi volas, mi iras al la kongsi... Kiel alie mi gajnos oron?!... Cu per la tjankolll"
„Nu, cesu! Silentuü TujU" La cefino staris antaü si, sed ree kriegis la voco de Saima.
„AeiU" Komandi vi povas dum la laboradol Nun ne estas dejoro!"
Kaptante kun pli da rapido ol oni povas supozi ce la malgracila virino, la cefino prenis la hararon de Saima. §i tiris kaj skuis la nodon tiel, ke la pinglo forflugis kaj la longaj nigraj haroj malligigis. Si bone povis teni ilin. §i trenis la kapon de Saima malsupren, pusis sin sur la teron kaj premis sian vizagon en la sablon. Komence Saima suferis tiun traktadon obstine silente, kio furiozigis la cefinon. Pli kaj pli forte si batis la kusantan virinon, eltiris siajn harojn, batis sian vizagon, ripetante pli
*



kaj pli koléra:
„Su.nd.el!... Sundel tjinaü!" ... Sundel! Anak S undel!!!!!"
Si pincis, skrapis, frotis sian vizagon sur la sablo. Tio ne plu estis puno. öi estis blinda histeria furiozo, personiginta malamo; la barata regemo, kiu vengis sin, eksplodante des pli ege, ju pli obstine la viktimo silentis. Sed tiam Saima lamentis:
„Adu! Mandur Adu!"
„Na lu! Monjet! Sundel! Diamü DiamU"
Saima kriegis, tarnen ankoraü ne diris: ampon. Si kriegadis:
„Adu!! Adu!! Adu!!"
Si ekploradis, nerve, histerie, kriegante kiom si povis. Novaj scivolantoj venis, mallaüte demandante, kio okazas.
„Saima estas batata de Mandur Minah", diris la aliaj kaj ili ne plu demandis. Fine, kiam el larga batstrio sur la frunto fluis sango, Saimo kriis:
„Ampon! Mandur! Ampon!!"
Kaj same kiel si kriegis kaj mu|egis antaüe, §i nun kriegis kaj mugegis:
„Ampon! Ampon!! Ampoooonü!"
Anhelante la cefino éesis kaj ordigis siajn malligigintajn harojn. Ce siaj piedoj Saima lamentis:
„Adu, Mandur! Ampon!"
„Diamü"
Kun la kapo sur la tero Saima ploradis. Skue kaj singulte konvulsiis sia korpo.
„Diamü"
Saima silentis. Si iom levis sin, sidis malsa^iginte, rigardante kiel rekonsciiginta epilepsiulo. Siaj haroj pen-



dis sur la dorso. Sia badjo estis dissirita. Sango gutis sur sia makulita vizago. Unu el la okuloj svelis. Kelkfoje si palpis gin garde, nekomprene, senspirite, senkonscie.
„Ajo, foriru!"
Obea si ekstaris, senparole iris preter la cirkaüantojn trans la placon al la ejo, en kiu Parman sidante fumis.
„Cu Mandur Minah batis vin?" li demandis.
Si ne respondis. Si prenis de trabo pecon de kombilo kaj komends kombi siajn harojn. Parman kelkfoje kasrigardis sin, vidis malgraü la eta lumo de la olelampo, kiom svela kaj vunda estas sia vizago.
„Jen la rezulto de via granda busado".
Ree si ne respondis, ec ne rigardis al li. Si trempis pecon de la dissirita badjo en akvon kaj banis la vundon kaj la okulon. Poste si ekkusis sur la dormobenkon kaj ekdormis.
La kulioj antaü la ejo de Ruki disigis. Rido sonis dum ilia interparolado pri la afero. Ili tre amuzigis pro gi. Malrapide ili foriris al la ludmatoj aü haltis ce budo de „liberulino" por interparoli.
Ruki ekkaüris, rigardis trans la placon al la malklaraj intersvarmantaj siluetoj kaj ombroj. Monotone kaj pace sonis la gamelan-mwz\ko, devote kaj reve. En kokosfoliaro susuris la unua tre frua matenvento.
Flanke de Ruki klinis sin figuro, prenante ion de la tero. Kromoredjo trovis la argentan pingion de Saima. Li kasis gin en sia poso por vendi gin al iu cino ...



DUA PARTO
I
La tagoj venis, pasis, sinsekvis kaj farigis longe longa ceno el samkoloraj samgrandaj eroj: dek kvar tagoj da laboro, unu tago da ripozo; dek kvar tagoj da penado kaj strecigo, unu tago da ludo, da fumado, dum ili kaüre interparolis pri etaj okazajoj. La laboro estis ciam samregula... Ce tontong-sonoj la kulioj vekigis, ce tontong-sonoj ili ekdormis. Cia kontraüstaro, cia rezisto rompigis pro tiu senspritiga rutino. Masine, ne pensante, ili laboradis, ne sciante la tialon, ne sciante pri merkatoj, komerco kaj spekulacio en la blankula mondo.
Pacience Ruki plenumis sian taskon. Liaj brunaj piedoj firme staris sur la bruna tero, lia bruna korpo unuis kun la bruna grundo, kulturata de li.
Senindulge la suno versis sian ardon, kiu vibre pendis en la atmosfero. Pluvo minacis. Nuboj stapligis, kreske gigantigis, sovigante kelkfoje antaü la sunon. Ilia ombrego kovris la junajn kaücukarbojn, la paciencajn brunajn manojn, la glimajn flavajn dorsojn.
En cio ci estis timiga silento, antaüanta ian grandiozan kaj potencan okazajon. Senspira kaj paralizita estis la naturoenlablindiga ardo, kiu falis kiel flave kupraj strioj el la cielo. La vento forigis. Senmova estis la arbarego ce la horizonto, senmovaj estis la heveoj kun la malrigidaj, pendantaj folioj. Silentaj, premitaj pro la arda varmego la kulioj laboris, kelkfoje kun rutina movo visante la gutojn de la vizago.
Kulio
7



Ruki ekrigardis la cielon. La grandaj blankaj nuboj intersovigis, ture stapligis, minace sternigante super la plata mondo. Grizegaj makuloj estigis en la nubaregoj, plumbogrizaj, preskaü nigraj: sovaga malbrila koloro kovranta per sia malheleco la teron. Cio farigis unutona, krepuskec ... La silento kaj la varmego intensigis mortece, terurece Malantaü tio brulis la suno kaj pikis per akraj radioj tra la nuboj al la varmega tero.
„Fulmotondros", diris Ruki mallaüte. Apud li laboris Kromoredjo.
Kromoredjo progresis malrapide. Cifono estis volvita dirkaü lia piedo. Li pusigis per gi kontraü nevideblan akran lignostumpon, tiel ke la piedo inter du fingroj profunde vundigis. Jam semajnon la vundo pusis kaj pli kaj pli grandigis, mordante la rugan infektitan karnon.
„Cu doloras al vi?"
,,J"es ...
„Kial vi ne petas kuracilon de la £efo?"
„Kiam la cefo vidos gin, li sciigos tion al la sinjoro kaj tiam mi devos iri al la hospitalo". .
„Mi timas la kuraciston", diris Ruki.
„Ankaü mi timas; tial mi ne parolas pri tio".
Momenton ili silentis. Fore iom tondris, tre fore, malantaü la arbaro: kvazaüa grumblo de granda besto. La silento kaj la varmego pliigis. Minace mallevigis la nuboj, ankoraü kreskadis: kvazaü postulante de si reciproke lokon en la tro malvasta kupolo.
„Kion oni faras al iu en la hospitalo?" demandis Ruki.
Kromoredjo rektigis kaj ekrigardis al la cielo.
„La sinjoro kuracisto estas tre ruza, li donas medikamenton, kiu mortigas. Li eltrancas el la korpo parton de la intesto kaj poste li revivigas gin".



„Ts ... ts... ts... Uahü" Ruki lasis la laboron.
„Sed mi timas tion", diris Kromoredjo.
„Ankaü mi", diris Ruki, „ankaü mi ne volas csti en hospitalo".
„Kiam la sinjoro scias pri iu, ke li estas malsana, li devos iri tien. Li ordonos tion. lam mi estis tie".
„Uah!" Timigite, sed scivole Ruki ekrigardis al Kromoredjo. „Cu la kuracisto vin mortigis kaj revivigis?"
Kromoredjo kapneis.
„Ne, tiam ne. Li igis min trinki ricinoleon kaj mi ne ricevis mangajojn. Sed Parman vizitis min kaj sekrete kunportis rizon kaj pimenton. Sen tio mi certe jam estus morta. Tiam mi vidis, ke la kuracisto mortigas iun por eltranci pecon de la intesto. La blankuloj opinias tion bona".
„Cu tio ne estas bona?"
„Kompreneble ne", diris Kromoredjo ... „Ekzistas ja kuraciloj, kiuj iafoje heipas al resanigo, sed, se tio ne efikas, kompreneble Alah trovas la vivon sufice longa kaj oni mortos ... malgraü la eltranco. Sed la blankuloj havas multajn tiajn strangajn ideojn. lam, antaü via veno, la kuracisto inspektis la kulturejon. Li palpis kaj frapetis al ciu kulio la tutan kor pon, tiretis la palpebrojn kaj observis la okulojn."
„Cu li rigardis en la okulojn? Kial?"
„Mi ne scias. Ili opinias tion bona. La kuracisto ankaü ordonis, ke ni uzu la necesejojn. Cu vi en Javo iam aüdis pri tia sensencajo?"
„Ne ..." diris Ruki pensante ... „Ni ciam iris al la rivero..
„Kaj ni al la fosajo cirkaü la logejaro aü al la arbarorando ... antaüe ... Sed la kuracisto malpermesis tion.



Kiam la sinjoro rimarkas, ke iu ne fermis la klapon, li severe traktas lin, kaj kiam la necesejoj devas esti alilokataj, la kavoj devas esti plenigataj, por ke musoj ne flugu sur tion. Nu, cu vi iam aüdis pri io tia: ke la homoj malsanigas, car iu muso flugis en fekejon? Ne; se Alah volas ies malsanigon, tio okazos ... kaj tion ne influos musoj... Sed kontraktkulio kompreneble obeas la ordonojn".
Kromoredjo ekrikanis.
„Sed kial..."
Tranca fulmego hakis tra la aero. Skua tondro bruegis kiel bato de giganta klabo.
Ili kuntirigis. Pro la interparolado ili jam ne atentis la cielon minacegan super ili. Levante la kapon, Ruki kviete diris:
„Fulmotondras".
„Atentu! Jen la sinjoro!" avertis Kromoredjo, rapide klinante sin super sian laboron kaj kasante la bandagitan piedon.
La asististo preteriris ilin. Post li iris la cefo.
„Kiam ekpluvos, vi irigu la kuliojn al la logejoj", ili aüdis.
„Saja, Tuari', respondis la cefo.
Kontraü la arbaro la cielo farigis nigregriza amaso. La varmego estis neeltenebla kaj falis kvazaü fajraj sagoj. Ree zigzagis ruga fulmofajro el la malleviganta nubaro. Fortega tondro skuegis; de supre siblegis krakanta flamo kaj splitis la supron de arbego en la arbaro. La knaranta sirigo de la ligno miksigis kun la tamburega tondro, estiganta el la profunda interno de la arbaro obtuzan e&adon. Kiel grumblegantaj ondoj tiu bruo rapidis super la tero, kaj ree, pli baldaü, fulmobrilo trancis tra la grizo.



Mallumigis kvazaü venis subita katastrofa vespero. Regis nur la bruego de la furioza tondrado, kiu skurgis kaj bategis la teron tiel, ke gi sajnis tremanta gis plej interne.
Tra tiu minaca bruado aüdigis la ordono:
„Hejmen!... Ajol ... Al la logejaro!"
Sensargite, la kulioj metis la ilojn sur la sultrojn. Krie sonis iliaj vocoj, kiel tiuj de infanoj neatendite liberigitaj. Ce la plantajaro kreskis juna arbaro, kie ili desiris grandajn bananfoliojn. Kiu surhavis badjon, demetis gin kaj volvinte lokis gin sur la kapon, sirmile tenant e super si la largan folion. Cirkaü ili fulmadis. Pli kaj pli baldaü sinsekvis la krakantaj siblantaj rugfajraj sagoj. Sajnis, ke la tero ektimas, ke gi atendas, kuntiriginte, ciun rean bategon el la flama cielo, ciun rean tondron. Malantaü la akra ruga fulmobrilo estis la grandegaj plumbogrizaj nuboj, ankoraü kreskantaj: minaca griza muro, el kiu malsupren serpentumis la helegaj fajrolangoj, sercante la tremantan teron. Ekventis. La grizaj nubamasoj peligis kun freneza rapideco sur la firmamento kaj farigis drakformaj, monstraj, altaj gigantajoj, kaj fine sangigis en egale grizan tavolon. Super la arbaro tiu tavolo fine rompigis, cedispro la fortega premo kaj inter la cielo kaj la arbosuproj pendigis nigra kurteno el akvo. Proksimiganta diluvo, susura, murmura kaj plaüda, antaüsendis la unuajn gutojn falantajn kiel stonoj. Tuj post ili, kvazaü antaüeniganta ekrano el akvo, alrapidis la pluvo, englutante la tutan pejzagon. Tra la susurado, nun pli forta ol la tondro, tamburigis pli kaj pli foren, pli kaj pli mallaütigante.
La arbaro jam malaperis, la vojoj nevidebligis. Restis nenio krom laktoblanka mondo kun kaskadoj da pluvo. En tiu akvohaoso iris la kulioj, malklaraj siluetoj, groteskaj pro la foliegoj silde super la kapoj. Iliaj kriaj vocoj,



strange kaj fantome obtuzaj, estingigis en la strikta ritmo de la vertikale falantaj tubaj gutegoj.
Pluvis tiun tutan tagon, tiun tutan nokton.
La tutan nokton bruis super la logejarofluo dasonoj,en kiu ciuj sonoj perdigis, en kiu reve dronis cia konscio ...
La tago ne povis vekigi...
Jam la duan fojon la tontong aüdigis sian monotonan admonan vocon, sed ankoraü ne estis plej eta brileto. La mallumo restis. La pluvo restis: rektaj radioj, egale kaj ritme susurantaj. Ili falis sen troa rapideco, sed obstine, kvazaü estigos diluvo pro tiu sencesa fluado, kiu mallaütigis cian bruon. Neniu voco superis la murmuregon de la akvo, kiu estis cie: de la cielo gis la tero, plaüdante de la tegmentoj, susurante sur la tero, klukante en la defluiloj kaj fosajoj, bolante en la malproksima rivero kaj en la riveretoj, murmurante en la arbaro.
Sur la galerioj antaü siaj ejoj kunkaüris la kontraktuloj, malvarmaj, tirinte la sarongojn sur la sultrojn gis la mentono. Ce ili, tremante pro malvarmo, estis la kuntirigintaj hundoj kaj kokoj, kiuj dormis kun ili en la domoj.
Silentaj ili atendis la eblan finigon de tiu pluvado,la eblan aperon de la tago el la griza krepusko. Ili atendis fatalisme, submeti|;e, ne sciante la horon pro la foresto de la suno.
La pluvado daüris. Agonie baraktis iom da lumo tra la griza malsereno. Estis nenia bruo krom la murmurego de la akvofalado, kiu gisdorme lulis ciun konscion. Kaj dorme kaüris kune la homoj kaj la bestoj, kun fermitaj okuloj. Aflikta dormeto kun malgajaj songajoj.
Pluvis ankoraü tri horojn ...
Jen, neatendite, la pluvo maldensigis gis pluveto. La vento trablovis gin, faris gin vata nebulo kaj siris la



nubaron. Momenton, kvazaü veninte de alia mondo, sunradio glitis tra la akvo. La hundoj skuis sin kaj gratis siajn favajojn. Juna virkoko, saltinte sur la randon de malpurajujo, raüke ekkriis.
„La pluvo cesas", diris Ruki.
Kromoredjo ne respondis. Tremege li restis en sia suprentirita sarongo.
„Kio estas al vi?" demandis Ruki, „cu vi estas malsana?"
La respondo estis nur lamenta gemo.
„Li febras", diris iu, „li havas vundon".
Ruki iom suprensovis la sarongon de Kromoredjo. La piedo estis senbandaga kaj svelinta je strangforma io. Sur la ivelanta kruro estis tri fajrorugaj strioj.
Ree Kromoredjo tremegis; liaj dentoj interfrapigis. Li levis la kapon pro la tontong kaj larme liaj okuloj rigardis antaü sin. La brunan haüton rugigis la febrovarma sango.
„Ajo! ... Laboren!,.. Ajo! ... Eksterenü"
Amat iris preter ili, instigante al plia rapidado.
„Ajo! ... Eksteren!... Eksteren!... Al la laboro!!"
Malvigle ili ekstaris el la ripozega sido, metis la sarongojn sub siajn kusenojn kaj preninte siajn ilojn, ili iris al la laboro, en kalsono, multaj kun nuda torso.
Kromoredjo restis sidanta. Kun fermitaj okuloj li apogis sian kapon al la ligna vando.
„Ajo!... Kromoredjol... Kial vi ne iras al via laboro? ,.. Viaj kamaradoj jam laboras!"
„Mi ne povas labori, Mandur
„Kial ne? Cu vi estas malsana?"
„Eble, Mandur. Mi malvarmas, mi ne povas labori".
„Ho, babilajo! Pluvis ja kaj pro tio vi malvarmas. Ajo! Rapidu! Se tuj venos la Tuan, li ba tos vin".



