DOOR DR.A.L.W.DÊ CEÊ



■iiIéMi
1528



\[S/yiA/ll (/^SLnyV VO1 S oLc*_ £^ <j ^f^v-ui-, C JFv ££sv^_
1 J ,1 I , /
ALARM! LUCHTGEVAAR!
2 $'/' (ji ^
HOE KAN IK MIJ BEVEILIGEN?
DOOR
DR. A. L. W. DE GEE
MET EEN VOORWOORD VAN
LUIT.-GEN. B. D. C. A. PRINS
Commandant van de Luchtverdedigingskring Utrecht—Soesterberg
UITGEGEVEN DOOR BOSCH & KEUNING, BAARN



LIBELLEN-SERIE Nr. 100
Prijs van één nr. 45 cent. Vier nrs. per nr. 40 cent. Acht of meer nummers per nr. 35 cent. Voor dubbele nummers dubbele prijzen.



VOORWOORD.
Gaarne voldoe ik aan het verzoek van de uitgevers om een kort voorwoord voor dit boekje te schrijven.
Het is nu ongeveer 10 jaar geleden dat in Nederland een aanvang werd gemaakt met de voorbereiding van de burgerlijke luchtbescherming. Men leefde toen nog onder den verschen indruk van den wereldoorlog, en had dagelijks ce meest onmiddellijke nawerkingen daarvan onder het oog. Geen wonder dat alles wat aan een volgenden oorlog deed denken, a priori in slechte aarde viel. Dikwijls scheen het dan ook dat zij, die in opdracht hadden, leiding te geven bij de organisatie van de luchtbescherming in de gemeenten, voor eene onmogelijke taak stonden.
Gelukkig is daarin in den laatsten tijd eene wending ten goede gekomen. Men is de dingen in hunne juiste verhoudingen gaan zien, en geleidelijk wint in den lande de overtuiging veld dat de luchtbescherming ter hand moet worden genomen, en dat dat ook zeer goed en met betrekkelijk geringe kosten mogelijk is.
Het boekje van Dr. de Gee kan naar mijne meening krachtig medewerken om ten dezen juiste begrippen te helpen vestigen. De beknoptheid en daardoor de lage prijs brengen het in ieders bereik. Het verklaart op bevattelijke wijze waarom Nederland gevaar loopt in een eventueelen oorlog betrokken te worden en welke gevaren het dan — ook uit de lucht — bedreigen. Het geeft aan hoe de bescherming van de burgerbevolking tegen die bedreiging uit" "de lucht kan worden georganiseerd en welke daarbij de plichten van de bevolking als geheel en van elk gezin en van elk individu zijn. Ten slotte wekt het een ieder op om zich ten behoeve van dit groote belang in dienst der gemeenschap te stellen.
Den schrijver en den uitgevers zij veel succes met dit nuttige boekje gewenscht.
C. A. PRINS, Luitenant-Generaal b.d.
Commandant van den Luchtverdedigingskring Utrecht—Soesterberg.



DREIGT ER VOOR NEDERLAND OORLOGSGEVAAR ?
Toen in 1914 de groote Europeesche oorlog losbarstte, en land na land, volk na volk, in het ontzettende gewapende conflict betrokken geraakte, wist de wereld eerst niet goed, wat haar overkwam. In theorie was men al jaren op een oorlog voorbereid: alle groote mogendheden hadden hun bewapeningen steeds hooger opgevoerd en bondgenootschappen waren gesloten tusschen staten, die elkaar bij het eventueel uitbreken van een oorlog steun beloofden tegen andere statengroepen. Al verschillende malen hadden politieke en economische tegenstellingen Europa ook op de rand van een oorlog gebracht; maar steeds wist men op het laatste oogenblik te schikken en te plooien, en ging het dreigende gevaar weer voorbij; zoodat ten slotte niemand meer geloofde, dat tusschen de beschaafde staten van West-Europa een oorlog werkelijk zou kunnen uitbreken. Totdat de moord gepleegd te Serajewo op den Oostenrijkschen troonopvolger ten slotte toch de aanleiding werd tot de verschrikkelijke worsteling, die meer dan vier jaren duurde, en waarin ons landje
als door een wonder, althans met de wapenen, niet werd betrokken.
En nu vragen we ons af; „Moeten we met de mogelijkheid van een oorlog in West-Europa in de toekomst weer rekenen; en als er in West-Europa weer een oorlog zou uitbreken, zou dan het wonder van 1914 zich kunnen herhalen en Nederland weer onzijdig kunnen blijven?"
Nadat de oorlog van 1914—'18 heeft uitgewoed, schijnt het gevaar voor een nieuwe oorlog eerst niet groot: de volken, ook de overwinnaars, zijn uitgeput; de vele mannen, die aan de oorlog hebben deelgenomen en de verschrikkingen ervan hebben gezien en ondervonden, zullen niet zoo gemakkelijk bereid zijn de wapens weer op te vatten. De Volkenbond gaat gaandeweg bijna alle volken der wereld omvatten; de vertegenwoordigers dier volken (of misschien zeggen we juister: der regeeringen) ontmoeten elkaar te Genève; onder invloed van, of uitgaande van de Volkenbond worden conferenties belegd, die de vrede moeten verzekeren, die de bewapeningen zullen beperken.
Maar ook andere verschijnselen vallen allengs waar te nemen: in verschillende landen groeit het nationalisme uit van een gepast gevoel van eigenwaarde en van liefde tot het eigen vaderland tot een ongepaste eigenwaan en tot een verachten en haten van andere volken; de vredesconferentie belooft weinig resultaten meer; de toon van verschillende staatslieden wordt dreigend; de pers in sommige landen wordt agressief tegen nabuurstaten.
Tijden van spanning wisselen af met tijden van ontspanning; voorloopig



schijnt het oorlogsgevaar in Europa niet al te groot; maar elders in de wereld hebben telkens gewapende conflicten plaats, al worden die dan vaak geen oorlog genoemd. En denkende aan wat in 1914 is gebeurd, durven we niet te zeggen of te denken: „Een oorlog in West-Europa is ongerijmd; zooiets gebeurt toch niet!" We hopen slechts van harte, dat de volken en de regeeringen wijs zullen zijn, en dat een ieder zich tot het uiterste zal willen inspannen om een eventueel dreigende oorlog te voorkomen; maar terwijl we hopen, vreezen we. Zijn, zoover de blik van den geschiedvorscher reiken kan, de regeeringen en de volken in dit opzicht ooit lang achtereen wijs geweest? En een der gevaarlijkste bedreigingen van de vrede: particuliere wapenindustrie en -handel, is nog steeds niet verboden!
En als er in West-Europa een oorlog mocht uitbreken, zou ons land er dan buiten kunnen blijven? We zijn er van overtuigd, dat elke Nederlandsche regeering zal weten, dat ons volk vredelievend is en van de regeering verwacht, dat ze haar uiterste best zal doen een oorlog te vermijden. Ook zijn we er zeker van, dat elke Nederlandsche regeering niets zal verzuimen, wat ons buiten een oorlog
kan houden. Maar ons land ligt op de vleugel der krachtige Fransch-
Belgische verdedigingswerken; groote rivieren monden in ons land uit in zee: goede havens liggen aan onze kust tegenover Engeland; Zuid-Limburg ligt beklemd tusschen België en Duitschland; in 't kort gezegd: ons land ligt tusschen de groote militaire mogendheden van West—Europa in een zoodanige positie, dat het slechts dan buiten een eventueele oorlog in WestEuropa zal kunnen blijven, als beide oorlogvoerende partijen ervan overtuigd zijn, dat Nederland sterk genoeg is om zijn neutraliteit te handhaven. Slechts dan zullen de strijdenden het in hun eigen belang achten ons leger en onze verdedigingsmiddelen niet in de armen van hun tegenstanders te drijven, of zullen ze misschien hopen op voedselvoorziening of op levering van andere voorraden uit het onzijdige Nederland. Maar meent een der oorlogvoerenden, dat zijn belang meebrengt, dat hij zich van Nederlandsch gebied tracht meester te maken, dan zijn we bij een oorlog in West-Europa onmiddellijk betrokken. Zelfs de van sommige zijden aangeprezen houding om het dan te laten bij een formeel protest, zou al weinig baten; want indien van twee oorlogvoerende partijen de eene ons grondgebied bezet, zal de ander dat zeker niet rustig aanzien; maar de strijd zal vrijwel direct op Nederlandsch gebied ontbranden.
We willen niet gaarne ongeluksprofeet zijn; maar we kunnen niet anders concludeeren dan: „Er is oorlogsgevaar; ook voor ons land.'