Amat jam foriris, inspektante la logejojn, cu iu sin kasis. Kromoredjo geme mallevis sian sarongon kaj penege ekstaris.
„Hs... hs... hs... adu", li mallaüte lamentis, kiam la sango fluis tra la infektita kruro. Tremante, li pro kapturnigo apogigis al la muro kaj poste stumblis en sian cambreton. Li siris du striojn de malnova eluzita sarongo, kiu kusis en la polvo kaj malpuro sub la dormobenko kaj bandagis per ili sian piedon.
Jen ... se li strece cirkaüvolvas gin, gi ne tre doloras. Pli bone estos, ke li iru al la laboro. Se la Tuan trovos lin ci tie, li sendos lin al la hospitalo.
Li palpe sercis sian sarkilon. De sub sia kuseno li prenis malnovan cigaredujon, en kiu estis iom da tabako kaj foliajo kaj dek unu cendoj: lia tuta havo. Li rulfaris cigaredon kaj cerpinte iom da akvo el petrolujo, li trinkis avide.
Alah... Alah ... Kiom li soifas ...! Kvazaü fajro brulus en lia korpo.
Malrapide, ofte treme haltante, devigante sin por reiri, li stumblis al la laboro.
„Ajo!" de malproksime kriis la cefo, „rapidu!... Tuj venos la sinjoro".
„Saja, Mandur!''
Antaü liaj okuloj cio kunfluis: la longa vico da junaj kaücukarboj, la mimozo kreskanta inter ili, la kulioj klinigintaj super la tero kaj sarkantaj inter la arbetoj.
Liaj brakoj estis pezaj, lia kapo ardis. La sango frapegis ce la tempioj. Kiam vento blovis super la kampo, li tremegis. Ne levante la kapon, li laboris preskaü meïianike, ne rimarkante, ke la aliaj pli progresas.
Subite lin ektimigis el la duonkonscio la severa voco



de la asististo.
„He ... Porkido! Kial vi ne rapidas? Cu vi ne vidas, ke viaj kamaradoj muite pli progresas?"
Kromoredjo rigardis, vidante nebule la konturojn de la kulioj kaj tuj apud si la grandan figuron de la Tuan.
„Saja..
La dentofrapigo malhelpis al li paroli. Esplore la asististo observis lin.
„Kio estas? Cu vi estas malsana?"
„Tidah, Tuan. Mi ne estas malsana".
Rapidante li plu laboris, heroece provante kasi sian vundon. Sed la asististo tenis lin.
„Eksidu!"
Kromoredjo ekkaüris. La asististo metis sian manon sur la brunan vangon kaj ektimis pro la arda intertusigo.
„Vi febras, Kromoredjo. Kial vi ne avizis vin por la malsanula raporto?"
„Pro timo ..." mallaüte respondis Kromoredjo.
„Cu pro timo? Kion vi timas?"
„Mi timas esti trancata".
Tedige la eüropano levis la sultrojn.
„Bubalo, se vi ne iros al la hospitalo, vi mortos!"
„Negrave", diris Kromoredjo kun iom da espero, „mi ne timas la mortigon. Mi timas Tuan kuraciston kaj mi ne volas trinki ricinoleon".
„Silentu, bubalo! Vi ja ne havas volon. Malvolvu!"
La asististo montris al la cifono cirkaü la piedo de Kromoredjo, kiu silente ekmalligis gin. Kiam la strecita bandago malvolvigis, la sango fluis pli rapide en la kruron. Li ne montris doloron, nur suce enspiris.
„Hs ... hsss..."
La kruro estis nuda kaj li etendis gin antaü la asististo.



„Vundo", li nur diris kaj rezignacie li atendis la decidon pri si.
Vidante la tre infektitan kruron, la asististo pasis malantaüen. La rugaj strioj jam estis preter la genuoj.
„Azeno! Mi fakte devas bati vin!... AmatU ... Mandur Amatü"
„Saja, Tuan!"
La kulioj preskaü ne levis la kapojn. Kio okazas, ne interesis ilin. Ci ja ne okazis al ili persone, do ili ne interesigis.
La asististo montris per sia bastono al la kulio.
ft
Cu vi vidis tion?"
La cefo direktis sian rigardon al la kulio, klinis sian kapon super la kruron, rigardis longan tempon kaj diris:
„75... eh!"
„Cu vi antaüe ne sciis, ke li estas malsana? Kial vi estas cefo?"
„Mi opiniis, ke li diras nur babilajojn, Tuan".
„Mi opiniis... mi opiniis... Vi estas same stulta idioto, kiel la aliaj. Surabajano vi estas, cu? Kaj ne kamparulo el ia vilago ... Vi jam estas tiom aga, ke lipharoj elstaras dekstre kaj maldekstre de via buso kaj vi tamen ne estas pli saga ol nova kulio ... Cu pro tio mi faris vin êefo? ... Li tuj iru al la kontoro. Eble la bovocaro por la malsanula transporto ankoraü estas tie".
„Saja, Tuan" Kun klinita kapo, la manoj interplektitaj sur la bastonkapo, Amat aüskultis la riprocojn. Li akceptis la bileton por la hospitalo. Momenton li staris tiel, gis la sinjoro sin turnis kaj foriris. Poste li direktis sin al Kromoredjo kaj batis per sia manplato lian vizagon.
„Azeno! StultuloU Kial vi ne diris, ke vi estas mal-



sana?... Stultigi min antaü la sinjoro, cu? Tion vi povas!"
„Sed mi ja diris, ke mi eble estas malsana", defendis sin Kromoredjo.
„Kion vi diris? Nenion vi diris! Silentu!"
Amat rigardis kolere la kaüranton, piedbatis lin, minace dirante:
„Atentu, kiam vi revenos el la hospitalo ... Mi havos por vi belan taskon ... Vi devos aliloki la necesejojn de la kulioj! Sed ne per via tjankol! Per viaj manoj vi plenigos la kavojn! Kun viaj manoj kaj vizago en la fekajo! Ajo, ekstaru! Donu tiun bileton al la skribisto!"
,,Saja, Mandur".
Sanceligante Kromoredjo ekstaris.
,,Hs ... hss ... adu".
Amat per koleraj okuloj rigardis. Li kompatis neniom. Li nur sciis, ke Kromoredjo, kiun la Tuan metis sub lin, iom neglektis tiun potencon kaj ridindigis lin ... Kiam la malsanulo pro kapturnigo kun fermitaj okuloj momenton haltis, Amat senindulge ordonis: „Ajo! Rapidu! Antaüen!"
Kromoredjo stumblis al la kontoro. Penege li iris. Brule varmegaj falis la rektaj ardaj sunradioj, Vaporanta varmego pendis super la tero. La vojo, kiun li iris, ofte ripozante, sajnis senfina. Sur la cielo kunigis novaj nuboj, minacaj kaj grizaj de pluvo. Sajnis, ke kun la pliiganta varmego plivarmigas ankaü lia sango. öi peligis tra lia korpo tiel, ke preskaü krevis lia koro. Liaj lipoj farigis sekaj, varmaj, brulaj kaj liaj okuloj brule doloris. Tamen li estis malvarma, tre malvarma. De liaj fingrekstremoj la malvarmo rampis al lia koro, kvazaü steliranta besto volas forgluti la bolantan varmegan venenon el lia sango.



■
La bovocaro staris ankoraü antaü la kontoro. Li donis la bileton al la skribisto, kiu ordonis al li eniri la caron. Kvar aliaj malsanuloj jam sidis en gi. La veturigisto helpis al li eniri. Rezignacie li lasis cion kaj apenaü rimarkis, ke la aliaj malsanuloj mokas lin pro lia helpendeco. Li pensis pri nenio, kontraüis nenion. Cio ci evidente estas lia fato ... Eble Alah deziras tion ... Kaj li ja estas nur Orang-Kontrak... Li devas iri al la hospitalo, se tio estas ordonata ... Li suprentiris la sarongon sur sin kaj apogis sian kapon al la vando.
Malrapide la caro veturis skuige kaj treme sur la aksoj. Malrapide, pason post paso. La malrapidemaj remacantaj bovoj ne havis ion urgan. Instiga krio de la veturigisto kelkfoje siris la silenton de la tago. Ree pluvis, kaj gutis tra la folia tegmenteto de la caro. Iafoje Kromoredjo gemkriis, kiam la vojo estis malbona kaj lia kapo skuigis for de la vando kaj batege refalis sur gin. Poste li ankaü tion ne plu rimarkis. Li perdigis en la febro, kiu kvazaü bolanta kirligo enfermis lin.
-



II
Kvin semajnoj pasis. Kromoredjo ankoraü ne revenis el la hospitalo. En la fraüla logejo Nur okupis lian lokon. Li dormis sur la mato kaj la graseca kuseneto de Kromoredjo. Ankaü la skatolon kun la tabako kaj la dek unu cendoj li proprigis al si.
„Tio apartenas al Kromoredjo", diris Ruki nur.
Nur malestime ridis.
„Tio estu lia! Li ne revenos. La cefo diris, ke mi logu ci tie kaj nun tio estas mia".
Ruki ne sciis respondi. Li kase rigardis al Nur, dum li akrigis sian tjankol. Li ne havis kuragon antaü Nur, kiu estis surabajano, havena kulio. Nur estis vera krokodilo, fanfarona, fia, senhonta. Li iam vivis inter la fiularo, kiu sarglaboris en la haveno de Surabajo. Li krome havis ian „aferon". Li rifugis pro la polico al Delio. En li estis iom da madura sango. Ankaü tio faris lin malfacila, rezistema, obstina.
„Malobeulo", nomis lin la cefoj kaj atentis lin pli ol la aliajn. Li rapide kaj baldaü kolerigis. Liaj prauloj el Maduro tre baldaü elingigis sian trancilon. Nur heredis iom da tio, kaj tio kasis sin en la malserenaj okuloj, en la obstineca sulko ce lia buso. Gi bruletis profunde en li, kiel fajro ne povanta flami, nek estingigi. Kiom ofte li jam estis batata! De la Tuan, de la cefestro, de la cefoj. La viccefoj jam ne kuragis.Tri monatojn de siakontrakt-



jaro li pasigis en la malliberejo kaj pli obstina li revenis el gi. La malliberejon, kie li povis mallabori, fumi kaj kie li ricevis pli bonan mangajon, li pli satis ol la logejaron, kie li devis vivi sub devigo, laü reguloj. Iafoje li rifuzis labori au rifugis en la arbaregon, en kiu li kasis sin gis la malsato lin pelis returne kaj li revenis, esperante, ke oni lin ree sendos en la malliberejon. Neniel interesis lin, ke li devas kromservi pro tiu tempo. En Javo lia sorto ja estus pli malagrabla. Fine la asististon tedis tio; li ne plu sendis lin al la magistrato. Nur estis metata de la grupo unua al la tria sub la êefo Amat, kiu ankaü estis surabajano. Amat nelonge diskutis kun li, sed tuj bategis lin. Multajn tagojn li havis svelintan okulon aü sangajn striojn sur la vizago, kaj, tiel devigite, li faris sian laboron. Sed inter ambaü viroj bruletadis reciproka malamo.
Ofte la aliaj diris: „Nur estas traktita", kaj sekrete ili rikanis. Ridi senkase ili ne kuragis, sciante, ke Nur ellasos sian malamon kaj vengemon al iu ajn.
Ruki iris eksteren kaj kaürante sur la sojlo li fumis. Li pensis pri Kromoredjo. Li certe mortis. Sento de soleco estigis en lia koro. Kromoredjo ja estis lia kamarado. Nun li havas neniun. Li pensis pri Sidin kaj Karimun. Kie ili estas? Cu ili eble reiris al la kampongo? Cu ili ree pastas siajn bubalojn sur la ebenajo?
Kviete li fumis, senmove sidante, kun revaj okuloj. Cu li iam reiros? Post la kontrakta tempo, ili diris. Post du jaroj kaj unu monato. Du jaroj kaj unu monato de la blankuloj... Kiom da lunoj tio estas? ... Tiom, ke li ne povas nombri ilin kaj li do ne scias la finigon. Lia sopira penso perdigis en la eterno de la nekalkulebla tempo ...
Kiam...?



Ade lia animo vekigis kaj demandis tion.
Kiam? Kiu scias? Cu post longa tempo? Tio ja estas lia fato. Kion li povas fari kontraü tio? Li ja estas malforta kaj malsaga. Jen la respondo, kiun li trovis. Kaj li laboradis, penegadis, plenumis sian taskon, vivis vivon ordonitan al li, ne sciante, nek komprenante la tialon.
La vespero estis luma. Alte kaj kviete la argenta luno staris sur la kristalklara cielo. Maldensaj nebulajoj foje alkrocigis al la blanka luma disko kaj forglitis en la senmakulan diafanan bluon, kiu estis tiel spirita, tiel senmateria, ke gi sajnis la eterno. En ciuj terajoj estis kvietego, fluanta kun la lunlumo de la cielkupolo, etendiganta kiel dolca stranga paco super la malplena placo, super la senmovaj kokosfolioj, super la mallumaj ejoj de la kulioj, super ilia malserena kasata sopirego.
Apud Ruki preparis Virio la vespermangon por Sentono kaj sia bubo Paidi. Si kaüris kaj kelkfoje kirlis per nigra fera kulero en la granda poto. Sible kaj vezike la legomajo kuirigis en la bolanta kokosoleo. Ruki flaris akran odoron. Li ekpensis pri Neneh. Kiom ofte si preparis por li tian mangajon! Kiom ofte li sorbis tion el sia taso, sidante en la malgranda cambro sur la eluzita mato kun la lampeto kaj la zumantaj moskitoj cirkaü si! Kaj la voco de Neneh, dirante ciuvespere: „Ajo, venu do por dormi!"
Luna estis la vespero, en kiu li lastafoje kusigis apud sin. Kion si nun faras? Eble si jam mortis, same kiel Kromoredjo.
Paidi paSetis el la najbara ejo. Tute nuda li estis. Cirkaü la kolo li portis nur lacon de malpuraj globetoj kun malpura grasiginta cifoneto, en kiu estis kudrita parto de lia umbiliko. Tio devis sirmi lin kontraü mal-



bonaj spiritoj. Lia kapo estis kalvigita kaj nur unu hartufo pendis sur la frunto antaü liaj okuloj. Kun sia akra infanvoco li kriis:
„Ma!... Ma!... Mi malsatas!"
„Ankoraü ne preta", kriis Virio. ,,Ajo, ludu ankoraü iom!"
La infano ekrigardis sin, poste prenis de la tero longan trunkon de bananfolio.
„Venu!" vokis Sentono, „mi faros cevalon por vi".
„Bone, pacjo". La infano nomis lin patro. Li ne plu sciis iom pri sia vera patro, kiu eble iam vane atendis lin, ie en Javo. Lia patrino estis donita al Sentono. Nun unu apartenas al la alia.
Paidi staris ce Sentono, kiu en sia ejo prenis de sub la mato sian parang. Li trancis pecon de la tenilo kaj kurbigis gin.
„Sercu ian ligajon".
Paidi rampis sur la malpura polva tero kaj goje alportis nervuron de bananfolio. Sentono trancis pecon de gi, metis gin tra la kurba trunkopeco kaj ligis gin per kelkaj fibroj.
„Jen la kapo", instruis li.
Serioze rigardante, la infano sagece kaj kviete ripetis:
„Jen la kapo".
Farante tion, Sentono kantetis ripetigan melodion minoran, malserenan, kia la silento, pacan, kia la lunlumo.
Ce la trunko estis folistrio. Li trancis tion franga. Gi
estis la vosto.
„Tio estas cevalo, cu?" Sentono tenis la ajon antaü la bubo. Paidi garde prenis la cevalon kaj fiera tenis gin antaü sia dika nuda rizoventro, sur kiu strecigis la haüto kiel sur tamburo.



„Cevalo", diris Paidi. Sub la hartufo liaj nigraj okuloj hele brilis.
Sentono prenis la infanon kaj frotetis per sia nazo la vangon de Paidi; gesteto, montranta treegan amon. Tiel li restis staranta, sinapoge al la pordokadro, la infanon en la brakoj, kantetante la saman melodion. El la ludejo aüdigis gamelan-muziko. Mistere sopire kaj strikte ritme kantis la metalaj tamtamvocoj.
Sentono kaj Paidi rigardis la lunlumon fluantan de la kokosfolioj kaj aüskultis la minoran gutantan muzikon; ambaü serioza j, devotaj: Sentono kun nekomprenita sento de konsoligo pro la varma delikata infankorpo en siaj brakoj; Paidi, kun la cevalo pendanta en la manoj, kaj kontenta, ke la nuda ventro agrable varmigis ce la nuda brusto de la patro.
Ankaü Nur venis eksteren. Malgaja kaj silenta li fumis.
Sur la luma placo iris virinfiguro preter Ruki kaj Nur: Saima. Ce la ekstrema rando de la logejaro apud la cirkaüputa bambuhego io movigis.
Nur levis la kapon, fikse rigardis. Lia strecigo estis tia, kia de embuskanta pantero. Kiam Saima estis ce li, li tuj eksaltis. Si kriis pro ektimo, metante siajn manojn sur la bruston.
„Lah-illah-Allah!!"
„Kien vi iras?!" Minace tonis la voco de Nur. Rekta li levis sian kapon, ridante laüte kaj malestime.
„Mi iras al la kongsi!... Kion vi deziras de mi? Vi ja ne estas mia kunulo, cu?"
Kaj si plu iris. El la ombro de la bambuhego eligis alia ombro.
„Cino ..." flustris Ruki.
Kun klinita kapo Nur fikse aüskultis. Ankaü Sentono
Kulio
8



ekaüskultis. Ilin ligis la malamego kontraü alirasa viro deloganta iliajn inojn. Li donis Paidi-n al la patrino kaj prenis sian parang. Senbrue, kate, Nur steliris en la domon, prenis la unuavidatan tjankol, tiun de Ruki, kaj revenis eksteren.
Saima preterpasis la puton ce la placorando. La ombro sin sekvis. Momenton Ruki kaj Nur atendis. Poste sen ia signo, sen interkonsento, ili ekiris al la du figuroj. Sentono tuj sekvis ilin.
Saima kriis arogante: „Kion vi deziras? Tio ne estas via afero!
Ili ne respondis, sed iom poste sonis obtuza batado kaj kriado de la cino fusmalaje:
„Ampon, la! ... Tolong, la!!... Ampon, la!!!"
La kulioj alsvarmis formike el ciuj ejoj.
„Krojok! Krojokü Babi tjinaü!"
Hurlis iliaj vocoj. La silenta luna nokto plenigis de teruraj krudaj bestaj sonoj. En unu sekundo naskigis el la reva devoteco sovaga sangavido. Ili svingis siajn parang, tjankol aü lignajojn. Ili kriis, insultis kaj ridis freneze. La lamentado de la cino perdigis en la uragano de vocoj.
„Ajoü Krojokü Tjintjangü... Ni rekompencos la delogon de niaj virinojü"
Estigis en ili kruda frenezeco kaj furioza gojo. Nur batadis la cinon per la tenilo de la tjankol.
„Ajoü! Pukul!!!! Hantem!!!! Babi Tjina!!!!"
Serpentumante la cino kusis sur la tero, sirmante sian kapon per ambaü manoj. Kliniginte super li staris Nur kaj Sentono. Blinde, rabie Nur batadis, ne sciante kien, ebria pro murdemo, pro malamo. Ciom da retenita vengemo, ciom da subpremita rezistemo eksplodis kiel fluo de



detruemo, fluo kuntrenanta ankaü la aliajn. Sovaga ebrio de potenco, de subite konsciata pliforteco konfuzis la cerbon de Sentono, faris en unu sekundo tiun primitivan bonulon besta barbaro. Liaj manoj tarnen ankoraü hezitis, liaj okuloj rigardis kvazaüserce la cirkaüantaron.
„Ajoll Ne timuü ... Mortbatu linü" Ekscitite ili kriis al li. Ankaü Nur aüdis tion, ridis kaj raükis:
,,Ajo! ... Kial vi timas?!"
Tiam Sentono levis sian teruran batilon kaj hakis en la lamentantan vekriantan korpon. Sovaga krio hurlis super la placo. Sangofluo saltis el la konvulsianta korpo. Ankaü la aliaj cirkaüis la cinon. Kriante kaj ridante ili hakis per tjankol, per parang kaj bucmurdis lin kiel siegitan sovagbeston. Sango! Sango! Cien gi fluis. Gi sputis el la tremanta korpo kaj fluis el la largaj teruraj vundoj. La tero trinkis, sorbis gin kaj vapore malsekigis pro gi.
La cino jam silentigis, sed ili tarnen hakadis, nesatigeblaj, kriante, kaptite de perverseco pri potencvolupto. Murdi ili volis, ciuj-ope la aliulon... Ne lin, sed la aliulon apartenantan al raso alia, pli forta, pli rica ol ili. Kaj ne nur murdi, sed kripligi, detrui la flavan korpon en siaj brunaj manoj. Ili pusis siajn manojn en la vibrantan karnon, vokante al Alah, metante sian dion super tiun de la viktimo. Sango gluigis sur iliaj vizagoj, sur iliaj nudaj korpoj kaj inter la fingroj de iliaj nudaj piedoj...
Je malgranda distanco are staris la virinoj kaj infanoj, rigardante la kirligantan rabian amason.
Subite ili kvietigis, silentigis, trovis siajn vartitajn vengemon kaj malamon satigitaj. Ili kvietigis, silentigis, singardigis. Ciom da krudeco, malindulgo kaj teruro forigis profunde sub la kvieton, kiu ree aperis en iliajn mienojn. Tiaj ili ekiris al siaj logejoj, sed la voco de Amat kunvokis



ilin. Senparole ili staris cirkaü la korpo kusanta kiel ruga kacajo en la blanka lunlumo.
„Kiu faris tion?" minace demandis Amat. Minaco, kiu nur sajne estis montrigo de supereco. Apud la furiozinta amaso li ja estis rigardanta la raurdon kaj ankaü lia sango peligis goje pro tiu pereigo. Cino! Nur cino! Rekompenco pro lia delogo de kuliinoj.
Sed pro sia cefeco li devis pune pritrakti la aferon. Li ja devis zorgi, ke li ne kulpe miksigu en gin.
„Kiu faris tion? Kiu murdis la cinon?!"
Neniu respondis. Kelkaj visis per la fingroj la sangon de sia parang kaj kasrigardis al Sentono.
„Ajo! ... Kiu faris?!"
Laüta kaj grava estis lia voêo.
Nur subite diris cinike:
„Ni ciuj ja faris. Kial la cefo demandas? Dispecigi cinon. Tion ja ne povas ununura viro. Cu la cefo ne scias tion?"
Ce la senhonta rideto de Nur estis la retenita rikanado de la aliaj. La sango de Amat plivarmigis. Li trovis sin ridindigita antaü la aliaj: la plej grava hontigajo, kiun iu povas sperti. Longan pasie malaman rigardon li Jetis al Nur.
„Foriru!" li diris.
Silentaj ili disigis. Post ili iris Amat. Li sciis, ke la polico eltrovos neniom pri la afero. ói restos, kiel Nur diris: ciuj-ope ili punmortigis cinon. Oni ne povos malliberigi ciun kulion de la grupo. Kiu tiuokaze faros la laboron? La blankuloj ne konsideras grava la foreston de unu cino. Sed ..se estos pruvoj..., atestantoj... kontraü unu aü du ...
Subite li turnis sin. Malpezaj pasoj estis post li.
„Kiu estas?"



„Mi, Mandur... Saima..."
„Kion vi deziras?"
„Ruki murdis la cinon, Mandur. Mi vidis tion. Mi iris kun la cino al la kongsi. Sed venis Ruki kun Nur kaj Sentono. Ankaü ili batis, sed Ruki mortigis lin. Mi mem vidis tion kaj mi volas atesti antaü la sinjoro. Mi juros..."
Vengemo briligis siajn okulojn. Si ankoraü ne forgesis, ke Ruki iam sin trompis. Si malamis lin.
La cefo rigardis sur sin.
„Iru hejmen!" li severe diris, „vi mensogas, vi nur babilas. Ciesulina babilajo ..., kiun kredas neniu. Ankaü la sinjoro ne kredos. Se atesto estos dezirata, mi ja diros, kontraü kiu vi atestos kaj se vi diros ion alian, mi instruos vin, cu vi komprenas?"
Momenton si hezitis.
„Cu vi komprenas?"
„Saja ..., Mandur
„Foriru!"
Antaü li si transiris la placon. Si komprenis, ke si devos atesti kaj ankaü komprenis, ke Amat deziras vengi ian ofendon. Amat estas cefo. Lia vengo antaüestos sian. Si atestos kontraü kiu ajn. Oni metos sur sian kapon la koranon kaj tiel si juros pri sia atesto... kaj se Alah kolerigos pro tio, si ne kulpos. La cefo ja ordonis tion kaj la cefo estas supera al si...
Meditante Amat iris. Hela lumo trabrilis lian malserenan cerbumadon.
Nun Nur estas kaptebla. Nur pagos pro ciom da obstino, ciom da ofendo, ankaü pro la lasta. Li povos devigi Saima-n atesti. Ne nur Saima atestos ... ankaü Ruki... ankaü Sentono.
Li haltis. Ce la akvujo kaüris Nur. Li purigis la tjankol



de Ruki. De sub liaj mallevitaj palpebroj lia rigardo glitis al la cefo, sed lia sinteno ne montris, ke li vidas lin. Amat pasis antaüen kaj haltis ne parolante. Profunda malamika silento estis inter ambaü viroj. Fine la cefo demandis:
„Kial vi lavas vian tjankol?"
„Gi ne estas mia", diris Nur mallonge.
„Kies gi estas?"
„De Ruki".
„Kial vi gin lavas?"
„Mi heipas al Ruki".
Malafabla restis la voco de Nur. Ree estis inter ili silento, kvazaü nebulo el malbonaj pensoj. Amat klinis sin super la manoj de Nur kaj montris al makulo sur la tenilo de la tjankol.
„Tio estas sango..."
Nur ekridis malestime kaj diris provoke:
„Nu, se tio estas sango ..., cu grave?"
Momenton ankoraü Amat restis, poste li plu iris, ne respondinte ec ununuran vorton.
Nur okulis al li, vidis lin iri sur la lunluma placo. Estis preskaü tage lume. Nur la silento, la bluego, indikis la nokton. Klare aüdigis la tontong. La naüa horo. Dormotempo.
Nur ekstaris kaj eniris. Lia bruletanta malamo neniom videblis ce li. Ruki jam kusis sur sia dormobenko.
„Jen, via tjankol", diris Nur, Jetante gin. Ride li aldonis: „Kiel porkon Sentono mortbatis lin, la putran cinon".
La nigraj okuloj de Ruki briletis en la malklara lumo de la malgranda lampo.
„Porko ..." li diris; kaj lia voco sonis kiel tiu de Paidi, dirante: „Cevalo".



Du aliaj fraüloj envenis.
„Kie estas Iman?" demandis Nur.
„Li devas transporti la kadavron al la domo de la sinjoro", ili diris rikanante.
Silentigis. Aüskultante la kriadon de la ratoj kaj la Zumadon de la moskitoj ili ekdormis kiel bestoj, kontentaj, nekonsciaj pri sia terura krueleco.



III
Kromoredjo fine revenis el la hospitalo. Li saltetis sur la placo helpe de kruda irilo farita el fortika bastono. Unu el liaj kruroj estis amputita gis la genuo.
„Ts... eh ... I" mire kriis la kulioj. „Kromoredjo revenis!"
Kaj ridante, ili montris al lia kriplajo.
„Eh ... Oni trancis de li kruron. Li havas stumpon".
Tiam estigis lia moknomo: Si Buntung, La Stumpo.
Hontante, Kromoredjo silentis. Kripleco estas hontiga. Ciu ridis kaj ridateco estas la plej granda malhonoro. Li lamis al sia ejo, en kiu estis Ruki.
„Ts... eh! Kromoredjo! Mi opiniis vin morta!"
„Mi ne mortis", diris Kromoredjo, „sed oni detrancis mian kruron."
Li eksidis sur la dormobenkon kaj vidigis la stumpon.
Ruki langoklakis pro miro.
„Ts... ts... Kiel estas eble!"
Kromoredjo sidis kun klinita kapo.
„Ci tie mi estus mortinta", li diris, „tamen mi preferas tion kaj mi diris tion ankaü al la kuracisto, sed li kolerigis. Li min dormigis kaj ree vivigis. Kion mi povis fari kontraü tio? Se oni estas kontraktkulio kaj se estas ordonite lasi detranci la kruron, oni ja devas lasi tion, cu?"
Ruki ne respondis. Kion li povis respondi? Nur tion,



kion Kromoredjo jam diris: Se oni estas kontraktkulio ...
Kromoredjo ekstaris kaj sercis sub la kuseno la cigaredujon.
„Nur proprigis gin al si", diris Ruki. Pensante, Kromoredjo staris.
„Cu Nur el grupo unua?"
„Jes. Li logas ci tie. Li prenis ankaü viajn maton kaj kusenon. La maton li jam vendis. Kial vi ne kunportis ilin al la hospitalo?"
„Mi estis malsana", respondis Kromoredjo. Li lasis la aferon. Nur kaptis la okazon. La sanco ja estis por li kaj ne kapti gin estus malsage.
„Hieraü ni mortbatis cinon", diris Ruki.
Kromoredjo ne aüskultis. Li kontraktis unu jaron antaü Ruki kaj en tiu plia jaro oni mortbatis sep cinojn. Tio do ne estis io malordinara.
„Mi povas iri al Javo", li diris, ,,... sed ... mi hontas".
Ruki rigardis lin.
„Cu hejmen? ... Al Javo?"
„Jes".
Ili ambaü silentis pri tio. Rektaj, kun krucitaj kruroj, unu sidis apud la alia, la manojn en la sino. La stumpo de Kromoredjo elstaris rigardenda kaj strangforma el sub la sarongo.
Ili fumis cigaredojn, forte sucante la fumon. Peze dolca odoro de india tabako cirkaüis ilin. Iliaj vizagoj estis senesprimaj maskoj de pensa pasiveco, malantaü kiuj profunde kaj nepercepteble kasigis la sopirego.
Kromoredjo metis la manon sur la stumpon kaj diris:
„Mi volas tarnen resti ci tie. Mi petos de la sinjoro, ke mi povu resti. Eble mi povos farigi kontorservisto".



„Do vi ne foriros?"
„Mi hontas pro reveno tia al mia vilago. Mi estas malrica kaj kripla".
„Do vi restas kontraktulo? cu?... gis la morto?"
„Mi jam kutimigis esti nur kontraktulo".
Ruki ne respondis. Li opiniis Kromoredjo-n prava. Malrica kaj kripla oni ne povas reveni.
„Se la fato estas tia ...," diris Kromoredjo rezignacie.
Tio estis la ponto super profunda abismo, la kovrajo de tro granda vundo: la fato ... Nasip ...!
Per tiu unusola vorto li alkalkulis la novan sortobaton al la antaüaj, forslosis por ciam la sopiron al sia vilago, al la libero en Javo. Senplende li rezignis pri sia hejmolando.
Nasip... ƒ
Ili ambaü sciis, kion signifas tiu vorto, sed ili ne parolis pri tio. Vortojn ili havis ja nur por konkretajoj. La koncepto restis en la rigardo, duonkasata malantaü la mallevitaj palpebroj; restis en la misteraj ridetaj trajtoj ce la senrideta buso. Ci estis en la peza silento, la esenco de ilia malklara estado, kiu faras ilin plej trankvilaj filozofoj kaj plej kruelaj, plej teruraj homidoj.
Kromoredjo povis resti. Li farigis gardisto ce la rizejo de grupo unua. Stumble li venis en la ejon por diri tion al Ruki.
„Cu vi kuniros? Mi havas leteron al la Tuan de grupo unua kaj la respondon vi kunportu".
„Bone".
„Cu vi volas porti mian kusenon?"
Ruki rigardis al Nur, kiu fumante sidis sur sia dormobenko apud Iman.



„Ajo!" mokis Kromoredjo, „prenu gin do. öi ja estas mia kuseno!"
En la maska vizago de Nur la okulgloboj glitis al la angulo. Sendecide Ruki ankoraü ne agis.
„Nu, prenu gin", diris Nur mallonge kaj malestime. Ruki ekhontis. Li sciis, ke Kromoredjo kaj Iman ridas, kvankam ankaü ili timis Nur-on.
„Mi jam prenas gin." Rapide li etendis la manon.
„Eble li povos prunti gin, kiam li havos monon por ia virino," aludis Nur.
Varme la sango fluis al la kapo de Ruki, kolorante tra la bruna haüto. Nur ekstaris tuj antaü Ruki. Ege interesigante, Iman kaj Komoredjo rigardis.
Sendire unu staris kontraü la alia, provoke, preskaü intertusante, kiu intertuso estigus la batalon. Ili kvazaü mezuris la reciprokajn forton kaj lerton. Nur arogante ridis.
„Kion vi deziras, etulo ...?"
La fajro estingigis, mortigis ne flaminte. Restis nur iom da rugarda cindro bruletanta en iliaj koroj. lam gi eble flamigos, vengante tiun ofendon.
Ruki fortiris la kusenon. Gi estis eluzita, malpura, makula, sed gi estis la nura posedajo de Kromoredjo.
Kune ili iris al grupo unua, unu horon da irado. Kromoredjo malfacile pasis pro nelerteco pri la lambastono. Mallumis jam, kiam ili alvenis. Ili atendis ce la kromdomoj de la asistista logejo. Din portis la leteron internen.
El la kuirejo lumis ruga brilo de petrollampo kaj fajro. Iu virino kuiris mangon. Scivole Ruki rigardis enen kaj subite rekonis Karminah-n. Li iris al la fenestro.
„Eh ... Karminah!... Kiel vi fartas?"
Karminah levis la kapon, rigardante en la mallumon eksteren.



„Kiu estas?" Akra estis Sia voco, certa, decida. Ruki retirigis pro gi, mallaüte respondante.
„Saja ... Ruki".
Si elvenis, metis la manojn sur la koksojn.
„Cu, kontraktulaco, cu vi ne scias la adatï Kial vi ne kaüras en la korto de la sinjoro? Ajo, eksidu!"
Konfuzite, Ruki ekkaüris. Karminah momenton malestime rigardis sur lin.
„Sen badjo vi venis ci tien ... kun nuda korpo...!"
Ruki honte klinis la kapon. Li ja ne havis badjon. Kiel li povis havigi gin al si? Lia salajro grandparte transiris al la „liberulinoj" por mango kaj per la malmultaj cendoj restantaj al li, li monludis. Kiam li tamen havis iom, la pli malnovaj kulioj forprenis gin.
Karminah iris en la kuirejon, diris mallongajn rapidigajn ordonojn al la akvoportisto, kiu per bambuajo blovincitis la fajron. Ruki sekrete rigardis sin. Si dikigis. Si portis blankan badjon kun puntajo, fermita per kvar grandaj orajoj. Ankaü en sia harnodo brilis ora pinglo. Si ne iris nudpiede, sed portis babusojn.
„Si ne laboras per tjankolRuki cerbumis, „ne penegas, ne estas batata. La Tuan faris sin mastrumistino, kunulino, kiu kusadas ce la sinjoro ... Bona okupigo. Si plivalorigis kaj do rajtas insulti kontraktulon."
Nasip... /
Si havis bonsancon. Li havis nenion, krom sia kalsono, ec ne maton, ec ne kusenon... kaj tre malofte virinon. Lia korpo malgrasigis. Vundoj, kiujn li ekhavis pro la laboro, cikatrigis sur liaj kruroj.
Nasip! La fato de unu, la fato de alia.
„Jen la respondo." Din pusis leteron en liajn manojn, kaj diris al Kromoredjo: „Vi iru al la logejaro".



Kune ili ekstaris. Ce la elirejo de la korto ili disigis, adiaüante per kelkaj vortoj, preskaü ne rigardante unu la alian.
Malrapide Ruki iris returne kun klinita kapo. Lia koro pezis. Kromoredjo parolis pri Javo. Li revidis Karminah-n. Subite li vidis Neneh-n, la bubalon, la kampongon. El la mallumo ekfloris bela revajo: la herbejo ... la vulkano... la padio maturiganta, flaviganta cirkaü kaj sub la tendeto sur la lignaj fostoj... La blua cielo kun la cirklanta milvo ... Kiel li kriis: „Uuii! Uuuiiiiü" Nuboj svebis super li... al la vulkansupro ... Vesperigis ... La vespertoj flugis hejmen ... La rivero ... La kampongplaco ... La prego ... Neneh vokanta lin el la rondo de fumantaj ripozantaj viroj, por mangi kaj dormi... Supinah ... post la rikolto ... Li ne rikoltis la padion ... Kiu faris tion ... ? Cu Neneh ... ? Al kiu edzinigis Supinah? ...
Ruki devojigis. Li marlis tra la kulturejo rekte al la arbaro. Kvazaü dormante li marsis. Sur la grandega fielo la pala lunarko estingigis. Nur la steloj lumis akvoklaran, diamantan brilon. Cirkaü li la tero kusis malluma, soleca, kvazaümorta. En tiu mallumo li marsis, sola kun sia murmuranta revo. Antaü li levige staris la arbegoj, la arbaro altigadis el la intensa nigra mallumo. Gi kvazaü renkonte iris al li, englutis lin kaj subite la tero kvazaü eldormigis. Milobla mistera vivo kuniris kun lia senbrua paSado. Senhezite li iris la mallargan vojeton faritan de cinaj lignohakistoj. Gi kondukis al la mezo de la arbaro. La kaptemaj brancoj de la kano skrapvundis lin. Li pasis sur akran dornon kaj sangogutoj markis la iritan vojon. Li ne sciis tion, apenaü sciis, kie li estas. Io supera al li vokis lin. La vulkano, la herbejo vokis lin, kaj ciuj sunaj



tagoj, kiam li sidis sur la varmiga bubaldorso, vokis lin. Li respondis per marsado pli kaj pli mezen de la arbaro, al malplena spaco, kie antaüe la cinoj segis tabulojn. Tie star is malgranda kabano, kiun li eniriskaj en kiu li kaüris. En lia pugno li premtenis la leteron al la Tuan. Kvieta li kaüris, siajn brakojn cirkaü la kruroj, la kapon sur la genuoj: la sido de naskota homido... Li sidis sur la varma viviga grundo, kiu kreskigis parazite kaj abunde. Moskitoj zumis en liajn orelojn, sucis sangon el lia korpo. Formikoj atakis lin, mordis liajn piedojn. Cikadoj cirpis sian kanton bore en liajn orelojn. Vermoj rodis kaj konsumis la internon de putrantaj arbotrunkoj. Super lia kapo simioj dormis sian malkvietan dormon sur ekstremo de kurbiganta branco. Iafoje ilia dormo profundigis; ilia korpo forgesis atenti kaj sanceligis super la nigra abismo de mortodangero. Sed guste antaü la falo ili vekigis kun tima krio kaj tenis sin, veante en songo, kiu jam ree fermis iliajn okulojn. Bestoj steliris en la mallumo, kopulante, mangante, atakante, defendante. Ili vokis sian inon, grumblis super krianta rabajo, vekriis agonie, naskis silente kaj time.
Kelkoje Ruki kuntirigis prociuj cisonoj. Sed li ne timis. Li aüskultis la furiozan baraktadon de la vivo, ne sciante, ke gi en tiu unu nokto milfoje pereis kaj centmilfoje relevigis.
Li pensis pri la antaüa vivo; pri la plantado de la padio, pri la kusado en la sunlumo kun tiga fajfilo en la buso. Tiam ciu tago estis bona, bela, gaja. Vivo sen Mandur, sen tontong, sen devigo. Vivo tia, kia Alah gin kreis por la homoj. Li sopiris rehavi gin tia.
Senkonscie lia animo rompis la senmovecon, per kiu la civilizo katenis gin. Subita sopiro al la libero pelis lin en



la preskaü nepenetreblan sovagon de la arbaro, kaj tie li kaüris. Malsato doloretis lian stomakon, sed lia koro estis trankvila, car li naive malsage opiniis, ke li ne plu revenos al la laboro; ke li por ciam fugis for de la logejaro, de la tontong, de la Ma.nd.ur, de la Tuan.
Kaj li ekdormis.