DREIGT ER IN NEDERLAND LUCHTGEVAAR ?
In de loop der tijden heeft er geleidelijk een verandering plaats gevonden in de aard der wapens, die in de oorlog gebruikt werden: in elke tijd wordt er gevochten met de wapens, die de techniek van die tijd ter beschikking van de oorlogvoerenden stelt. Verbaasd en verontwaardigd zullen de ridders geweest zijn, die •— nadat vuurwapens in gebruik waren gekomen — ontdekten, dat niet langer een aantal voetknechten behoefde te wijken voor één goed uitgerusten ridder; maar dat integendeel één busschieter gemakkelijk een ridder buiten gevecht stelde. Het is begrijpelijk, dat de ridder, die gewend was, dat de strijd beslecht werd door krachtige vuisten, die zwaard en lans voerden in een gevecht van man tegen man, hoogst verontwaardigd was, dat hij op een afstand beschoten werd met vuurwapens, die zijn wapenrusting zelfs nutteloos wisten te maken! Maar heeft die verontwaardiging het gebruik en de ontwikkeling der vuurwapens tegengehouden? En vindt tegenwoordig iemand het barbaarscher, dat er in een oorlog geschoten wordt, dan dat de soldaten elkaar met de blanke wapens te lijf gaan?
Wie de verantwoordelijkheid op zich durft te laden een oorlog te ontketenen is óf een cynicus, bij wien alleen zijn eigen voordeel gewicht in de schaal legt, öf iemand, die zoozeer van zijn goed recht overtuigd is, dat hij zal meenen niets te mogen nalaten, wat hem de oorlog kan doen winnen tot heil der menschheid en ter verdediging van de heiligste beginselen. Beiden zullen zich niet ontzien gebruik te maken van de wapens, die de moderne techniek tot hun beschikking stelt; dat zijn vliegtuigen en chemische strijdmiddelen
In de groote Europeesche oorlog van 1914 is men al gauw tot de conclusie gekomen, dat de twee goed uitgeruste legers, die in de loopgraven op het westelijk front tegenover elkaar lagen, elkaar wel in evenwicht konden houden; maar dat er eigenlijk voor geen van beide veel kans was om den tegenstander terug te werpen en den oorlog te winnen. Om kans te hebben op eenigszins groote successen waren nieuwe wapens noodig en zoo werden de tanks of strijdwagens, het luchtwapen en de chemische strijdstoffen mede getrokken in de kring der strijdmiddelen, waarmee men elkaar te lijf ging; en in een komende oorlog zal een luchtbombardement met gas-, brand- en/of springbommen dan ook zeker te verwachten zijn. Of een oorlog begonnen is uit cynisch egoïsme of ter verdediging van heilige beginselen, degeen, die meent zijn kans op het winnen van de oorlog aanmerkelijk te vergrooten door een luchtbombardement in het vijandelijk land, zal dit zeker niet nalaten.



(Uit
„Lucht-
gevaar").
111. 1. — Afdeeling dagbombardeurs in aanvalsformatie.
Zal het dan werkelijk de bedoeling zijn weerlooze burgers te treffen, vrouwen en kinderen te dooden en te verminken? Waarschijnlijk niet; want degeen, die dat doet, wint daardoor de oorlog niet; integendeel wekt hij een enorme verontwaardiging, die hemzelf tot groot moreel nadeel is, en zelfs tot op dat oogenblik neutrale landen er toe kan brengen zich bij zijn tegenstanders te voegen. Maar wel zal een bombardement worden ondernomen, dat van overwegend militair belang is; daarom kan men vanaf de eerste dag van een oorlog, waarin ons land zou worden betrokken, (of misschien zelfs even te voren, als de aanvaller niet de moeite neemt eerst een oorlog te verklaren of een ultimatum te stellen) boven ons land bommenwerpende vliegtuigen verwachten.
Want als ons land wordt aangevallen, dan zal het zijn leger moeten mobiliseeren, en de afdeelingen van het gemobiliseerde leger moeten vervoeren naar de plaatsen, waar ze noodig zijn. Groote troepenverplaatsingen, transporten van levensmiddelen en andere materialen langs spoor- en andere wegen,



langs rivieren en kanalen zullen noodig zijn om het leger in staat te stellen al spoedig zijn taak te vervullen; telegraaf en telefoon zullen daarbij zeer druk gebruikt moeten worden; allerlei fabrieken zullen met koortsachtige ijver moeten werken om de voor het leger benoodigde voorraden aan te vullen en om — ondanks het vertrek van vele mannen en ondanks het feit, dat de aanvoer van vele benoodigdheden uit het buitenland niet meer plaats heeft — te zorgen, dat ons volk geen gebrek krijgt aan levensmiddelen, kleeding en wat er verder noodig is. Het vernielen van spoorwegen, stations, straatwegen, bruggen en andere kunstwerken aan rivieren en kanalen, fabrieksgebouwen, geleidingen en gebouwen voor telegraaf- en telefoondienst, in het aangevallen land is dus voor den aanvaller even goed van overwegend militair belang als het vernielen van kazernes en militaire werken. Wat de luchtvloot van een aanvaller in hoofdzaak beoogt, als ze op ons land aankomt, zal zijn het door al deze vernielingen in de war sturen van onze geheele militaire en civiele organisatie; maar de overweging, dat bij de pogingen om dit te bereiken ook burgers getroffen kunnen worden, zal geen motief zijn om een voorgenomen luchtbombardement na te laten.
We moeten helaas weer een somber geluid laten hooren: ,,Er dreigt voor Nederland in een komende oorlog zeer zeker luchtgevaar!"
WAT OMVAT LUCHTGEVAAR?
Een luchtbombardement kan zoowel bij dag als bij nacht worden uitgevoerd; de vliegtuigen, waarmee dit geschiedt zullen echter aan verschillende eischen dienen te voldoen. De aanvaller bij dag wordt vlugger ontdekt en is daarom door de artillerie van den verdediger, maar vooral door diens jachtvliegtuigen, gemakkelijker te bestrijden. Daarom moeten de dagbombardeurs een groote snelheid kunnen ontwikkelen, zeer snel kunnen stijgen en in het algemeen zeer manoeuvreervaardig zijn. Het zijn daarom betrekkelijk lichte toestellen, die slechts een paar honderd kilogrammen aan bommenlast kunnen meevoeren, en ook betrekkelijk licht gewapend zijn met een paar mitrailleurs. Ze vliegen daarom vrijwel steeds in afdeelingsverband om elkaar zoo goed mogelijk tegen de jachtvliegtuigen van den verdediger te kunnen beschermen. In den regel bestaat zoo n afdeeling uit 9 vliegtuigen (3 patrouilles, ieder van 3 machines).
De nachtbombardeurs genieten door de duisternis, waarin ze naderen, een zekere mate van veiligheid; ze kunnen daarom wat minder snel en veel



zwaarder zijn; toch bereiken ze een snelheid van veel meer dan 200 km per uur; en kunnen dan tot 2000 kg aan bommenlast meevoeren, terwijl ze ook vrij zwaar bewapend kunnen zijn, niet alleen met mitrailleurs, maar ook met licht geschut. Ze behoeven daarom niet zoozeer eikaars steun en vallen in den regel niet aan in afdeelingsverband, wat trouwens door de duisternis moeilijk, zoo niet
onmogelijk gemaakt wordt; eenige voor eenzelfde aanval aangewezen nachtbombardeurs passeeren telkens een paar minuten na elkaar het doel en laten hun bommenlast vallen.
De bommen, die uit de vliegmachines geworpen kunnen worden, verschillen zoowel in aard als in gewicht. Naar de aard onderscheiden we sprinq-.
, ' . , ? ' 111. 2. — Zware vliegtuigbom van 400 kg., door de Duitschers
net gewicht loopt uiteen jn wereldoorlog gebruikt. (Uit ,.Luchtgevaar").
van eenige kilogrammen
tot meer dan 1000 kg, hoewel men van de allergrootste gewichten in de laatste tijd weer terug schijnt te komen, zoodat we aan ongeveer 500 kg als maximum
100-11



gewicht zullen denken. De lichtste springbommen, die ongeveer 10 kg wegen, zijn voorzien van een schokinrichting, waardoor ze springen zoodra ze de grond of een ander weerstand biedend voorwerp treffen; ze vliegen dan in een groot aantal scherven uiteen, waarvan er een paar honderd voldoende zwaarte en snelheid zullen hebben om mensch of dier, dat op een afstand van niet meer dan 20 m. van het springpunt van de bom verwijderd is en door zoo n scherf getroffen wordt, te dooden. Een afdeeling dagbombardeurs kan dus een paar honderd van deze lichte springbommen meevoeren en bij oordeelkundige verdeeling dezer bommen over een terrein van eenige hectaren daarop vrijwel alles dooden, wat geen dekking heeft gevonden.
De zwaardere bommen hebben in den regel een schokinrichting, die zoo is ingericht, dat de ontploffing plaats heeft even nadat de grond of een ander hard voorwerp getroffen is. Ze dringen daardoor eerst een eindje in de grond, of vallen door het dak van een gebouw eerst heen en springen pas daarna; de uitwerking, zoogenaamde mijnwerking, wordt daardoor des te grooter. Natuurlijk is de uitwerking te grooter naarmate de bom zwaarder is. Een bom van 100 kg (dat is dus niet eens een van de zwaarste) bevat ongeveer 50 kg ontplofbare stof en is in staat een huis van eenige verdiepingen totaal te vernielen, slaat in de grond een gat (trechter) met een middellijn van ongeveer 6 m en een diepte van 2 meter, en in beton een dergelijk gat van wat kleiner middellijn (ongeveer 4 meter), dat slechts 1 meter diep is.
De brandbommen zijn licht; ze wegen in den regel niet meer dan een paar kg., juist voldoende om door het dak van een huis te slaan en dan op zolder of vliering brand te veroorzaken; de modernste zijn gemaakt van een licht alliage van magnesium en aluminium, dat electron heet en hebben een vulling van thermiet. Dit thermiet is een mengsel van aluminiumpoeder en ijzeroxyde; verhit men dit mengsel even op één plaats zeer sterk, dan heeft er een heftige scheikundige werking plaats, waarbij de temperatuur stijgt tot 3000° en waarbij aluminium-oxyde en ijzer ontstaan; het ijzer is bij deze hooge temperatuur gesmolten en wit gloeiend; het electron smelt reeds bij ruim 600° en verbrandt eveneens. Blusschen van zoo n brandbom is uitermate lastig, omdat het niet helpt of men de lucht afsluit: het aluminium en ijzeroxyde werken scheikundig op elkaar en veroorzaken de ontzaglijk hooge temperaturen zonder dat daar zuurstof uit de lucht bij noodig is. Daar een enkele bombardeur een groot aantal van deze lichte brandbommen kan meevoeren en dus, zelfs als maar bv. 10 pet. van de geworpen bommen in brandbare stoffen terecht komen, een groot aantal branden in korte tijd kan stichten, hebben we in de brandbommen mis-