IV
La asististo de grupo tria kontrolis la êeeston de la kulioj.
Ankoraü ne tute tagigis, sed en la mallumo estis jam kelkaj palaj strioj. Malseka malvarma vento blovis tra la gardeno, en kiu kaüris longaj vicoj da kulioj, malhelaj malklaraj siluetoj en la krepusko kaj nebulo. La asististo staris en lumcirklo de la lampo tenata de lia servisto. El tiu lumo liaj okuloj atente observis la kuliojn kaürantajn po du. Rapide li nombris ilin pogrupe laü ilia tasko. Kompleta grupo povis tuj foriri kun la cefo.
„Ajo! For!" Mallonge kaj ripete sonis tiu ordono en la griza silento. La malsanuloj restis, atendante la biletojn por la hospitalo.
Komencigis longa labortago. Malagrabla komencigo, ce kiu ciu estis dormema kaj malbonhumora, precipe la kulioj, kiuj trememe kaj malvarmigeme kunkaüris gis ili povis ekstari kaj iri al sia laboro.
Al la grupo de Amat mankis unu viro.
„Cu Ruki ankoraü forestas, Mandur?"
„Saja, Tuan".
Amat interplektis siajn fingrojn sub la kaska capelo en lia mano.
„Cu eblas, ke li eraris en alian logejaron?" demandis la asististo. „Li ja ankoraü ne estas sperta ... ne longe li estas ci tie".



„Eblas, ke li eraris en alian logejaron", respondis la cefo, ne rekte kontraüante pro orienta gentileco, „sed mi opinias, ke li fugis. Eble li estas en la arbaro".
„Eble". La asististo notis ion en sian libron kaj ree turnante sin al la cefo li ordonis:
„Ankaü viaj viroj foriru, Amat".
La kulioj levis la kapojn, atendante la ripeton de la ordono, sed Amat ne ripetis. Li pasis al la asististo kaj flustre diris:
„Tuan ne kolerigu pro mia diro... Tiu afero pri Ruki... Eble iu instigis Ruki-n fugi".
Modeste Amat staris kun klinita kapo kaj interplektitaj manoj sub la capelo.
Senfide la asististo observis tiun humilan klinitan figuron. Kian scenon ludas Amat...?
„Kiu, laü vi, instigis Ruki-n fugi?"
Amat levis la kapon kaj flustris:
„Se la sinjoro permesas, mi volonte tenos ci tie tri kuliojn: Nur-on, Sentono-n kaj Saima-n... La aliaj povos foriri".
„Bone".
Amat turnis sin al sia grupo da kulioj.
„Sentono kaj Nur restos ci tie, la aliaj foriru".
Nur Nur levis la kapon; la aliaj ne miris, nek interesigis aü scivolis.
,,Mandur Minah!"
„Saja, Tuan?"
„Saima restu, la aliaj foriru".
„Saja, Tuan".
„Eksidu ce la aliaj, Saima".
Saima ekstaris kaj ree ekkaüris iom for de Nur kaj Sentono. Momento da silento. La aliaj kulioj elsteliris el
Kulio
9



la gardeno. La krepuskon rompis la unua ruga matenlumo. La servisto forportis la lampon kaj estingis gin. Kun sulka frunto la asististo atendis la sciigon de la cefo. Lia rigardo restis momenton sur la tri kaürantoj, kiuj sidis kun senesprimaj tnienoj.
„Nu, Amat... Do, vi opinias, ke Ruki estas instigita fugi. Kiu faris tion?"
Amat ekrigardis malantaü sin. Tuj apud li sidis Nur. Lia fingro desegnis sur la sablo, sed sub la kvieteco de lia vizago lia atento strecigis. Amat sciis tion kaj prudente li diris:
„Eble iu, kiu timas, ke Ruki atestos kontraü li".
Nur rapide levis la kapon, tuj reklinante gin al la tero. f„Cu atesti? ... Pri kio atesti?"
Amat tusetis. Liaj kurbaj sultroj kaj klinita kapo esprimis submetigon.
„En nia logejaro ja iu cino estis murdata", li mallaüte diris.
„Ho, tiu afero!"
La asististo enpensigis. Rapide rigardis sin reciproke Nur kaj Amat. Vengo kaj malamo brulis en tiu interrigardo. En la kreskanta lumo pendis peza kaj rigida la silento, sub kiu bolis la sekreta interbatalo de du viroj: varma kova grundo, el kiu la murdo elkreskis senindulge kiel fanatika parazitajo.
K; „Cu Ruki scias, kiu estas la precipa kulpulo?" tf „Ruki eble scias".
„Cu la aliaj scias tion?"
r „Eble ankaü la aliaj scias tion".
["^„Kial do Ruki fugis?"
Momenton Amat hezite pripensis la demandon; poste kun iom da rideto li diris:



„Eble li timas... Li ja ankoraü estas novulo".
La pensado de la asististo iris returne al la polica esploro en la estato. Ciuj kulioj vicigitaj. Ciuj kulioj respondantaj per la sama stereotipa respondo: Tida tahu, mi ne scias!
„Sed antaü la polico ciu konfesis sian nescion".
„Pro timo".
„Kiun ili timis?"
„Eble ili timis la krimulon... Eble li estas batalemulo".
Nur iom alisidigis.
„Nu, ne longe parolu, Mandur!... Kiu faris?!"
Amat vi§is sian buson, rigardis malantaü si la tri kaürantajn kuliojn.
„La atestantoj..." diris Amat malrapide, fikse observante Sentono-n kaj Saima-n, „la atestantoj asertas, ke Nur estas la farinto".
„Tida!!" kriis Nur pasie. „Ne estas mi!"
„Diam!" ordonis la asististo kaj sin turnante al la cefo:
„Do Nur? Kiu povas atesti tion?"
„Ruki kaj Sentono kaj Saima. Ili ciuj ceestis, kiam Nur mortbatis la cinon".
„Sentono!"
„Saja, Tuan".
„Cu Nur mortigis la cinon?"
Sentono hezitis. De sub siaj palpebroj li kasrigardis al Nur.
„Respondu!" akratone kriis Amat.
„Eble Nur mortigis lin", diris Sentono mallaüte.
La asististo malpaciencigis.
„Eble!... Eble!... Tio ne estas respondo".
„Saja, Tuan".



„Tida!" ree kriis Nur. „Ne mi! Li mem faris tion! Saima povas atesti tion kaj ankaü Ruki".
„Diam!" mallonge diris la asististo.
Sentono rigardis la teron.
„Cu ne vi mem faris tion, Sentono?"
„Tida, Tuan, mine." Preskaü neaüdeble li flustris la neon. La asististo severe observis la tri kuliojn.
„Vi, Sentono ... Cu vi propraokule vidis, ke Nur mortbatas lin?"
Sentono jam sciis, ke temas pri li aü pri Nur. Li sciis ankaü, ke, laü la volo de Amat, Nur estu la farinto. Li timis Nur-on, sed li pli timis la cefon. Kaj jen trafis lin la akuzo. Cu Nur, cu li... Post la akuzo estis la figuroj de la Tuan, la Tuan besar, la jugisto ... lam li havis verdikton pro fugo. Estigis en li nerva timo, kiu cion malklarigis. Sed restis al li nur unu certo: kulpigi Nur-on! Al tiu sendangerigo li alkrocis sin, blinda, surda, senracia.
„Mi vidis tion", li diris laüte kaj obstine.
Nun ec torturo ne alie atestigus lin.
„Kial vi ne diris tion, kiam la polico pridemandis vin?"
„Pro timo", diris Sentono per la vortoj de la cefo.
Kontenta rideto ekaperis sur la lipoj de Amat. Li sciis, ke li venkis. Li ne plu rigardis al Nur, kiu sidis kiel enkagigita koléra tigro.
„Saima!"
„Saja, Tuan".
„Cu vi vidis, kiu mortbatis la cinon?"
„Saja, Tuan".
„Diru, kiu faris tion, sed bone pripensu, car la mortiginto eble estos pendigata".
Pendigata!
Peza estis tiu vorto en la silento. Blankula vorto, kiun



ili ne klare komprenis. Kelkaj sciis, ke gi rilatas iel al la morto, sed la morto ja ne estas timiga. Ili pli timis la Tuan besar, kaj la administrejon, el kiu iafoje estis jetata sur ilin tia frakasa fluo da nekomprenitaj sakrajoj.
„Nu, Saima...?"
§i kasrigardis al Amat. Liaj okuloj minace kaj devige fiksigis sur sin.
„Nur ...", si preskaü neaüdeble flustris.
„Kial vi diras tion nur nun? Al la polico vi deklaris, ke vi scias neniom?"
„Pro timo", si flustris.
„Kiun vi tima?", akre demandis la asististo. Si silentis, ne sciante respondon. Kiun si timas? Se si diros malgustan respondon, Mandur Amat certe bategos sin. Tion si ne forgesis.
„Kompreneble si timis Nur-on", diris Amat, „Nur jam batis sin iam".
„TidaU defendis sin Nur, „ne mi! Mandur Minah batis sin, car ...
,,Diam!" severe ordonis la asististo. „Vi ciam estas kverelema, ec nun. Vi akuzas ciun, ec la cefinon".
„Mi ne faris ..Malafable li grumblis tion.
„Diam! Poste, antaü la jugisto vi povos defendi vin".
La asististo ree turnis sin al Saima:
„Do vi timas Nur-on?"
„Saja, Tuan",
„Kial vi timas lin?"
„Car li iam batis min", si respondis obee.
„Kaj Mandur Minah?"
„Ankaü si iafoje batis min, sed si estas mia cefino. Sed Nur batis min ..." En sia voco estis pasia obstino tia, kia en tiu de Sentono. Si mensogis kaj prefere si mortos



ol ridindigi sin per konfeso de la mensogo. „Nur minacis mortigi min, same kiel la cinon. Li kolerigis, car mi kunestis kun cino kaj ne kun li. Sed li neniam pagas .. Si konfuzis tiun ci aferon kun tiu de Ruki, sed en tiu konfuzo estis unu klara rememoro: viro trompis sin kaj nun si vengos tion al viro.
La asististo momenton pensis:
„Do efektive virina afero: Saima kunestis kun la cino. Nur kaj Amat ambaü jaluzas pri la cino kaj pri si reciproke. Nur vengas al la cino, Amat al Nur, kaj Saima vengas la cinon.
Tamen li daürigis la demandadon.
„Cu ne Sentono mortbatis lin?"
„Ne, Nur mortbatis lin; per parang li faris tion".
Nur levis sian kapon. lom heligis lia malserena vizago.
„Mi ja ne havis parang kun mi", li diris „mi havis tjankol. Sentono havis parang".
„Limensogas",rapide diris Amat, „ne li havis tjankol, sed Ruki. Sur la tenilo estas ankoraü sangomakulo. Sur la tjankol de Nur ne estas makuloj. Nur mortigis per la parang de Sentono. Sentono Jus faris ludilon por sia infano. La parang kusis sur kesto ekstere apud la ejo de Ruki kaj Nur. Kiam la cino estis ce la puto, Nur jam sidis ekstere ... Li prenis la parang de Sentono kaj per gi li mortbatis la cinon. La tjankol de Ruki estis interne... Kaj Nur estis unua ce la cino ..
Nur nenion respondis. Li sciis, ke ci-tiufoje venkis la cefo.
„Kie estas la tjankol de Ruki?"
„En mia cambro", diris Amat. „Post kiam Ruki fugis, mi konfiskis gin. Mi konstatis, ke sangomakuloj estas sur gi. Mi pridemandis kaj tiel mi malkovris la



veron. Estas bone, ke Nur estu arestata. Li maltaügigas ciujn aliajn kuliojn".
La asististo sciis, ke tio ne estas tute malvera. Li sendis la domserviston al la logejaro por preni la tjankol.
Jam estis plena taglumo. Rapide levigis la suno. La varmego intensigis. Senparole la kulioj sidadis. Sentono kaj Saima kelkfoje sekrete okulis al la cefo, kiu ilin tenis katenitaj per sia malserena rigardado, kiun ili timeme evitis, klinante sin antaü lia sagaco, per kiu li sangis la aferon laü sia volo. Nenion ili pli timis ol „ruzecon". Tio estis potenco cediga; nevidebla forto, kontraü kiu oni ne povas rezisti.
La servisto revenis. Serveme li donis la tjankol al la asististo. Amat alpasis; gentile, sed triumfe li montris al la malhela makulo sur la tenilo. La asististo kapjesis. La afero estis klara.
„Cu vi havas ankoraü ion direndan?"
„Mi ne faris?" grumblis Nur, „Sentono faris".
„Sed ja estas atestantoj kaj pruvoj".
„Mi ne faris", obstine ripetis Nur, „la cefo volas nigrigi min". j-.
Pro tio la asististo kolerigis.
„Mensogi, tion vi scias, cu? Kaj disputi! Ciam vi kverelas! Komence en grupo unua, nun ci tie ... Kaj en Javo ... Ankaü tie vi faris ion punindan, cu ne? Sed ni obeemigos vin, ulo!"
Turnante sin al la cefo, li diris:
„Konduku tiujn du homojn al ilia laboro. Mi kunirigos Nur-on al la kontoro".
„Saja, Tuan".
Momenton Amat rigardis sur Nur kaj senparole li turnis sin. Saima kaj Sentono metis siajn tjankol sur la sultrojn kaj foriris al sia laboro.



V
Dek sep tagojn Ruki estis en la arbaro. Li nutris sin per sovagaj bananoj kaj karotoj. Ce mallumigo li kasiris al la diversaj logejaroj kaj cirkaüaj malajaj kampongoj kaj stelis de tie tiom da mangajoj, kiom li povis. Tiuj dek sep tagoj faris lin lerta stelisto kaj casisto. Lia vizago svelis pro la moskitpikoj. Lia kruro havis grandan vundon. Li estis malpura, cifona, sovagiginta. Dumtage, kasigante en la interkresko de lianoj, li rigardis al la kampo. Tie malproksime li vidis la klinitajn figurojn de la kulioj. Ili laboris, penegis pri tasko neniam finota kaj ciam rekomenciganta, kie gi cesis. La tontong malklare penetris al li, de fore, kiel sono rememora.
Nun ili devas mangi... sciis Ruki... Nun ili devas iri hejmen. Je la naüa ili devas ekdormi. Devi, ciam devi... Ne, li neniam iros returne. En la arbaro li estis pli felica, malgraü tio, ke li skrapvundis al si la haüton pro la dorna kano, malgraü tio, ke mordis lian korpon moskitoj kaj formikoj... Li estis libera ... Libera, kia li estis sian tutan vivon en Javo. Li dormis kiom li deziris kaj, vekiginte, li restis kusanta en la soleca kabano de la cinoj. Li kusis kun la manoj sub la kapo, same kiel antaüe, kiam li gardis la padion. Sed ci tie estis densaj foliaroj super li. La cielon li ne povis vidi, sed tio ne efektis al li.
En la traarbara kanaio li faris baretojn, kaptis cl gi



ciajn fisojn kaj rostis ilin super lignofajro. Depost sia kontraktado li neniam vivis tiom gue.
Kontenta li pripensis cion ci... Lian atenton tiris simio saltanta de branco al branco. Gi estas ino. konstatis Ruki. Si havis idon, kiu krocigis al la patrina ventro kaj alte krietis, kiam la patrino saltis.
„Hrr... Hhrr.,Ruki pelis sin. Si forrapidis, ektimigite pro la ceesto de homo. Ruki ridis. Li ridis, kiel iam antaüe pro la milvo, kies falon li per krio cesigis. En la arbaro laüte sonis la voco de Ruki kaj la koleraj krioj de la simiino. Tio malaüdebligis la pasojn, kiujn Ruki ne rimarkis. les mano flankensovis la arbetajojn.
„Na ... Lu... Do ci tie vi estas!"
Ruki kuntirigis, tiom ektimigite pro tiu homo, kiom la simiino pro li. Malantaü li staris la tjenteng, la civila policisto de la Tuan besar.
„Kion? ... Cu vi ektimis?" demandis tiu rikanante.
„Mi ne aüdis vin veni," diris Ruki.
„Vi kuniru ... Mi sercas vin jam dek sep tagojn".
Ruki ekrigardis lin. La libereco redonis al li la senton pri propra valoro.
„Mi ne volas," li diris malserene.
„Ah ... ne faru sensencajon, adeh! Kion vi sercas en la arbaro? lam vi ja devos reveni. Fugi kontrakton ja ne estas facile. Ajol Kuniru! Oni komisiis al mi konduki vin returne kaj vi ne kaüzu al mi malagrablajojn ,.. Tio ja ne efikos".
Ruki malafable rigardis antaü sin. Li ekstaris kaj sekvis la tjenteng. Ili marsis sur la vojeto, sur la kampo. Estis frue; la roso ankoraü ne forsekigis. Trankvilaj ili marsis po unu.
„Cu mi devas iri returne al la logejaro?"