schien de gevaarlijkste bedreiging voor bewoonde plaatsen vanuit de lucht.
De gasbommen hebben in dagbladen en tijdschriften toch nog een schrikaanjagender bespreking gevonden; maar het is zeer de vraag of ze wel zoo gevaarlijk zullen blijken te zijn als de kleine verraderlijke brandbommen. Van de gasbommen heeft men weer, evenals van de springbommen, zware en lichte. Welke gebruikt worden hangt af van de aard van de gebruikte chemische strijdstof. Soms kan het de bedoeling zijn van den aanvaller op een betrekkelijk klein terrein een hooge concentratie van een doodelijk vergift te brengen; dan zullen zware bommen gebruikt worden; soms zal hij een grooter terrein willen besmetten met een vergift, dat het terrein (tenzij het grondig ontsmet wordt) wekenlang onbegaanbaar maakt; dan heeft de aanvaller natuurlijk meer aan een grooter aantal kleinere bommen.
Als we tenslotte nog opmerken, dat er ook bommen bestaan, die een springlading èn een chemicaliënvulling bevatten, en dus de werking van springbom en gasbom in zich vereenigen; en als we er op wijzen, dat sommige oorlogschemicaliën ook van niet al te groote hoogte uit vliegtuigen gesproeid kunnen worden, hebben we de verschillende gevaren uit de lucht wel onder de oogen gezien.
LUCHTAFWEER EN LUCHTBESCHERMING.
Moet er en kan er dan tegen dat uit de lucht dreigende gevaar niets worden gedaan? De vraag stellen is haar beantwoorden: mag iemand, die een groot gevaar voorziet, nalaten alle maatregelen te nemen, die hij met mogelijkheid nemen kan om dat dreigende gevaar af te wenden, of — als hij de komende ramp niet kan verhinderen — de gevolgen ervan zoo klein mogelijk te maken? Natuurlijk begrijpt in zoo'n geval iedereen zijn plicht!
In de eerste plaats ligt hier een taak voor de militaire autoriteiten: zij hebben ons land te verdedigen tegen elke aanval, dus ook tegen een aanval uit de lucht; zij hebben te zorgen, dat door de luchtwacht het naderen van vijandelijke vliegtuigen tijdig gemeld wordt; dat het luchtafweergeschut, dat die aanvallende vliegers moet trachten neer te schieten, zoo gunstig mogelijk is opgesteld; dat bij nacht zoeklichten de naderende vliegtuigen in hun lichtbundels vangen en vasthouden, opdat de luchtdoelartillerie haar taak zal kunnen vervullen; dat de eigen jagervliegtuigen tijdig gewaarschuwd worden en opstijgen om de vijandelijke bommenwerpers te bestrijden. Dit alles behoort tot de taak



van het leger: het is het actief optreden tegen den aanvaller in de lucht: de luchtafweer.
Maar natuurlijk is door die luchtafweer het land niet geheel beveiligd: natuurlijk zullen sommige, misschien zelfs een groot deel van de aanvallende vliegtuigen, ondanks de pogingen van luchtdoelartillerie en jachtvliegtuigen, hun tocht kunnen voortzetten en hun bommen kunnen afwerpen: springbommen, die bij hun ontploffing groote verwoestingen kunnen aanrichten; brandbommen, die branden kunnen veroorzaken: en gasbommen, die huizen en straten kunnen besmetten en de lucht kunnen vergiftigen. Komen die bommen neer in bewoonde oorden, dan wordt de bevolking getroffen eigenlijk door dezelfde rampen, die haar ook in vredestijd wel treffen, zij het ook meestal niet op zoo groote schaal. Branden; ontploffingen in fabrieken; instorten van gebouwen; verstikkende dampen, die zich plotseling voordoen, waar men er niet op gerekend had; eigenlijk zijn dat voor een burgerbevolking heelemaal geen onbekende ongelukken; en eigenlijk zijn de gemeentediensten er in 't algemeen allang op berekend bij dergelijke ongevallen op te treden: brandweer, geneeskundige dienst, bouw- en woningtoezicht, gemeentereiniging, die zal men toch bij dergelijke rampen vanzelf te hulp roepen, en het is toch niet meer dan natuurlijk, dat de politie onmiddellijk optreedt om zoo noodig afzettingen te verrichten, het verkeer te regelen, enz.
Maar het groote verschil is, dat bij een luchtaanval alles op grooter schaal tegelijk te verwachten is: meerdere branden, meerdere ingestorte gebouwen, meerdere personen, die bedwelmd of gewond zijn, meerdere plaatsen, die door gevaarlijke stoffen besmet zijn. Moet men dan maar niet optreden, omdat er „toch geen beginnen aan is?" Al kwam de ramp geheel onverwacht, dan was dit nog niet te verantwoorden! Maar de ramp komt niet onverwacht; men is op de mogelijkheid voorbereid en daarom zou het onverantwoordelijk zijn als men niet alles deed, wat mogelijk is om te zorgen, dat de getroffenen zoo goed mogelijk geholpen, de gevolgen van de ramp zoo veel mogelijk beperkt worden. En omdat de gewone gemeentediensten daartoe niet toereikend zijn, moeten ze worden uitgebreid met vrijwilligers, die zich voor een dergelijk doel toch zeker wel beschikbaar zullen willen stellen; bovendien moet er een organisatie in het leven worden geroepen, waardoor de gemeentediensten elkaar snel zullen steunen; ze moeten daartoe werken onder een centrale leiding, die van te voren van het geheele onderwerp studie maakt. Zoodra de hiervoor noodige maatregelen zijn genomen, heeft de betrokken gemeente een luchtbeschermingsdienst georganiseerd.



Het is echter niet genoeg, dat elke gemeente een luchtbeschermingsdienst organiseert: heel wat gemeenten toch zullen niet in staat zijn bij een ramp van eenige beteekenis zelf op voldoende wijze voor de noodige hulp te zorgen. Het is geen onbekend verschijnsel, dat aan elkaar grenzende gemeenten bij brand eikaars hulp inroepen; ook ziet men in een gemeente, waar de gemeentepolitie haar taak alleen niet af kan, tevens rijkspolitie optreden. Zoo behoort de luchtbescherming eveneens ter hand genomen te worden door hoogere organen dan de gemeentebesturen, zoodat onderlinge hulp der gemeenten kan worden geregeld of desnoods bevolen, en provinciale en rijkshulp snel en op doelmatige wijze kan worden verleend. In dit opzicht zijn oefeningen in grooter verband, zooals in September 1934 in Overijssel, van groot nut.
Die samenwerking in hooger verband is ook van het allergrootste belang bij een machtig middel om zich tegen een nachtelijke luchtaanval te beschermen, dat we nog niet genoemd hebben: de verduistering. Wie wel eens bij avond, van eenige hoogte en op een zeer groote afstand naar een groote stad heeft gekeken, weet hoe duidelijk de lichtschijn van die stad zich tegen de hemel afteekent; hij zal ook begrijpen hoe de verlichte steden, wegen, enz. voor bij nacht naderende vliegers kostbare aanwijzingen zijn om hun weg te vinden. Daarom wordt zelfs reeds bij oorlogsgevaar de verlichting over het geheele land sterk verminderd: Uit huizen mag dan geen licht naar buiten stralen; behalve in de bebouwde kommen wordt dan geen straatverlichting ontstoken; en daar, waar die wèl ontstoken wordt, zal ze tot een minimum beperkt worden (hoogstens 34 van de normale verlichting), terwijl er tevens voor gezorgd moet worden, dat in geen geval licht naar boven wordt uitgestraald. In vele plaatsen kan men aan de vormen van nieuwe straatlantaarns zien, hoe met deze eisch is rekening gehouden.
Als er luchtgevaar of luchtalarm is, zal de verlichting nog meer moeten worden gedoofd; men zal dan kunnen spreken van een verduistering. Voor zoover het de openbare verlichting betreft, kan men de zorg hiervoor natuurlijk gerust aan de autoriteiten en aan de openbare diensten overlaten; maar iedereen moet weten hoe hij in eigen huis, of op eigen rij-, voer- of vaartuig heeft te handelen.
Als de buitendeur van een inwendig verlicht huis open gaat valt er een lichtschijn naar buiten, die des te meer opvalt, naarmate de verduistering overigens des te volkomener is. Men dient dan gebruik te maken van een zoogenaamde lichtsluis, dat wil zeggen, dat men de verlichte ruimte in huis slechts bereikt door twee deuren, die door een portaal of ganggedeelte gescheiden zijn, beide geen licht doorlaten en die nooit tegelijk geopend worden.



De lampen van rij-, voer- of vaartuigen, voorzoover ze voor de veiligheid van het verkeer absoluut onontbeerlijk zijn, worden afgedekt met blauw papier, of de glazen ervan worden blauwgeverfd. In papier of verflaag wordt een smalle spleet aangebracht, die een smalle lichtbundel doorlaat in de richting, waarin het noodig is. De wettelijke bepalingen, die andere en krachtiger wijze van verlichten voorschrijven, zullen daartoe gewijzigd dienen te worden.
Wil een dergelijke verduistering in tijden van nood goed van stapel loopen, dan zal zeker vooraf verschillende malen moeten worden geoefend; en bij een dergelijke oefening komt het niet alleen aan op eenige gemeentelijke diensten, maar kan niemands medewerking worden gemist.
TAAK EN ORGANISATIE VAN EEN LUCHTBESCHERMINGSDIENST.
In de van rijkswege uitgegeven leidraad voor de luchtbeschermingsdienst (lbd) staat, dat het hoofd van de lbd in een gemeente wordt aangewezen door den burgemeester.
Vaak zal de keuze voor den burgemeester niet gemakkelijk zijn: het hoofd lbd moet een goed organisator zijn, snel besluiten kunnen nemen, de gemeente en haar bevolking door en door kennen, en tevens moet het iemand zijn, wien men tijdens luchtgevaar dictatoriale macht kan verleenen: alle diensten met hun directeuren en al, en alle inwoners zijn dan gehouden hem te gehoorzamen. Veelal wijst de burgemeester den hoogsten ambtenaar van een der openbare diensten aan: den (hoofd-)commissaris van politie, den directeur van publieke werken, den commandant van de brandweer; dit zijn ontegenzeggelijk menschen, die gewend zijn gezag uit te oefenen en snel besluiten te nemen onder dikwijls moeilijke omstandigheden; maar men zou kunnen aanvoeren, dat als er een luchtbombardement plaats heeft elk dier diensten zwaar werk te verrichten zal hebben en dan de leiding van de chef bij die diensten waarschijnlijk juist niet goed gemist zal kunnen worden; ook is het niet ondenkbaar, dat door een zekere rivaliteit tusschen de diensthoofden de positie van den éénen dienstchef, die optreedt als hoofd lbd, niet aangenaam is. Het zou in zoo'n geval ook mogelijk zijn, dat de burgemeester als hoofd lbd een gepensionneerde aanwijst, die vroeger een hooge positie bekleed heeft, die hem tot leider van technische diensten geschikt maakt, en die nu als ambteloos burger alle tijd beschikbaar heeft zich aan de voorbereiding en de organisatie van de luchtbescherming te



wijden. Hoe dit zij, de burgemeester staat hier voor een belangrijke, en misschien vaak moeilijke beslissing.
Is het hoofd lbd aangewezen, dan moet de dienst georganiseerd worden: politie, brandweer, geneeskundige dienst, publieke werken zullen in de lbd hun plaats vinden: zij zullen echter alle met groote personeelstekorten te kampen hebben: daarin zal voorzien moeten worden door het aanwerven van vrijwilligers; verder zullen een uitkijk-, alarmeerings- en verbindingsdienst moeten worden gevormd; terwijl als centrale voor dit alles fungeert het bureau van het hoofd lbd.
We willen nu de gang van zaken eens volgen in een gemeente, waar een luchtaanval treurige werkelijkheid wordt. Zoodra er oorlogsgevaar bestaat zijn de militaire luchtwachtposten bezet, alsmede de luchtwachtbureau's, waar de meldingen dier posten worden ontvangen, geregistreerd en doorgegeven aan de militaire autoriteiten; maar bovendien stelt het hoofd lbd voor elke gemeente zijn eigen luchtwachtdienst in werking, waartoe op kerktorens of andere geschikte punten (die, in verband met de groote snelheid der moderne bombardeurs, minstens 30 km. buiten de kom der gemeente moeten liggen) voortdurend eenige van kijkers voorziene mannen naar vliegtuigen speuren (overdag zal men het vooral van zien, s nachts bijna geheel van hooren moeten hebben). De uitkijk- en luisterposten van een gemeentelijke lbd zijn natuurlijk telefonisch verbonden met het bureau van het hoofd lbd; maar bovendien kan het hoofd lbd in een gemeente, waarin zich een militaire luchtwachtpost of een luchtwachtbureau bevindt, profiteeren van alle gegevens, waarover die organen der militaire luchtwacht beschikken, als hij zelf maar zorgt voor een telefonische verbinding en het bedienend personeel.
Op het bureau van het hoofd lbd is voorts een radio-ontvangtoestel aanwezig, waaraan voortdurend geluisterd wordt, want zoodra de hoogste autoriteiten weten, dat vreemde vliegtuigen onze grens passeeren, wordt over de radiozenders medegedeeld: „luchtgevaar aanwezig". Dit geschiedt op een golflengte, die den hoofden lbd. bekend is; het is volstrekt niet noodig, dat de bevolking van heel Nederland in zenuwachtige spanning komt, als er een paar vliegtuigen op een bepaald plekje van ons grondgebied verschijnen; maar de hoofden lbd. komen overal wèl in actie: met behulp van de bij hen inkomende berichten van de militaire luchtwacht, met die van hun eigen luchtwachtposten en als ze zoo verstandig zijn geweest zich met collega's uit andere gemeenten in dit opzicht te verstaan, ook met behulp van de gegevens van hoofden lbd. uit andere gemeenten (of misschien van grootere gebieden?) moeten zij het



oogenblik bepalen, waarop zij voor hun gemeente „luchtalarm" zullen bevelen, welk alarm wordt gemaakt door het loeien van sirenes en het gillen van stoomfluiten. Daarbij kan ook gebruik gemaakt worden van de radio-distributie-bedrijven, terwijl het doen flikkeren van het electrisch licht eveneens soms is aanbevolen om bij avond snel de aandacht van de geheele bevolking te trekken. Te vroeg mag dit niet gebeuren: herhaald alarm, dat telkens loos blijkt te zijn, maakt dat het ten slotte op de bevolking geen indruk meer maakt en velen de noodzakelijke maatregelen achterwege gaan laten; te laat is echter om begrijpelijke redenen nóg erger.
Voordat het hoofd Ibd. het noodig vindt de geheele bevolking te alarmeeren, zal hij toch wel reeds de diensten waarschuwen, die geroepen kunnen worden bij een eventueele ramp handelend op te treden; patrouilles, werk- en ontsmettings-ploegen, ordonnansen, e.d. zullen zich van af een
door het hoofd lbd te bepalen oogenblik gereed moeten houden. Daar er dan nog geen luchtaanval heeft plaats gehad, zal er nog geen storing in de gewone verbindingen te duchten zijn, en zal het hoofd lbd dit alles nog wel kalmpjes telefonisch af kunnen doen zonder dat het gros der bevolking er veel van merkt; maar als er geen voldoende telefonische verbindingen zijn, zullen er ook maatregelen getroffen moeten zijn om al deze berichten en bevelen zeer snel hun bestemming te doen bereiken.
Besluit het hoofd lbd eenmaal tot luchtalarm, dan moet dit ook binnen zeer korten tijd tot de bevolking doordringen. Zware fabriekssirenes of stoomfluiten kunnen misschien helpen; anders moet hij zelf zorgen, dat dergelijke alarmeeringsmiddelen zóó opgesteld staan, dat men door de geheele gemeente het luchtalarm verneemt, óf er moeten motorrijders met op hun voertuigen gemonteerde sirenes de gemeente doorkruisen. Langer dan eenige minuten zal het echter niet mogen duren voordat de geheele bevolking gealarmeerd is.
111. 3. — Sirene voor luchtalarm, met rijwieldynamo. (Uit „Luchtgevaar").



En wat moet die bevolking dan doen?
Het overgroote deel der bevolking (het passieve gedeelte) behoeft niets te doen, dan zich op te bergen in zijn eigen huis of in de onmiddellijke nabijheid daarvan (we zullen later bespreken hoe) terwijl degenen, die op het oogenblik van luchtalarm te ver van huis zijn zich moeten begeven naar de reeds vooraf ingerichte openbare gas- en scherfvrije schuilplaatsen. Ook het inrichten dier ruimten (waarop we nog terug komen) is een van de dingen, waaraan bij het organiseeren van een luchtbeschermingsdienst moet worden gedacht; ook moet er voor gezorgd zijn, (door aanplakbiljetten en dergelijke) dat de bevolking precies weet, hoe ze zich gedragen moet.
Een kleiner deel der bevolking (het actieve deel, dat door sommige deskundigen wel op 10% der bevolking wordt berekend) is het vreedzame leger, waarmee het hoofd lbd de komende rampen moet bestrijden: het personeel van zijn bureau, van de uitkijk- en luisterposten, de politie, de brandweer, ploegen van waterleiding, van telefoon, van gas- en electriciteitswerken, om op te treden bij storingen of beschadigingen in hun bedrijf, ontsmettingsploegen van gemeentereiniging, transportcolonnes met vervoermiddelen voor gewonden en bedwelmden; artsen en ander geneeskundig personeel, wielrijders of motorwielrijders om berichten of bevelen over te brengen, als de telefoon te kort schiet of gestoord is. Alleen als al deze menschen nauwkeurig op de hoogte zijn van wat hun te doen staat, als al deze groepen door veelvuldige oefeningen geleerd hebben vlug en doelmatig samen te werken, en als het hoofd lbd het geheel krachtig en juist weet te leiden, zal het gelukken de gevolgen van een luchtaanval zooveel mogelijk te beperken. De taak van elk dezer groepen zullen we niet afzonderlijk nagaan: in groote trekken is het voor een ieder duidelijk, wat ze te doen hebben; we zullen er op vertrouwen, dat allen de algemeene instructies en de verstrekte bevelen nauwkeurig opvolgen en we zullen afwachten totdat het hoofd lbd het sein „luchtalarm geëindigd" kan doen geven. Het luiden der kerkklokken, dat volgens de handleiding lbd hiervoor bestemd is, zal de bevolking wel als muziek in de ooren klinken; maar het sein „luchtalarm geëindigd" beduidt nog volstrekt niet, dat men alle rampen al te boven is; al zijn de vliegtuigen, die de gemeente bedreigden, vertrokken, er kunnen nog best branden woeden, die een hardnekkige en langdurige strijd van de brandweer noodig maken; er kunnen nog straten, pleinen of huizen met mosterdgas besmet zijn, waar de ontsmettingsploegen in beschermende overkleeding nog druk bezig zijn de gevaarlijke vloeistof (want „mosterdgas" is volstrekt geen gas, maar een olieachtige vloeistof, die zelfs een hoog kook-
100 III