Ne turnante la kapon, la tjenteng respondis:
„Mi kondukos vin al la kontoro de la Tuan besar kaj versajne vi estos sendata al la malliberejo".
Ruki silentis. Li pensis pri la kontoro. La granda figuro de la administristo aperis antaü liajn okulojn.
„Cu la Tuan besar batos min?"
La tjenteng levis la sultrojn.
„Kiu scias?" li orakolis kun orienta fatalismo, „se li batos, li batos".
Tiu respondo plene kontentigis Ruki-n. Kompreneble, kiam li estos batata, li estos batata. Nasip! Tio dependas de bonSanco. Li allasis tiun antaüvidon. Kion alian li povis fari?
„Nur estas arestita de la polico".
„Cu Nur? Kial?"
„Car li mortbatis la cinon."
Ruki nenion respondis al tio. Sentono ja mortigis la cinon, li pensis, sed li silentis. Tio ja ne estis lia afero. Ke la polico arestis Nur-on, cu li miksu sin en tion? Ke Nur nun estas en la malliberejo, estas afero de Nur, fato de Nur.... Nasip!
„Cu vi satas fumi?"
La tjenteng momenton haltis, rulfaris cigaredon por si kaj oferis tabakon kaj foliajon al Ruki.
„Mi dankas". Ili plu iris, kamarade babilante. Kiam ne estis iu Tuan, kiu vidas ilin, la tjenteng opiniis, ke estas superflue, severi kontraü Ruki. Kial li severus? Li ja ne havis personan aferon kontraü Ruki. Ke tiu fugis, neniel interesis lin. Tio tute ne tusis lin. Kompreneble, tuj, ce la Tuan besar, li montros, ke li scipovas plenumi sian funkcion.
lam la Tuan besar diris al li: „Vi farigu tjenteng". Kaj



li respondis: „Saja, Tuan besar". Kompreneble. Kion alian li povis respondi? Li ja ne povis diri al la Tuan besar: „Mi ne volas."
„Kaj vi estu severa kontraü la kulioj. Tial ili timos vin." „Saja, Tuan besar".
Tio estis agrabla okupo. Li ne plu bezonis labori. Multajn horojn li povis promeni sur la vojoj, babili en la kampongoj kaj intertempe li kelkfoje iom sercis fugintojn. Kapti ilin estas ja hazarde. Kie ili estas troveblaj, se ilia rifugejo estas nekonata de li? Ankaü pri Ruki. Hazarde li iris al la kanaio por iom fiskapti kaj tiel li trovis lin.
„Ankaü vi devos atesti, ke Nur mortigis la cinon."
„Cu mi?" miris Ruki. „Kial?"
„Car ankaü vi vidis, ke Nur faras tion. Mandur Amat jam asertis, ke vi ceestis. Sentono kaj Saima jam atestis kontraü Nur. Ili ec juris ..."
Ruki silentis. Cu li devos atesti... ? Bone ...! Se Mandur Amat tion deziras ...! Li timis ambaü, Nur-on kaj la cefon. Restis la cefo, car Nur estis for. La plifortulo povas sangi la aferojn siaplace.
Ili proksimigis al la kontoro. Ruki malrapidis kaj Ali opiniis, ke nun li montru sin laü sia funkcio.
,,Ajo!" li kriis aüdige super la tuta vojo kaj certe gis en la kontoro. „Ajo! Bubalo! Fugi vi povis kaj nun vi ne rapidas. Jam preskaü tutan jaron vi estas ci tie kaj tamen vi ne scias, ke vi ne rajtas fugi al la arbaro!... Atentu!... Tuan besar batos vin ... certe ... Li elpikos viajn okulojn ... mortigos vin! Ajo! RapiduI Dek sep tagojn mi faris nenion krom serci vin, diablido! Forjetu tiun cigaredon! Kiu permesis al vi fumi?"
Ruki forjetis la cigaredon. Kviete li lasis la insultojn de la tjenteng, komprenante ilian realan valoron. Ali ja estas
■



tjenteng, do estas lia tasko konduti tiel. Se li ne farus tion certe kolerigus la Tuan besar.
Antaü la kontoro Ruki ekkaüris. Kelkfoje li okulis a. la dometo, maltrankvila atendante, kiu dangero Jetos sir al li. Ali parolis al la skribisto kaj montris al li. Subite 1: kuntirigis. En la fenestrokadro aperis la granda korpo de la Tuan besar. La koro de Ruki batis forte kaj rapide, li pene spiris. La timego, kiu subite estigis en li, cirkaünebulis cion. Li devis streci sian atenton por aüdi, kion la Tuan besar kriis al li. Fine el tiu torento de teruro klarigis unu demando, penetranta en lian eer bon:
„Kial vi forkuris?
Kial? pensis Ruki. Kial li forkuris? Sub la glata mienc lia cerbo luktis por trovi respondon, taügan respondon. kiu lin sirmos kontraü tiu grandega blanka figuro kun la ruga vizago, kaj kiu turnos de li la dangeron de la bruanta voco.
„Kial, diodamnu, vi fugis?! Respondu!"
Kial? Li ja vidis Karminah-n, kaj Neneh-n, la bubalon, la kampongon . ..
Liaj mallevitaj palpebroj tremetis sur liaj okuloj. Mallaüte li diris respondon en metaforo de sia lingvo:
,,Silap hati,.. Mia koro ekvagis".
Tiam li kraketigis la fingrartikojn, rezignacia atendante.
„Silap hati! Silap hati.../ Ciam la sama sensencajo. Mi instruos al vi pri silap hati. Konduku lin al la polico!"
,,Saja, Tuan besar,"
La blanka figuro malaperis. Ruki havis bonsancon. La administristo ne satis per siaj manoj trakti la kulion. Li havis sufice da malagrablajoj pro la afero de Nur, kiun esploris tiu idiota cefo. Pro ununura mizera cino; cu en Cinio ne superfluas cinoj? Milionoj da ili



mortas tie pro malsato kaj, car ununura estis mortigita de liaj kulioj, estigis la aferaco kun la guberniestraro kaj la jugistaro.
Duonkonscia pro angoro Ruki atendis.
Cu okazos al li nenio? Cu li ne estos batata?
,,Ajo! Ekstaru!" ordonis la tjenteng. Ruki levis sin.
„Antaüen, porkido!"
Ali ekiris laüte insultante. Ruki silente iris post li. Li ne ekpensis pri forkuro. lom malproksime de la domoj mildigis la voco de Ali. Ekestis silento.
Postmomento Ali demandis: „Cu vi havas monon kun vi?"
„Kiel mi havus monon?" redemandis Ruki. „Kial...?"
Ree estis intimeco inter ili.
„Estos pli agrable al vi, se vi havas monon en la malliberejo. Vi povos aceti cigaredojn."
„Mi ne havas monon", diris Ruki kaj poste, scivola kaj iom tima, li aldonis:
„Kiel estas en la malliberejo, tjenteng?"
Ali levis la sultrojn.
„Preskaü kiel ci tie", li diris, „ci tie oni estas devigata kaj ankaü tie. Pli bone estas, ke tie vi ricevos sufice da mangajo, po unu fojo semajne ec salitan ovon. Sed vespere oni ne rajtas fari lumon. Oni devas dormi en mallumo, tio ne estas agrabla kaj oni ankaü ne rajtas fumi vespere".
„Cu oni ankaü batas?"
„Iafoje oni ankaü batas", jesis Ali. Amike li diris: „Se oni demandos por atesti kontraü Nur, vi faru tion. Se ne, Ma.nd.ur Amat eble batos vin post via reveno.
Ruki ne respondis.
„La malliberejo ...", li cerbumis. „Nur ciam diris, ke estas agrable tie, Sed, se ne estus tiel, kion li povus fari?



La Tuan besar sendis lin tien, kaj li do devas iri kaj li ja devos atesti kontraü Nur. Li pensis pri ciuj malhumiligoj, kiujn Nur faris al li. Nun Alah donis al li vengon. Li iom ridetis.
Li atestos kontraü Nur. Li Juros pri tio. Kaj pri la sekvo,... pri tio li ne pensis.
Ruki estis punata per ok tagoj da mallibereco pro sia fugo.
Li atestis kontraü Nur. La lasta pruvo pri la kulpo de Nur. Nur estis punata per dek kvin jaroj da punlaboro en la karbominejoj de Savah Lunta. Tio estis ne nur pro la mortigo al la cino, sed ankaü pro punindajo en Javo. La plenumo de la fato, de Alah destinita, do tarnen trafis lin.
Post la puno Ruki revenis al la estato kaj laboradis kiel antaüe. Li ree klinis sin sub la jugo, kiun la blanka civilizo metis sur liajn sultrojn.



TRIA PARTO.
I
Pasis jaroj da konstante samaj tagoj, da konstante samaj laboroj.
Ruki ankorau ne iris returne al Javo. Antaü la finigo de lia kontrakto lin kaj ankaü la aliajn kuliojn venintajn samtempe kun li, do ankaü liberigontajn, la cefestro invitis en sian domon por interparoli kaj trinki kafon. Ui trovis tion granda honoro, ne sciante, ke unu el la plej gravaj taskoj de la cefestro estas persvadi la liberajn kuliojn resti kaj rekontrakti.
Ruki pruntis badjon kaj kaptukon de Iman kaj tia li iris al la cefestro. Sur la logejarplaco de grupo unua staris la cefestra dometo, malgranda ligna konstruajo el du cambroj kaj kuirejo. Timeme enirante gin, Ruki vidis la aliajn jam sidi sur la mato, kiu kovris la tutan plankon. Ciuj sidis kun krucitaj kruroj, kviete fumante, vestitaj per plej bonaj vestoj siaj aü pruntitaj de kamarado, same kiel Ruki, por obei al la adat de sarongo kaj kaptuko.
Subule Ruki salutis. Li timis kaj sin genis. Li konis la cefestron nur tia, kia en la laborado: la kruda batema anstataüanto de la Tuan. Sed nun li estis afabla, kia patro bonveniganta sian filon.
Kun mallevitaj okuloj Ruki eksidis inter la aliajn, flustris ian preskaü neaüdeblan dankon, kiam iu metis grandan tason da nigra kafo antaü lin, ce liaj krucitaj kruroj. Li aüskultis la interparoladon. Precipe la cefestro



parolis. Pri la laboro ... pri la kulturejo ... Du malgrandaj petrollampoj prilumis iliajn atentajn kvietajn visagojn, briligis rugece la largan figuron de la cefestro, kiu por tiu vespero portis anstataü kalsono kaj kaskocapelo sarongon kaj delikate batikitan kaptukon.
„Li tre similas al la kampongestro", pensis Ruki, kase rigardante al li, dum li garde klinis sin por preni la tason kun varma kafo.
„Kaj vi, Ruki", la cefestro subite diris al li... „ankaü vi estos tuj libera... Post tri tagoj finigos via kontrakto..
„Saja, Pa ..." balbutis Ruki konfuzite.
„Kion vi volas fari?" Cu iri al Javo?"
Ruki levis la kapon. Kion vi volas fari? la cefestro demandis, demandis al li, kiu tri jarojn ne rajtis havi volon. Cu voli? Li dekutimigis de tio. Tio estis de li forbatita... piedfrapita ... sufokita ... ciom da kono pri volo kaj memstareco ... Kaj subite li estis demandata: Kion vi volas fari? Post tri tagoj li estos libera. Li ekpensis, ke Neneh tro maljunigis por bredi la bubalon. Tion li diris mallaüte kaj modeste. Li diris, ke li volas foriri al Javo por kulturi sian savahon. Lin lacigis la pena kaj multa laboro. Lin lacigis la tontong, la senlibera vivado. Li sopiris al sia hejmolando. Kaj li rakontis, ke li aüdas en songoj la plaüdadon de la rivero kaj la murmuradon de la prego. Li deziras iri returne ♦..
Ce cio ci la cefestro jese balancis la kapon. Certe, tiel estas. La kontraktlaboro estas peza ... La korpo doloras pro gi, cu? Kaj la koro vagas al la naskiglando, car tie la korpo plej dolce ripozas post la morto. Kiom bone la cefestro komprenis cion ci! Kia pacienca komprenema pastro, petinda pri konsilo kiel propra patro, farigis tiu



severa senindulga cefo!
Lia voco trairis la malgrandan ejon, kvazaü kvieta rivero, kaj kondukis kun si la atenton de la aüskultantoj tien, kien al gi placis iri.
„Sed la kampongo ... Ruki... la kamponganoj... Kion ili diros post via reveno? Cu ili ne demandos: Kion vi kunportis de tiu lando, kie la oro estas malkara? Kion vi respondos, mia filo? Cu vi povos respondi: Mi estis nur kulio... ec ne viccefo mi estis ... Mi penadis en la haladza akvo de marcoj, mi laboregadis en la malseka ombro de praarbaro. Mi kurbigis mian korpon por fosi la senkreskajan ardevarmegan grundon. Mi estis en malliberejo. Kaj jen mi revenis, pli malrica ol ce mia foriro. Mi revenis duonnuda, car mi ec ne havas badjon... Kiam slamatan estas festata, mi ne povas vesti min laü la adat, car mi havas nenion krom kalsono. Ec junan virinon mi ne kunirigis, car mi ne havis tie virinon, neniun virinon krom delogita edzino de iu alia, fiulino, ciesulino.
Cu oni ne ridos vin, mia filo? Cu oni ne mokos kaj krios:
„Jen Ruki, kiu revenis nuda de tie, kie la oro estas malkara!"
Cu via Neneh ne klinos la kapon teren pro honto, ke sia nepo estis tiom malsaga? Kaj vi? Cu vi ne aüdos anstataü la plaüdado de la rivero kaj la murmurado de la prego ilian mokridadon?"
Ruki jam klinis la kapon. Senmove li sidis ce la malplena taso, kun estingiganta cigaredo en la mano; kontraü li la atendanta silenta figuro de la cefestro, kiu tiel patre parolis al li.
,,Saja .., Pa..
Kulio.
10



Ankaü la aliaj klinis la kapojn. Cio ci validis ankaü por ili.
„Kontraktu ankoraüfoje", diris la cefestro. „Dek ok monatojn daüros la dua kontrakto... Tio ja ne estas longa. Vi ne plu estas nova kulio... Vi ne plu estos batata, £ar vi ja jam scias la laboron, la kutimon ... Eble vi akiros kunulinon ... Eble vi farigos cefo ... Kaj vi povos spari... foriri rica ... aceti bubalon kaj savahon. Kun oro vi foriros... Rekontraktu..
„Saja, Pa".
„Se vi rekontraktos, vi ricevos antaüpagon ... Dudek guldenojn..."
La kulioj levis la kapojn. Dudek guldenoj estas muite da mono...
„Mi rekontraktos, Pa... Mi iros post dek ok monatoj..."
Tiel Ruki duafoje kontraktis. Ankaü la aliaj. La cefestro ricevis pro tio premion, sed tion Ruki ankoraü ne sciis.
Dek ok monatoj sajnis nelonga tempo. Li ricevis dudek guldenojn. Du vesperojn li monludis kaj perdis ciom. Badjon li ne acetis, nek kaptukon. Lia dormobenko estis sen mato, sen kuseno. Cio restis tia, kia antaüe.
La dek ok monatoj pasis kaj Ruki rekontraktis. Li jam sciis: malrica oni ne povas foriri... Ree li ricevis dudek guldenojn. Sed li ne monludis. Li iris al malaja kampongo por aceti badjon kaj kaptukon, car post tiu kontrakto li volis foriri. En cina budo li vidis horlogon, belan horlogon, kiu kvarfoje en ciu horo aüdigis melodieton. Gi forgesigis al li, kion li volis aceti, kaj li acetis gin. Ci kostis dudek guldenojn.
Kontenta kaj felica li portis gin al sia ejo. Li ne sciis, kiun horon gi indikas, car li neniam lernis tion. Li aüs-



kultis nur la melodieton kaj la regulan tiktakadon kaj li guis, strecante la risorton. Li plezure ludis per gi kiel infano per nova ludilo kaj li ne pripensis, ke pro gi li vendis sin korpe kaj anime. Ankaü liaj kamaradoj admiris la horlogon. Du monatojn gi tiktakis en la fraüla logejo; poste gi difektigis. Ruki iam lasis gin fali. La vitro rompigis. Tia gi pendis sur la polva muro, senvoca, senanima, silenta. Neniam plu li rigardis gin. Gia interno rustis pro la nokta malseko penetrinta tra la fendoj de la tabulaj vandoj. En iu tago Ruki gin vendis al cino por unu guldeno, kiun li perdis per monludo. Okazis tiun tagon hari besar.
Tiel pasis la vivo de Ruki. La tempo kreskis, la kaücukarboj kreskis. Ilia ombro jam kovris la sarkitan teron, sur kiu jam longe ne plu kreskis mimozo. Fabriko estis konstruita, en kiu la kaücuko farigis brunaj striegoj. Gi estigis du novajojn en la puraj kvietaj konstante samaj tagoj: la haladzon de la kaücuko kaj la bruadon de la masinoj. La regula frapa masinbruego farigis la korbato de la novkultura lando. Kiam gi cesis, la kulioj levis la kapojn kaj demandis:
„Kio okazis? La fabriko ne funkcias".
Da novaj kulioj venis nemulte, nur sufice por anstataüi foririntojn; la laboro ne plu grandigis. Gi estis ciam la sama, komencigis ce la fino, finigis ce la komenco. Ciun tagon la kulioj gin faris: elfluigi la kaücukon, sarki la teron, elfluigi, sarki.
Ili kutimigis al la devigo de la tontong. Ili pliagigis ce tio kaj farigis kvazaü dresitaj bestoj, ne plu povantaj vivi en libereco.
La nura sangigo estis la sinjoroj. Ili venis de aliaj kulturejoj kaj iris al aliaj. Kiam ilia ventro dikigis, ili



eble farigis T uan besar aü iris returne al Nederlando. Sed ili ne plu parolis tiel krude, kiel antaüe, ili batis ne tiom ofte. Cio farigis fine oportuna kago, kies eliron neniu plu sercis.
En ciuj ci jaroj Javo malklarigis, malproksimigis. Neneh certe jam mortis, pensis Ruki, kaj la bubalo certe jam estas bucita ...
Ruki jam dum jaroj estis elfluigisto. En ciu tago li trancis la samajn arbojn. Li kolektis la gumon kaj portis gin al la barako. Lia mano ne plu sciis fari alian laboron; facile li iris inter la arbovicoj, preter la fostetoj kun porcelanaj tasoj. Ciun tagon ree, kaj tiun laboron, li trovis bona. Li tiom spertigis pri tio, ke li ne povis erari kaj li do ne plu estis insultata. Li ne sciis, kial li faras tiun laboron. Li ne sciis, kio farigos el la brunaj kaücukajoj, post kiam ili estis pakitaj en kestojn kaj forsenditaj per la vagonaro. Li ne provis kompreni, kial cio ci estas tia. Li ne miris pri la grandioza reguleco de la masinoj. Por li la fabriko kun la stala bruegado superanta la efiojn de la praarbaro estis io ordinara. Por li la evoluo de la pratempo al la moderna tefiniko estis unu paso. El sia pratempa revo li vekigis en la blankula, civiliza dudeka jarcento. Ciujn jarcentojn inter tio, ciom da penega kaj grandega lukto de la homa intelekto, li preteriris. Kaj pro tio li tute ne miris aü kortusigis, ke la grandegajn maljunajn arbojn anstataüis grandaj muroj kaj kamentuboj de la fabriko.
Tio estis la laboro de la blankuloj, kiun li ne penis kompreni. Kiel ekzistas la suno kaj la luno, ekzistas ankaü la fabriko, la kestoj kun kaücuko, la vagonaro, la telefonfostoj, la aütomobiloj. Per tiuj aütomobiloj: Ford-sargaütoj, aliformitaj de cinoj, li kelkfoje iris al la urbeto.