111. 4. — Ontsmettingsploeg te Berlijn, tijdens een luchtbeschermingsoefening bezig een met mosterdgas besmette straat te ontsmetten. (Uit ..Luchtgevaar").



punt heeft en dus moeilijk verdampt) met bleekpoeder te vernietigen; er kunnen nog muren van door springbommen getroffen bouwwerken op instorten staan; maar als de vijandelijke vliegers verdwenen zijn en de politie de gevaarlijke terreinen heeft afgezet, dan is er geen reden de bevolking langer in kelders en andere onderkomens te houden.
INDIVIDUEELE BESCHERMINGSMIDDELEN TEGEN GASGEVAAR.
Vergissen we ons niet, dan worden van de uit de lucht dreigende gevaren de gasbommen het meest gevreesd; en geheel onbegrijpelijk is dit niet: een brand heeft iedereen wel eens gezien, een ingestort huis ook wel, maar een bedwelming door gifgassen hebben maar enkelen meegemaakt; bovendien, als een bom valt en uiteen springt, dan kan men dat zien; valt een bom en veroorzaakt brand, dan kan men die brand ook zien; maar als een bom valt en de lucht vergiftigt, dan ziet men dat vergift meestal niet. Na het vallen van een spring- of brandbom is het heel goed mogelijk, dat men zich opgelucht voelt, omdat men ziet, dat die bom weinig of geen schade heeft aangericht; na het vallen van een gasbom daarentegen is het begrijpelijk, dat men zich juist onzeker en bevreesd voelt, ornaat men niet weet, welk onheil de bom gesticht heeft en nog stichten zal.
We achten het dan ook van groot belang, dat ieder, die met oorlogsgassen te maken kan krijgen (en hebben we in het voorgaande niet doen uitkomen, dat naar onze meening niemand die kans voor zichzelf uitgesloten kan achten?) eenigszins er van op de hoogte is, hoe men zich tegen „gifgassen" beschermt. Zonder daarbij te ver uit te weiden, willen we opmerken, dat de gifgassen voornamelijk in drie groepen zijn in te deelen: er zijn zware vergiften, die spoedig dooden als men ze door neus of mond in de longen krijgt; er zijn irriteerende stoffen, die de oogen doen tranen, die tot niezen prikkelen en braakneiging veroorzaken; en er zijn blaartrekkende stoffen (waarvan „mosterdgas" het bekendste is en misschien ook wel het eenige, dat in een komende oorlog zou worden gebruikt), die op de huid jeuk veroorzaken, daarna blaren doen ontstaan en ten slotte zeer moeilijk genezende etterende wonden. We bedoelen hiermee slechts een zeer schematische indeeling te geven: een stof kan tot de ééne groep gerekend worden, maar tegelijkertijd toch ook tot een andere behooren; mosterdgas bv. is ook wel degelijk een vergift, en ook aan het



inademen van mosterdgasdampen kan iemand sterven.
Tegen de eerste twee groepen van strijdstoffen is men, voldoende beveiligd, als men maar zorgt, dat ze niet in neus, mond en oogen kunnen dringen; tegen het mosterdgas daarentegen moet men het heele lichaam beveiligen (zie ill. 5).
Voor bescherming van neus, mond en oogen zet men een gasmasker op, dat de vergiftigde lucht verhindert bij het gelaat te komen.
Moet er een kleine vergiftigde ruimte worden betreden, dan kan men den te beveiligen persoon de lucht, die hij voor ademhaling noodig heeft, verschaffen door aan het gelaatstuk een lange slang te bevestigen, die uitkomt in de lucht buiten de gevaarlijke ruimte (ill. 6). Deze methode, die heel goed kan zijn, als slechts een zeer kleine ruimte vergiftigd is, zal bij de lbd wel niet veel gebruikt kunnen worden. De beveiligde personen moeten daar hun bewegingsvrijheid geheel behouden; dan
111.5. - Gasdichte kleeding, speciaal tegen moet men aan het gelaatstuk een mosterdgas. (Uit „Luchtgevaar"). inrichting bevestigen, die of van
buiten toetredende lucht zuivert, öf de uitgeademde lucht weer voor inademing geschikt maakt. Van de eerste werkwijze geven we in ill. 7 een schematische voorstelling: een rubber gelaatstuk G, voorzien van oogglazen en door banden op zijn plaats gehouden, sluit het gelaat luchtdicht van de buitenlucht af; een slang S verbindt dit gelaatstuk met de vullingsbus; twee



ventielen V) en v2 laten slechts in één richting lucht door; door vx treedt de uitgeademde lucht naar buiten door v2 wordt bij inademen door de slang naar het gelaatstuk lucht gezogen, die de vullingsbus gepasseerd is en daar bevrijd is van schadelijke bestanddeelen. Oorspronkelijk bestond de
vulling van zulke bussen uit stoffen [een voorname rol speelt hierbij zeer werkzaam gemaakte („geactiveerde") houtskool, zooals noriet], die wel in staat zijn de strijdstoffen van de eerste groep (de echte vergiften) tegen te houden; maar waardoor fijne druppeltjes (een nevel) of kleine vaste deeltjes (een rook) vrij gemakkelijk heen gaan. Nu
— .1 "j.i.tf...
vuimcu ut sLiijusiorien
van de tweede groep 111- 6. — Gasmasker, dat de lucht ontvangt door een lange (traan-, niesstoffen e.d.) slang; voor het betreden van kleine vergiftigde ruimten.
als ze uit een projectiel of
gasbom worden geslingerd wolken: rook of nevel. Indien dus een aanvaller eerst werkte met strijdstoffen der tweede groep, dan drongen die door de vullingsbus heen, en dwongen tot afzetten van het gasmasker; de dan onbeschermde menschen vielen als offer van gelijktijdig tegen hen aangewende strijdgassen der eerste soort. Er is daarom al gauw groote zorg besteed aan het bovendien in de vullingsbussen aanbrengen van een rook- en nevel-filter, dat ook die rooken of nevels tegenhoudt. Een dergelijk modern gasmasker



(ill. 8) stelt den drager in staat het ongeveer 40 uren uit te houden onder de omstandigheden, die men tengevolge van chemische oorlogsvoering kan verwachten; de vullingsbus bevindt zich in de zak Z, waarin ook het gelaatstuk en de slang met ventiel kan worden geborgen. Is de vullingsbus onwerkzaam geworden, dan kan door een zeer eenvoudige manipulatie de bus door een nieuwe vervangen worden.
Deze gasmaskers zijn bestemd voor hen, die in een vergiftigde atmosfeer langen tijd zwaar werk moeten kunnen verrichten, dus voor de militairen en ook voor het actieve deel der burgerbevolking; ze moeten daarom lang achtereen bruikbaar zijn en de ademhaling zoo min mogelijk bemoeilijken. In dit laatste opzicht is het uitlaatventiel v, van zeer groote waarde: bij het uitademen behoeft men de weerstand van de vullingsbus niet te overwinnen. Men kan de ventielen echter wel missen, en door de vullingsbus in- en uitademen; voor personen, die geen zware arbeid behoeven te verrichten en slechts korte tijd een gasmasker behoeven te dragen kan men daarom veel aoedkooDere
maskers vervaardigen, die gedurende b.v. drie uren volledige bescherming verleenen (ill. 9). Het zou voor het passieve deel der bevolking zeker aanbeveling verdienen over zulke gasmaskers te beschikken; de prijs (ruim ƒ 13.— ) is echter nog wel hoog; bij massaproductie kan en moet die veel lager worden; en als dan de Regeering nog controle deed uitoefenen op de kwaliteit van in de handel te brengen gasmaskers, zooals de Italiaansche regeering dat doet, dan zouden ook niet-deskundigen zich door aanschaffing van een gasmasker behoorlijk beveiligd kunnen achten tegen gasgevaar.
De beschreven gasmaskers zijn wèl in staat om schadelijke bestanddeelen uit de lucht weg te nemen; maar niet om de noodige zuurstof — als die mocht ontbreken — aan de lucht toe te voegen; daartoe moet men een zuurstofgasmasker gebruiken; de uitgeademde lucht wordt dan van het gelaatstuk gevoerd naar een bus, die het teveel aan waterdamp en koolzuurgas er door inwerking van chemicaliën (kaliumhydroxyde of bijtende potasch) aan onttrekt, terwijl
111. 7. — Schematische voorstelling van de werking van een gasmasker.



uit een stalen cylindertje het tekort aan zuurstof wordt aangevuld; daarna wordt de lucht weer naar het gelaatstuk teruggevoerd om te worden ingeademd. De eenigszins ingewikkelde, daartoe noodige toestellen worden in een metalen ransel op den rug van den beschermden persoon meegevoerd. De zuurstofgasmaskers vinden ook aanwending bij vergiftiging van de lucht met koolmonoxyde, het gas, dat de „kolendampvergiftiging" veroorzaakt, omdat dit door de vullingsbussen der gewone gasmaskers niet wordt tegengehouden. Als strijdgas is koolmonoxyde echter niet bruikbaar.
1 egen het verraderlijke en gevreesde mosterdgas helpen de gasmaskers niet; het dringt door de kleeding heen en tast de huid aan. Het heeft dan ook niet ontbroken aan pogingen om een kleeding te vervaardigen, die afdoende bescherming tegen mosterdgas moet verleenen; en er zijn ook wel pakken
gemaakt, die aan bescheiden eischen voldoen (zie ill. 4 en 5); maar toch is men er in dit opzicht nog niet; langer dan eenige uren achtereen verleent zoo n pak toch nog geen bescherming; daar het pak het geheele lichaam omsluit krijgt men het er al gauw ontzettend benauwd in; de prijs is nog zeer hoog; toch zullen èn in het leger, èn bij de burger-luchtbeschermingsorganisaties ploegen met deze pakken uitgerust onmisbaar zijn, omdat anders de vernietiging van mosterdgas een al te gevaarlijke taak zou zijn. Belangrijk in dit opzicht kunnen worden de onderzoekingen van den Utrechtschen hoogleeraar Professor Klarenbeek, die gewone soldatenkleeding met glycerine drenkte en ze daardoor voor eenige uren voor mosterdgas ondoordringbaar maakte.
De Nederlandsche techniek, in overheidsdienst, boekte reeds resultaten, die beter zijn. Binnen korten tijd zal wel over een weefsel kunnen worden beschikt, dat aan alle te stellen eischen voldoet.
111. 8. — Eén van de modernste gasmaskers, dat 40 uur bescherming geeft; de vullingsbus, die zich in de zak bevindt, kan gemakkelijk door een nieuwe worden vervangen.