Kvaronguldenon tio kostis. Tie estis foirejo kaj kinejo, en kiu li iafoje estis. Belega li trovis tion. Pro mirego lia buso estis malfermita la tutan vesperon.
Kunulinon li ankoraü ne havis, nek amikojn. Kromoredjo estis en grupo tria; li vidis lin preskaü neniam. Ankaü Karminah estis for. Li ne sciis kien. Li solule vivis, sen parencoj, sen familio kaj li pliagigis. Li kutimigis al la soleco. Lia korpo plifortigis kaj persistemigis pro la laboro. Li havis lipharojn. Inter la pli junaj estis jam kelkaj, kiuj nomis lin: Pa. Krom mato li posedis ankoraü nenion. Li restis sulda al la „liberulinoj", kaj per la resto de sia salajro li monludis. Tia estas la vivo, pensis Ruki. La fato ... Nasip ,..



•r j<<.fdh
ii
En la kvieta, malluma vespero milde pluvis murmurete inter la pli laütaj sonoj de la logejaro.
Antaü sia ejo, profunde kliniginta al la lumcirklo de la lampo, Ruki akrigis sian trancilon. Apud li la galerio estis malluma, sed li sciis, ke Sentono fumante sidas sur la malplena renversita kesto. El la malklara ombrajo en la mallumo ciam eklumis fajra punkto: la cigaredo sucita de Sentono.
„Cu vi ne akrigos vian trancilon, Sentono?"
„Mi ne plu faros tion, amiko. Mia kontrakto finigis. Mi deziras iri hejmen. Jam pli ol dudek jarojn mi estas ci tie; mi maljunigis; mi iros returne al Javo".
„Kial iri al Javo, Sentono? Eble estas pli bone resti ci tie. Vi havas ejon, mangon ... Eble en Javo estas pli malfacile trovi mangon".
Sentono fumis. Lia peza pensado kvazaü pendis en la pluvogutado. La cigaredo restis en lia mano, kun la fajro turnita al la manplato. Tiel lia mano farigis pelveto, lumanta el interne per obtuza brilo, kiu iom post iom estingigis.
„Mi ciam pensas pri mia vilago", li diris, kaj lia voco tonis reve, kvazaü gi kune rememoris. Li forjetis la cigaredpecon.
„Mi ciam pensadas pri miaj gepatroj, gefratoj. Mi forlasis savahon, domon. Tion mi rememoradas. Mi ne plu
-



povas labori; mia mano estas necerta, kiam mi tranêas en arbon. Kelkfoje mi forgesas kelkajn. Mia koro ekvagis. Mi devas iri hejmen".
Ruki singarde palpis per sia dikfingro la trancilon. Super la lampo li bruligis cigaredon. Li apogis sin al la vando.
„Cu vi revenos ci tien?"
„Eble ...," pripensis Sentono ... „antaüe oni ja ne scias, kio okazos ... Se estas mia fato reveni, mi revenos".
Ruki ne respondis. Ankaü li pensis pri Javo. Li imagis Sentono-n en Javo. Li vidis lin sur la herbejo, sub la suna cielo, ce la piedo de la vulkano. Li vidis lin iri sur la mallarga funela vojo, transiri la kampongplacon. Li vidis lin en la dometo de Neneh. Alia li ne povis imagi la revenon de Sentono. Li pensis pri la rivero, pri la banado.
„Kaj via kunulino?" li subite demandis ... „Virio ... Sia kontrakto ankoraü ne finigis, cu? Mi venis samtempe kun si kaj mia kontrakto finigos post duonjaro".
„Ankaü sia ... Si restos ci tie".
Longa silento. Poste Ruki demandis:
„Cu mi povas akiri vian kunulinon? Se vi revenos, mi redonos sin; se ne, si restu ce mi".
„Bone", diris Sentono,... „se la sinjoro volas doni sin al vi..
Tute ne interesis lin, kiu ekhavos lian kunulinon. Lia koro ne plu estis tie. Lia pensado estis nur rememoro. Li ne plu akrigis sian trancilon, car morgaü iu alia plenumos lian taskon. Morgaü li surmetos sian novan sarongon, faldos sian novan kaptukon. Virio sparis por li ducent guldenojn kaj tri orajn monerojn. Tion kun siaj mato kaj kuseno li kim portos. Cion alian: kelkajn kuirilojn, ko-



kinon kun sep idoj, la lampon, la kunulinon, li postlasos. Kaj tiel li rompos la kontraktulecon. Kiu post li havos la virinon, tio ne tusis lin.
La sekvintan tagon Ruki kaüris antaü la domo de la asististo.
„Kion vi deziras, Ruki?"
Ruki tusetis kaj diris longan enkondukon.
„Tabeh, Tuan. Mi petas pardonon de la sinjoro. Mi jam multajn jarojn havas kontrakton kaj mi ankoraü ne havas kunulinon. Mi jam maljunigis kaj tamen mi ne havas kunulinon. Neniu kuiras por mi, neniu lavas por mi. Mi salutas la sinjoron kaj petas pardonon. Sentono jam nun foriras terurne al Javo kaj lia kunulino Virio restos ci tie. Mi petas de la sinjoro, se tio placas al la sinjoro, ke mi ricevu la kunulinon de Sentono".
Humila li atendis la respondon.
„Cu vi jam priparolis la aferon kun la cefestro?"
„Mi jam priparolis tion kun mia cefo kaj mia cefo priparolis tion kun la cefestro kaj la cefestro konsentas, se la sinjoro volas permesi..."
„Se estas tiel, mi permesas, Ruki. Vi jam longan tempon estas ci tie, vi havas rajton pri tio. Vi povas translogigi en la ejon de Sentono".
„Saja, Tuan ... Trima kasi, Tuan... Tabeh, T uan".
„Tabeh".
Irante duonklinita antaü la domo, Ruki forsteliris. Sur la vojo li rektigis sin. Tio decas laü la adat.
Li tuj iris al la logejaro, rulis sian maton kaj metis gin sur la dormobenkon de Sentono. Virio kuiris. Si levis la kapon.



„Cu vi nun logas ci tie?"
„Jes ..diris Ruki. „La Tuan permesis, ke mi logu ci tie".
Per tio la afero finigis.
Virio donis al li vespermangon, kiel si donis gin la antaüajn vesperojn al Sentono. Sidante kun krucitaj kruroj sur la dormobenko, li mangis. Apud li staris la lampo. Sur la vandoj sovigis la ombro de Virio, kiu metis la mangilaron sur tabulon. Si kovris per korbo la kokinon kun la idoj. Poste si kombis siajn harojn, demetis sian badjon kaj ligis la sarongon gis sub la akzeloj.
Kontenta Ruki ruktis. Unuafoje li estis sata. Li observis la cambreton. Tio nun estas lia posedajo. Ankaü la kuiriloj, la tri blankaj teleroj, la blua emajla taso, ankaü la kokino kaj ankaü la virino. Si kusigis sin apud li sur la dormobenkon ce la muro. Si ne estis bela, si estis maljuna. Paidi, sia filo, jam estis viro, kontraktkulio... Siaj mamoj estis malrigidaj kaj sulkaj, sia kolo malgrasa kaj senkarna. Si havis nur malmultajn harojn kaj antaüe en la buso mankis al si dento. Si estis malbela kaj nedeziriga.
Sed en Ruki la deziro jam estingigis. En lia kvietiginta animo ne deziregis la sango. Li deziris nur satigi la korpon per ripozo kaj mango.
Li maljunigis.
Ne senkaüze oni ja nomis lin: Pa Ruki.



III
Okazis foiro, Virio kaj Ruki iris al la urbo por aceti bezonajojn. Per sargaütomobilo ili iris al la centro de la urbeto kaj de tie ili marsis al la foirejo.
Virio iris post Ruki; tio estas deca. Ruki portis novajn badjon kaj kaptukon. Li rekontraktis kaj Virio acetis per la mono vestojn por li kaj per la resto du orajn monerojn, kiujn si portis kiel pinglojn sur sia badjo. Eta kaj sulkplena si estis en siaj strikta nigra badjo, glata sarongo kaj verdsilka slendang sur siaj senkarnaj sultroj. Humila si iris post Ruki, kvankam estis si, kiu arangis cion en la vivo de Ruki.
„Ni devas spari", si diris, acetante la du monerojn. La unua oro apartenanta al Ruki. Li lasis sin prizorgi tion. Si ja estas bona kaj ruza virino, li sciis. Sed li iris antaü §i kaj parolis al si, ne turnante sian kapon.
„Ni acetu ankaü iom da nangka. Tion mi ne plu mangis, de kiam mi venis en Delion".
„Bone, ni acetu nangka, sed ne nur por vi, ankaü por vendi hodiaü vespere en la logejaro. Per tio ni profitos iom".
Sed Ruki restis ce propra pensado.
„Ce la rando de mia kampongo kreskis granda nangkaarbo", li rakontis.... „neniu gin plantis. Gi elkreskis el malpurajaro ... per si mem".
Virio ne respondis. Si kalkulis, kiom da profito havigos



al §i tuta frukto. Por kio §i sciu, ke ankaü en lia kampongo kreskis artokarpo? §i ja ne konis tiun kampongon. §i venis el alia regiono, en mez-Javo, kaj pri tio Ruki neniora sciis. Tial si neniam parolis pri la antaüa vivado. Pro kio? Cu pro sia edzo? Tiu eble jam antaülonge mortis, eble edzinigis al si alian virinon; certe li jam forgesis sin kaj Paidi-n. Paidi estas jam plenagulo kaj ne konas sian veran patron.
„Estas nun konvena tempo por nangka", ree diris Ruki, „vidu, cie gi estas acetebla".
Li montris al budo ce la vojorando apud la enirejo de malgranda gardeno, en kiu interkreskis ciaj floroj kaj plantoj. Mallarga vojeto kondukis al malgranda beleta ligna domo. Blankaj kurtenoj pendis antaü la pordo de la antaügalerio kaj sur la vandoj kelkaj bildoj en antikvaj palaj oritaj kadroj. Staris tie hokaro, sur kiu pendis senkolora felta vira capelo.
„Ni ne acetu tie", malkonsentis Virio, „gi estas tie tro multekosta. Mi volas aceti tutan frukton en la foiro. Hejme ni gin distrancos, tio estas muite pli malkara".
Sed tiun fojon Ruki estis obstina.
„Vi acetu tutan en la foiro, sed mi nun volas havi kelkajn pecojn. Ci tiu estas tiel bele flava kaj mia koro doloras pro sopiro ree gustumi gin".
Samtempe li haltis antaü la budo, en kiu sidis virino, faranta saketojn el bananfolioj, en kiujn si metis grandajn flavajn pecojn da nangka. Iafoje si forpelis muson per ventumilo el palmfolioj. Sur siaj manoj brilis kelkaj oraj ringoj kaj ankaü sur sia badjo estis oro.
„Cu vi deziras nangka?" si demandis laborante.
„Jes", diris Ruki, „kiom kostas la saketoj?"
„Po kvin cendoj".



Virio sekrete pusis Ruki-n, kio signifis, ke la prezo estas tro alta. Sed Ruki ignoris tion. Li elektis du saketojn kaj sercis monon el sia tabakujo.
„De kie vi venas?" demandis la virino, donante la saketojn al Ruki.
„De malproksime", diris Ruki, „de Bukit Radjah. Ni iras al la foiro ... Sed mi satas mangi nangka nun. Mi jam longe ne mangis gin".
„Bukit Radjah", cerbumis la virino, „antaüe ankaü mi estis tie. Longe antaüe... Kiam mi estis mastrumistino..
Ruki unuafoje rigardis sin. Si estis maljuna, dika, sed belaj trajtoj estis ankoraü sur sia vizago.
„Kiam mi antaüe vidis tiun vizagon?", li pensis.
„Cu mastrumistino?... En Bukit Radjah?"
„Jes ... Ce Tuan Donk ... Komence mi estis kulio, sed ne longan tempon. La sinjoro venigis min el la logejaro.
Virio subite levis la kapon kaj fikse observis per siaj akraj okuloj la virinon.
„Eh!... Karminah!"
Si metis la slendang antaü la buson kaj ridetis.
Karminah mire rigardis.
„Jes, vere, mi estas Karminah".
„Karminah!" mire ripetis Ruki,... Aha! ... Karminah! Mi ne rekonis vin ... Mi estas Ruki".
Si interfrapis la manojn.
„Ruki... Ts ... ts... Per la sama sipo ni venis de Javo ... Ts ... Kaj nun mi ec ne rekonis vin ... Vi havas lipharojn".
Karminah ridis. Si ridis iom tro laüte. Si ja longe estis mastrumistino. Si portis ankoraü blankan badjon kun



puntajo ... Apenaü si rigardis al Virio; si parolis nur al Ruki.
„Mi dikigis ..." si diris, „mi ja naskis du infanojn, filinojn.
„Cu vi havas infanojn?" demandis Ruki.
„Jes ... Sed ili estas en Nederlando. Tuan Donk kunirigis ilin. Komence li ne volis havi infanojn. Se vi gravedigos, li ciam diris, mi sendos vin returne al la logejaro kaj vi povos tjankol-i. Mi ne volas havi brunhaütajn infanojn ... Tial li forsendis ankaü sian unuan mastrumistinon .., car si estis naskonta".
Karminah ridetis, alilokis kelkajn saketojn,
„Sed kion oni povas fari kontraü tio... se Alah donas infanon? Tuan tre kolerigis... Sed kiam ce la naskigo la infano montrigis bela knabino kun bele flaveta haüto kaj sama vizago kia de Tuan, li tamen ne estis tiom koléra. Li tre bone traktis min... Post du jaroj, — Tuan jam estis translokita al Tanah Bukit, — naskigis la dua ... ankaü knabino, kaj kiam li iris returne al Blankulio, ili jam estis grandaj. La pli aga estis, mi kredas, jam okjara. Li deziris kunirigi ilin. Tie estas pli bone por ili. Multaj lernejoj estas tie. Ili povas lerni, ili eble klerigos, eble edzinigos al blankuloj".
Si momenton silentis, ludante per la ventumilo. Foren iris sia pensado sub la glata senesprima vizago. Sed si ridetis kaj kviete diris:
„Se ili restus ce mi, ili ja farigus nur kamponginfanoj... Cu vi ne eksidos por fumi cigaredon?"
Si montris al la malgranda ligna benko flanke de la budo. Ruki eksidis kun unu kruro sub si kaj komencis fumi cigaredon. Virio restis staranta iom aparte, iom singene, iom nevole.



„Do vi donis viajn infanojn al la Tuan?"
„Mi subskribis leteron. Li promesis al mi dometon, se mi faros tion ... Eble tio estas pli bona ..
Si montris malantaü sin.
„Jen la domo, kiun mi akiris. En gi estas ankoraü kelkaj ajoj liaj... lia capelo ... Mi estis ankoraü kelkajn jarojn mastrumistino ce alia Tuan, sed tiu estis ciam ebria. Tuan Donk estis bonulo. Mi havas portreton de li kun ambaü infanoj. Ili nun estas muite pli grandaj, eble ili tute ne plu similas la portreton ... Ili certe jam estas tute aliaj, kiaj mi ilin rememoras".
„Cu vi logas tute sola, Karminah?"
„Ho, ne! Kian imagon!"
Karminah ree ridis.
„Mi edzinigis. Mia edzo estas tajloro. Li faras badjojn kaj pantalonojn, ec iafoje porinfanajn vestojn ... Cu si estas via kunulino?"
Tio estis la unua parolo nerekte al Virio.
„Jes", diris Ruki, „si estas mia kunulino ... Virio ... Vi ja konas sin; ankaü si estis sur la sama sipo".
Karminah ree interfrapis siajn manojn.
„Jes, Virio!... Sed si ja havas infanon, cu?"
„Li jam estas viro", diris Virio kviete kaj digne. „Kulio li jam estas, elfluigisto".
Karminah balancis la kapon. Cu jam tiom da tempo pasis post ilia veno?
„Cu vi iam iros returne al Javo, Ruki?"
„Eble mi iam iros returne. Kiam mi havos monon, mi foriros. Kaj vi, Karminah?"
„Mi?" si demandis. Si kraketigis siajn fingrartikojn malrapide, po unu. Poste kun iom da rideto kaj iom levante la sultrojn, si diris:



„Mi restos ... Miaj infanoj estas en Nederlando ... Mia edzo ci tie ... Mi havas domon ... Mia vivo jam konvenas ci tie..., cu? Pro kio mi iru al Javo? Miaj gepatroj certe jam mortis kaj mi ne plu estas juna... Alah faris cion tia".
Ruki kapjesis.
„Mi ofte pensas pri la barako en Javo. Cu vi ankoraü rememoras, Karminah?"
„Ke mi tiom ploris..." si diris, „... kaj ke vi donis al mi frandajon... kaj poste sur la sipo, kiam tiu maristo volis bati vin ..."
„Kaj ni tiom longe promenis al la kulturejo... Via piedo sangis pro interpusigo kun stono... Poste en la kulturejo oni donis vin al Parman".
„Jes", si ridetis, ,,... kaj la cefestro batis vin".
Ruki forjetis sian cigaredon, iom suprentiris sian sarongon kaj ree nodligis gin.
„Cio ci estis antaü longa tempo ... Nun ni estas maljunaj... Kiam mi ree iros al la foiro, mi ankoraü vi^itos vin, Karminah. Ni ja venis per la sama sipo, cu?"
„Ni estas ankoraü nun „samsipanoj" ... Felicon al vi!"
Karminah jam prenis bananfolion, faris el la longaj strioj saketojn. §ia vizago ne montris kortusitecon. Sed kiam Ruki salutis, si donacis al li saketon kun fruktoj.
„Akceptu tion ..." si diris, „... Vi ja donis iam al mi frandajon, kiam mi ploris."
„Mi dankas vin ... Felicon al vi, Karminah ..
Ili iris. Antaüe Ruki kaj post li iris Virio, kiu apenaü salutis. Si sentis sin fremda kaj malintima dum la tuta parolado. Karminah portis ankoraü tian mastrumistinan



badjon kun puntajo. Si ja nun estas dece edziniginta virino.
„Karminah vere dikigis", diris Ruki... „kaj antaüe, cu vi rememoras, kiam si venis de Javo ... si estis gracila, kia infano..."
„§i dikigis", diris Virio, „Ciuj mastrumistinoj dikigas pro la mallaborado kaj mangado de porkajo."
Malestime si kracis largan sputon da siriho malantaü la dorsodeRuki. Linevidis tion. Li mangis nangka kaj pensis, ke ci tiu estas preskaü tiom dolca, kiom tiu el la kampongo en Javo.