Hl- 9. — Goedkoop aasmasker voor oer-
sonen, die geen zware arbeid behoeven te
COLLECTIEVE BESCHERMING TEGEN GASGEVAAR.
Een bepaald persoon kan men tegen gasgevaar beveiligen door hem een goed gasmasker te geven; maar men kan ook, zonder ieder van een gasmasker te voorzien, een geheele groep personen beschermen tegen de inwerking van oorlogsgassen. Deze collectieve bescherming bestaat hierin, dat men de te beschermen personen samen brengt in een ruimte, die luchtdicht wordt afgesloten; is het te voorzien, dat het gasgevaar niet al te lang zal duren, dan zou het in de eenvoudigste gevallen zelfs mogelijk zijn het in zoo'n ruimte geheel zonder luchtverversching te stellen. Volwassen menschen, die zich rustig houden, kunnen met 1 m3 lucht per persoon ongeveer 1 uur toe; beschikt men dus over een hermetisch gesloten vertrek van b.v. 4 X 4 X 2V-, m3. dan
kunnen 8 personen het hierin ongeveer
" ------ -- UllUCVCCi
verrichten: aeeft voor onnpvppr drip mir ■ iz i i i 1.111
volledige bescherming, l J-Uren ™nouaen zonder da de lucht
TlaKj' '»< ververscht behoeft te worden. Men
moet er dan echter voor zorgen geen zuurstof te verbruiken of koolzuurgas te doen ontstaan op andere wijze dan door de ademhaling; men moet dus geen kooktoestellen, lampen enz. branden; is verwarming of verlichting noodzakelijk, dan doet men beter daarvoor electrische apparaten te gebruiken; ook als door een luchtaanval de electriciteitsvoorziening gestoord mocht zijn, kan men toch voor verlichting altijd van electrische zaklantaarns gebruik maken.
Nog om een andere reden dan het zuurstofgebruik is het ongewenscht tijdens gasgevaar de ruimte, waarin men schuilt te verwarmen: warme lucht stijgt op en de verwarming is daarom oorzaak van een krachtige luchtcirculatie.



111. 10. — Schematische teekening van een schuilplaatsmasker; aandrijving electrisch zoowel als met de hand. (Uit „Luchtgevaar").
Vertoonen de wanden van de schuilplaats ook maar zeer kleine kiertjes of zijn de wanden ook maar eenigszins poreus (en ook steenen wanden zijn dit!) dan is het gevolg hiervan dat boven in de schuilplaats lucht naar buiten ontsnapt en onder lucht van buiten naar binnen dringt; en die naar binnen dringende lucht, die men onder normale omstandigheden misschien als een automatische luchtverversching welkom zou heeten, is nu juist de vijand, waartegen men zich tracht te beveiligen! Omdat kleine kiertjes waarschijnlijk toch nooit heelemaal te vermijden zullen zijn is het aan te bevelen in de schuilplaats steeds eenkleine overdruk boven de buitenlucht te onderhouden; dan treedt door de kiertjes wèl lucht naar buiten, maar niet naar binnen. Om die overdruk te veroorzaken brengt men zuivere lucht binnen de schuilplaats met behulp van een zoogenaamd schuilplaatsgasmasker; daardoor wordt het ook mogelijk in een kleinere ruimte meerdere personen onder te brengen. Daar de lucht regelmatig ververscht wordt, is het niet meer noodig, dat er vooraf reeds 1 m3 lucht per persoon aanwezig is voor elk uur, dat men in de ruimte moet verblijven. Van die schuilplaatsgasmaskers zijn in het begin verschillende soorten met zeer eenvoudige hulpmiddelen geconstrueerd. Zoo had men er, waarin een
100-IV



ton dezelfde rol vervult als de vullingsbus bij een gasmasker, terwijl met behulp van een blaasbalg de lucht door de ton heen gezogen en in de schuilplaats geperst werd. Tegenwoordig worden door fabrieken, die op het qebied van gasbescherming over grpote ervaring beschikken, schuilplaatsgasmaskers in den handel gebracht, waarin een electrische ventilator de buitenlucht door een aantal filterbussen zuigt en daarna in de schuilplaats pompt; met het ooq op mogelijke storingen in de electriciteitsvoorziening is er steeds ook de mogelijkheid van het in werking brengen door handbeweging (zie ill. 10).
Op nog een omstandigheid dient gelet te worden: we hebben in het voorgaande doen uitkomen, dat een schuilplaats tegen gasgevaar hermetisch afgesloten moet zijn; is er een schuilplaatsgasmasker aanwezig, dan kan die afsluiting iets minder volkomen zijn; maar men begrijpt toch, dat het niet toelaatbaar is, tijdens gasgevaar de deur van de schuilplaats zoomaar te openen. Toch kan het noodig zijn, dat men nieuwaangekomenen in de schuilplaats toelaat of dat een der aanwezigen, voorzien van een gasmasker, de schuilplaats verlaat! IJaarom wordt de toegang tot een schuilplaats voorzien van een „gassluis". In zijn meest volmaakte vorm is dit een klein portaal vóór de gasdicht sluitende deur van de schuilplaats, tot welk portaal men van buiten af ook weer slechts toegang heeft door een gasdicht sluitende deur. Als nu iemand van buiten af de schuilplaats moet binnen treden, opent hij eerst de buitenste deur, stapt snel in het portaal en sluit snel de buitenste deur weer; daarna gaat hij op dezelfde wijze door de tweede deur naar binnen. Voor het naar binnen treden van een belangrijke hoeveelheid gas hoeft men dan niet te vreezen; wordt er in de schuilplaats door middel van een schuilplaatsgasmasker eenige overdruk onderhouden, dan zal er zelfs zoo goed als geen gas naar binnen kunnen komen, ben iets minder goede, maar in de meeste gevallen toch nog wel voldoende gassluis wordt verkregen als bij een dergelijke inrichting althans de buitenste deur volkomen gasdicht sluit, terwijl desnoods de binnenste deur vervangen kan worden door zware gordijnen of lakens; in dit geval zou men er goed aan doen de gordijnen of lakens nat te houden met een soda-oplossing, omdat door een soda-oplossing veel chemische strijdstoffen geheel of gedeeltelijk onwerkzaam worden gemaakt.



LUCHTBESCHERMING IN HUIS. ')
We hebben vroeger al opgemerkt, dat de burgers, behoorende tot het passieve gedeelte der bevolking, bij luchtalarm in huis hooren; we gaan ons nu afvragen, waar zij zich in huis het best kunnen ophouden, wat ze daar moeten doen en ook wat ze reeds van te voren hebben moeten doen, om zoo goed mogelijk beveiligd te zijn als de nood aan den man komt.
Het antwoord op de vraag, wat in huis de veiligste plaats is, lijkt niet zoo heel eenvoudig. De oorlogschemicaliën zijn öf zware gassen óf rooken of nevels, die de neiging hebben de laagste plaatsen op te zoeken; als de deuren in een huis open zouden staan, dan zou de kelder het eerst en het meest met gifgassen gevuld raken als er in de nabijheid gasbommen springen, terwijl men op de zolderverdieping misschien al zoo hoog boven de begane grond zou zijn, dat men weinig last zou hebben van buiten ontplofte gasbommen; daartegenover staat echter dat als uit de lucht geworpen bommen het huis treffen men op de bovenste verdiepingen het meest is blootgesteld aan de gevaren, waarmee brand- en springbommen het huis bedreigen. We zagen eens een teekening van een spotter, die de bewoners van een huis schetste, heen en weer dravende tusschen kelder en zolder, omdat ze maar niet konden uitmaken, waar ze bij de door hen gevreesde luchtaanval het veiligst zouden zijn. Ook hebben we wel eens de bewering aangetroffen, dat het er niets toe doet, waar men verblijft; in de kelder sterft men de verstikkingsdood of wordt men levend begraven; in de andere deelen van het huis wordt men aan stukken gereten of levend verbrand.
Wij willen geen oogenblik ontkennen, dat ook de burgerbevolking in een komende oorlog ontzettende gevaren zal loopen, we willen die gevaren ook niet minder voorstellen dan ze zijn; maar we achten het even verkeerd en even onverantwoord die gevaren grooter voor te stellen dan met de werkelijkheid waarschijnlijk overeenkomt en daardoor een gevoel van doffe berusting en krachtelooze onwerkzaamheid te kweeken. Het is natuurlijk waar, dat burgers, die zich bevinden in een huis, dat getroffen wordt door b.v. een springbom van 500 kg, vrijwel zeker allen zullen worden gedood; maar hoeveel kans is er dat een burgerwoonhuis door zoo n bom getroffen wordt? Er is één kans,
1) Zij, die de noodige voorzieningen in hun huis willen aanbrengen, vinden achter in dit boekje de noodige teekeningen en beschrijvingen.