IV
Sentono ne revenis. Virio do restis ce Ruki. Si ne plu kontraktis. Si farigis „liberulino". Muite si instruis al li. Li lernis, kiel rilati kun la cefoj, lernis kiel akiri facilan okupon. Li farigis logejarservisto. La tutan tagon li balais la placon, dispelis nubojn da polvo kirligantajn cirkaü li, sovelis la malpurajojn kaj forjetajojn kaj bruligis tion en la por tio konstruitaj fornoj. Kial li devas fari tion, li ne sciis. Oni ordonis tion al li. Li faris ludilojn por infanoj. Li carpentis budeton por Virio, kiu en salajraj vesperoj kaj en hari besar vendis frandajojn kaj siropon. Li ne plu monludis. De tio Virio dekutimigis lin. Si estis diligenta kaj sparema. Si kuiris ne nur por Ruki, sed ankaü por la novaj kulioj kaj la fraüloj. Tiuj pagis al si, kiel antaüe Ruki pagis al la „liberulinoj". Si vartis la kokinon kaj giajn idojn, kaj la junajn virkokojn si vendis al cina marcandisto. Kiel si iam penegis kaj sparis por Sentono, si poste faris por Ruki kaj tial Ruki ricigis.
Li igis maljuna. Li mem ne plu precize sciis, kiom maljuna. Eble jam kvindekjara, li opiniis. Ankaü la sinjoroj nomis lin: Pa Ruki, kaj traktis lin afable, kiel decas trakti pliagulon.
Vespere, kiam lumis la luno, la junaj novaj kulioj, sidante cirkaü li, aüskultis liajn rakontojn pri la antaüa tempo, kiam ankoraü ne estis aütomobiloj, nek inspektistoj, al kiuj oni povas plendi, kiam oni estas batita.
Kulio.
ii



Li rakontis al ili pri la kulturebligado, pri la forhakado de la arbaro, pri la cinoj, kiuj tiutempe laboris en la kulturejo kaj kiel ili delogis la virinojn, car ili mem ne havis virinojn en la kongsi. Li rakontis pri sia fugo pro sopiro al Javo, kaj kiel li atestis kontraü Nur, kiu mortigis cinon. Car tio okazis antaü longa tempo, Ruki kredis poste, ke Nur vere faris tion kaj ke pro tio li estis punata per dek kvin jaroj da punlaboro.
Pri Saima li ne parolis.
Li ankoraü rememoris sian mortigon, dum la dukun masagis la idon el sia ventro. Si ne kriegis. Tion mahometaninoj ne faras. Tio estas malhonorego ... Sed preterirante sian ejon oni povis aüdi sian obtuzan ve-gemadon. Tuj antaü la nasko si silentigis. Kiam la kuracisto venis, si jam estis morta kaj la infano estis morta knabo kun flavbruna haüto. Li havis, diris la dukon, oblikvajn okulojn. Ido de la kongsi. Kune kun Saima gi estis enterigita en la kulitombejo malantaü la hospitalo. Sed paroli pri tio estas virine. Viroj prisilentas ion tian. Tial li ne rakontis.
Li parolis ankaü pri Mandur Amat, kiu estis tiom severa, kaj jam antaü longa tempo iris al Javo; pri la Tuan besar, kiu ciam sakris kaj furiozis; pri la asististoj, kiuj tuj bategis iun, se tiu iom eraris.
Nun cio estas tute alia kaj pli bona.
„La laborajo farigis," diris Ruki kaj tio signifis: „Por la blankuloj tio estis la plej grava afero kaj tio estis fakte la kaüzo de cio ci..."
Ankaü la novuloj cirkaü li rakontis. Ili rakontis, ke ankaü la vivo en Javo aliigis.
La okuloj de Ruki fikse rigardis antaü sin. Ili ne plu estis tiom malhelaj; grisa ringo estis cirkaü la pupiloj, la



unua antaüsigno de proksimiganta maljuneco. Tarnen ili vidis klare antaü si la neniam malklarigantan bildon: la ebenajon, la vulkanon, la kampongon, Neneh-n ... Ne, tiu bildo neniam malklarigis. Iafoje gi estis iom forsovita, sed poste gi lumis tiom pli helkolore en lia rememoro.
Li ne atentis, ke Neneh kompreneble jam mortis, ke la bubalo ne plu ekzistas. Li forgesis, ke pasis tridek jaroj, ke la kampongo eble ne plu estas tie, ke la tombejo tute forigis. Li forgesis, ke la iamaj infanoj pliagigis kiel li, ke devenis de ili nova generacio... Li vidis cion tia, kia li forlasis gin, ec pli klare ol li iam vidis tion reale, car li ne vidis per siaj okuloj, sed per sia animo, kiu liberigis de la korpo kaj vagis en la nokton por porti sur siaj blankaj manoj la dolcan rememoron pri la juneco. ..
El lia revo kreskis la herbejo. Malantaü gi staris la vulkano. Blua fone de la blua cielo. La formikaj montetoj, la tai-ajam kaj la malnova forlasita tombejo, labubaloj,kiuj kapleve mugis, kiam vesperigis. Jen la serpentuma vojeto, kvazaü falanta en la profundon, kie la rivero susure karesis la stonojn... En la blanka lunlumo staris la malfirmaj dometoj sur la malrektaj fostoj. La bambuo desegne etendis siajn svingigantajn brancojn al la cielo kaj la largaj sildaj bananfolioj tremis, kiam rompigis sur ili la lunradioj. Kaj Neneh dormis flanke de li. Sia ruga siriha busa murmuretis. Sia brusto estis osta kaj kava, kia la brusto de maljuna birdo.
Kaj ankoraüfoje vekigis en Ruki la preskaü stoniginta sopiro. Kvazaü trombo pintiginta de subita ventego, gi levigis el lia koro. Bluega idealrevo, kiu kreskis el lia ebena vivo kaj levigis je gisalte atinganta konuso de dezirego ... Sopiro ...
Pro tiu sopiro li ekkaüris, kiam finigis lia kontrakto.



„Mi volas iri hejmen, Tuan... Mi jam estas maljuna. Preskaü tridek jarojn mi estas ci tie kaj nun mi ne plu volas rekontrakti. Mi havas monon, Tuan, kaj mi pensas pri mia kampongo. Virio, mia kunulino kuniros..."
La asististo observis la kvietan vizagon de Ruki: maljuna kulio, konsumita de la laboro.
„Bone, Ruki. Venu postmorgaü, post hari besar. Tiam mi donos al vi bileton por la kontoro".
„Saja, Tuan. Trima kasi, Tuan".
Ruki forsteliris.
„Postmorgaü", li diris al Virio, „tiam ni iros".
Virio kirlis en granda nigra poto.
„Postmorgaü", si ripetis nur.
Sed kiam si finis la kuiradon, si komencis purigi kaj briligi cion. Si kaptis la kokojn kaj ligis iliajn krurojn.
„Kion vi faras?" demandis Ruki.
„Mi forvendos cion", si respondis, „ni ja ne povos kunporti la mangilaron kaj la kokojn".
Post unu horo si revenis kaj kunportis dek du guldenojn. De malantaü nefiksita tabulo si prenis ladan ujon, kiun si malfermis. Mono ...
Ruki sidis ce si sur la dormobenko. Dismetante la monon laüspece, ili nombris.
„Ducent tridek kvin guldenoj", diris Ruki.
Palpe liaj fingroj tusis la blankajn stapletojn kaj la orajn monerojn de Virio; treme li frotglatigis la monbiletojn.
„Ni estas ricaj, Virio. Ni povas aceti bubalon kaj domon".
„Kaj savahon", diris Virio.
Ruki ne respondis. Li pensis pri akvo fluanta en



plaüdaj riveretoj de la montoj al rizejoj. Li pensis pri maturiganta padio.
Estis salajra vespero. Muzikis la gamelan. Obtuze zumis la metalaj sonoj super la placo. Multaj vocoj kaj pasoj preteriris ilian pordon. Sed ili ne aüskultis tion. Ui kune sidis sur la dormobenko, rigardante la monon inter si. Virio etendis la manon.
„Kion vi volas fari?" demandis Ruki.
„Formeti gin", si diris. Si metis la monon en la skatolon, faldis la monbiletojn sur la monerojn kaj metis tion malantaü la tabulon.
,,Ajo, ekdormu", si diris.
Si malligis siajn harojn. La plimulto estis falsa, propraj defalintaj haroj, kiujn si zorge konservis kaj el kiuj si faris longan tufon. Si pendigis gin sur najlon en la muro kaj komencis kombi. Tio daüris longe. Ruki ne rigardis al si. Li pensis pri la morgaüo.
,,Ajo, ekdormu", ree diris Virio. Si rampis malantaü lin kaj etendis sin oscedante. Ankaü Ruki ekkusis kun la manoj sub la kapo. Liaj okuloj fikse rigardis la krepuskon. Cirkaü la lampo tremis eta lumcirklo. Lacerto steliris tien kaj morde kaptis moskiton. Rato rodis truon ie en angulo de la cambreto. Ruki aüskultis tion. Li aüskultis la sonojn de ekstere: Ridojn, kriojn, parolojn, la gamelan, monotonan kantan vocon de iu laüte preganta viro.
Virio dormis, ronkante, kun large malfermita buso.
Li ne povis dormi. Salajra vespero. La liberulinoj estis en siaj budoj kun frandajoj. Multaj homoj preteriris, parolante, ridante ... Kelkaj vestitaj per plej bonaj vestoj.
„Unu fojon ankaü mi volas tiel iri tien." pensis Ruki. Multego da jaroj li nur laboris. Dejore en la kaü-



.
cukarbaro kaj sur la logejarplaco, kaj en la liberaj horoj por Virio. Lignon li hakis, akvon li portis, li raspis kokosojn, faris ilojn el kokosseloj kaj ladaj skatoloj... Unu fojon li volis esti libera... Postmorgaü li foriros ... Estis nun la lasta salajra vespero ...
Senbrue li ekstaris. Li vestis sin per siaj novaj sarongo kaj badjo. Li faldis sian novan kaptukon. Malrapide li faris tion, kvazaü vestante sin por ia festo. Poste li sercis en la poso de sia malnova jako kelkajn malgrandajn argentajn monerojn. Li volis aceti iom da dolcajo.
Li iris sur la placo inter la multaj homoj irantaj tie.
Cu la placo estas tia, kia gi estis antaüe dum tiaj vesperoj? Gi sajnis al li alia, fremda, nova ... Li promenis preter la montraj matoj de la malajoj, preter la fumaj rugecaj lampetoj, preter la budoj de la liberulinoj. Li acetis fruktojn kaj frandajon kaj siropon. La siropo pensigis lin pri la bataviano, kiu logis lin el la kampongo. Kion dirus Sidin kaj Karimun, se li montrus al ili sian monon?... Se li irus al la foiro kaj revenus kun kroma bubalo? ... Kaj Neneh? ... Promenante, li revis la revon, kiu ciam vualis lian tutan pensadon.
Li haltis ce la ludbarako kaj li aüdis la turbetojn fali sur la telerojn.
„Uah!... KlabangU"
Rido ... Ree la turnigo de la turbeto kaj la profunda atenda silento.
Starante, Ruki rigardis. Kiom ofte li sidis tie, antaüe? Post la kunigo kun Virio ne plu. Kun rideto li rigardis ilian ludadon: meti, gajni, perdi. Li rigardis la maldelikatan maton, la bestojn desegnitajn sur gin per nigra kaj ruga farbajoj. Lia rigardo fiksigis al tio.
La rano!...



Ruki klinis sin, kaj jetis cendon sur la ranon. La turbeton oni turnis. Gi spinis, spinis,... falis ... La kupulon oni levis ... La serpento!
„Ular!"
Ruki ree klinis sin, kaj metis cendon sur linikrucigon. Fikse li aüskultis la spinadon.
Li havis ce si ankoraü naü cendojn. Per tiu mono li volis ludi. Lastafoje ludi. Postmorgaü li foriros. Se li malgajnos, li iros por dormi.
Li malgajnis.
Momenton li restis rigardanta.
„Cu vi ne plu ludos, Pa Ruki?"
Li ne tuj respondis.
„Postmorgaü mi foriros", li diris. Neniu aüskultis lin. La turbeto kusis turniginta sur la telero. Ree la rano.
Malrapide Ruki iris al sia ejo. Li staris antaü la dormobenko. Virio dormis. Si ne aüdis lin enveni. La lampo fulgis. Li malgrandigis la flameton. Senkonscie li faris tion; gi ja fulgis ciun nokton tiel, ke estigis pro tio larga nigra strio sur la brunaj tabuloj. Li klinis sin super la loko, kie li sciis la monon. Li prenis guldenon kaj kelkajn dekcendajn monerojn el la skatolo kaj reiris al la ludejo. Komence li metis la malgrandajn monerojn, poste la guldenon. Li malgajnis. Ankoraüfoje li iris al la ejo. Sanceliga li staris kun la skatolo en la manoj. Eta ekpenso trairis lian cerbon, ke pli bone estos ekdormi... Sed li ja ne povis dormi... Tiom muite da vocoj aüdigis ... kaj la gamelan ... Li prenis du monerojn du-kaj-duonguldenajn kaj unu guldenon da malgrandaj moneroj. Li preskaü ne sciis, kiom li prenis. Rapide li formetis la skatolon. Li volis ludi sur alia mato ... Li ne plu metos sur la ranon. La rano ne estas bonsanca al li. Li elektos la



i r
skolopendron. Li gajnos al si tiom, kiom li perdis.
Silente li glitis inter la aliajn ludantojn. Ili aüskulte klinis sin al la telero kun la kupulo, sub kiu spinis la turbeto ilian faton.
Ruki ludis kvazaü reve kaj apenaü sin movis. Strecite rekta li sidis. Lia virago estis senesprima masko. Li ne aüdis la kriojn de la aliaj, nek ilian ridadon, nek ilian eksilenton. Li nur konsciis pri la turniganta turbeto, la nigraj kaj rugaj bestfiguroj kaj la moneroj kusantaj sur ili. Li sciis nur, ke li malgajnadas.
Cirkaü la mato formigis rondo da rigardantoj. Streciteco forte ligis ilin kune. Senparole ili rigardis kaj vidis, ke Ruki ludas pli kaj pli riske, pli kaj pli malgajne... Ankaü la skolopendro ne havigis al li bonsancon.
Kiam li metis sian lastan moneron, li momenton fikse rigardis antaü sin, poste li ekstaris, iris al sia ejo, prenis la monskatolon kaj reiris kun gi. Ree li eksidis antaü la mato. La aliaj sekrete rigardis al tiu multo da mono. Li ludis malsagule, frenezule. Ne vidante, kion li faras, li metis da mono tiom, kiom li senvide prenis el la skatolo kaj preskaü ciufoje li perdis gin. Iafoje li iom gajnis, sed la sekvinta malgajno kvazaü forglutis tiun profiton. Sen ia videbla tusiteco li ludis, kviete, sinrege, preskaü seninteresige, kun malrapidaj movigoj kaj mallevitaj palpebroj. Sed en tiu firma sinrego kreskis dangeriga fatalismo.
Li perdis ciom kaj cion. La monon, la orajn monerojn, siajn vestojn. Kun nuda torso, portante nur sian kalsonon, li iris al sia cambreto. Li pasis kviete, malrapide ... iom kurbigita, kia li lastatempe iradis. Malgrasa, elcerpita, maljuna kulio. Silenta silueto en la nokta mallumo, en kiu jam ekbrilis la unua grizo de la tagigo.
Pro lia enveno Virio vekigis. Si salte levigis, timigite



pro la figuro ce la dormobenko.
„Lah-illah-Allah! ... Kiom vi timigis min ... Mi opiniis vin stelisto."
„Estas mi", diris Ruki. Li sercis sian tabakujon kaj rulfaris strodjon.
„De kie vi venis? Kial vi estas tiel senvesta?"
Ruki ne respondis. Si observis lin atente. Subita malfido estigis en si. Si rampis ekside, klinis sin al la tabulo, palpis al la skatolo.
„Kie estas la mono?!" si kriis, subite sciante, kie li estis kaj kion li faris. En lian vizagon si kriis:
„Vi monludis, cu ne?!... Vi monludis?!... Kaj vi malgajnis! Vi perdis ciom!"
„Mi malgajnis", diris Ruki. Li sidis sur la dormobenko, kun la kruroj krucitaj sub si.
„Alah!... Alahü" si lamentis ... „Alah!.. Alahü"
Per ambaü manoj si kaptis sian hararon, balancis sian korpon.
„Alah!... Alah!... Alah!... Alah!"
„Ne kriu tiom", diris Ruki... „Se la cefo aüdos tion, li kolerigos".
Vekriante, si sercis ankoraüfoje malantaü la tabulo, kaj ree, rimarkante la malplenan lokon, kie si ciam trovis la monujon, si furiozigis. Si pugnigis ambaü manojn kontraü li.
„Viroj!" si kriis... „Bestoj vi estas!... Taügaj por nenio! Nur por mangi kaj monludi! Ec ne gajni vi scias! Monludi kaj perdi! Cion, por kio mi laboris! Ciom, kiom mi sparis! Ciom, kiom mi gardis!... Per kio ni nun iros al Javo?!"
Ruki ne respondis. Lia vizago neniel montris, ke li aüdas sin.
Cu tiu demando trairis ankaü lian cerbon?



Li sidis kun klinita kapo kaj fumis. Liaj palpebroj estis mallevitaj. Lia vizago estis glata. Profunda, tre profunda kvieto estis sur li. Netusebla, nerompebla kvieto.
Virio subite rimarkis tion, kaj ankaü si silentigis kaj kvietigis. Si blovestingis la lampon kaj senparole komencis kombi siajn harojn. Malrapide siaj fingroj faris tion. Si rigardis al Ruki.
t,Ajo! Ekdormu!" si diris,... La tutan nokton vi ne dormis ...!"
Li sin tenis, kvazaü li ne aüdis sin, sed kiam si fermis la pordon post si, li etendis sin, forjetis la cigaredpecon, sovis unu manon sub la kapon kaj ekdormis.
Jus tagigis, kiam Ruki kaüris antaü la asististejo. Li tremetis. La vento estis malseka kaj li portis nur sian kalsonon. Kiam li aüdis bruon en la domo, li tusetis.
„Cu estas vi, Pa Ruki?"
„Saja, Tuan".
„Ho, jes, vi venis por via eksiga bileto, cu?"
„Tida, Tuan ... Mi volonte volas rekontrakti".
Mire la asististo rigardis sur la kaürantan figuron.
„Kial vi venis tiel senvesta, sen badjo, Ruki, cu vi ne plu scias la adat?"
Ruki klinis sian vizagon al la tero.
„Mi ne havas badjon, Tuan".
„Cu vi ne havas badjon? ... kaj vi havis ja ec diversajn, cu? Kie ili estas?"
„Mi ne plu havas ilin".
„Vi ja ne monludis, cu?"
„Saja .., Tuan ... Mi monludis".
„Kaj cu vi malgajnis? "
„Mi malgajnis, Tuan".



„Kaj via mono?"
„Mi perdis gin, Tuan. Mi ne plu havas ion ajn. Mi volonte volas rekontrakti, Mia kunulino devas aceti potojn, car si ne havas".
Momenton estis silente. Ruki opiniis, ke Tuan kolerigos, sed Tuan ne kolerigis. Li nur skuis la kapon. Strange, alie tonis lia voco.
„Do, nun vi ree devos labori, Ruki... Cu vi opinias, ke tiel vi iam ekhavos okazon iri returne al via kampongo?"
Ruki ne levis la kapon.
„Kaj poste, kiam vi mortigos ci tie ... kaj devos esti enterigata en ci tiu fremda lando?... Kion do, Ruki?"
Sajnis, ke Ruki momenton sanceligas pro la respondo. Tiam li levis la kapon, rigardis preter la asististo al io, kion eble nur li povis vidi. Kvieta lumo briletis en la maljunaj rezignaciaj okuloj, en kiuj jam estingigis ciuj deziroj. Kaj kun iom da sultrolevo li diris:
„Nasip... La fato de la homo... Se Alah gin donas tia ..."
Ree li subskribis la kontrakton, ne montrante seniluziigon, nek bedaüron, nek amarecon.
Ree por unu kaj duona jaroj...
Tio estis la dek-naüa fojo ....



KELKAJ VORTOJ DE LA LITERATURA KOMITATO.
Per la kontrolado de la romanserio, kies kvina volumo estas tiu ci libro, „Literatura Komitato" klopodas fari rekonstruan lingvan laboron. En pluraj libroj, originalaj kaj tradukitaj, aperis multege da gramatikaj eraroj kaj stilaj nekorektajoj, kaüzitaj ne nur de nesufica lingva kompetenteco de 1' aütoro aü tradukinto, sed ankaü de la fakto, ke neniu lingva institucio aü lingva kompetentulo prenis sur sin la taskon korekti la manuskriptojn antaü presigo. El la speciala karaktero de Esperanto kiel lingvo internacia kaj artefarita ja rezultas la eblo, ke pri diversaj elementoj de la lingvo oni rajtas havi diferencajn opiniojn. Per si mem tiu fakto ne malutilas al la lingvo, sed pro tio, ke la pli multajn esperantistojn, ec tre kompetentajn, ankoraü pli malpli influas iliaj nacilingvaj kutimoj, tiuj diferencaj opinioj kreigis ofte ne en la kadro de Esperanto, sed el nelogikajoj kaj neregulajoj de lingvoj naciaj. Pro tio evidentigis necese, ke verko, tradukita ec de lingvosperta esperantisto, estu kontrolata de diverslandaj kompetentuloj, por ke ciu gena, nelogika nacia influo malaperu el gi.
Tamen, la komitato ne pretendas, ke gia laboro estas nepre senriproca, jam pro tio, ke absoluta korekteco en Esperanto estas ideo relativa. Nia tasko ne estas ligi la personajn konceptojn de iu aütoro aü tradukinto. Iasence



ni ec satas tiajn personajn konceptojn, ec se ili kontraüas niajn proprajn, car manipulado de lingvo ne estas labora masina. Nur se iu formo estas kontraüregula aü mallogika, ni rekomendas sangon. Nian taskon ni plenumas kiom eble plej ekzakte, sed ankaü kiom eble plej liberale koncerne aliies opiniojn.
Laü tiu ci liberala koncepto ni kontrolis ankaü ci tiun tradukon. Pro la ci supre aludita relativeco de lingva korekteco en Esperanto ni ne aüdacas aserti, ke per nia kontrolado la traduko farigis nepre perfekta. Ni nur modeste esperas, ke per nia laboro ni havigis konvenan heipon al la tradukinto. Denove ni konstatis, — kaj tio estas nia plej grava sperto dum nia kontrola laboro — ke, malgraü la seriozeco kaj precizeco, kun kiuj kompetenta esperantisto tradukas, lingvaj mankoj kaj makuloj estas neeviteblaj. Tiu ci fakto nerefuteble pruvas, ke skrupule preciza kontrolo necesas por krei tradukon vere bonan.
Kun plezuro ni aldonas, ke pri ciuj formoj, pri kiuj ni komence ne samopiniis, ni fine povis akorde interkonsenti kun la tradukinto, kiu fakto certe muite kontribuis al la boneco de 1' traduko.
Ni mencias ankoraü, ke apartan malfacilon la tradukinto spertis en la malajaj vortoj, el kiuj li devis esperantigi nur tiujn, kiuj povas havi internacian signifon, lasanta la aliajn en ilia originala formo.
Sed por faciligi la legadon ni konsilis al la tradukinto, ke li aldonu en la fino de la libro liston de tiuj malajaj vortoj kun iliaj signifoj, kaj krome liston de la uzitaj neologismoj.
Literatura Komitato F.L.E.



KLARIGAJ NOTOJ DE LA TRADUKINTO.
La aütorino de la romano esprimis multajn ideojn per vortoj el la malaja lingvo, tiel klopodante por havigi al la leganto kiel eble plej gustan komprenon pri la medio, kiun la romano priskribas.
Mi ne esperantigis ilin, escepte tiujn malajajn vortojn, kiuj ankaü en aliaj lingvoj jam estas konataj.
Tiuj esperantigitaj malajaj vortoj estas:
badjo = cemiza vestajo, plejofte el striita katuno.
batiki = maniero por farbi kotonajojn.
kampongo = cirkaükradita vilageto.
kriso = ponardo kun onda klingo.
padio = rikoltota enspika rizo.
sado = durada veturilo tirata de homo.
sarongo = vestajo simila al jupo.
savaho = rizejo.
siriho = macajo el betlofolio, iom da betlo,
kalko kaj spicajoj.
strodjo = cigaredo en folistrio anstataü papero.
Por traduki laüeble plej logike kaj simple la ideojn de la aütorino, mi uzis jenajn neologismojn, netroveblajn en „Plena Vortaro":
akzelo = kava parto de la korpo inter la trunko
kaj la brako.



artokarpo — arbo kun melonsimilaj fruktoj, pezantaj proks. 10—12 kg. (artocarpus integrifolia).
asististo = ofica helpanto de administristo de kul-
turejo.
benjamenfigo = grandega arbo kun grandaj brancoj kaj eksterteraj radikoj (Ficus benjamenus). bucero = azia birdo kun sponga elstarajo sur la
beko.
Delio = iama regno en la orienta parto de Su-
matro. Nun gi estas regiona nomo. devota = kulte religiema.
estato — kulturejo en Delio.
heveo — arbo el la familio de eüforbiacoj (hevea).
isato = kreskajo, el kiu estas ekstraktata indi-
goblua farbajo (isatis tinctora).
jonko = cina boato kun i—3 mastoj kaj kvaran-
gulaj veloj.
kopuli = sekse kunigi.
kupulo = malgranda kaliko.
lemno = malgranda kreskajo, kiu amase kovras
la surfacon de akvo.
papajo = arbo el la familio de papajacoj, kiu havas
tre bongustajn fruktojn (Carica papaya). pimento = mangebla frukto de kapsiko (speco de
solanacoj).
pteropo = granda vesperto.
rizoforo = arbo kreskanta sur marca kaj malsaniga
grundo (rizoforus).
robusta — fortikstatura.
roseolo = ek^antema haütmalsano.
soldateska — soldatmaniera.



sundano = enloganto de la okcidenta parto de Javo.
tektono — arbo, kiu liveras tre malmolan lignon.
toktoki = kokokrii.
Listo de malajaj vortoj.
abang = pli aga frato aü fratino; gentila titolo.
adat = tradicia konvencio.
adeh — malpli aga frato aü fratino, malo de abang.
ampon (aü ampun) indulgo(n).
anak — ido.
apa = io aü kio.
babi — porko (anak babi = porkido).
babu = vartistino.
baleh-baleh = dormobenko.
besar = granda, vasta.
buka = larga, malfermita.
buntung = stumpo.
desa = vilago.
diam = silent' (a, e, i, u).
di gantung = pendigita.
haram djada = bastardo.
djato — falo, okazo.
djuragan = mastro.
dukun = empiria primitiva kuracisto.
gamelan — java orkestro.
hantem — bategi.
hari = tago (de sunlevigo gis sunsubiro).
hari besar — granda tago; (festa aü ripoza tago).
hati = interno de la homo korpo.
kapal — schip. (sudarah = frato, parenco) sudarah kapal = samsipanoj.



trima kasi (aü tarima kasi) = dankemo.
klabang (aü kelabang) = skolopendro.
klambu (aü kelambu) = tula kontraümoskita kurteno cirkaü lito.
ketjil = malgranda, malvasta (malo de besar).
kodok = rano.
kongsi — societo de cinoj.
kota = urbo.
krojok (aü kerojok) = multope ataki iun.
kve-dodol = bakita frandajo.
lu = vi.
lurah = vilagestro.
ma = patrino.
mandur - cefo.
mandur besar = granda cefo (cefestro).
mandur ketjil = viccefo.
melati = india jasmeno.
monjet = simio.
mu — via.
nasip = fato.
nangka = frukto de artokarpo.
njonja = sinjorino.
orang-kontrak = kontraktulo {prang — ulo).
Pa = patro, gentila titolo.
pait (aü pahit) = amara (amara alkoholajo).
pajong (aü pajung) — papera ombrelo.
panas = varmega.
parang = trancila hakilo.
pondok — logejo aü logejaro.
pukul = bato aü bati.
rimbu = arbara sovagejo.
saja — jes.
Kulio.
ia



si — apa sz-kio(n) do? szapa-kiu(n)?
slamatan (aü selamatan) = festeno danka al la dioj.
slendang (aü selendang) = skarpa silka sultrovesto.
sundel — publikulino, ciesulino.
tabeh (aü tabi) = salutvorto.
tahu = scii-scio.
tida = ne.
tjankol = fosilo.
tjenteng = civila policisto.
tjina = cina.
tjintjang = dispecigi.
tontong = ligna tamtamo.
tuan = sinjoro.
tuan besar = granda sinjoro (sinjora mosto). ular = serpento.
varong = butika budo.
Interjekcioj:
adu — doloresprima.
aei = moka.
ajo — ordona.
eh = miresprima.
na = miresprima.
ts = miresprima.
uah = miresprima.



En ci tiu serw jam aperis:
I. TURGENJEV
PATROJ KAJ FILOJ
el la rusa lingvo majstre tradukis KABE (D-ro K. Bein).
Dua eldono, reviziita de la Literatura Komitato F.L.E.
*
El kelkaj recenzoj:
... la libro estas tre bone eldonita;... tre rekomendas la libron al ciuj, kiuj interesigas pri rusa vivo kun giaj moroj, kutimoj kaj ec supersticoj.
Stilo kaj traduko de Kabe estas admirinde perfektaj.
(Heroldo de 5-2-1939).
... Bela granda libro en moderna aspekto. Leginda kaj posedinda libro. (La Praktiko de Jan. '39).
Ne necesas insisti pri la valoro de ci tiu verko: ja la nomo de 1'aütoro kaj tradukinto parolas por si mem.
(Int. Pedagogia Revuo no. 2, 1939).
Ni povas goji pro la decido denove aperigi gin.
Kabe estis nia plej bona literaturisto. Lia simpla stilo povas muite instrui al nia nuna generacio. La enhavo estas interesa. (Ned. Esp-isto de i8-2-'39).
Reapero estas gojiga fakto, car enhavo interesa kaj lingvo bonstila certe trovos legantojn.
(Ned. Katoliko de Febr. '39).



En ti tiu. serio aperis:
JEF LAST
La Hispana Tragedio
el la nederlanda lingvo tradukus G. J. Degenkamp Kontrolita de la Literatura Komitato F.L.E. Kun 4 ilustrajoj de la aütoro.
Pri tiu traduko F. F. skribis en „Laborista Esp-isto" de Feb. 1939: „Korektante la unuan presprovon de ci tiu libro, ni devis dufoje tralegi gin, car la unuan fojon la enhavo tiom strecio nian atenton, ke ni tute forgesis nian taskon. Tiu ci verko per simplaj leteroj elokvente skizas la heroan batalon de la hispana popoio kontraü la fasismo. Jef Last proksimigas al ni ci tiun popolon, kiun ni ekkonas laü giaj virtoj kaj mankoj, kaj ni ekamas gin kaj kun gi indignas pri la barbarajoj de la perfidulo Franco. Ni partoprenas giajn gojon kaj malgojon kaj gia optimismo plifortigas nian fidon pri gia fina venko, kiu estos ankaü nia venko. Ciu laboristo, ciu demokrato, ciu homo, kiu amas la liberecon, ciu esperantisto, legu „La Hispano Tragedio"!"
Heroldo de 9*4-'39 skribis:
„La aütoro per varmaj koloroj pentras al ni multajn bonajn flankojn de la hispana popoio, kiu dum la plej malfacilaj momentoj de sia vivo restis fidela al siaj taskoj, estis bonhumora kaj ec gaja. Kelkaj capitroj estas korpreme belegaj. La traduko estas eksterordinare bonege farita".
Nederlanda Katoliko de Aprilo '39 i.a. skribis:
„Jef Last batalis je la flanko de la hispana „proletaro" kaj kiel atestanto li rakontas pri la Hispanio, kiu batalis por la demDkratio. Kaj li klare kaj varme rakontas pri siaj travivajoj. La traduko estas flua kaj bona ..
Jen libro, kiu ne nur estas aktuala, tial ke la okazintajoj, skizitajen gi, ankoraü estas fresaj en niaj memoroj, sed gi havas ankaü eternan valoron, kiel dokumento pri heroa epizodo de la laborista bataio por pli bona socio.



En ci tiu serio jam aperis:
I. SILONE
FONTAMARA
el la itala lingvo tradukis A. Angelo kaj J. van
Scheepen.
Kontrolita de la Literature Kamitato F.L.E.
El kelkaj recenzoj:
Ci tiu libro en la SAT-FLE Romanserio (tre kompetente tradukita) estas unu el la plej elstaraj verkoj, kiujn ni iam legis en Esperanto. Ci priskribas la ekziston de la kafonoj (italaj kamparanoj). La kafonoj, supersticaj kaj naivaj, farigas la viktimoj de cia trompo de siaj ekspluatantoj. Suferante, ili turnas sin al la ekleziuloj, al la advokataj, kiuj siavice perfidas ilin. Fine, senesperigitaj kaj pelitaj al mizero ekstrema, ili ekribelas kaj estas bucitaj. f
Profunda kaj kortusa rakonto, verkita laü tiu „simpla" stilo, kie sin kasas vere geniula arto. La Esperantisto, kiu ne legos ci tiun libron, perdos spiritan sperton.
The Worker Esperantist. 2a Kvaronjaro '39.
... Spite tion, ke la libro priskribas malgajajn aferojn, gi tarnen estas ege interesa. La lingvo estas tre facila, la preso kaj papero bonaj. Entute, la libro estas vera perlo ...
Arbetar Esperantisten, Junio '39
La tuta libro estas sopira gemego de malfelicaj homoj, premataj kaj ekspluatataj. Kaj kiam ili ekribelas, penante konkeri por si pli bonan pozicion en la vivo, ili estas tiel kruele punataj, ke „post tiom muite da penoj, da lukto, da larmoj kaj vundoj, post tiom muite da sango, da malamo kaj da malespero", restas nur solaj vekrioj de la mizeruloj': „Kion ni faru?"
La enhavo de la libro estas interesa, la traduko senriproca".
Heroldo de Esperanto, 18 Junio '39,



En ci tiu serio jam aperis:
ANDREAS LATZKO
HOMOJ EN MILITO
El la germana lingvo tradukis Charles Minor, L.K.-Ak.
kaj
MARCIA REALE
El la germana lingvo tradukis N. Bartelmes. Kontrolitaj de la Literatura Komitato F.L.E.
H eroldo de Esperanto, de 30-7-39 skribis:
„Jen estas libro, kiu nun, guste nun, kiam la sangenigra nubego de la milito minace superpendas la mondon, devus esti disvastigata en miloj, milionoj da ekzempleroj, por konigi al ciuj nacioj la atestojn de homo propraokule vidinta kaj spertinta la terurojn de la milito.
En vico de profunde psikologiaj rakontoj A. Latzko kun frostotremiga realeco montras terurajn ne percepteblajn per sana imago, okazintaj'ojn el la mondmilito. Kiel akuzo sonas liaj vortoj pri giaj kruelajoj, kiuj ne cesas, sed restas, kiel sekvo de la milito, ec post gia finigo („Reveno", „Marcia Reale"). Soifo al paco kaj forta protesto kontraü freneza, sensenca hombucado, klare sentigas en la sekvantaj vortoj de lia rakonto „La Kamarado":
— Senlace mi volas skribi. Dissemi en la tutan mondon! Cis kiam en ciuj koroj fruktigos la semajo, gis kiam en ciuj dormocambroj — fantome bluaj — kara mortinto montros siajn vundojn kaj finfine, kiel belega savkanto de la mondo, sub mia fenestro eksonos la milionvoca kolerkrio: „Hom-sa-la-toü" —
La traduko estas tre bone farita. Espereble multaj samideanoj akiros tiun ci libron, kaj — kiu gin akiros, tiu ne pentos.
■L



POR INFANOJ KAJ PLENAGULOJ! POR KOMEN CANTO J KAJ PROGRESINTOJ!
NEGULINO
KAJ ALIAJ FABELOJ DE FRATOJ GRIMM
Tradukis el la germana lingvo D-ro KABE.
Ilustrita de A. LANGEBERG.
Kontrolita de la Literatura Komitato F.L.E.
Dua eldono; 96 pagoj; formato 19.5 x 27 cm. Prezo ƒ 0.90.
,,Lingvo Internacia" de aügusto '39, skribis pri ci tiu verko:
Inter ciuj fabelkolektoj, la plej konataj estas la 1001 Noktoj, la kolektitaj popolfabeloj de la Fratoj Grimm kaj la artfabeloj de H. C. Andersen. Bonegan tradukon de la laste nomitaj fabeloj donacis al ni nia majstro mem. El 1001 Noktoj aperis iuj fabeloj dise (interalie een la serio „Oriento"). Kaj nun la Libroservoj de FLE-SAT prezentas al la esperantistaro, precipe al la esperantistaj infanoj, en dua eldono, aron da fabeloj el la ricega kolekto de 1' Fratoj Grimm, en la traduko de la (ankoraü!) plej fama esperantista stilisto Kabe. La volumo de 94 grandformataj pagoj, en neriprocinda teknika arango (papero, literoj, preso bonegaj), enhavas 14 fabelojn, inter ili kelkaj el la plej belaj aü plej konataj: Negulino (denove famiginta per la grandioza filmo de Walt Disney), Lupo kaj sep kapridoj, Jocjo kaj Margenjo („Hansel und Gretel"), Cindrulino, ktp. La siluetaj desegnajoj de A. Langeberg bone konformigas al la karaktero de la libro kaj ankoraü pli valorigas gin. Resume: Libro bela, carma, valora, kaj ciurilate rekomendinda. Gi certe farigos la amiko de multaj esperantistaj infanoj malgrandaj kaj — plenkreskaj. T. J.