die voorzien kan worden, en één kans, die niet voorzien kan worden. Woonhuizen, die liggen in de nabijheid van een militair zeer belangrijk object, b.v. een groote fabriek, een groot station, een groote brug, zouden getroffen kunnen worden door een bom, die voor het militair belangrijke doel bestemd is. Maar dit weten de militaire autoriteiten en het hoofd lbd ook wel, en men kan er van verzekerd zijn, dat de bewoners van dergelijke huizen van de militaire of civiele autoriteiten de raad of het bevel zullen ontvangen, die huizen te ontruimen. En de tweede kans, de onvoorziene, is dat een huis getroffen wordt door een vliegtuigbom, die heelemaal niet voor die omgeving bedoeld is, maar die wordt afgeworpen door een vlieger, die zich vergist, öf door een vlieger die achtervolgd wordt en hoopt te kunnen ontsnappen als hij zijn toestel lichter maakt. Maar aan de kans om in oorlogstijd het slachtoffer te worden van een vergissing staat natuurlijk iedereen bloot, evengoed als iedereen het slachtoffer kan worden van een verkeersongeval.
Datgene, waarop men bij de luchtbescherming in eigen huis rekent, is dat er in de omgeving gas- of springbommen neerkomen of dat het huis getroffen wordt door lichte spring-, gas- of brandbommen. Daar waar zeer hooge huizen van beton gebouwd worden, zal men ongetwijfeld het veiligst zijn op de middelste verdiepingen, waar de lucht nog zuiver is, ook als op de begane grond de lucht door gassen vergiftigd is, en waar niet te zware springbommen niet doordringen, terwijl de lichte brandbommen, als ze in de hoogere verdiepingen brand stichten, geen kwaad kunnen doen omdat de betonconstructies de brand localiseeren. Maar in het meerendeel der huizen in ons land zal men wel het veiligst zijn in een kelder, die volgens de beginselen, die we in het voorgaande bespraken, is ingericht als schuilplaats bij gasgevaar, en waar dan tevens de noodige maatregelen moeten zijn genomen tegen het inslaan van scherven door deur of raam, en om te voorkomen, dat er instortingen plaats hebben of dat degenen, die zich in de kelder bevinden ingesloten geraken.
Wil men zijn kelder als schuilplaats bij luchtgevaar inrichten, dan zal men allereerst moeten nagaan of de zoldering stevig genoeg is om eventueel daarop vallend puin te dragen, anders moet die met balken worden gestut; daarna moeten alle reten in zoldering, deuren, kozijnen, enz. zorgvuldig worden dichtgestopt of dichtgeplakt; een deur of raam, dat niet goed sluit, moet voorzien van tochtband van metaal, rubber of vilt. Voor het raam moet aan de buitenzijde een bescherming aangebracht tegen inslaande scherven, waarvoor plaatijzer of een dik houten luik, benevens een flinke laag zand of aarde of opeengestapelde zakken met zand kan dienen. Voor de deur dient men ook



een barricade van zandzakken aan te brengen, zóó, dat men van buiten de deur langs een zigzaglijn kan naderen, maar dat scherven van een springende bom de deur niet direct kunnen bereiken. Verder zorge men voor een gassluis, zooals we bij collectieve bescherming beschreven, en berge in de kelder het noodige gereedschap om zich te kunnen uitgraven, als gedurende het verblijf in de kelder instortingen de toegang mochten hebben verstopt. Als het kan, voorziet men dan de kelder nog van een schuilplaatsgasmasker, en zorgt ook voor eenige electrische zaklantaarns. Bij luchtalarm moeten nu alle bewoners zich in de kelder terug trekken met uitzondering van enkele wachters; die zich tegen scherven zoo goed mogelijk dekken (b.v. achter zandzakken, zware houten luiken) en van gasmaskers voorzien moeten zijn; maar daarmee is niet alles gedaan, wat er gedaan kan worden. Reeds van te voren behoort het dichten van reten en kieren overal in huis te hebben plaats gehad, en moeten alle deuren en ramen goed sluitend gemaakt zijn; terwijl bij luchtalarm alles zorgvuldig gesloten moet worden; voor de ramen moeten zoo mogelijk blinden en luiken worden aangebracht; terwijl de ruiten beplakt moeten worden met strooken papier, waardoor de kans verkleind wordt, dat ze bezwijken door de groote luchtdrukkingen, die bij ontploffingen in de nabijheid kunnen optreden. Door deze maatregelen voorkomt men zoo lang mogelijk het binnendringen van gifgassen in het huis, waardoor de veiligheid in de schuilplaats natuurlijk ook belangrijk stijgt.
Ook trachte men zich zoo goed mogelijk te beveiligen tegen brandgevaar uit de lucht; daarom zal men er om moeten denken, alle gemakkelijk brandbare stoffen van de zolderverdieping te verwijderen en de bodem van die verdieping met een flinke laag droog zand te bedekken: een brandbom kan daarin desnoods uitbranden zonder erg veel kwaad te doen, en ontstaat er toch een begin van brand, dan heeft men in dat zand een uitstekend bluschmateriaal bij de hand; zooals we vroeger al bespraken kan tegenover brandbommen water in sommige gevallen meer kwaad dan goed doen.
Is er in een huis geen kelder aanwezig, dan zal men zich nog eenigszins kunnen beveiligen door een vertrek op te zoeken zonder buitenmuren en dit volgens de bovenaangegeven regels zoo goed mogelijk als schuilplaats in te richten; hierbij zou men gebruik kunnen maken van het denkbeeld van Prof. Hondius Boldingh en een stofzuiger gebruiken als schuilplaatsgasmasker: de slang, waardoor lucht wordt aangezogen, moet dan luchtdicht gekoppeld worden aan een opening naar buiten. Prof. Boldingh denkt aan een bestaand schoorsteenkanaal; dit heeft wel het voordeel, dat men lucht aanzuigt



van een punt, dat hoog boven de grond ligt, en waar dus, als er gasbommen op de grond gesprongen zijn, slechts een geringe gasconcentratie te verwachten is; bij de groote kwetsbaarheid der schoorsteenkanalen zal men daarnaast echter zeker nog moeten zorgen voor een andere (reserve-)verbinding met de buitenlucht. Ook zal men moeten overwegen, wat te beginnen, als de electriciteitsvoorziening gestoord raakt. De filterzak achter de stofzuiger zal moeten worden ingericht als rook- en nevel-vilter en als absorptie-ruimte voor gasvormige gifstoffen; daarbij moet er natuurlijk voor gezorgd worden, dat de van buiten aangezogen lucht de rook- en nevelfilters en de beschermende koollaag werkelijk steeds op voldoende wijze passeert, eer ze in het vertrek komt. Door iemand met eenige ervaring op het gebied van gasmaskers zal dit waarschijnlijk wel te doen zijn; maar het is zeer te betwijfelen of dit aan ondeskundigen zal gelukken.
Biedt het huis ook tot deze wijze van zich beveiligen geen gelegenheid, dan zal men zich, met gasmaskers op, terugtrekken in een beschut gedeelte van de gang, dat met behulp van houten luiken, stapels zandzakken e.d. tegen inslaande scherven beveiliging biedt.
OPENBARE SCHUILPLAATSEN BIJ LUCHTGEVAAR.
Hoewel op de voorgrond behoort te staan, dat de burgerij zich in eigen huis tegen luchtgevaar zoo goed mogelijk beschermt — waarbij natuurlijk de gemeentelijke lbd voor de noodige voorlichting moet zorgen — zal de luchtbeschermingsdienst ook moeten zorgen voor openbare schuilplaatsen, ten eerste omdat bij luchtalarm verschillende menschen zóóver van hun woning verwijderd kunnen zijn, dat ze die niet tijdig meer kunnen bereiken, terwijl er in de huizen, waar ze wèl dichtbij zijn in de schuilplaatsen niet voldoende ruimte kan zijn om ze op te nemen; en ten tweede omdat er ook heel wat huizen zijn, die beslist ongeschikt zijn om er voor de bewoners voldoend groote en voldoend veilige schuilplaatsen in te richten.
De openbare schuilplaatsen zullen door de gemeente kunnen worden ingericht in de kelders van openbare gebouwen, of ook zou er bij de bouw van particuliere groote gebouwen (banken, theaters, fabrieken enz.) voor het verleenen van bouwvergunning de voorwaarde kunnen worden gesteld, dat er in de kelderverdieping een schuilplaats tegen gasgevaar wordt ingericht, waar-



van een deel ter beschikking van de gemeente moet komen. De wijze van inrichten van dergelijke schuilplaatsen is een volkomen technische aangelegenheid, die geregeld moet worden tusschen den architect en de gemeentelijke autoriteiten; we zullen ons daar niet mee bezig houden en volstaan met de opmerking, dat ons land in September 1934 de eerste openbare schuilplaats bij luchtgevaar heeft gekregen; onder een nieuw gebouwd magazijn te Den Haag is een vluchtkelder ingericht, die uit beton geconstrueerd is, voorzien is van gasdichte deuren en van schuilplaatsgasmaskers, en waarin gemakkelijk meer dan honderd menschen kunnen worden ondergebracht.
Het inrichten van dergelijke schuilplaatsen is echter geen werkje van eenige dagen, en kan bij plotseling dreigend oorlogsgevaar niet snel genoeg worden uitgevoerd. Moeten er betrekkelijk snel schuilplaatsen worden ingericht, dan zou men zich kunnen redden in loopgraven, die dan behoorlijk overdekt moeten zijn om tegen scherven van bommen en tegen brandbommen te beveiligen. Men zal er om moeten denken, die loopgraven aan te leggen op zoodanige afstand van gebouwen, dat er bij instorten geen gevaar is, dat de loopgraaf getroffen wordt, waartoe men in den regel net zoo ver van een gebouw verwijderd moet blijven als het gebouw hoog is. Is er pas grondwater diep onder de grond, dan kan men een loopgraaf inderdaad graven; in polderterrein daarentegen zal men twee dijken moeten opwerpen en de ruimte daartusschen als loopgraaf bezigen. Tegen regen, scherven en brandbommen kan men een voldoende afdekking maken met behulp van balken en planken, waarover een waterdichte laag (asfaltpapier b.v.) en een behoorlijke laag grond wordt uitgespreid. Tegen gasgevaar is men echter in zoo'n loopgraaf niet beschermd: integendeel de zware gassen zullen zich in een loopgraaf, die iets lager ligt dan de begane grond juist ophoopen. Zij, die op dergelijke loopgraven zijn aangewezen, zullen dus van gasmaskers voorzien moeten zijn. Wil men in die loopgraven ook tegen gasgevaar beschermd zijn (die bescherming zal echter wel nooit zoo goed zijn als in een behoorlijk ingerichte kelder!) dan moet men eerst de loopgraaf geheel luchtdicht afdekken, en er dus een ondergrondsch onderkomen van maken; men moet er schuilplaatsgasmaskers in aanbrengen en de toegangen voorzien van een gassluis, die bestaan kan öf uit een tweetal gasdichte deuren, öf uit een tweetal zoogenaamde gasgordijnen, die op houten ramen goed sluitend kunnen worden aangebracht; het buitenste dier gasgordijnen kan bestaan uit zeildoek, het binnenste kan gemaakt worden van een dikke wollen stof, die men dan nat houdt met een soda-oplossing of nog beter met een oplossing van 50 gram bijtende soda en 200 gram zwavellever in ongeveer



10 liter water. Daar deze oplossing spoedig bederft, kan ze niet lang van te voren in gereedheid gebracht worden; men moet de benoodigdheden in goed gesloten bussen of flesschen hebben staan en de oplossing maken als die noodig is.
Bij gebruik van een loopgraaf als schuilplaats tegen luchtgevaar moet men natuurlijk terdege rekening houden met het gevaar voor instorting, en de loopgraaf dus zeer ruim voorzien van gereedschappen als schoppen, houweelen, enz. om zich in geval van luchtgevaar te kunnen uitgraven.
WAT DOEN WE NU?
1. Overwegen welke ruimte tot schuilplaats kan worden ingericht.
2. Aanschaffen van het daarvoor noodige materiaal: balken, luiken, tochtband, zandzakken, gereedschappen, en (als de ruimte niet minstens 3 m3 per persoon groot is) een schuilplaatsgasmasker.
3. Een of eenige gasmaskers aanschaffen, waarmee zooveel mogelijk alle huisgenooten moeten leeren omgaan.
4. Alle brandbare rommel van zolder of vliering verwijderen; nagaan of de vloer sterk genoeg is om een laag zand van ongeveer 10 cm. te dragen; anders de vloer van zolder of vliering versterken.
5. Indien we daarvoor in aanmerking komen, ons als vrijwilliger Aanmelden bij het hoofd lbd. in onze woonplaats.
WAT DOEN WE ALS ER OORLOGSGEVAAR DREIGT?
1. De schuilplaats inrichten, en voorzien van: electrische lantaarn, zit- of ligplaatsen, zand, gereedschappen en materiaal voor herstellingen, water, eenige levensmiddelen, ontsmettings- en verbandmiddelen, een closet.
2. Een zandlaag van ongeveer 10 cm op vliering of zolder aanbrengen.
3. Alle deuren en ramen in huis goed sluitend maken tegen gasgevaar; glasruiten tegen springen door luchtdruk beveiligen door beplakken met papier of door het aanbrengen van luiken.
4. De door het hoofd lbd. te geven aanwijzingen nauwkeurig bestudeeren en stipt opvolgen.



WAT DOEN WE BIJ LUCHTALARM?
1. Kalm blijven! Een paniek verergert de gevolgen.
2. Zorgen voor volledige verduistering naar buiten.
3. Alle deuren en ramen sluiten. Zooveel mogelijk luiken voor de ramen. Ook gordijnen sluiten.
4. Allen naar de schuilplaats! (Als er over een gasmasker beschikt wordt, zal het aanbeveling verdienen, dat een van een gasmasker voorziene wacht achterblijft, die zich zoo goed mogelijk dekt door zich op te stellen achter een binnenmuur, achter zandzakken e.d.) In de vluchtruimte geen onnoodige beweging en verwarming; dit veroorzaakt onnoodig zuurstofverbruik, koolzuurproductie en tocht.
SLOTOPMERKINGEN.
Wie zich daadwerkelijk met de luchtbescherming wil gaan bezighouden, zal voortdurend technische voorlichting behoeven: de techniek blijft niet staan; er komen nieuwe gevaren; er worden nieuwe middelen ter bescherming daartegen gevonden. Men kan op de hoogte blijven door het maandblad LUCHTGEVAAR (uitg. Sijthoff, Leiden), waaraan een aantal gegevens en ook enkele illustraties in dit boekje zijn ontleend.
Wie zich geroepen voelt niet alleen zich zelf te beschermen, maar ook bereid is in geval van nood te helpen in het algemeen belang, stelle zich in verbinding met het gemeentebestuur van zijn woonplaats; bij verschillende der afdeelingen van de luchtbeschermingsdienst zal men vrijwel zeker nog vele vrijwilligers kunnen gebruiken; ook vrouwen zullen in heel wat functies nuttig werk kunnen verrichten; zelfs zien we de mogelijkheid, dat een groot deel van het werk door vrouwen zal moeten worden verricht; immers als de luchtbescherming in actie moet komen, zullen vele mannen gemobiliseerd zijn. Een van de zeer nuttige dingen, die de burgerij kan doen, is het oprichten van een plaatselijke vereeniging voor luchtbescherming, die met de autoriteiten kan samenwerken.



PRACTISCHE AANWIJZINGEN
1. DE RUITEN,
Afb. 1. — Tegen overdruk en zuiging bij explosies worden de ruiten van vensters en deuren van buiten èn van binnen kruisgewijze met strooken papier of kleefpleister beplakt. De gordijnen daarachter worden gesloten en zoo mogelijk tegen de kozijnen vastgemaakt, om tochtwerking (en daarmee gasverspreiding) te voorkomen. Luiken zijn natuurlijk de beste bescherming.
Afb. 2. — Glasruiten met groot oppervlak kunnen bovendien halverhoogte worden gesteund door stormlatten, in gesmeed ijzeren haken gelegd, waarbij tusschen latten en ruit kussentjes met zand of kapok of desnoods gevouwen doeken worden aangebracht.



2. DEUREN, VENSTERS ENZ.
Afb. 3. •— Deuren, opengaande vensters e. dgl. worden gasdicht gemaakt door het aanbrengen van viltband of van gummi tochtslang tusschen twee latjes op de plaats, waar deur of venster in de sponning sluit. Ook het gasdicht-maken van vensters van bovenverdiepingen en van deuren binnenshuis is aan te bevelen.
3. DE KELDER ALS SCHUILPLAATS.
Afb. 5. —■ De toegang naar de kelderdeur moet zoo mogelijk door stapels zandzakken gebroken worden. De deur zelf liefst met plaatijzer of plaatzink bedekt. De keldertrap doet dienst als gassluis, als ook beneden een deur is aangebracht. Ook de zoldering van de trap dient gedicht en versterkt.
Afb. 6. — De kelderzoldering moet gesteund. Bij een gewelf gebeurt dit door over de geheele lengte van de hollingen houten steunen te leggen, die op geronde schenkels rusten. Deze rusten weer op de steunbalken, die dwars onder de geheele zoldering doorloopen, gedragen door stijlen, welke geplaatst zijn onder de ijzeren balken van het gewelf en die door middel van wiggen van onderen, waar ze op een grondbalk staan, worden aangedreven.
Afb. 4. — De van tochtband of -slang voorziene deuren en vensters dienen door
middel van wiggen of klemmen aangedrukt te worden. Bij deuren voor de schuilplaats geschiedt dit het beste door een lange houten klink, die in een iets naar buiten gebogen ijzeren haak valt (voor geval van nood ook gemakkelijk te openen!).



Afb. 7 en 8. — De vensters van de kelder behooren extra gedicht en versterkt. Het raam wordt met viltstrooken gedicht. De vensteropening wordt van buiten afgesloten met een plaatijzeren blind met viltstrooken of gummislang bv. waartegen zandzakken worden opgestapeld (afb. 7). — óf met een houten luik (met strooken), waartegen een sterke kist met zand is aangebracht (afb. 8).
10
Afb. 9 en 10. — Moet het keldervenster als nooduitgang dienst doen (afb. 9), dan wordt het raam eruit gelicht, de vensteropening gevuld met zandzakken en ook van buiten met een stapel zand¬
zakken afgesloten. Aan de binnenzijde wordt een stevig houten luik met strooken tegen de opening geklemd (o.a. met klink als afb. 4). Ligt het keldervenster beneden de begane grond (afb. 10), dan sluit men de vensteropeningen van buiten met een houten blind af en vult de koker of koekoek geheel met zand. Bovenop legt men een breede stapel zandzakken.
/,J ,9£(9
7
8
9







MET EEN BOEKSKE IN EEN HOEKSKE
ii 11 ilïiïillli ilfiili ii8 60 16 581 
O
c 2 r;
m r-
5 2
O m
5
UITGAVE ÈN DRUK VAN BOSCH & KEUNING TÊ BAARN • LIBELLEN-SÊRIE Nr. 100
lllllll^^7 NED PUBL 2 145 842